Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September I
Band September I
Anhang September I
1. September
PRIMA DIES.
SANCTI, QUI KALEND. SEPTEMBRIS COLUNTUR.
Sanctus Josue Israëlitarum dux, in Palæstina.
S. Gedeon Israëlitarum judex, in Palæstina.
S. Anna prophetissa, Hierosolymis.
S. Priscus ep. M., Capuæ in Italia.
S. Rosa forte M. Sulci in Sardinia.
S. Platanus M., ejus, ut fertur, filius Sulci in Sardinia.
S. Terentianus episc. & M. Tuderti in Umbria.
S. Flaccus M. Tuderti in Umbria.
S. Neophytus episc. conf., Leontinis in Sicilia.
S. Sixtus episc. conf. Remis in Campania Gall.
S. Sinicius episcopus confessor Remis in Campania Gall.
S. Donatus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Felix martyr frater Beneventi in Italia.
S. Arontius martyr frater Beneventi in Italia.
S. Honoratus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Savinianus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Septiminus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Januarius martyr frater Beneventi in Italia.
S. Felix alter martyr frater Beneventi in Italia.
S. Vitalis martyr frater Beneventi in Italia.
S. Sator martyr frater Beneventi in Italia.
S. Repositus martyr frater Beneventi in Italia.
S. Ammon diaconus martyr Heracleæ in Thracia.
SS. XL Virgines martyres Heracleæ in Thracia.
S. Verena V., Zurzachi diœcesis Constantiensis in Helvetia.
S. Firminus episc. conf., Ambiani in Gallia.
S. Vincentius episc. M. Aquis Tarbellicis in Novempopulania.
S. Lætus presb. M. Aquis Tarbellicis in Novempopulania.
S. Martha vel Mathana, in tractu Syriæ Antiocheno.
S. Tascius martyr Africanus.
S. Dubitatus martyr Africanus.
S. Valentus martyr Africanus.
S. Donatus martyr Africanus.
S. Marcianus episc. M.
S. Sisinnius M.
S. Amausus M.
S. Primus M.
S. Maternus M.
S. Vincentius presb. M., Bisulduni in Catalonia.
S. Placidius acolythus, in provincia Bituricensi.
S. Ambrosinianus ep. & M., ut fertur, patronus parœciæ Fontanensis prope Divionem in Burgundia.
S. Priscus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Castrensis confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Tammarus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Rosius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Heraclius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Secundinus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Adjutor confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Marcus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Augustus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Elpidius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Canion confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Vindonius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano.
S. Victorius aut Victurius episc. conf., Cenomannis in Gallia.
S. Regulus episc. Africanus M., Lucæ in Tuscia.
S. Felix ep., &, ut fertur, M., Pisis in Tuscia.
S. Constantius ep. conf., Aquini in regno Neapolitano.
S. Arealdus M., Cremonæ in Italia.
S. Lupus episc. Senon., Briennone in Campania Galliæ. Item
S. Austregildis vel Agia ejusdem S. Lupi mater, Aurelianis.
S. Nivardus episc. Remensis, in cœnobio Altivillarensi prope Sparnacum in Campania Galliæ.
S. Ægidius abbas, in Fano sancti Ægidii in Occitania.
S. Bossianus conf., in diœcesi Laudunensi in Gallia.
S. Arcanus eremita, Burgi S. Sepulcri in Umbria.
S. Ægidius eremita, Burgi S. Sepulcri in Umbria.
B. Ægidius abbas S. Martini de Castañeda in regno Legionensi.
B. Juliana virgo & abbatissa Venetiis in Italia.
B. Petrus Armengol. M., ex Ordine B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum, Guardiæ Pratorum in diœcesi Tarraconensi in Catalonia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES DILATI.
| Sanctus Symeon Stylita colitur hac die a Græcis, ut patet e Menæis magnis typo editis, Anthologio, ac Menologio Latine reddito a Cardinale Sirleto. Vide diem | V Januar. |
| Glascianus ep. & conf. in Morauia Scotiæ provincia ponitur apud Camerarium in Menologio Scotico cum titulo sancti. Alibi eum vocari Makglastianum indicavimus in Prætermissis ad diem | XXX Januarii. |
| Salinis relevatio beati Anatolii confessoris atque pontificis, per manus domini Nicolai archiepiscopi Bisuntini exstat apud Chiffletium in Vesontione, quam edidit, part. 2, pag. 268. Miræus in Fastis illum Sanctum refert die, quo & apud nos est, | III Februarii. |
| Ordo Gilbertinorum in Anglia sub instituto Cisterciensi, per B. Gilbertum sumpsit exordium anno MCXLVIII. Ita Kalendarium Ordinis Cisterciensis Divione excusum anno 1617. Mittimus lectorem ad ea, quæ dicta sunt apud nos | IV Februarii. |
| S. Mansuetus episcopus Mediolanensis notatur in Breviario Mediolanensi. Egimus de illo | XIX Februarii. |
| S. Mathiæ apostoli translatio & inventio signantur in Auctariis ad Usuardum a nobis editum. Vide apud nos diem, quo Sanctus colitur, | XXIV Februarii. |
| Translatio sacrorum pignorum S. Rosendi episc. & … abbatis notatur apud Cellam-Novam a Tamayo, quem & Rodesindum vocat. De illo nos ad diem | I Martii. |
| S. Elphegi episcopi Wintoniensis in Anglia meminit Ferrarius in Catalogo generali, cui adde Menardum, & Martyrologium Anglicanum Wilsoni. Scripsimus de hoc Sancto | XII Martii. |
| Longini militis & martyris, qui latus Domini lancea aperuit.. Annuntiatio est Greveni ex Adone; deinde, Cum ipso, inquit, simul coronatus est Afrodisius commentariensis &c. Vide quæ diximus ad diem | XV Martii. |
| S. Connonis monachi in oppido Nesi in Sicilia annuntiatur a Ferrario in Catalogo generali, & ab Octavio Caietano in Idea Operis de Vitis Siculorum Sanctorum. Habetur apud nos | XXVIII Martii. |
| Sara, Maria soror Moysis, Debbora, Olda, Anna Samuëlis mater, Abigaïl & Esther memorantur in Canisiano Martyrologio, quod anno 1599 editum est. Vide sacras Litteras variis locis. Sara laudatur a fide in Epist. S. Pauli ad Hebr. 11. 11. Has, & plures alias lego in Menæis magnis impressis ad diem 19 Decembris, addito singulis titulo justæ, ac duobus versiculis, si Oldam & Abigaëlem excipias, quas ibi non invenio. De S. Holda vel Olda prophetissa legi possunt dicta ad diem | X Aprilis. |
| Sancti Mamertini abbatis, apud monasterium sancti Germani, ubi post sanctum Alodium abbas fuit, ibique laudabiliter vivens tam Deo quam hominibus, quievit in pace. Annuntiatio est inter auctaria ad Usuardum nostrum hac die. Sed apud nos a die XXX Martii remissus est ad diem, quo consuli possunt quæ de illo monachi titulo a nobis insignito dicta sunt, | XX Aprilis. |
| S. martyris Aithalæ meminit Molanus anno 1573 editus. Adi apud nos | XXII Aprilis. |
| S. Daniëlis martyris apud Gerundam in Hispania meminit Ferrarius in Catalogo generali. De illo egimus | XXIV Aprilis. |
| Sanctorum martyrum Callistes, Euodi & Hermogenis fratrum annuntiatio exstat apud Molanum in editione anni 1573. De illis Græci hac die. Consuli insuper possunt apographa Hieronymiana apud Florentinium. Vide quæ diximus | XXV Aprilis. |
| S. Honoratus episc. Ambianensis & conf. refertur apud Withfordum. Est in Martyrologio Romano, & apud nos | XVI Maii. |
| S. Maximiliani diaconi Petenensis memoriam annuntiat Ferrarii Catalogus Humagi in Istria. Consule de illo diem | XXVIII Maii. |
| Rothildis (immo Clothildis) reginæ Franciæ mentionem facit Grevenus cum Martyrologio Canisiano. Lege de illa, quæ dedimus die | III Junii. |
| Prope Astygem in Hispania, obitus venerabilis Florentinæ, sororis S. Leandri & S. Isidori Hispalensis. Annuntiatio est Castellani. Nos de illa tamquam Sancta tractavimus | XXII Junii. |
| Translatio apud Venetos in parochiali ecclesia, titulo ejus insignita, corporis beatæ virginis Marinæ, de qua in Vitis Patrum, refertur in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. De translatione hujus Sanctæ meminerunt etiam Galesinius (sed corrupto nomine Mariæ) Maurolycus, & Ferrarius in Catalogo generali. Vide apud nos diem | XVII Julii. |
| S. Calminius a Savarone in Originibus Claromontanis pag. 50 prioris editionis refertur ex historiæ ejus Ms. lectione 5. De illo scripsimus ad diem | XIX Augusti. |
| Adelaïs, mater S. Bernardi, annuntiatur Fontanis apud Divionem cum titulo venerabilis a Castellano. Laudatur apud nos in Commentario prævio de S. Bernardo ad diem | XX Augusti. |
| Pictavii, S. Justini episcopi meminit hoc die Castellanus, ut indicavimus in Prætermissis ad XXVI Augusti, aliaque tunc ibi protulimus de publico ejus cultu. Verum cum plus aliquid de ipso, sicut tunc desideravimus, interea temporis non pervenerit ad nostram notitiam, nec proinde plura nunc de hoc Sancto dicere possimus, quam ibi diximus; acquiescat lector de sola veneratione ejus publica productis ad eumdem diem | XXVI Augusti. |
| Orontius & Justus MM. Aletii patroni inscribuntur Catalogo Sanctorum Italiæ a Ferrario. Vide diem, quo illos dedimus, | XXVI Augusti. |
| B. Agili abbatis, tempore Clodovei regis. Annuntiatio est Maurolyci. Adi quæ dedimus | XXX Augusti. |
| Othoniel, Haiot (al. Aod) Barach Eufratæus, Gedeon, Thola, Jahir, Jephte, Abesan, Hailon Zabulonites, Abdon Thecnites, Sampson memorantur in Martyrologio Canisiano anni 1573 tamquam judices populi Israëlitici, quos etiam omnes indicat pro Sanctis habitos, & hic poni simul, sicut addit, cum lateat emortualis eorum dies. S. Gedeon datur hac die, quo notatur in Martyrologio Romano. Hic & alii e jam memoratis inter Sanctos veteris Testamenti fidei merito insignes a S. Paulo recensentur ad Hebræos XI. 32: Et quid adhuc dicam? Deficiet enim me tempus enarrantem de Gedeon, Barac, Sampson, Jephte, David, Samuel, & Prophetis. Quia vero in more positum nobis non est, illos e veteri Testamento Sanctos Operi nostro intexere, qui non annuntiantur in Martyrologio Romano; sufficiant hæc pauca de supra memoratis ex Canisio. De Othoniele videri potest liber Josue 15. 17; Judicum 1. 13; item 3. 9 & 11: de Aod Judic. 3. 15 & alibi: de Thola Judic. 10. 1: de Jahir Judic. 10. 3: de Abesan Judic. 12. 8: de Hailon, al. Ahialon Judic. 12. 11: de Abdon ibidem ℣. 13. Porro Sampson & Jephte; quos supra nominabam, in sacris Litteris notissimi sunt. De illis liber Judicum identidem citatus consuli potest variis locis. | |
| Raab mulier occurrit in dicto Martyrologio. Videri de illa possunt sacræ Litteræ variis locis. | |
| S. Ruth ibi etiam annuntiatur: de qua Scriptura sacra. | |
| Fortis ac sanctus vir Caleb laudatur in eodem Martyrologio, qui in divinis Eloquiis notissimus est. | |
| Venerabilis Eresvitha, mater Aldulphi Westsaxonum regis, Religiosa sub regula S. Colombani, a venerabili Beda memorata, in diœcesi Meldensi mortua refertur a Castellano. | |
| Ἀνάβληψις (immo Ἀνάβλεψις) τοῦ ἁγίου Παύλου τοῦ ἀποστόλου, id est, Recuperatio visus sancti Pauli apostoli annuntiatur hac die in Ms. Synaxario Sirmondi, & additur: περὶ ἧς Δουκᾶς ὁ θεῖος ἐν ταῖς Πράξεσιν τῶν Ἀποστόλων διέξεισι. Id est; de qua divinus Lucas narrat in Actibus Apostolorum cap. 9 ℣. 18. | |
| S. Scellanus Leprosus ponitur apud Colganum in Appendice ad Acta S. Patricii pag. 311. Colitur, uti addit, Ardmachæ 1 Septembris, juxta Marianum Gormanum, & Martyrologium Dungallense. Plura de illo nescimus. | |
| S. Euantiæ meminerunt Menæa magna Græca, & Menologium Sirleti. Mulier synonyma occurrit apud nos die 2 Februarii in Cornelio cap. 2, nec non XXVII Aprilis pag. 488 inter Martyres Nicomedienses. Quo spectet hodierna, e solo nomine definiri non potest. | |
| Acasius, septem circiter annorum puer, cum titulo sancti martyris refertur a Dionysio Bonfant in Triumpho Sanctorum regni Sardiniæ lib. 3, cap. 36, ubi & de sepulcro ejus scribit, nec non de inventione ac epitaphio, quod producit. Obiisse in eodem dicitur hac die 1 Septembris; additque Bonfantus, illum e sepulcro extractum fuisse, & a vicario generali, sede vacante, ad ecclesiam cathedralem delatum, atque in sanctuario collocatum, nec non coli dicta die. Tomo V Maii, die XX ejusdem mensis in Appendice pag. 219 * scripsimus de refossis in agro Calaritano epitaphiis. Propter illa autem, quæ ibidem dicta sunt, censeo hunc Acasium non referendum inter alios hujus diei Sanctos, donec major confirmatio aliunde accedat de legitimo, certo ac publico ejus cultu. | |
| Commemoratio superbenedictæ Dei Genitricis in Masinis refertur a Molano in editione anni 1573. In Menæis magnis Græcis ad hunc diem vocatur σύναξις, solennitas, & pro nomine Masinis scribitur ἐν τῇ μονῇ τῶν Μησιανῶν, in monasterio Mesianorum. De hoc loco vel æde sacra nihil invenio apud Cangium inter alias plurimas Deiparæ Virginis lib. 4 Constantinopolis Christianæ pag. 82 & seqq. Memoria autem celebratur a Græcis imaginis Deiparæ, quæ in lacum ob motum Iconomachorum projecta, diu post sine ulla labe aut nota luti recepta est. | |
| Solennitas Recollectionis festorum beatissimæ Virginis, Dei Genitricis Mariæ annuntiatur a Molano in editione anni 1573 Dominica die prima mensis Septembris, Lovanii in basilica sancti Petri, & addit: Quæ cum totius urbis lætitia festive celebratur, ob causas, quas Molanus explicat in Natalibus Sanctorum Belgii. Quotannis eadem solennitas Recollectionis festivitatum &c. Antverpiæ celebratur Dominica post Octavam Assumptionis ejusdem beatissimæ Virginis. | |
| Principium Indictionis, novique anni, quem Græci tunc inchoant, ponitur a Molano in secunda editione. Celebratur apud Græcos Officio, uti liquet ex Menæis magnis impressis. | |
| Novocomi extra urbis mœnia in ecclesia S. Crucis S. Aneæ parvuli martyris, qui Romæ pro Christi nomine, ejusque religione captus, pro ea mori non formidavit: cujus corpus ibidem humatum, & postea novissimo hoc tempore e tumulo eductum ac translatum Novocomum, in sacello Deiparæ gladio transfixæ .. colitur, uti habemus e Sanctuario seu Martyrologio ecclesiæ Novocomensis, quod edidit Aloysius de Tattis, dicens in notis, neque annum, neque diem, neque martyrii genus, aut persecutorem resciri potuisse, ejusque festivitati dicatam esse Dominicam primam Septembris. Est autem Novocomum vel Comum urbs Italiæ in Insubria, vulgo Como. Nos hodiernum Martyrem extractum credimus e cryptis Romanis. | |
| S. Columba V. Romæ hac die in nostra collectione Ms. Sanctorum notatur ex sancti Martini Tornaci Ms. Beda, ut vocant. Plura nos latent. | |
| Theodardus monachus Caræsilvæ in Dania tamquam beatus ponitur ab Henriquezio & Chalemoto, ac laudatur. De cultu ejus publico nihil scimus. | |
| Hadriani PP. IV natalis refertur a Joanne Chrysostomo vander Sterre Anagniæ cum elogio. | |
| Agnes abbatissa Benedictina apud Arturum in Gynæceo annuntiatur hac die Venusiæ in Apulia cum titulo beatæ. Apud Ferrarium in Nova topographia ad Martyrologium Romanum, verbo Venusia, nominatur Agnes abb. Paulus Regius de Sanctis regni Neapolitani parte 2 in Vita S. Guilielmi confessoris ac fundatoris Ordinis monastici Montis-virginum cap. 8 narrat, visitatas ab eo moniales, & Agnetem, e suo parthenone Venusino illuc profectam, viri de se bene meriti revisendi gratia, quasi mortis ejus præsagam, ab illo factam monasterii S. Salvatoris abbatissam. Præmiserat cap. 7 Agnetem ab ipso conversam, factam e meretrice monialem, tantaque sanctitate postmodum ornatam fuisse in Religione, ut a multis tamquam sancta sit habita. De laudato S. Guilielmo abbate ac fundatore Eremitarum Montis-Virginis sub regula S. Benedicti, egimus die XXV Junii; ubi pag. 113, 128, & 131 videri possunt, quæ de hac Agnete memorantur. Sed nihil in his de ejus cultu. Apud Wionem lib. 3 in Appendice pag. 409 cum titulo sanctæ signatur Agnes abbatissa miraculis clara, quæ obiit anno Domini MCCXLI. Ejus corpus requiescit in ecclesia suo nomini dicata Romæ. Citantur autem monumenta Italiæ. Verum dies annuntiationibus non apponitur in ista Appendice. Hanc recensuit ac edidit Menardus post suum Martyrologium Benedictinum; sed his omissis, miraculis clara, & Romæ. Ignota porro nobis est hæc abbatissa, quæ qualiscumque sit, non potest confundi cum synonyma superiore, synchrona S. Guilielmo, qui anno 1142 obiit, uti dicitur apud nos in Vita ejus pag. 131 citata. | |
| S. Rufinæ corpus solennissime colitur quotannis mense Septembri in abbatia monialium dicta Marquette in territorio Insulensi in Flandria, quod eo fuerat transmissum a R. P. Carolo de Noyelle Belga, Societatis Jesu postea Præposito Generali, cujus cognata dictæ abbatiæ præerat anno 1681, ex litteris P. Conradi Janningi nostri, quæ eodem anno ad Danielem Papebrochium Insulis ab eo scriptæ sunt. Crediderim illud corpus desumptum fuisse e cryptis Romanis. | |
| D. V. Ruræmundensis memoriam invenio in nostra collectione Ms. Sanctorum hujus diei, desumptam e Kalendariis, quæ non nominantur. | |
| Diva Virgo Hallensis Dominica prima Septembris signatur in Fastis, quos Miræus edidit, Belgicis & Burgundicis, cum hanc Deiparæ imaginem, tum varias alias eadem occasione laudans. | |
| Commemoratio Deiparæ imaginis non manu factæ notatur Tauromenii ab Octavio Caïetano in Idea Operis de Sanctis Siculis. | |
| S. Sewalli episcopi Eboraci in Anglia memoria indicatur a Ferrario in Catalogo generali, ex Martyrologio Anglico, sicut dicit in notis. De eo Matthæus Westmonast. ad annum MCCLVI. Diversus est a Sewallo episcopo Hiberno: de quo vide ad XVIII Maii: ubi nos eum posuimus inter Prætermissos. In quo autem Martyrologio Anglico hodiernum Sewallum invenerit, ignoro: quem in Wilsoniano non reperio. Matthæus Westmonasteriensis in Floribus historiarum ad annum prædictum 1256 agit de episcopatu ejus, non de cultu. Sewallus, inquit, electus Eborum, in archiepiscopum consecratur ab episcopo Wigorniæ. | |
| Antonius cognomento Abbas, ab hæreticis occisus Montis-Guiscardi in Occitania, Venantius conf., Lutetiæ Parisiorum, Martinus a Roccha conf., Bibliæ in Corsica insula, Ignatius Aspirensis conf., Caneæ in Creta insula, Catharina Alvarez virgo, Alcarazii in territorio Toletano, primus tamquam martyr, omnes cum titulo beati referuntur ab Arturo in Martyrologio Franciscano. | |
| Plures habet Hueberus in suo Menologio Franciscano. | |
| Joannes de Novaria hoc mense mortuus, & tamquam beatus ponitur cum elogio a Thoma de Herrera in Alphabeto Augustiniano tom. 1 pag. 386. Probari desideramus publicum Viri cultum. | |
| Geroldus confessor tamquam beatus annuntiatur a Ferrario in Catalogo generali, ex Annalibus Bavariæ, uti perhibet in notis, in qua is prætor fuit circa an. DCCLXXX. Lagius de Gentium migrationibus pag. 273 de illo agit, ubi vocatur comes & præfectus ducatus Boiariæ &c. Elogium ejus habet Matthæus Raderus in Bavaria sancta volumine primo a fol. 76. Cupimus edoceri publicum ejus cultum. | |
| S. Godinus confessor annuntiatur a Castellano in Lemovicinis (en Limousin) tamquam peculiariter honoratus Castelleti (a Castelet.) Apud Labbeum Novæ bibliothecæ manuscriptorum librorum tomo 1, pag. 635 notantur ista: S. Godinus cum sociis suis quiescere fertur apud Castelletum. Festum ejus recolitur in Kalend. Septembris. Si paullo plura de hoc Sancto pervenissent ad nostram notitiam, dedissemus ei locum inter alios hujus diei Cælites propter cultum, quem habere affirmatur. Sed quia præter hunc non scimus quidquam de isto Sancto hactenus, ponimus eum hic, donec pluribus nobis innotuerit: quod si fiat, notari poterit in Operis nostri supplemento. | |
| In Cassino, Constantii & Feliciani. Ita Martyrologium Richenoviense; quos etiam nominat Grevenus. De primo vide hac dicenda in synonymo episcopo Aquinate; secundum non novimus. | |
| Ægidii a sancto Audomaro, Ordinis Prædicatorum, obitus dies Gandavi ponitur a Rayssio in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, ubi & Ægidius ille vocatur beatus, laudaturque ex Thoma Cantipratano; sed de cultu publico ibidem nihil. | |
| V. Margaretula Lovaniensis, cognomento Fiere Margrierke, laudatur in Miræo in libro, qui inscribitur Fasti Belgici & Burgundici. Plura exspectet lector ad diem | II Septembris. |
| Alberti, primi abbatis Pontidensis memoria tamquam sancti signatur apud Bergomum a Ferrario in Catalogo generali Sanctorum, qui in Romano Martyrologio non sunt. De illo etiam scribit in Catalogo Sanctorum Italiæ, quem & Castellanus annuntiat. Sed Ferrarius in dicto Catalogo generali eum denuo refert die V Septembris, ubi & affirmat in notis, obiisse quidem die prima istius mensis, sed quinta celebrari memoriam ipsius; ad quam diem nos etiam illum differimus | V Septembris. |
| Joannes episcopus Eugubinus signatur hoc die in Catalogo nostro Ms. Sanctorum; sed ex quo documento, non habeo unde determinem, cum citatio ita apponatur, ut non sit mihi explorata. Agetur de illo sancto Præsule ad diem, quo habetur in utroque Ferrarii Catalogo, | VII Sept. |
| In Bavaria S. Remedii (al. Romadii) abbatis memoriam facit Ferrarius ex Martyrol. Canis. hac die. Ab allis ponitur die I Octobris, sicut dicit in notis. Sed ego in duabus Canisii editionibus illum non reperio hac die, sed prima Octobris, ubi datur ei titulus confessoris, adjunctis ipsi Abre (e quo fortaße abbatem fecerit Ferrarius) ac Davide. Et vero idem Ferrarius die XV Januarii Romedium confessorem annuntiat Tridenti. Vide Prætermissos ad eumdem diem, quo ex aliis assignavimus ipsi diem | I Octobris. |
| S. Muredachus episcopus Aladensis indicatur apud Hibernos a Castellano. Inter Missas proprias sanctorum patronorum ac titularium Franciæ & Hiberniæ, anno 1734 Parisiis editas, exstat una ad diem XI Julii in festo sancti Muredachi ep. & conf. Alladensis patroni generalis. Ferrarius eum habet die, quo & apud nos videri de illo poterit, | V Octobris. |
| S. Bercharii abbatis & mart. meminit cum elogio Grevenus. De hoc Sancto etiam agunt Martyrologium, quod Canisianum vocamus, & Maurolycus. Signatur in Martyrologio Romano, quocum de illo scribemus, | XVI Octobris. |
| S. Hedwigis translatio memoratur a Wione, Dorganio, Menardo. De hac Sancta tractabitur cum Martyrologio Romano ad diem | XVII Oct. |
| Chariton, presbyter apud Leontinos inter Prætermissos ad diem VI Junii ex variis apud nos refertur, diciturque de illo agi posse, si cultus S. Donati sufficienter probetur, hodierno die ibidem assignato. Verum quoniam S. Donatus Officio colitur ecclesiastico, atque in districtu ad sex leucas, ut testatur Conversanus in Ætherea Leontinorum gloria ad XIII Novembris; dispici poterit, quidnam debeatur Charitoni, ejusdem, ut ibidem vocatur, filio, ad eumdem diem, quo S. Donatus ibi refertur | XIII Novemb. |
| Translatio S. Columbani abbatis refertur Bobii a Ferrario. Colitur Sanctus iste die | XXI Nov. |
| S. Petrus episcopus Alexandrinus & martyr hac die ponitur in Auctariis ad Usuardum nostrum. Est in Martyrologio Romano | XXVI Nov. |
| SS. Lazarus & Priscus MM. hac die sunt in Breviario Bisuntino anni 1590, addita sua cuique oratione propria. Lazarus autem est, quem Christus quatriduanum mortuum ad vitam revocavit, ex oratione prima. Ex secunda de S. Prisco elici non potest, quisnam sit. Belinus S. Lazari martyris etiam meminit, sed non addit qualis sit. Ferrarius in Catalogo generali: Vesontione in Gallia SS. martyrum Lazari & Prisci, ex dicto Breviario. Spectat primo nominatus ad XVII Decembris, quo habetur in Martyrologio Romano. Quisnam vero sit Priscus iste, non constat. Fortasse erit unus e synonymis, qui hodie dabuntur. De S. Lazaro itaque agetur | XVII Decembris. |
| De S. Columba solitaria in Aprutio, & SS. Nicolao & Ægidio fratribus ejus transmissæ olim sunt observationes paucæ, in quibus Berardus episcopus Interamnas frater eorum vocatur; dicitur quoque S. Columba coli 1 Septembris. Verum, quia observationes illæ minus accuratæ sunt, quam ut aliquid certi ex iis eruere possimus, & quia mentionem de illis Sanctis alibi non reperimus, eos differimus, donec eruditus aliquis Italus doceat certiora. Colitur S. Berardus | XIX Decembris. |
DE S. JOSUE ISRAËLITARUM DUCE
IN PALÆSTINA
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Josue Israëlitarum dux, in Palæstina (S.)
AUCTORE J. L.
§ I. Scribendi methodus; nominis Josue etymon & varia lectio; Sancti pater & majores.
[De electa] Sanctorum, quos mense Septembri colit Ecclesia, agmen ducunt pietate in Deum non minus quam virtute bellica insignes populi Hebraïci imperatores Josue ac Oedeon: Baronius enim, eoque antiquiores martyrologi Latini fere omnes nobile illud Heroum par in suis ad Calendas Septembris Fastis conjungunt. Utrumque suo populo ipse præfecit Deus; Gedeonem angeli ministerio judicem, Josue divinæ vocis oraculo Moysis successorem designavit: hunc, ut Israelitas in terram divinitus promissam, exterminatis Chananæis introduceret; illum, ut eosdem afflictos & Madianitarum servitute oppressos ab horum injuriis vindicaret, & pristinæ libertati restitueret. Ac primo quidem loco de supremo populi Dei post legislatorem moderatore Josue agemus. Cum majores nostri in Actis Sanctorum veteris Testamenti scribendis certum modum nec præscripserint, nec tenuerint, ego eum servandum mihi proposui, quo lectorum commodo maxime consulerem. Sancti res gestæ, antequam supremum principatum obtinebat ex variis libri Exodi, Numerorum & Deuteronomii capitibus petendæ sunt. Si nuda Scripturæ verba ad Sanctum spectantia exscriberem, & dein ad eorum intelligentiam interpretes & Annalium antiqui Fœderis scriptores lectorem adire juberem, nihil in ejus gratiam me fecisse existimarem. Num quoniam in nominatis Pentateuchi libris Vita Moysis aliaque sub ejus regimine facta fuse enarrantur, Acta S. Josue, quæ eisdem sparsim immixta sunt, avidus lector nec apud interpretes, qui capitum versuumque seriei, nec apud Annalium scriptores, qui temporis ordini se adstringunt, invenire poterit, nisi longis & impertinentibus digressionibus interpolata, quibus plurimum distineatur necesse est. Quæ Sanctus, Moyse mortuo, summus Hebræorum dux præclare egit, in unum quidem sunt contracta librum, qui ejus nomine inscribitur: verum cum hic agat de exsecutione eorum, quæ Deus antea de Chananææ acquisitione & divisione promiserat, quæque post introïtum in eamdem observanda per se vel per Moysen præscripserat; qui res omnes a Sancto in reipublicæ Hebraïcæ administratione gestas recte intelligere cupit, ad Pentateuchi libros sæpius recurrat oportet. Ex his modo elucidandus; cum iisdem modo conciliandus est liber Josue, idque pluribus in locis.
[2] Præterea Vita S. Josue, prout in Scripturis exstat, [scriptionis methodo] frequentibus obnoxia est difficultatibus, in quibus de Sancti gloria agitur. In iis enodandis tanta est sententiarum varietas & perplexitas, ut nullum Annalium veteris Testamenti scriptorem, interpretem nullum assignare possim, cui in omnibus tuto, meo saltem judicio, adhærescas. His potissimum inductus rationibus constitui dispersa hinc inde per tot Libros sacros Sancti Acta colligere, unumque veluti sub aspectum producere, sanctos Patres, historicos, & interpretes, qui de iis agunt, quotquot nancisci potui, consulere, & ex collatis illorum inter se opinionibus ac commentationibus eas seligere, quæ Scripturæ ac rationi magis conformes mihi viderentur. Continget quidem aliquando, ut viæ vel a paucis vel a nullo forte tritæ me commissurus sim: verum id temere numquam audebo, nisi ratione & auctoritate sacra me securum faciente, quod a vero vel magis verisimili non deflectam. Utcumque prolixus hic appareat Commentarius, æquus æstimator, ut spero, non judicabit, me illi importuna inseruisse. Quæ faciunt ad historiam ejusque contextum, in Scriptura confusum hinc inde & perturbatum, illustranda, ad miraculorum a Sancto patratorum magnitudinem declarandam, ad ejus virtutes manifestandas, ad vitæ ejus integritatem contra magnæ etiam auctoritatis accusatores defendendam; hæc, inquam, mihi persuadeo superflua non esse, atque eo modo esse proponenda, ex quo quisque intelligat me nihil præteriisse, quod ad Sancti Josue commendationem spectet, vel ad lectorum commodum instructionemque conducere possit.
[3] [lector præmonetur] Ne vero quæ clara sunt vel certa studiose involvere atque obscura facere velle videamur, ea, quæ ex interpretibus aliisque auctoribus hausimus, nulla citatione interpolabimus, nisi vel controversa sint vel controverti possint. A provinciarum, urbium, aliorumque locorum, quibus plenus est liber Josue, situatione examinanda, quantum poterimus, etiam abstinebimus: uti & ab iis omnibus quæstionibus, quæ ad Sanctum remotius spectant. Nec Commentarii contextum interrumpendum censuimus refellendis Rabbinorum nonnullorum commentis, qui de Sancto varia ridicula, & supra omnem fidem mirabilia, imo impia fabulati sunt. Ne quidem ullum eorum nominabimus, nisi raro, ubi ex Christianis aliquos patronos nacti sunt. Videri potest Antonii Possevini Apparatus sacer ad vocem Rabbini. Maximam inter Judæos auctoritatem habent Philo & Flavius Josephus. Pauca illa, quæ uterque habet de Sancti Vita, in deserto sub Moyse acta, suo loco allegabimus. Quæ pie fortiterque Israëlitarum Princeps in Chananitide egit, solus describit Josephus libro 5 Antiquitatum capite primo, quod fere totum Commentario nostro opportunis locis inseremus. Quæ in eo falsa vel non verisimilia occurrent, adjectæ notationes a veris & verisimilibus distinguent: ex his lucem accipiet narratio sacra; ex illis colliget lector, quanta fides & auctoritas Josepho sit tribuenda. Porro hujus, uti & Philonis, verba dabimus, prout ea Latina fecit Sigismundus Gelenius, cujus versionem plerique sequuntur. Atque hæc potissimum sunt, de quibus lectorem præmonendum judicavi. Nunc rem ipsam aggrediamur.
[4] Sancto in circumcisione sua inditum fuit nomen Osee vel Hosee, [Sanctus primo Osee, dein Josue vocatus est; utriusque nominis etymon:] pro quo Septuaginta, quique hos secuti sunt Patres aliqui, Ause vel Auses habent. S. Hieronymus in Commentariis ad caput 1 Oseæ prophetæ, cumque illo passim omnes suspicantur vetus mendum esse, quod pro Ὠσηὲ apud Septuaginta legatur Αὐσὴ. Forte ω depravatum fuit in αυ, quod charactere ei est affine. Sanctus nomen Osee retinuit, donec ad explorandam Chananæorum terram anno secundo ab egressu de Ægypto cum sociis missus est: nam tum primum, ut verisimilius esse infra dicemus num. 40, Moyses Sancti nomen mutavit, Vocavitque Osee, filium Nun, Josue. Numerorum cap. 13 ℣ 17. Utriusque nominis etymologiam dat S. Hieronymus citatus: Osee, inquit, in lingua nostra Salvatorem sonat: quod nomen habuit etiam Josue, filius Nun, antequam ei a Deo vocabulum mutaretur. Non enim (ut male in Græcis codicibus legitur & Latinis) Ause dictus est, quod nihil omnino intelligitur; sed Osee, id est, Salvator: & additum est ejus nomini Dominus (id est, littera Jod, quæ prima est nominis tetragrammati & subinde pro ipso Deo accipitur,) ut Salvator Domini diceretur, id est, per quem Dominus populum suum salvaturus esset. A Deo, inquit S. Doctor, vel a Moyse Dei instinctu, hæc nominis facta est mutatio; nimirum ut sic typus per omnia congrueret veritati, & Josue non tantum rebus gestis, sed & ipso nomine expressus referret Jesum mundi Salvatorem.
[5] Interpretes aliqui negant, mundi & Israëlis
Salvatorem idem nomen gessisse, [Jesu Filii Dei typus fuit ipso suo nomine, cujus varia est lectio.] & cum Epiphanio
Hæresi 29, Basilio in Asceticis, & Cyrillo
Hierosolymitano Catechesi 10 Ἰησοῦς deducunt
ab ἴαομαι, id est, mederi, adeo ut idem sit quod
medicus. Verum non credo ego, Patres illos veram
etymologiam docere voluisse, sed tantum indicare,
quæ ei significatio recte adaptari & accommodari
possit. Verum nominis rationem dat Matthæus
cap 1 ℣. 21: Vocabis nomen ejus Jesum.
Quid ita? ipse enim SALVUM FACIET populum
suum. Jesus itaque idem est quod Salvator, adeoque
ab eadem radice Hebraïca derivatur, a qua
Josue, quod teste S. Hieronymo citato idem significat:
confirmaturque ex Ecclesiastici cap. 46 ℣ 1:
Fortis in bello Jesus Nave, successor Moysi in
prophetis, qui fuit magnus secundum nomen
suum, maximus in SALUTEM electorum Dei. Præterea
nomina Josue & Jesus non distingui, patet
ex eo, quod Septuaginta, Philo & Josephus pro
Josue ubique scribant Ἰησοῦς.Sacræ etiam Paginæ
sanctum Josue Ecclesiastici capite citato, & libro
1 Machabæorum cap. 2 ℣. 55 Jesum vocant.
Sanctus itaque vel ipso nomine, ut statim dicebam,
Jesu Christi typus fuit. Sicut Josue ita Jesus
est ab Hebraïco 
quod multi Jehoscuah,
aliqui Jehosuah, alii aliter pronuntiant. In Patribus
Græcis vix alio quam Jesu nomine Sanctum
vocatum invenies. E Latinis aliqui Jesus,
aliqui Josue scripserunt. S. Hieronymi & Vulgatæ
auctoritas effecit, ut hodie appellatio Josue vel
Josua usitatissima sit. Sunt tamen, qui ut ad lectionem
Hebraïcam magis accedant Jehosua scribere
malint. Qui de Sancti nomine ejusque etymo
plura desiderat, consulat Cornelium a Lapide &
Bonfrerium in Numerorum cap. 13 ℣ 17,
aliosque.
[6] [Sancti majores de tribu Ephraim:] Magnos inter, quos tribus Ephraïm Israëli viros dedit, primum sibi vindicat locum Moysis divina electione successor Josue. Ejus genealogiam dat liber 1 Paralip. cap. 7 a ℣ 23: Ingressusque est (Ephraïm Josephi patriarchæ filius) ad uxorem suam, quæ concepit, & peperit filium, & vocavit nomen ejus Beria, eo quod in malis domus ejus ortus esset. Filia autem ejus fuit Sara, quæ ædificavit Bethoron inferiorem & superiorem, & Ozensara. Porro filius ejus Rapha, & Reseph, & Thale, de quo natus est Thaan, qui genuit Laadan: hujus quoque filius Ammiud, qui genuit Elisama, de quo ortus est Nun, qui habuit filium Josue. Quot ab Ephraïm usque ad Josue statuendæ sint generationes valde incertum est. Sancti patrem fuisse Nun, avum Elisama, proavum Ammiud, abavum Laadan, extra controversiam est. Neque etiam, ut puto, a veritate aberrant illi, qui ejusdem atavum Thaan, tritavum vero Thale fuisse statuunt: Vulgatæ textui eorum conformior est opinio; nec Hebraïcæ aut Græcæ lectioni manifeste repugnat. Verum an Thale fuerit ex filiis, an vero ex nepotibus Ephraïm magis ambiguum est. Scriptura hoc loco non magis favet illis, qui primum, quam qui secundum affirmant. Nec video in alterutram partem aliunde quidquam adferri posse, quod quæstionem dirimat.
[7] [avus Elisama summus Ephraïmitarum dux; patris nomen varie legitur:] Elisama, Sancti avus, fuit unus ex duodecim tribunis, qui Numer. cap. 1 ℣ 4 & seqq. nominatim recensentur, & ibidem ℣ 16 nobilissimi principes, & copita exercitus Israël vocantur: fuit, inquam, Ephraïmitarum omnium dux, inter quos, cum Moyses Dei jussu filiorum Israël a vigesimo anno & supra numerum iniisset, inventi sunt quingenti supra quadraginta pugnatorum millia. Ibid. ℣ 32 & 33 & cap. 2 ℣. 19. Nobilissimi itaque principis & tribus Ephraïm supremi ducis nepos fuit S. Josue, filius vero Nun, quem patri suo Elisama in eadem dignitate successisse, verisimile putat Salianus in Annalibus ad annum mundi 2491. Porro pro Nun Septuaginta interpretes habent Ναυῆ. Hinc factum ut non modo Græci, sed & multi e Patribus Latinis Josue vocarint Jesum, filium Nave. Apud Josephum libro 3 Antiquit. cap. 2 Ναύηκος, & cap. 13 Ναύηχος legitur. At unde hæc tanta lectionis varietas? Audi S. Hieronymum in caput 40 Ezechielis prophetæ: Et diligentem & studiosum lectorem admonendum puto, si tamen scientia Scripturarum & non vanis oratorum declamationibus ducitur, ut sciat omnia prope verba Hebraïca & nomina, quæ in Græca & Latina translatione sunt posita, nimia vetustate corrupta, scriptorumque vitio depravata, & dum de inemendatis scribuntur inemendatiora, de verbis Hebraïcis facta esse Sarmatica, imo nullius gentis; dum & Hebræ esse desierint, & aliena esse non cœperint. Inter nomina propria, quæ exscribentes depravarunt, existimo fuisse Nun. Characterum affinitas, forte non sat distincte in autographo exaratorum, potuit esse occasio ut pro Νοῦν, Ναῦν, dein Ναυῆ scriptum fuerit. In solo libro primo Paralipomenon cap. 7 ℣. 27 adhuc Νοῦν incorrupte legitur.
[8] Harduïnus in Chronologia veteris Testamenti
pag. 529 verbis Ecclesiastici cap. 46 ℣ 1, quæ
num. 5 dedimus, hanc eorum subdit interpretationem: [Jesus Nave idem non est ac Jesus propheta.]
Jesus Nave est Jesus propheta, 
.
Unde dicitur hoc loco “successor Moysi in prophetis”:
quasi diceret scriptor sacer: Jesus
cognominatus apud suos Nave, quia “successor
Moysi in prophetis”; & idem “magnus secundum
nomen suum” quia“in salutem electorum
Dei”. Est enim Jesus, Salvator. Itaque
secundum Harduinum per vocem Nave significatur
ipsum Sanctum prophetam fuisse. Codices sacri,
qui modo Græce exstant & dicto Ecclesiastici loco
Ἰησοῦς
ὁ
τοῦ
Ναυῆ habent, exiguæ apud ipsum
sunt auctoritatis: Cum, inquit, legatur dumtaxat
Ἰησοῦς
Ναυῆ in Græco Vaticano Romæ edito,
& in Londinensi ad illud exemplar excuso,
editiones ceteras nihil moramur. Fateor,
quod in vetustissimo codice Bibliothecæ Vaticanæ,
quem præ manibus habeo Romæ anno 1587 typis
Græcis excusum, non exprimatur ὁ
τοῦ, quod in
aliis additur. Verum an inde sequitur, ut in Vaticano
Ναυῆ idem sit quod propheta, adeoque ab
hoc aliæ editiones sensu differant, adjectione articuli
τοῦ corruptæ? Librum Ecclesiastici a Jesu filio
Sirach Hebraïce conscriptum non vidit Harduinus,
cum non exstet. In eo igitur non legit vocem
illam, quam supra characteribus Hebraïcis
expressit; adeoque nec scire potuit, nepotem Jesu
filii Sirach, qui librum Ecclesiastici ex Hebræo
Græce reddidit, vocem Ναυῆ usurpasse ad
significandum Josue prophetam esse. Rationes quidem
aliquas adfert, cur ita opinetur: Sed si lector
eas examinare velit & conferre cum verbis
S. Hieronymi mox datis, atque iis, quæ statim
subjungam, non dubito quin mecum judicet, eas
minime sufficere ad sacros Codices inter se committendos;
ubi sensu non differunt, si dicatur
Ναυῆ positum esse pro Νοῦν, Sancti patre. Certe
pro Νοῦν in omnibus aliis Libris sacris usurpatur.
In Pentateucho, libris Josue, Judicum, tertio
Regum, & secundo Esdræ vigesies & novies
textus Hebræus nomini Josue subjungit filius
Nun; pro quo in Vaticano decies & novies est ὑιὸς
Ναυῆ per varios casus inflexum, decies vero ὁ
τοῦ
Ναυῆ. Ad hæc dicere non potest Handuinus,
quod υὶος & ὁ
τοῦ ab interpolatore ubique in memorato
codice addita fuerint, quoniam ad hunc
tamquam emendatissimum nos ultro provocavit.
Præterea hæc interpolatio minus habet verisimilitudinis,
quam Ναυῆ exscribentium vitio irrepsisse
pro Νοῦν, ut consideranti patet. Itaque illud Ecclesiastici,
Jesus Nave … qui fuit magnus secundum
nomen suum, maximus in salutem electorum
Dei, hunc sensum habere puto: Jesus, filius
Nave, fuit magnus nomine, maximus re,
vel exsecutione rei per nomen significatæ, nimirum
quia fuit in Salutem electorum Dei.
§ II. Ejus nativitas: an Moysi e Madianitide nondum reduci notus? Quando factus hujus minister; quale ejus ministerium; quis ex eo fructus perceptus.
[Sancti annus natalis:] Secundum Saliani calculos filii Israël anno mundi 2544 a Moyse ex Ægypto educti fuerunt. Num recte huic anno liberationem de servitute Ægyptiaca annectat, examinent ii, ad quos id propius spectat. Posito igitur quod data ab illo temporis ratio accurata sit, jam facile nobis erit invenire, quotus circiter annus ab orbe condito Sancto natalis fuerit. Ex Numer. cap. 32 ℣. 13, & Deuter. cap. 2 ℣. 7 constat, quod ab egressu Israëlitarum ex Ægypto usque ad mortem Moysis effluxerint fere 40 anni. His adde 17 annos gubernationis post obitum legislatoris, quos ei probabilius dandos esse infra num. 270 & seqq. dicemus, habebis 57. Junge & his 53, quibus in Ægypto vixit, totam explebis vitæ ejus periodum, quam centum & decem annis circumscribit liber Josue cap. 24 ℣. 29. Jam vero si Sanctus 53 annis vixerit ante Hebræorum exitum, factum anno mundi 2544, huic numero illum subtrahe, deprehendes eum in Ægypto natum fuisse 2491. Si annos principatus Josue incompletos, vitæ vero completos fuisse supponas, diutius in Ægypto vixerit oportet quam 53 annis; adeoque ejus nativitatem anno 2490 rectius affiges.
[10] [ratio, cur post 53 circiter vitæ annos puer vel juvenis vocetur:] Objici potest illud Exodi cap. 33 ℣. XI, Minister ejus (Moysis) Josue filius Nun, puer, non recedebat de tabernaculo. Hic vox puer, ut sæpe alibi in Scriptura, non significat ministrum aut famulum, alioqui bis idem diceretur: sed pro adolescente vel juvene ponitur, pro quo etiam in sacris Litteris sæpe usurpatur: unde & hoc loco Hebraïcum naar Septuaginta νέος, id est, juvenis vertunt, paraphrastes vero Chaldæus hullema, de qua voce mox. Jam autem, si Josue aliquot mensibus ab egressu de Ægypto, dum ei tabernaculi custodiendi cura a Moyse commissa fuit, adhuc adolescens vel juvenis erat, quomodo verum potest esse, eum 53 circiter annis in Ægypto vixisse? Ad hæc dicimus, quod priscis illis temporibus, quando homines ad 120 annos vitam protrahebant, 53 vel 54 annos nati adhuc juvenes censerentur & vocarentur. Responsionem hanc pluribus expositam & stabilitam vide apud interpretes. Quo vero facilius eidem acquiescat lector, addo ex Bonfrerio hic, Hanc pueri vel juvenis appellationem longe facilius accommodari solitam iis (etiam sexagenariis: nam Sanctum hoc tempore ætate tam provectum fuisse Bonfrerius hic admittit) qui necdum matrimonii vinculis essent irretiti: at vero & tum & deinceps etiam postea cælibem mansisse Josue recte probat ex Patribus Serarius in caput ultimum Josue quæst. XIV. Et vero ut Hebræa vox Halma virginem absconditam vel incognitam viro significat Isaïæ cap. VII ℣. XIV, ubi interpres noster “Ecce virgo concipiet” vertit, & variis locis probat Hieronymus; ita Hullema Chaldaïcum ab eadem radice Halam juvenem significabit, sed cælibem & uxorio consortio impollutum. De cælibatu, & Sancti castimonia nos infra agemus num. 136 & seqq.
[11] De Sancti Vita, in solo natali Ægypto traducta, Scriptura altum silet. [Familiaritas ejus cum Moyse, e Madianitide nondum reduce, vix fidem meretur:] Philo libro de Charitate sub initium scribit, Josue Moysi amicum & familiarem fuisse ἐκ πρώτης σχεδὸν ἡλικίας a prima fere ætate, vel, ut Gelenius vertit, pene a puero. Si id verum sit, de quo maxime dubitamus, ut statim indicabimus, amicitia illa inter utrumque cœperit oportet ante vel certe non diu postquam 13 ætatis annum Sanctus expleverat. Nam cum Moyses in Madianitide 40 annis apud socerum Jethro moratus fuerit, Josue vero ante ejus ex illa reditum 53 circiter annis tantum vixerit, hic 13 dumtaxat annos natus erat, vel decimum quartum modo inchoarat, quando ille a Pharaone ob cæsum Ægyptium ad supplicium quæsitus fuga sibi consuluit. Potuit quidem fieri, ut Sanctus, abeundi facultate obtenta, Ægyptum reliquerit, in terram alienam Madianitidem migrarit, in eas regionis istius partes advenerit, ubi Jethro habitabat, ibidem cum opilione Moyse amicitiam vel inierit, vel ante initam foverit: verum quis prudens hæc omnia ita revera facta esse credat? Mihi certe id parum verisimile videtur. Imo & illud, quod scilicet Moyses ante fugam suam Josue adhuc puero familiariter usus fuerit, facilem apud plerosque, ut puto, fidem non inveniet. Quamdiu in Ægypto vixit legislator, in Pharaonis palatio versatus est, exceptis paucis diebus, quibus egressio e domo regia, Ægyptii cædes, & fuga in terram Madian contigerunt, uti ex Historia sacra Exodi cap. 2 & Actorum cap. 7 colligitur. Hæc adjuncta si attentius lector consideret, non pauca statim ei occurrent, quæ creditu difficile faciant, quod tum temporis familiaritatem inter se contraxerint, imo quod alter alterum noverit.
[12] Constat ex libro Exodi cap. 24 ℣. 13, quod jam inde Moysis minister fuerit noster Josue, [a quo tempore,] cum illum quintum ascendentem in montem Sinaï comitaretur; quod factum anno ab orbe condito 2544, secundo ab egressu mense nondum evoluto. Itaque in magni illius prophetæ familiam cooptatus est eo temporis spatio, quod medium fuit hunc inter ascensum in montem, & Moysis reditum ex terra Madian, qui anno præcedente contigit: nam verisimile non est Sanctum extra patrum in Madianitide famulatum fuisse Moysi, qui per 40 annos soceri sui Jethro opilionem egit. Quis credat, eum a Josue adjutum fuisse in ovibus pascendis? Vide num. præcedentem. At quando ergo legislator, redux in Ægyptum, Josue sibi ministrum elegit? Valde verisimile mihi apparet quod Masius in Præfatione ad Commentarios in librum Josue scribit, Moysen scilicet, ubi e terra Madian reversus senioribus filiorum Israël, ad id convocatis, per Aaronem persuasisset, se a Deo missum ad populum ex servitute liberandum, omnesque illi se submisissent, tamquam suo duci & moderatori divinitus constituto (Exodi cap. 4 a ℣. 29,) statim pro necessitate & dignitate suæ personæ ministros sibi comparasse, interque eos Sanctum nostrum, qui tunc circiter 53 annorum erat, non sine cælesti instinctu assumpsisse; nimirum ut qui Dei populum aliquando recturus esset, ipse prius ab omnium mortalium ea ætate optimo sanctissimoque imperatore regeretur. Qui enim bene imperaturus est, ut bene aliquando paruerit est necesse.
[13] S. Josue ministerium ejusmodi non fuit, quale esse solet eorum, [& qualem,] quos generis vel conditionis necessitas ad famulandum cogit, sed liberale, ingenuum, ac valde honorificum. Ex iis, quæ in Exodi, Numerorum & Deuteronomii libris de eo tradit narratio sacra, patebit, quod legislatori omnium fuerit præcipuus, intimus, charissimus, familiarissimus. In negotiis gravissimis Moyses Sancti opera potissimum utebatur, hic secretorum ejus erat particeps, ejus vice Israelitarum exercitui præerat, eumque in hostes ducebat, familiaribus ejus cum Deo colloquiis sæpe intererat, ejusdemque lateri ubique fere adhærebat. Unde Exodi cap. 24 ℣. 13 & alibi, ubi a Vulgata nostra Moysis Minister, a Septuaginta ὁ παρεστηκὼς, id est, assistens, appellatur. Hinc & Numerorum cap. XI ℣. 28 dicitur Minister Moysi, & ELECTUS E PLURIBUS. Audi Philonem libro de Charitate: Erat ei (Moysi) amicus & familiaris pene a puero (vide num. XI) Jesus nomine, non vulgaribus conciliatus artibus, sed amore integro cælestique, ex quo omnes virtutes proveniunt: is etiam convictor contubernalisque prophetæ fuit, nisi, siquando ille secessum quæsivit propter divina eloquia; idem administrationis reipublicæ particeps & tantum non principis vicarius, multa pro potestate solitus erat gerere.
[14] [quantoque cum fructis famulatum legislatori præstiterit.] Porro quod Sanctus cum maximo tum temporis Dei amico convixerit, & adeo familiariter egerit, non tantum summam ejus in gloriam cedit, sed & argumentum est evidens, singularibus illum gratiæ & naturæ dotibus fuisse ornatum; utpote quibus sapientissimus legislator perspectis eum e tot millibus elegit. Quantum vero deinde animum excoluerit omni virtutum genere, quas præsens in Moyse admirabatur, ex S. Ambrosio cognosce, a Benedictinis e congregatione S. Mauri edito Parisiis anno 1690. Pulcre in rem nostram lib. 2 de Officiis ministrorum cap. 20 ita scribit S. Doctor: Ostendunt adolescentes eorum se imitatores esse, quibus adhærent; & ea convalescit opinio, quod ab his vivendi acceperint similitudinem, cum quibus conversandi hauserint cupiditatem. Inde tantus Jesus Nave, quod eum non solum erudivit ad legis scientiam Moysi copula, verum etiam sanctificavit ad gratiam. Denique cum in ejus tabernaculo divina refulgere præsentia videretur majestas Domini, solus erat in tabernaculo Jesus Nave. Moyses cum Deo loquebatur, Jesus pariter nube sacra tegebatur. Presbyteri & populus deorsum stabant, Jesus cum Moyse ad accipiendam legem ascendebat. Omnis populus intra castra erat, Jesus extra castra in tabernaculo testimonii. Cum columna nubis descenderet, & loqueretur cum Moyse, quasi fidus adstabat minister: nec exibat de tabernaculo juvenis, cum seniores longe positi divina trepidarent miracula. Ubique igitur inter admiranda opera & reverenda secreta sancto Moysi individuus adhærebat. Unde factum est ut qui fuerat socius conversationis, fieret successor potestatis: Merito igitur vir hujusmodi evasit, ut sisteret fluminum cursus; diceret: Stet sol, & staret sol; quasi ejus spectator victoriæ noctem differret, diem produceret. Quid * (quod Moysi negatum est) solus eligeretur, ut populum introduceret, in terram repromissionis. Magnus Vir fidei miraculis, magnus triumphis. Illius augustiora opera, hujus prosperiora. Uterque igitur divina subnixus gratia, ultra humanam processit conditionem: ille mari, hic cælo imperavit. Pulcra itaque copula seniorum atque adolescentium. Alii testimonio, alii solatio sunt: alii magisterio; alii delectationi. Nunc Sancti Acta secundum methodum, quam initio nobis proposuimus, ex sacris Litteris recensere aggredimur.
[Annotata]
* editio Colon melius, produceret: & (quod &c.
§ III. Amalecitas cædit: oraculum de futuro ejus principatu: in montem Sinaï & nubem, in qua erat Dominus, cum legislatore ascendit. An ibi XL diebus jejunus?
[Amalecitas cædit, orante Moyse:] Ex Josue nostri gestis, quæ legislatoris mortem antecesserunt, primum est, primum Israëlitarum bellum contra primos, qui iis ex Ægypto egressis, vastasque inter illam & promissam terram solitudines perambulantibus occurrerunt hostes, Amalecitas scilicet, de quibus fortissimus Heros noster & Moyses, hic orando, ille pugnando, insignem victoriam retulere. Contigit hæc die tertia mensis Sivan, qui fere nostro Maio respondet, currente hebdomade septima post egressum de Ægypto; & Exodi cap. 17 ℣. 8 & seqq. ita describitur: Venit autem Amalec, & pugnabat contra Israël in Raphidim. Dixitque Moyses ad Josue: Elige viros, & egressus pugna contra Amalec: cras ego stabo in vertice collis, habens virgam Dei in manu mea. Fecit Josue, ut locutus erat Moyses, & pugnavit contra Amalec. Moyses autem & Aaron, & Hur ascenderunt super verticem collis. Cumque levaret Moyses manus, vincebat Israël: sin autem paululum remisisset, superabat Amalec. Manus autem Moysi erant graves: sumentes igitur lapidem, posuerunt subter eum, in quo sedit: Aaron autem & Hur sustentabant manus ejus ex utraque parte. Et factum est, ut manus illius non lassarentur usque ad occasum solis. Fugavitque Josue Amalec, & populum ejus in ore gladii. Dixit autem Dominus ad Moysen: Scribe hoc ob monimentum in libro, & trade auribus Josue: delebo enim memoriam Amalec sub cælo. De belli hujus causis, hostium viribus, & prælii exitu præter Deut. cap. 25 in fine, & Judith cap. 4 ℣. 13, videri etiam potest Philo Judæus lib. 1 de Vita Moysis, & Josephus Antiquitatum lib. 3, cap. 2; ex quo pauca, quæ ad Sanctum proxime spectant, delibabimus num. 17.
[16] Tantum 53 ætatis annum compleverat Josue, cum præficeretur exercitui contra hostes potentissimos dimicaturo. [oraculum divinum futuri ejus principatus prænuntiuro:] Erant eo tempore in Israëlitarum castris ejus avus Elisama & reliqui, qui Numer. cap. 1 ℣. 5 & seqq. enumerantur, nobilissimi tribuum principes magnæ apud populum auctoritatis. Quid causæ Moysi fuit, ut, illis præteritis, nostrum Josue, ætate inferiorem, supremi ducis vices gerere voluerit? Josephus citatus hanc insinuat, quod constaret, eum esse virum manu ac consilio juxta promptum, & pietate insignem, & a Moyse præceptore hac parte non degenerantem. Aliam huic addo ex Masio citato num. 12, scilicet ut Moyses Dei consilium de futuro felicissimo ejus imperio jam tum quadamtenus populo patefaceret, & ad spem meliorem in rebus adversis cum ceteram multitudinem, tum inprimis ipsum Josue excitaret. Certe Deus, dum mox post prælium jubet Moysen relatam victoriam litteris consignare, & singulariter in Josue aures indere, delendam penitus Amalecitarum memoriam, tantum non digito, ut ita loquar, ostendit, illum ipsum esse, quem post Moysen ad reipublicæ Hebraïcæ gubernacula destinavisset. Ad quid enim aliud hæc Sancti auribus tradi voluisset Deus, nisi ut ipse postea populi dux factus, recordaretur, non esse jungenda cum Amalecitis fœdera, & ad successores ejus divinum propagaretur oraculum de illorum excidio; quod tandem sub Saüle contigisse legimus lib. 1 Regum cap. 15.
[17] [quid de Sancti victoria Philo & Josephus:] Sanctus noster summus imperator constitutus, sicut jussus erat, ex omni multitudine ad pugnam maxime idoneos elegit. Uterque scriptor Judæus hunc virorum fortium delectum a Moyse factum scribit. Si ambo velint, hunc per se ipsum id præstitisse, sacræ Scripturæ aperte contradicunt: nam ejus textus clarissimus est: Dixitque Moyses ad Josue: Elige tibi viros &c. Et paulo infra: Fecit Josue, ut locutus erat Moyses. Pridie certaminis contigit hæc militum electio. Quis dein factus apparatus ad prælium postridie committendum, narratione valde verisimili tradit Josephus citatus: Per noctem deinde ad prælium se expediunt, & armis simul ac corporibus curatis, intenti signum classico per Moysen dari exspectant: qui & ipse pernox cum Jesu consultabat, eumque de instruendis ordinibus admonebat; appetente vero jam die, hortatur Ducem, ut spei de se conceptæ respondere studeat, & re feliciter gesta existimationem sibi apud milites comparare. Similiter Hebræorum optimum quemque privatim, ac mox omnes armatos verbis ad fortitudinem accendit: atque ita instructos & animatos Jesu & Deo committit, ipse montem ascendit &c. Dein pugnam describit fidelius quam Philo, clademque hostium; enumeratisque spoliis, quibus Judæi ditati fuerunt, subdit: Sequenti vero die Moyses cæsorum cadavera spoliavit, arma, quæ fugientes abjecerant, collegit, & illis quorum opera insignior fuerat, præmia distribuit, Jesumque ducem pro concione collaudavit, milite per acclamationes laudem Viri comprobante.
[18] [Moysen fœderis tabulas a Deo accepturum] Biduo post Pentecosten, id est, diem, qua decem Decalogi præcepta de monte Sinaï promulgata fuere, eumdem repetere jussus est legislator, ut præcepta illa in duas tabulas relata acciperet, populoque deferret. Quintum itaque montem conscendit, dilectissimumque Ministrum suum non sine divino, ut credibile est, instinctu comitem sibi adjunxit, eumque ad Deum propius atque altius in montem duxit, quam Aaron aut quisquam ex ejus filiis & 70 senioribus populi pridie adscenderat: his enim non nisi procul adorare Deum concessum erat, ut legimus Exodi cap. 24 ℣. 1 & seqq. Oportebat nimirum, ut is, cujus imperio populum suum regendum Deus decreverat, magna apud illum esset in veneratione, quam certe ei conciliavit tam propinqua ad Deum accessio. Præterea legem divinam maximi facere, ejusque esse observantissimum, eum præcipue decebat, qui postmodum ejus custodiam in populo universo urgere debebat. Quanam vero ratione præceptorum divinorum amor studiumque melius menti Josue imprimi poterat, quamsi oculis ipse suis cerneret, quomodo ad ea accipienda per sex dies sanctissimis precibus ac meditationibus se Moyses paraverit, quomodo die septimo in sublimiorem veluti arcem sanctiusque adytum nominatim a Domino evocatus, in eoque tamdiu retentus fuerit ac institutus.
[19] [comitatur in montem Sinaï:] Sed ad horum, eorumque, quæ infra dicemus, notitiam pleniorem, ipsam demus narrationem sacram Exodi cap. 24 ℣. 12 & seqq. Dixit autem Dominus ad Moysen: Ascende ad me in montem, & esto ibi: daboque tibi tabulas lapideas, & legem ac mandata quæ scripsi, ut doceas eos. Surrexerunt Moyses & Josue minister ejus: ascendensque Moyses in montem Dei, senioribus ait: Exspectate hic, donec revertamur ad vos. Habetis Aaron & Hur vobiscum: siquid natum fuerit quæstionis, referetis ad eos. Cumque ascendisset Moyses, operuit nubes montem, & habitavit gloria Domini super Sinaï, tegens illum nube sex diebus: septimo autem die vocavit eum de medio caliginis. Erat autem species gloriæ Domini, quasi ignis ardens super verticem montis in conspectu filiorum Israël. Ingressusque Moyses medium nebulæ, ascendit in montem: & fuit ibi quadraginta diebus & quadraginta noctibus. Quibus evolutis, ei datæ a Domino lapideæ duæ fœderis tabulæ, simulque indicatum, Israëlitas in castris peccasse; reverteretur ergo quam citissime, remque totam cognosceret: Et reversus est (Exodi cap. 32 a ℣. 15) Moyses de monte, portans duas tabulas testimonii in manu sua… Audiens autem Josue tumultum populi vociferantis, dixit ad Moysen: Ululatus pugnæ auditur in castris. Qui respondit: Non est clamor adhortantium ad pugnam, neque vociferatio compellentium ad fugam: sed vocem cantantium ego audio. Cumque appropinquasset ad castra, vidit vitulum &c.
[20] Quod Josue Moysen comitatus sit in partem montis sublimiorem, [nubem sacram, in qua erat Dominus, cum eodem ingreditur:] quam Aaron, ejus filii, & 70 seniores ex Israel, nemo in dubium vocat. Quod alicubi in declivi montis, puta paulo supra ejus medium, sex diebus uterque substiterint, atque eadem nube involuti fuerint & ab aspectu populi abstracti, nullus non quoque e sacris Litteris eruit; quamvis Exodi cap. 24 ℣. 16 solus Moyses nube tectus fuisse exprimatur. Imo in nobilissimam illam Deoque proximam nubis partem, e qua die septimo Dominus legislatorem ad colloquium evocavit, hujus Ministrum admissum fuisse existimant Abulensis, Serarius, Salianus & alii: nec alterius sententiæ fuisse videtur S. Ambrosius lib. 2 de Officiis ministrorum cap. 20 dicens: Ubique inter admiranda opera & reverenda secreta sancto Moysi individuus adhærebat. Idem sanctus Doctor Enarratione in Psalmum 47 num. 21 Moyses ille (inquit) peritus in omni sapientia Ægyptiorum, in montem ascendit, atque in nubem intravit, ut aperta & occulta cognosceret, adhærente sibi socio Jesu.
[21] Magnus quidem auctorum numerus negat, legislatoris Ministrum nubem illam, [levia dissentientium argumenta expenduntur.] in qua erat Dominus, ingressum fuisse; sed eorum rationes non adeo efficaces sunt, ut opinionem affirmantem minus verisimilem esse mihi persuadeant. Eas expendamus. Exodi cap. 24 ℣. 16 dicitur: Septimo autem die vocavit eum (Moysen Dominus) de medio caliginis: & ℣. 18: Ingressusque Moyses medium nebulæ, ascendit in montem. Ecce, inquiunt, solus evocatur Moyses, solus nubem ingreditur mediam, solus in editissimum conscendit verticem, non Josue. At numquid & ℣. 12 soli Moysi dictum legitur, Ascende ad me in montem, & esto ibi; & tamen subjungitur ℣. 13 una cum illo ad adscendendum surrexisse Josue? Numquid & versus 16 solum Moysen memorat sex diebus infra montis verticem nube obtectum fuisse, & tamen nemo hactenus docuisse legitur, Josue eadem non fuisse involutum? Urgent ulterius: si receptus fuerit in intimum nubis summa montis occupantis, ergo audire potuit Dominum Exodi cap. 32 ℣. 7 Moysi dicentem, populum peccasse, vel saltem vocem Moysis (℣. XI) pro eo pœnas deprecantis; quod repugnat versui 17, qui ejus idololatriam a Josue ignoratam indicat. Sed ad hæc facilis quoque est responsio. Nam locutio Dei & Moysis preces potuerunt fieri sine sono vel voce exteriori. Præterea, etiamsi ambo erant in nubis medio, non tamen alter alterius lateri ita semper adhærebat, ut numquam ab se mutuo divellerentur. In eadem ipsa nube concipi potest a Socio suo secessisse Moyses, ut divinis vacaret; eodem plane modo, quo Christus Patrem cælestem oraturus a charissimis suis discipulis in horto secessit, in quem eos assumpserat. Et sic optime cum opinione affirmante conciliari potest illud Philonis citati num. XI: Convictor contubernalisque prophetæ fuit, nisi siquando ille secessum quæsivit propter divina colloquia. Cum difficultates, quæ objiciuntur, tam facili negotio solvantur, a sententia S. Ambrosii, Sancto nostro magis honorifica, hic mihi non recedendum esse judicavi.
[22] [In monte mansit, quamdiu legislator:] Volunt quidam, Josue non semper perstitisse in monte, sed subinde descendisse, ut cibos caperet, aliisve naturæ necessitatibus satisfaceret. Verum his Exodi verbis cap. 24 ℣. 14, Exspectate hic, donec revertamur ad vos, quæ ad Hebræorum seniores locutus est, satis significavit Moyses, Ministrum suum secum in Sinai mansurum, & cum eodem se ex illo descensurum, uti & factum esse ex capite 32 ℣. 17 manifestum est. Sed si a domini sui latere se subduxit Minister & in castra rediit (nam quonam alio potius ivisset?) certe innotuisset aliquid ipsi de populi murmuratione contra ducem suum longas nimis moras trahentem, de vituli fabricatione, festæ celebritatis indictione, aliisque similibus, quæ paucis diebus non videntur peracta fuisse. Horum vero nihil scivisse, fit ex eo perspicuum, quod Moysi haud quidquam eorum indicarit: imo cum saltantium, canentiumque clamores audiret, sinistri nihil omnino suspicatus sit, sed bellicam potius vociferationem edi arbitratus fuerit. Denique, quos ibid. ℣. 1 dixisse legimus, Moysi huic viro, qui nos eduxit de terra Ægypti, ignoramus quid acciderit, illi certe redeuntem Josue de eo interrogassent, ab ipso petiissent, montem iterato conscenderet moræ causam exploraturus &c. Hæc abunde probant, tamdiu omnino illum in Sinaï fuisse commoratum, quamdiu ibidem mansit Moyses.
[23] [quidni & 40 dies cum eo ibidem jejunarit?] Legislatorem quadraginta dierum spatio cibo omni potuque abstinuisse, antequam legis tabulas acciperet, ex Deut. cap. 9 ℣. 9 certum est. Verum an quadraginta tantum diebus cum Discipulo in monte perdurarit, acriter controvertitur. Sunt, qui putant, illum præter sex dies, quibus extra illud nebulæ medium in Sinaï fuit, alios quadraginta integros dies in medio nebulæ constitisse. Multi id negant contendentes inter hos quadraginta, sex illos dies comprehendi. Utra sententia sit probabilior, examinare propius ad eum spectat, qui magni prophetæ vitam daturus est ad IV Septembris. Huc solum pertinet, an jejunante 40 diebus magistro, tamdiu etiam jejunarit Discipulus. Aliqui volunt, hunc in monte illo comedisse manna divinitus sibi datum. Verum illis non necessario assentiendum: si enim Moysi semper adhæsit, cumque illo in montis fastigium & sacratissimum illud nubis domicilium penetravit, cur etiam cum illo quadraginta diebus jejunasse non putemus? Quod solum Moysen id fecisse memorent sacræ Paginæ, non vero ipsum Josue, nihil obstat, ut colligi potest ex jam dictis supra num. 21. Quid Sanctus noster tot in monte diebus egerit, conjectura assequi facillimum est. Nulla ambigendi causa est, quin pius Discipulus magistrum suum imitatus fuerit, quin, inquam, ab omni terrena cogitatione & cura abstractus, precationi & rerum divinarum meditationi se totum dederit. Sciebat nimirum, quem ad finem in Sinaï ductus esset, & qua mentis præparatione, ut legis tabulæ acciperentur, Deique adventus & sermo exciperetur, opus esset.
§ IV. Tabernaculi curam gerit; interest familiaribus Dei cum Moyse colloquiis: æmulatio ejus Numer. cap. XI ex invidia non processit; ostenditur illam aliunde vel leviter tantum, vel non malam, imo laude dignam fuisse.
[Custodia tabernaculi de castris translati,] Alia, quæ hoc eodem primo anno liberationis ex servitute Ægyptiaca contigerunt, de Sancto nostro non habemus, quam hæc Exodi cap. 33 ℣. 7 & seqq.: Moyses quoque tollens tabernaculum, tetendit extra castra procul, vocavitque nomen ejus Tabernaculum fœderis. Et omnis populus, qui habebat aliquam quæstionem, egrediebatur ad tabernaculum fœderis extra castra. Cumque egrederetur Moyses ad tabernaculum, surgebat universa plebs, & stabat unusquisque in ostio papilionis sui, aspiciebantque tergum Moysi, donec ingrederetur tentorium. Ingresso autem illo tabernaculum fœderis, descendebat columna nubis, & stabat ad ostium, loquebaturque cum Moyse, cernentibus universis, quod columna nubis staret ad ostium tabernaculi. Stabantque ipsi & adorabant per fores tabernaculorum suorum. Loquebatur autem Dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut solet loqui homo ad amicum suum. Cumque ille reverteretur in castra, minister ejus Josue, filius Nun, puer, non recedebat de tabernaculo. Quod & quale fuerit tabernaculum illud, de quo hic, quisve ejus usus, vide apud Salianum ad annum 2544 num. 665 & seqq., necnon Serarium lib. 1 Josuæ cap. 6 quæst. 2.
[25] Quamvis in sacro textu allato non nisi semel Sancti nomen occurrat, [ubi familiaribus Dei cum Moyse colloquiis interest,] tamen nil in eo traditur, quod in ejus gloriam non redundet, quemadmodum ex sequentibus patebit. Ad puniendam populi idololatriam, tabernaculum e medio ejus, atque adeo e castris efferri voluit Dominus, ut ostenderet se inter tam infami crimine contaminatos nolle diutius habitare. Tabernaculi translati curam Aaroni committere minus decorum, nec Deo gratum fore arbitrabatur Moyses, utpote qui eodem, quo populus, scelere implicitus fuerat. Digniorem ad id neminem reperit legislator, quam ministrum suum fidelissimum & ob vitæ innocentiam sibi charissimum Josue. Ei igitur Dei domicilium custodiendum tradidit. Interpretes omnes fatentur id significari per verba hæc ℣. XI: Cumque ille reverteretur in castra, minister ejus Josue, filius Nun, puer, non recedebat de tabernaculo. Hinc recte deduci mihi posse videtur Sanctum nostrum, familiaribus Dei cum Moyse colloquiis interfuisse. Nec nisi inepte quis diceret, quotiescumque ille Deum oraturus vel consulturus ad tabernaculum veniebat (veniebat autem sæpissime) illinc quam mox abire debuisse Josue. In cæleste illud nubis adytum cum eo admissus fuit in monte Sinaï, illique proximus adstitit in sacro colloquio ibidem habito, cur dicamus, hic eum procul abesse debuisse? Versus ultimo citatus pulcre sic explanari mihi videtur: Moyse absente a tabernaculo, ab eo non recedebat Josue; recedere tamen poterat, illo præsente; quamquam eo tempore, quo Deus in columna nubis cum magistro loquebatur, ad eum adorandum manere solitus esset pius Discipulus. Imo textum sic explanandum esse, nostrumque Sanctum Deo cum amico suo colloquenti fuisse proximum S. Ambrosius citatus num. 20 testimonio suo confirmat: Denique, inquit, cum in ejus tabernaculo divina refulgere præsentia videretur majestas Domini, solus erat in tabernaculo Jesus Nave. Moyses cum Deo loquebatur, Jesus pariter nube sacra tegebatur… Omnis populus intra castra erat: Jesus extra castra in tabernaculo testimonii. Cum columna nubis descenderet, & loqueretur cum Moyse, quasi fidus adstabat minister: nec exibat de tabernaculo Juvenis, cum seniores longe positi divina trepidarent miracula. Ubique igitur inter admiranda opera, & reverenda secreta, sancto Moysi individuus adhærebat.
[26] [Sancto commissa usque ad erectionem novi.] Apud historicos & interpretes celebriores duo potissimum in tabernaculo Josue egisse lego. Primo curam gerebat, ut ejus nihil a quoquam violaretur, munda in eo & nitida essent omnia, adeo ut quasi æditui officio functus fuerit. Non tamen in ipso tabernaculo pernoctabat; hoc enim nec Moyses fecit, sed prope illud in tentorio suo. Secundo, sanctis cogitationibus mentem excolebat, precibusque se populumque Deo commendabat. Ex assiduo cum Moyse convictu & nuperrime in monte Sinaï didicerat, noctes & dies in his aliisque pietatis exercitationibus versari. Sunt etiam qui putent, eos, qui ad tabernaculum e castris veniebant Dominum consulturi, in absentia Moysis nostro Josue apud Deum interprete atque internuntio usos fuisse. Tabernaculi custodiendi provincia ei demandata fuit a Moyse, antequam hic sub finem mensis quinti, Hebræis Ab dicti, montem Sinaï cum novis tabulis repeteret: tunc enim Israëlitarum castra illo privata fuerunt. Stetit autem extra castra sub Sancti nostri custodia usque ad diem primum anni secundi commorationis in deserto, quando nobile illud & splendidum tabernaculum erectum fuit, de quo Exodi cap. 40. Hinc sequitur sanctum Josue ejus curam gessisse plusquam septem mensibus. Ita plerique sentiunt contra a Lapide aliosque, qui tabernaculi translationem factam volunt post descensum legislatoris de monte cum novis tabulis. Verum eam ante contigisse, sententia verisimilior & Narrationi sacræ conformior mihi videtur. Operæ pretium non est hanc multis confirmare, cum ad Sancti nostri gloriam nihil faciat, an aliquot hebdomadibus citius an serius tabernaculi cura ei imposita fuerit. Lector consulere potest auctores passim obvios.
[27] [Lucidam Moysis faciem solus intueri potest.] Cum Moyses de monte cum novis tabulis rediret ad populum, tanto fulgore facies illius resplendebat, ut Aaron & filii Israë ad ejus conspectum timerent & aufugerent, nec nisi velato vultu legislator eos propius accedere atque alloqui posset. Vide Exodi cap. 34 a ℣. 30. Solus Josue, teste Origene Homilia 1 in librum Jesu Nave num. 6, oculo irretorto magistri sui faciem poterat aspicere: Illud etiam, inquit, intuentes magnitudinem ejus pervidemus, quod, cum in transfiguratione vultus Moysei omnis filiorum Israël hebetaret aspectus, nec aliquis posset intueri faciem vultus ejus, Jesus non solum faciem ejus contuetur, verum etiam in interioribus tabernaculi mysteriorum conscius perseverat. Licet hæc præter Scripturam asserat Origenes, vix dubito tamen quin vere. Nam si cum legislatore nuper adscenderit in ipsum verticem montis Sinaï, super quem erat species gloriæ Domini, quasi ignis ardens, Exodi cap. 24 ℣. 17; si insuper in tabernaculo magistro suo proxime aderat, cum Dominus hunc allocuturus in fulgidissima columna nubis descenderet, an ejus oculi caligarint ad aspectum faciei Moysis, minore lumine coruscantis, quam illud fuerit, in quo Dominum apparentem toties vidit?
[28] Annus ab exitu agebatur secundus, mensisque secundus, [Æmulatio, ex qua petiit prophetantes in castris cohiberi,] cum die hujus vigesimo ex solitudine Sinaï progressi Israëlitæ venerunt in desertum Pharan, castraque metati sunt in eo loco, qui infami Sepulcrorum concupiscentiæ nomine vocatus fuit. Contigit hic quod Numer. cap. XI de Sancto nostro narratur. Historia altius repetenda mihi visa est ad majorem dicendis lucem adferendam. Postquam Deo conquestus esset Moyses, in se solum difficillimi imperii curam incumbere, seque oneri ferendo imparem esse, partem ejus in alios transferri petiit. Exaudit eum Dominus dicens Numer. cap. XI ℣. 16: Congrega mihi septuaginta viros de senibus Israël, quos tu nosti quod senes populi sint, ac magistri: & duces eos ad ostium tabernaculi fœderis, faciesque ibi stare tecum, ut descendam & loquar tibi: & auferam de spiritu tuo, tradamque eis, ut sustentent tecum onus populi, & non tu solus graveris. Jussa lætus exsequitur Moyses, congregans (ibid. a ℣. 24) septuaginta viros de senibus Israël, quos stare fecit circa tabernaculum. Descenditque Dominus per nubem, & locutus est ad eum, auserens de spiritu, qui erat in Moyse, & dans septuaginta viris. Cumque requievisset in eis spiritus, prophetaverunt, nec ultra cessaverunt. Remanserant autem in castris duo viri, quorum unus vocabatur Eldad, & alter Medad, super quos requievit Spiritus: nam & ipsi descripti fuerant, & non exierant ad tabernaculum. Cumque prophetarent in castris, cucurrit puer, & nuntiavit Moysi, dicens: Eldad & Medad prophetant in castris. Statim Josue, filius Nun, minister Moysi, & electus e pluribus, ait: Domine mi Moyses, prohibe eos. At ille. Quid, inquit, æmularis pro me? Quis tribuat ut omnis populus prophetet, & det eis Dominus Spiritum suum? Egregium hic Sanctus noster amoris erga dominum suum specimen dedit. Eo processit obsequii & amoris studium erga Moysen, ut nihil, quod gloriæ aut dignitati ejus obesse videretur, ferre potuerit.
[29] Durius loqui mihi videntur interpretes non pauci, [ex invidia non processit.] qui æmulationem Josue ex invidia aliqua profectam fuisse dicunt: non etenim optabat, ut donum prophetiæ duobus senioribus collatum non fuisset, neque dolebat, se ab iis hac ex parte superari, nec etiam apprehendebat illorum vaticinia ut mala Moysi, seu ut diminuentia gloriam ejus. Si hæc æmulationis causa fuisset, profecto ægrius tulisset, reliquos 68, vel ut alii, 70 seniores, qui ad tabernaculum convenerant, prophetico spiritu afflatos fuisse: nam invidus animus eo magis pungitur & tristatur, quo plures se in aliqua re superiores habet: dein apprehendisset legislatoris gloriam magis obscurandam tot prophetarum vaticiniis, quam illorum duorum. Nec in Scripturis verbum ullum est, ex quo invidiæ crimen legitime deducas. Æmulatio seu zelus ille, ex quo ℣. 28 petiit, Domine mi Moyses, prohibe eos, qui in castris prophetant; ex alia animi affectione, quam invidia proficisci potuit: adeoque legislatoris responsione ℣. 29, Quid æmularis pro me? quis tribuat &c. ob invidiæ culpam reprehensus fuisse dicendus non est. Imo ejus æmulationem ex invido animo ortum suum non habuisse, ipsæ circumstantiæ persuadent. Nam cum magistrum suum vero amore prosequeretur, sciretque illum ferventibus adeo precibus a Domino petiisse, molestissimo gubernandi onere allevari Numer. cap. XI ℣. 14 & 15; quomodo ægre ferre potuit, illum voti compotem a Deo factum, ejusque Spiritum propheticum in Eldad & Medad & reliquos seniores transfusum, ut ab iis in populi rebellis gubernatione adjuvaretur. Ex invidia igitur non processit, quod duobus illis silentium imponendum existimaret. Aperte nobis favet Theodoretus quæst. 21 in librum Numerorum. Plura in rem nostram legi possunt apud Nicolaum Serarium libro 1 Josuæ capite 7, quæstione 6.
[30] [Probabilior proponitur sententia,] Verum quid ergo ægre tulit Josue? Cur petiit ut Moyses prophetantes cohiberet? Respondeo, quia Sanctus putabat eos dono prophetiæ carere & ficte prophetare, populo imponentes. Hæc responsio invidiæ culpam a Sancto removet, & priore sententia mihi videtur probabilior: quod quia prima fronte non satis apparet, eam fusius explanatam accipe. Eldad & Medad cum reliquis electis senioribus a Moyse conscripti erant & ad tabernaculi ostium accersiti, ut ibidem eis Spiritus propheticus communicaretur: illi autem duo nusquam comparuerunt. Josue vero audito, quod in castris mansissent ibique prophetarent, suspicabatur eos legislatori obedire vel noluisse vel neglexisse, hac contumacia vel negligentia prophetiæ dono indignos se reddidisse, adeoque illos non vere prophetare, sed ficte, acsi revera Spiritu divino afflati essent. Hinc petebat, eis silentium imponeretur, ut magistri sui auctoritas sarta tecta maneret, quam contemni & minui existimabat illorum contumacia & fictione.
[31] [in qua intelligi potest, Sancti æmulatio nem nulla ex parte malam,] At dum illum ab invidia excusamus, an non temerariæ suspicionis reum facimus? Affirmat Serarius lib. 1 Josuæ cap. 7, quæst. 6, & alii. Negat Bonfrerius in ℣. 29 capitis citati num. 28. Ego vero distinguendum puto. Præceptum divinum ℣. 16 Moysi datum, Congrega mihi septuaginta viros de senibus Israël, quos tu nosti quod senes populi sint, ac magistri: & duces eos ad tabernaculum fœderis, faciesque ibi stare tecum, ut descendam, & auferam de spiritu tuo tradamque eis; hoc, inquam, præceptum vel Josue ita intellexit, ut spiritum propheticum nulli communicare decrevisset Deus, nisi prope tabernaculum & Moyse præsente; vel illud ita non intellexit. Si primum; dico cum Bonfrerio eum nihil temere suspicatum fuisse: nam supposito illo errore intellectus, quid aliud cogitare poterat, quam quod Eldad & Medad fingerent se Spiritu divino agi, quod populo imponerent &c. Cum illa autem fictione doni prophetici, quo se præditos in castris coram omni multitudine jactitabant, non potest componi submissio animi & honoris fuga, ex qua forte ad tabernaculum non venisse alioqui credi potuissent: adeoque etiam sine temeritatis culpa judicare potuit, eos sine justa causa abesse a tabernaculo, & legislatoris mandatum contempsisse vel neglexisse. Ex quibus omnibus quoniam merito timeri poterat, ne auctoritatis Moysis imminutio aliaque gravia mala orirentur, non modo nulla ex parte malo, sed & laudabili zelo a magistro petiit, ut illos cohiberet.
[32] Quod ut clarius innotescat, considerandæ sunt temporis circumstantiæ, [imo optimam & laude dignam fuisse;] in quibus id fecit Josue. Dum Eldad & Medad in castris vaticinabantur, fervebat in eisdem murmuratio populi, cepas & ollas Ægypti desiderantis, adeo ut ducem suum, quod postulatas carnes dare non posset, diutius sequi nolle videretur, reditumque in Ægyptum cogitare. Timebat Josue, ne turbæ crescerent, & seditiosum vulgus magis excitaretur exemplo duorum seniorum magnæ auctoritatis, qui in castris remanserant, contempto vel neglecto, ut putabat, legislatoris imperio. Hunc metum augere poterat, quod nesciret, quid illi duo, quos ficte prophetare existimabat, in castris ad populum tumultuantem effutirent. Timor itaque, ne in castris obmurmurantium tumultus augeretur, magistri vero sui auctoritas minueretur, Sancti zelum accendit, quo impulsus a Moyse petiit, ut illos a ficta vaticinatione cohiberet. Quoniam autem hujus petitionis finis optimus erat, ut scilicet consuleretur auctoritati Moysis &c., & ipsa petitio fuit optima & laude digna, quique ipsum ad hanc impulit zelus, ex timore dictorum malorum natus. Hic certe inanis non fuit: experientia fere quotidiana didicerat, quam prona in murmurationes & seditiones essent Hebræorum ingenia.
[33] At, inquies, Moysis responsio, Quid æmularis pro me? [Moyses ℣. 29 tantum corrigit judicium erroneum, quod temerarium non fuit:] Quis tribuat ut omnis populus prophetet, & det eis Dominus Spiritum suum ℣. 29, videtur aliquam reprehensionem continere. Fateor, Moyses suum hic corrigit Discipulum; at correctio non est reprehensio, saltem ea, quæ est de solo errore intellectus: hunc in Sancto corrigit legislator, non vero aliquam in ejus voluntate malitiam. Verba enim legislatoris sic recte exponi possunt: Quid æmularis pro me? Quid meæ gloriæ & auctoritatis conservandæ causa tanto zelo accenderis? Putas Deum e senioribus neminem prophetam facere voluisse, nisi se mihi præsentem sisteret prope tabernaculum, atque adeo Eldad & Medad non vere prophetare. Erras: istis Dominus conditionibus doni prophetici collationem non voluit adstringere: Quis tribuat ut omnis populus ita prophetet, & det eis Dominus Spiritum suum, sicut duobus illis senioribus. Neque dicas, judicium ejus erroneum fuisse temerarium: nam cum legislator ℣. 24, fido Ministro suo adstante, septuaginta senioribus retulerit mandatum divinum, ℣. 16 datum; Duces eos ad tabernaculum fœderis, faciesque IBI stare TECUM, ut descendam &c. an non merito Josue existimare potuit, stationem coram Moyse & apud tabernaculum esse conditiones, sine quibus Deus non communicaturus esset Spiritum propheticum? Porro Sanctus errorem suum a Moyse dedoctus, mox acquievit. Metum autem illum, qui forte suboriri potuisset ex eo, quod Eldad & Medad possent populo videri legislatoris auctoritatem & imperium contemnere, quia ad tabernaculi ostium se non stiterant, sustulit ejus in divinam providentiam fiducia; unde fluere potuit hæc cogitatio, exercitium doni prophetici a Deo petiti & concessi in hunc finem, ut populus in officio facilius contineretur, non futurum majorum turbarum occasionem. Nunc tandem ad alterum distinctionis membrum transeamus.
[34] [Sinistræ suspicionis nævum contraxit in alia hypothesi,] Si Sanctus præceptum divinum eum sensum habere putarit, ut statio prope tabernaculum & præsentia Moysis essent tantum conditiones, quibus positis seniores Spiritu prophetiæ donandi essent; non vero conditiones, sine quibus eumdem accipere non possent; videtur dicendum cum Serario laudato, Sanctum minus prudentem fuisse in suspicando vel judicando, Eldad & Medad ficte prophetare, vel aliquo crimine se Spiritu prophetico indignos reddidisse: nam si putarit Josue, donum prophetiæ posse accipere etiam seniores illos, qui justa de causa a tabernaculo abessent; simul atque intellexit absentiam & vaticinia Eldad & Medad, an non potius judicare debebat viros illos, quos norat ab ipso Moyse ob probitatem dignos habitos fuisse, qui ejus in populi regimine socii essent ac adjutores, non sine ratione aliqua Deo probata in castris remansisse? Numquid ita secum cogitare, Duo remanent Eldad & Medad non imperii negligentes, sed humilitate submissi, dum se honore arbitrantur indignos; unde & in castris prophetant? Verba sunt S. Hieronymi in epistola ad Fabiolam de 42 Mansionibus Israëlitarum in deserto, Mansione 13. Verumtamen sinistræ hujus suspicionis culpam, ut consideranti patet, plurimum minuit ingens Sancti amor erga Moysen & zelus ejus dignitatis & gloriæ defendendæ, ex quo ortus subitus ille animi motus, quo incitatus, simul atque ex puero percepit, Eldad & Medad prophetant in castris, STATIM Josue … ait: Domine mi Moyses, prohibe eos. At ille, Quid, inquit, æmularis pro me? &c. Quo audito, mox conticuit.
[35] [quæ cum probari non possit, Sanctum excusamus & laudamus.] Præter eam, quam ingressi sumus, varias alias monstrat vias Serarius laudatus. Unam alteramve, quæ mihi sub initium planior videbatur, jam iniveram; verum cum occurrentibus dein gravibus difficultatibus memet magno labore expedire non possem, regressus sum, eamque elegi, quam num. 30 proposui. Monstravit & hanc nobis Serarius necnon Bonfrerius: at cum hi in viæ medio varias abeant in partes, & lectorem in bivio relinquant dubium, quem ducem securius sequatur, visum mihi fuit eum monere, alterutrius vestigiis sat tuto insisti non posse, nisi facta aliqua hypothesi vel adhibita distinctione. Quoniam uterque hanc reticet, nos eam dedimus, obscurasque, quas illi semitas ingrediuntur, quantum potuimus, illustravimus. Ex hypothesi, de qua numero præcedente, mihi videtur sequi id, quod Serarius asserit, nempe Sanctum nimis suspiciosum fuisse: ex illa vero, de qua num. 31, recte concludi potest, quod Bonfrerius affirmat, nimirum Sancti æmulationem omni plane culpa vacasse: addo ego, optimam & laude dignam fuisse, ut ostensum est num. 32 & seq. Non diu deliberandum hic est, quæ via tenenda sit: quæ sanctis Viris maxime favet, tutissima est. Qui ab ea recedentes, illos accusant, gravantur onere culpam probandi, quæ non præsumitur.
§ V. Mittitur ad explorandam Chananæam: ejus nomen mutatur: non modo postridie, sed & ipso reditus die murmurantibus fortiter obstitisse probatur: lapidationis periculo eripitur: ejus constantiam remunerat Deus.
[Mittitur ad explorandam terram Chanaan;] Eodem anno Josue ad explorandam Chananæam cum undecim aliis viris missus fuit, non quidem ut Moysis minister, sed ut inter tribules suos princeps, nec tam legislatoris quam populi suffragio ad id munus delectus. Totius rei gestæ descriptionem dat liber Numerorum capite 13 & 14. Ut distinctius procedamus, quæ ad Sanctum pertinent in tres partes dividemus: & primo quæ ante iter, secundo quæ in itinere & ipso reditus die, tertio quæ postridie reditus facta sunt, proponemus. De iis, quæ iter præcesserunt, hæc habeto. Cum tentoria fixissent Israëlitæ in Cadesbarne, qui deserti Pharan locus est, annique tempus advenisset, quando jam præcoquæ uvæ vesci possunt, Numer. cap. 13 ℣. 21; dixit Moysi populus, Deuter. cap. 1 ℣. 22: Mittamus viros qui considerent terram, & renuntient, per quod iter debeamus ascendere & ad quas pergere civitates. Retulit hoc populi postulatum ad Dominum Moyses, cui ita ab illo responsum est, Numer. cap. 13 ℣. 3: Mitte viros, qui considerent terram Chanaan, quam daturus sum filiis Israël, singulos de singulis tribubus, ex principibus. Fecit Moyses quod Dominus imperaverat, de deserto Pharan mittens principes viros duodecim. Cujusque nomen & tribus assignatur ibidem a ℣. 5: Et ℣. 9 de tribu Ephraïm Osee, filium Nun, missum fuisse legimus. Exploratorum enumeratione facta sic pergit Scriptura ℣. 17: Hæc sunt nomina virorum, quos misit Moyses ad considerandam terram: vocavitque Osee, filium Nun, Josue. Dein subditur ℣. 18 & seqq. Moysis oratio ad speculatores, qua proponit, quæ potissimum exploranda ipse judicaret.
[37] Data Scripturæ verba nos docent inprimis, electos exploratores omnes, [quo tempore ex præcipuis erat principibus in tribu Ephraïm.] adeoque & nostrum Josue in tribu sua principem fuisse. Verum quis princeps? Si duodecim tribuum supremi præfecti mittendi essent, nullo opus fuisset delectu; hi enim satis noti erant: ergo, cum delectus factus sit, Sanctus Ephraïmitarum omnium summus princeps non erat. Vivebat proculdubio etiamnum ejus avus Elisama, qui hoc eodem anno secundo ab exitu, 20 die mensis secundi, paulo ante speculatorum missionem, adhuc toti tribui Ephraïm præerat, ut constat ex Numerorum cap. 10 ℣. 22. Quamquam incertum sit, an ceteri exploratores aliquem in sua tribu magistratum gesserint, nam juxta interpretes hic principes forte appellati sunt, quia supremorum erant filii aut nepotes, vel quia inter tribules suos magnæ erant auctoritatis; tamen de sancto nostro Principe confidentius asseri potest, eum præterea Ephraïmitarum chiliadi præfuisse vel alium ex præcipuis in tribu sua eo tempore magistratum gessisse, utpote qui bello Amalecitico ex omnibus tribubus collecto exercitui jam præfectus fuerat. Ceterum Masius in Præfatione, Commentariis in Josuam præfixa, putat divinam providentiam ita Moysis & populi animos comparavisse, ut Josue inter alios eligeret & mitteret ad hostilis terræ situm, soli naturam, incolarum atque urbium vires ac propugnacula exploranda; nempe ut per regionem ante perspectam, exercitum ipse dein cautius ducere, & terræ ubertate bonorumque omnium copia subinde verbis proposita, suos animare milites sciret: atque adversus consideratos semel hostes audacia majore procedere. Nihil enim est quod æque vel præstantissimorum imperatorum expeditiones impediat, atque locorum & hostium ignoratio.
[38] [Ex instinctu divino Moyses ei nomen Josue vel Jesu imponit] De immutatione nominis Osee in Josue nemo dubitat, quin a legislatore non sine instinctu cælesti facta fuerit, ut nimirum Sanctus non solum felicissima populi electi in terram promissam deductione, aliisque factis Jesum Christum adumbraret, sed ipso etiam nomine clare referret. E multis Patribus suo id testimonio confirmantibus; quos citat A Lapide hic, unum dabo Eusebium Cæsariensem, Latine a Joanne Dadræo editum. Hic ita loquitur libro 1 Historiæ ecclesiasticæ cap. 3: Ipsum nomen Jesu, atque adeo Christi, etiam apud illos veteres prophetas, quos Deus charos habebat, magno in honore & reverentia fuisse, jam explanandi se offert occasio. Dein Aaronem pontificem a Moyse Christum vocatum esse scribit, quia typus erat sacerdotii Christi. Tum ad nomen Jesu dilabitur, illudque Josue impositum fuisse, quia typus futurus erat principatus Christi, his verbis docet: Idem Moyses præterea nomen Jesu divino Spiritus afflatu pro certo prævidens, privilegio quodam & singulari plane præ ceteris præstantia dignum existimavit. Ac cum hæc sacrosancta Jesu appellatio numquam inter homines ante tempora Moysis divulgata fuisset, Moyses eam dedit illi soli ac primo, quem specie & symbolo Christum Jesum præfiguraturum, & post suum e vita discessum in omnium Israëlitarum regnum successurum præsciverat. Nam cum successor ejus hoc nomine Jesu esset antea minime appellatus, sed alio, quod parentes ei imposuerant, Ause videlicet vocaretur, Moyses illum Jesum nuncupavit: atque isto adeo nomine, tamque eximio & præclaro honore (qui omni regio facile antecellit diademati) propterea donavit, quod idem Jesus filius Nave, effigiem Servatoris nostri, qui solus post Moysen, postque figurati adumbratique cultus ab eo traditi expletionem, in veræ & sinceræ religionis ac pietatis imperium succederet, rite expressit. Atque Moyses hoc modo his duobus hominibus alteri summi sacerdotis officio jam perfungenti, alteri post ipsum gentis Israëliticæ gubernacula suscepturo (qui præ reliqua universa hominum illius ætatis multitudine virtutis & gloriæ claritate nituerunt) hanc Servatoris nostri Jesu Christi appellationem, quo summus illis honos haberetur, imposuit. Eadem fere habet lib. 4 de Demonstratione euangelica cap. 27, ubi vitiose Nauses pro Auses legitur. Merentur hic quoque expendi verba sancti Augustini lib. 16 contra Faustum cap. 19.
[39] [non alio probabilius tempore,] Non convenit inter Patres de tempore, quo Sancti nomen Osee in Josue a legislatore immutatum fuit. In tres diversas abeunt sententias. Prima est Lactantii lib. 4, cap. 17, qui putat id eum nominis sortitum, cum adversus Amalecitas bellum gesturus mitteretur. Secunda est Augustini citati & Justini martyris contra Tryphonem, docentium factam esse hanc mutationem nominis, cum exploratorum in Chananitidem legatio institueretur. Tertia est Origenis hom. 1 in lib. Jesu Nave, qui post reditum de terra explorata eum ita vocatum fuisse existimat, cum mœrentes & tumultuantes, exhortando & monendo erigeret atque compesceret. Ab omnibus Origenes deseritur. Lactantio adhærent inter alios Bonfrerius hic & Serarius cit. cap. 2 quæst. 6. Fallitur uterque, dum opinionem Lactantii approbatam putat ab Origene hom. XI in Exodum, ab Augustino sermone 93 de Tempore, & Theodoreto quæst. 34 in Exodum. Sancti hi Patres locis citatis nil aliud dicunt, quam quod in bello contra Amalecitas nomen Josue in Scriptura primum usurpatum fuerit. Sed ex eo nullo modo sequitur, quod tunc reipsa nominis mutatio facta fuerit: nam per prolepsin (verba sunt ipsius Augustini quæst. 103 super Exodum) hoc est, per præoccupationem, anticipat Scriptura, quod postea factum est. Omnia quippe ista posteaquam facta sunt, scripta sunt, ac per hoc quando factum est quomodo commemoratur, nondum vocabatur Jesus; sed quando scriptum est jam hoc vocabatur.
[40] Sacro textui conformior mihi videtur sententia secunda, [quam cum jam iter in Chananitidem instaret.] quæ eam nominis mutationem factam esse dicit, quando historia illa contigit, cujus narrationi inseritur; id est, eo tempore, quo actum est de speculatoribus in Chanaan mittendis. Temporum confusio in Scripturæ sacræ narrationibus admittenda non est, nisi solida aliqua ratio hanc probat. Præterea ipse textus Numer. cap. 13 ℣. 9 dicens, de tribu Ephraïm, Osee, filium Nun, exploratorum in numero fuisse, & dein ℣. 17 subdens, Vocavitque (Moyses) Osee, filium Nun, Josue, non obscure innuit, Sancto non alio tempore inditum fuisse nomen Josue, quam cum Chananæam exploraturus mitteretur. Quod Sanctus noster antequam de terræ promissæ exploratione agi cœptum, semper Josue, nusquam Osee in sacris Libris vocetur, nihil evincit, ut patet ex verbis sancti Augustini numero præcedente allatis.
[41] Quæ in Chananitidis exploratione, ipsoque reditus die a speculatoribus in castris peracta fuerunt, [Redit cum sociis, qui omnes, excepto Caleb, terræ exploratæ detraxerunt:] ita describit liber Numer. cap. 13 a ℣. 22: Cumque ascendissent, exploraverunt terram a deserto Sin usque Rohob intrantibus Emath … pergentesque usque ad torrentem botri absciderunt palmitem cum uva sua, quem portaverunt in vecte duo viri. De malis quoque granatis & de ficis loci illius tulerunt. Hos autem, qui botrum tulerunt fuisse Josue & Caleb significat Chrysostomus hom. 24 in Epist. ad Ephesios, cum ait vere cælestem fructum allatum a Christo, non a Caleb & Josue, qui terrenum olim tulerant: Reversique (ibid. a ℣. 26) exploratores terræ post quadraginta dies omni regione circuita, venerunt ad Moysen & Aaron & ad omnem cœtum filiorum Israël, terramque inspectam ab ubertate & rerum omnium abundantia laudarunt quidem, & præsenti allatorum fructuum testimonio commendarunt, sed eamdem aliunde vituperarunt maxime, ita ut omnem illuc tendendi animum universo populo ademerint, gravemque seditionem concitarint: Cultores, aiebant, fortissimos habet, & urbes grandes atque muratas. Stirpem Enac vidimus ibi. Amalec habitat in meridie, Hethæus & Jebusæus & Amorrhæus in montanis: Chananæus vero moratur juxta mare & circa fluenta Jordanis. Quibus verbis de terra illa occupanda plane desperandum esse, nimium credulo populo persuadebant: Inter hæc Caleb (ibid. a ℣. 31). compescens murmur populi, qui oriebatur contra Moysen, ait: Ascendamus & possideamus terram, quoniam poterimus obtinere eam. Alii vero, qui fuerant cum eo, dicebant: Nequaquam ad hunc populum valemus ascendere, quia fortior nobis est. Detraxeruntque terræ, quam inspexerant, apud filios Israël dicentes: Terra, quam lustravimus, devorat habitatores suos: populus, quem aspeximus, proceræ staturæ est. Ibi vidimus monstra quædam filiorum Enac de genere giganteo: quibus comparati, quasi locustæ videbamur.
[42] [ad eorum mendacia, populum ad seditionem concitantia,] Mendacibus hisce ac seditiosis exploratorum orationibus Sanctum obstitisse affirmant Philo lib. 1 de Vita Moysis, Serarius lib. 1 Josuæ cap. 8 quæst. 6, Torniellus ad annum mundi 2545 num. 63, Bonfrerius & Tirinus hic &c. Negant Abulensis, A Lapide aliique. Negandi causa, quam adferunt, est quod Numerorum cap. 13 ℣. 31 Caleb legatur compescuisse tumultum populi, & cap. 14 ℣. 24 ob id laudetur, utrobique nulla facta mentione de Josue Sed si hisce fluctibus se non opposuit, quid igitur fecit? An & ipse fluctuatus? Imo vero etiam aliquid amplius dicendum videbitur, eum fluctus illos tempestatesque concitasse. Nam si unus Caleb omnibus se opposuit, murmurque sedare conatus est, Josue igitur unus ex aliis illis fuit, de quibus ibidem cap. 13 ℣. 32: Alii vero, qui fuerant cum eo (Calebo) dicebant: Nequaquam ad hunc populum valemus ascendere &c. Nam si hæc argumentatio sit legitima: Caleb ibid. ℣. 31 legitur compescuisse populi murmur; ergo non compescuit Josue: profecto non minus valet hæc: Alii qui fuerant cum Calebo ℣. 32 leguntur populum ad seditionem concitasse; ergo & Josue concitavit. Si dicas, eum inter illos alios non comprehendi, quia ℣. 32 non dicitur omnes alii, dicam ego pariter, ℣. 31 Sanctum nostrum non excludi, quia ibi non dicitur solus Caleb.
[43] [non tacuit, id enim fuisset ea approbare: locis sacris,] Ex iis, qui dissentiunt a nobis, nullos offendi, qui admittant hanc sequelam, quod scilicet Josue populum contra Moysen instigarit: horruerunt procul dubio Sanctum tam enormis criminis aperte reum facere. Aliud igitur invenerunt, nempe eum primo illo seditionis die nec murmurasse nec murmurantibus obstitisse, sed medium fuisse, ut ait Abulensis, vel, ut Cornelius A Lapide cum aliis ad mendaces exploratorum querulasque obmurmurantis populi voces tacuisse, solo Calebo omnibus se fortiter opponente. Verum si circumstantiæ, quæ hic concurrunt, attendantur, non apparet, quo pacto medius ille status vel silentium Josue a gravissima culpa excusari possit. In principem divinitus sibi datum populus insurgebat, defectionem ab eo cogitabat, aliaque nefaria contra illum consilia agitabat, falsis speculatorum narrationibus excitatus: nec ipsi Deo parcebat, eum in promissis fallacem incusabat, cum terram quam tantopere commendarat & se daturum spoponderat, devorare suos habitatores, nec occupari posse mentirentur exploratores, & conquereretur populus nimium credulus nec satis fidens providentiæ divinæ. Medium tunc esse, vel tacere, erat approbare speculatorum mendacia, consentire populi murmurationibus, & Moysis Deique causam prodere, quæ, ut consideranti patet, linguæ officium exigebat ab eo præcipue, qui tanta apud populum auctoritate pollebat. Quis vero in Scripturis locus, qui fundamentum præbeat talem sententiam adstruendi, ex qua sequatur, piissimum fortissimumque Heroëm nostrum ignavo & importuno silentio gravem culpam contraxisse? Aliud nihil allegant, quam quod legimus cap. 13 ℣. 31: Inter hæc Caleb compescens murmur populi, qui oriebatur contra Moysen &c., & cap. 14 ℣. 24, Servum meum Caleb, qui plenus alio Spiritu secutus est me, inducam in terram hanc, quam circuivit: & semen ejus possidebit eam. His locis, quia solum Calebum nominant, innituntur adversæ opinionis patroni. Quæ in ipsos fieri possit retorsio, dictum est numero præcedente. Sequente probabitur, quod ex reticentia nominis Josue non recte inferatur vel colligatur, eum in his populi tumultuantis motibus quietum ac otiosum fuisse.
[44] Scriptura in suis narrationibus non omnes semper uno loco personas recenset, [e quibus id male deducit pars adversa, opponuntur] a quibus res facta fuerit. Modo hic silet, quas alibi postea supplet: modo hic exprimit, quas dein eamdem historiam repetens vel attingens prætermittit. Pauca accipe e multis exempla. Exodi cap. 24 ℣. 15 solus Moyses memoratur montem Sinaï ascendisse: at ℣. 13 Discipulus magistrum comitatus legitur, & cap. 32 ℣. 17 cum eodem de monte descendisse. Deuteronomii cap. 31 ℣. 22 dicitur Moyses scripsisse, ℣. 30 cecinisse Canticum, tacito nomine Josue: verum & hunc quoque idem fecisse manifeste patet ex ℣. 19, & cap. 32 ℣. 44. Vide infra num. 75. Capite 18 libri Josue ℣. 10 Sanctus narratur in Silunte divisisse terram septem tribubus, quæ portiones suas nondum acceperant: capite 19 ℣. 51 idem repetitur, sed additur nomen Eleazari sacerdotis, antea præteritum; ex quo intelligitur & hunc & illum, uti Galgalææ, ita & Siluntinæ distributioni præfuisse secundum præceptum Domini Numer. cap. 34 ℣. 17. Eodem plane modo Scriptura locis objectis solius laudat Calebi zelum in compescenda populi murmuratione: at Sanctum quoque nostrum in sedando tumultu partes suas fortiter egisse, alibi satis indicatur. Numerorum cap. 14 a ℣. 29 oraculum divinum pronuntiat, Josue cum Calebo terram promissam ingressurum, murmuratores vero omnes eadem excludendos; nimirum quia illi duo, uti a culpa, ita & a pœna ceteris irrogata immunes fuerunt. Si Sanctus noster ipso die reditus exploratorum, cum fortitudine & constantia maxime opus erat, Moysis Deique causam non defendisset, sed in tanto populi tumultu contra officium quietus ac mutus fuisset; eodem quo murmuratores crimine implicitus fuisset, ut dictum numero præcedente, adeoque & eodem supplicio involvendus: itaque muneri suo non defuit, turbarumque principiis fortiter obstitit.
[45] Luculento id testimonio confirmant duo præcipue in Scripturis loci. [alii, e quibus solide probatur, eum ipso die reditus] Alter est apud Ecclesiasticum cap. 46 a ℣. 9: In diebus Moysi MISERICORDIAM FECIT IPSE (Josue) & Caleb filius Jephone, STARE CONTRA HOSTEM ET PROHIBERE GENTEM A PECCATIS, ET PERFRINGERE MURMUR MALITIÆ: & (propter hoc) ipsi duo constituti, a periculo liberati sunt a numero sexcentorum millium peditum, inducere illos in hereditatem, in terram, quæ manat lac & mel. Alter Numerorum cap. 32 a ℣. 10 sic habet: Iratus (Dominus) juravit, dicens: Si videbunt homines isti, qui ascenderunt ex Ægypto a viginti annis & supra terram, quam sub juramento pollicitus sum Abraham, Isaac & Jacob: & noluerunt sequi me, præter Caleb filium Jephone Cenezæum, et Josue filium Nun: isti impleverunt voluntatem meam. Uterque hic (verba sequuntur Bonfrerii in Numer. cap. 13 ℣. 31) dicuntur implevisse in hoc negotio Dei voluntatem; apud 70, secuti esse Dominum; in Hebræo, implevisse post Dominum, hoc est, per omnia plene Deum esse secuti & ejus partes defendisse. Et vero eadem est phrasis, qua ibi Scriptura utitur loquens de utroque, & qua utitur cap. 14 sequenti ℣. 24, & Josue 14 ℣. 8, cum de solo Caleb sermo est, ubi is dicitur secutus Dominum. Denique hoc ipsum indicat præclarum elogium quod de utroque habetur Eccli 46.
[46] [tumultus auctoribus fortiter obstitisse;] Dein ita prosequitur laudatus interpres: Neque satis est dicere, initio quidem Josue deliquisse, at postea pœnituisse, fortiterque se gessisse in illa vestium scissione capite seq. ℣. 6, ob idque & illi priorem culpam Deum ignovisse. At si ante deliquisset, numquid ob supervenientem pœnitentiam omni omnino pœna immunis esse debuit? Numquid qui resipuerunt post murmurationem ac seditionem illam capite sequenti ℣. 39, ob id constitutam a Deo pœnam non sustinuerunt? Numquid ipse tot laudibus ornari in Ecclesiastico debuit? Numquid ipse implevisse post Dominum, seu Deum plene secutus esse dicendus fuit? Numquid saltem totius populi principatum plane illo suo facto demeritus fuisset? Itaque crediderim, neque Calebum solum, neque Calebum melius ac fortius se in hoc negotio gessisse præ Josue; sed de Calebo expressum, de Josue tacitum, quod de hoc dubitari non deberet. Quod Deus Sanctum etiam pœnitentem, impunitum non reliquisset, si criminis istius reus fuisset quod ipsi male a multis affingitur, valde etiam verisimile fit ex verbis Moysis Deuter. cap. 1 a ℣. 34: Cumque audisset Dominus vocem sermonum vestrorum, iratus juravit & ait: Non videbit quispiam de hominibus generationis hujus pessimæ terram bonam, quam sub juramento pollicitus sum patribus vestris: præter Caleb filium Jephone… Nec miranda indignatio in populum, cum mihi quoque iratus Dominus propter vos (id est, propter peccatum occasione vestræ ob aquæ penuriam murmurationis commissum, Numer. cap. 20) dixerit: Nec tu ingredieris illuc: Sed Josue filius Nun minister tuus, ipse intrabit pro te. Moyses levius peccarat ad Aquas contradictionis, quam Israëlitæ in Cadesbarne. Peccati ipsum sine dubio pœnituit, tamen introitus in terram promissam, quem Deut. cap. 3 a ℣. 23 tam ardentibus precibus a Deo postulabat, ei negatus est. An hic ejus Ministro pœnitenti concessus fuisset, qui gravius deliquerat, ut ex opinione nostræ opposita sequitur, adeoque majori pœna dignum se reddiderat?
[47] [imo ex Scriptura ne quidem evinci potest, Calebum.] Sunt, qui ex Numer. capitis 14 versu 24 nobis supra objecto aliud forment argumentum: Singulare, inquiunt, ibi constantiæ & fidelitatis præmium Calebo promittitur, nimirum illum possessurum terram, quam circuivit in exploratione Chananitidis: illam autem fuisse Hebron ex cap. 14 libri Josue ℣. 13 & 14 fit manifestum. At Josue nulla ibidem facta legitur promissio. Hinc inferunt, Calebum saltem illo fortius ac animosius in seditione se gessisse. Sed ne hoc quidem concedi debet: nam quod Deus Sancto nostro & Calebo sua cuique præmia pollicitus sit eodem tempore, ex libro Josue satis eruitur. Supplet hic, quod ante suo loco prætermissum erat. Cap. 19 ℣. 50 dicitur Sanctus accepisse Juxta præceptum Domini urbem, quam postulavit Thamnath Saraa in monte Ephraïm. Præceptum autem illud tunc datum fuisse, quando Numer. cap. 14 Calebo decreta fuit merces ob Moysis Deique causam, contra seditiosos tam fortiter defensam, declaratur cap. 14 ℣. 6, ubi Caleb Sanctum ita alloquitur: Nosti quid locutus sit Dominus ad Moysen hominem Dei de me et te in Cadesbarne. Israëlitarum Principem hic memorem reddit promissionum divinarum ibidem loci sibi & illi factarum, ut patet ex adjecta petitione ℣. 12: Da ergo mihi montem istum (Hebron) quem pollicitus est Dominus, te quoque audiente. Verum quæ merces præcepta vel Sancto nostro dari jussa fuit? Ut videlicet quemcumque vellet & eligeret locum ad habitandum, ei Eleazar sacerdos, quem divisioni terræ una cum Sancto Deus præfecerat, & tribuum principes concederent electionem Ducis sui ratam habentes. Hoc præmio Sanctum donatum fuisse docet Bonfrerius, scribens in lib. Josue cap. 19 ℣. 50, cujus verba infra num. 243 daturi sumus.
[48] Verum esto: nihil illi promiserit Deus, cum in Cadesbarne Israëlitarum erat mansio: [Sancto fortius in seditione componenda se gessisse:] inde necdum sequitur, ut minus zelosus ac fortis fuerit in tumultuantibus ad officium reducendis. Nam dici potest Sanctum præteritum fuisse, tum quia successor Moysi in imperio, adeoque supremum in Chananæa principatum obtenturus erat, tum quia cælibem erat vitam acturus, adeoque nec liberos relicturus, qui portionis in præmium ei donatæ heredes esse possent. Nunc judicet lector, an illi, qui affirmat Sanctum tacuisse, neque ullam in seditione componenda operam dedisse, vel, si tumultui obstiterit, id segnius ac frigidius fecisse quam Caleb; judicet, inquam, an opinionis suæ solidum in Scripturis fundamentum habeant. Certe quæ ex eisdem petita argumenta illis opposui, qui dicunt Sanctum medium fuisse vel siluisse, adeo mihi videntur convincentia, ut censeam dubitandum non esse, quin rebellibus primo die fortiter restiterit: primo, inquam, die, quo redierunt exploratores ex Chananitide: nam postridie tanto in murmuratores zelo exarsit, ut vestes sciderit, rei indignitate commotus. Numer. cap. 14 ℣. 6. Verba sacra mox dabuntur.
[49] Nox prima a reditu tota transacta fuit murmurando & fundendis lacrymis querelarum sociis. [postridie reditus Dei & Moysis causam magno zelo defendit:] Postero die populi insania in furorem versa est, adeo ut, Moyse deserto vel interfecto & abjecta Domini lege, in Ægyptum regredi, quam in Chananæam infeliciter progredi malle se conclamarint castra tota: Quo audito (Numer. cap. 14 a ℣. 5) Moyses & Aaron ceciderunt proni in terram coram omni multitudine filiorum Israël. At vero Josue filius Nun, & Caleb filius Jephone … sciderunt vestimenta sua, ad indignationem suam super injuria Deo illata declarandam; Et ad omnem multitudinem filiorum Israël locuti sunt: Terra, quam circuivimus, valde bona est. Si propitius fuerit Dominus, inducet nos in eam, & tradet humum lacte & melle manantem. Nolite rebelles esse contra Dominum: neque timeatis populum terræ hujus, quia sicut panem ita possumus eos devorare. Recessit ab eis omne præsidium: Dominus nobiscum est, nolite metuere.
[50] Sed irrita omnis monitio apud frementem ira populum & magna cum vociferatione obstrepentem, ut audiri non possent, & saxis etiam manus armantem: Vix temperatum est a manibus, ait Philo libro 1 de Vita Moysis, [lapidare eum vult populus, sed periculo prodigiose liberatur;] quin duos diversum sentientes lapidibus obruerent, malentes audire jucunda quam utilia & veris falsa præferentes, aut furori suo potius & impotentibus doloris facibus indulgentes. Josephus lib. 3 Antiquitatum cap. 13 de periculo Josue & Calebi nihil dicit, & illud male in solos Moysen & Aaronem transfert. Cumque clamaret, inquit Scriptura capite citato ℣. 10, omnis multitudo, & lapidibus eos vellet opprimere, apparuit gloria Domini super tectum fœderis cunctis filiis Israël. Interpretes per gloriam Domini intelligunt columnam nubis majori fulgore coruscantem, per quem Deus gloriam suam manifestabat. Tabernaculum luce augustiore circumdedit Deus, ut, ea visa, horrore percelleretur furens populus, ex hujus conspectu Josue & Caleb, qui prope tabernaculum, vel, ut nonnulli, in illo erant, subducerentur, atque ita lapidationis periculo eriperentur. Cæleste hoc prodigium divinumque beneficium evidens argumentum est, quantum Domino placuerit utriusque zelus & constantia.
[51] [constantiam ejus remunerat Deus.] Neque hic stetit remunerantis Dei beneficentia. Calebo ejusque posteritati certa pars terræ Chanaan, post introitum in eamdem possidenda, promittitur. Ibid. ℣. 24. Eodem tempore Sancto quoque nostro fortitudinis præmium probabilius decretum fuit. Vide dicta num. 47, & dicenda num. 243 & seqq. In murmuratores dein mortis in solitudine obeundæ sententiam Dominus pronuntiat. At Josue ejusque socium de vita diutius protrahenda, quam duraturi sint peregrinationis anni, deque introitu in terram promissam certos facit: Omnes, inquit ibid. a ℣. 29, qui numerati estis a viginti annis & supra, & murmurastis contra me, non intrabitis terram, super quam levavi manum meam, ut habitare vos facerem, præter Caleb filium Jephone, & Josue filium Nun. Idem repetitur locis num. 42 & 43 citatis. Facta omnia, uti Deus prænuntiavit. Utrumque singulari beneficio a morte præservavit, donec Chananæam ingressi essent, in eaque promissam mercedem retulissent: seditiosi vero in deserto mortui sunt. Et primo quidem decem exploratores, tumultus auctores, postridie reditus morte repentina exstincti sunt. De his ita textus sacer a ℣. 36: Igitur omnes viri, quos miserat Moyses ad contemplandam terram, & qui reversi murmurare fecerunt contra eum omnem multitudinem, detrahentes terræ quod esset mala, mortui sunt atque percussi in conspectu Domini. Josue autem filius Nun, & Caleb filius Jephone vixerunt ex omnibus, qui perrexerunt ad considerandam terram. De aliis vero eodem libro Numerorum capite 26, cum eorum catalogus, qui terram ingressuri essent, recensitus fuisset, additur ℣. 64 & seq.: Inter quos nullus fuit eorum, qui ante numerati sunt a Moyse & Aaron in deserto Sinaï. Prædixerat enim Dominus, quod omnes morerentur in solitudine. Nullusque remansit ex eis, nisi Caleb filius Jephone, & Josue filius Nun. Atque hæc sunt, quæ circa terram exploratam ad S. Josue pertinent.
§ VI. Legislator successorem petit a Domino, a quo nominatur S. Josue; principatu inauguratur; accipit Spiritum sapientiæ; suam ei potestatem communicat Moyses; tempus & ritus, quibus inauguratio peracta.
[Fere 40 annis legislatoris minister & virtutum imitator fuit:] Sanctus noster, uti duobus prioribus, ita & reliquis triginta octo annis, quibus in deserto morati sunt filii Israël, magno prophetæ Moysi non modo fidelem operam præstitit, sed & intima ejus familiaritate usus fuit. Hinc facile intelligere est, unde tantus evaserit, quantum evasisse statim dicemus. Vidit tot annorum spatio legislatoris, cui convivebat, in precibus assiduitatem & ardorem: vidit in rebus dijudicandis solertiam & æquitatem, in conficiendis negotiis curam & industriam, in responsis dandis hominumque animis tractandis prudentiam & lenitatem, optimum denique, quem domi forisque in verbis & actionibus omnibus modum servabat, oculis ipse suis perpetuo aspexit atque admiratus est. Nec exemplis modo incitatus, sed etiam dictarum virtutum præceptis a magistro suo imbutus fuit docilis Discipulus tanto cum fructu, ut electione divina populo Hebræo præfici meruerit. Testatur id liber 1 Machabæorum cap. 2 ℣. 55: Jesus dum implevit verbum Dei, a Moyse exemplo vel sermone sibi propositum, factus est dux in Israël. Consonat Ambrosius citatus num. 14: Ubique (Josue) inter admiranda opera & reverenda secreta sancto Moysi individuus adhærebat. Unde factum est, ut qui fuerat socius conversationis, fieret successor potestatis. Et sanctus Ephræm libro de Virtute cap. 2: Jesus Nave filius perfecta sua obedientia tantum donum promeruit, ut Moysis successor fieret. Rei gestæ seriem accipe.
[53] Declinante ad finem anno quadragesimo exitus de Ægypto (an mense ejusdem nono an potius decimo, [Moysi sua mors annuntiatur, qui successorem a Deo petit;] incertum est) in campestribus Moab Jordani proximis, in ultima Israëlitarum mansione, quæ a Bethsemoth erat usque ad Abelsatim, Numerorum cap. 33 ℣. 48 & 49, precatus est Dominum Moyses sibi ab illius benignitate concedi, ut Jordanem transire, terramque promissam oculis propius cernere liceret, Deuteronomii cap. 3 ℣. 25: sed propter ejus peccatum, commissum occasione populi ob aquæ penuriam murmurantis, ei hoc negatum, & tantummodo concessum, ut e Phasga (sic vocatur cacumen montis Nebo, qui unus est ex serie montium, Abarim dicta) terram illam procul aspiceret, sicque statim moreretur, Numerorum cap. 27 ℣. 12 &c. Tum audito decretæ ac impendentis jam mortis tempore, respondet Moyses Domino ibidem ℣. 16: Provideat Dominus Deus spirituum omnis carnis, hominem, qui sit super multitudinem hanc: & possit exire & intrare ante eos, & educere eos vel introducere: ne sit populus Domini sicut oves absque pastore. Sed dices, Moyses ducem a Deo flagitans nullo verbulo charissimum suum Discipulum commendat: non igitur conscius ante fuisse videtur, quod prius dicebamus, consilii Dei de Josue sufficiendo. At Moyses prudenter nomen ejus tacet, tum ne per humanam gratiam ea ille auctus dignitate videri possit, tum ut, quando ipsius Dei judicio electus intelligitur, & populus ejus imperia magis veneretur, & ipse apud animum suum, a quo ad principatum evectus sit, semper reputet, eoque majore cum sedulitate & cautione officio suo fungatur. Ita Masius Præfatione ad Commentarios in Josuam, & Serarius libro 1 Josuæ cap. 9, quæst. 4: ubi de modestia & prudentia Moysis in successore petendo pulcra adfert testimonia Philonis libro de Charitate, Hieronymi in caput 1 ad Titum, & Origenis homilia 22 in Numeros.
[54] [nominat hic Josue, ritumque inaugurationis præscribit:] Voti compotem legislatorem facit Deus, successoremque nominat rerum gerendarum peritissimum, iisque, quas diximus, virtutibus populo spectatum probatumque Josue: nec nominat tantum, sed & modum adjungit, quo principatu inaugurari debeat: Tolle, inquit Numerorum cap. 27 a ℣ 18 usque ad ℣ 22, Josue filium Nun virum, in quo est Spiritus, & pone manum tuam super eum. Qui stabit coram Eleazaro sacerdote & omni multitudine: & dabis ei præcepta cunctis videntibus, & partem gloriæ tuæ, ut audiat eum omnis synagoga filiorum Israël. Pro hoc, siquid agendum erit, Eleazar sacerdos consulet Dominum. Ad verbum ejus egredietur & ingredietur ipse, & omnes filii Israël cum eo, & cetera multitudo. Liber Deuteronomii, qui undecimo mense anni quadragesimi conscriptus fuit, & rerum in libris Exodi, Levitici, & Numerorum comprehensarum summam tradit, cap. 3 ℣ 27 & 28 jam factam Josue electionem his quoque verbis insinuat: Ascende, inquit Deus Moysi, cacumen Phasgæ, & oculos tuos circumfer ad occidentem, & ad aquilonem, austrumque & orientem, & aspice. Nec enim transibis Jordanem istum. Præcipe Josue, & corrobora eum atque conforta: quia ipse præcedet populum istum, & dividet eis terram, quam visurus es. Item cap. 1 ℣ 37 & 38: Nec miranda indignatio in populum, cum mihi quoque iratus Dominus propter vos (ob peccatum ad Aquas contradictionis) dixerit: Nec tu ingredieris illuc: sed Josue filius Nun minister tuus, ipse intrabit pro te. Hunc exhortare & robora, & ipse sorte terram dividet Israëli. Utroque loco repetit Moyses oracula divina ante facta de se suoque Discipulo. Protulit hæc Dominus, cum Numer. cap. 27 legislatori negaret petitum Jordanis transitum, Josue ejus successorem nominaret, modumque doceret quo inaugurandus esset. Ita sentit Theodoretus quæst. 1 in Deuteronomium; nec puto id ab ullo in dubium vocari.
[55] [Sanctus, quem consilio sapientiæ pleno elegerat Deus,] Huc transcribi merentur verba Saliani in suo Annalium Compendio ad annum 2583 num. 42, ubi oraculo divino, quo Josue Israëlitarum princeps designatur, hæc subjungit: Ecce judicium Dei in supremi magistratus populi sui electione. Primo non eligit aliquem de filiis Moysi, ne putarent Hebræi principatum hunc esse hereditarium, quem ipse volebat hoc tempore ex sua electione pendere. Non eligit ætate florentem, tertium enim ac nonagesimum agebat annum, ut minus bellis, quæ imminebant, idoneus videri posset: quæ nihilominus sapienter gessit ac fortiter, ut tanto magis Dominus res per ipsum gerere intelligeretur. Tertio eligitur vir Spiritu Dei plenus: qui scilicet Deum spiraret, & ex ejus Spiritu omnia moderari vellet. Quarto Josue hactenus minister & quasi vicarius Moysi, ejusque passim socius & comes, ne ad hoc officium plane novus, & insolens rerum gerendarum accederet. Quinto vir eligitur magnæ in populo existimationis, ut qui in bello contra Amalecitas dux creatus, illud egregie, Deo opitulante, confecerat; & recte munus exploratoris, Deo ipso approbante obierat. Denique electus est Josue, qui & nomine & gestis Jesum Christum referret, qui solus populum Dei in terram viventium potuit introducere.
[56] Novi Ducis renuntiationem inauguratio, ut in fine paragraphi probare conabimur, [principatu a Moyse initiatur:] mox secuta est. Quæ ad eam spectant, prius hic simul colligemus, ut cum testimoniis, quæ num. 54 de Sancti electione dedimus, facilius conferri possint, & ex eorum accurata collatione distinctius cognosci, quis fuerit modus & ordo actionum, quibus Josue populi Dei rector & dux consecratus fuit. Cum Dominus Numerorum cap. 27 a ℣. 18 successorem Moysis designasset, & ritus in ejus creatione servandos, ut diximus, præscripsisset, statim subditur ℣. 22: Fecit Moyses, ut præceperat Dominus. Cumque tulisset Josue, statuit eum coram Eleazaro sacerdote & omni frequentia populi. Et impositis capiti ejus manibus, cuncta replicavit, quæ mandaverat Dominus. Huc pertinet illud, quod Deuteronomii cap. 34 ℣. 9 legimus: Josue vero filius Nun repletus est Spiritu sapientiæ, quia Moyses imposuit super eum manus suas. Principis nostri inaugurationem respicere quoque videtur illud Deut. cap. 3 ℣. 21 & 22: Josue quoque in tempore illo (quo scilicet eum mihi successorem inauguravi, secundum mandatum Domini Numer. cap. cit. ℣. 20) præcepi, dicens: Oculi tui viderunt quæ fecit Dominus Deus vester duobus his regibus (Amorrhæorum Og & Sehon:) sic faciat omnibus regnis ad quæ transiturus es. Ne timeas eos: Dominus enim Deus vester pugnabit pro vobis. Vide infra num. 62.
[57] Philo libro de Charitate Sanctum hoc modo ducem constitutum narrat: [inauguratio a Philone narrata:] Postquam optimus ejus Discipulus imitatorque Jesus propter mores amabiles princeps a Deo confirmatus fuit, Moyses haudquaquam tristis ob fratrem filiosque præteritos, sed plenus inenarrabili gaudio, quod prospectum esset genti de rectore modis omnibus incomparabili, apprehensa ejus dextera, produxit eum ad concionem, nihil de imminente obitu suo solicitus: sed ad familiarem sibi hilaritatem accedente recenti lætitia, alacriter affatus est populum his verbis: Mihi jam instat tempus discedendi ex hac vita corporea: succedet autem in meam curam hic electus a Deo. Simulque protulit oraculum, cui mox creditum est. Tum ad Jesum versus, hortatur ut rem gerat strenue, utque bene consulat reipublicæ, ac constanter in bene consultis perseveret… Nec omnino fuit supervacanea monitio, ne fortasse ille gravaretur subire tantum oneris: utque exemplum atque regula proderetur ceteris communicandi bona consilia cum suis successoribus, & instruendi eos præceptis optimis. Hic scriptor, ut apparet, quæ Numer. cap. 27, & Deut. cap. 31 a ℣. 1 usque ad 9 legerat, confudit, & ex illis narrationem suam contexuit. Putavit forte citatum Deuteronomii locum agere de initiatione Josue, sed in hoc eum fefellit opinio, ut num. 62 probabimus. Interim quæ aliunde mutuatus est, vel etiam de suo addidit, ejusmodi sunt, quæ historiam suam veri specie non destituant; si excipias hæc: Moyses haudquaquam tristis ob fratrem filiosque præteritos &c.: nam frater ejus Aaron, quem unicum Scriptura memorat, a quinque circiter mensibus defunctus erat.
[58] [ritus omnis, quo peracta fuerit, distinctius] Ex variis locis, quos num. 54 & 56 ex sacra Scriptura allegavimus, in Sancti nostri initiatione hunc actionum ordinem & modum servatum fuisse colligimus. Primo Moyses Eleazarum & tribuum principes cum omni populo ad comitia convenire jubet. Secundo designatum Principem producit ad concionem, & (ut dicitur Numer. cap. 27 ℣. 22) statuit eum coram Eleazaro sacerdote & omni frequentia populi. Ibidem ℣. 18 & 19 prius quidem recensetur manuum impositio, quam illa ante pontificem & populum constitutio: sed hic tantum præcipit Deus, quid facere debeat Moyses, non vero quo ordine: nam ℣. 22 & 23, ubi narratur exsecutio eorum, quæ ℣. 18 & 19 Deus servanda præscripserat, inaugurandus prius statuitur coram Eleazaro & populo, quam manus eidem imponantur. Tertio ante Principis initiationem verisimiliter quoque factum est, quod habet Philo citatus, nimirum Moysen convocato cœtui oraculum divinum indicasse, huic omnem populum credidisse, tacitoque consensu electionem Josue approbasse.
[59] [proponitur: ad manuum impositionem accipit Spiritum sapientiæ,] Quarto Successoris sui capiti manus imponit. Salianus in sua Annalium epitome ad annum 2583 num. 43: Dominus, inquit, requirit impositionem manuum, qua jurisdictio & populi regendi potestas per legitimam auctoritatem ei collata intelligeretur. Id munus recte Moysi conveniebat, tamquam principi populi, suam in illum auctoritatem transferenti, tamquam sacerdoti ac prophetæ, quibus id munus sæpe commissum est. Sed rectum etiam fuit, magistrum ac parentem Discipulum Filiumque charissimum quam faustissima precatione benedicere. Deinde vult eum statui coram Eleazaro sacerdote, ut ab eo consecretur & benedicatur: sicque tam ab ecclesiastico, quam a politico magistratu, Dei locum in republica & Ecclesia tenentibus inauguretur. Hoc ultimum plane incertum est, negaturque a Serario, qui libro 1 Josuæ cap. 9 quæst. 15 & 16 opinatur, Sanctum nostrum coram Eleazaro, pontifice ordinario, jussu Dei statutum fuisse, ut is auctoritate sua comprobaret & ratam haberet ejus inaugurationem a solo Moyse factam, qui non modo principis politici, sed & sacerdotis ac pontificis, licet extraordinarii, personam gerebat. Ceterum hac manuum impositione non sola populum gubernandi potestas Sancto collata fuit, ut patet ex Deut. cap. 34 ℣. 9: Josue vero filius Nun repletus est Spiritu sapientiæ, quia Moyses posuit super eum manus suas. Hæc verba Domini Numerorum cap. 27 ℣. 18, Tolle Josue filium Nun, in quo est Spiritus, quibus Israëlitarum dux nominatus fuit, significant, inquit sanctus Augustinus quæstione 54 super Numeros, eum Spiritum sanctum antea habuisse; quem copiosius largitus est Deus, cum manus eidem imponeret & benediceret legislator. Impetrarunt merita precesque manus imponentis Moysis, ut Josue repleretur Spiritu sapientiæ, quo ante vacuus non erat. Vide infra num. 83. Neque hic per Spiritum sapientiæ intelligunt auctores peculiare Spiritus sancti donum, sed idem quod Salomon libro 2 Paralip. cap. 1 ℣. 10, cum sapientiam a Deo peteret ad populum sibi commissum recte gubernandum, nimirum omnia dona cælestia, quæ talem constituunt principem, qualem Moyses sibi successorem Numer. cap. 27 ℣. 16 & 17 flagitarat.
[60] Quinto novo Principi dat præcepta ad munus recte obeundum spectantia, [eum principatus insignibus suam ei Moyses communicat potestatem,] ut populum in officio & Dei cultu contineat, ut strenue adversus hostem rem gerat, Deo fretus nihil metuat, & alia, quæ collige ex textibus num. 54 & 56 datis. Sexto dat ei partem gloriæ, ut audiat eum omnis synagoga filiorum Israël ℣. 20. Salianus laudatus numero præcedente per partem gloriæ intelligit, externa quædam magistratus insignia, quæ ad ejus gloriam coram populo dignitatemque facerent, quemadmodum datæ sunt vestes Aaroni in gloriam & decorem (Exodi cap. 28 ℣. 2) ut facilius ei populus tamquam legitimo principi obtemperet. Serarius per partem gloriæ novo Principi communicatam præterea intelligit partem potestatis & dignitatis. Ita mentem suam exponit lib. 1 Josuæ cap. 9, quæst. 20: Ejus (Moysis) dignitatis … consors erat Josue, sive partem accipiebat, id est, particeps fiebat: ut jam non tamquam minister, prout olim, sed tamquam dignitate proximus, princeps alter, novus Moyses, Moysi semper vel adstaret vel assideret; multa jam responsa daret, multa multis cum imperio præciperet, principatus suprema auctoritate Moysi ipsi semper conservata. Huic opinioni favet S. Augustinus quæst. 55 super librum Numerorum. Putem ego cum Bonfrerio aliisque, quos citat, legislatorem utroque sensu partem gloriæ Successori suo communicasse, neque tantum concessisse illi numerosiorem famulorum manum, in comitiis honoratiorem locum supra ipsos tribuum principes, aliaque similia exteriora principatus insignia, verum etiam potestatis suæ eum multis & magnis in rebus participem fecisse, ut nimirum major hac via ipsi conciliaretur auctoritas apud populum, & omnes paulatim, etiam Moyse vivente, illi parere discerent. Quod nobis objicit Salianus, solvemus ex S. Augustino infra num. 63.
[61] Septimo Moyses, ut jussus erat, Sancto refert illud præceptum Domini Numerorum cap. 27 ℣. 21: [a quo monetur de Do mino per Pontificem in rebus dubiis consulendo:] Pro hoc, siquid agendum erit, Eleazar sacerdos consulet Dominum. Ad verbum ejus egredietur & ingredietur ipse, & omnes filii Israël cum eo, & cetera multitudo. Quibus prohibetur illi, ne post mortem Moysis rempublicam administrans sibi usurpet sacerdotis officium, sed per eum in rebus dubiis & difficilibus Dominum consulat, eum ut Dei interpretem & ministrum veneretur, & in omnibus obediat. Atque hic est ordo pulcherrimus, ut populus principi, princeps pontifici, pontifex Deo obtemperet. Dionysius tamen Cartusianus ex hoc ipso loco deducit, Sanctum Eleazaro fuisse majorem, atque hunc illi debuisse obedire in omnibus quæ juberet, sicut ceteri de populo. Dionysium sequitur Abulensis hic quæst. 47, contenditque, τὸ ejus referri debere ad Josue: verum si Eleazar consulere debet oraculum Domini, ut sciat Josue, quid sibi faciendum sit, & ad hunc Pontifex responsum Dei referre; manifestum est vocem ejus Eleazarum respicere, ita ut hic sit sensus: Ad verbum Eleazari, quod ei a Domino consulto responsum fuerit, egredietur & ingredietur Josue, id est, aget quod agendum erit.
[62] Modum inaugurationis vidimus, nunc quo tempore peracta fuerit, [facta hæc fuere ante scriptum librum Deuteronomii;] examinemus. Doctissimus Annalium scriptor Salianus, Liranum secutus, ad annum 2583 num. 108 & 287 eam Numer. cap. 27 ℣ 22 per anticipationem narrari putat, factamque esse paulo ante obitum legislatoris, postquam legem repetiisset & clarius explicatam in volumen redegisset, quod triginta Deuteronomii capita complectitur. Theodoretus quæst. 1 in Deuteronomium, Dionysius Cartusianus hic, Torniellus num. 23 ad annum 2583 aliique sentiunt, initiationem novi Ducis suo loco relatam esse, eamque mortem Moysis duobus circiter mensibus, repetitionem Legis mense uno, & victoriam de Madianitis paucis aliquot diebus præcessisse. Horum opinio mihi videtur multo probabilior: nam si post scriptum Deuteronomium inauguratus sit Josue, quomodo id factum legitur in libro Numerorum, quem absolvit Moyses, antequam Deuteronomio conscribendo manum admoveret, ut colligitur ex hujus cap. 1 ℣. 3? Potest quidem dici, Moysen paulo ante mortem suam capiti 27 libri Numerorum, quem jam a mense absolverat, duos ultimos versus addidisse, vel eosdem scripsisse statim atque intellexit voluntatem Dei de Josue inaugurando principe, quod se id postea exsecutioni mandaturum sciret; at quis hæc effugia ut verisimilia admittat? Sed neque etiam omnis difficultas hæc via declinatur, nam liber Deuteronomii rerum præteritarum recapitulationem continens de Sancti initiatione mentionem facere videtur cap. 3 ℣. 21: ubi Moyses ita de se loquitur: Josue quoque in illo tempore præcepi dicens: Oculi tui viderunt &c. Vide num. 56. Legislator hic non obscure indicat se implevisse, quod jusserat Dominus Numer. cap. 27 ℣. 20: Et (successorem inaugurans) dabis ei præcepta, cunctis videntibus &c. Unde sequitur, cum Moyses hæc proferret, inaugurationem Josue jam peractam fuisse, adeoque falli eos, qui putant illam post scriptum recitatumque Deuteronomium contigisse. Audi Theodoretum in rem nostram loquentem quæst. 1 in Deuteronomium: Porro has leges refricat Moyses in dicto libro propterea quod CONSTITUERAT Josue filium Nave in ducendo populo SUCCESSOREM; ostendens quod superstes adhuc aliis præfecturam crediderat, & quod ei libenter parendum erat, jussaque peragenda. Et infra: Hujus solius (Calebi) mentionem fecit (Deut. cap. 1 ℣. 36) Josue vero velut PRINCIPEM, DUCEM AC PROPHETAM ORDINAVIT: quod ex sequentibus satis constat.
[63] [quod Salianus objicit, solvitur ex S. Augustino.] Sententia Saliani hoc unico nititur argumento: Conveniebat, inquit num. 287, Moysen non tam cito privare se dignitate sua, præsertim cum totam legem deberet majore cum auctoritate universo populo severe graviterque commendare, eos repreliendere & objurgare; denique severissimas minas & pœnas intentare. Verum non dicimus quod potestatem suam restrinxerit, multo minus, quod se dignitate privarit, vel principatu exuerit: sed tantum quod principatus insignia Sancto communicarit, & potestatis suæ eum participem fecerit. Pulcre sanctus Augustinus quæstione 55 super Numeros: Quid est, quod, cum Deus præciperet Moysi de Jesu Nave, ait inter cetera: “Et dabis de gloria tua super eum”… Nec quia dixit de gloria, ideo minutum est quod habebat. Sic enim accipiendum est ac si diceret: Facies eum socium gloriæ tuæ: non autem hujusmodi res, quasi particulariter divisæ minuuntur, sed totæ sunt omnibus, totæ singulis, qui earum habent societatem. Cum sanctus Doctor per vocem gloriæ hic non intelligere possit interna animi bona, ut patet consideranti, non video, quid apud illum: Facies eum socium gloriæ tuæ, rectius significare possit; quam Facies eum socium dignitatis & potestatis tuæ in administratione reipublicæ: Potestas & dignitas, ut notissimum est, bona sunt ejusmodi naturæ, ut communicentur alteri, in communicante maneant integra, si velit voluntas, a qua dependent. Itaque supremæ Moysis dignitati & potestati ne tantillum quidem detrahimus, dum dicimus, sanctum Josue statim a sua inauguratione usque ad mortem illius, id est, duobus circiter mensibus, ampliore cum potestate res civiles & bellicas administrasse, eumque in regimine populi legislatori socium, & velut alterum principem fuisse; ita tamen ut ejus potestas absoluta non fuerit & independens; quam solum Moysen usque ad mortem suam habuisse asserimus.
§ VII. Insignis Israëlitarum de Madianitis victoria, duce probabilius Josue; divisio terræ Chanaan ejus & Eleazari curæ commissa.
[Successorem suum instruit Moyses:] Statim a Josue initiatione dedit Dominus per Moysen aliqua præcepta cæremonialia, quæ in Levitico præterita vel non adeo clare explicata fuerant. Dilucide hæc traduntur Numerorum cap. 28 & 29. Adduntur cap. 30 nonnulla de votis & juramentis, quando ea rata vel irrita censeri debeant. Sanctus Hieronymus, qui in epistola ad Fabiolam de 42 Mansionibus compendio tradit, quid in qualibet mansione factum sit, cumque studiose rerum gestarum ordinem servat, quem Scriptura, in Mansione 42 capita 28, 29 & 30 in hanc synopsim contrahit: Jesus Moysi in montem succedit, & discit a lege, quæ spiritualiter offerre debeat in Ecclesia. Primum quid per singulos dies, deinde quid in Sabbatho, quid in Calendis, quid in Pascha, quid in Pentecoste: quid in Neomenia mensis septimi, quid in jejunio ejusdem mensis, die decimo: quid in Scenopegia, quando figuntur tabernacula, decima quinta die supra dicti mensis. Uxorum & filiarum vota absque auctoritate patrum & virorum cassa memorantur &c. In dictis capitibus, uti & in fine Numerorum, nec non in Deuteronomio usque ad caput 31, varia Israëlitis præcepta explicantur. His sine dubio Sanctus non modo publice, cum ad concionem dicerentur, verum etiam privatim a Moyse instructus fuit, adeo ut legum divinarum, tam post quam ante suam inaugurationem latarum scientissimus ad reipublicæ gubernacula accesserit. Earumdem vero observantiam, qua cura in se & in subdito sibi populo urserit, res ejus post Moysis mortem gestæ docebunt.
[65] Post promulgata præcepta illa, de quibus Numerorum cap. 28, [insignem de Madianitis victoriam refert] 29 & 30, jam se (ut credibile est) accingebat legislator ad ascensum montis, ut Dei jussionem impleret, ibique moreretur. At monuit eum Dominus, ut prius vindictam sumeret de Madianitis, qui filias suas prostituendo ad fornicationem & idololatriam Israëlitas pellexerant: Ulciscere prius, inquit Numerorum cap. 31 a ℣. 2, filios Israël de Madianitis, & sic colligeris ad populum tuum. Statimque Moyses, Armate, inquit, ex vobis viros ad pugnam, qui possint ultionem Domini expetere de Madianitis. Mille viri de singulis tribubus eligantur ex Israël, qui mittantur ad bellum. Dederuntque millenos de singulis tribubus, id est, duodecim millia expeditorum ad pugnam: quos misit Moyses cum Phinees filio Eleazari sacerdotis, vasa quoque sancta & tubas ad clangendum tradidit ei. Cumque pugnassent contra Madianitas atque vicissent, omnes mares occiderunt, & reges eorum Evi, & Recem, & Sur, & Hur, & Rebe, quinque principes gentis: Balaam quoque filium Beor interfecerunt gladio. Hostibus ad internecionem deletis, eorumque agris magna vastitate illata, ingentem abduxerunt Israëlitæ parvulorum, mulierum, pecorumque multitudinem; magno insuper auri pondere & facta rerum aliarum præda onusti, ad castra redierunt. Quo intellecto, Egressi sunt (℣. 13) Moyses & Eleazar sacerdos & omnes principes synagogæ in occursum eorum extra castra, & ex victoris exercitus ducibus intellexerunt tam feliciter pugnatum fuisse ab Hebræis, ut ne eorum unus quidem desideratus fuerit ℣. 49. Dein milites in gratiarum actionem, quod omnes e bello incolumes rediissent, supremi aliorumque inferiorum ducum exempla secuti, omne aurum aliaque hostium corporibus detracta spolia Domino sponte obtulerunt a ℣. 50. Distributionem animantium aliaque victoriam secuta eodem capite tradita invenies.
[66] [Israëlitarum exercitus, cui] Maxima ex parte tam insignis victoria post Deum adscribenda est fortitudini, & prudenti summi præfecti exercitus imperio. Fuit is noster Josue, licet nomen ejus in Scriptura non exprimatur. Sententia hæc est Abulensis, Cajetani, Cornelii a Lapide, Saliani, Tirini, Bonfrerii aliorumque, quam opposita probabiliorem putamus. Nam quis alius præter nostrum Heroëm exercitum in hostes duxisset? An Moyses? Sed hunc pugnæ non interfuisse manifestum facit versus 12 & 13 capitis citati. An Phinees? Multis hæc de eo placet opinio: imprimis Philoni libro 1 de Vita Moysis, & Josepho lib. 4. Antiquitatum cap. 7. His subscribit Comestor, Liranus, Dionysius, Adrichomius, Ferus, Zonaras, qui Josephum studiose sequitur, & Torniellus. Nituntur hi auctores versu 6, ubi electa duodecim virorum millia a Moyse contra Madianitas missa fuisse leguntur cum Phinees, quo significari contendunt, eum illis imperatorem præpositum fuisse. Verum si singula dicti versus verba, & hæc præcipue, Vasa quoque sancta & tubas ad clangendum tradidit ei, penitius inspiciantur, & simul in memoriam revocetur Hebræorum sacerdotum officium, quo cum ex consuetudine tum ex præcepto divino eos in bello functos fuisse Scriptura testatur, magis verisimile esse apparebit, exercitus imperium non Phinees, sed nostro Josue adjudicandum esse. Dictis lucem & pondus dabunt sequentia.
[67] [non Phinees] Primo consueverant Israëlitæ arcam, in qua præsentem Dominum venerabantur, in expeditiones bellicas deferre, ut pugnaturi firmum haberent adversus hostes præsidium, & certam spem victoriæ conciperent. Hinc Numerorum cap. 14 ℣. 44 dicit Scriptura, arcam Testamenti Domini de loco suo motam non fuisse, quando Israëlitæ, post mortem exploratorum Chananitidis, injussu Dei ad bellum perrexerunt; insinuans ab opposito, inquit Cajetanus, quod si bellum Dei voluntate factum fuisset, arca fuisset in prælium delata. Idque confirmatur ex cap. 6 libri Josue ℣. 6: ubi suscepta expeditione contra Jerichuntem, jubentur sacerdotes tollere septem buccinas, quarum usus est in Jubilæo, & præcedere arcam fœderis. Arcam Dei quoque ad bellum asportasse leguntur filii Heli libro 1 Regum cap. 4 ℣. 4. Fuit hæc etiam in exercitu Saülis lib. 1 Regum cap. 14 ℣. 18: uti & in castris Joab pugnantis contra Ammonitas; unde Urias dicebat lib. 2 Regum cap. XI ℣. XI: Arca Dei, & Israël, & Juda habitant in papilionibus. Moyses secundum hanc consuetudinem, jam antea a se introductam, & deinceps a posteris servatam, cum sacerdotem Phinees ad bellum Madianiticum mitteret, vasa quoque sancta… tradidit ei, id est, arcam cum tabulis legis, Cherubim & propitiatorium. Id nomine vasorum sanctorum intelligunt Hebræi, ut ait Oleaster, Serarius, Liranus, Dionysius, Cajetanus, Vatablus, Sa, a Lapide, Tirinus & alii. Sacerdotes itaque & Levitæ Phinees ad bellum comitati sunt, qui arcam Dei gestarent atque custodirent. Secundo Deus Numerorum cap. 10 ℣. 2 duas tubas argenteas ductiles fieri jussit, de quarum usu in rem nostram hæc lego ibid. ℣. 8 & 9: Filii autem Aaron sacerdotes clangent tubis: eritque hoc legitimum sempiternum in generationibus vestris. Si exieritis ad prælium de terra vestra contra hostes, qui dimicant adversum vos, clangetis ululantibus tubis, & erit recordatio vestri coram Domino Deo vestro, ut eruamini de manibus inimicorum vestrorum. Ut hoc Domini præceptum impleretur, legislator sacerdotem Phinees cum exercitu ad pugnam ire jussit, & tubas ad clangendum tradidit ei.
[68] Ex his omnibus quæ conjectura rationi & veritati magis consentanea formari potest, [sacerdos, sed] quam quod Phinees ad bellum profectus fuerit, ut tamquam primus sub patre suo pontifice sacerdos, sacerdotibus & Levitis cum supellectile sacra exercitum comitantibus præesset, ut tubas a sacerdotibus inflandas curaret ad animos dimicantibus addendos, & pro bellatorum incolumitate atque victoria juxta arcam Deum precaretur. Atque hoc sacerdoti proprium in bello officium erat, non vero profanam principis militiæ personam gerere, atque arma tractare. Fateor quidem Judam Machabæum & nonnullos alios pontifices imperatores exercituum fuisse, sed hi summi sacerdotes simul & populi duces erant, quemadmodum Moyses; cujus in principatu tantum politico sanctus Josue successit: Phinees autem non nisi sacerdos erat, quem non secus ac ceteros omnes de tribu Levi non ad militiam, sed ad res sacras Deus destinaverat.
[69] Nunc si iis, quæ contra sacerdotis Phinees præfecturam exercitus faciunt, [probabilius S. Josue imperator præfectus fuit:] adjungantur illa, quæ suadent eam Sancto nostro delatam fuisse, manifestius se prodet major opinionis nostræ verisimilitudo. Jam in bello Amalecitico industriam suam & fortitudinem omnibus abunde probaverat Josue, & a paucis diebus ipsius Dei suffragio renuntiatus erat successor Moysis, non tantum ut negotiis Israelitarum civilibus præesset, sed vel maxime ut eorum in bello ductor foret. Hinc factum ut in illum omnium militum oculi atque ora conversa fuerint, eumdemque sine dubio imperatorem sibi desiderarint. Quem enim sibi præ reliquis præfici optassent, quam eum, quem ab ipso Deo ducem electum, & aliunde rei militaris peritissimum noverant? Præterea cum non electus modo, sed & jam inauguratus esset Hebræorum princeps, ipsi ex officio incumbebat exercitui præesse: cur id ei a legislatore negatum dicamus & præter consuetudinem alteri delatum, idque eo tempore, quo maxime concilianda illi erat apud populum auctoritas? Adde quod non nominetur ℣. 13 cum Moyse & Eleazaro inter obviam procedentes victori exercitui. Potest quidem dici, quod Josue involvatur turbæ reliquorum principum, qui illos comitabantur, sed in scriptis suis decori observantior erat Moyses, quam ut totius populi jam initiatum principem ab inferioribus ducibus non distingueret. Verisimilïus itaque sub nostri Heroïs imperio contra Madianitas tam feliciter pugnatum fuit; illi victoria ejusque fructus post Deum tribuenda, & ut Salianus aliique putant; illius hortatu & religione militum excitata est tanta illa in Deum pietas & munificentia, ut e suis manubiis tam opima illius tabernaculo spolia dedicarint, ut in fine capitis narratur.
[70] [divisio terræ promissæ ejus & Eleazari curæ demandata.] Post insignem illam de Madianitis victoriam tribus Ruben & Gad cum advertissent terram duorum regum Og & Sehon, paulo ante initiationem Josue debellatorum, valde esse aptam pecoribus alendis, quibus ipsæ abundabant, petierunt a Moyse, illam sibi in possessionem dari: quod ut impetrarent facilius, addiderant se renuntiaturas omni terræ trans Jordanem acquirendæ, seque depositis in tuto familiis ac gregibus suis Jordanem contra Chananæos transituras esse, neque arma posituras, donec omnis eorum terra reliquis tribubus subjecta esset: Præcepit ergo Moyses (Numer. cap. 32 ℣. 28) Eleazaro sacerdoti, & Josue filio Nun, & principibus familiarum per tribus Israël, ut, si promissis starent, dictæ terræ eis relinquerentur: verumtamen partem ex iis secrevit, & dimidiæ tribui Manasse sub iisdem conditionibus assignavit: majores enim erant, quam ut totæ duabus illis tribubus concederentur. Vide caput citatum & 1 libri Josue. Numerorum cap. 34 describuntur terræ promissæ termini trans Jordanem, destinatæ novem reliquis tribubus cum dimidia Manasse. Qui autem huic divisioni præfuturi essent, Dominus ipse eligit ℣. 17: Hæc sunt nomina virorum, qui terram vobis divident, Eleazar sacerdos, & Josue filius Nun. Dein enumerantur tribuum principes, qui sub illis divisioni præpositi fuere. Quæ hoc paragrapho attigimus, mense decimo anni quadragesimi ab exitu facta fuerunt. Prima autem die mensis undecimi, Hebræis Sebet dicti, qui nostro Januario respondet, cœpit Moyses explanare legem, ut habetur in Deuteronomio usque ad caput 31, perseveravitque in ejus expositione & scriptione integro illo mense, detractis tamen ab eodem paucis diebus aliquot, quibus commode fieri potuerint ea, quæ capite 31 & sequentibus mortem Moysis proxime præcessisse leguntur. Hanc contigisse ultimo die ejusdem mensis undecimi vel initio duodecimi probabilior habet sententia, ut infra num. 84 & 85 videbitur.
§ VIII. Moyses Successorem Israëlitis commendat; ejus principatum Deus palam prodigio confirmat; e columna nubis confortat Sanctum & materiam Cantici docet, quod ipse & Moyses scribunt & concinunt.
[Moyses populo prænuntiat Dei opem contra hostes sub Josue,] Paucis ante obitum diebus legislator omnem rursus populum convocavit, illique Josue præsentem stitit, quem denuo successorem suum publice declaravit. Solennem ac iteratam hanc declarationem conducere arbitrabatur ad auctoritatem ei apud subditos conciliandam: ut vero eosdem ad fiduciam erga Deum, & simul ad amorem erga novum Principem obedientiamque ei præstandam excitaret, sub ejus regimine Deum Israëlitis singulari auxilio adfuturum, & de omnibus inimicis victoriam largiturum vaticinabatur. His autem usus est verbis Deut. cap. 31 a ℣. 2: Centum viginti annorum sum hodie, non possum ultra egredi & ingredi, præsertim cum & Dominus dixerit mihi: Non transibis Jordanem istum. Dominus ergo Deus tuus transibit ante te: ipse delebit omnes gentes has in conspectu tuo, & possidebis eas: & Josue iste transibit ante te, sicut locutus est Dominus. Facietque Dominus eis, sicut fecit Sehon & Og regibus Amorrhæorum, & terræ eorum, delebitque eos. Cum ergo & hos tradiderit vobis, similiter facietis eis sicut præcepi vobis. Viriliter agite, & confortamini: nolite timere, nec paveatis ad conspectum eorum: quia Dominus Deus tuus ipse est ductor tuus, & non dimittet, nec derelinquet te.
[72] Vocavitque Moyses Josue, qui non procul aberat, [cui etiam omnia fausta ominatur;] & ad se propius accedere jussit, & dixit ei coram omni Israël: Confortare & esto robustus: tu enim introduces populum istum in terram, quam daturum se patribus eorum juravit Dominus, & tu eam sorte divides. Et Dominus qui ductor est vester, ipse erit tecum: non dimittet, nec derelinquet te: noli timere nec paveas. Inter hæc verba, inquit Salianus, imposuit Moyses manum super eum. Verum id factum esse ante mensem undecimum, seu antequam Deuteronomium ad populum recitare inchoaret legislator, sufficienter supra num. 62 ostensum est. Numerorum cap. 27 Sanctus eligitur princeps & inauguratur: hic vero Deut. cap. 31 principatus ipsius populo iterum declaratur, commendaturque.
[73] Voluit quoque Deus a se electo & initiari jusso Principi collatam dignitatem palam approbare, [ejus principatum prodigio palam confirmat Dominus,] cælestique prodigio illustrem reddere, de quo ibidem ℣. 14 & 15: Et ait Dominus ad Moysen: Ecce prope sunt dies mortis tuæ: voca Josue, & state in tabernaculo testimonii, ut præcipiam ei. Abierunt ergo Moyses & Josue, & steterunt in tabernaculo testimonii: apparuitque Dominus ibi in columna nubis, quæ stetit in introitu tabernaculi. Celebrem hic habes Ducis instituti confirmationem, Deo in nube præsentiam suam ostentante, factam. Agnoscitur hinc suavis Dei erga populum hunc rudiorem providentia, cui omnia manibus ipsis, ut ita dicam, palpanda proponebantur, ne facile jugum legitimi moderatoris excuterent, quem viderent a Deo manifestis adeo indiciis approbatum.
[74] [a quo e columna nubis confortatur & docetur materiem Cantici,] Quid Dominus de columna nubis Moysi & Josue denuntiarit in eodem capite describitur. Ac primo quidem ita Moysen alloquitur ℣. 16: Ecce tu dormies cum patribus tuis, & populus iste consurgens fornicabitur post deos alienos in terra, ad quam ingreditur, ut habitet in ea. Versu 17 & 18 calamitates prædicit, populo ob defectionis & idololatriæ crimen infligendas. Dein ℣. 19 ad utrumque sermonem convertens, Nunc itaque, inquit, scribite vobis Canticum istud, & docete filios Israël, ut memoriter teneant & ore decantent, & sit mihi carmen istud pro testimonio inter filios Israël. Introducam enim eum in terram, pro qua juravi patribus ejus, lacte & melle manantem. Cumque comederint, & saturati, crassique fuerint, avertentur ad deos alienos, & servient eis: detrahentque mihi, & irritum facient pactum meum. Postquam invenerint eum mala multa & afflictiones, respondebit ei Canticum istud pro testimonio, quod nulla delebit oblivio ex ore seminis sui. Scio enim cogitationes ejus, quæ facturus sit hodie, antequam introducam eum in terram, quam ei pollicitus sum. Demum solum Josue suo alloquio dignatur Deus, ut eum legitimum Moysis, quocum uno loqui consueverat, successorem indicet, & jam quodammodo parem ostendat: Præcepitque Dominus (℣. 23) Josue filio Nun, & ait: Confortare, & esto robustus: tu enim introduces filios Israël in terram, quam pollicitus sum, & ego ero tecum.
[75] [quod ipse & Moyses, ut jussi erant, scripserunt & cecinerunt.] Deuteronomii caput 32 dat celebre illud Canticum coram omni populo recitatum, cui perscribendo capite præcedente materiam suggesserat Deus. Quamquam vulgo Canticum Moysis appelletur, tamen illud Josue quoque scripsisse & cecinisse tam aperte Scriptura testatur, ut mirum mihi videatur, Pagninum & alios nonnullos id negasse vel in dubium vocasse. Scripsit imprimis: nam illud cap. 31 ℣. 19, Nunc itaque scribite vobis Canticum istud, & docete filios Israël, ad utrumque dirigitur. Quod vero etiam cecinerit, caput 32 ℣. 44 clarissimis verbis docet: Venit ergo Moyses, & locutus est omnia verba Cantici hujus in auribus populi, ipse & Josue filius Nun. De modo, quo ambo hymnum illum concinuerint, nihil affirmare possum, nisi non liquere. Dicam tamen, quid conjiciam. Carmen illud omnino totum, ab utroque conscriptum, ad omnem Israëlem recitavit primo solus legislator, unde forte factum, ut Canticum Moysis appellatum fuerit: quia tamen ex tot hominum millibus aliqui, a 120 annorum sene remotiores, sensum cygneæ ejus vocis satis percipere non potuerunt, Josue illis totum hymnum repetiit, non post mortem Moysis, vel ut Salianus Abulensem secutus, cum ipse Josue moriturus esset (nam quæ ratio urget, cur hic ℣. 44 præteritum positum pro futuro dicamus?) sed statim repetiit, simul ac legislator finem loquendi fecerat. Ita cum Cajetano suspicor. Sunt qui putent Sanctum nostrum cecinisse Canticum illud hoc sensu, quod testatus fuerit se ea, quæ Moyses annuntiarat, a Deo quoque audivisse, cum simul starent ante Dominum ad ostium tabernaculi. Hos sequerer, si loqui omnia verba Cantici hujus in auribus populi, non videretur mihi plus significare, quam nudum ejusmodi testimonium ferre. Alias interpretum conjecturas vide apud Lorinum in Deut. cap. 31 ℣. 30, & cap. 32 ℣. 44.
[76] Josephus, qui de Sancti electione & inauguratione altum silet, [Vaticinium Josue, & Moysis ad ipsum populumque oratio] libro 4 Antiquitatum cap. 8 hæc habet: Sed & Jesus, superstite etiam tum & præsente Moyse, vaticinatus est quidquid pro salute populi gesturus erat, vel foris bello administrando, vel domi ferendis legibus: & ad vivendi rationem recens institutam eos præparans, divino monitu se præsagire aiebat, quod, si patriam religionem violarent, clades non effugerent. Nam & regionem ipsorum armis exterorum opplendam, & urbes diruendas, & templum incendendum, & ipsos sub hasta victoris venumdandos, serviturosque gentibus, quæ afflictorum nulla miseratione tangerentur, ac tum demum seram atque inutilem erratorum pœnitentiam acturos. Deum tamen ipsorum conditorem & urbes suis civibus, & templum populo redditurum. Hæc autem fore, ut non semel tantum amittant, sed sæpius. Deinde Moyses exhortatus Jesum, ut in Chananæos exercitum duceret, affuturumque cœptis ejus Deum pollicitus, & populo omnia fausta ominatus, Quoniam, inquit, ad Patres abeo, & Deus hanc mihi diem abitus præfinivit &c. Sequitur oratio, in qua post gratias, Deo pro collatis beneficiis actas, populum ad Dei cultum hortatur, legumque observantiam. Orationi mox subdit: Hæc postrema verba Moyse loquente & singulis tribubus sua fata aperiente, universa multitudo in lacrymas erupit. Paulo infra narrat, quod populus legislatorem moriturum ad montem usque secutus fuerit.
[77] Dum Josephus nostrum Josue hæc vaticinatum fuisse scripsit, [a Josepho narrata expenduntur.] respexisse eum puto ad Deut. caput 31 a ℣. 19 usque ad ℣. 24, ubi narratur Sanctus divinitus cognovisse, se filios Israël introducturum in terram promissam; hos autem, deserto postmodum veri Dei cultu, gravia mala in idololatriæ pœnam incursuros. Sed sive hunc locum auctor ille attenderit, sive Canticum Moysis, quod forte a Josue quoque recitatum putavit; aliter verba Scripturæ exposuit, quam textus ferat. Futura, quæ ℣. 19 Deus Sanctum conscribere jussit, populoque annuntiare, dicto Cantico continentur. Alia ipsum, vivo Moyse, prædixisse, sola non persuadet mihi Josephi auctoritas. De exhortatione vero Moysis, quam subdit, ad Josue populumque facta, quid dicam? Capite citato a ℣. 1 usque ad ℣. 9 utrumque quidem animat legislator ab adfuturo Dei auxilio, felicique successu expeditionum, contra Chananæos suscipiendarum; sed hanc exhortationem aliquot ante mortem suam diebus habuit, ut ex ℣. 14 num. 85 probabimus. Josephus autem suam affigere videtur diei, quo Moyses tribubus benedixit, & ad Patres migravit. An ergo hic ultimo vitæ suæ die simili oratione Sanctum nostrum & filios Israël confortavit, addita illa gratiarum actione & monitione, de qua supra? Ita quidem, ut ex narrationis contextu apparet, sentit dictus auctor; verum ex quo fonte id hauserit, ipse viderit: ejus certe Moysen auctorem vel testem proferre non potest.
§ IX. Cum morituro Moyse montem conscendit, huic morienti adest, & alia de Sancto adferuntur, quæ verisimilia putamus: ratio temporis eorum, quæ post scriptum Deuteronomium facta sunt.
[Moysen, cum moriturus montem ascenderet,] Eodem die, ut constat ex Deuteronomii cap. 32 ℣. 48, quo sæpe memoratum hymnum cecinit Moyses, a Deo jussus est adire montes Abarim, atque unum ex iis conscendere ceteris excelsiorem, Nebo dictum, ut post Chananitidem oculis lustratam in eo moreretur. Postrema hac accepta mortis suæ denuntiatione, in sequentem diem, qui ei vitæ postremus fuit, conventum indixit. Postridie itaque congregata est universa multitudo, cui tributim bene precatus est. S. Athanasius Alexandrinus in Synopsi sacræ Scripturæ ad librum Deuteronomii scribit, quod legislator non nisi post benedictionem populo impertitam Successorem suum manuum impositione inaugurarit: Postquam vero, inquit, singulis tribubus benedixit, benedictionemque illarum litteris mandavit, ac manus suas super Jesum Nave, ut sibi secundum mandatum Dei succederet, posuit, in montem Abarim conscendit. Verum id ante factum fuisse, supra num. 62 probavimus.
[79] [verisimiliter comitatus est Sanctus,] Caietanus, Serarius, Salianus, aliique tam historici quam interpretes fatentur, omnia, quæ ex Josepho citato huc transcribemus, valde verisimilia esse, si paucula in fine verba excipias: Quantus autem fuerit populi ploratus & querimoniæ (cum Moyses in montem moriturus abiret,) conjecturam capere licet ex eo quod tum prophetæ accidit. Quamvis enim persuasissimum semper habuit, non esse instante morte dolendum, ut quæ præter Dei voluntatem & naturæ leges non veniat, viso tamen affectu populi, a lacrymis temperare non valuit: dum vero eo proficiscitur, ubi dispariturus erat, omnes cum fletu sequebantur. Tum Moyses his, qui longius aberant, manu mota significavit, ut consisterent: propiores autem rogabat, ne excessum suum lacrymabilem facere pergerent, cum fletu prosequendo. Illi vero & hanc extremam gratiam ei referendam existimantes, ut, quemadmodum cupiebat, seorsum secederet, continuerunt se inter se lacrymantes. Solus autem senatus eum deduxit, & pontifex Eleazarus, & imperator Jesus. Ut vero in monte, Abari vocato, constitit, qui celsus e regione Hierichuntis attollitur, & conscendentibus late Chananææ terræ prospectum exhibet, senatum dimisit. Cumque post mutuos complexus Eleazaro ac Jesu ultimum vale diceret, inter loquendum repentina nube circumdatus, in vallem quamdam est ablatus.
[80] [illi morienti adfuit, mortuumque vidit] Saliano in Annalibus ad annum 2583 num. 329 minus placent hæc ultima Josephi verba: Inter loquendum repentina &c.; ex quibus conficitur, quod sanctus Princeps & Eleazarus pontifex non viderint Moysen morientem. Rectius locutum putat Caietanum in Deut. cap. 34 ℣. 6; ubi asserit, quod non morientem modo, sed & mortuum ab angelis in vallem terræ Moab transferri conspexerint. Caietani conjectura mihi quoque verisimilior apparet: nam si Moyses inter loquendum cum Successore suo & Pontifice, repentina nube circumdatus fuit, & utriusque oculis subductus, ut narrat Josephus, neuter de ejus morte testimonium ferre potuit. Dubium non est, quin Israëlitæ Josue & Eleazarum de illa interrogaverint, tunc saltem, postquam dicti montis Nebo cacumen, Phasga vocatum, adierant, nec mortui corpus repererant. Nullum dubium etiam est, quin, sancti Principis & Pontificis relatione audita, vallem, versus quam Moysen nube involutum transferri viderant, diligenter perscrutati fuerint. Jam autem quid Israëlitis, nusquam legislatoris corpus invenientibus & edoctis eum, cum ultimum vale diceret, subito e conspectu nube sublatum fuisse; quid, inquam illis in mentem venisse credibilius est, quam Moysen non revera obiisse, sed vivum nube susceptum atque instar Enoch in paradisum a Deo translatum fuisse? Forte etiam, ut erant eorum ingenia in idololatriam prona, illum tamquam deum adorassent, quemadmodum apud Epiphanium hæresi 55, & Cyrillum Alexandrinum libro 1 contra Julianum nonnullos fecisse legimus. Hinc mihi probabilius apparet, Deum voluisse, ut mortis ejus testes adessent.
[81] Cum autem ne sic quidem omne idololatriæ periculum esset sublatum, [ab angelis transferri ad vallem Moab, non tamen in sepulcro deponi:] voluit insuper, teste Caietano, ut, licet cerneretur corpus illius ad vallem terræ Moab sepeliendum deferri, oculis tamen notari non posset certus vallis istius locus, in quo deponeretur. Rem autem hoc modo fuisse transactam, aliquo modo insinuare videtur Deuteronomii caput ultimum, quod Josue probabilius conscripsit, ut postea dicemus: Mortuusque est, inquit ℣. 5 & 6, ibi Moyses servus Domini, in terra Moab, jubente Domino: & sepelivit eum Dominus angelorum ministerio in valle terræ Moab contra Phogor: & non cognovit homo sepulcrum ejus usque in præsentem diem. Unde innotuere sancto nostro Hagiographo, quæ hic narrat? An ex sola inspiratione divina? Putem ego, eum ista humana quoque via scivisse, & litteris mandasse quæ vidit; vidisse autem morientem Moysen, eumque per angelos deferri ad sepulturam in valle terræ Moab contra Phogor, ita tamen, ut certus sepulturæ locus distingui non potuerit: unde intelligitur, quomodo nec ipse nec quisquam alius sepulcrum ejus umquam cognoverit. Quod autem Deus illud populo suo incognitum esse voluerit, hæc passim creditur fuisse ratio, ne corpori ejus vel divinum honorem tribueret, vel ad superstitionem abuteretur, cui erat addictissimus. Epistola S. Judæ apostoli ℣. 9 meminit altercationis Michaëlem inter & diabolum de Moysi corpore. Putant multi diabolum contendisse, ut illud publico funere sepeliretur, atque ita Hebræi ad idololatriam pellicerentur; at ut hujus occasio tolleretur, Archangelum populi Hebraïci præsidem ei restitisse, & a Domino impetrasse, ut corpus legislatoris clam sepulcro conderetur, quod nemo umquam delecturus esset. Quæ hoc & duobus prioribus numeris de S. Josue narravimus, incerta quidem sunt; non adeo tamen a vero abhorrent, ut nullam fidem historicam mereantur.
[82] [statim a morte Moysis supremam potestatem] Defuncto Moyse, cœpit Josue ea potestate, quam ille habuerat, populum gubernare; quod ut recte faceret & interius divina gratia, & exterius frequentibus decessoris exhortationibus, ipsiusque Dei colloquio jam ante roboratus fuerat, ut numeris præcedentibus dictum est. Cœpit, inquam, illico; non enim verisimile est, tam numerosum tamque turbulentum populum aliquanto tempore nec Principis sui imperio directum, nec exercitio supremæ ejus auctoritatis in officio contentum fuisse. Sancti igitur jussioni tribuendum videtur, quod totus populus triginta dies in luctu Moysis posuerit, in quo obedierunt ei filii Israël, sicut obedierant legislatori in fratris Aaronis exsequiis celebrandis. Etsi enim utrobique Principis imperium in Litteris sacris non sit expressum, in tanta tamen personarum, & judiciorum, & voluntatum varietate credibilius est, ejus decretum intervenisse, qui universis præerat cum legitima potestate.
[83] [exercere cœpit, Spiritu sapientiæ jam ante donatus.] Sunt, qui cum Thalmudicis existiment, sanctum Ducem in cogitationem imperii sibi traditi non incubuisse, nisi postquam acceperat Spiritum sapientiæ, de quo Deut. cap. 34 ℣. 9. Negant autem hoc eum afflatum fuisse in ipsa manuum Moysis inaugurantis impositione, sed tantum post justa legislatori persoluta. Patrocinatur illis Abulensis in caput 1 Josue quæst. 4, eisdemque favere putat caput citatum ℣. 8 & 9: Fleveruntque eum filii Israël in campestribus Moab triginta diebus: & completi sunt dies planctus lugentium Moysen. Josue vero filius Nun repletus est Spiritu sapientiæ, quia Moyses posuit super eum manus suas. Et obedierunt ei filii Israël, feceruntque, sicut præcepit Dominus Moysi. Hæc verba doctissimus præsul ita intelligit: Postquam completi sunt dies planctus, Josue, quia ipse manuum impositione princeps initiatus erat, repletus est Spiritu sapientiæ, quando ad eum facta est illa exhortatio, de qua Josue cap. 1 a ℣. 1: & ab illo tempore obedierunt ei filii Israël. Verum hic sensus nimium contortus mihi videtur: nam, particula quia significat, manuum impositionem eique adjunctas Moysis precationes aliquo modo causam fuisse Spiritus sapientiæ. Jam vero si morali quadam efficientia (alius enim causandi modus hic admitti nequit) illum contulerit, recte concluditur, quod τὸ repletus est respiciat idem tempus præteritum ac τὸ posuit super eum manus, id est, quod Sanctus acceperit Spiritum sapientiæ, ad recte gubernandum necessariæ, in ipsa manuum Moysis impositione, non in exhortatione a Deo post triginta dierum luctum ad ipsum facta. Sacer itaque textus hic tantum repetit, quod ante factum est, ponitque repletus est, pro repletus erat. Cum lingua sacra careat illa distinctione perfecti & plusquam perfecti, hinc non raro fit, ut in Scripturis sacris per hoc illud explicandum sit.
[84] [Ratio temporis eorum, quæ] Non supervacaneum fore arbitramur, si hic lectorem quoque conemur instruere, quo circiter die & mense omnia contigerint, quæ a num. 71 huc usque de Sancto nostro narrata sunt. Hoc nostro conatu & præcedentia elucidabimus, & ad sequentia Sancti facta, quæ liber Josue describit, viam sternemus. Ad rei propositæ notitiam examinandum prius est tempus, quo facta est exhortatio illa Dei ad Josue, a qua librum suum ipse exorditur. Imprimis auctores conveniunt in eo, quod Dominus Sanctum alloquio suo animarit non serius, quam postridie luctus funebris. Sed advertat lector, eos omnes supponere idem quod nos, nempe annum legislatoris emortualem fuisse communem, non embolimæum seu tredecim mensium. Secundo, probabilius est, quod hortatoria illa Dei oratio contigerit prima vel secunda die mensis Nisan; quemadmodum paragrapho sequente videbitur. Tertio, probabilius etiam est, eamdem habitam esse post expletos triginta dies funeris Moysaïci. Ita Abulensis, Caietanus, Serarius, Hugo cardinalis, Menochius, Bonfrerius, aliique multi contra Masium hic, & Salianum in Annalibus ad annum 2584. Hic secutus auctorem Calendarii Hebraïci, & Chronologiæ majoris, quæ Seder Olam Rabba inscribitur, legislatorem septimo die mensis Adar obiisse putat. Hac semel admissa Hebræorum traditione, postea non potuit non asserere, Israelitarum Ducem, durante adhuc exsequiarum celebritate, a Deo confirmatum fuisse: nam si Moyses mortuus sit die septima mensis duodecimi, eumque triginta diebus Israëlitæ fleverint; a fine luctus usque ad Jordanis transitum, qui decima die proximi mensis Nisan contigit, non fuit tempus sufficiens, quo exhortatio Dei ad Josue, exploratorum missio & reditus, necnon præparatio ad fluvii transitum fieri potuerint. Hæc omnia ad minimum 6 vel 7, & probabilius 8 vel 9 dies requirunt. Quod autem hæc acciderint, postquam Moysi parentatum esset, probamus ex ultimo Deuteronomii capite ℣. 8: Fleveruntque eum filii Israël in campestribus Moab triginta diebus: & COMPLETI sunt dies planctus lugentium Moysen. Dein mox initio libri Josue Dei Sanctum excitantis sermo refertur. Nec ratio est, cur hic dicamus, narrationem sacram temporis ordinem perturbasse. Hinc eruditissimus Torniellus ad annum 2583 num. 35 manifestum putat, a dicta Hebræorum traditione recedendum esse, nisi annus, quo magnus propheta obiit, intercalaris fuerit. Vide auctorem citatum, quosque supra nominavi interpretes.
[85] Cum itaque probabilius non nisi post justa legislatori persoluta Dominus alloquio suo Sanctum confortarit, [post scriptum Deuteronomium contigerunt.] cumque illud prima vel secunda die mensis Nisan verisimilius factum sit, ut infra dicemus; sequitur, Moysen e vita migrasse postremo die mensis undecimi vel primo duodecimi, si hic cavus seu 29 dierum fuerit, ut est in Sigoniano Judæorum Calendario; sin vero plenus fuerit, id est 30 dies numeraverit, ut contendit Torniellus ad annum 2545 num. 38, ipsius obitus incidit in primum vel secundum ejusdem mensis duodecimi. Quod incertum est, tantisper ut certum supponamus, & cum Josepho lib. 4. Antiquitatum cap. ultimo, aliisque statuamus, legislatorem una cum Successore suo montem Nebo ascendisse, ibique mortuum esse primo die mensis Adar. Hoc posito, Canticum, de quo num. 75, cum Moyse Sanctus concinuit ultimo die mensis undecimi, penultimo vero illud conscribere & ad populum recitare a Deo jussus est, cælesti prodigio dignitas ejus confirmata est, & reliqua contigerunt, quæ Deut. cap. 31 a ℣. 14 de Josue narrantur. Hebræi in sua Chronologia majore illa omnia contigisse aiunt die mortem Moysis proxime præcedente; verum neque hæc eorum traditio conformis est verbis Domini, quæ illo ipso die ibidem ℣. 14 ad Moysen fecit: Ecce prope sunt dies mortis tuæ: voca Josue; & state in tabernaculo testimonii. Si postridie moriturus erat Moyses, non dixisset Dominus, Prope sunt dies, sed, Prope est dies mortis tuæ. Triduo vel quatriduo ante suum obitum Moyses Sanctum coram omni populo solenniter successorem suum declaravit. Reliquis ejusdem mensis diebus explicatione & scriptione Secundæ legis occupatus fuit. Temporis ille ordo rebus, quæ legislatoris obitum præcesserunt, attributus, incertus licet sit, valde tamen verisimilis mihi apparet: nec video, quid illi efficaciter opponi possit.
§ X. Excitatur a Domino ad Chananæos invadendos; mittit exploratores in Jericho: apparatus ad Jordanis transitum; prompta eorum voluntas, quos officii monuerat: ordo temporis, quo hæc & alia contigerint.
[Josue rebus in principatu gestis typus Christi:] Quæ Sanctus egit usque ad trigesimum primum a morte Moysis diem, ex variis plurium sacrorum Librorum locis collegimus. Pervenimus nunc ad librum, sancti Josue nomen præferentem, & Acta describentem, quæ non modo virtutes omnes, quæ principem bellique ducem magnum faciunt, repræsentant; verum etiam præcipuas Jesu Christi actiones adumbrant. Hinc Origenes homilia 1 in librum Jesu Nave dicit, quod liber hic non tam gesta nobis filii Nave indicet, quam Jesu Domini sacramenta depingat. S. Hieronymus in epistola ad Paulinum hanc ejusdem dat synopsim: Jesus Nave typum Domini non tantum gestis, sed & nomine præfert: Jordanem transit, hostium regna subvertit, dividit terram victori populo, & per singulas urbes, viculos, montes, flumina, torrentes atque confinia Ecclesiæ cælestisque Jerusalem spiritualia regna describit. Viginti quatuor Origenis Homiliæ, necnon Theodoreti Quæstiones in Jesum Filium Nave, singula fere Principis nostri facta Christo adaptant. In his multa inveniet lector, quæ ad Sancti commendationem plurimum faciunt. Salianus ad annum mundi 2600 a num. 26 pulcre quoque ostendit, quam perfectus Hebræorum Salvator Salvatoris mundi typus fuerit.
[87] [jubet eum Dominus Jordanem transire, & ad spem victoriæ] Postquam populus Moysen eluxisset, Deus quam mox hujus Successorem Chananitidem invadere jussit, & quamvis sapientiæ Spiritu afflatus, & Domini verbis de columna nubis ad se factis bene animatus esset, novis tamen divini auxilii sui promissis novos illi animos addidit, & in certiorem spem victoriæ erexit: Et factum est, inquit textus sacer capite 1 a ℣. 1, post mortem Moysis servi Domini, ut loqueretur Dominus ad Josue filium Nun, ministrum Moysi, & diceret ei: Moyses servus meus mortuus est: surge & transi Jordanem istum tu & omnis populus tecum, in terram, quam ego dabo filiis Israël. Omnem locum, quem calcaverit vestigium pedis vestri, vobis tradam, sicut locutus sum Moysi (Deut. cap. XI ℣. 24.) A deserto & Libano usque ad fluvium magnum Euphraten, omnis terra Hethæorum usque ad mare magnum contra solis occasum erit terminus vester. Nullus poterit vobis resistere cunctis diebus vitæ tuæ: sicut fui cum Moyse, ita ero tecum: non dimittam, nec derelinquam te. Confortare, & esto robustus: tu enim sorte divides populo huic terram, pro qua juravi patribus suis, ut traderem eam illis.
[88] Cum autem spes divinæ protectionis & auxilii innitatur divinarum legum observatione, ad hanc quoque populi Ducem ita hortatur a ℣. 7: [legumque custodiam excitat.] Confortare igitur, & esto robustus valde, ut custodias, & facias omnem legem, quam præcepit tibi Moyses servus meus: ne declines ab ea ad dexteram vel ad sinistram, ut intelligas cuncta quæ agis. Non recedat volumen legis hujus ab ore tuo: sed meditaberis in eo diebus ac noctibus, ut custodias & facias omnia quæ scripta sunt in eo: tunc diriges viam tuam, & intelliges eam. Ecce præcipio tibi, confortare, & esto robustus. Noli metuere, & noli timere: quoniam tecum est Dominus Deus tuus in omnibus ad quæcumque perrexeris. Exhortatio hæc facta est prima, ut mox videbitur, vel secunda die mensis Nisan, currente anno mundi 2584, quando sanctus Princeps 94 ætatis suæ annum ingressus erat.
[89] Verbis Domini ℣. 10 statim subditur, Josue principibus populi imperasse, [Quæ dein facta sunt, Scriptura non refert] ut castra obeuntes juberent exercitum omnem parare sibi cibaria, quoniam post diem tertium Jordanem transiturus erat. Sed quomodo id verum esse potuit? Nam cap. 2 ℣. 1 Josue exploratores Hierichuntem misit, qui præter tempus itus & reditus per triduum latuerunt in montanis, ibid. ℣. 22. Illis ad Ducem suum regressis, tres alii dies elapsi sunt, antequam flumen trajiceretur, ut patet ex cap. 3 ℣. 1. Ejus igitur transitum plures quam tres dies jussio de cibis parandis antecessit. Quomodo ergo dicitur post diem tertium? S. Augustinus hic quæst. 2, triduum illud a Sancto prædictum putat, non ex revelatione & certitudine divina, sed ex dispositione humana: sperabat enim post triduum transitum fieri posse, si exploratores cito revertissent; sed iis tardantibus nec sperato tempore redeuntibus, consilia eum mutasse. Verum Torniellus ad annum mundi 2584 num. 8, Bonfrerius, aliique multi asserere malunt, sacram Scripturam temporis ordinem hic non servasse, quam admittere S. Doctoris opinionem; ex qua manifesto deducitur, quod humano ductus consilio erraverit, spe falsus fuerit, aliosque fefellerit Josue, qui & propheta erat, & quem Dominus paulo ante (cap. 1 ℣. 9) certum reddiderat de divina sua ope in omnibus, quæ aggressurus esset.
[90] Auctoribus illis subscribimus, dicimusque, tantum post Hierichuntinorum exploratorum reditum indictam fuisse cibariorum præparationem, [ordine temporis:] adeo ut hæc toti capiti secundo postponenda sit; tres vero dies illos, de quibus cap. 1 ℣. XI fit mentio, eosdem esse cum istis, de quibus cap. 3 ℣. 1. Et sane hæc sententia melius respondet promissioni Dei, cap. 1 ℣. 5 & 9 factæ, novoque Duci integram conservat auctoritatem & gratiam apud suos, quæ multum imminuta fuisset, si in ipso principatus initio eum spe sua frustratum vidissent. Textus vero sacer verbis Domini voluit proxime subnectere præparationem ad Jordanis transitum, ut promptam ostenderet Sancti obedientiam & exsecutionem præcepti divini, cap. 1 ℣. 2 dati: Surge, & transi Jordanem &c.
[91] Hunc igitur rerum gestarum ordinem statuimus: in mensis initio, [quis hic probabilius sit, proponitur.] puta tantisper primo ejus die, sermone Domini excitatus est Josue, qui mox felici omine duos hostilem regionem proxime invadendam lustraturos ablegavit. Hi eodem die Hierichuntem venerunt, & a Rahab benigne hospitio excepti sunt. Vide num. 93. Postridie urbem perlustrarunt, sed proditi & quæsiti a regiis satellitibus ab eadem occulte noctu dimissi sunt. Tertio, quarto & quinto mensis die in montanis latuerunt. Sexto denique, ut vult Salianus, ad suos reversi sunt. Si cum aliis dicere malis, eos ultimo latebrarum die sub vesperam vel noctu ad castra rediisse, divina exhortatio & exploratorum missio secundo diei mensis Nisan affigenda est. De die, quo post Hierichuntinam lustrationem exploratores rediere, nihil ausim affirmare: verum de tribus diebus, post quos Josue populum Jordanem transiturum cap. 1 ℣ XI prædixerat, confidenter assero, hosce a septimo die mensis Nisan inchoandos esse, cum decimo ejusdem fluvii transitum contigisse legamus cap. 4 ℣. 19. Unde ulterius deduco, cibariorum præparationem & exercitus profectionem indictam fuisse die sexto mensis vesperi, vel die septimo mane; idque post exploratorum reditum: prudentes enim imperatores hos audire solent, antequam de profectione aliquid statuant. Tricis hisce chronologicis me non immiscuissem, nisi harum examen necessarium fuisset ad Sancti acta ordine suo collocanda.
[92] [Consulto, ut credibile est, Domini oraculo,] Antequam ad caput secundum pergo, versui 10 & seqq. capitis primi præponendum, in memoriam revoco præceptum divinum, de quo Numer. cap. 27 ℣ 21: Pro hoc (Josue, quando ad reipublicæ Hebraïcæ clavum sedebit) siquid agendum erit, Eleazar sacerdos consulet Dominum. Ad verbum ejus egredietur & ingredietur ipse, & omnes filii Israël cum eo & cetera multitudo. Hinc colligunt non pauci, pium Principem non adornasse Hierichuntinorum speculatorum missionem, nisi postquam eam Deo gratam esse intellexerat ex Pontifice, per quem Dominum consuluerat. Nunc ad Scripturæ narrationem redeamus.
[93] [mittit exploratores in Jericho,] Misit igitur (cap 2 a ℣. 1) Josue filius Nun de Setim (ultima Israëlitarum mansione) duos viros exploratores in abscondito: & dixit eis: Ite, & considerate terram, urbemque Jericho. Qui pergentes ingressi sunt domum mulieris meretricis, nomine Rahab, & quieverunt apud eam. Nuntiatumque est regi Jericho, & dictum: Ecce viri ingressi sunt huc per noctem de filiis Israël, ut explorarent terram. Dein narratur, quomodo eos Rahab sub noctem occultarit in domus solario, apparitoresque regios eluserit, eis persuadens, ut Israëlitas civitate jamjam egressos persequerentur. Necdum obdormierant (℣. 8) qui latebant, & ecce mulier ascendit ad eos, & postquam de metu civitatis & communi animorum consternatione exploratores edocuisset, pro sua suorumque salute jusjurandum ab eis exegit: quod cum mulieri præstitissent, eique dedissent funiculum coccineum, ad domus fenestram pro signo appendendum, occulte per urbis muros ejus domui adhærentes dimissi sunt. Ad stabiliendam rationem temporis, datam num. 91, ex Bonfrerio, priora verba versus 1 exponente, hæc pauca excerpo: Uno die advenerunt Hierichuntem speculatores, altero recesserunt. Quod probo: quia cum advenissent, quieverunt apud Rahab meretricem, sive, ut Hebræa vox sonat, dormiverunt: ergo ista nocte ibi permanserunt, maxime cum versu 8 dicantur necdum obdormisse, cum ad eos Rahab ascendit, ut eos dimitteret; quomodo enim, si de eadem nocte sermo sit, dici possunt ibi dormisse, & postmodum necdum obdormisse, cum de fuga & latebris agi cœptum est? Vide etiam, quæ infra habet in illud: Et quieverunt apud eam.
[94] [ex quibus cum incolarum trepidationem aliaque audiisset,] Exploratores hoc periculo defuncti consilium, quod Rahab suggesserat, sequuntur atque ad montana confugiunt: Et manserunt ibi tres, dies, donec reverterentur qui fuerant persecuti: quærentes enim per omnem viam, non repererunt eos. Quibus urbem ingressis, reversi sunt, & descenderunt exploratores de monte: &, transmisso Jordane, venerunt ad Josue filium Nun, narraveruntque ei omnia quæ acciderant sibi, atque dixerunt: Tradidit Dominus omnem terram hanc in manus nostras, & timore prostrati sunt cuncti habitatores ejus, ℣. 22 & seqq. Tunc Jesus, addit Josephus lib. 5 Antiquitatum cap. 1, pontifici Eleazaro cum senatu indicat, quid exploratores Rachabæ juraverint; eorumque auctoritate jusjurandum ratum est habitum.
[95] Reversis exploratoribus, secundum rerum gestarum ordinem jam constitutum indicta est præparatio ad transitum Jordanis, [suis indici jubet, ad Jordanis transitum se parent:] ut habetur cap. 1 a ℣. 10: Præcepitque Josue principibus populi, dicens: Transite per medium castrorum, & imperate populo, ac dicite: Præparate vobis cibaria, quoniam post diem tertium transibitis Jordanem, & intrabitis ad possidendam terram, quam Dominus Deus vester daturus est vobis. Per cibaria hic cum plerisque intelligimus quemvis cibum a manna distinctum: etsi hoc quotidie cælo depluere necdum cessaret, aliis tamen cibis licite vesci poterant Israëlitæ. Præter pauperiores, quibus alia esca deerat, Sanctus noster & ejus exemplo religiosiores ex Hebræis solo, ut credere par est, manna victitabant. Hinc collige, Principem nostrum non stricte vel absolute præcepisse, sed potius monuisse tantum vel permisisse, ut siqui vellent, alios cibos pararent, ne postea conqueri possent se, quia non præmonitos, frustratos fuisse carnium aliorumque ciborum usu, quibus manna fastidientes inhiabant. Quod hoc tempore vetiti non fuerint cibi a manna distincti, patet ex ipsius Dei verbis ad Moysen Deuteronomii cap. 2 ℣. 4 & 6: Et populo præcipe dicens: Transibitis per terminos fratrum vestrorum filiorum Esau …Cibos emetis ab eis pecunia, & comedetis. Ibid. ℣. 27 & 28 nuntii a Moyse missi dicunt regi Sehon, petentes ab eo transitum: Transibimus per terram tuam: publica gradiemur via… Alimenta pretio vende nobis, ut vescamur.
[96] Tribubus omnibus de commeatu parando monitis, [de promissione Moysi data implenda monet Rubenitas, Gaditas,] nominatim Rubenitas, Gaditas & dimidiam tribum Manasse memores facit officii sui, fideique Moysi datæ, Numer. cap. 32 a ℣. 25: Mementote, inquit hic a ℣. 13, sermonis, quem præcepit vobis Moyses famulus Domini, dicens: Dominus Deus vester dedit vobis requiem, & omnem terram. Uxores vestræ, & filii, ac jumenta manebunt in terra, quam tradidit vobis Moyses trans Jordanem: vos autem transite armati ante fratres vestros, omnes fortes manu, & pugnate pro eis, donec det Dominus requiem fratribus vestris sicut & vobis dedit, & possideant ipsi quoque terram, quam Dominus Deus vester daturus est eis: & sic revertemini in terram possessionis vestræ, & habitabitis in ea, quam vobis dedit Moyses famulus Domini trans Jordanem contra solis ortum.
[97] Responderuntque (duæ illæ tribus cum media) ad Josue, [& mediam tribum Manasse: prompta horum voluntas, & reliquorum;] atque dixerunt: Omnia, quæ præcepisti nobis, faciemus: & quocumque miseris, ibimus. Sicut obedivimus in cunctis Moysi, ita obediemus & tibi. Per verba hæc non tam præteritam jactare volunt obedientiam, quam spondere futuram, & paris in utroque Imperatore auctoritatis agnitionem. Dein amantissimo Duci suo bene precantur, & mortis pœnam in non obedientes ultro deposcunt: Tantum, inquiunt, sit Dominus Deus tuus tecum, sicut fuit cum Moyse. Qui contradixerit ori tuo, & non obedierit cunctis sermonibus, quos præceperis ei, moriatur. Tu tantum confortare, & viriliter age. Rubenitarum & sociorum verbis facta responderunt, sanctoque Principi, quamdiu vixit, obsequentes in omnibus fuerunt. Nec segnius reliqua multitudo ejus imperiis paruit, teste Deuteronomio cap. 34 ℣. 9: Et obedierunt ei filii Israël, feceruntque, sicut præcepit Dominus Moysi. Sub legislatoris regimine contumaces erant & ad rebellionem prompti: sub Duce nostro dociles fuere, & ad omne obsequium parati. In libro Josue rara occurrit reprehensio ob inobedientiam; ubi contra Moysis libri querelarum pleni sunt de populi pervicacia. Mirari hic licet singularem Sancti in tractandis hominum animis prudentiam, industriam, moderationem, fortitudinem juxta ac suavitatem, quibus duræ cervicis populum ad debitam sibi obedientiam præstandam induxit.
[98] [quot ex illis, & cut non plures ad bellum evocarit:] Potuisset Josue, si ipsi ita visum fuisset & necessitas postulasset, compellere omnes viros tribuum Ruben, Gad, & dimidiæ Manasse, ut Jordanem transirent, reliquasque tribus in hostem pergentes præcederent: id enim se facturos omnes spoponderant; & sub ista conditione terrarum cis Jordanem sitarum possessionem adire, concesserat eis legislator: attamen Sanctus id non fecit, sed ex centum & decem circiter bellatorum millibus (tot enim in memoratis tribubus a Moyse & Eleazaro nuper recensita erant Numer. cap. 26) non quinquaginta, ut male Josephus lib. 5 Antiquit. cap. 1, sed quadraginta tantum millia elegit, uti patet ex cap. 4 ℣ 13. Neque in ea re peccavit Josue, aut ab eo, quod sibi Numer. cap. 32 ℣. 28 & seqq. Moyses præscripserat, recessit: probe enim noverat ejus mentem fuisse, ut sibi relinqueretur libertas evocandi ex iis, quot necessarios judicaret. Satis erat prudenti belli Duci dictas tribus datæ fidei memores reddere, virosque ex iis omnes, armis ferendis aptos, ad manum paratos habere, ita ut quocumque tempore plures accersere vellet, mox obtemperaturi essent.
[99] [ad Jordanem castra metatur.] Secundum ante dicta posterior pars capitis primi connectenda est cum capite tertio, quod ℣. 1 & 2 in Vulgata ita habet: Igitur Josue de nocte consurgens movit castra: egredientesque de Setim, venerunt ad Jordanem ipse, & omnes filii Israël, & morati sunt ibi tres dies. Quibus evolutis, transierunt præcones per castrorum medium &c. Triduum illud de quo cap. 1 ℣. XI: Præparate vobis cibaria: quoniam post diem tertium transibitis Jordanem, idem est cum illo, de quo hic: nam si ut supra monuimus, ad Jordanem aliis tribus diebus morati sunt Israelitæ, falso dixisset S. Princeps post diem tertium eos fluvium transituros. Itaque si verba Vulgatæ, prout sonant, accipiantur, commeatus præparatio indicta fuit in Setim sub vesperam diei sextæ, vel die septima mane, cum ad Jordanem jam perventum esset. Vide Bonfrerium in cap. 1 ℣ XI. Pro Et morati sunt ibi tres dies. Quibus evolutis transierunt præcones &c. Septuaginta, Pagninus, Vatablus, aliique ex Hebræo vertunt: Et pernoctarunt ibi antequam transirent. Et fuit in fine trium dierum, transierunt præfecti &c. His verbis laudati Saliani aliorumque sententia nititur, quæ asserit, ciborum præparationem ex Josue mandato promulgatam fuisse in Setim, ibidemque castra mansisse die septima & octava; adeo ut capitis tertii versus primus tantum narret ea, quæ die nona mensis Nisan gesta fuerunt, nimirum quod de nocte seu summo mane diei nonæ castra ad Jordanem Hebræi transtulerint, & nocte sequente ibi pernoctarint, die decima flumen transituri. Ambæ hæ sententiæ probabiles sunt; alterutram lector eligere potest. In eo utraque convenit, quod tertium diem ab indicto ciborum apparatu eumdem esse statuat cum tertio die commorationis apud Jordanem, adeoque triduum de quo hic, non distinguat ab illo, de quo cap. 1 ℣. XI.
§ XI. Prodigiosus per siccum Jordanis alveum transitus; monumenta in memoriam tanti miraculi erecta, quod nimium extenuat infidelis Josephi narratio.
[Sacerdotes arcæbajulos populumque instruit Josue] Tribus diebus a promulgata commeatus præparatione evolutis, id est, die mensis nono sub vesperam Sancti jussu Transierunt præcones (cap. 3 a ℣. 2) per castrorum medium, & clamare cœperunt: Quando videritis arcam fœderis Domini Dei vestri, & sacerdotes stirpis Leviticæ portantes eam, vos quoque consurgite, & sequimini præcedentes: sitque inter vos & arcam spatium cubitorum duum millium: ut procul videre possitis, & nosse per quam viam ingrediamini: quia prius non ambulastis per eam: & cavete ne appropinquetis ad arcam. Prophetæ suo futurum miraculum jam revelaverat Deus, ut patet ex ℣ 5. Nunc ejusdem jussu vel instinctu populum de intervallo, inter se & arcam præeuntem relinquendo, per præcones commonefacit, tum ut omnes intelligant, quanta rebus personisque sacris debeatur reverentia, tum maxime ut commode & per otium cum admiratione eminus conspiciant prodigiosam viam, per medias Jordanis undas ad arcæ præsentiam postridie aperiendam. Deinde populo imperat pius Princeps, ut ad mirabilem illum transitum religiose se præparet: Sanctificamini, inquit ℣ 5; cras enim faciet Dominus mirabilia. Non modo externa corporis sanctitas, id est, lotio vestium & secubitus ab uxoribus Exodi cap. 19 ℣. 10 & 15, sed, ut credere licet, interna etiam animi a Josue hic præcipitur.
[10] His nono die confectis, secutus est decimus, ad quem cum Lirano contra Salianum putamus, [de rebus in Jordanis transitu,] differendum esse Sancti sermonem ad sacerdotes, de quo ita ℣ 6: Et ait ad sacerdotes: Tollite arcam fœderis, & præcedite populum. Qui jussa complentes tulerunt, & ambulaverunt ante eos. Hæc Josue non ut princeps, sed ut propheta, voluntatem Dei referens, sacerdotibus præcepit. Sequitur ℣ 7: Dixitque Dominus ad Josue: Hodie incipiam exaltare te coram omni Israël, principatumque tuum mirabilibus operibus illustrem facere, ut omnes te ut prophetam, ut principem a me constitutum, & velut alterum Moysen suspiciant atque revereantur. Hoc verba sequentia non obscure significant: Ut sciant, quod, sicut cum Moyse fui, ita & tecum sim. Pergit Dominus ℣ 8: Tu autem præcipe sacerdotibus, qui portant arcam fœderis, & dic eis: Cum ingressi fueritis partem aquæ Jordanis, state in ea. Vult scilicet Deus, ut sacerdotes cum arca in citeriore ripa, ubi aquam pedibus attigerint, consistant, donec aquæ hinc inde transitum præbeant, superioribus, quæ ad dexteram erant consistentibus & intumescentibus; inferioribus autem, quæ ad sinistram, meridiem versus decurrentibus atque deficientibus: tum ut sacerdotes progrediantur cum arca usque ad medium Jordanem, ibique subsistant, quasi prohibentes arcæ præsentia decursum fluminis, & securum populo siccumque transitum præstantes. Quamvis ultimum hic ℣. 8 non exprimatur, sine dubio tamen illud quoque Sanctum Dominus sacerdotibus denuntiare jussit, populo vero ea, quæ a ℣. 10 usque ad ℣. 14 referuntur, ut ex ℣ 9 patet. Imo omnia & singula, quæ in mirabili Jordanis transitu observata fuisse Scripturæ memorant, Deus Josue, hic vero sacerdotibus populoque explicuit. Nihil in sacra hac occurrit historia, quod ex humano consilio profectum fuisse, sit verisimile.
[102] [observandis, cujus totam rationem divinitus edoctus erat:] Sanctus igitur de tota ratione transitus & futuri miraculi eventu plene instructus ad sacerdotes statim retulit, quod ℣. 8 Deus illis observandum præscripserat. Dixitque dein Josue ad filios Israël ℣. 9: Accedite huc, & audite verbum Domini Dei vestri. Et rursum, cum, scilicet propius accessissent: In hoc, inquit a ℣. 10, scietis, quod Dominus Deus vivens in medio vestri est, & disperdet in conspectu vestro Chananæum & Hethæum, Hevæum & Pherezæum, Gergesæum quoque & Jebusæum, & Amorrhæum. Ecce, arca fœderis Domini omnis terræ antecedet vos per Jordanem. Parate duodecim viros de tribubus Israël, singulos per singulas tribus. Et cum posuerint vestigia pedum suorum sacerdotes, qui portant arcam Domini Dei universæ terræ, in aquis Jordanis, aquæ, quæ inferiores sunt, decurrent atque deficient: quæ autem desuper veniunt, in una mole consistent. Ubi Sanctus dicendi finem fecerat, viri duodecim mox electi fuere ex singulis tribubus. Hos Cajetanus, Salianus & Magalianus censent diversos fuisse ab iis, qui postea cap. 4 ℣. 2 lecti sunt bajuli duodecim lapidum, in perpetuam prodigiosi per Jordanem transitus memoriam in Galgalis collocandorum. Finem vero electionis eorum, de quibus hic, putant fuisse, ut honoris causa arcæ Dei & sacerdotibus adstarent vice duodecim tribuum, & propius modum miraculi notarent ejusdemque testimonium ferrent.
[103] [transit populus per siccatum alveum] Duodecim viris illis electis: Egressus est populus (a ℣. 14) de tabernaculis suis, ut transiret Jordanem: & sacerdotes, qui portabant arcam fœderis, pergebant ante eum. Ingressisque eis Jordanem, & pedibus eorum in parte aquæ, tinctis (Jordanis autem ripas alvei sui tempore messis impleverat) steterunt aquæ descendentes ex mari Galilææ & Libano monte, ex quo Jordanis originem suam ducit, in loco uno, & ad instar montis, secundum fluvii latitudinem porrecti, intumescentes apparebant procul ab urbe, quæ vocatur Adom, usque ad locum Sarthan. Factus est primo tumor, qui a longe appareret, dein retrocessio, quam celebrat David psalmo 113 ℣. 3, Jordanis conversus est retrorsum, aquis ab illo tumore, quasi ab objecto monte repercussis & retroactis: Quæ autem inferiores erant, in mare Solitudinis (quod nunc vocatur Mortuum) descenderunt, usquequo omnino deficerent. Quod prodigium eo fit illustrius, quo major fuit eo tempore aquarum copia, qualis solet tempore messis in Jordane contingere, ut legimus lib. 1 Paralip. cap. 12 ℣. 15, & Ecclesiastici cap. 24 ℣ 36. Porro ad contactum sacerdotalium pedum, angelo Domini aquas submovente & solum exsiccante, sacerdotes cum arca ad medium fluminis progressi sunt, ibique substiterunt, quasi prohibentes arcæ præsentia decursum fluminis, donec totus populus majore cum fiducia transivisset; hoc enim sequens versus 17 significat: Populus autem incedebat contra Jericho, & sacerdotes, qui portabant arcam fœderis Domini, stabant super siccam humum in medio Jordanis accincti, omnisque populus per arentem alveum transibat.
[104] Cum populus in oppositam ripam pervenisset, sacerdotes, [ex quo 12 lapides in prodigii memoriam elati in Galgala, &] ut ex sacræ narrationis contextu colligitur, in medio Jordanis adhuc consistebant, sancti Prophetæ, auctoritate divina totam rem dirigentis, imperium ut subsequerentur exspectantes. Interea temporis Dixit Dominus ad Josue (cap. 4 a ℣ 1:) Elige duodecim viros singulos per singulas tribus: & præcipe eis ut tollant de medio Jordanis alveo, ubi steterunt pedes sacerdotum, duodecim durissimos lapides, quos ponetis in loco castrorum, ubi fixeritis hac nocte tentoria (fixuri autem erant in Galgalis, ut mox dicetur.) Vocavitque Josue duodecim viros, quos elegerat de filiis Israël singulos de singulis tribubus, & ait ad eos: Ite ante arcam Domini Dei vestri ad Jordanis medium, & portate inde singuli singulos lapides in humeris vestris, juxta numerum filiorum Israël, ut sit signum inter vos, & quasi trophæum de superato a vobis Jordane: & quando interrogaverint vos filii vestri cras, dicentes: Quid sibi volunt isti lapides? Respondebitis eis: Defecerunt aquæ Jordanis ante arcam fœderis Domini, cum transiret eum: idcirco positi sunt lapides isti in monumentum filiorum Israël usque in æternum. Præter hanc aliæ duæ causæ erecti monumenti adferuntur infra ℣. 25. Fecerunt ergo filii Israël, sicut præcepit eis Josue, portantes de medio Jordanis alveo, in quem de Hierichuntina fluminis ripa redierant, duodecim lapides, ut Dominus ei imperarat, juxta numerum filiorum Israël, usque ad locum, Galgala dictum, in quo castra metati sunt; ibique posuerunt eos, postquam jam Jordani solitus cursus redditus erat.
[105] Ad perpetuam tanti miraculi memoriam posteris relinquendam, [alii 12 in eum illati, qui Christi tempore & post adhuc exstitisse traduntur,] Alios quoque, ut narratur ℣. 9, duodecim lapides, de ripa ulteriore delatos, posuit Josue in medio Jordanis alveo, ubi steterunt sacerdotes, qui portabant arcam fœderis. Vide a Lapide hic. Addit Scriptura: Et sunt ibi usque in præsentem diem, ut denotet, inquit Torniellus ad annum 2584 num. 10, aliud miraculum a Deo factum, quod neque postea maximus ille aquarum in aëre pendularum cumulus in pristinum alveum delapsus, neque aliarum inundationum impetus dimovere illos potuerit. Albertus magnus, Anselmus, Remigius in cap. 3 Matthæi, Rupertus, Abulensis, & Liranus hic scribunt S. Joannem Baptistam in Bethabara, ubi Hebræi Jordanem transierant, baptizantem duodecim hos lapides demonstrasse, cum diceret Matt. cap. 3 ℣. 9: Potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahæ. In Vitis patrum Joannis Moschi cap: XI hæc lego: Idem abbas Agiodulus, cum transiret juxta Jordanis ripas, secum animo & cogitatione volvebat, quid actum fuisset de lapidibus injectis a Jesu Nave pro his, quos inde sustulerat. Cumque ista cogitaret, confestim hinc & inde divisæ sunt aquæ. Tunc vidit illos duodecim lapides, prostratusque humi Deo gratias egit & recessit. Imo Magalianus noster, Et quidem hodie, inquit hic, quando Jordanes, castigato alveo, labitur in mare, hi duodecim lapides distincte conspiciuntur: interdum vero refluentibus e Libano nivibus resolutis ita occultantur, ut tamen e propinquo appareant. Qualescumque illi fuerint lapides, quos S Joannes Baptista demonstrarit, & Agiodulus abbas in Jordanis alveo conspexerit, Magaliano certe nullam ego fidem habeo. Non nego quidem in fundo fluminis, ubi illud Israëlitæ transierunt, grandiores forte lapides jacere; sed unde dignosci potuit, illos esse eosdem, quos Josue olim ibidem poni jussit?
[106] [sacerdotibus interim cum arca in diviso flumine subsistenibus:] Quamdiu autem in medio Jordanis alveo manserint sacerdotes cum arca, explicatur ℣. 10: Sacerdotes autem, qui portabant arcam, stabant in Jordanis medio, donec omnia complerentur, quæ Josue, ut loqueretur ad populum, præceperat Dominus, & dixerat ei Moyses. Arias Montanus, a Lapide, & Tirinus ex hoc versu colligunt, ducem Josue intra Jordanis alveum juxta arcam & sacerdotes constitisse, transeuntique multitudini memoriam tum præsentis beneficii tum præteritorum omnium, unaque legis divinæ custodiam inculcasse, eaque ex præcepto Domini populo repetiisse, quæ potissimum in Deuteronomio ei commendata voluit legislator, qualia sunt, quæ cap. 4 ℣. 1 & seqq. leguntur. Alii volunt, quod hujusmodi exhortationem habuerit ad circumfusum populum in ulteriore Jordanis ripa, unde prodigium adhuc perseverans cum admiratione contemplabatur. Alii denique dictum locum aliter intelligunt, atque ita exponunt: Arca, sacerdotum humeris innixa, in diviso flumine substitit, donec exsecutio eorum omnium, quæ Joseu jussu Domini cap. 3 & initio capitis 4 ad populum locutus erat, eo modo, eaque obedientia & alacritate a S. Principe compleretur, quam Moyses ei commendarat. Quidquid sit de verborum sacrorum sensu; hoc certum est, sacerdotes cum arca ex medio Jordane non recessisse, nisi postquam omnis multitudo transiisset, & ex illius alveo duodecim lapides elati, & totidem in eumdem illati essent.
[107] [his alveo egressis, aquæ eum repetunt:] Versum 10 claudit hæc anacephalæosis, Festinavitque populus & transiit: nam transitus præcessisse videtur præceptum Domini de tollendis e Jordane exsiccato duodecim lapidibus. Subdit sacra narratio ℣: XI: Cumque transissent omnes, transivit & arca Domini. Arcæ transitus plenius enarratur infra a ℣. 15: Dixitque ad eum (Dominus ad Josue:) Præcipe sacerdotibus, qui portant arcam fœderis, ut ascendant de Jordane. Qui præcepit eis, dicens: Ascendite de Jordane. Cumque ascendissent portantes arcam fœderis Domini, & siccam humum ripæ ulterioris calcare cœpissent, reversæ sunt aquæ in alveum suum, & fluebant sicut ante consueverant. Populus autem ascendit de Jordane decimo die mensis primi. Redeo ad ℣. XI, cujus posteriora verba, uti & ℣. 12 ac 13, per anticipationem perstringunt ea, quæ contigere, postquam Jordanis solitum cursum resumere cœpit: Sacerdotesque pergebant ante populum. Filii quoque Ruben, & Gad, & dimidia tribus Manasse, armati præcedebant filios Israël, sicut eis præceperat Moyses (Numer. cap. 32 ℣. 29:) & quadraginta pugnatorum millia per turmas & cuneos incedebant per plana atque campestria urbis Jericho. His annecto verba versus 19: Et castra metati sunt in Galgalis contra Orientalem plagam urbis Jericho.
[108] Ad horum clariorem intelligentiam subjungo doctissimi antiqui Testamenti Annalium conditoris expositionem, quam dat in sua Epitome num. 14: [arca duce, progrediuntur Israëlitæ in Galgala,] Non est autem existimandum, ut quique de populo primi ulteriorem ripam attigissent, ita fuisse progressos ad locum stationi destinatum. Sed in ea potius primi exspectavere postremos, tumque omnes simul, signo ab Imperatore dato, ita progressi sunt, ut primum arca Domini, quæ ultimum ex Jordane fuerat egressa, universum populum cubiti bis mille anteiret (sicut Dominus ante præceperat cap. 3 ℣. 4,) ut esset intineris dux, populi propugnatrix, hostium territatrix. Tum sequerentur Rubenitæ cum sociis: deinceps reliquæ tribus, donec veniretur in locum, qui postea (cap. 5 ℣. 9) Galgala dictus est, locum stativis idoneum, si ibi diutius, ut contigit, consistendum esset: ibique primum arcæ ac tabernaculo attributo loco, eadem videtur Levitarum & tribuum descriptio circumquaque servata, quæ fuerat a Moyse (Numer. cap. 2) jussu Domini in deserto præscripta.
[109] Duodecim quoque lapides, ut cap. 4 a ℣. [ubi in monumentum miraculi eriguntur 12 lapides ex alveo sublati;] 20 narratur, quos totidem viri ad id electi de Jordanis alveo sumpserant, posuit Josue in Galgalis, & dixit ad filios Israël: Quando interrogaverint filii vestri cras patres suos, & dixerint eis: Quid sibi volunt lapides isti? Docebitis eos atque dicetis: per arentem alveum transivit Israël Jordanem istum, siccante Domino Deo vestro aquas ejus in conspectu vestro, donec transiretis; sicut fecerat prius in mari Rubro, quod siccavit, donec transiremus: ut discant omnes terrarum populi fortissimam Domini manum, ut & vos timeatis Dominum Deum vestrum omni tempore. Vide quæ supra diximus numero 104.
[110] Hos lapides usque ad sua tempora in Galgalis permansisse asserit sanctus Hieronymus in epistola ad Eustochium virginem, [hos a S. Paula visos testatur S. Hieronymus; alii eosdem in templo,] quam Epitaphium Paulæ matris inscripsit, & ab ipsamet Paula ibidem visos fuisse testatur. Trecentis circiter annis post, nempe sub finem seculi septimi, illos quoque conspexit Arculphus quidam, ut ex ejus relatione narrat sanctus Admnanus abbas libro 2 de Locis sanctis cap. 12; cujus verba hic placet exscribere, prout sunt in editione Gretseri nostri: Arculfus memoratus grandem ecclesiam in Galgalis fundatam vidit, in eo loco constructam in quo filii Israël, Jordane transgresso, castra metati primam in terra Chanaan mansionem habuere. In qua videlicet ecclesia idem Arculfus illos consideravit duodenos lapides, de quibus ad Josue Dominus, post transitum Jordanis locutus est, dicens: “Eligo duodecim viros” &c. Hos, inquam, Arculfus viderat; e quibus senos in dextra parte ecclesiæ, in pavimento jacentes, & alios ejusdem numeri in aquilonari, omnes impolitos & viles conspexit; quorum unumquemque, ut ipse refert Arculfus, hujus temporis duo juvenes viri fortes vix possent de terra sublevare. Ex quibus unus, quo casu accidente nescitur, in duas confractus partes, iterum ferro condensatus manu artificis conjunctus est. Galgal itaque, ubi supra memorata fundata ecclesia, ad orientalem antiquæ Jericho plagam cis Jordanem est, in forte tribus Juda, in quinto milliario ab Jericho, ubi & tabernaculum fixum multo tempore fuit. In quo loco, ut traditur, constructa supra dicta ecclesia, in qua illi duodeni supra memorati habentur lapides, ab illius regionis mortalibus miro cultu & honorificentia habita honorificatur. Ita ille. Quis fuerit Arculfus ille, de quo hic, incompertum. Ex Præfatione Adamnani in libros suos de Situ locorum sanctorum tantum scitur, quod fuerit episcopus gente Gallus. Sæpissime in memorato Opere eum Sanctum appellat, verum in Fastis sacris ejus nomen reperire non potui.
[111] [ibidem postea condito, depositos fuisse memorant.] Templum aliquod in Galgalis exstitisse, in quo duodecim illi lapides asservati fuere, testatur quoque Hodœporicon sancti Willibaldi circa medium, quod exstat in tomo 2 Lectionum antiquarum Henrici Canisii a Basnagio editarum. Sed ejus auctor, Willibaldi consanguinea sanctimonialis, a sancto Adamnano dissentit in eo, quod hic ecclesiam illam grandem, illa vero ligneam & non magnam fuisse scribat. Si Arculphus & sanctus Willibaldus, de quo actum VII Julii, revera templum aliquod exstructum, in eoque lapides illos depositos viderint, dicendum est, vel alterutrum ex iis, qui horum relationem litteris mandarunt, memoria lapsum fuisse circa templi amplitudinem, vel post Arculphi peregrinationem grande illud destructum fuisse, & ante adventum Willibaldi, qui seculo octavo floruit, ligneum & parvum ibi erectum fuisse. Itinerarium Antonini Placentini, quod majores nostri tomo 2 Maii præfixerunt, & in fine Annotatorum decimo vel undecimo seculo scriptum esse putant, de templo in Galgalis ædificato, positisque in eo dictis lapidibus num. 13 mentionem quoque facit.
[112] [Chananæi terrore exanimati ad famam tanti prodigii,] Porro transitus per arentem fluminis alveum, lapidumque duodecim erectio in hujus miraculi perpetuum posteritati monumentum non diversis, ut contra Torniellum optime probat Bonfrerius & a Lapide ad ℣ 19 sed eodem die contigit, decimo scilicet mensis Nisan: In die illo, inquit sacer textus ℣ 14, magnificavit Dominus Josue coram omni Israël, ut timerent eum, sicut timuerant Moysen, dum adviveret. Chananæi vero, ubi prodigium illud intellexere, quasi hostilem gladium jam in suis grassantem visceribus haberent, exanimati sunt. Id ita narratur cap. 5 ℣ 1: Postquam ergo audierunt omnes reges Amorrhæorum, qui habitabant trans Jordanem ad occidentalem plagam, & cuncti reges Chanaan, qui propinqua possidebant magni maris loca, quod siccasset Dominus fluenta Jordanis coram filiis Israël, donec transirent, dissolutum est cor eorum, & non remansit in eis spiritus, timentium introïtum filiorum Israël.
[113] [quod infidelis Josephi narratio adeo] Antequam ulterius progrediamur, lubet Josephum audire, qui forte timens, ne mirabilia Dei opera Græcis parum probabilia viderentur, majori cura studuit fidem facere, quam narrare veritatem. Sic enim ait lib. 5, cap. 1: Imperatore autem solicito de trajectu, amnis enim auctus aquis fluebat, & cum pontem non haberet (ne fabricari quidem hostis passurus videbatur, nec naves ullæ præsto aderant) Deus se illis transitum procuraturum promisit, fluentis ejus imminutis. Itaque Jesus postquam duos dies expectasset, copias omnes ad hunc modum in ulteriorem ripam traduxit. Sacerdotes cum arca agmen præcedebant, post eos ibant Levitæ portantes tabernaculum, & vasa sacrificiis destinata, sequebatur deinde totum agmen in suas tribus distinctum, receptis in medium mulieribus ac pueris, quo tutiores essent ab impetu fluminis. Ut vero sacerdotibus primis vadabile est visum, quod & aqua decrevisset, & glarea non amplius vi undarum volveretur, sed stabile solum exciperet vestigia, omnes jam intrepide vadum transibant, tale redditum cernentes, quale Deus promiserat, steteruntque in alvei medio sacerdotes, donec transiret multitudo, & in tuto consisteret: quod ubi factum est, & ipsi egressi fluvium, liberum ei solitum cursum reliquerunt; qui confestim auctus, ad pristinam aquarum molem rediit. Exercitus autem quinquaginta stadia progressus, ad decimum a Hierichunte stadium castra metatus est. Porro Jesus, ara exstrucat e lapidibus, quos singuli tribuum principes ex alveo, Propheta jubente, sustulerant, ut monumentum esset prodigiose refrænati fluminis, sacrum in ea Deo fecit.
[114] Hæc Josephus, in quibus varia minus verisimilia vel falsa, [extenuat, ut nullum videatur:] contra vel præter Scripturam in suo fabricata cerebro adjecit: qualia sunt, quod Prophetam nostrum de trajectu sollicitum faciat, quod hostem non passurum fuisse dicat, ut pontem Israelitæ fabricarentur, quod in Jordanis transitu pueros & mulieres in medium receptos fuisse fingat, quo tutiores essent ab impetu fluminis, quod ex duodecim lapidibus de Jordane in Galgala translatis aram a Sancto exstructam scribat. Hæc & nonnulla alia, quæ historiæ suæ inseruit, in sacris Litteris non fundata vel eis non consentanea esse probant Saliani Annales num. 53 & seqq. Sed leviora sunt illa. Totum miraculum enervare penitus atque infringere ipsi lubuit, dum sacerdotes populumque vado flumen transiisse dicit, aquis scilicet diminutis, neque nimium profundis, a quibus tamen mulieres & pueri periclitarentur. Hæc manifeste Scripturæ repugnant, quæ semel, iterum, tertio & sæpius diserte affirmat, SICCASSE Dominum Jordanis aquas cap. 4 ℣. 23 & 24, cap. 5 ℣. 1; stetisse sacerdotes in medio fluminis super SICCAM HUMUM, omnemque populum per ARENTEM ALVEUM transivisse cap. 3. ℣. 17, & cap. 4 ℣. 22.
[115] In Prœmio ad libros Antiquitatum spoponderat Josephus, [vanitatis & imposturæ convincitur.] se nihil Scripturæ adjecturum vel e rebus in ea narratis omissurum esse. Caput vero ultimum ejusdem Operis ita concludit: Tradidimus Antiquitates Judaïcas, per omnia secuti auctoritatem sacrorum Voluminum. Ausimque addere, quod nemo alius scriptor Judæus externusve potuisset hoc argumentum tanta fide Græcis hominibus prodere. Ego enim tribulium meorum confessione disciplinas patrias egregie calleo. Si in ulla alia, in hac certe ejus narratione de Jordanis transitu manifestum fit, quod cum Græcis Græca fide agat, magnifica dans promissa, & data fideliter se implevisse falso jactitans; Græca, inquam, fide: nam si popularium suorum testimonio, quo gloriatur, disciplinis patriis egregie fuerit eruditus, non igitur ignoratione, sed sciens volensque historiam sacram corrupit, corruptamque gentilibus obtrusit. Neque hoc tantum loco convincitur Josephus vanus esse promissor, sed & pluribus aliis vel in solo capite 1 libri 5, ubi S. Josue gesta describit. Vide infra num. 146, 222, 240, & 242.
§ XII. Jubetur secundo populum circumcidere; Paschate celebrato, apparet ei probabilius S. Michaël archangelus, ex quo discit modum mirabilem, quo Jericho expugnanda sit.
[Instaurat intermissam in deserto] Dum attoniti Chananæi quiescunt, neque Israëlitas, qui in Galgalis tabernaculum Domini & tentoria sua erexerant, invadere audent, tempore Paschatis imminente, mandat Dominus populi sui Gubernatori, ut secundo eum circumcidat, id est, ut circumcidendi revocet consuetudinem, in deserto per quadraginta annos intermissam. Textum ipsum demus cap. 5 ℣ 2 & seqq.: Eo tempore (undecimo scilicet primi mensis die) ait Dominus ad Josue: Fac tibi cultros lapideos, & circumcide secundo filios Israël. Fecit quod jusserat Dominus, & circumcidit filios Israël in colle præputiorum. Hæc autem causa est secundæ circumcisionis: Omnis populus, qui egressus est de Ægypto generis masculini, universi bellatores viri, mortui sunt in deserto per longissimos viæ circuitus; qui omnes circumcisi erant. Populus autem, qui natus est in deserto, per quadraginta annos itineris latissimæ solitudinis incircumcisus fuit: donec consumerentur qui non audierant vocem Domini, & quibus ante juraverat, ut non ostenderet eis terram lacte & melle manantem. Horum filii in locum successerunt patrum, & circumcisi sunt a Josue: quia sicut nati fuerant, in præputio erant, nec eos in via aliquis circumciderat. Postquam autem omnes circumcisi sunt, manserunt in eodem castrorum loco, donec sanarentur.
[117] [circumcisionem:] Verisimilis & rationi consentanea mihi videtur Saliani conjectura in Annalibus num. 78, nimirum Josue manu propria circumcidisse omnes tribuum principes, Calebo excepto, qui in Ægypto circumcisus erat, necnon domesticos suos exemplo Abrahami Genesios cap. 17 ℣ 23; reliquæ vero multitudini veteris Legis sacramentum illud per alios administrasse. Quamquam autem sacer textus eorum tantum meminerit, qui, Jordane superato, in colle præputiorum seu in Galgalis circumcisi sunt, cum nominato tamen Annalium conditore num. 77 existimo, viros quoque tribuum Ruben, Gad, & dimidiæ Manasse Jordanem non transgressos, quos inter plusquam septuaginta millia supra annum vigesimum numerabantur, mandato Josue circumcisos fuisse. A circumcisione excusari potius poterant, qui in hostili solo versabantur, quam qui in propriis sedibus quiete fruebantur. Peracta circumcisione Dixit Dominus (℣ 9) ad Josue, quasi ei congratulans & toti populo: Hodie abstuli opprobrium Ægypti a vobis. Vocatumque est nomen loci illius Galgala usque in præsentem diem.
[118] [Pascha celebratur; manna deficit:] Manseruntque filii Israël in Galgalis, & fecerunt Phase, quartadecima die mensis ad vesperum in campestribus Jericho: & comederunt de frugibus terræ die altero, azymos panes, & polentam ejusdem anni. Defecitque manna postquam comederunt de frugibus terræ, nec usi sunt ultra cibo illo filii Israël; sed comederunt de frugibus præsentis anni terræ Chanaan ℣. 10 & seqq. De secunda circumcisione, Paschæ celebratione, & mannæ defectione studiosus lector interpretum explanationes consulere potest.
[119] Cum autem esset Josue (ut ℣. 13 & seq. narratur) in agro urbis Jericho, [Sancto apparet] levavit oculos, & vidit virum stantem contra se, evaginatum tenentem gladium; perrexitque ad eum, & ait: Noster es, an adversariorum? Qui respondit: Nequaquam: sed sum princeps exercitus Domini &c. Secesserat videlicet Josue aliquantum e castris, vel urbis inspiciendæ vel orationis faciendæ causa. Interpretum communis hæc conjectura est. Cum itaque vel in oratione totus esset, ut Serarius, Magalianus, aliique, vel ut a Lapide, Masius, Arias Montanus &c. existimant, de Hierichunte primo obvia subigenda, deque expugnationis ejus ratione consilia animo versaret; mirabilis & opportuna ei objecta est visio, qua modum omnem urbis capiendæ edoctus fuit. Josephus citatus, qui in Proœmio Antiquitatum se nihil, quod in divinis Libris refertur, prætermissurum spoponderat, non tantum de secunda circumcisione, sed de hac celeberrima etiam apparitione, sancto Duci facta, ne verbo quidem meminit.
[120] Apparuisse Sancto Deum aut secundam e sanctissima Trinitate Personam plerique antiquorum affirmare videntur. [non ipse Dei Filius, sed probabilius angelorum quispiam;] Communissime tamen hodie docent eruditi, præsertim theologi, dum bonus aliquis spiritus in Scripturis apparuisse legitur, per eum repræsentatum fuisse vel Deum, vel angelum, vel hominem, ut res ipsa tulerit; personam autem repræsentantem & sub forma corporea apparentem numquam fuisse Deum. Hanc sententiam secuti, angelorum quempiam Sancto se videndum præbuisse asserimus: idque vel ipsa apparentis ad Josue interrogationem responsio satis indicat: Sum, inquit ℣. 14, princeps exercitus Domini; quibus verbis significat, se Domino subjectum ejusque ministrum esse. Neque obstat, quod hic ℣. 15, & cap. 6 ℣. 2 Dominus appelletur: nam qui Moysi in rubo apparuit Exodi cap. 3, de se dicit ℣. 6: Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham &c.: tamen sanctus Stephanus Actuum cap. 7 ℣. 30 eum angelum fuisse diserte profitetur. Qui legem de monte Sinaï populo promulgat, se quoque Dominum Deum vocat, & tamen hoc ipsum ab angelo factum esse idem sanctus ibid. ℣. 38 testatur. Ad veteres Patres, e quibus Serarius lib. 2 Josuæ cap. 5 quæst. 40 sexdecim citat, qui Deum vel Jesum Christum sancto Duci conspiciendum se præbuisse dicunt, respondeo, eos forte nihil aliud velle, quam quod Deus vel Christus S. Principi apparuerit ut persona repræsentata, repræsentans autem fuerit angelus, sive quia hic Dei vel Filii Dei vices gerebat, sive etiam quia Jesu quodammodo typus erat, qui auxilio divinæ gratiæ, quam nobis humana carne assumpta meruit, in regni cælestis possessionem nos introducit, quemadmodum angeli hujus sub humana specie apparentis auxilio Israëlitæ terræ promissæ possessionem, deleta Hierichunte, inchoarunt. Consequitur ex dictis, quoties Deus familiarem suum Amicum allocutus fuisse memoratur in libro Josue, id per angelum fecisse. An per eumdem, qui hic Sancto apparuit, incertum est.
[121] [forte idem, qui de rubo ardente ad Moysen locutus fuit;] Cum nostro a Lapide in Exodi cap. 3 ℣. 2, necnon Bonfrerio hic, aliisque verisimile putamus, angelum eumdem, qui olim ad Moysen de rubo ardente locutus est, nunc ejus Successori apparuisse; nam ambobus injunctum fuisse legitur, ut calceamenta de pedibus ob sanctitatem loci solverent, eumdemque ad finem, videlicet ad animandum populi Hebræi Ducem & Israëlitas introducendos in terræ promissæ possessionem, utraque facta est visio. Diversum tamen utrobique visionis schema fuit, nam a legislatore visus est rubus in ipsis flammis incombustus, quo significabat angelus, quod Hebræi in afflictione & dura servitute Ægyptiaca incolumes perstituri, deque illa omnes salvi educendi essent. At hic viri specie, nudato gladio armati, se conspiciendum præbet, quia belli contra Chananæos inchoandi ducem, & ad Hierichuntinos oppugnandos delendosque adjutorem se exhibebat.
[122] [credimus utrique apparuisse S. Michaëlem archangelum:] Sed quis ille angelorum fuit, qui sancto Principi apparuit? Quandoquidem ipse apparens ℣. 14 se fatetur esse principem exercitus Domini, cum Theodoreto quæst. 4, & celebrioribus plerisque interpretibus probabilius illum Michaëlem archangelum fuisse affirmamus. Huic non cælestis modo exercitus, angelorum scilicet contra rebellem Deo Luciferum, ejusque asseclas præliantium, principatus defertur Apocal. cap. 12 ℣. 7: verum etiam Ecclesiæ, in terris sive contra dæmones sive contra homines Dei hostes militantis, præses & dux divinitus creditur constitutus. Et de Ecclesia quidem veteri luculento id Scripturæ testimonio confirmatur Daniëlis cap. 12 ℣. 1: Michaël princeps magnus, qui stat pro filiis populi tui, nempe Israëlitici. Angelo quidem Gabriëli populi Hebræi cura quoque commissa fuit, ut patet ex Daniëlis cap. 9 ℣. 21, & cap. 10: verumtamen principatum angelorum Israëlis tutelarium non obtinebat; sub Michaële ejus curam gerebat, a quo confligens cum angelo Persarum, ut Judæi fideles e captivitate Babylonica liberarentur, opem accipiebat, uti ipsemet confitetur cap. 10 ℣. 21 ubi eum Israëlitarum principem appellat. Verum an ergo Archangelus Michaël etiam Moysi in rubo apparuit? Affirmans sententia mihi probabilior apparet, quia sicuti nunc, ita & olim finis legationis spectabat bonum commune totius populi Hebraïci, cui S. Michaël secundum Deum protector erat. Vide dicta numero præcedente.
[123] [Josue reverentia erga legatum cælestem; depositis calceamentis,] Archangelum itaque Michaëlem sibi apparentem simulatque conspexit Josue, perrexit ad eum, ignotumque ita compellat ℣. 13: Noster es, an adversariorum? Mirari hic licet intrepidos fortissimi Heroïs animos, quibus solus pergit contra nudo gladio armatum, augustaque, ut credibile est, specie insignem; atque iis affatur verbis, quæ pugnam aut amicitiam decernant. Primo enim intuitu hominem putabat esse, quemadmodum simplicior & proximæ responsioni congruentior fert explicatio. Respondet divinus legatus ℣. 14: Nequaquam: nec Hebræus sum, nec Chananæus: sed sum princeps exercitus Domini, & nunc venio. Cecidit ad hæc verba venerabundus Josue pronus in terram, & adorans ait: Quid Dominus meus loquitur ad servum suum? Cui statim angelorum princeps, Solve, inquit (℣. 16,) calceamentum tuum de pedibus tuis: locus enim, in quo stas, Dei per me apparentis præsentia sanctus est. Fecitque Josue ut sibi fuerat imperatum.
[124] [ex illo discit modum] Calceos cum deposuisset religiosus Princeps, archangelus modum pandit, quo Deus velit Hierichuntem expugnari: Jericho autem tum temporis clausa erat atque munita, timore filiorum Israël, & nullus egredi audebat aut ingredi, ut per parenthesim inseritur cap. 6 ℣. 1: dein a ℣. 2 subditur oraculum divinum: Dixitque Dominus per legatum suum Michaëlem ad Josue: Ecce dedi in manu tua Jericho, & regem ejus, omnesque fortes viros. Circuite urbem cuncti bellatores semel per diem: sic facietis sex diebus. Septimo autem die sacerdotes tollant septem buccinas, quarum usus est in jubileo, & præcedant arcam fœderis: septiesque circuibitis civitatem, & sacerdotes clangent buccinis. Cumque insonuerit vox tubæ longior atque concisior, & in auribus vestris increpuerit, conclamabit omnis populus vociferatione maxima, & muri funditus corruent civitatis, ingredienturque singuli per locum, contra quem steterint. Hæc est summa rei, & victoriæ intra septem dies obtinendæ. His dictis archangelum disparuisse existimo: neque enim ultra fit ejus mentio. Non tamen auxilio suo præsens desiit adesse Imperatori ac toti populo, & in eorum gratiam prodigia divina perficere.
[125] Quamquam historia sacra in oratione archangeli ad Josue non exprimat, [omnem, quo Jericho expugnanda sit.] quod sacerdotes cum arca & buccinis, sicuti septimo die septies, ita reliquis quoque sex diebus semel civitatem circuire debuerint, aliaque ad modum & ordinem, in urbis circuitione deinde servatum, spectantia reticeat; quin tamen de his omnibus & singulis cælestis princeps exercitus Domini, in Chananæa militantis, Sanctum instruxerit, non dubito. Tam mirabilem vero & insolitam urbis oppugnandæ rationem præscripsit, tum ut liqueret non humana arte vel industria, sed unius Dei potentia urbem expugnari, tum ut Israëlitarum fides exerceretur. Huic tribuit Apostolus ad Hebræos cap. XI ℣. 30, quod mœnia Hierichuntina dein collapsa fuerint: Fide, inquit, muri Jericho corruerunt, circuitu dierum septem. Fide, qua scilicet Josue ejusque exemplo vel hortatu populus omnis crediderunt, umbratili & alioquin nil profutura obsidione urbem intercipiendam esse.
§ XIII. Mira Hierichuntis obsidio & expugnatio, mœnibus ad tubarum sonum populique clamorem corruentibus: urbs anathemati subjecta deletur: sola Rahab cum suis vita donatur; hanc uxorem non duxit Josue, qui cælebs vixit & virgo obiit.
[Exponit suis Josue, quæ ab archangelo didicerat:] Posteaquam modum omnem capiendæ urbis ex legato divino Josue intellexerat, ad castra spe plenus regreditur, omnique convocatæ multitudini oraculum Dei reddidit, de quo ita ℣. 6: Vocavit ergo Josue filius Nun sacerdotes, & dixit ad eos: Tollite arcam fœderis: & septem alii sacerdotes tollant septem jubileorum buccinas, & incedant ante arcam Domini. Ad populum quoque ait (℣. 7:) Ite, & circuite civitatem armati, præcedentes arcam Domini. Versus 8 & 9 exsecutionem eorum, quæ præscripta erant, narrare incipiunt. Versus 10 interruptam Sancti orationem resumit: Præceperat autem Josue populo, priusquam circuitionem inchoarat, dicens: Non clamabitis, nec audietur vox vestra, neque ullus sermo ex ore vestro egredietur: donec veniat dies, in quo dicam vobis: Clamate & vociferamini. Neque hæc tantum, sed & illa, quæ in sermone archangeli a ℣. 3 adferuntur de modo circuitionis adornandæ, & hic non exprimuntur, populo exposuit Josue. Auctor sacer noluit sæpe eadem repetere, quæ facile subintelliguntur. Eversionem murorum Hierichuntinorum, quæ clamorem subsecutura erat, incolarum cædem & reliqua, quæ ℣. 17 & seqq. traduntur, nunc quoque populo a Propheta nostro prædicta fuisse, putat Serarius lib. 2 Josuæ cap. 6 quæst. 18. Sed de eis nil certi statui potest. Vide infra num. 130 & 131 in fine.
[127] [mira urbis obsidio;] De prompta rerum omnium imperatarum exsecutione hæc habet Scripturæ narratio a ℣. 8: Cumque Josue verba finisset, & septem sacerdotes septem buccinis clangerent ante arcam fœderis Domini, omnisque præcederet armatus exercitus, reliquum vulgus arcam sequebatur, ac buccinis omnia concrepabant. Quæ ℣. 10 subjunguntur, tempore priora sunt. Rei gestæ seriem prosequitur ℣. XI: Circuivit ergo arca Domini civitatem semel per diem, & reversa in castra, mansit ibi. Secundo die repetita circuitio eisdem fere repetitis verbis refertur a ℣. 12: Igitur Josue de nocte consurgente, tulerunt sacerdotes arcam Domini, & septem ex eis septem buccinas, quarum in jubileo usus est: præcedebantque arcam Domini ambulantes atque clangentes: & armatus populus ibat ante eos, vulgus autem reliquum sequebatur arcam, & buccinis personabat, Hierichuntinis interea metu, stupore, & rerum exspectatione defixis: Circuieruntque civitatem secundo die semel, & reversi sunt in castra. Sic fecerunt sex diebus. Die autem septimo, diluculo consurgentes, circuierunt urbem, sicut dispositum erat septies. Josephus asserit, primo die solemnitatis Paschalis seu 15 mensis Nisan civitatem ab Israëlitis circuiri cœptam esse; sed celeberrimum illum sanctissimumque diem festivæ quieti concessum esse, credibilius est. Cum vero dies septimus azymorum, excepto primo, reliquis celebrior & sanctior esset, uti constat ex Levitici cap. 23 ℣. 8; hinc Genebrardus, Serarius, Bonfrerius, & Salianus num. 95 & 96 putant, eum quoque quieti datum fuisse, adeo ut tantum postridie seu 22 mensis primi, cum jam plenius convaluissent qui nuper circumcisi fuerant, circuitio inchoata fuerit, & 28 ejusdem finita. In re plane incerta auctores hi verisimiliora conjectant, quam Josephus.
[128] [mœnia ejus corruunt ad tubarum] Ruinam murorum Hierichuntinorum, quæque eam proxime præcesserunt, ita enarrare pergunt Eloquia divina ℣. 16 & seqq.: Cumque septimo circuitu clangerent buccinis sacerdotes, & longum concisumque sonitum, vociferationis indicem, ederent, ut præscriptum erat ℣. 5, Dixit Josue ad omnem Israël: Vociferamini: tradidit enim vobis Dominus civitatem: sitque civitas hæc anathema, & omnia quæ in ea sunt Domino, id est, sint omnia soli Deo consecrata, & ob incolarum idololatriam aliaque flagitia omne animal tamquam victima Domino mactetur, res vero inanimatæ, quasi in holocaustum, igne destruantur. Vide interpretum commentationes in hunc locum, & in Levit. cap. 27 ℣. 21 & 29, in Deut. cap. 13 ℣. 17. Ab interitu tamen Rahab, & a destructione voluntatis divinæ interpres Josue exemit metalla, in tabernaculi gazophylacio reponenda: Sola, inquit ℣. 17 & seqq., Rahab meretrix vivat cum universis, qui cum ea in domo sunt: abscondit enim nuntios, quos direximus. Vos autem cavete ne de his, quæ præcepta sunt igne consumi, quidpiam contingatis, & vobis in proprium usum reservetis, & sitis prævaricationis rei, & omnia castra Israël sub peccato sint atque turbentur. Quidquid autem auri & argenti fuerit, & vasorum æneorum ac ferri, Domino consecretur, repositum in thesauris ejus. Hæc, Deo auctore, Sanctum præcepisse num. 134 dicetur. Igitur omni populo vociferante, & clangentibus tubis inusitato illo modo, ad quem Israëlitæ clamorem sustollere jussi erant, postquam in aures multitudinis vox sonitusque increpuit, muri illico corruerunt, Deo illos angelico ministerio dejiciente.
[129] Quæ die septimo peracta sunt ita narrat Josephus: [sonum populique clamorem,] Cumque per sex continuos dies idem fecissent, septima Jesus contractis in unum copiis, reliquo populo convocato, lætum illis adfert nuntium, urbem ea die sine labore capiendam, Deo hanc in potestatem ipsorum tradente, & ruentibus sua sponte mœnibus, facilem aditum aperiente: jussitque omnes occidi, quotquot in manus militum devenirent, & neque lassitudine neque miseratione, neque prædæ cupiditate a cædibus avocari, aut effugium ullum hostibus permittere; sed quidquid spiritum vitalem habet exstinguere, nihil in prædam, aut proprium emolumentum cessurum reservando. Quidquid autem auri ac argenti, necnon æris & ferri repertum fuerit, in unum comportari voluit, ut primitiæ ob rem feliciter gestam spolia de primum capta urbe Deo dedicarentur: solam autem Rachaben cum sua cognatione servari propter jusjurandum ab exploratoribus acceptum. Hæc locutus, instructum exercitum ad muros admovet. Urbem deinde rursum circumambulant, præcedentibus cum arca sacerdotibus, & cornuum classico militem ad aggrediendum opus incitantibus. Fallitur hic Josephus, si velit omnem omnino populum sacerdotesque cum buccinis arcam subsecutos esse, ejusque bajulos tubas inflasse, ut patet ex ℣. 6 & seqq. Cumque septies lustrata urbe paulisper constitissent, & ad signum tubis datum clamorem sustulissent, collapsa sunt mœnia, nec machinis admotis, nec ulla alia vi ab exercitu illata.
[130] Josephi relatio a sacra quoque discrepat in eo, [quem præcesserat anathematis denuntiatio:] quod hæc monitionem Imperatoris de urbe delenda, conservanda familia Rahab, & manibus a spoliis continendis collocet post Sancti mandatum de vociferatione edenda; historicus vero Judæus scribat, quod eadem populum monuerit die septimo, antequam prima vice civitatem circuiret. Quidquid sit de die, quo primo denuntiatum anathema Hierichuntinum, aberrare non putem Salianum num. 103, Torniellum num. 13, Serarium lib. 2 Josuæ cap. 6 quæst. 18, Bonfrerium & Calmetum hic, aliosque, qui in ordine narrationis sacræ hic perturbationem aliquam admittunt, & quæ ℣. 17 & seqq. leguntur monita, antea ad populum data esse arbitrantur. Ut cum illis sentiam, me movet hæc ratio: Si Sanctus orationem suam inchoarit a jussione clamoris tollendi, isque mox subsecutus fuerit, & adhuc una cum buccinarum clangoribus duraverit, postquam jam dictionem suam finiisset; quomodo a populo audiri & intelligi potuit? Itaque de urbis anathemate citius ad suos verba fecisse credo, vel ante primam circuitionem diei septimæ, ut scribit Josephus, vel ut alii putant, antequam primo die urbs obambularetur. Ut vero res tanti momenti eorum memoria non excideret, cum, muris dejectis, ad invadendam urbem jam provolarent Hebræi, eadem iterum præcepta illis inculcasse Josue vel per se vel per alios, quibus id injunxerat, existimat Salianus laudatus. Vide numerum sequentem in fine.
[131] [ordo modusque totius rei gestæ:] Totius rei gestæ seriem ex sacris Litteris haustam subjungo, quæ distinctiorem lectori ingerat cognitionem tanti prodigii, quo Sancti principatus adeo illustratus fuit. E castris, quæ erant in Galgalis, septem dierum spatio adierunt urbem Israëlitæ, eamque obambulaverunt, moxque in sua quotidie castra reversi sunt. Progredientium autem hic ordo fuit. In fronte armatorum agmen incedebat, tum septem sacerdotes quotidie tubas inflantes, dein arcæ bajuli, hos vero reliqua multitudo sequebatur. Hic autem adhibitus est modus. Sex prioribus diebus semel tantum urbem circumibant, die autem septimo septies. Præterea illis diebus altum ab omnibus silentium servabatur, adeo ut nihil nisi buccinarum strepitus audiretur. Die autem septimo post circuitionem septimam, vel sub finem ejus, a sancto totius negotii Moderatore jussi sunt sacerdotes tubicines strepitum, clamoris signum edere, cui ille & ejus jussu forte alii inferiores duces, quorum turmæ a Sancto remotiores erant, hanc mox adjunxere vocem, Vociferamini. His auditis, omnes contentissimis vocibus conclamaverunt. Consecuta statim est murorum ruina, ad quam cum pergerent Hebræi, Hierichuntem invasuri, anathematis, cui urbs subjecta erat, tota ratio rursus eis verisimiliter proposita fuit. Quamquam, ut dictum est supra, id procul dubio prius factum fuerit, nihilominus ratio postulat, prudentem Imperatorem rem ita disposuisse, ut sub ipsum civitatis ingressum Israëlitæ memores redderentur eorum præceptorum, quorum violatio tam gravi, ut postea videbitur, supplicio punienda esset.
[132] [urbs invaditur; tota cum rebus omnibus incendio perit; omne animal] Porro, muris dejectis, Ascendit unusquisque per locum, qui contra se erat: ceperuntque civitatem, & interfecerunt omnia quæ erant in ea, a viro usque ad mulierem, ab infante usque ad senem. Boves quoque, & oves, & asinos in ore gladii percusserunt. Ita ℣. 20 & 21. Additur ℣. 24: Urbem autem & omnia, quæ erant in ea, succenderunt; absque auro & argento, & vasis æneis, ac ferro, quæ in ærarium Domini consecrarunt. Hæc Josephus sic explicat: Hebræi vero nullo negotio per ruinam irrumpentes in Hierichuntem, omnes promiscue cædunt, inopinato mœnium casu consternatos, & subitaneo pavore ad pugnam inutiles: passimque cadaveribus viæ sternebantur, nullum nec præsidium nec effugium incolis invenientibus, ita ut ne feminis quidem parceretur ac pueris: repletaque trucidatis urbs, & postremo incensa rogum defunctis præbuit, in agros quoque pari sæviente incendio. Hoc ultimum de suo adjecit. Paulo infra ita pergit: E direptione autem ingens vis argenti ac auri atque etiam æris in unum acervum est redacta, nemine edictum non observante, aut sibi prædam ac lucrum inde quærente, excepto Achan. Eas manubias Jesus sacerdotibus in thesauros reponendas tradidit.
[133] [interimitur; rex Jericho suspenditur e patibulo:] Quid de rege Hierichuntis factum fuerit, hic reticet Scriptura; sed alibi id manifestum facit. Cap. 8 ℣. 2 inter alia Sancto præcipit Dominus: Faciesque urbi Haï & regi ejus, sicut fecisti Jericho, & regi illius. Hujus exsecutio ibid. ℣. 29 ita narratur: Regem quoque ejus suspendit (Josue) in patibulo usque ad vesperam & solis occasum. Itaque rex Hierichuntinus e furca suspensus fuit, non secus ac alii dein reges prælio victi & capti. Cap. 24 ℣. XI ex ore Domini de capta Hierichunte sic loquitur S. Princeps: Transistisque Jordanem, & venistis ad Jericho. Pugnaveruntque contra vos viri civitatis ejus, Amorrhæus, & Pherezæus, & Chananæus, & Hethæus, & Gergezæus, & Hevæus, & Jebuzæus; & tradidi illos in manus vestras. His verbis significari putat Salianus in Epitome num. 25, quod omnes istæ nationes præsidiarios milites miserint ad urbem defendendam, & cum ejus civibus trucidati fuerint. Sed credo ego, Hierichuntis propugnatores distinguendos esse a septem aliis enumeratis Chananææ populis: adeo ut ante vocem Amorrhæus subintelligenda sit copula &, non quæ distribuat illud quod antecessit viri civitatis ejus, sed conjungat distinctos hostes distinctis bellis superatos. Vide Bonfrerium nobis faventem hic.
[134] Quod Josue jusserit urbis incolas cum jumentis, [jusserat hæc omnia Deus per archangelum, sola metalla a destructione,] ædificia cum omni eorum supellectile ferro flammaque deleri, exceptis metallis, quæ in tabernaculo Domino oblata fuere, non propria ex auctoritate fecit, sed ex præcepto divino, quod per cælestem ejus legatum acceperat. Eruitur hoc ex capite sequente ℣. 1, XI & 15, & cap. 22 ℣. 20, ubi Achan pacti & mandati divini prævaricator appellatur, quod pallium coccineum incendio, ac argenteos siclos necnon regulam auream, Dei tabernaculo devota, in privatos profanosque usus sibi abstulisset. Dici nequit Sanctum hic obedisse jussioni divinæ, de qua Deut. cap. 13 ℣. 12 & seqq.: nam loquitur ibi Deus de anathemate, quo urbes amicæ & ab Israëlitis idololatriæ fautoribus inhabitatæ damnandæ essent. Capite quidem 20 a ℣. 16 præscribit Dominus, quid victoribus Hebræis faciendum, cum urbes hostiles in Chananæa occuparent; sed ibidem sola hominum non vero pecudum cædes aut urbis incendium præscribitur. Itaque præceptum divinum, quod transgressus fuit Achan, a duobus prioribus distinctum fuit, & Sancto nostro probabilius datum ministerio angelorum principis, cum hic illi apparens mirabilem istum urbis expugnandæ modum exponeret. Quod vero præter legem Deuteronomii cap. 20 latam, divinæ voluntatis exsecutor Josue jumentorum cædem, & urbis conflagrationem jusserit, hæc potissimum causa fuit, quod Deus Hierichuntem primam hostilem urbem sibi quasi primitias Chananitidis deposceret: primitiæ autem integræ persolvendæ erant. Tota ergo Jericho soli Deo cedere debebat: cessitque hoc modo; aurum argentum æs & ferrum per oblationem in tabernaculo, reliquæ res inanimæ cum tota civitate per incendium; animalia vero omnia per mortem, excepta Rahab ejusque consanguineis, qui per mortem quasi civilem Deo dicati fuere. Vide a Lapide & Bonfrerium hic ad ℣. 19 & seqq., qui & alias assignant causas, cur Jericho tam diro anathemati devota fuerit, non multum dissimili ab eo, de quo Deut. cap. 13.
[135] De liberatione Rahab & universæ cognationis ejus ita versus 22 & 23: [& Rahab cum suis a morte eximi voluit: illam uxorem non duxit] Duobus autem viris, qui exploratores missi fuerant, dixit Josue in ipso, ut credibile est, civitatis ingressu: Ingredimini domum mulieris meretricis, & producite eam, & omnia quæ illius sunt, sicut illi juramento firmastis. Ingressique juvenes, eduxerunt Rahab, & parentes ejus, fratres quoque, & cunctam supellectilem ac cognationem illius, & extra castra Israël manere fecerunt: & ℣. 25: Rahab vero meretricem, & domum patris ejus, fecit Josue vivere; & postquam, gentilismo ejurato, ad fidem cultumque veri Dei conversi essent, in Hebræorum castra, tamquam proselyii, admissi sunt, & habitaverunt in medio Israël usque in præsentem diem: eo quod Rahab absconderit nuntios, quos miserat ut explorarent Jericho. Addit Josephus, quod Rahab, periculo erepta, ad Imperatorem statim fuerit adducta, quod hic ob servatos speculatores illi gratias egerit, promiseritque se meritis eam præmiis remuneraturum, dein agris eam donaverit, & in honore postea semper habuerit. Hæc verisimilia mihi apparent ex eo, quod Salmon vir in tribu Juda clarissimus, filius Nahasson principis ejusdem tribus, ut patet ex Numer. cap. 1 ℣. 7, uxorem illam duxerit, e qua genitum esse Booz testatur Matthæus in Christi genealogia cap. 1 ℣. 5. Rabbini aliqui apud Genebrardum in Chronicis & Serarium quæst. 49 in caput 6, & quæst. 14 in cap. 24 Josuæ asserunt, eam primo nupsisse ipsi Israëlis Imperatori. Illorum commentum opportunam nobis hic occasionem præbet agendi de Sancti nostri cælibatu & virginitate, ad finem vitæ conservata.
[136] [Josue: ratione ex silentio Scripturæ deducta, & Patrum] Rabbinos ita refutat Serarius quæstione ultimo loco citata: Si (Josue) liberos aliquos aut uxorem habuisset umquam, quomodo id reticuisset Scriptura? Cur quæ Moysis nuptias, conjugem, filios, nepotes; quæ Calebi, Eleazari pontificis, aliorumque tam multorum & æqualium connubia & proles recenset, adeo in Josuæ conjugio & sobole infans ac muta prorsus esset? Majores ipsius eadem recenset lib. 1 Paralip. cap. 7 a ℣. 23, ejus posteros cur ne uno quidem vocabulo afficeret? Sed nimirum iis prorsus caruit, conjugii expers, omninoque cælebs vitam totam egit, [ut] in hoc etiam veri Jesu, qui uxorem duxit numquam, & ab uxore innumerabiles consilio & hortatu suo eunuchos avocavit Matth. 19, typum nobis figuramque præferret pulcherrimam. Dein adfert auctoritatem sancti Hieronymi libro 1 adversus Jovinianum, qui eodem, quo ipse, argumento usus Sanctum cælibem & virginem facit: Verum, inquit sanctus Doctor, jam tempus est, ut castitatis Jesu vexillum levemus. Moyses scribitur habuisse uxorem… Ostende mihi Jesum Nave vel uxorem habuisse vel filios. Si potueris monstrare, victum me esse fatebor. Et infra: Moyses moriens plangitur a populo Israël, Jesus autem quasi victurus non plangitur. Nuptiæ enim finiuntur in morte, virginitas post mortem incipit coronari.
[137] [auctoritate probatur, quod duxerit cælibem vitam & virgo obierit.] Præter sanctum Hieronymum casti Principis virginitati quoque favet S. Ignatius martyr in epistola ad Philadelphienses: Virgines, inquit, solum Christum præ oculis habete, & ejus Patrem in animabus vestris, illuminatæ a Spiritu sancto. Memor sum sanctitatis vestræ, sicut Heliæ, sicut Jesu Nave, sicut Melchisedech .. qui in castitate de vita exierunt. Septima die infra Octavam omnium Sanctorum, Lectione V, hæc legit Ecclesia ex sermone S. Chrysostomi de Martyribus: Ab origine mundi innocens Abel occiditur, Henoch Deo placens transfertur, justus Noë invenitur, Abraham fidelis probatur, Moyses mansuetus dignoscitur, Jesus castus, David lenis, Helias acceptus, Daniel sanctus, tres pueri victores redduntur. Venerabilis Guibertus abbas Opusculo de Virginitate cap. 6 ait: Et Josue, qui in Dei tabernaculo, id est, militia mansitans, sub quadam virginali reverentia Mosaïcæ disciplinæ indivisus semper inhæsit, & nulli obligatus conjugio cœlebs mansit, horum, qui integritate corporis & animi pollent, gestare mihi creditur formam. Hæc Patrum testimonia, altumque de Sancti nuptiis & prole silentium in Scriptura, quæ supremi Israëlitarum capitis conjugium sobolemve tacita præterire non solet, hæc, inquam, nullum nobis relinquunt dubium, quin Josue præter morem illius ævi cælebs vixerit, imo ante Eliam ceterosque omnes Abrahæ filios primum erexerit sanctæ virginitatis vexillum. Dixi, ante Abrahæ filios, nam S. Ignatius citatus Melchisedech quoque a castitate laudat.
§ XIV. Imprecatio Sancti prophetica; expugnatio Haï ob sacrilegium Achan infeliciter tentata; S. Principis dolor & pia ad Deum oratio, qui jubet sorte in reum inquiri; deprehensus Achan supplicio afficitur.
[Imprecatur Josue Hierichuntem reædificaturo:] Excisa Hierichunte, Imprecatus est Josue, dicens: Maledictus vir coram Domino, qui suscitaverit & ædificaverit civitatem Jericho. In primogenito suo fundamenta illius jaciat, & in novissimo liberorum ponat portas ejus. ℣. 25 & 26. Quæ sic explicat Josephus: Reliquias autem urbis, quæ incendio supererant, ferro diruit, diris exsecratus, quisquis semel vastatam instaurare aggrederetur: nimirum ut prima fundamenta jaciens orbaretur filio primogenito, & absoluto opere natu minimum e liberis amitteret. Sancti imprecatio prophetica fuit: nam post quingentos & triginta septem circiter annos, tempore Achabi regis Israël, has diras reipsa incurrit inobediens Hiel, qui Hierichuntem ædificans filios amisit, ut est in libro 3 Regum cap. 16 ℣. 34: In diebus ejus ædificavit Hiel de Bethel Jericho: in Abiram primitivo suo fundavit eam, & in Segub novissimo suo posuit portas ejus, juxta verbum Domini, quod locutus fuerat in manu Josue filii Nun. Postremæ hæ voces non obscure innuunt, sanctum Prophetam hæc imprecatum fuisse ex jussione divina, sibi paulo ante per legatum illum cælestem annuntiata, de quo jam sæpe meminimus. Unde plurimum confirmantur dicta num. 134. Voluit autem Dominus hanc urbem in tumulum sempiternum destructam manere non secus ac urbes Israëlitarum, ad idololatriam fidelem populum seducentium Deut. cap. 13 ℣. 16, illiusque restauratoribus maledici, ut in ruderibus suis perpetuum exstaret monumentum divini in murorum eversione prodigii, vindictæ in impios cives, benignitatis in suum populum. Caput sextum hoc quasi epiphonemate finit sacer Auctor: Fuit ergo Dominus cum Josue, & nomen ejus vulgatum est in omni terra.
[139] Quamquam tam serio suos monuerat solicitus Princeps, sibi caverent, ne quidquam ex urbe anathemati subjecta in suos usus auferrent, Achan tamen sacrilegas cohibere manus non potuit a spoliis Domino consecratis, [Violato ab Achan anathemate, infeliciter tentatur expugnatio Haï:] ob quod crimen super omnem Israël ira ejus incubuit, ut dicitur cap. 22 ℣. 20. Unde prima expeditio contra urbem Haï Hebræis infelix fuit. Res tota fuse narratur cap. 7 a ℣. 1: Filii autem Israël prævaricati sunt mandatum, & usurpaverunt de anathemate. Nam Achan filius Charmi, filii Zabdi, filii Zare de tribu Juda, tulit aliquid de anathemate. (Vide num. 128 & 134.) Iratusque est Dominus contra filios Israël. Cumque mitteret Josue de Jericho viros contra Haï, quæ est juxta Bethaven, ad Orientalem plagam oppidi Bethel, dixit eis: Ascendite & explorate terram. Qui præcepta complentes exploraverunt Haï. Et reversi dixerunt ei: Non ascendat omnis populus, sed duo vel tria millia virorum pergant, & deleant civitatem: quare omnis populus frustra vexabitur contra hostes paucissimos? Ascenderunt ergo tria millia pugnatorum. Qui statim terga vertentes, percussi sunt a viris urbis Haï; & corruerunt ex eis triginta sex homines: persecutique sunt eos adversarii de porta usque ad Sabarim, & ceciderunt per prona fugientes. Si Sanctus, ut habet versus 2, exploratores miserit de Jericho, adeoque antequam ad castra in Galgalis exercitum reduxisset, sequi videtur, hanc cladem Israëlitas accepisse sub initium mensis secundi, id est paulo post Hierichuntis vastationem, quæ verisimilius cœpta est 28 mensis Nisan, ut num. 127 diximus.
[140] [S. Principis dolor, & oratio ad Dominum,] Suorum cæde fugaque percepta, Pertimuit (℣. 5 & seqq.) cor populi, & instar aquæ liquefactum est. Josue vero scidit vestimenta sua ex publico calamitatis sensu & dolore, quem ipse, velut omnium Dux, præ omnibus acerrimum sentiebat, & pronus cecidit in terram coram arca Domini usque ad vesperam, tam ipse, quam pii Principis exemplo vel hortatu omnes senes Israël: miseruntque pulverem super capita sua. Sed virtus & pietas Principis ex ipsius oratione se imprimis prodit: Heu Domine Deus, inquit ℣. 7, quid voluisti traducere populum istum Jordanem fluvium, ut traderes nos in manus Amorrhæi, & perderes? Utinam, ut cœpimus, mansissemus trans Jordanem! Mi Domine Deus! quid dicam, videns Israëlem hostibus suis terga vertentem? Audient Chananæi, & omnes habitatores terræ, & pariter conglobati circumdabunt nos, atque delebunt nomen nostrum de terra: & quid facies magno nomini tuo?
[141] [quam contra aliquos piis verbis conceptam] Liranus sentire videtur has orantis voces, Utinam, ut cœpimus, mansissemus trans Jordanem! non sine aliqua culpa saltem veniali prolatas fuisse: Hoc, inquit, dixit Josue ex passione doloris, licet male: nec dixisset extra passionem positus, propter quod indulsit ei Dominus. Abulensis quæst. 17 ita loquitur: Dicendum est, quod verbum Josue fuit malum, fuit tamen toleratum: quia ex amaritudine magna cordis dicebat. Verum de Viro sanctissimo, quod male vel malum locutus fuerit, male adstruitur, ubi intelligi possunt verba ejus & bona & ex bono animo dicta fuisse. Fidem habebat sanctus Princeps Dei promissionibus de tradenda Israelitis terra Chanaan; optime tamen noverat, eas sub illa conditione factas, si leges vel præcepta ejus observarent. Ubi vero jam intellexit cladem suis ab Haïensi præsidio illatam, suspicatus est id quod erat, in Deum scilicet grave crimen esse commissum, ideoque illum offensum pœnas ab Israëlitis repetere jam velle: cumque memoria teneret, populum omnem, qui murmurarat apud Cadesbarne, ipsumque Moysen ob peccatum ad Aquas contradictionis terra promißa exclusos fuisse, merito formidare potuit, ne severus criminum ultor Deus, ut in prima Haiensi, ita & in reliquis adversus hostes expeditionibus auxilio suo Israëlitas destitueret. Quod malum ut averteretur ad Numen divinum placandum ardentissimas preces concepit & ad movendum maxime appositas, utpote in quibus gloriam divini nominis ante omnia præ oculis habebat.
[142] Hoc si fuerit orationis argumentum, uti revera fuisse versus 9 clare indicat, [& ex gloriæ divinæ zelo profectam asserimus:] sique, ut præsumi debet, eo quo dixi animo fuerit constitutus Josue, ejus desiderium, Utinam, ut cœpimus, mansissemus trans Jordanem non alium, quam hunc admittit sensum: Si tuæ promissiones ob scelera nostra frustra forent, ut omnino erunt frustra, nisi te placari sinas; an non satius fuisset, nos trans Jordanem mansisse, quam hic per delicta nostra causam dedisse, ut nomen tuum a gentibus rideatur & blasphemetur? Id certo eveniet, si nos, ut meruimus, punire pergas: nam audient Chananæi & omnes habitatores terræ, quod hodie terga hostibus dederimus, animisque clade nostra resumptis pariter conglobati circumdabunt nos, atque delebunt nomen nostrum de terra: & quid facies magno nomini tuo? Si Israëlem perdis, quis nomen tuum celebrabit ac colet? Nostro deleto nomine, tui quoque cultus delebitur; imo illud blasphemabunt gentes & dicent te promissa præstare non potuisse, itaque adiment tibi nomen & titulum Omnipotentis, vel certe noluisse, itaque tibi tollent nomen Sancti & Fidelis in promissis. Si igitur nobis juste irasceris ob scelera nostra, consule saltem gloriæ & sanctificationi nominis tui &c. Si hoc sensu Sancti precantis verba explanentur, evidens est, nec male nec malum eum locutum fuisse, imo piam & ad misericordiam impetrandam efficacem orationem instituisse, quæ magnam ejus cum Deo familiaritatem & fiduciam, necnon divinæ gloriæ zelum manifestat. Similis argumenti preces fundere didicerat a Moyse Exodi cap. 32 ℣. 12, & Numer. cap. 14 ℣. 13, bonus Discipulus a bono præceptore.
[143] Cum hæc Sanctus, ex summa reverentia humi coram arca prostratus, [revelat Deus sacrilegium admissum, & sortitione in reum inquiri jubet,] precatus esset, dixit ad eum Dominus a ℣. 10: Surge, cur jaces pronus in terra? Peccavit Israël, & prævaricatus est pactum meum: tuleruntque de anathemate, & furati sunt atque mentiti, & absconderunt inter vasa sua. Nec poterit Israël stare ante hostes suos, eosque fugiet: quia pollutus est anathemate. Non ero ultra vobiscum, donec conteratis eum, qui hujus sceleris reus est. Surge, sanctifica populum, & dic eis: Sanctificamini in crastinum: hæc enim dicit Dominus Deus Israël: Anathema in medio tui est Israël: non poteris stare coram hostibus tuis, donec deleatur ex te, qui hoc contaminatus est scelere. Accedetisque mane ad arcam singuli per tribus vestras: & quamcumque tribum sors invenerit, accedet per cognationes suas, & cognatio per domos, domusque per viros. Et quicumque ille in hoc facinore fuerit deprehensus, comburetur igni cum omni substantia sua: quoniam prævaricatus est pactum Domini, & fecit nefas in Israël. Jussa divina mox exsequitur Josue, comitia celebrat, oraculumque divinum populo exponit.
[144] Surgens itaque postridie Josue mane, applicuit Israël ad arcam per tribus suas, &, ducta sorte, [Achan sorte deprehensus examinatur; crimen fatetur;] inventa est tribus Juda. Quæ cum juxta familias suas esset oblata, inventa est familia Zare. Illam quoque per domos offerens, reperit Zabdi: cujus domum in singulos dividens viros, invenit Achan, filium Charmi, filii Zabdi, filii Zare de tribu Juda. Sacrilegum hunc ad se advocatum comiter ita compellat mansuetus Princeps: Fili mi, da gloriam Domino Deo Israël, & confitere, atque indica mihi quid feceris, ne abscondas. Responditque Achan Josue, & dixit ei: Vere ego peccavi Domino Deo Israël, & sic & sic feci. Vidi enim inter spolia pallium coccineum valde bonum, & ducentos siclos argenti, regulamque auream quinquaginta siclorum: & concupiscens abstuli, & abscondi in terra contra medium tabernaculi mei, argentumque fossa humo operui.
[145] [supplicio, uti Deus jusserat, afficitur.] Misit ergo Josue ministros: qui currentes ad tabernaculum illius, repererunt cuncta abscondita in eodem loco, & argentum simul. Auferentesque de tentorio tulerunt ea ad Josue, & ad omnes filios Israël, projeceruntque ante Dominum. Tollens itaque Josue Achan filium Zare, argentumque & pallium, & auream regulam, filios quoque & filias ejus, boves & asinos & oves, ipsumque tabernaculum, & cunctam supellectilem, (& omnis Israël cum eo) duxerunt eos ad vallem Achor: ubi dixit Josue: Quia turbasti nos, exturbet te Dominus in die hac. Lapidavitque eum omnis Israël; & cuncta, quæ illius erant, igne consumpta sunt. Congregaveruntque super eum magnum acervum lapidum, in vindicati sacrilegii monumentum, qui permanet usque in præsentem diem. Et aversus est furor Domini ab eis. Vocatumque est nomen loci illius, vallis Achor, usque hodie. Quæri hic solet, quomodo ℣. 25 dicatur Achan ab Hebræis lapidatus, cum ℣. 15 Deus Sancto præcepisset, ut igne combureretur. Hos locos varii varie conciliant. Nonnulli sacrilegum prius lapidatum, dein post mortem cum omnibus rebus suis igne crematum fuisse putant. Alii prius vivum combustum, ac dein a populo in facinoris detestationem cadaver ejus lapidibus obrutum fuisse opinantur. Sunt & alii, qui eum viventem adhuc utriusque supplicii pœnas simul subiisse credunt. Omnes hæ sententiæ probabiles sunt, suosque patronos habent: quas operosius discutere necesse non est. Sufficit nobis, apud omnes in confesso esse, quod Sanctus præcepto divino obtemperaverit, reumque combusserit cum omni substantia sua. Quod ad filios filiasque ejus, forte innocentes, eadem tamen morte Dei jussu affectos, spectat, consulantur interpretes.
[146] [Notantur aliqui Josephi errores.] Ubi hanc historiam in Josepho releges, miraberis haud dubie hominis vel incuriam in sacro textu consulendo, vel temeritatem ipsum pro suo arbitrio pervertendi. Imprimis, Scriptura teste ℣. 1 & 18, Achan fuit nepos Zabdi; Josephus autem ejus filium fuisse scribit. Illa ℣. 21 pallium coccineum Achan furatum fuisse dicit; hic pallium illud scribit fuisse chlamydem regiam, & totam quidem ex auro contextam. Illa ibidem auream regulam, a sacrilego ablatam, tantum quinquaginta siclis valuisse testatur; hic, magnificentiæ quam veritatis studiosior, inde fabricat massam auream ducentorum siclorum. Illa ℣. 23 a ministris Josue res furtivas humo defossas & in medium prolatas fuisse narrat; hic id ab ipso Achan factum esse comminiscitur. Præter hos errores alia etiam in ipso carpit Salianus num. 116, 129 & 130: quibus addo, quod Sanctum male inducat iis orantem verbis, quæ indicent eum de Dei in promissis solvendis fidelitate dubitasse. Hæc de auctore illo hic subjunxi, ut intelligat lector, quanta cum cautela legendus sit. Vide num. 115.
§ XV. Hortante Deo, Haï iterum oppugnat; fugam simulans, præsidium longius ab urbe abducit; vacuam occupant in insidiis positi, dein a tergo hostes adoriuntur, aliis a fronte urgentibus: cæsis incolis, Haï diripitur & incendio vastatur.
[Sanctus oppugnationem Haï repetit auctore Deo,] Cum Achani supplicio aversus esset ab Israëlitis Numinis furor, Josue modice interruptum victoriæ cursum, auctore atque hortatore Deo repetiit: Dixit enim cap. 8 a ℣ 1, Dominus ad Josue: Ne timeas, neque formides: tolle tecum omnem multitudinem pugnatorum, & consurgens ascende in oppidum Haï. Præcepto additur spes certa victoriæ ab eo, qui exercituum est Dominus: Ecce tradidi in manu tua regem ejus & populum, urbemque & terram. Faciesque urbi Haï & regi ejus, sicut fecisti Jericho & regi illius: prædam vero & omnia animantia diripietis vobis. Jubet hic Deus regem Haï cum incolis omnibus occidi secundum legem, quam tulerat Deut. cap. 20, ℣ 16 & 17; atque insuper civitatem incendio deleri, ut oppidanorum scelera, quemadmodum credibile est, puniret, Israëlitarumque, qui fugati & cæsi erant, opprobrium ulcisceretur. Eamdem tamen non vult anathemati subjici, sicut Hierichuntem; nam jumenta omnemque supellectilem militibus in prædam permittit, quæ alioquin ense vel igne perdi, vel Dei thesauris cedere debebant. His non contentus Dominus modum etiam capiendæ civitatis suggerit ℣ 2: Pone insidias urbi post eam. Posuit has sanctus Imperator verum occultando, non vero mendaciis aut falsis promissis hostes decipiendo, ut ex sequentibus patebit.
[148] Surrexitque Josue & omnis exercitus bellatorum cum eo, [& strategema adornat, cujus] ut ascenderent in Haï: & electa triginta millia virorum fortium misit nocte, seu sero vespere, cum jam tenebræ ingruissent, præcepitque eis dicens: Ponite insidias post civitatem, qua Occidentem spectat: nec longius recedatis ab ea: & eritis omnes parati. Ego autem & reliqua multitudo, quæ mecum est, cras summo mane accedemus ex adverso contra urbem, qua Orientem respicit. Cumque exierint contra nos, sicut ante fecimus, fugiemus & terga vertemus; donec persequentes ab urbe longius protrahantur: putabunt enim nos fugere sicut prius. Nobis ergo fugientibus, & illis persequentibus, consurgetis de insidiis & vastabitis civitatem: tradetque eam Dominus Deus vester in manus vestras. Cumque ceperitis, succendite eam, & sic omnia facietis, ut jussi. Dimisitque eos, & perrexerunt ad locum insidiarum, sederuntque runtque inter Bethel & Haï, ad Occidentalem plagam urbis Haï. Josue autem nocte illa, qua insidias præmiserat, in medio mansit populi.
[149] [tota ratio describitur:] Surgensque diluculo, cum adhuc tenebræ essent, recensuit socios, & ascendit cum senioribus in fronte exercitus, vallatus auxilio pugnatorum, majorem vero partem exercitus longiuscule subsequi jussit. Cumque venissent paucæ illæ militum turmæ, quas Imperator noster ducebat, & ascendissent ex adverso civitatis, ab Orientali civitatis parte ad Aquilonarem deflexerunt, & steterunt ad Septentrionalem urbis plagam, inter quam & eos erat vallis media. Quinque autem millia viros elegerat, & posuerat in insidiis inter Bethel & Haï ex Occidentali parte ejusdem civitatis. Omnis vero reliquus exercitus, quem e longinquo sequi jusserat, ad Aquilonem aciem dirigebat, ita ut novissimi illius multitudinis, seu ultimum ejus agmen, Occidentalem plagam urbis attingerent, ubi insidiæ latebant. Cum omnes copiæ in hanc expeditionem eductæ loca sibi assignata jam occupassent, abiit Josue eadem nocte illa sub auroræ crepusculum cum quos sibi delegerat, sociis, urbemque propius accessit, & stetit in vallis medio, ut oppidanos, in quorum conspectum se reddiderat, foras proliceret. Insidiæ pridie vespere præmissæ & reliqua pars exercitus, collibus, fossis vel silvis se occultarant, ne cives mane ad tantæ multitudinis conspectum territi, ab eruptione facienda inhiberentur. Atque hæc una eademque nocte peracta sunt. Quod Scriptura ℣. 3 dicat, sanctum Ducem insidias nocte præmisisse, ℣. 9 ipsum nocte illa in populi medio mansisse, ℣. 10 diluculo surrexisse, ℣. 13 abiisse nocte illa in vallis medium, de diversis ejusdem noctis temporibus explicui eo modo, quo Bonfrerius hic ad ℣. 13.
[150] [duplices positæ insidiæ, unæ 30, alteræ 5 millium:] At tota strategematis, a Sancto adhibiti, ratio necdum distincte cognosci potest, nisi tollatur e medio difficultas, quæ est in ℣. 3 & 12. Narratur ℣. 3, Josue triginta virorum millia noctu misisse, ut ponerent insidias post civitatem, qui ℣. 9 inter Bethel & Haï ad Occidentalem plagam urbis Haï latitasse dicuntur: versus autem 12 ita habet: Quinque autem millia viros elegerat, & posuerat in insidiis inter Bethel & Haï ex Occidentali parte ejusdem civitatis. Salianus in Annalibus num. 132, Masium secutus, negat ullum alium ad expeditionem profectum fuisse, præter 30 bellatorum millia, e quibus quinque millia in insidiis fuerint collocata, reliqua 25 millia secum Josue retinuerit. Verum Scripturæ contradicit, quod ita probo: Sanctus electa triginta millia virorum fortium misit nocte, præcepitque eis, dicens: Ponite insidias post civitatem ℣. 3, & 4: atqui Sanctus nocte illa mansit in medio populi ℣. 9, & tantum postridie diluculo urbem versus se itineri dedit, ut dicitur ℣. 10 & XI: ergo 25 ex illis 30 millibus non retinuit secum: ergo quos secum retinuit & quibuscum summo mane ad Haï profectus est, distinguuntur a 30 millibus noctu præmissis: ergo præter 30 millia multitudo reliqua, de qua ℣. 5, 10 & XI, ad urbem hostilem perrexit. At quomodo igitur versus tertius, qui 30 millia, conciliandus cum duodecimo, qui quinque millia dumtaxat in insidiis posita esse narrat? Respondeo cum Bonfrerio hic in ℣. 12, duplices insidias a sancto Imperatore positas fuisse, unas 30 millium de quibus ℣. 3, alteras 5 millium de quibus ℣. 12: Neque obstat (verba sunt laudati interpretis) quod utræque ab eadem Occidentali parte fuerint collocatæ inter Bethel & Haï; nam & ista Occidentalis plaga latitudinem habebat, ut duplices hasce insidias caperet, illas quidem juxta Australis plagæ angulum, has juxta angulum plagæ Borealis & viciniores Josue turmis. Addo vero diverso fine, ut mihi quidem fit verisimile, instructas duplices hasce insidias; priores quidem illas ut in urbem jam exutam præsidio militum irrumperent, eamque occupatam sociis, igne domibus aliquibus injecto, significarent; posteriores vero, ut diverticula & loca tutiora occuparent, qua forte poterat patere fuga per vallem illam, si contingeret Haïenses refugere, & exitum ad fugam respectare. Ex variis interpretum conjecturis hæc mihi verisimilior apparet.
[151] Strategema exitum, quem ejus auctor & director Deus promiserat, [Josue per fugæ simulationem hostes longius ab urbe abducit;] felicem habuit: nam cum rex Haï, ut narratur a ℣. 14, e mœnibus vel specula vidisset illum Israëlitarum manipulum, qui ad vallis medium, Sancto ductore, progressus fuerat; Festinavit mane, & egressus est cum omni exercitu civitatis, direxitque aciem contra desertum, ignorans quod post tergum laterent insidiæ. Josue vero & omnis Israël cesserunt loco, simulantes metum, & fugientes per solitudinis viam. Hanc fugæ simulationem non fuisse mendacium pulcre ostendit a Lapide in ℣. 6. At illi vociferantes pariter, & se mutuo cohortantes, persecuti sunt eos. Cumque recessissent a civitate, & ne unus quidem, armatus vel armis ferendis aptus, ut ex ℣. 24 patet, in urbe Haï & Bethel remansisset, qui non persequeretur Israël (sicut eruperant aperta oppida relinquentes,) dixit Dominus ad Josue &c. Bonfrerius hic existimat, Bethelitas omne suum præsidium ante Israëlitarum adventum misisse ad propugnandam vicinam urbem Haï, illosque simul cum hujus incolis fugientem Israëlem fuisse persecutos. Favent ipsi Septuaginta, Chaldæus paraphrastes, Pagninus & Vatablus, qui legunt oppidum (in numero singulari) incautos hoses apertum reliquisse. Objicit Calmetus versum 25, ubi illo die duodecies mille homines interfecti fuisse dicuntur, omnes urbis Haï. Sed hinc inferri nequit, Bethelitas Haïensibus non fuisse conjunctos: nam dici potest cum eodem Bonfrerio ad ℣. 25, eo loco tantum recenseri, quot ex habitatoribus urbis Haï cæsi fuerint. Hujus certe opinatio plus verisimilitudinis habet, quam Calmeti aliorumque, qui volunt, Bethelitas Hebræorum fugam ex urbe sua, quæ ab Haï non procul aberat, conspexisse, omnesque ut victoriæ & prædæ participes fierent, nullo servato ordine, ex civitate erupisse; verumtamen Haïensibus se non junxisse, sed, cum captam & incensam Haï viderent, ejusque cives, qui Israëlitas persecuti erant, fundi & cædi, inopinata hac rei mutatione consternatos ad sua rediisse. Hæc conjectura priore magis a sacra narratione recedit: nam si Bethelitæ se Haïensibus non junxerint, sed, eorum visa clade, fuga sibi consuluerint; quomodo fugientem Israëlem persecuti sunt, ut dicitur ℣. 17? Si cum aliis dicas, quod illo die, quo capta fuit Haï, urbe sua egressi sint, Haïensibusque se revera junxerint ad Hebræos persequendos; quomodo non inciderunt in insidias inter Bethel & Haï collocatas? Illæ enim tempore, quo fugiebant Israëlitæ, de loco se non moverunt, donec clypeum Dei jussu in altum elevasset Josue. Credibilior itaque est sententia Bonfrerii, cui adhæremus.
[152] Cum igitur Haïenses permixti Bethelitis, qui aliquo tempore ante positas insidias illis opem laturi advenerant, [clypeo in altum levato,] urbe egressi Israëlem fugientem longius insequerentur, Dixit Dominus ad Josue (℣. 18:) Leva clypeum, (alii vertunt lanceam) qui in manu tua est, contra urbem Haï, quoniam tibi tradam eam. Paruit Sanctus; nec, ut ℣. 26 dicitur, elatum in sublime clypeum demisit, donec Haïenses ad unum omnes interfecti essent: Ut intelligamus, inquit Caietanus hic, quod quemadmodum, pugnante Israële contra Amalecitas, erectio manuum Moysis continuata erat ratio vincendi, ita, pugnante Israële contra Haï, perseverantia extensæ manus ac lanceæ Josuæ contra civitatem fuit ratio vincendi. Disposuit autem Deus, intercedentibus hujusmodi signis sensibilibus, victorias istas, ad clarius manifestandum, quod ipse Deus est auctor victoriæ; tensa enim manus Josuæ cum lancea versus Haï, signum erat divinum divinæ pugnæ contra civitatem illam.
[153] [in insidiis positi urbem præsidio vacuam occupant;] Quamquam cum Caietano Masius & Bonfrerius velint, elevationem clypei vel lanceæ tantummodo signum fuisse præsentis auxilii divini & victoriæ ab hostibus referendæ; non video tamen, cur dici nequeat, idem signum ad aliud quoque destinatum fuisse, nempe ad monendos in insidiis positos, ut in urbem apertam & propugnatoribus vacuam irruerent. Ita sentiunt Arias, a Lapide, Tirinus & Calmetus hic, necnon Salianus num. 135 & 138; adduntque, sanctum Ducem super hastam clypeum sustulisse, ut hujus fulgor fieret conspicuus vel insidiatoribus, vel aliis ad id constitutis, qui illos de hoc indicio statim admonerent. Favere etiam videtur ipse textus ℣. 19, ubi, clypeo sublato, insidiæ e latebris mox prodiisse commemorantur: Cumque, inquit, elevasset clypeum ex adverso civitatis, insidiæ quæ latebant, surrexerunt confestim: & pergentes ad civitatem, ceperunt & succenderunt eam, ut Imperatori & reliquo ejus exercitui captæ civitatis signum darent. Vide infra num. 155.
[154] [hostes a tergo & a fronte invasi internecione delentur;] Viri autem civitatis, qui persequebantur Josue, respicientes & videntes, fumum urbis ad cælum usque conscendere, non potuerunt ultra huc illucque diffugere: præsertim cum hi, qui simulaverant fugam, & tendebant ad solitudinem, contra persequentes fortissime restitissent. Vidensque Josue & omnis Israël, quod capta esset civitas, & fumus urbis ascenderet, reversus percussit viros Haï. Tribuitur hic Duci, quod ejus imperio factum est; nam ipse tum clypeum in aëre sublimem tenebat. Siquidem & illi, qui ceperant & succenderant civitatem, egressi ex urbe contra suos, medios hostium ferire cœperunt. Qui urbem Haï propugnatoribus vacuam occuparunt, fuerunt triginta illa insidiatorum millia, de quibus ℣. 3; his enim illud injunxerat Imperator ℣. 4 & seqq. Urbe capta, major eorum pars egressa est ad hostes a tergo aggrediendos, qui Israëlitas fugam simulantes hactenus persecuti erant. Dixi, major eorum pars; nam credibile non est, quod urbem, licet incolæ qui in ea remanserant imbelles vel inermes essent, omni plane præsidio nudatam reliquerint. Sed quid interea temporis illa quinque insidiatorum millia fecerunt, de quibus ℣. 12? Putamus, ab illis vias interclusas fuisse, per quas hostes, a fronte & a tergo invasi, alioquin fuga elabi potuissent. Vide dicta num. 150: Cum ergo ex utraque parte adversarii cæderentur, ita ut nullus de tanta multitudine salvaretur, regem quoque Haï apprehenderunt viventem, & obtulerunt Josue.
[155] Igitur omnibus interfectis, qui Israëlem ad deserta tendentem fuerant persecuti, [urbs, qui in ea remanserant interfectis, diripitur & incenditur.] & in eodem loco gladio corruentibus, reversi filii Israël percusserunt civitatem, nulli ætati aut sexui parcentes; contra omnes enim mortis sententiam Dominus pronuntiaverat ℣. 2. Erant autem, qui in eodem die conciderant a viro usque ad mulierem, duodecim millia hominum, omnes urbis Haï. De Bethelitis vide num. 151.Josue vero non contraxit manum, quam in sublime porrexerat, tenens clypeum, donec interficerentur omnes habitatores Haï. Jumenta autem & prædam civitatis diviserunt sibi filii Israël, sicut præceperat Dominus Josue. Qui succendit urbem & fecit eam tumulum sempiternum. Incendium ante commissam pugnam excitatum, de quo versus 19, non fuit totius urbis, ne præda omnis exercitui periret; sed alicujus tantum loci, ut viso fumo captam esse urbem intelligerent Israëlitæ, & a simulata fuga desisterent. Tota urbs nunc tantum in cineres redacta est, postquam habitatoribus interfectis, spolia omnia Hebræi collegissent, ut Dominus jusserat ℣. 2. Porro Josue urbis regem, qui vivus in ejus potestatem venerat, suspendit in patibulo usque ad vesperam & solis occasum. Præcepitque Josue (id nempe, quod præscribitur Deut. cap. 21 ℣. 23,) & deposuerunt cadaver ejus de cruce: projeceruntque in ipso introïtu civitatis, congesto super eum magno acervo lapidum, qui permanet usque in præsentem diem. Rex tamen Haï vivus suspensus non fuit, uti neque rex Jericho, de quo num. 133. Utrumque prius interfectum fuisse, manifestum est ex cap. 10 ℣. 1, 26 & 28.
[156] Haïensibus illatam cladem paucis ita perstringit Josephus: [Josephi narratio.] Jesus autem lustratum exercitum ad Aïnam ducit, & noctu dispositis circa urbem insidiis, diluculo hostem ad certamen prolicit. Illis vero audacter ob proximam victoriam irruentibus, simulata fuga procul eos ab oppido abstrahit, fusum hostem existimantes, & quasi victoria jam parta insolescentes. Postquam autem subito conversis copiis in faciem illis obstitit, & aliis, qui in insidiis latebant, ex composito signum datum est, coorti celeri cursu ad Aïnam feruntur, & aversam ejus portam occupant, plerisque civium (imbellium) e muris suorum, ut tum putabant, victoriam spectantibus: urbemque ingressi sine discrimine cædem ingentem edunt. Interim alia parte Jesus obvios in fugam vertit; qui urbem petentes integram adhuc rati, ubi hanc quoque ab hoste captam ac cum uxoribus ac liberis incensam animadverterunt, per agros dispalati, cum sibi invicem præsidio non possent esse, & neque in urbem redire neque huc illucque diffugere, alii aliis in locis sunt oppressi. Post hanc Aïnitarum cladem magna multitudo puerorum & mulierum atque mancipiorum capta est, & supellex sine numero: pecudum item greges non modici, & insuper signata pecunia multa; erat enim ea regio prædives. Atque hæc omnia Jesus inter milites partitus est in eis castris, quæ habuit ad Galgala. Minutiis neglectis, in eo potissimum arguo Josephum, quod Israëlitas ingentem feminarum, puerorum & mancipiorum multitudinem captivam abduxisse scribat, contradicens versui 25, asserenti omnes urbis incolas a viro ad mulierem fuisse occisos. Forte Sancti famæ consulere voluit, ne nimium crudelis apud gentes audiret: sed satis consuluisset, si dixisset, Deum ipsum civium internecionem præcepisse, justasque, cum insigniter se in lege peritum fateatur, hujus præcepti causas addidisset. Verum oraculum divinum de Haïensibus cum sua urbe delendis tacitus præteriit; nec quidquam etiam meminit de Dei sermone, quo Sancto elevatio clypei mandata fuit; ad quam actionem Deus populo suo victoriam de Haïensibus largitus est, sicut olim de Amalecitis ad extensionem manuum Moysis.
§ XVI. In montibus Garizim & Hebal populum inter ac Deum fœdus solenni ritu Josue instaurat: Chananæorum adversus eum conspiratio.
[Occupat urbem Bethel & regionem, in qua siti montes Garizim & Hebal:] Quoniam ab Haï non procul aberat urbs Bethel, & in hac, uti capitis 8 versus 17 testatur, nullus miles præsidiarius remanserat, omnibus ad suppetias Haïensibus ferendas missis; neutiquam verisimile est Imperatorem vigilantissimum neglexisse tam opportunam urbis hujus subigendæ occasionem. Capitis 12 versus 16, ubi inter debellatos a fortissimo Duce nostro reges rex Bethel quoque nominatur, nullum dubio locum relinquit, quin civitas illa ab Israëlitis occupata fuerit. Quonam autem tempore id potius factum esse dicere possumus, nisi paulo post deletam atque exustam Haï, a qua teste Adrichomio una tantum leuca distabat. Scriptura de ejus occupatione forte ideo non meminit, quod facili negotio sine pugna, utpote quæ propugnatoribus destituta erat, in potestatem Hebræorum venerit. Ad Judicum caput 1, ubi a ℣. 22 Bethel post mortem Josue obsessa & capta legitur, dicendum, vel geminam fuisse Bethel cum Adrichomio, vel, si unica fuerit, eam ab hostibus recuperatam fuisse aut vi, aut potius fraude Benjaminitarumque imprudentia, quibus in divisione terræ promissæ obtigerat. His victoriis de rege Jericho, Haï, & Bethel potitus nihil antiquius habuit sanctus Princeps, quam primo quoque tempore exsequi in montibus Hebal & Garizim ea, quæ dudum a Moyse habuerat in mandatis. Ut vero secure id præstare posset, proculdubio prius terram, in qua isti montes siti sunt, atque omnem regionem, quæ hos inter & Haï media interjacet, in Hebræorum potestatem, nemine victoriam morante, redegit. Mappa topographica terræ promissionis, quam Adrichomius Operi suo præfixit, dictos montes collocat prope Sichem novem circiter horarum itinere ab Haï. Quod ab urbe Sichem, quæ postea tribui Ephraïm obtigit, non procul abfuerint, docet etiam S. Hieronymus in Epitaphio sanctæ Paulæ; & satis ex ipsa Scriptura Judicum cap. 9 ℣. 7 ostendi potest contra Eusebium in Locis Hebraïcis ab eodem S. Hieronymo Latine redditis, & Salianum num. 140.
[158] [ad hos populum ducit, ædificatoque altari & sacrificiis Deo oblatis,] Quid in utroque illo monte actum fuerit, describitur cap. 8 a ℣. 30, ubi compendiosa narratione traditur exsecutio eorum, quæ Deut. cap. XI ℣. 29 & cap. 27 præscripta erant. Ex his locis inter se collatis hanc totius rei peractæ descriptionem concinnamus, Scripturæ, ut existimamus, conformem. Josue memor mandati, quod acceperat populus a Moyse, de altari, lapidibusque cum inscriptione Deuteronomii in Hebal erigendis, & de divinæ legis acceptatione solenniter confirmanda in eodem monte Hebal & Garizim, cum proclamatione coram populo, benedictionum illam observantibus & maledictionum eamdem transgredientibus; simulque advertens populum bene affectum esse erga Deum, quod tot tantaque in ejus gratiam prodigia ad Jordanem, in Jericho, & Haï nuperrime operatus esset; hoc, inquam, advertens S. Imperator, dictum præceptum quam mox implendum curavit. Omnem itaque convocavit multitudinem tam Hebræorum quam advenarum (Josue cap. 8 ℣. 33;) puta Hierichuntinorum, qui cum Rahab in domo ejus salvati fuerant, aliorumque proselytorum, qui ad Judaïsmum conversi inter Israëlitas morabantur; omnes, inquam, viros ac mulieres, imo & parvulos (ibidem ℣. 35) advocavit Josue de Galgalis ad montes Hebal & Garizim. Ac primo quidem, quod Deut. cap. 27 ℣. 5, 6 & 7 præceptum erat, mandat exsecutioni, de qua hic ℣. 30 & 31: Tunc ædificavit Josue altare Domino Deo Israël in monte Hebal: sicut præceperat Moyses famulus Domini filiis Israël, & scriptum est in volumine legis Moysi: altare vero de lapidibus impolitis, quos ferrum non tetigit: & obtulit (per sacerdotes) super eo holocausta Domino, immolavitque pacificas victimas.
[159] Dein impletum est quod memoratum Deuteronomii caput ℣. 4 injungit: [12 probabilius lapides erigit, quibus Deuteronomium inscribit;] Quando ergo transieritis Jordanem, erigite lapides, quos ego hodie præcipio vobis in monte Hebal, & levigabis eos calce. Et ℣. 8: Et scribes super lapides omnia verba legis hujus clare & dilucide. De quo hic ℣. 32: Et scripsit (Josue) super lapides Deuteronomium legis Moysi, quod ille digesserat coram filiis Israël. Lapides hos distinctos fuisse ab iis, ex quibus exstructum fuit altare, contra Josephum communis interpretum est sententia. Quid Sanctus super eos exaraverit, magis controvertitur. Masius solas benedictiones & maledictiones, de quibus infra, illis inscriptas fuisse putat: Caietanus tantum decem præcepta decalogi Deut. cap. 5 repetita: Liranus ea solum præcepta, quæ ibidem cap. 6 explicantur de unitate Dei, deque eo amando super omnia: Abulensis & Serarius hic, a Lapide, Bonfrerius & Tirinus in Deut. cap. 27 ℣. 2 totum librum quintum Pentateuchi. His malo adhærere quam illis: nam per Deuteronomium, & per omnia verba legis hujus potius intelligendus videtur ipse liber Deuteronomii seu Legis secundo latæ, quam valde exigua ejus pars. Nec me deterret hujus libri prolixitas: nam dici potest Sanctum aliorum opera in scribendo usum fuisse, lapides fuisse ingentes, numero duodecim; atque hoc satis probabiliter Masius, Serarius aliique hic conjiciunt ex eo, quod Moyses hujus cæremoniæ præmonstrator totidem lapides pro numero tribuum Israël in titulos erexerit ad radices montis Sinaï, quando legem scriptam populo erat recitaturus Exodi cap. 24 ℣. 4.
[160] His peractis, Dux noster duodecim tribus in duas divisit partes, [dein sex tribubus in Hebal & totidem in Garizim stantibus benedicit:] & sex earum in Hebal manere, reliquas vero ad vicinum montem Garizim se conferre jussit secundum illud Deut. 27 ℣. XI & seqq.: Præcepitque Moyses populo in die illo, dicens: Hi stabunt ad benedicendum populo super montem Garizim, Jordane transmisso: Simeon, Levi, Judas, Issachar, Joseph, id est, tribus Ephraïm & Manasse, & Benjamin. Et e regione isti stabunt ad maledicendum in monte Hebal: Ruben, Gad, & Aser, & Zabulon, Dan, & Nephthali. His subjungo, quæ hic ℣. 33 Sancti imperio Israëlitæ exsecuti fuisse leguntur: Omnis autem populus, & majores natu, ducesque, ac judices stabant ex utraque parte arcæ, in conspectu sacerdotum, qui portabant arcam fœderis Domini, ut advena ita & indigena. Media pars eorum juxta montem Garizim, & media juxta montem Hebal, sicut præceperat Moyses famulus Domini. Ex utroque loco colligitur, universum Israëlem a sancto totius rei Directore hoc pulcro ordine fuisse dispositum. In valle ipsa inter duos montes, Garizim scilicet & Hebal, stabant sacerdotes illi, qui arcam fœderis gestabant. His proxime aderant alii sacerdotes ac Levitæ omnes. Circum hos stabant majores natu duces, ac judices populi; dein reliqua multitudo, ita scilicet ut sex tribus designatæ starent versus Garizim, sex aliæ versus Hebal, facie ad arcam conversa, & ab illa remotioribus altiora montium loca occupantibus. Advenæ seu proselyti, ut putat Torniellus ad annum 2584 num. 17, inter auctores suæ conversionis hinc inde existebant. His ita ordinatis, secuta est benedictionum ac maledictionum cæremonia: Et primum quidem Josue vel per sacerdotes, vel per se tamquam propheta benedixit populo Israël ℣. 33, ea probabiliter benedictione, ut existimat Torniellus laudatus, quam Dominus Aaroni & filiis ejus per Moysen præscripserat Numer. cap. 6 in fine: Sic benedicetis filiis Israël, & dicetis eis: Benedicat tibi Dominus, & custodiat te: ostendat Dominus faciem suam tibi, & misereatur tui: convertat Dominus vultum suum ad te, & det tibi pacem.
[161] [benedictionibus & maledictionibus proclamatis,] Post hæc (℣. 34) legit, id est, legi jussit a Levitis, omnia verba benedictionis & maledictionis, de quibus Deut. capite 27 a ℣. 14: Et pronuntiabunt Levitæ ad omnes viros Israël excelsa voce: Maledictus homo, qui facit sculptile & conflatile, abominationem Domini, opus manuum artificum, ponetque illud in abscondito. Et respondebit omnis populus & dicet: Amen. Maledictus qui non honorat patrem suum & matrem, & dicet omnis populus: Amen. Præter has duas aliæ decem maledictiones ibidem leguntur. Levitæ itaque ad signum, a sancto totius cæremoniæ Moderatore datum, Instar fecialium (verba sunt Tirini in hunc locum) ad innovandum firmandumque fœdus Deum inter & Israëlitas, primo versus montem Garizim conversi voce excelsa intonabant conceptis verbis benedictiones seorsim singulas: ad quas responsabant Amen, seu FIAT, omnes ii, qui ad montem Garizim stabant. Deinde conversi ad Hebal, simili modo pronuntiabant singulas maledictiones seu exsecrationes, quibus responsabant, qui erant in & circum Hebal. Et quidem maledictiones sigillatim hic exprimuntur numero duodecim, forsan primariæ & præcipuæ, sed benedictiones nusquam disertis verbis expressas habes: facile tamen ex maledictionibus colligere est, quales illæ benedictiones fuerint, nempe quæ contrariis virtutum actionibus bona & præmia decernerent. Alios modos, quibus illa benedictionum & maledictionum proclamatio fieri potuit & forte facta fuit, invenies apud alios interpretes.
[162] [Deuteronium prælegit; atque ita fœdus,] Faustis precationibus imprecationibusque finitis, & ab omni Israële, Amen acclamante, approbatis, tota lex seu Deuteronomium, uti lapidibus inscriptum, ita & omni populo prælectum fuit; nam circa legem versabatur fœdus illud, quod erat hic cum Deo instaurandum. Id indicare videtur versus 34: Post hæc legit omnia verba benedictionis & maledictionis, & cuncta quæ scripta erant in legis volumine. Multi verba hæc: Et cuncta &c. restringunt ad maledictiones & benedictiones, vel ad earumdem explicationem, quæ datur Deut. cap. 28: sed contra eorum sensum obvium, qui exigit, ut dicamus particulam & hic suo munere fungi, quod est res distinctas conjungere, benedictionum vero & maledictionum explicationem non esse cuncta, quæ scripta erant in legis volumine. Præterea cum leges & præcepta Deuteronomio comprehensa, quæ adeo omnibus inculcata voluit Deus & legislator, post hujus mortem integre & solemniter Israëlitis nondum proposita essent, supremo eorum Principi incumbebat efficere, ut quamprimum id fieret. Quonam autem tempore commodius ac opportunius fieri potuit, quam nunc? Populo igitur probabilius jam prælecta sunt cuncta de verbo ad verbum, quæ scripta erant in legis volumine. Nihil ex his, (℣. 35) quæ Moyses jusserat in toto Deuteronomio, Sanctus reliquit intactum, sed universa replicavit, coram omni multitudine Israël, mulieribus ac parvulis & advenis, qui inter eos morabantur.
[163] Atque ita ad amussim, pii Principis cura, denuo instaurata, [de quo Deut. cap. 27, populum inter ac Deum instaurat.] stabilita, confirmataque fuit ab universa multitudine Moysaïcæ legis acceptatio; quæ insuper in monte Hebal ad totius populi commodum dilucide patenterque in lapidibus descripta fuit. His expletis, Josue cum omni populo rediit ad castra in Galgalis, ut patet ex cap. 9 ℣. 6, & cap. 10 ℣. 6 & 43. Quo tempore hæc omnia facta fuerint satis innuit contextus narrationis sacræ, quæ postquam cap. 8 ℣. 29 retulisset supplicium regis Haï, mox subdit ℣. 30: Tunc ædificavit Josue altare Domino Deo Israël in monte Hebal; scilicet statim post deletam civitatem Haï, quæ oppugnari cœpta est sub initium mensis secundi, ut dictum est num. 139 & colligi potest ex num. 127. Josephus Sanctum suos ad illos montes duxisse narrat, postquam jam tota Chananæa subacta, & sacrum tabernaculum in Siluntem translatum esset, sed ab omnibus fere deseritur.
[164] Interea temporis Hierichuntis & Haï excidium, incolarumque omnium cædem per totam Chananæam nuntius rumor detulerat: [Chananæorum contra Josue conspiratio.] Quibus auditis, cuncti reges trans Jordanem, qui versabantur in montanis & campestribus, in maritimis ac littore magni maris, hi quoque qui habitabant juxta Libanum, Hethæus, & Amorrhæus, Chananæus, Pherezæus, & Hevæus, & Jebusæus congregati sunt pariter bellique societatem inierunt, ut pugnarent contra Josue & Israël uno animo eademque sententia cap. 9 ℣. 1 & 2. Verum conspirationis hujus exsecutionem secundo tantum anno principatus Josue ad aquas Merom susceptam esse existimat Salianus num. 145: neque improbabilis est ejus opinio; nam caput XI narrans multos populos ad istas aquas confluxisse, ut pugnarent contra Israël, de eisdem agere videtur, quorum hic fit mentio. Reliquo autem anni primi tempore initum est cum Gabaonitis fœdus, pugnatum contra Adonisedec & quatuor alios reges, qui Gabaonem obsidione cinxerant, bellumque in Chananæa australi gestum est. De fœdere cum Gabaonitis paragrapho sequente agere incipiemus.
§ XVII. Gabaonitarum fraus: Josue cum eis fœdus init, quod juramento confirmat: probatur variis argumentis, Sanctum nec temere illis credidisse, nec peccasse, quod Dominum prævie non consuluerit.
[Gabaonitæ rebus suis metuentes fraudulenter agunt cum Josue:] Gabaonitæ, qui, quod Israëli viciniores essent, merito sibi magis timebant, rebus suis quoquo modo consulere statuerunt. Cum enim se armis quidquam effecturos desperarent, ut ipsi postea fassi sunt cap. 9 ℣ 24, ad fraudem animos intenderunt, legatosque fœderis cum Israëlitis sanciendi causa miserunt, qui de terra longinqua se venire falso dicerent, & ad hoc mendacium confirmandum cibaria, vestes, ceteraque accommodarent. Res ita narratur cap. 9 a ℣. 3: At hi, qui habitabant in Gabaon, audientes cuncta quæ fecerat Josue Jericho & Haï: & callide cogitantes tulerunt sibi cibaria, saccos veteres asinis imponentes, & utres vinarios scissos atque consutos, calceamentaque perantiqua, quæ ad indicium vetustatis pittaciis consuta erant, induti veteribus vestimentis: panes quoque, quos portabant ob viaticum, duri erant & in frusta comminuti: perrexeruntque ad Josue, qui tunc morabatur in castris Galgalæ, & dixerunt ei, atque simul omni Israëli: De terra longinqua venimus, pacem vobiscum facere cupientes. Responderuntque viri Israël ad eos atque dixerunt: Ne forte in terra, quæ nobis sorte debetur, habitetis, & non possimus fœdus inire vobiscum. At illi ad Josue, Servi, inquiunt, tui sumus. Quibus Josue ait: Quinam estis vos, & unde venistis? Responderunt: De terra longinqua valde venerunt servi tui in nomine Domini Dei tui. Audivimus enim famam potentiæ ejus, cuncta quæ fecit in Ægypto, & duobus regibus Amorrhæorum, qui fuerunt trans Jordanem, Sehon regi Hesebon, & Og regi Basan, qui erat in Astaroth: dixeruntque nobis seniores & omnes habitatores terræ nostræ: Tollite in manibus cibaria ob longissimam viam, & occurrite eis, & dicite: Servi vestri sumus; fœdus inite nobiscum. En panes quando egressi sumus de domibus nostris, ut veniremus ad vos; calidos sumpsimus, nunc sicci facti sunt, & vetustate nimia comminuti. Utres vini novos implevimus, nunc rupti sunt & soluti. Vestes & calceamenta quibus induimur, & quæ habemus in pedibus, ob longitudinem longioris viæ trita sunt, & pene consumpta.
[166] [pacem juratam impetrant: sincerus Princeps] Susceperunt igitur Israëlitæ, Gabaonitarum dictis fidem habentes, de cibariis eorum, & os Domini non interrogaverunt. Fecitque Josue cum eis pacem, & inito fœdere pollicitus est quod non occiderentur: principes quoque multitudinis juraverunt eis. Ex Deuter. cap. 20 a ℣. 10 patet, Israëlitis vetitum non fuisse, amicitiam pacisci ac vitæ securitatem cum populis, qui Chananæi non erant. Fœdera quæ Exodi cap. 23 ℣. 32, cap. 34 a ℣. 12, & alibi Hebræis interdicuntur, ad alios se non extendunt, quam ad habitatores terræ Chanaan, quam Dominus populo suo possidendam tradiderat. Unde manifestum est, S. Principem neque imprudenter neque contra præceptum divinum fecisse, quando cum Gabaonitis, terræ promissæ incolis, fœdus percussit & juramento confirmavit, modo prudenter crediderit illos extra Chananitidis fines habitare, neque ullo ex capite debuerit prævie oraculum Domini consulere. An ex verbis sacris mox datis recte deducatur, quod Sanctus omittendo oraculi consultationem peccarit, adeoque ad eam obligatus fuerit, a numero 168 examinare incipiemus. Pactionem fœderis cum Gabaonitis fides præcessit, qua Josue credidit eos non esse Chananææ, sed procul dissitarum regionum incolas. An hæc levis & imprudens fuerit, primo loco discutiamus. Recentiorum fere omnium, qui de hac quæstione judicium suum tulerunt, consentiens opinio est; quod Josue a prudentiæ regula recesserit nimia sua facilitate, qua Gabaonitarum, incognitorum sibi hominum, dictis fidem habuit: sed rationes non adferunt, quibus id satis evincant. Fatetur quidem etiam S. Ambrosius lib. 3 de Officiis cap. 10, quod Sanctus cito & facile crediderit; sed in eo non modo nihil reprehensione dignum, verum etiam materiem invenit sincerum Principem laudandi. S. Doctoris verba accipe: Gabaonitæ metuentes validam manum, venerunt cum versutia … & cœperunt ab Jesu Nave poscere, ut secum firmaret societatem. Et quia adhuc erat ignarus locorum atque incolarum inscius, non cognovit fraudes eorum, neque Deum interrogavit; sed cito credidit. Adeo sancta erat illis temporibus fides eorum, ut fallere aliquos posse non crederetur. Quis hoc reprehendat in sanctis, qui ceteros de suo affectu æstimant; & quia ipsis amica est veritas, mentiri neminem putant, fallere quid sit ignorant, libenter credunt quod ipsi sunt, nec possunt suspectum habere quod non sunt? Hinc Salomon ait: “Innocens credit omni verbo”. Non vituperanda facilitas, sed laudanda bonitas. Hoc est innocentem esse, ignorare quod noceat: & si circumscribitur ab aliquo, de omnibus tamen bene judicat, qui fidem esse in omnibus arbitratur. Hac igitur mentis suæ devotione inclinatus ut crederet, testamentum disposuit, pacem dedit, confirmavit societatem.
[167] Cum ecclesiæ Doctore agnoscimus in sancto nostro Principe & laudamus virtutes illas, [nec illis imprudenter credidisse, neque nobis] ex quibus profluxisse dicit, quod Gabaonitas potius sinceros ac veraces crediderit, quam fraudulentos ac mendaces, sinceritatem scilicet, veracitatem, mentemque a sinistris suspicionibus concipiendis alienam; dicimusque, dictas virtutes in Josue pulcro nexu conjunctas fuisse cum prudentia, in exercitus duce requisita; & ad hujus leges semper & ubique sua illum consilia actionesque exegisse, atque hunc etiam fidei assensum, impostoribus Gabaonitis præstitum. Et vero quid, obsecro, in eo imprudentiæ, quod legatos nomine totius populi missos, qui hactenus Israëlitas dolo circumvenisse deprehensus non erat, de mendaciis suspectos non habuerit? An ergo suspicari debuit Gabaonitas tam incautos fuisse, quam revera fuerunt, tam incautos, inquam, tamque insipientes, ut fraudibus uterentur post paucos dies manifestandis, ob quas merito timere poterant, ne contra se tamquam impostores ingens exardesceret Israëlitarum indignatio, ipsique morte crudeliori afficerentur, quam reliqui Chananææ populi? Nonne vestes attritæ, panes indurati, aliaque adjuncta, quæ in sacra narratione leguntur, nonne usus fraudis mox detegendæ, a quo majora mala quam ab ejus omissione timere sibi poterat, prudenter credibile faciebant, gentem istam extra Chananæam suas habere sedes? Verum, inquies, legatos miserat dolo instructos, ut Josue deceptus pacem secum iniret eamque juramento firmaret; adeoque pro rei gravitate diligentius examinare debebat, num fraus subesset. Ad hoc respondebo infra num. 171 & seq., ubi sufficienter probabo, eum nihil præcipitanter egisse, neque minorem, quam debuit, diligentiam adhibuisse.
[168] [peccasse videtur, quod Dominum non consuluerit:] Sed an temeritatis aut imprudentiæ culpam aliunde non contraxit; quod scilicet inconsulto Dei oraculo fœdus inierit cum Gabaonitis? Contra Sanctum ita argui potest: Licet prudenter crediderit, Gabaonitas esse exteros; tamen de eo non erat certus, adeoque oraculi divini consultatione certum se reddere debebat, quemadmodum Dominus ei præceperat Numer. cap. 27 ℣. 21. Ex auctoribus, qui ad manum fuere, nullum offendi, qui Sanctum hic excuset. Omnes passim asserunt, eum imprudenter & contra præceptum divinum pacem cum Gabaonitis iniisse; contenduntque Scripturam ℣. 14, Susceperunt igitur de cibariis eorum, & os Domini non consuluerunt, tam supremum quam reliquos populi principes reprehendere, quod prius Dominum non consuluerint per sacerdotem Rationali, in quo erat Urim & Thummim, indutum. Nihilominus Sancti causam non possum non defendendam suscipere; quia versus 14 benignam interpretationem, quam num. 175 dabimus, non admittit modo; verum etiam varii loci sacri, quos sequente paragrapho adferemus, eamdem omnino exigunt: imo, quod summopere miror, interpretes passim omnes, uti ad versum 14 S. Principi adversantur, ita alibi eum vel excusant, vel saltem talia nobis argumenta subministrant, ex quibus legitime sequi videtur, oraculum divinum ante fœderis pactionem a Josue consuli non debuisse, quamvis incerto, an Gabaonitæ Chananitidis incolæ essent, necne; adeoque eum non peccasse omittendo oraculi consultationem, ad quam non tenebatur. Verebitur haud dubie lector, ne hic temere plus dixerim, quam probare possim. At, obsecro, judicium tantisper suspendat, donec hunc & sequentem paragraphum attente perlegerit.
[169] [ex doctrina multorum, qui Sanctum accusant,] Exordium ducam a duabus legibus divinis, & sensu, quo illas interpretes intelligunt. Prima fertur Exodi cap. 23 a ℣. 32: Non inibis cum eis (Chananæis) fœdus, nec cum diis eorum. Non habitent in terra tua, ne forte peccare te faciant in me, si servieris diis eorum: quod tibi certe erit in scandalum. Cap. 34 ℣. 15: Ne ineas pactum cum hominibus illarum regionum, ne, cum fornicati fuerint cum diis suis, & adoraverint simulacra eorum, vocet te quispiam ut comedas de immolatis. Deuter. cap. 7 ℣. 2: Percuties eas gentes usque ad internecionem. Non inibis cum eis fœdus, nec misereberis earum &c. Eadem lex Deuter. cap. 20 ℣. 16 & alibi repetitur. Hæc se non extendit ad omnes omnino terræ Chananææ habitatores, alioquin peccasset Josue non modo dum fœdus cum Gabaonitis iniit; verum etiam, quod nemo asserit, dum initum servavit, & Rahab ejusque familiæ vitam concessit. Ad solos Chananæos lex ista spectat in falsorum deorum cultu pertinaces, adeo ut Hebræis non prohibeatur pactio fœderis cum illa gente, si, abjurata idololatria, se eis submittat. Ita passim omnes. Lex altera est, quam Dominus tulit Deuter. cap. 20 a ℣. 10: Siquando accesseris ad expugnandam civitatem, offeres ei primum pacem. Si receperit & aperuerit tibi portas, cunctus populus, qui in ea est, salvabitur, & serviet tibi sub tributo &c. Hic interpretes duas dividuntur in partes. Multis videntur verba legis hujus de solis exteris nationibus agere, de Chananæis vero nihil decernere: at contra alii non pauci putant hoc loco Israëlitis præcipi, ut parcant quibuscumque gentibus, etiam Chananæis, modo pacem petant, vel eamdem sub certis conditionibus oblatam acceptent. Conditiones, quæ a Chananæis exigebantur, secundum omnes erant hæ: primo, ut suas urbes, agros, & ditiones cederent Hebræis; his enim a Deo datæ erant. Secundo, ut, relictis idolis suis, fidem cultumque veri Dei susciperent, atque in unam cum Israëlitis Ecclesiam ac rempublicam transirent. Causa enim, cur Deus Chananæos jusserat occidi, erat, quod ipsi deos alienos adorarent, periculumque esset, ne Hebræos ad sua idola & scelera pertraherent. Illo autem periculo cessante, pax & vita sub dictis conditionibus ex præcepto divino concedi debebat.
[170] Ex hac plurimorum interpretum doctrina, in fine numeri præcedentis allata, [probatur, eum sine culpa oraculi consultationem omisisse,] ad Sancti defensionem hoc argumentum deduco. Ex præcepto Domini Deut. cap. 20 ℣. 10 & seq. parcendum erat omnibus gentibus, sive Chananææ, sive aliarum regionum essent incolæ, modo propositas pacis conditiones acceptarent: at Gabaonitæ eas acceptarunt, & tales quidem, quibus admissis, ne Chananæi quidem a fœdere rejici poterant: ergo ex præcepto Domini eis parcere debebat Josue. Minor negari non potest: nam nisi id fecissent Gabaonitæ, suasque terras Hebræis cedere & idolorum cultum deserere noluissent, peccasset S. Princeps, detecta fraude fœdus & juramentum servando: nulla enim promissio etiam jurata, si sit de re a Deo prohibita, valide aut licite fieri vel impleri potest. Jam infero: Ergo Josue fœdus cum Gabaonitis percussurus non tenebatur prius Dominum consulere. Quod sic probo. Facturus id, quod scit divino oraculo præceptum esse, non tenetur prius Deum denuo consulere, an id liceat: atqui, ut fatentur dicti auctores, qui Sanctum peccati reum faciunt, præceptum erat a Moyse ex ipso ore Domini, ut parceretur quibuscumque gentibus etiam Chananæis, si pacem ejusque leges non respuerent; & hoc præceptum esse non ignorabat sanctus Imperator, repletus Spiritu sapientiæ Deut. cap. 34 ℣. 9, adeoque legum divinarum scientissimus: ergo non tenebatur rursus Deum consulere, an licite pacisceretur cum Gabaonitis.
[171] Cum eorumdem interpretum doctrina etiam non satis cohærere mihi videtur ea ipsorum sententia, [neque etiam temere Gabaonitis credidisse,] quæ asserit Sanctum temere & præcipitanter egisse, quod cum Gabaonitis fœdus inierit, incertus de eorum patria. Debuerat, inquiunt, melius examinare, num fraus subesset &c. Sed unde probant, eum in examinando minus diligentem fuisse, quam debebat? Si Gabaonitæ pacis conditiones obtulerint, sub quibus, ut ipsi aiunt, vita jussu Dei concedenda erat omnibus gentibus, etiam terræ promissæ habitatoribus, quid tam multum tamque diu deliberandum erat? Cur non potuit cum illo populo prius pacisci, & in aliud tempus differre ulteriorem inquisitionem de ejus patria? Quid si pauci aliqui Chananæi, se Ægyptios fingentes, ad Imperatorem nostrum accessissent, petiissentque proselytorum numero adscribi, an temere & præcipitanter egisset, si eos prius admisisset quam operose indagasset, cujates essent? Atqui Gabaonitæ cupiebant fieri proselyti, cum se suaque omnia ei subjicerent, & ad Hebræorum fidem amplectendam paratos se offerrent: ergo &c.
[172] [si, ut præsumi debet, certa cautione uti statuerit:] At, inquies, numerosus erat Gabaonitarum populus & scelestus, adeoque licet idololatriæ renuntiarent, quia tamen id metu mortis faciebant, metuere debebat Israëlitarum Princeps, ne in pristinam relaberentur impietatem, unde majus periculum erat perversionis fidelium Hebræorum. Verum nec inde sequitur, ut sanctio fœderis cum illa gente differenda fuerit, donec certo de patria constitisset: nam dici potest prudentem Imperatorem ita apud se statuisse: Si Gabaonitæ, quos exteros credo, deprehendantur suas in terra promissa sedes habere, illorum ego mentem & constantiam probabo, eis dabo magistros, a quibus Hebræa sacra doceantur, constituam nonnullos, qui omnes eorum actiones observent, & ad me referant, num quis ad idola revertatur; quod ubi deprehendero, secundum legem Deut. cap. 7 ℣. 2 eos morte puniam. Si, ut præsumi debet, decreverit Vir sanctus hanc cautelam adhibere post fraudem detectam, in paciscendo nulla ex parte imprudens fuisse videtur. Edic, amabo, ubi jam innotuit Gabaonitas Chananæos esse, an periculum perversionis minus erat? Ista certe notitia illud minuere non poterat: atqui tamen secundum omnes licite & sine imprudentiæ culpa datam fidem juramentumque præstitit: ergo etiam sine ulla culpa fidem dedit eamque juramento confirmavit. Quemadmodum a Lapide hic ad ℣. 19 in fine asserit, Sanctum sine dubio, fraude comperta, ea cautione usum fuisse, de qua statim meminimus: sic nos pariter dicimus eum sine dubio, antequam pacisceretur, statuisse eadem cautione uti, si forte dolus subesse postea deprehenderetur.
[173] [eadem in altorum principiis] Nunc ad alios interpretes transeamus, qui cum prioribus concedunt quidem, fœdera per legem primam, quam dedi initio numeri 169, populo Hebræo interdicta, pertinere dumtaxat ad Chananæos in idololatria obstinatos; at negant certum esse, an Deus per legem alteram Deut. cap. 20 ℣. 10 & seq. jubeat eisdem pacem & vitam concedi, licet eam petant, suarum terrarum possessioni & idolorum cultui renuntiare parati. Hæc lex videtur illis de solis exteris agere nationibus, de Chananæis vero nihil statuere. Docent insuper cum aliis in caput 9 libri Josue, quod Sanctus fidem Gabaonitis datam juratamque licite præstiterit, imo aliqui, quod eam ex justitia & religione præstare debuerit. Nunc quæro ego ex illis, cur etiam a sancto Principe fides licite data & jurata non fuerit? In suis principiis respondere debent, quia Gabaonitæ, qui se exteros dicebant, poterant esse Chananæi; quoniam autem Deus de pace cum Chananæis ineunda voluntatem suam non declararat, obligabatur Josue de hac certum se reddere oraculi consultatione. Sed in ipsos hæc ita retorqueo & infero: ergo etiam illicite ictum fœdus & juramentum servavit; quia, ubi, comperto dolo, Gabaonitas jam noverat revera esse Chananæos, non minus ac antea se certum reddere tenebatur de divina voluntate. Dici nequit Imperatorem pacem fecisse, Deo inconsulto, sed, comperta fraude, ejus voluntatem per sacerdotem explorasse, antequam fidem datam præstare decerneret: nam contrarium colligitur ex ℣. 18: Et non percusserunt eos Israëlitæ, eo quod jurassent eis principes multitudinis in nomine Domini Dei Israël. Murmuravit itaque omne vulgus contra principes. An murmurasset militum vulgus, cum a cædibus inhiberetur, contra duces suos, si Deus consultus præcepisset Gabaonitis parcendum esse? An principes ad sedandos murmurantium animos statim non indicassent Dominum locutum fuisse & ita jussisse fieri? Nulla responsio eos efficacius placare poterat. Hanc tamen non dederunt: alia non usi sunt quam hac ℣. 19: Juravimus illis in nomine Domini Dei Israël, & idcirco non possumus eos contingere. Sed hoc faciemus eis &c. Quid multa? Satis apparet effugium istud, quod paucis placet, ideo a nonnullis excogitatum esse, ut objecta difficultate facilius se extricarent. Itaque si Sanctus oraculum Domini non consuluit, dum pactum implevit, de divina voluntate tunc non magis certus fuit, quam dum pactum iniit; adeoque si hoc iniens peccavit, quia prius voluntatem Dei non exploravit, peccavit etiam idem implens ob eamdem rationem.
[174] Sed inquies cum Suarez libro 2 de Juramento cap. 18 num. 12, [admitti debent, maxime] non ita dubitasse sanctum Principem & reliquos, dum inconsulto oraculo jurata promissa præstiterunt, quin definite judicarent, factum illud non fuisse contra legem recte intellectam; & supra positam interpretationem legis (apud Suarez ibid. num. 8 & 9, apud nos supra num. 169) esse adeo consentaneam intentioni Dei, & verbis legis, ac rationi, ut sine ullo dubio practico (quidquid sit de speculativo) judicaverint observantiam juramenti fuisse licitam, & consequenter necessariam. Verum si sine oraculi consultatione se practice, ut loquuntur theologi, certos reddere potuerint, quod licite juratum fœdus implerent, cur etiam sine illa non potuerunt ita certi esse, quod licite illud inirent? Qui cum Suarez primum asserunt, favere deberent sancto Principi & secundum etiam admittere, & consequenter omnia, quæ pro Sancto num. 171 & 172 diximus. Nam cum ex illo, Os Domini non interrogaverunt, legitime, ut mox dicetur, non sequatur: Ergo aliunde de actionis suæ honestate certi non fuerunt; non recte hoc solo textu nixa concludit pars adversa, quod pacem fecerint incerti, an bene agerent. Hæc contra interpretes, quorum doctrinam num. 173 proposui, retorsisse hactenus sufficiat. Paragrapho sequente eos fortioribus argumentis stringam, ex Scriptura sacra probaturus, Deum voluisse ut Gabaonitis parceretur, Sanctumque de hac illius voluntate tantam habuisse certitudinem, ut ad oraculi consultationem obligatus non fuerit, adeoque ejus omissione non peccarit.
[175] Verum quid ergo Scriptura significare vult per illud: [quia versus 14 benigniorem interpretationem non respuit.] Os Domini &c.? Respondeo nihil aliud velle, quam causam adferre, cur Josue & alii duces decepti fuerint. Si oraculum divinum consultum fuisset, intellexissent ex eo, an Gabaonitæ Chananæi essent, necne. Hinc tamen ne inferas, quod saltem peccarint, quia nescientiam illam non sustulerunt, antequam fœdus cum illis percuterent; nam si certi fuerint se omni cum natione licite pacisci sub talibus conditionibus, quas Gabaonitæ offerebant, non tenebantur differre pactionem fœderis; donec scirent, an in hac potius quam in illa regione habitarent, uti num. 172 ostendere conatus sum: atqui de illo certi fuerunt; nam imprimis non dubitarunt, quin liceret ad fœdus & amicitiam admittere extra terram promissam habitantes; id enim secundum omnes jusserat Deus Deuter. cap. 20 a ℣. 10: sed neque etiam dubitarunt, quin liceret pacisci cum terræ promissæ incolis: id imprimis negare non possunt auctores, quos convenimus num. 170; contra reliquos autem id solide, ut speramus, infra num. 178 & seqq. probabimus: itaque licet ignorarent, an Gabaonitæ intra vel extra terminos terræ, a Domino Israëlitis concessæ, habitarent, non peccarunt, quod inconsulto oraculo fœdus cum illis iniverint, saltem si prævie statuerint in eorum patriam opportuno tempore inquirere easque adhibere cautiones, de quibus num. 172. In hac hypothesi ignorantia ad breve tempus de populi istius habitatione non poterat esse causa ullius mali vel incommodi. Ignorantia autem, quæ comitatur opus, & ex cujus comitatu nil mali nasci potest, numquam sub culpa aliqua tolli debet, licet possit. Porro benignam quam dedi interpretationem ego ipse non inveni, suggessit mihi eam S. Augustinus, dum quæst. 13 super librum Josue ita loquitur: Nec succensuit Dominus jurantibus aut parcentibus, quamvis eum non interrogassent, quinam illi essent, & ideo eos illi (Gabaonitæ) fallere valuissent; & quæst. 14: Sic ergo posset (Deus,) quamvis non consultus, de ipsis Gabaonitis admonere, qui essent, cum se longinquos esse mentirentur, nisi ei placuisset illa juratio, quæ subjectis parcere cogitet. Si juramentum, quo pax firmata est, Deo placuit; ergo Josue & alios principes Scriptura de aliqua culpa non reprehendit, sed tantum significat, quod Gabaonitæ ideo eos fallere valuissent, ut ait sanctus Doctor, quia os Domini non interrogaverunt. Ne hic paragraphus nimium prolixus sit, reliqua, quibus nostram mitiorem interpretationem stabiliemus, sequente producemus.
§ XVIII. Argumentis ex Scriptura petitis stabilitur mitior sententia: Gabaonitæ, fraude detecta, perpetuo famulitio addicuntur.
[Mitiorem, quam supra dedimus, interpretationem exigunt verba sacra cap. XI. ℣. 15,] Quo lectori manifestius appareat nos non temere contra communissimam sententiam Sanctum defendere, aliquot Scripturæ locos adferemus, qui, prout gravium interpretum explicationi substant, benignam illam omnino exigunt interpretationem versus 14, quam dedimus numero & paragrapho præcedente. Exigit illam imprimis honorificum illud Spiritus sancti de Josue testimonium cap. XI ℣. 15: Sicut præceperat Dominus Moysi servo suo, ita præcepit Moyles Josue, & ille UNIVERSA COMPLEVIT: non PRÆTERIIT de universis mandatis, NEC UNUM QUIDEM VERBUM, quod jusserat Dominus Moysi. Arias Montanus, Abulensis, Magalianus aliique sentiunt, hoc loco significari, quod Sanctus ab ipso principatus sui primordio ex Dei & Moysis præscripto omnia administraverit. Si ab eo tempore NON PRÆTERIIT de universis mandatis, NEC UNUM QUIDEM VERBUM &c. Ergo nec illud præteriit Numer. cap. 27 ℣. 21: Pro hoc, siquid agendum erit, Eleazar sacerdos consulet Dominum &c., dum pactus est cum Gabaonitis sine prævia oraculi consultatione; quia scilicet ad hanc non tenebatur. Sicut Natalis Alexander in Historia Ecclesiastica veteris Testamenti dissert. 12 ex dicto loco infert, Josue Dei legem non violasse fœdus cum Gabaonitis initum servando, sic nos ex eodem contra ipsum inferimus, illum legem Dei non violasse fœdus ineundo.
[177] Studiose pervolvi interpretum commentationes, num quos invenirem, [prout a plerisque exponuntur;] qui istud Sancti elogium restringerent ad tempus, quo in Septemtrionali Chananæa bellatum fuit. Tantum unum reperi Masium, qui id faciat: reliqui vel tacent, forte ne sibi contradicant, vel allatum Sancti elogium ad omnem ejus principatum extendunt, forte obliti quod ante asseruissent, eum deliquisse os Domini non consulendo; forte etiam priorem sententiam retractare voluerunt. Vix dubito, quin id studiose fecerit Arias Montanus. Scribens in capitis 9 versum 14 imprudentiæ accusat, quotquot oraculum Domini non interrogaverunt, adeoque & Sanctum nostrum: at in supra allegatum capitis XI versum 15 in Josue laudes ita excurrit: Adnotatio hæc non ea tantum quæ præcesserunt, sed ea etiam, quæ subsequentur, atque adeo omne Josue ducis munus & officium spectat. Igitur quidquid vel ad privatam animi, consilii, morumque suorum rationem, vel ad publicam curam, vel ad belli ac PACIS MUNUS, vel ad terræ etiam partitionem pertineret, fideliter, sedulo, diligenter & studiose, atque etiam SAPIENTER a Josue observatum habitumque hoc sacro testimonio asseritur; ita ut NIHIL TEMERE, NIHIL INCONSULTE, nihil crudeliter, nihil stulte, ambitiose aut avare, contentiose aut invide nihil, ab illo summo Duce atque imperatore tot tantisque rerum & locorum occasionibus, opportunitatibus, varietatibus & felicitatibus actum gestumve fuerit; sed OMNIA EX DIVINI JUSSI PRÆSCRIPTO OBSERVATA, curata, procurata & expedita constiterint, præscripto, inquam, Moysi Dei famulo divinitus facto & mandato, quod summa observantia ab hoc præstantissimo Viro acceptum, cultum, & curatum atque effectum fuerit in neutram partem declinando, neque ad dexteram, neque ad sinistram, ita ut quidquid private ac sigillatim dubitari inquirique de Josue officiis & muneribus possit, hoc uno testimonio exceptum absolvatur, nempe Josue acceptas a Deo per Mosen officii sui leges magna cura didicisse, observasse, coluisse, atque facessisse, in illustre vivumque omnium principum atque imperatorum piorum exemplum. An Arias apertius nobis favere & retractare potuisset, quæ antea docuerat?
[178] Mitiori etiam expositioni nostræ, num. 175 datæ, [exigit eamdem versus 19, ex quo] favet capitis XI versus 19 & 20: Non fuit civitas, quæ se traderet filiis Israël, præter Hevæum, qui habitabat in Gabaon: omnes enim bellando cepit. Domini enim sententia fuerat, ut indurarentur corda eorum, & pugnarent contra Israël & caderent, ET NON MERERENTUR ULLAM CLEMENTIAM, ac perirent, sicut præceperat Dominus Moysi. Cornelius a Lapide in cap. 9 ℣. 19 probans Sanctum obligatum fuisse ad juratum cum Gabaonitis fœdus servandum, hunc textum allegat atque ita explanat: Ideo jussit Deus deleri Chananæos, quia ipsi obstinate restiterunt Hebræis, quia vero id non fecere Gabaonitæ, qui erant Hevæi, sed pacem petierunt, idcirco illam eis dari VOLUIT Deus. Ibidem paulo infra in rem nostram ita loquitur: Josue potuisset & DEBUISSET, ac proinde voluisset eis parcere, si ipsi sine dolo, fatendo se Chananæos, se ipsi subjecissent, & in servos addixissent. Hæc enim ERAT MENS Dei, uti jam ostendi. Ergo cum ipsi idem nunc faciant, eis PARCERE DEBUIT, esto dolus aliquis interveniat: unde & de facto, dolo cognito pepercit. Itaque secundum a Lapide VOLUIT Deus Gabaonitis parci; HÆC ERAT ipsius MENS; & quia eam noverat Josue, parcere illis DEBUIT: non tenebatur igitur per oraculum ejus mentem explorare aliunde notam. Aliorum commentationes adferre necesse non est. Omnes fateri debent ex textu sacro recte deduci, quod Chananæi, si animum in sceleribus suis inque pace rejicienda non obdurassent, clementiam meriti fuissent; atqui Gabaonitæ id non fecerunt; ergo clementiam meriti sunt. An debuit Josue Dei oraculum consulere, ut clemens esset erga clementia dignos; ut vitam concederet, vitam suppliciter & pacem ultro petentibus & se paratos præbentibus ad omnes pacis conditiones implendas? Sciebat Sanctus, legem naturæ præscribere ejusmodi homines non occidendos, nisi Deus solus vitæ humanæ Dominus id jubeat: sciebat etiam legum divinarum intelligentissimus Imperator, præceptum illud de Chananæis ad internecionem delendis intelligendum esse non de iis, qui idololatriæ abdicatione, Hebraïcæ religionis amplexu, spontaneaque deditione urbium suarum obsidionem & Israëlitarum impetum anteverterent; sed de illis tantum, qui hoc præstare nollent. Quomodo ergo dubitare potuit, an liceret sibi pacem & vitam supplicibus Gabaonitis concedere? Si certus fuerit de honestate suæ actionis, ad quid oraculum consulendum erat? Sane ego non video, quomodo interpretes datos Scripturæ locos, prout ipsi eos exponunt, conciliare possint cum iis, quæ asserunt ad cap. 9 ℣. 14 Os Domini &c. Neque etiam video, quomodo se difficultatibus expedire possit pars adversa, quæ ex ipsa ejus doctrina paragrapho præcedente objeci.
[179] [& ex ratione legis, a Domino de interficiendis Chananæis latæ,] Verum, inquies unde Josue ita certus esse potuit, legem divinam de Chananæis occidendis se ad supplices Gabaonitas non extendere, ut nullum ipsi dubium fuerit, ad quod eximendum responsum divinum petere debuerit? Respondeo ex ipsis verbis legis, quibus Dominus eam concepit. Variis illa locis repetitur & ubique fere adjungitur ratio, ob quam data fuerit. Exodi cap. 23 ℣. 33: Non habitent in terra tua, ne forte peccare te faciant in me, si servieris diis eorum. Cap. 34 ℣. 15: Ne ineas pactum cum hominibus illarum regionum, ne cum fornicati fuerint cum diis suis, & adoraverint simulacra eorum, vocet te quispiam ut comedas de immolatis. Deut. cap. 20 a ℣. 17: Sed interficies in ore gladii Hethæum … ne forte doceant vos facere cunctas abominationes, quas ipsi operati sunt diis suis. Itaque legis latæ ratio, cur terræ promissæ habitatores ab omni fœdere excludendi erant, fuit, ne Dei populus a vera religione abduceretur ad eorum superstitiones, si cum illis vita donatis habitaret. Quis ergo non intelligat, ubi nullum erat a tali contagione periculum, ibi neque illi sanctioni divinæ locum fuisse? Quæ autem metuenda erat contagio a Gabaonitis, qui, abnegata idololatria, adscriptitii Israëlitæ facti vel fieri parati erant, præcipue ubi prudens Princeps ea cautione uti statuerit, de qua num. 172? Subdo & aliud argumentum, quo forte lector plenius convincetur, Sanctum nullo modo dubitasse, quin licite cum supplicibus neophytis fœdus iniret, & consequenter ad oraculum confugere non debuisse.
[180] Sciebat Josue, patriarcham Noë vaticinatione ex arcanis Dei consiliis profecta exsecratum esse filii sui Cham progeniem eam, [necnon vaticinio Noë recte deducitur benignior sententia,] quæ ex Chanaan esset nascitura: de quo ita Genes. cap. 9 a ℣. 24: Evigilans autem Noë … ait: Maledictus Chanaan servus servorum erit fratribus suis. Dixitque: Benedictus Dominus Deus Sem; sit Chanaan servus ejus. Posteri autem Chanaan illi fuerunt, qui terras Israëlitis a Deo hereditatis loco assignatas occuparant: quam gentem Historia sacra sæpe Chananæos, interdum Amorrhæos, nonnumquam diversis septem nominibus, aliquando pluribus, aliquando paucioribus vocat. Cum ergo Israëlitæ progeniti essent ex Sem, cujus olim nepotibus posteros Chanaan servituros prædixerat Noë, scivit profecto Propheta noster Dei voluntatem esse, ut ne omnes omnino Chananæi internecione delerentur: nam si supplices omnesque pacis conditiones implere paratos, æque ac obstinatos occidisset, quibus tandem Israëlitæ, Semi progenies, potuissent pro servis uti? Conficitur ex his, Sanctum quoque non ignorasse legem illam, quæ jubet nationem istam bello internecino exscindi, neque ulli ætati aut sexui parci, non universim posse accipi; sed æquitate aliqua temperandam esse. Quæ æquitas qualis sit, ipsa ratio dictat, & ex fine legis, expressis verbis addito, manifesta est; nimirum potius veniam dandam esse pacem petentibus & ad veram religionem se convertentibus, quam pertinacibus, idololatris, Dei hostibus, Deique populum oppugnantibus. Judicet modo æquus lector, an allati Scripturæ loci, quæque ex iis & ex ipsa dissentientium doctrina argumenta deduxi, non sufficiant, ut licuerit mihi Sancti causam defendendam suscipere. Ut vero etiam intelligat, sacræ narrationis contextum capitis 9 mitiori sententiæ non adversari, hanc ejus commentationem subjicio.
[181] Ubi Gabaonitæ, de procul remotis terris se venire simulantes, [conformis narrationi] pacem petiissent, responderunt Israëlitæ ℣. 7: Ne forte in terra, quæ nobis sorte debetur, habitetis, & non possimus fœdus inire vobiscum, quale scilicet nobis inire licet cum exteris nationibus, quo urbium agrorumque omnium possessio & plena religionis libertas relinquitur. Ita inter alios Calmetus, & notæ in Bibliis du Hamel, Lovanii anno 1740 post accuratissimam recognitionem editis. Hoc audito, Gabaonitæ ita ad Josue, Servi, inquiunt ℣. 8, tui sumus. Et rursus ℣. 9: De terra longinqua valde venerunt servi tui in nomine Domini Dei tui. Audivimus enim famam potentiæ ejus, cuncta, quæ fecit in Ægypto &c. His verbis, teste S. Augustino quæst. 14, Lirano, Menochio, Tirino & plerisque aliis, se suasque terras & urbes Hebræis subjiciunt, in Deum Israëlis se credere profitentur, vel saltem, ut in ipsum credant eumque colant, promptos se paratosque ostendunt. Dein a ℣. XI fidem facere conantur se vere, ut ante asseruerant, de remotis regionibus venire, in ejus confirmationem ruptos utres vinarios, panes duros, & vestimenta attrita ostendentes: quibus Josue & reliqui principes fidem habuerunt. Hanc nec levem nec nimium præcipitem fuisse, ostensum est numeris 169, 171 & 172. Susceperunt igitur de cibariis eorum, & os Domini non consuluerunt ℣. 14. Hæc verba sensu benigniore posse intelligi & intelligenda esse, satis, ut mihi videtur, persuadent argumenta hoc & paragrapho præcedente allata, quæ interpretes, locum illum contra Sanctum exponentes, non modo non solvunt, sed ne attingunt quidem. Fecitque Josue cum eis pacem, & inito fœdere pollicitus est, quod non occiderentur: principes quoque multitudinis juraverunt eis ℣. 15.
[182] [sacræ: fraude detecta, murmurat populut; Josue ac alii principes] Post dies autem tres initi fœderis, audierunt forte ab exploratoribus a supremo Duce missis, quod in vicino habitarent, & inter eos futuri essent. Moveruntque castra filii Israël, & venerunt in civitates eorum die tertio, quarum hæc vocabula sunt, Gabaon, & Caphira, & Beroth, & Cariathiarim. Et non percusserunt eos, eo quod jurassent eis principes multitudinis in nomine Domini Dei Israël. Murmuravit itaque omnis vulgus contra principes ℣. 16 & seqq. Putant multi, plebem ægre tulisse principum in paciscendo temeritatem & præcipitantiam. Sed id necesse non est dicere: potuit enim tumultus causa fuisse, quod duces parcerent iis, quos milites gregarii, rei bellicæ quam juris peritiores, nulla juramenti ratione habita, in fraudis pœnam trucidandos judicabant; vel quod hi timerent, ne, Gabaonitis vivere permissis, parte terræ divinitus promissæ fraudarentur. Suspicari id poterant ex eo, quod exteri crediti essent, quibus bonorum possessio relinquebatur. Forte etiam de pace, jurejurando firmata, nihil hactenus resciverant; unde se a gente illa delenda ejusque terris occupandis prohiberi non posse arbitrabantur.
[183] [fœdus juratum servant;] Principes ad tumultum comprimendum responderunt eis: Juravimus illis in nomine Domini Dei Israël, & idcirco non possumus eos contingere. Sed hoc faciemus eis: Reserventur quidem ut vivant, ne contra nos ira Domini concitetur, si pejeraverimus: sed sic vivant, ut secundum pacis leges terris suis privati & ad Hebræa sacra conversi, insuper fraudis pœnas luant, & in usus universæ multitudinis ligna cædant, aquasque comportent ℣. 19 & seqq. Populus suorum principum audita oratione acquievit. Celebrem hic agitant quæstionem interpretes circa obligationem implendi fœdus juratum. Masius, Arias, Serarius, aliique negant, Josue aliosque populi principes illud servare debuisse: at melius affirmant cum S. Ambrosio lib. 3 de Officiis cap. 10 Caietanus, Bonfrerius multique alii. Horum sententiæ subscribimus, licet dolus intervenerit: hic etenim (sequuntur verba Cornelii a Lapide in ℣. 19) non erat circa substantiam rei, aut circa id, quod juramentum requirebat ut esset validum; sed circa accidens dumtaxat, scilicet circa proximitatem vel longinquitatem habitationis eorum (Gabaonitarum:) ergo non vitiabat nec irritabat juramentum, nec fœdus juratum. Fuisset circa substantiam, si ipsi voluissent suas urbes suamque idololatriam retinere, itaque fœdus inire cum Hebræis, hoc enim erat a Deo vetitum; ideoque Hebræi nullo ad hoc juramento se obligare poterant. Jam autem cum offerant sua prædia Hebræis, & eorum religionem cupiant amplecti; substantiam fœderis a Deo permissi, imo jussi præstant: nec dolus illam violat * aut elidit. Quare non fuit hic error personæ, sed alicujus accidentis personæ. Volebant enim Hebræi cum præsentibus Gabaonitis contrahere fœdus, sed errabant in accidente, putantes eos remote non propinque habitare, quod fœdus non vitiat. Hæc plurimum confirmantur iis, quæ legimus lib. 8 Regum cap. 21 a ℣. 1: Facta est quoque fames in diebus David tribus annis jugiter: & consuluit David oraculum Domini. Dixitque Dominus: Propter Saul, & domum ejus sanguinum, quia occidit Gabaonitas… Porro Gabaonitæ non erant de filiis Israël sed reliquiæ Amorrhæorum: filii quippe Israël juraverant eis, & voluit Saul percutere eos zelo, quasi pro filiis Israël & Juda. Ex his patet trium annorum famem immissam fuisse, quia Saul ejusque familia occidendo Gabaonitas fœdus juratum violarant, quod Josue & populi principes cum illis quondam inierant. Si illius violatione peccarunt, ergo irritum non fuit, nec Gabaonitarum dolus fuit circa substantiam rei aut circa id, quod fœdus & juramentum ad sui valorem requirebant. Ad hunc probandum ea tantum hic proferre volui, quæ mihi visa sunt lucem aliquam adferre argumentis, quibus hoc & præcedente paragrapho ostendere conatus sum juratam cum Gabaonitis pacem nec imprudentem nec contra præceptum Domini fuisse. Ceterum qui de ejus valore & nata inde obligatione plura desiderat, adeat nostrum Franciscum Suarez lib. 2 de Juramento cap. 18, & a Lapide hic.
[184] Supremus populi judex ac princeps Josue inferiorum principum sententiam, [sed impostores perpetuo famulitio addicunt.] qua impostores perpetuo famulitio addixerunt, approbavit: de quo ita ℣. 21 & seqq.: Quibus, principibus nempe, hæc loquentibus, vocavit Gabaonitas Josue, & dixit eis: Cur nos decipere fraude voluistis, ut diceretis: Procul valde habitamus a vobis, cum in medio nostri sitis? Itaque sub maledictione eritis perpetuæ servitutis, & non deficiet de stirpe vestra ligna cædens, aquasque comportans in Domum Dei mei. Qui responderunt: Nuntiatum est nobis servis tuis, quod promisisset Dominus Deus tuus Moysi servo suo, ut traderet vobis omnem terram, & disperderet cunctos habitatores ejus. Timuimus igitur valde, & providimus animabus nostris, vestro terrore compulsi, & hoc consilium inivimus. Nunc autem in manu tua sumus: quod tibi bonum & rectum videtur, fac nobis. Fecit ergo Josue, ut dixerat; & liberavit eos de manu filiorum Israël, ut non occiderentur. Decrevitque in illo die eos esse in ministerio cuncti populi & altaris Domini, cædentes ligna & aquas comportantes, usque in præsens tempus, in loco, quem Dominus elegisset. Et sic impletum est, quod prædixerat Noë Genes. cap. 9 ℣. 25: Maledictus Chanaan; servus servorum erit fratribus suis. Vide supra num. 180. De Gabaonitarum, qui postea Nathinæi dicti sunt, famulatu legi meretur Bonfrerius.
[185] Videamus porro, quid Josephus de icto cum Gabaonitis fœdere tradiderit: [Ejusdem historiæ narratio ex Josepho.] Cæterum Gabaonitæ, qui non longe a Hierosolymis habitant, cognito Hierichuntinorum & Aïnitarum casu, jamque in se iturum hostem suspicati, Jesum quidem precibus flectere non tentaverunt, frustra eas fore putantes apud eum, qui internecinum bellum cum Chananæis gereret: sed maluerunt vicinos Cepheritas & Cathieremitas (hæc & quæ sequuntur non satis conveniunt versui 17, qui illos Gabaonitis subditos facit) in societatem asciscere, dicentes, nec ipsos posse evadere periculum nisi mature providerent: quod si suum consilium sequantur, non deesse remedium. Quod ubi persuaserunt, mittunt legatos ad Jesum de fœdere, quos maxime credebant ad negotium conficiendum idoneos. Qui periculosum rati, si se Chananæos faterentur, & multo tutius, si nihil sibi cum illis commune dicerent, sed longe diversas sedes habere; aiunt se fama Viri excitos multorum dierum iter fecisse, & hoc esse verum ex habitu comprobabant: vestes enim, quas viam ingressuri novas induissent, longo itinere detritas; sumpserant enim tritas data opera, ut verisimilia dicere viderentur. Hoc habitu in concionem ingressi dicunt, se missos a Gabaonitis & vicinis urbibus, ut, salvis patriis institutis, in amicitiam eorum venirent. Comperto enim, quod Deus gratuito munere Chananæorum terram illis concessisset, gratulari se eis & jus civitatis petere. De suo male addit Josephus, quod, salvis patriis institutis, amicitiam petierint. Si pacis conditio fuerit, ut avita religio, quæ in patriis institutis apud omnes populos primas tenet, idololatris Gabaonitis permitteretur; Josue, ubi eos Chananæos cognovit, invalidum juramentum servando graviter peccavit contra legem Exodi cap. 23 in fine: hoc dici nequit; ergo nec illud. His dictis, & ostentatis vestibus in signum longi itineris, orabant, ut in fœdus & amicitiam admitterentur. Jesus autem credens eorum verbis, quod Chananæi non essent, recipit eos in fidem & amicitiam: & Eleazarus pontifex cum senatu juravit, habituros se eos pro amicis ac sociis, & nihil contra eos injustum molituros, approbante id fœdus universo populo. Hoc astu voti compotes, domum ad suos sunt reversi. Jesus autem exercitu ducto in submontanum Chananææ tractum, cum audisset Gabaonitas non longe a Hierosolymis habitare, & esse Chananæorum generis, evocatis eorum honoratioribus, fraudem eorum incusabat. Illis vero excusantibus, non alium se modum salutis quærendæ habuisse, & ideo ad dolum versos necessitate cogente, Eleazarum pontificem & senatum convocat. Cumque decretum esset, non violandam fidem jurejurando sancitam, sed publicis ministeriis deputandos, in hac conditione postea sunt habiti: atque hoc pacto imminenti periculo se subtraxerunt.
[Annotata]
* forte vitiat
§ XIX. Gabaoni a V regum exercitu obsessæ opem fert Josue; hostes in fugam agit; e quibus multi prodigioso lapidum imbre conteruntur; quo cessante, ne reliqui elaberentur, solis & lunæ cursum suo sistit imperio.
[Quinque reges Gabaonem obsident, cui rogatum] Ex fœdere cum Gabaonitis nata sunt bella, quæ cum rege Jerusalem & aliis quatuor regibus ei confœderatis gessit Josue, felicissimeque confecit, cælis ipsis pro eo ejusque exercitu pugnantibus. Ea sic cap. 10 a ℣. 1 exponere incipit Scriptura sacra: Quæ cum audisset Adonisedec rex Jerusalem, quod scilicet cepisset Josue Haï, & subvertisset eam (sicut enim fecerat Jericho & regi ejus, sic fecit Haï & regi illius) & quod transfugissent Gabaonitæ ad Israël, & essent fœderati eorum, timuit valde. Urbs enim magna erat Gabaon, & una civitatum regalium, & major oppido Haï, omnesque bellatores ejus fortissimi. Misit ergo Adonisedec rex Jerusalem ad Oham regem Hebron, & ad Pharam regem Jerimoth, ad Japhia quoque regem Lachis, & ad Dabir regem Eglon, dicens: Ad me ascendite & ferte præsidium, ut expugnemus Gabaon, quare transfugerit ad Josue, & ad filios Israël. Congregati igitur ascenderunt quinque reges Amorrhæorum, rex Jerusalem, rex Hebron, rex Jerimoth, rex Lachis, rex Eglon simul cum exercitibus suis; & castra metati sunt circa Gabaon, oppugnantes eam. Habitatores autem Gabaon urbis obsessæ miserunt ad Josue, qui tunc morabatur in castris apud Galgalam, & dixerunt ei: Ne retrahas manus tuas ab auxilio servorum tuorum; ascende cito, & libera nos, ferque præsidium: convenerunt enim adversum nos omnes reges Amorrhæorum, qui habitant in montanis.
[187] S. Princeps, audito suorum clientium periculo, illico obsessis opem ferre decrevit: [fert auxilium Josue; terrorem hostibus Deus incutit, & in fugam] Ascenditque Josue (℣. 7) de Galgalis, & omnis exercitus bellatorum cum eo, viri fortissimi; exceptis tamen, qui ad propugnationem castrorum necessarii erat: Dixitque Dominus (℣. 8) ad Josue: Ne timeas eos: in manus enim tuas tradidi illos: nullus ex eis tibi resistere poterit. S. Augustinus quæst. 14 non petitum a Deo, sed datum ultro esse hoc oraculum censet. Quamquam si Eleazarum pontificem exposuisse Imperatori responsa Dei, cum Saliano aliisque existimare velis, non refragabor. Verum tum rectius diceres, Dominum consultum fuisse, antequam suos Josue in expeditionem castris educeret. Utut sit, Sanctus hac tanta spe animatus, ad Gabaonitas obsidione liberandos properat, nec humanæ industriæ præsidia negligit: nam intelligens optimus belli Dux victoriam sæpe in celeritate positam esse, hostemque numquam facilius opprimi, quam si metu vacuus atque ex improviso invadatur, tota nocte iter faciens e Galgalis ad obsessam Gabaonem summo mane pervenit; exercituque instructo, subito in hostes irruit: qui ad inopinatum Hebræorum impetum divinitus ita conturbati fuere, ut post ingentem suorum cædem, ab Israëlitis editam, se præcipitem in fugam, soluta obsidione, conjecerint per viam, qua ascenditur in Bethhoron. Inde versus Azeca & Maceda fugerunt, victore exercitu persequente, & eorum terga feriente. Hæc versus 9 & 10 paucis comprehendit: Irruit itaque Josue super eos repente, tota nocte ascendens de Galgalis: & conturbavit eos Dominus a facie Israël: contrivitque plaga magna in Gabaon, ac persecutus est eos per viam ascensus Beth-horon, & percussit usque Azeca & Maceda. Neque ad hanc urbem a fuga destiterunt hostes, neque Israelitæ ab iis ulterius persequendis; nam ℣. 21 dicuntur reversi in Maceda, ubi erat Josue cum reliquo exercitu, qui eo confluxerat. Quanta vero fugientium cædes tanto tempore, totque locis facta sit, sequentia docebunt.
[188] Ad Gabaon feliciter pugnatum fuit contra quinque regum agmina, [actos lapidum imbre conterit, Sancti precibus impetrato:] quod horum animos ordinesque terror divinitus incussus conturbasset. Manifestiore Dominus beneficio Hebræis favit, cum hostes persequerentur Azeca inter & Bethhoron: nam fugientes hunc locum vix prætergressi erant, cum Deus exercituum in illis cædendis Israëli socium se adjunxit, immittens in eos tempestatem, inusitatæ magnitudinis grandine horribilem; quæ angelorum opera in aëris regione facta, & eorum veluti manibus vibrata certo ac destinato ictu Chananæos peteret, illæsis & intactis Israëlitis. De hac mirabili lapidum pluvia ita versus XI: Cumque fugerent filios Israël, & essent in descensu Beth-horon, (loco edito hæc sita erat, adeo ut hinc ascensus, illinc descensus esset) Dominus misit super eos lapides magnos de cælo usque ad Azeca, ita ut ab Israëlitis tergo imminentibus ferirentur, & lapidibus ex alto cum impetu devolutis contererentur. Quantam autem hi lapides cladem intulerint, statim explicatur, dum dicitur: Et mortui sunt multo plures lapidibus grandinis, quam quos gladio percusserant filii Israël. Sancti Josue precibus hanc saxorum procellam a Deo impetratam fuisse, non asserit quidem hujus capitis contextus, sed Ecclesiasticus cap. 46 ℣. 6: Invocavit Altissimum potentem in oppugnando inimicos undique, & audivit illum magnus & sanctus Deus in saxis grandinis, virtutis valde fortis. An lapides in hostes immissi ejusdem cum grandine vulgari fuerint naturæ, an vero proprie saxa fuerint, quæ copiose instar grandinis ceciderint, incertum est. Calmetus in Dissertatione de lapidum imbre, Commentariis in librum Josue præmissa, postremum credit ad litteram magis & ad mentem sacri Scriptoris accedere. Idem & mihi videtur. Favet S. Augustinus lib. 3 de Civitate Dei cap. 31: Cum pluit terra, cum pluit creta, cum pluit lapidibus, non ut grando appellari solet hoc nomine, sed omnino lapidibus. Hæc profecto etiam graviter lædere potuerunt.
[189] Eodem die singularem de populo suo providentiam testatam reliquit Deus alio evidentiore & longe illustriore prodigio, [hujus imperio sol & luna cursum sistunt, ut tempus] quam fuerint lapidum imbres in hostem immissi. Traditur illud a ℣. 12: Tunc locutus est Josue Domino in die, qua tradidit Amorrhæum in conspectu filiorum Israël, dixitque coram eis: Sol contra Gabaon ne movearis, & luna contra vallem Aialon. Steteruntque sol & luna, donec ulcisceretur se gens de inimicis suis. Nonne scriptum est hoc in libro Justorum? Stetit itaque sol in medio cæli, & non festinavit occumbere spatio unius diei. Non fuit antea nec postea tam longa dies, obediente Domino voci hominis, & pugnante pro Israël. Arias Montanus clarissimi nominis interpres in librum Josue, hujus loci expositionem sic orditur: Josue fidei præstantiam & prudentiam historia nobis observandam, admirandam, imitandamque ostendit; qui cum ex Dei responso cognovisset, illos quinque regum exercitus sibi in manus traditum iri, nullosque ex illis restituros, intellexit prudentissimus Vir, potius cælum ac terram & naturam omnem mutari posse, quam ut Dei dictum mutaretur iis, quibus firma constantique fide exciperetur. Hoc est, quod lectio illa indicat (℣. 12:) Tunc … in die, qua tradidit Amorrhæum in conspectu filiorum Israel. Qua die Josue, accepto jam illo responso, In manus tuas tradidi illos, & Nullus ex eis tibi resistere poterit (℣. 8,) promissum hoc inceptum vidit, hoc est, Amorrhæos a facie filiorum Israël conturbatos, ac magnam cædem in illis factam; deinde etiam multo plures grandine, quam gladio interfectos, grandinemque ad Azecha usque durasse; & tamen multos adhuc superesse, qui contenta fuga & protracto ulterius cursu evadere cogitarent: nihilominus promissi illius fide confirmatus, In manus tuas tradidi illos, prævidit fore ut, qui reliqui erant, Israëlitarum manibus & armis conficerentur, ut impleretur promissum, In manus tuas tradidi illos: qui totius responsi finis erat. Jam inde illud præstitum viderat, Nullus tibi resistere poterit, sive nullus ante faciem tuam stabit: nam conturbaverat eos Dominus a facie Israël, & magna edita strage in plurimos, ceteros ad fugam coëgerat, in ipsaque fuga magnam copiam occiderat: supererant vero alii, qui, Azecha prætermissa, Macedam versus fugiebant: hos in manus suas traditos credebat, & occidere sperabat.
[190] Verum enim vero & locorum natura & temporis brevitas, [hostibus penitus delendis sufficeret: eum cessante] quo minus id per Israëlitas conficeretur, impedimento esse poterant: atque per Israëlitas rem confectum iri intellexerat, quippe hoc divini prontissi veritatem & constantiam, & Israëlitarum ipsorum, quos Deus amplificare voluerat, auctoritatem ac dignitatem spectabat: ut ceteræ intelligerent gentes, Israëlitas non solum miraculis cælitus editis adjutos & promotos, sed viribus etiam atque robore auctos ad rem manu armisque gerendam; atque ita in reliquis pugnis & præliis formidarent. Sed cum reliquum tempus breve esset post longæ illius fugæ spacium, jamque sol ad occasum tenderet, superessetque magnus tractus, & commoda hostibus ad evadendum vallis Aialon, hospitibus ut ignota, ita incommoda; constantissimus fide Josue cum Deo primum prece de illius diei expeditione absolvenda egit; deinde cælum ipsum ad promissi dictique Dei veritatem & constantiam observandam obsequioque prosequendam vocavit. Duplicem itaque allocutionem hoc versu distinguimus: alteram, qua Deus exoratus est, ut dictum suum secundo eventu firmaret: hoc est, Tunc locutus est Josue Domino (℣. 12:) alteram vero, qua luminaria stare jussa fuere. Locutionis sive precis argumentum erat, illam diem esse, qua ipse Amorrhæum in conspectum filiorum Israël tradidisset: vellet itaque eadem die id omnino confici, ut Israëlitæ traditum sibi Amorrhæum cæderent. Id cum brevi, quod supererat, diurnæ lucis tempore humanis viribus effici non posset, atque ex Dei promisso hominum manu efficiendum esset, supererat unum, ut dies potius ille produceretur, quam ut humana manus conficere desineret: namque hoc pacto divini dicti promissique efficientiæ & constantiæ naturæ, cælorum, temporum rationes omnes obsequi & obtemperare, manifeste tam ab iis, qui pietatem colerent, quam ab aliis Deo aversis gentibus cognoscebatur. Igitur post precem Deo factam, iisdem Israëlitis præsentibus & audientibus, converso in cælum vultu, soli ac lunæ cælisque imperare non dubitat. Hæc ille: quibus addo ex Saliano aliisque, Sanctum post fusas preces cognovisse Domini esse voluntatem, ut coram populo astris efficaciter imperaret, ut tam inaudito prodigio agnosceret, cujus præsidio niteretur, infideles autem intelligerent, se in cælum arma movisse.
[191] Interpretes plerique existimant, Thaumaturgum nostrum necdum in Azeca pervenisse, [lapidum grandine, stationem soli & lunæ imperasse putamus:] cum soli ac lunæ quietem imperaret. Si hos sequi velis, etiam admittere debes, solem & lunam ad imperium Josue immota stetisse, priore necdum cessante miraculo: nam cum lapidum de cælo delapsus in descensu Beth-horon cœperit, & usque ad Azeca perdurarit, sol & luna jam steterint necesse est, antequam lapidum desineret tempestas. Arias utriusque prodigii eventum diverso tempori & loco annectit, atque hujusmodi rei gestæ ordinem statuit, nimirum, lapides de cælo missos fuisse de Beth-horon usque ad Azeca, dein Sanctum, cum videret e numerosissimis quinque regum exercitibus multos adhuc superesse a grandine illæsos, & celeri fuga elabi Maceda versus, prope Azeca substitisse, ibidemque post preces ad Deum magna cum fiducia fusas cursum solis imperio suo inhibuisse. Ariæ conjectura narrationi sacræ conformior mihi videtur. Miror, ab hac illos recedere, qui credunt, grandinem e densis nubibus cecidisse, tempestatemque in Chananæos immissam, fuisse similem Ægyptiacæ, de qua Exodi cap. 9 a (℣. 23. Hi concedant oportet, usque ad Azeca solem conspici non potuisse. Jam vero anno credibile est, Josue, omni populo audiente, stationem solis imperasse, eum immotum mox substitisse, nec interim a descensu Beth-horon, ubi grandinare incepit, ad Azeca usque prodigium ab ullo observari potuisse? Hæc notare visum est, ut distinctius cognoscatur ordo rerum historicus. Quæ contra hunc difficultates objici possunt, graviores non sunt illis, quos solvere debent, quicumque Sanctum, cum solem imperio sisteret, alibi quam prope Azeca substitisse affirmant.
[192] [Josephi narratio.] Reliqua, quæ de hoc insigni prodigio memoratu digna judicavimus, adferemus paragrapho sequente. Hunc claudet Josephi historia, quæ narrata hactenus ita describit: Ceterum cum rex Hierosolymitarum indigne ferret Gabaonitas ad Jesum defecisse, & quatuor proximarum gentium reges ad bellum contra eos gerendum accivisset, Gabaonitæ videntes se peti, & hostes castris circa fontem (de quo scriptor sacer siluit,) non longe ab urbe positis, ad expugnationem expediri, Jesum in auxilium advocant. Nam eo tum res devenerat, ut ab his perniciem expectarent, in illis vero qui ad excidium Chananæorum venerant, propter novam amicitiam unicam spem salutis reponerent. Tum Jesus cum toto exercitu in succursum properans, die & nocte itinere facto, diluculo parantes oppugnationem adoritur. Si sanctus Imperator per diem, ut scribit Josephus, iter fecisset, ejus adventus hostibus facile innotuisset; quod non satis cohæret cum versu 9: Irruit itaque Josue super eos repente, seu improviso impetu, tota nocte ascendens de Galgalis. Dein ita pergit: Cumque terga vertissent, per declive fugientes est persecutus. Bethora is locus dicitur. Interfuisse huic prælio divinum auxilium evidentibus prodigiis apparuit, cælo tonante & crebris fulminum ictibus, grandine insuper majore solito ruente. Accessit & illud numquam antea visum, quod dies factus est longior, ne interventu noctis Victori hostis eriperetur. Quo factum est, ut Jesus reges istos caperet in spelunca quadam latebras quærentes juxta Macchida, de omnibusque supplicium sumeret. Crevisse autem eam diem ultra consuetum exstat relatum in sacra volumina, quæ in templo sunt asservata. De strage, quam lapides grandinis edidere, nihil meminit Josephus; uti nec de imperio Josue, quo solem & lunam stitit spatio unius diei. Satis ipsi fuit dicere grandinem solito majorem cecidisse, diemque istum ceteris longiorem fuisse. Forte suspicabatur prodigia illa, si ea descripta fuissent, ut in Litteris sacris exstant, plus admirationis apud gentes habitura fuisse quam fidei.
§ XX. Testimonia de solis ac lunæ statione & Sancti fide; miraculi vindicatio, duratio & magnitudo; V regum captivitas; clades hostium; Israëlitarum vires probabilius divinitus sustentatæ.
[Scriptorum sacrorum de prodigiosa solis ac lunæ statione,] Textus sacer versu 13 enarrans stantis solis & lunæ prodigium, producit notum priscis temporibus librum, in quem illud relatum fuerit: Nonne scriptum est hoc in libro Justorum? Quisnam ille qualisque fuerit, ignoratur. Præter interpretes hic, videri de eo potest Scipio Sgambatus in Archivis veteris Testamenti pag. 264. Cur liber ille hic citetur, explicat Theodoretus quæst. 13: Volens auctor docere nos hujus Prophetæ virtutem, nempe quod solo verbo progressum luminarium magnorum cohibuisset, donec vicisset pro dignitate imperii: suspicatus nequis verbis non adhiberet fidem, dixit hoc inveniri in antiquo commentario. Propheta Habacuc inter alia divina miracula, quæ orans enumerat cap. 3, Josuanum quoque commemorat ℣. XI: Sol & luna steterunt in habitaculo suo. Ecclesiasticus quoque stantis solis prodigium celebrat cap. 46 ℣. 5: An non in iracundia ejus impeditus est sol, & una dies facta est quasi duo? Hic locus nos docet, Sanctum ex zelo & justa ira contra hostes populi Dei solis cursum sua jussione impedivisse, ut tempus ad eos penitus delendos sufficeret.
[194] Quantum autem divinæ virtuti benignitatique confideret, quando, Spiritu sancto impellente, hoc imperium cælis dedit, [& SS. Patrum de fide & sanctitate Josue testimonia:] ex Patrum testimoniis intellige. S. Hieronymus in cap. 28 Isaïæ: Fiducia habitantis in se Dei, locutus est Jesus: Stet sol. S. Ambrosius lib. 1 de Officiis cap. 40: Jesus Nave, cum adversum Gabaonitas surgeret prælium, & vereretur, ne nox impediret victoriam, magnitudine mentis & fidei clamavit: Stet sol; & stetit, dum hæc victoria consummaretur. S. Sulpitius Severus lib. 1 Historiæ sacræ: Cum dies cædentes deficeret, noxque victis futura præsidio videretur, merito fidei Dux Hebræus noctem avertit, dies perseveravit; ita nullum hostibus effugium fuit. S. Bernardus apud ejus Vitæ auctorem lib. 2, cap. 7, cum adversus Leoninos schismaticos constanter agendum ardenterque precandum suaderet, Josue, ait, pugnat, & ut ad consummationem victoriæ dies sufficiat protelata, soli, ut stet, non tam orat quam imperat, & meretur fides tam solis obedientiam, quam de hoste prostrato victoriam. S. Chrysostomus dilecti Deo Principis sanctitati & meritis attribuit, quod ejus voci Dominus obediverit, & planetæ utriusque motum interruperit: Cogita, inquit Homilia 27 in Epistolam ad Hebræos, quanta res sit vir justus. Dixit Jesus Nave: Stet sol contra Gabaon, & luna contra vallem Elom: & factum est. Veniat ergo universus orbis terræ, imo vero duo, & tres etiam, & quatuor, & viginti orbes terræ, & dicant, & hoc faciant. Sed non poterunt. Dei autem Amicus, Amici imperabat creaturis: imo vero Amicum suum rogavit, & cedebant quæ serviebant, & inferior imperabat supernis. Vides quod ea facta sint in servitutem, cursum constitutum implentia? Hoc est majus quam quæ facta sunt a Moyse. Quare? Non sunt enim paria imperare mari, & iis quæ sunt in cælo. Nam illud quoque est magnum & valde magnum, sed non par. Audi vero cur talis sit effectus. Quare? Jesu nomen erat typus Christi. Propterea ergo, & propter ipsam in typo appellationem verita est creatura. Quid vero, alius non vocatus fuit Jesus? Sed iste propterea vocatus est in figura.
[195] [vindicatio,] Quamquam hujus miraculi memoriam non solum hac libri Josue historia, sed aliis etiam sacrarum Litterarum monumentis consecraverit Spiritus sanctus, Maimonides tamen aliique Hebræi apud Masium, negant consuetum solis & lunæ motum re ipsa fuisse interruptum aut impeditum; sed ideo in cælo mutationem apparuisse asserunt, quod Josue in terris tantas res tanta celeritate gesserit, ut dies potius productus & sol ac luna stetisse visa fuerint, quam magnus ille Dux tam celeriter illas gessisse. Hoc itaque Josue votum fuisse putant, ut unicus ille dies profligandis hostibus satis esset: perinde acsi his verbis usus esset: Da Domine, ut priusquam sol & luna occidant, populus tuus a suis hostibus pœnas sumere possit: hocque miraculi solum habuisse eum diem, quod ad hominis preces tantam stragem tam exiguo temporis spatio Deus ediderit. David Kimhi & alii volunt, Deum post solis occasum novi generis corpus in cælo condidisse, quod solem repræsentaret & ejus vice orbem terrarum illustraret, dum hostium strages ab Israëlitis confecta esset, plenaque reportata victoria. Quis credidisset umquam, ubi Spiritus sanctus hoc stantis solis & lunæ miraculum tam aperte testatur, inter Christianos aliquos futuros fuisse, qui his Rabbinorum commentis patrocinarentur: fuerunt tamen aliqui e recentioribus. Imprimis Grotius, qui in Annotationibus ad librum Josue Maimonidis figmenta probabilia esse dicit. Dominus le Clerc apud Calmetum in dissertatione super Statione solis & lunæ, præfixa Commentariis in librum Josue, aperte negat, solito diutius eo die solem supra horizontem visum fuisse, sed radios ejus, postquam occidisset, insolita quadam refractione emicuisse; vel aliud lumen solis vicarium apparuisse, quod Deus in cælo crearit, & Israëlitæ ipsum solem esse existimarint. Novum criticus ille fingit miraculum, quod forte acciderit, dum illud imprudenter ac temere negat, quod Scriptura diserte commemorat. Alios duos profert idem Calmetus, qui nullum plane hic miraculum agnoscunt, sed fortuitum parhelion tam diuturnæ lucis causam fuisse impudenter effutiunt. Inepta eorum argumenta hic non refutabo, tum quia operose id præstitit Calmetus & Natalis Alexander in Historia ecclesiastica veteris Testamentidissertatione 13, tum quia tam clare tamque manifeste hoc portentum Scriptura locis citatis exprimit, ut nullo modo verba sacra flecti possint ad figuratum loquendi modum, illum scilicet, quem ipsi iis affingunt. Hoc addo, ne tangere videar systematis Copernicani defensores, qui solem quiescere, terram vero moveri docent. Quamquam ab his ego dissentiam, fateor tamen intelligi utcumque adhuc posse, quomodo secundum philosophos istos vera sit locutio Scripturæ sacræ, quæ res ita exprimere solet, ut homines vulgo loquuntur & mente concipiunt, teste S. Augustino in caput 9 Genesios. Verum an vulgaris hominum sermo umquam fuit, ut dum alicujus imperatoris celeritatem in expeditionibus bellicis significare, vel dum parhelion aut aliud specie diversum corpus luminosum post solis occasum in cælo apparuisse exprimere volunt, dicant: Sol stetit in medio cæli, & non festinavit occumbere &c.? Quis auctor sacer aut profanus ejusmodi metaphora vel hyperbole umquam usus est?
[196] Auctores plurimum laborant, ut assequantur, quo anni mense, [duratio] quo mensis die, quaque diei parte sol stare inceperit. His disputationibus me non interpono, quod hæ temporum circumstantiæ ad miraculi magnitudinem Sanctive commendationem nihil conferant. Vide interpretes obvios, quorum plures conjiciunt, Josue soli quietem imperasse, cum ejus occubitus instaret, ideoque vereretur, ne hostes per tenebras effugerent. Justinus martyr in Dialogo cum Tryphone Judæo scribit, diem hunc Josuanum fuisse 36 horarum. Solis motum supra horizontem duodecim, ejus vero stationem 24 horis durasse existimavit. Nimirum illud ℣. 13, Et non festinavit sol occumbere spatio unius dici, ipse intellexit de civili 24 horarum die, quem philosophi naturalem vocant. Verius id accipias de die artificiali, ut iidem loquuntur, id est, de tempore quo sol lucem præbere solet: nam Ecclesiastici cap. 46 ℣. 5 dicitur: Una dies facta est quasi duo; quæ verba hunc sensum habere mihi videntur: Dies artificialis, quæ solet esse, puta 12 vel 14 horarum, facta est horarum 24 vel 28. Si cum Lirano, Genebrardo aliisque dicas miraculum hoc contigisse in solstitio æstivo, quod cadit in diem tertium quarti mensis anni Hebræorum ecclesiastici, luxit sol 28 horis; nam ex elevatione poli Hierosolymorum constat, illum tum lucem suam præbere 14 horarum spatio. Verum secundum multos alios sol tot horis eo die supra Judææ horizontem non apparuit, quod prodigium hoc accidisse contendant aliquot diebus ante solstitium. Serarius quæst. 22 inter hoc & illud integrum intercessisse mensem putat. Versus 14: Non fuit antea nec postea tam longa dies alteri quæstioni materiem præbuit, an scilicet dies Josuanus longior fuerit die Ezechiæ regis, quo sol retrocessit decem gradibus: de quo præter interpretes videri potest Natalis Alexander laudatus.
[197] Auctor epistolæ 7 ad Polycarpum, quem multi S. Dionysium Areopagitam fuisse credunt, [& magnitudo miraculi;] duplicem hujus prodigii modum ponit, utrumque eximium divinæ potentiæ argumentum; vel ut simul cum sole & luna universa cælestium globorum machina constiterit, vel ut, sole dumtaxat & luna subsistente, reliqui orbes tam superiores quam interjecti ordinarium cursum peregerint: quod admirabilius esse idem scriptor profitetur; sed suam sententiam in alterutram partem non aperit. Prior tamen modus omnibus recentioribus apparet verisimilior, idque ideo quia non expediebat, ut constitutus a Deo in creatione mundi perpetuus inter cælos ac sidera ordo, tenor, ac consensus inæquabili planetarum duorum progressione turbaretur. Una igitur cum sole & luna reliqua astra stare cœperunt, jubente Deo angelos eorum motores tantisper ab officio desistere. Communiter quoque docent auctores, cessante cælorum motu, cessasse etiam in mundo sublunari ea omnia, quorum is motus est causa particularis, verbi causa æstum marinum, qui a luna dependet. Atque hæc expressa est sententia auctoris Mirabilium sacræ Scripturæ lib. 2 cap. 4: Quoniam, inquit, & maris cursum lunari convenientem esse in omnibus monstravimus, & illum tunc requievisse, etsi Scripturæ vocibus reticetur, nonne ipsa illarum rerum pronuntiat observabilis commeatus? Luna vero non tantum in hac statione requievit, sed & incrementi vel detrimenti sui interim consuetudinem agere non potuit &c. Non tamen cessante cælorum motu, cessarunt tunc alia omnia sublunaria, quorum is motus solum est causa universalis: quia inter cælorum influxum universalem, & hæc inferiora non est connexio necessaria, ut copiose & subtiliter exponit Suarez tomo 1 Metaphysicorum, disputatione 22 de Causa prima, sectione 5.
[198] [in hoc Moyse major fuit Josue:] Quamquam, si divinam consideremus omnipotentiam, miracula omnia sint æqualia; unum tamen altero maius est, si spectemus admirationem, quam gignit in mentibus humanis. Quid homini mirabilius atque obstupescendum magis apparere potest, quam quod homo cælis imperet, illis leges figat, solem & lunam cum reliquis planetis stellisque omnibus sola voce, tamquam habenis detineat ac frænet? Postremo quidem Deuteronomii capite legimus, non surrexisse prophetam majorem in Israël, quam Moysen in omnibus signis atque portentis quæ misit per eum (Dominus,) ut faceret in terra Ægypti &c.Verum hic locus ita intelligendus est, ut nempe legislator reliquos prophetas antecelluerit in operandis miraculis, si hæc omnia simul & cumulatim sumantur; nam si ea sigillatim accipias, Discipulus magistro suo major fuit, quoad hoc saltem mirabile solis & lunæ quiescentis prodigium. Vide sanctum Thomam 22 q. 174 a. 4.
[199] [5 reges in spelunca capti; eorum copiæ ad internecionem fere] Præter jam recensita aliud quoque insigne miraculum memorabili hoc die factum esse credimus. De hoc infra num. 201 agendi locus erit opportunior, postquam ea, quæ post imperatam soli quietem contigerunt, narraverimus. Cum itaque Josue prope Azeca subsistens, ut diximus num. 191, coram omni multitudine cælis imperasset, atque hæc advertisset Dominum obedivisse voci hominis & pugnare pro Israël, aucta animis, hostium versus Maceda fugientium tergis acrius insistit. Quinque autem reges videntes omnem exercitum dissipatum esse, seque non cum hominibus solum, sed cum Deo ipso rem gerere, ad interitum suum evitandum in unum locum conveniunt, ignari se divinitus ad vindictam congregari; ipsique se nec opinantes in carcerem conjiciunt, dum speluncæ latebris juxta urbem Maceda se includunt: Fugerant enim, inquit Scriptura a ℣. 16, quinque reges, & se absconderant in spelunca urbis Maceda. Nuntiatumque est Josue, quod inventi essent quinque reges latentes in spelunca urbis Maceda. Qui præcepit sociis, & ait: Volvite saxa ingentia ad os speluncæ, & ponite viros industrios, qui clausos custodiant. Vos autem nolite stare, sed ulterius persequimini hostes, & extremos quosque fugientium cædite: nec dimittatis eos urbium suarum intrare præsidia, quos tradidit Dominus Deus in manus vestras.
[200] [deletæ, nemine ex Israëlitis desiderato;] Cæsis ergo adversariis plaga magna & usque ad internecionem pene consumptis, hi qui Israël effugere potuerunt, ingressi sunt civitates munitas. Plena de hostibus victoria relata, cælorum machina motu pristino circumvolvi, & sol occumbere cœpit; Reversusque est omnis exercitus ad Josue in Maceda, ubi tunc erant castra. Horum locum non assignarat Imperator intra ipsa urbis mœnia (nondum enim in ejus potestatem venerat, ut ex sequentibus patet;) sed in campestribus ejus, & forte juxta speluncam, in qua capti reges tenebantur. Versu quidem 15 dictum est: Reversusque est Josue cum omni Israël in castra Galgalæ, sed hæc, ut interpretes notant, per anticipationem inserta sunt. Prius enim confluxit omnis exercitus prope Maceda, ubi erat Josue, & sumptum est supplicium de regibus, & alia peracta fuerunt, quæ reliquo capite decimo continentur; in cujus fine repetitur proprio loco & suo, rediisse S. Principem cum omni Israël ad locum castrorum in Galgala; ubi ad hiberna concessit, re bene gesta toto tempore ad bellandum idoneo. Illo igitur die reversi sunt Israëlitæ non in Galgala sed in locum, urbi Maceda vicinum, sani & integro numero, ut additur ℣. 21, adeo ut ex iis nemo desideratus fuerit. Subditur: Nullusque contra filios Israël mutire ausus est. Continebant se videlicet mœnibus & portis inclusos, nec in recedentes Hebræos impetum facere, aut tela vibrare, imo ne linguam quidem contra eos movere ausi sunt, non minus confecti plagis quam stupore defixi.
[201] Verum tam longi diei pondus & æstum ferre quomodo potuit Josue totusque populus? [qui non videntur sine miraculo tot labores longo illo die perferre potuisse.] Ecce tota nocte e Galgalis ad obsessam Gabaonem armati iter fecerunt: mane in hostem irruerunt, fugatumque ad Maceda usque & longius insecuti sunt (nam illo ℣. 21 rediisse leguntur,) adeo ut una nocte & die 16 circiter horarum iter confecerint, uti ex Adrichomii charta terræ promissæ topographica colligi potest. Itineris longitudini accessit continuus pugnandi & cædendi labor, qui a diei initio usque ad vesperum duravit, ad vesperum, inquam, qui non post 13 vel 14, ut alias in Palæstina tempore solstitii vel aliquanto ante fieri solet; sed post 26, 27 vel 28 horas tandem advenit. Quis vero tam ferreis manibus & pedibus, tam robusto corpore, qui præliandi, currendi, mactandi tam diuturnum laborem ferre possit? Præsertim cum nulla quies interposita, imo nulla forte corporis refectio. Imperatorem nostrum cum toto exercitu longum hunc diem jejunum traduxisse scribit S. Hieronymus libro 2 contra Jovinianum: Jesus filius Nave stationem imperavit soli & lunæ, & inediam plusquam unius diei Victoris exercitus protelavit: & Tertullianus libro de jejuniis cap. 10: Jesum Nave debellantem Amorrhæos prandisse illa die existimamus, qua ipsis elementis stationem imperavit? Potest quidem in magna multitudine forte unus & alter esse tam robustus tamque laborum patiens, qui tanto temporis intervallo vigilias, æstum, corporisque contentionem omnem toleret; verum tam multos, corporum viribus tam differentes in iis tamdiu perseverare molestiis & laboribus, atque ita perseverare, ut sani & integro numero maneant; id, inquam, mihi videtur sine miraculo fieri non posse. Dico itaque, Deum Imperatoris ceterorumque sub ipso militantium vires naturales per divinum influxum suum sustentasse, adeo ut neque motus organa lassarentur, neque spiritus vitales deficerent. Hoc miraculum admitti debet saltem in sententia dictorum Patrum, qui Israëlitas eo die cibo corpora refecisse negant.
§ XXI. Supplicium V regum; expugnatio Maceda, Lebna, Lachis, Eglon, Hebron, & Dabir; clades internecina regis Gazer: an Hebron & Dabir sub S. Imperatore sæpius captæ? Alias urbes in Chananæa Australi occupat mira celeritate.
[Quinque regum colla Israëlitarum pedibus calcantur,] Postridie initium gerendæ rei a quinque regum supplicio sumptum est: id enim, ut Caietanus recte animadvertit, non illa celeberrima prodigiis die factum est; sed sequente, ut ipse textus non obscure significat, affirmans primum illos eductos e spelunca, tum ad contumeliam pedibus conculcatos, dein in crucem actos in patibulis mansisse usque ad vesperam: atqui ad vesperam tantum in castra pridie reversus erat exercitus, beneficio diuturnæ lucis bene usus; ergo dicti reges non eodem, sed postero die supplicio affecti sunt. Postridie itaque jussit Josue aperiri os speluncæ, revolutis ingentibus saxis, quæ pridie milites advolverant ad prohibendam eorum fugam: Præcepitque, inquit sacra Lectio a ℣. 22, Josue, dicens: Aperite os speluncæ & producite ad me quinque reges, qui in ea latitant. Feceruntque ministri, ut sibi fuerat imperatum: & eduxerunt ad eum quinque reges de spelunca, regem Jerusalem, regem Hebron, regem Jerimoth, regem Lachis, regem Eglon. Cumque adducti essent ad eum, vocavit omnes viros Israël; & ait ad principes exercitus, qui secum erant: Ite, & ponite pedes super colla regum istorum. Qui cum perrexissent, & subjectorum colla pedibus calcarent; rursum ait ad eos: Nolite timere, nec paveatis, confortamini & estote robusti: sic enim faciet Dominus cunctis hostibus vestris, adversum quos dimicatis. In hunc locum inter alia hæc lego apud Masium: Quod Josua suos tribunos insultare cervicibus regum jubet, qui victi, capti, prostrati, supplices ante ipsius pedes jacebant, magnam profecto crudeliter exercentis victoriam imperatoris speciem habere existimet aliquis. Sed quis credat eum Virum, qui fuerat in Mosis schola eruditus, quo nemo omnium mortalium vixit omnibus in terris mitior, ut est in sacris Litteris Numer. cap. 12 ℣. 3, sic supra modum insolescere potuisse? Plane ergo est existimandum, hac in re Josuam, ut in ceteris quoque, nihil fecisse nisi cælesti instinctu… Quin hanc triumphandi speciem… Moses sub excessum suum vaticinans non solum prædixit, verum etiam ut maximum dignitatis & felicitatis populi Israëlitici argumentum mirifice extulit, cum sic caneret (Deut. cap. 33 ℣. ultimo:) “Beatus es tu Israël: quis similis tibi, popule servate per Dominum; qui est clypeus tibi auxiliaris & gladius dignitatis tuæ? Subjicientur enim tibi hostes tui, & tu illorum excelsa (alii vertunt colla) calcabis”.
[203] Post hæc impii illi tyranni, non tam Principis nostri quam Dei vindicis sententia condemnati, meritas mortis pœnas luunt, ut narratur a ℣. 26: Percussitque Josue & interfecit eos, atque suspendit super quinque stipites: [interficiuntur & suspenduntur: expugnantur Maceda,] fueruntque suspensi usque ad vesperum. Cumque occumberet sol, præcepit sociis, ut deponerent eos de patibulis secundum legem Deut. cap. 21 ℣. 23. Qui depositos projecerunt in speluncam, in qua latuerant; & posuerunt super os ejus saxa ingentia, quæ permanent usque in præsens. Eodem quoque die Macedam cepit Josue, & percussit eam in ore gladii, regemque illius interfecit & omnes habitatores ejus: non dimisit in ea saltem parvas reliquias. Fecitque regi Maceda, sicut fecerat regi Jericho. Hunc versum 28, qui agit de expugnatione Maceda, ita explanat Salianus in sua Epitome num. 46: Dum isti reguli in patibulis penderent, non se dedit quieti Josue; eodem quippe die Macedam cepit, indeque ad circum positas istorum regum urbes victorem exercitum circumtulit, nonnullis etiam aliis ex itinere occupatis. Prima autem Maceda cladem accepit, vicinitate loci exercitum invitante: Imperatori etiam victoria utendum fuit, cum suorum animos prospero successu rerum accensos vidit, hostium autem tanta clade debilitatos. Occupavit ergo Macedam, regemque illius cum omnibus ejus habitatoribus internecione delevit, idque intra unum atque eumdem diem. Nec tamen absurdum est dicere, regem Maceda vivum in alterum diem servatum esse, ut uno die suspensus ad exemplum, & humanæ inconstantiæ documentum maneret, ad vesperam autem ex decreto legis deponeretur, & mandaretur sepulturæ. Qui etiam dies & fortasse non unicus in deprædatione civitatis consumptus est, & in aliqua quiete; quandoquidem Israëlitæ tam propitium sibi experiebantur Deum, ut singuli propemodum dies, singulis civitatibus capiendis sufficerent. Itaque non definitur dies progressionis ad urbem Lebna sive Lobna, ut alibi vocatur.
[204] Transivit autem (Verba sacra sunt a ℣. 29) cum omni Israël de Maceda in Lebna, [Lebna,] & pugnabat contra eam: quam tradidit Dominus cum rege suo in manus Israël: percusseruntque urbem in ore gladii, & omnes habitatores ejus. Non dimiserunt in ea ullas reliquias. Feceruntque regi Lebna, sicut fecerant regi Jericho. Hæc ita elucidat idem Annalium conditor num. 47: Transivit autem Josue cum omni Israël, exceptis tamen iis, qui erant in Galgalis, de Maceda in Lebna, inter quas non amplius quam unius horæ iter constituit Adrichomius. Eademque vel ingenio loci, vel arte ita firma & munita fuit, ut etiam Sennacherib regi Assyriorum posterioribus seculis restiterit lib. 4 Regum cap. 19 ℣. 8. Et videtur aliquanto tempore restitisse Josue; id enim innuit illa vox, Et pugnabat contra eam. Cum enim certissime sibi pereundum esse viderent, proinde putabant, sive resistendo mori sive cedendo. Restiterint ergo fortassis diebus aliquot, mox tamen Israëlitæ irruperunt in eam; eodemque se modo gesserunt contra regem Lebna, populumque ejus, quo adversus Maceda. Omnes enim deleti sunt, nec ullus reliquus factus est, nulli scilicet sexui aut ætati parcitum fuit.
[205] Invicti Heroïs victorias recensere pergit Historicus sacer a ℣. 31: [& Lachis; clades internecina regis Gazer,] De Lebna transivit in Lachis, quæ ab illa duabus horis aberat teste Adrichomio, cum omni Israël: & exercitu per gyrum disposito oppugnabat eam. Tradiditque Dominus Lachis in manus Israël, & cepit eam die altero atque percussit in ore gladii, omnemque animam, quæ fuerat in ea, sicut fecerat Lebna. Facilior autem expugnatu fuit Lachis, quod rex ejus Japhia cum præcipua populi parte, qui contra Gabaon venerant, paulo ante cecidissent. Subditur ℣. 33: Eo tempore ascendit Horam rex Gazer, ut auxiliaretur Lachis obsessæ. Hic rex sive fœdere aliquo devinctus, sive precibus a desolata urbe evocatus, sive periculi vicinitate permotus cum omni populo suo Lachitis suppetias laturus accurrit. Sed si, urbe expugnata, tardius venit, mature certe in suam suorumque perniciem venit; eum enim percussit Josue cum omni populo ejus usque ad internecionem.
[206] [atque urbium Eglon,] Unius circiter diei itinere a Lachis Austrum versus in tribu Juda sita est Eglon, cujus rex Dabir unus quoque fuit ex quinque illis, qui Principis jussu suspensi fuerant. Ad hanc perrexere victores Israëlitæ, atque illa ipsa die, qua obsidione cingi cœpta est, expugnata fuit: propugnatoribus scilicet fere destituta erat, ejus enim incolæ paucis forte exceptis, qui in præsidio relicti erant, ad Gabaonem obsidendam cum rege suo profecti fuerant, & maxima ex parte celebri illo die ceciderant. De hac expeditione ita paucis versus 34 & 35: Transivitque (Josue) de Lachis in Eglon, & circumdedit, atque expugnavit eam eadem die: percussitque in ore gladii omnes animas, quæ erant in ea juxta omnia, quæ fecerat Lachis.
[207] [Hebron,] Capta Eglon, exercitum duxit ad interiora tribus Judæ, meridiem versus, ad montana illius. In iis enim sita erat Hebron, incolarum fortitudine, agrorum sibi subjectorum amplitudine, municipiorumque frequentia una de potentissimis Chananææ urbibus. De hujus expugnatione agitur a ℣. 36: Ascendit quoque cum omni Israël de Eglon in Hebron, & pugnavit contra eam: cepit eam, & percussit in ore gladii, regem quoque ejus & omnia oppida regionis illius, universasque animas, quæ in ea fuerant commoratæ: non reliquit in ea ullas reliquias: sicut fecerat Eglon, sic fecit & Hebron, cuncta, quæ in ea reperit, consumens gladio. At nonne rex ejus jam fuerat occisus ac suspensus ad Maceda? Alterutrum dicendum, vel novum in ea regem, illius fortasse filium, aut alium a populo fuisse electum, ne difficillimis illis temporibus urbs diu rectore careret, vel hic iterari mentionem regis Oham, ad speluncam interfecti.
[208] [& Dabir:] Sequitur in textu sacro a ℣. 38: Inde reversus in Dabir, cepit eam atque vastavit: regem quoque ejus atque omnia per circuitum oppida percussit in ore gladii: non dimisit in ea ullas reliquias: sicut fecerat Hebron & Lebna & regibus earum, sic fecit Dabir & regi illius. Conjicit Masius, imperatorem Josue ab expugnata Hebrone ulterius nonnihil ad Idumæorum ac Philisthinorum fines excurrisse; nam mox ℣. 41 dicitur, eum usque ad Cadesbarne & Gazam armis grassatum fuisse; indeque ad urbem Dabir Hebroni viciniorem fuisse reversum. Conjecturam hanc approbat Salianus in Annalibus num. 193, quem consule, si lubet.
[209] [sancto Imperatore vivente, Hebron & Dabir] Bellum, quod magno illo die contra quinque reges gestum & confectum est, interpretes & Annalium scriptores Gabaoniticum, quod Gabaonitarum causa susceptum; vel Adonisedechianum vocant, quod ejus auctor & dux præcipuus fuerit Adonisedec. Hujus vero prosecutionem iidem bellum Australe appellare solent, quod sanctus Imperator ad Austrum progressus illud gesserit. Quod dictum est de expugnatione Hebron & Dabir vicinisque municipiis, cum Torniello, Tirino & Calmeto repetitum credimus cap. XI ℣. 21 & 22, ubi nonnullæ circumstantiæ, cap. 10 præteritæ, adduntur; In illo tempore venit Josue, & interfecit Enacim de montanis Hebron, & Dabir, & Anab, & de omni monte Juda & Israël, urbesque eorum delevit. Non reliquit ullum de stirpe Enacim, in terra filiorum Israël: absque civitatibus Gaza, & Geth, & Azoto, in quibus solis relicti sunt. Ex quo intelligitur, habitatores regnorum Hebron & Dabir fuisse illa hominum monstra de stirpe gigantea, quorum ab exploratoribus narrata fortitudo & crudelitas tantum horrorem Israëlitis incusserat, ut desperantes se hostem tam formidabilem posse vincere, reditum in Ægyptum seditiose cogitarint Numer. cap. 13 a ℣. 29. Quotquot e gigantibus illis in proximiores Philisthinorum urbes Gazam, Geth & Azotum fuga elabi non potuerunt, a victore exercitu interfecti sunt. Qui ad has urbes se receperant, in iisdem relicti sunt; sanctus enim Princeps illas non expugnavit. Unde factum, ut, cum totus Israël occuparetur in debellandis Aquilonaris Chananææ regibus, ad pristinas sedes remigrarint, urbesque suas in Chananæa Australi sitas refecerint & munierint, ac præsertim ipsam Hebron & Dabir. Quod id contigerit eo tempore, quo Aquilonem versus quinque circiter annis bellatum fuit, manifestum est ex eo, quod, antequam Josue terram duodecim tribubus divideret, Hebron cap. 14 ℣. 12 dicatur sub potestate hostium fuisse, sub qua mansit reliquo tempore vitæ sancti Principis, ut dicemus numero sequente.
[210] Bonfrerius & alii volunt allegatos capitis XI versus non repetere, [semel tantum ab Israëlitis expugnatas credimus:] quæ hic cap. 10 de Hebron & Dabir referuntur; sed sanctum Imperatorem, confecto bello Aquilonari, rediisse ad Australem Chananæam ad gigantes Enacim, qui terras suas repetierant, debellandos: verum quomodo id conciliabis cum verbis Calebi ad Josue cap. 14 ℣. 12: Da ergo mihi montem istum (Hebron,) quem pollicitus est Dominus, te quoque audiente, in quo Enacim sunt, & urbes magnæ atque munitæ; si forte sit Dominus mecum, & potuero delere eos, sicut promisit mihi. Ex his patet, Calebum petere terram ab hostibus occupatam. Petitio autem hæc facta est ante inchoatam terræ partitionem, inter quam & finem belli Borealis exiguum secundum omnes tempus intercessit. Itaque Hebron & Dabir verisimilius non nisi semel ante terræ distributionem occupatæ fuere, idque cum Meridionalis Chananææ plaga belli sedes esset; qua ad Aquilonares ejusdem partes translata, ab hostibus receptæ sunt, & sub illorum potestate manserunt, donec Sanctus vixit. Caput quidem 15 a ℣. 14 narrat, Calebum & Othonielem utramque urbem expugnasse; sed id secundum S. Augustinum quæst. 3 in Judices & plerosque alios post obitum Josue contigit; cum idem eisdem pene verbis Judicum cap. 1 a ℣. 10 referatur. At, inquies, cap. 14 petitioni Calebi subditur: Benedixitque ei Josue, & tradidit ei Hebron in possessionem. Atque ex eo fuit Hebron Caleb filio Jephone Cenezæo usque in præsentem diem: sed inde non sequitur, ut possessio statim a Calebo adita fuerit, hostibus cæsis vel expulsis. Consule interpretes obvios in locos, hoc & præcedente numero citatos. Omnium sententiis examinatis, hæc mihi probabilior videtur, quæ statuit, capite XI ℣. 21 & 22 repeti, quæ capite 10 a ℣. 36 referuntur; at capite 15 a ℣. 14 præoccupari Calebi & Othonielis victorias, quas narrat Judicum caput 1 a ℣. 10; capite vero 14 ℣. 14 agi de possessione juris: ex quibus consequens est, ut Hebron & Dabir non nisi semel sub sancto Imperatore captæ fuerint.
[211] [præter sex nominatas, alias urbes in] De sex tantum urbibus regiis, bello Australi occupatis, Maceda, Lebna, Lachis, Eglon, Hebron & Dabir Scriptura meminit. Etsi ad Jerusalem, Jerimoth & Gazer subigendas processisse non legatur; quoniam tamen earum reges cum exercitu suo cæsos fuisse constat ex cap. 10 ℣. 3, 26 & 33, non dubito quin Dux noster, victoria utendum ratus, dictas urbes regum suorum interitu consternatas hoc quoque anno ceperit, quo Austrum versus bellatum fuit. Capite 12 a ℣. 9 reges triginta & unus enumerantur a Sancto debellati, inter quos præter novem illos, quorum sedes regias jamjam nominavimus, recensentur alii quatuor, qui in terris illis regnarunt, quæ postmodum tribui Juda sortito obtigerunt, videlicet reges Gader, Herma, Hered & Odullam. Hos etiam bello Australi subactos fuisse puto.
[212] Quod autem præter sex urbes capite 10 nominatas, [Chananæa Australi capit Josue] sanctus Dux etiam alias bello Australi ceperit, manifestum est ex ℣. 40 & seqq.: Percussit itaque Josue omnem terram montanam, & meridianam, atque campestrem, & Asedoth (plerique per hanc vocem intelligunt loca devia & convalles) cum regibus suis: non dimisit in ea ullas reliquias; sed omne, quod spirare poterat generis humani, interfecit, sicut præceperat ei Dominus Deus Israël, a Cadesbarne usque Gazam. Omnem terram Gozen usque Gabaon, universosque reges, & regiones eorum uno impetu cepit atque vastavit: Dominus enim Deus Israël pugnavit pro eo. Ponit hic ob oculos Scriptura magnum locorum spatium, quæ uno impetu, id est, unica excursione seu expeditione continuata, sine ulla ullo in loco longioris moræ interpolatione fulminis instar percurrit, ac Israëli subjecit. Ne vero singula, ad quæ victricia arma circumtulit, urbium & regionum nomina sigillatim recenseat, generatim dicit, eum omnes Chananææ Meridionalis terras, quæ intra Cadesbarne & Gazam, Gabaonem & terram Gozen sitæ sunt, in potestatem redegisse. Jam autem omnes supra memoratæ urbes regiæ intra quatuor illa loca in Calmeti aliorumque geographorum chartis topographicis collocantur: unde sequitur id, quod statim asseruimus. Cap. 12 ℣. 17 & 18 in debellatorum regum catalogo quoque ponuntur reges Taphua, Opher, & Aphec. Si Scriptura hic loquatur de Taphua & Aphec, quæ cap. 15 ℣. 34 & 53 tribui Juda assignantur, & de Opher, quæ cap. 18 ℣. 23 Benjaminitis obtigit; illarum reges in eadem, qua ceteri ante dicti, expeditione cum suis periisse existimo. Sin vero agat de Taphua, quam cap. 16 ℣. 8 & cap. 17 ℣. 8 locat in confinibus tribuum Ephraïm & Manasse, de Aphec, quæ cap. 19 ℣. 30 cessit filiis Aser, de Opher in tribu Zabulon sita; annumerandi sunt regibus bello Aquilonari victis, de quo paragrapho sequente. Qui locorum horum, aliorumque, de quibus hactenus facta mentio, pleniorem cupit notitiam, adeat Dictionarium Biblicum Calmeti ac ejusdem Commentarios in Josue cap. 10 a ℣. 28, & cap. 12 a ℣. 9, Adrichomium, aliosque.
[213] Sanctum Ducem celeritate pene incredibili intra primum imperii sui annum tot urbes obsedisse & expugnasse, tot profligasse exercitus, tot reges interemisse, tot itinera confecisse, Saliani doctissimi conjectura est valde probabilis, [celeritate pene incredibili; redit cum exercitu in Galgala.] quam sequimur. Favet versus 42: Universosque reges, & regiones eorum uno impetu, id est, unica continuata excursione, cepit atque vastavit. Tantæ felicitatis ac celeritatis causa additur: Dominus enim Deus Israël pugnavit pro eo. Quod non solum referas ad vibratum in hostes lapidum imbrem, & ad solis lunæque cursum inhibitum; sed etiam ad terrorem hostium animis injectum, & ad fortitudinem atque alacritatem Hebræis subministratam: Sicut autem (verba sunt ejusdem Saliani in Epitome num. 51) hoc Dei auxilium valet ad minuendam admirationem & faciendam fidem, ita illa jussio ejusdem, cujus meminit capitis 10 versus 40, incredibilem atque inusitatam illam severitatem, qua in Chananæos nulla ætatis sexusve differentia ab Hebræis sævitum est, non excusat solum aut mitigat; sed justam etiam & laudabilem facit. Dei enim sententiam in hanc gentem pluribus ante seculis latam, utique justissimam & immanissimis eorum sceleribus imparem, hoc denique tempore, supremo illo Judice imperante, sunt executi. E contrario justam illi reprehensionem non effugerunt, qui sive desidia, sive perversa clementia, plerisque Chananæis, Deo repugnante, in suam ipsorum perniciem pepercerunt. Non putem Salianum velle, quod Dominus in omnes omnino Chananæos mortis sententiam tulerit; sed loqui tantum de iis, quibus sanctus Imperator non pepercit, quod paci bellum prætulerint, terras suas Israelitis cedere & idololatriam deserere recusantes. Si lex Dei fuit, ut etiam se suaque Hebræis subjicientes & veram religionem amplectentes occiderentur, perversa clementia & Deo repugnante juratum cum Gabaonitis fœdus servavit. Vide supra num. 178 & seqq., & infra num. 225. Porro Chananitide Australi subacta, Imperator Gabaonem versus iter reflexit, Reversusque est cum omni Israël ad locum castrorum in Galgala ℣. 43; ubi scilicet arca Domini erat. Quæ Scriptura de bello Australi habet ita contraxit Josephus, festinans scilicet ad alia: Debellatis in hunc modum regibus, qui Gabaonitas invaserant, Jesus in Chananææ montana ducit exercitum: & magna in ea regione cæde edita prædaque abacta, exercitum reducit in Galgala.
§ XXII. Jabin aliique Aquilonares reges ingentem cogunt exercitum: Sanctus victoria a Deo prænuntiata potitur; munitissimam Asor, aliasque capit urbes; prædam dividit: Deus voluit, ut aliquæ terræ in Chananæa sub Josue non expugnarentur.
[Rex Asor cum aliis fœderatis Chananææ Aquilonaris regibus] Dum Josue in hibernis ad Galgala commoratur, suumque exercitum aliqua quiete reficit, secundus ejus imperii annus illucescit, Israëliticæ vero libertatis quadragesimus secundus. Interea temporis reges, qui priore anno in Hebræorum perniciem conspirarant (istos enim cum Saliano eosdem esse putamus cum illis, de quibus hic, ut num. 164 diximus) innumerabiles pene in unum contraxerunt copias, ut communem hostem communi marte exterminarent, & in una eademque omnium causa unum esset idemque periculum. Rex Asor, nomine Jabin, regum in Aquilonari Chananæa dominantium potentissimus, auctorem se belli contra Israëlitas, atque ducem præbuit. Qui reges socia arma junxerint, quibusque ex populis conflatus fuerit immensæ multitudinis exercitus, ex Scriptura discimus cap. XI a ℣. 1: Quæ cum audisset Jabin rex Asor, misit ad Jobab regem Madon, & ad regem Semeron, atque ad regem Achsaph: ad reges quoque Aquilonis, qui habitabant in montanis & in planitie contra meridiem Ceneroth, in campestribus quoque & in regionibus Dor juxta mare: Chananæum quoque ab Oriente & Occidente, & Amorrhæum, atque Hethæum, ac Pherezæum, & Jebusæum in montanis; Hevæum quoque, qui habitabat ad radices Hermon in terra Maspha. Egressique sunt omnes cum turmis suis, populus multus nimis sicut arena, quæ est in littore maris; equi quoque & currus immensæ multitudinis. Propria gentium & locorum nomina, de quibus hic mentio fit & infra fiet, examinata vide apud Salianum ad annum mundi 2585, Calmetum, Bonfrerium aliosque hic.
[215] [numerosissimum cogit exercitum contra Josue,] Si Lirano, Dionysio Cartusiano, Adrichomio aliisque credimus, reges viginti quatuor contra Israëlitas conspirarunt. Verum cum reges omnes a Sancto ad hoc usque tempus debellati tantum fuerint triginta & unus, ut dicitur cap. 12 versu ultimo, cumque jam ante bellum contra Jabin ejusque socios Scriptura cladem & necem exprimat undecim regum, bello Hierichuntino, Haïensi, Gabaonitico & Australi superatorum; viginti tantum supersint oportet: e quibus probabilius quinque alii & forte plures subtrahendi sunt, qui non hoc bello Aquilonari, sed prioribus illis quoque victi sunt. Itaque reges in Chananæa Septemtrionali debellati numero pauciores fuerunt quam 24. Vide infra num. 227. Quatuor ex illis tantum hoc capite XI ℣. 1 nominantur: reliqui ℣. 2 & alibi generalibus vocibus comprehenduntur. Josephus in exercitu ab illis coacto trecenta peditum millia, equitum decem millia, & curruum viginti millia fuisse scribit. Verum Scriptura numerum nullum determinat. Numerosissimis tot regum copiis, quia non modo ex diversis, sed admodum etiam disjunctis locis egrediebantur, certus assignatus est locus, ad quem omnes confluerent: Conveneruntque omnes reges in unum ad aquas Merom, ut pugnarent contra Israël ℣. 5.
[216] [cui hostibus obviam procedenti Dominus victoriam denuntiat:] Quæ cum provido Imperatori innotuissent, non exspectavit, dum tantus exercitus eum obsideret in Galgalis; sed præveniendum ratus, maluit in hostili, quam in propria regione pugnare. Valebat id ad terrorem hostium & confirmationem suorum. Cum suis itaque itineri se dedit, in quo Dominus ei victoriam denuntiavit; unaque jussit captis equis crurum nervos incidi, hostilesque currus comburi, ne forte postmodum in præliis his vel illis uterentur Israëlitæ; quos volebat, ut non in curribus & in equis, sed in solo Deo fiduciam omnem ponerent. De hoc præcepto ita ℣. 6: Dixitque Dominus ad Josue: Ne timeas eos; cras enim hac eadem hora ego tradam omnes istos vulnerandos in conspectu Israël: equos eorum subnervabis, & currus igne combures. Dominus hæc pridie pugnæ est locutus, uti constat ex voce cras; non in Galgalis, sed in ipso itinere, ut dictum est: omnes enim interpretes aquas Merom remotiores a castris collocant, quam ut iter ex his ad illas uno die confici potuerit.
[217] Sequitur pugna, cædes & fuga hostium a ℣. 7: [pugna, cædes & fuga hostium:] Venitque Josue, & omnis exercitus cum eo adversus illos ad aquas Merom subito; jam enim didicerat experientia, quantum momenti positum esset in diligentia & celeritate: Et irruerunt super eos, cum forte nondum parati ac dispositi forent ad prælium. Tradiditque illos Dominus in manus Israël. Qui percusserunt eos, & persecuti sunt usque ad Sidonem magnam, & aquas Maserephoth, campumque Masphe, qui est ad Orientalem illius partem. Ita percussit omnes, ut nullas dimitteret ex eis reliquias: Fecitque sicut præceperat ei Dominus, equos eorum subnervavit, currusque combussit igni ℣. 8 & seqq. Quod autem Victor dicatur neminem adversariorum reliquum fecisse, non repugnat quo minus multi in civitates munitas fuga elapsi fuerint. Id enim de rege Asor certum est ex versu 10. Itaque nullas dimisisse reliquias, idem hic est ac nulli vitam dedisse, qui in ejus potestatem venisset. Eodem modo easdem voces intelligo, capite decimo in urbium enumeratione, bello Australi captarum, sæpe repetitas.
[218] Postquam infelici prælio res Chananæorum accisæ sunt, [munitissimam Asor] & Josue exercitum suum ab hoste persequendo cædendoque ad sua signa revocavit, contra Asor urbium hostilium caput infesta arma mox convertit, occupatamque, cæsis omnibus cum rege suo habitatoribus, incendit. Res in Scriptura ita narratur a ℣. 10: Reversusque statim cepit Asor: & regem ejus percussit gladio. Asor enim antiquitus inter omnia regna hæc principatum tenebat. Percussitque omnes animas, quæ ibidem morabantur: non dimisit in ea ullas reliquias; sed usque ad internecionem universa vastavit, ipsamque urbem peremit incendio.
[219] Quæ dein secutæ sunt plurimarum urbium expugnationes hoc capite Scriptura sigillatim non persequitur, [aliasque urbes capit; omnium incolas interficit; aliquas incendio vastat;] in genere omnia paucis verbis significare contenta: Et omnes, inquit ℣. 12, per circuitum civitates, regesque earum cepit, percussit atque delevit, sicut præceperat ei Moyses famulus Domini Deut. cap. 7 ℣. 2, & cap. 20 ℣. 16. Quod autem de incensis urbibus subdit, nonnullam habet difficultatem; Absque urbibus, inquit ℣. 13, quæ erant in collibus & in tumulis sitæ, ceteras succendit Israël: unam tantum Asor munitissimam flamma consumpsit. Videtur Scriptura hic pugnantia loqui: Verum ponenda sunt, inquit Salianus in Epitome ad annum 2586 num. 2, duo genera urbium, aliæ fuerunt tumulis & aggeribus cinctæ, & expugnatu difficiles; aliæ contra captu faciles & opportunæ injuriæ: & has quidem succenderunt Israëlitæ, illas autem in proprium usum atque habitationem conservarunt, neque incenderunt, excepta Asora, quæ ad aliarum terrorem flammis absumpta est. Consentiunt Abulensis, a Lapide &c. Hoc capite, ut statim dixi, urbium bello Aquilonari captarum nomina reticentur; præcipuæ tamen civitates, quæ regum sedes erant, nominantur capite sequente sub finem.
[220] Omnemque prædam istarum urbium ac jumenta diviserunt sibi filii Israël, [prædam distribuit: in bellis aliisque rebus] cunctis hominibus interfectis ℣. 14. Rursus subdo verba Saliani laudati num. 3: Ejus prædæ magnitudinem Scriptura tacuit: siquis tamen eam ex Madianitica præda, Numer. cap. 31, quæ fuit modica apud Moabitas provincia, [gestis a Dei lege non recessit.] æstimare voluerit; facile intelliget immensas opes, infinitamque vim pecorum ex tot provinciarum agris urbibusque fuisse congestam. Facta porro est divisio non inter eos tantum bellatores, qui cum Josue militabant; sed ejus etiam participes fuerunt, qui in Galgalis remanserant, & qui in urbibus debellatis præsidio relinquebantur. Apparet enim Josue Mosis exemplum in distributione prædæ Madianiticæ fuisse secutum, neque oblitum esse sacerdotum atque Levitarum. Inter spolia tamen ab Imperatore distributa non fuerunt aurum, argentum, aliave materia, ex qua idola confecta fuissent: hæc enim tota igne consumi debebant secundum legem Domini Deut. cap. 7 ℣. 25. Quod autem, sicut ibidem cap. 12 ℣. 3 præcipitur, idola omnia eorumque aras & lucos ubique everterit, &, ut verbo absolvam, omnes impleverit leges divinas, quarum exsecutionem in se subditisque ex officio urgere debebat, insigni & luculento testimonio Scriptura confirmat hic ℣. 15: Sicut præceperat Dominus Moysi servo suo, præcepit Moyses Josue; & ille universa complevit: non præteriit de universis mandatis, nec unum quidem verbum, quod jusserat Dominus Moysi. Vide supra num. 176 & 177.
[221] [Bellum Aquilonare ex Josepho, qui, illo imminente,] In Scriptura deinceps nulla amplius referuntur bella, quæ communibus Israëlitarum armis, duce Josue, gesta fuerint. Reliquum caput undecimum & duodecimum prius facta repetit atque summatim perstringit, additis nonnullis adjunctis, quæ antea præterita fuerant. Antequam ad illa cum Scriptura pergamus, quid de bello Aquilonari scripserit Josephus, expendamus: Cumque, inquit, late per circumquaque sitas regiones rumor de rebus Hebræorum fortiter gestis spargeretur, deque stupenda multitudine cæsorum; excitati sunt in eos reges Libani accolæ, & ipsi Chananæi generis, & quantum Chananæorum campestria colit, ascitis Palæstinis, castra posuerunt ad urbem Galilææ Berotham, non longe a superiore Cædesa, quæ etiam in Galilæorum agro sita est. Sunt hæc loca vicina lacui Semeschon in tribu Nephthali, quem multi volunt esse aquas Merom, de quibus ℣. 5. Erantque omnes hæ copiæ peditum trecenta millia, equitum decem millia, curruum viginti millia. Quæ tanta hostium multitudo adeo tam ipsum Jesum quam ceteros Israëlitas terruit, ut præ metu minimum a desperatione abessent. Sed cum Deus exprobrasset eis formidinem, & quod ejus præsidio se non tam tutos putarent; pollicitusque victoriam, equos captivos enervari, & currus incendi jussisset: concepta ex his promissis fiducia [suos Josue] ducit in hostem: quem die quinto adeptus, pugnandi copiam facit, fitque conflictus validus, & strages major, quam ut facile credi possit, est edita. In fuga quoque plurimi ceciderunt, ut præter paucos totus hostilis exercitus interierit. Reges etiam ad unum omnes sunt cæsi, adeoque sævitum est in victos, ut, hominibus sublatis, in equos ferrum exercerent, & currus exurerent. Totam denique regionem pervagatus est, nemineque audente congredi, expugnabat oppida & quotquot ad manus suas pervenirent, interficiebat.
[222] [Sancto proximum desperationi metum male affingit:] Discedit a Scriptura historicus Judæus, quod, cum Deus ℣. 6 pridie certaminis sancto Principi victoriam denuntiarit, id ante quintum diem factum scribat. Discedit præterea, quod omnes ad unum reges in eo conflictu cæsos dicat, cum ex versu 10 constet, regem Asor e prælio elapsum postea cum urbe sua periisse. Alio errore prioribus minus tolerabili suam vitiat narrationem. Tot regum victori exercitui, atque adeo fortissimo Heroï nostro proximum desperationi metam impingere non erubescit, & asserere hunc illi a Domino fuisse exprobratum; illi, inquam, qui tam insigni nuper in Deum fiducia fuit, ut solis & lunæ stationem sperare, imo & præcipere non dubitaverit, qui Deum exercituum secum præliantem ita erat expertus, ut hostes lapidibus grandinis longe lateque videret a descensu Beth-horon usque ad Azeca trucidatos. Quodnam in Scriptura ostendi potest hujus tanti timoris vestigium? Quid enim, si dixit ei Dominus, Ne timeas, ideone minimum a desperatione aberat? Idem utique dici posset de Abrahamo, cui reduci ac victori dixit Dominus Genes. cap. 15 ℣. 1: Noli timere Abram, ego protector tuus sum.
[223] A versu 16 compendio traditur, quidquid a primo principatus sui anno Sanctus subjecit: [Josue Chananæos oppugnavit sex circiter annorum spatio:] Cepit itaque Josue omnem terram montanam, & meridianam, terramque Gosen, & planitiem, & Occidentalem plagam, montemque Israël, & campestria ejus: & partem montis quæ ascendit Seïr, usque Baalgad per planitiem Libani subter montem Hermon: omnesque reges eorum cepit, percussit, & occidit. Multo tempore pugnavit Josue contra reges istos. Terra Gosen & mons Seïr ab Austro, planities vero Libani & montes Baalgad ac Hermon ab Aquilone Chananæam terminant. Salianus tempus, quo S. Princeps post transitum Jordanis contra terræ promissæ habitatores bellum gessit, quinquennio definit. Verius est, illud durasse sex integris annis; uti satis colligitur ex ætate Calebi cap. 14. Vide num. 230. Primo anno bella omnia confecta sunt, quæ describuntur in libro Josue usque ad caput XI: secundo rex Jabin cum confœderatis sibi regibus Septemtrionalibus victum, atque urbem Asor captam fuisse putamus: reliquos vero quatuor annos in persequendis belli reliquiis, in obsidendis capiendisque civitatibus munitis positos fuisse.
[224] Priusquam ad alia pergamus, lectorem monendum censemus, [Deus ob rationes voluit, ut aliquas eorum terras Sanctus non expugnaret;] verba sacra capitis XI numero præcedente data, ejusdemque versum 23, Cepit ergo Josue omnem terram &c., aliasque similes locutiones, quæ deinceps in libro Josue sæpe occurrunt, sensu accommodo intelligenda esse, ita ut componi possint cum cap. XI ℣. 22, cap. 13 ℣. 2 & seqq., aliisque locis ejusdem libri Josue; ex quibus certum est, quod Sanctus aliquas Chananææ urbes & regiones Israëli numquam subjecerit. Duplici autem modo textus apparenter inter se pugnantes ab interpretibus passim conciliantur. Aliqui dicunt, Josue omnem Chananitidem cepisse, quod quasi omnem seu longe majorem ejus partem vicisset, neque eum bello lacessere auderent incolæ, ad quorum ditiones subjiciendas progressus non fuerat. Alii ipsum omnem terram subegisse aiunt, scilicet quam pedibus calcarat seu oppugnatum adiverat, uti Dominus illi promiserat Josue cap. 1 ℣. 3: Omnem locum, quem calcaverit vestigium pedis vestri, vobis tradam, sicut locutus sum Moysi Deut. cap. XI ℣. 24. Quod autem divinum consilium fuerit, ut sub principatu Josue non tota omnino Chananæa in Israëlitarum potestatem redigeretur, patet ex Deut. cap. 7 ℣. 22: Ipse (Deus) consumet nationes has in conspectu tuo paulatim atque per partes. Non poteris eas delere pariter, ne forte multiplicentur contra te bestiæ. Eadem ratio datur Exodi cap. 23 a ℣. 29; quam expositam vide apud interpretes. Aliam lego Judicum cap. 2 versu ultimo & cap. 3 a ℣. 1: Dimisit ergo Dominus omnes nationes has, & cito subvertere noluit, nec tradidit in manus Josue. Hæ sunt gentes, quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israëlem, & omnes, qui non noverant bella Chananæorum; ut postea discerent filii eorum certare cum hostibus, & habere consuetudinem præliandi: quinque satrapas Philisthinorum, omnemque Chananæum, & Sidonium atque Hevæum, qui habitabat in monte Libano, de monte Baal Hermon usque ad introitum Emath. Dimisitque eos, ut in ipsis experiretur Israëlem, utrum audiret mandata Domini, quæ præceperat patribus eorum per manum Moysi, an non. Ratio altera adfertur Sapientiæ cap. 12 a ℣. 3: Illos enim antiquos inhabitatores terræ sanctæ tuæ, quos exhorruisti, quoniam odibilia opera tibi faciebant, perdere voluisti per manus parentum nostrorum… Sed & his tamquam hominibus pepercisti, & misisti antecessores exercitus tui vespas, ut illos paulatim exterminarent: non quia impotens eras in bello subjicere impios justis, aut bestiis sævis aut verbo duro simul exterminare: sed partibus judicans dabas locum pœnitentiæ, non ignorans, quoniam nequam est natio eorum, & naturalis malitia ipsorum, & quoniam non poterat mutari cogitatio illorum in perpetuum. Et infra ℣. 19: Docuisti autem populum tuum per talia opera, quoniam oportet justum esse & humanum; & bonæ spei fecisti filios tuos: quoniam judicans das locum in peccatis pœnitentiæ.
[225] [quos subjecit, bello vicit, Gabaonitis exceptis:] Quamquam Chananæi crabronibus seu vespis aliisque malis divinitus immissis ante Hebræorum adventum afflictarentur Exodi cap. 23 a ℣. 27, post Israëlitarum vero in terras eorum ingressum continuis cladibus afficerentur, & eorumdem supremum exitium tot annis differret Deus, ut tandem ad sui cognitionem & ad pœnitentiam converterentur; nihilominus in idololatria aliisque sceleribus tam obstinati perstitere, ut nemo pacem cum Israëlitis inire voluerit, præter Hevæum, Gabaonis incolam. Quamobrem gentes istas, quæ peccatorum mensuram complerant, Deus exsecutore Josue perdi & exscindi voluit: Non fuit civitas, dicitur in textu hic a ℣. 19, quæ, relicto idolorum cultu aliisque sceleribus, se traderet filiis Israël, præter Hevæum, qui habitabat in Gabaon: omnes enim, quæ in potestatem Israëlis venerunt, bellando cepit. Domini enim sententia fuerat, ut indurarentur corda eorum, seu ut permitteret illorum indurationem, ex perversæ voluntatis propriæ pertinacia ortam, &, repudiata pace, pugnarent contra Israël, & caderent, & non mererentur ullam clementiam, ac perirent, sicut præceperat Dominus Moysi. Ex hoc loco manifeste sequi videtur, si Chananæi animos in sceleribus suis inque pace rejicienda non obdurassent, Israëlitas clementia erga illos usuros fuisse, præceptumque divinum de Chananæis ad internecionem delendis non extendi ad pœnitentes Gabaonitas veramque religionem ac ceteras pacis conditiones amplexos. De his sat multa disseruimus paragraphis 17 & 18.
[226] [conclusio rerum gestarum & occupatio gerendarum.] Versibus 21 & 22 credimus repeti ea, quæ capite præcedente a ℣. 36 narrantur. Verba dedimus num. 209. Denique ℣. 23 datur breve compendium rerum omnium, a Josue tam bello quam pace gestarum, in hæc verba: Cepit ergo Josue omnem terram, sicut locutus est Dominus ad Moysen; & hæc hactenus exposita sunt: Et tradidit eam in possessionem filiis Israë, secundum partes & tribus suas; & hoc est argumentum omnium fere, quæ deinceps toto libro traduntur: adeo ut sit quasi transitio ad alteram partem negotii, ad quod Dominus assumpserat Josue. Subditur: Quievitque terra a præliis.
§ XXIII. Catalogus regum a Josue debellatorum; jubetur a Deo terram partiri; Calebo promissam Hebron concedit; tribum Ephraïm & mediam Manasse de sorte sua conquerentes monet, ut armis quærant ampliora ad habitandum spatia.
[Elenchus regum a S. Imperatore debellatorum;] Capite 12 terræ promissæ divisioni præmittitur enumeratio regum, sub Moyse & ejus Successore debellatorum, quorum ditiones inter Israëlitas distributæ fuerunt. In catalogo regum, a S. Imperatore nostro victorum, aliqui recensentur, quorum nulla in victoriis memoratis facta est mentio: ex quo intelligas rerum, bello Australi & Aquilonari gestarum, veluti capita dumtaxat esse narrata. Ita autem texitur a ℣. 7: Hi sunt reges terræ, quos percussit Josue & filii Israël trans Jordanem ad Occidentalem plagam, a Baalgad in campo Libani usque ad montem, cujus pars ascendit in Seir: tradiditque eam Josue in possessionem tribubus Israël, singulis partes suas, tam in montanis quam in planis atque campestribus. In Asedoth, & in solitudine, ac in meridie Hethæus fuit & Amorrhæus, Chananæus & Pherezæus, Hevæus & Jebusæus. Rex Jericho unus, Rex Haï, quæ est ex latere Bethel, unus, rex Jerusalem unus, rex Hebron unus, rex Jerimoth unus, rex Lachis unus, rex Eglon unus, rex Gazer unus, rex Dabir unus, rex Gader unus, rex Herma unus, rex Hered unus, rex Lebna unus, rex Odullam unus, rex Maceda unus, rex Bethel unus. Hi omnes bello Gabaonitico & Australi victi sunt, præter reges Jericho, Haï & Bethel. Hunc ultimum in bello Haïensi cum suis cæsum putamus. Vide num. 157. Sequuntur: Rex Taphua unus, rex Opher unus, rex Aphec unus. Diximus num. 212 incertum esse, an hi reges Septemtrionales fuerint, an Australes. Masius his annumerat primum, illis duos posteriores. Quos dein recenset catalogus, omnes in Aquilonari Chananæa regnarunt & victi sunt: Rex Saron unus, rex Madon unus, rex Asor unus, rex Semeron unus, rex Acsaph unus, rex Thenac unus, rex Mageddo unus, rex Cades unus, rex Jachanan Carmeli unus, rex Dor & provinciæ Dor unus, rex gentium Galgal unus, rex Thersa unus: omnes reges triginta unus.
[228] At, inquies, si catalogus hic accuratus sit, quomodo cap. 15 ℣. 63 Jerusalem, cap. 16 ℣. 10 Gazer, cap. 17 ℣. XI Dor, Thenac & Mageddo ab hostibus adhuc occupatæ leguntur? Existimo, harum multos incolas præcipiti fuga Josue gladium evasisse, [paucæ tamen aliquæ ex regiis eorum sedibus ab hoste dein recuperatæ.] & dein, sicut filios Enacim fecisse diximus num. 209, urbes suas repetiisse & muniisse. Quo tempore id fecerint, an ante Chananææ divisionem, cum belli sedem transtulerant Hebræi ad loca a dictis urbibus remotiora, an ipso divisionis tempore, an post illam vel etiam post mortem Josue, non inquiro. Aliquid horum de aliqua civitate probabiliter asseri potest: nam certum est, libro Josue varia hinc inde inseri, præcipue a cap. 13 usque ad 22, quæ post terræ promissæ distributionem, imo & Sancti mortem facta sunt. Unde multi inferunt, Josue libri hujus non fuisse auctorem contra alios, qui illa ab Esdra vel alio scriptore sacro addita fuisse volunt. Adi numerum 267 & seqq.
[229] [Chananæorum fuga elapsorum migratio in Africam.] Plurimi ex Chananæis, quos timor internecini belli, quod Israëlitæ contra eos gerebant, sedibus suis expulerat, in alias terras migrarunt. Rem memoratu dignam narrat Procopius libro 2 de bello Wandalico cap. 10. Verba dabo, prout ea Claudius Maltretus noster Latine reddita edidit Parisiis anno 1662: Cum Hebræi, ex Ægypto egressi, non longe a Palæstinæ finibus abessent, dux viæ Moyses, vir sapiens, e vita migravit. Ducatum suscepit Jesus Nave filius: qui gente hac in Palæstinam inducta, regionem obtinuit, virtutem in bello promens humana majorem; ac debellatis indigenis omnibus, urbium facile potitus est, audiitque plane invictus. Tunc temporis maritima omnis regio, a Sidone ad Ægypti fines, Phœnice dicebatur, nec nisi unum ibi quondam fuisse regem confessione omnium constat, qui de Phœnicum antiquitatibus scripsere. Illic gentes numero abundantes degebant, Gergesæi, Jebusæi, aliæquea liis discretæ nominibus in Hebræorum Historia. At ubi Ducem advenam vinci non posse intellexerunt, relicta patria, in Ægyptum conterminam commigrarunt. Hic loco non invento, qui sedes ipsis satis laxas præberet, quod jam ab ævo longinquo frequens populis Ægyptus esset, in Africam concesserunt: quam totam usque ad Columnas Herculeas obtinuerunt, multisque urbibus conditis frequentarunt. Phœnicum lingua etiamnum utuntur incolæ. Castellum quoque struxerunt in urbe Numidia: ubi est urbs jam dicta Tigisis. Ibi ad fontem uberrimum columnæ e lapide candido visuntur duæ, quæ incisam Phœnicum literis & verbis sententiam hanc servant: NOS II SUMUS, QUI FUGIMUS A FACIE JESU LATRONIS, FILII NAVE. Quidquid sit de hac inscriptione, & nonnullis narrationis adjunctis, quæ hic examinare non vacat, Chananæorum in Africam migrationem confirmant hæc S. Augustini testimonia; in Expositione inchoata Epistolæ ad Romanos, Interrogati, inquit, rustici nostri quid sint, Punice respondentes Chanani, corrupta scilicet, sicut in talibus solet, una littera, quid aliud respondent quam Chananæi? Et quæst. 16 in Judices, Istæ, ait, linguæ Punica & Chananæa, seu Hebræa, non multum inter se differunt. Videri potest Calmetus, qui de Chananæorum in alias terras migratione longam dissertationem præfixit suis Commentariis in librum Josue.
[230] [Anno principatus sui septimo Josue] Anno septimo ab introïtu Israëlitarum in Chananitidem verisimilius inchoata est terræ istius distributio cis Jordanem novem tribubus & dimidiæ tribui Manasse. Colligitur id ex annis Calebi cap. 14 a ℣. 7, ubi ita loquitur: Quadraginta annorum eram, quando misit me Moyses famulus Domini de Cadesbarne, ut considerarem terram; nuntiavique ei, quod mihi verum videbatur… Juravitque Moyses in die illo, dicens: Terra, quam calcavit pes tuus, erit possessio tua, & filiorum tuorum in æternum, quia secutus es Dominum Deum meum… Quadraginta & quinque anni sunt, ex quo locutus est Dominus verbum istud ad Moysen, quando ambulabat Israël per solitudinem: hodie octoginta quinque annorum sum. Lector in memoriam revocet ab exitu de Ægypto usque ad Jordanis transitum fluxisse annos quadraginta; secundo vero ab exitu anno missos fuisse exploratores, & reliquis 38 Israëlitas in deserto vagatos fuisse, & mox calculos subducenti apparebit, eo, quo diximus, anno divisionem probabilius cœptam esse. Hanc temporis rationem contra nonnullos dissentientes stabilitam vide apud Torniellum ad annum 2590 num. 1, & Natalem Alexandrum in Historia ecclesiastica veteris Testamenti tomo 1, pag. 301 col. 2.
[231] Itaque Josue anno septimo a transitu Jordanis, qui & septimus fuit principatus ejus, [centenarius jubetur a Domino sorte dividere Chananæam:] ætatis vero circiter centesimus, monetur a Domino, ut alteram muneris sui partem implere aggrediatur, partitionem scilicet terræ promissæ. Jam, ut credibile est, accingebat se Imperator, ut reliquos Chananææ reges debellaret; nam præter illos triginta & unum, regno vitaque bellis superioribus privatos, etiam alii in fertilissima illa populosissimaque regione regna obtinebant: at Deus prius distributionem fieri voluit, & terrarum reliquarum expugnationem particularibus cujusque tribus armis committere ob rationes, quas ex Scriptura transcripsi num. 224. De terræ tam subactæ quam deinceps subigendæ divisione a Deo imperata agit caput 13 a ℣. 1: Josue senex provectæque ætatis erat, & dixit Dominus ad eum: Senuisti & longævus es, terraque latissima derelicta est, quæ necdum sorte divisa est. Dein enumerat Deus partes Chananitidis nondum debellatas, quæ in sortem Israëlitis cedere debeant. De quibus: Ego sum, inquit Dominus ℣. 6, qui delebo eos a facie filiorum Israël. Veniat ergo in partem hereditatis Israël, sicut præcepi tibi. Et nunc divide terram in possessionem novem tribubus & dimidiæ tribui Manasse, cum qua, id est, cum cujus altera parte, Ruben & Gad possederunt terram, quam tradidit eis Moyses famulus Domini trans fluenta Jordanis, ad Orientalem plagam. Cujus deinde terræ, distributæ duabus tribubus & mediæ, amplitudinem generatim a ℣. 9 persequitur. Tum a ℣. 15 sigillatim recenset limites, quibus portio tribus Ruben; a ℣. 24, quibus sors tribus Gad; a ℣. 29, quibus hereditas dimidiæ tribus Manasse terminabantur.
[232] Initio capitis 14 proponitur in genere divisio terræ facta reliquis tribubus cis Jordanem, [Calebo benedicit, promissamque Hebron tradit:] hisce verbis: Hoc est, quod possederunt filii Israël in terra Chanaan, quam dederunt eis Eleazar sacerdos, & Josue filius Nun, & principes familiarum per tribus Israël: sorte omnia dividentes, sicut præceperat Dominus in manu Moysi (Numer. cap. 34 ℣. 13,) novem tribubus & dimidiæ tribui &c. Hæc divisio non prius absoluta est, quam castra e Galgalis translata essent in Siluntem, ut ex sequentibus intelligetur. Cœpta autem est hoc anno, cum Josue adhuc moraretur in Galgalis. Porro imminente sortitione terræ cis Jordanem, Accesserunt (a ℣. 6) filii Juda ad Josue in Galgala, locutusque est ad eum Caleb filius Jephone Cenezæus: Nosti quid locutus sit Dominus ad Moysen hominem Dei de me & te in Cadesbarne. Quadraginta annorum eram, quando misit me Moyses famulus Domici de Cadesbarne, ut considerarem terram; nuntiavique ei, quod mihi verum videbatur. Fratres autem mei, qui ascenderant mecum, dissolverunt cor populi: & nihilominus ego secutus sum Dominum Deum meum. Juravitque Moyses in die illo, dicens: Terra, quam calcavit pes tuus, erit possessio tua, & filiorum tuorum in æternum; quia secutus es Dominum Deum meum. Concessit ergo Dominus vitam mihi, sicut pollicitus est usque in præsentem diem… Da mihi ergo montem istum, quem pollicitus est Dominus, te quoque audiente, in quo Enacim sunt, & urbes magnæ atque munitæ: si forte sit Dominus mecum, & potuero delere eos: sicut promisit mihi. Benedixitque ei Josue & tradidit ei Hebron in possessionem.
[233] [sors tribuum Juda, Ephraïm & mediæ Manasse; portio filiarum Salphaad:] Postquam Caleb terræ portionem, quam ipsi ob constantiam adversus seditiosos olim Deus per Moysen decreverat, impetrasset, tribui Juda sua sors assignatur, de qua toto fere capite 15 agitur, generatim quidem primo omnibus circumcirca descriptis terminis, speciatim deinde illius tribus urbibus nominatim recensitis. A versu 13 usque ad 20 per prolepsim inseritur, quomodo post mortem Josue Caleb ea, quæ sibi extra sortem in ea tribu obvenerant, occuparit. Capite 16 describuntur fines regionis, quæ tribui Ephraïm obtigit. Capite 17 designatur sors dimidiæ tribus Manasse, & filiarum Salphaad. De his hæc versus 4: Veneruntque in conspectu Eleazari sacerdotis, & Josue filii Nun, & principum, dicentes: Dominus præcepit per manum Moysi (Numer. cap. 27 a ℣. 1,) ut daretur nobis possessio in medio fratrum nostrorum. Deditque eis (Josue) juxta imperium Domini possessionem in medio fratrum patris earum.
[234] [querela filiorum Joseph de sua sorte,] Manassenses & Ephraïmitæ, audita sua sorte, contenti non fuerunt: nam Scriptura subdit a ℣. 14: Locutique sunt filii Joseph ad Josue, & dixerunt: Quare dedisti mihi, id est nobis, qui facimus duas tribus, possessionem sortis & funiculi unius, cum sim tantæ multitudinis, & benedixerit mihi Dominus? Dicunt hoc, ut ex sequentibus apparet, non quia regiones eis sorte assignatæ utrique tribui non sufficerent; sed quia bona earum pars silvestris esset, atque a Chananæis adhuc possideretur, quos ipsi expellere se posse diffidebant; quod ferreis curribus uterentur, quodque arces & urbes in montibus & rupibus occuparent, situ & arte munitas. Sperabant ipsi, se a supremo Duce, utpote ejusdem patriarchæ Josephi nepote (erat enim Josue ex tribu Ephraïm,) obtenturos, ut ex vicina regione, Israëli subdita atque alteri tribui obventura, pars aliqua concederetur. Ita fere a Lapide.
[235] [quos Josue hortatur ad laxanda habitationis suæ spatia excisis Chananæis.] At optimus Princeps, nihil his commotus querimoniis, fortis stetit, noluitque ulli alteri tribui adimere, quod Manassensibus vel suis tribulibus Ephraïmitis tribueret. Nihil dedit propinquitati sanguinis, sed totum justitiæ, ut sequens versus 15 indicat: Ad quos Josue, ait: Si populus multus es, & ampliora quæris ad habitandum spatia, noli ea postulare cum aliorum injuria; sed ascende in silvam, & succide tibi spatia in assignata terra Pherezæi & Raphaïm: quia angusta est tibi possessio montis Ephraïm. Cui responderunt filii Joseph (℣. 16:) Non poterimus ad montana conscendere, cum ferreis curribus utantur Chananæi, qui habitant in terra campestri; in qua sitæ sunt Bethsan cum viculis suis, & Jezraël mediam possidens vallem. Hæc eadem animi firmitudine excipit Imperator, eodemque responso, quo ante, contra ipsos retorquet, quod in causæ suæ patrocinium objecerant: Dixitque Josue a ℣. 17 ad domum Joseph, Ephraïm, & Manasse: Populus multus es & magnæ fortitudinis, non habebis sortem unam; sed transibis ad montem, & succides tibi atque purgabis ad habitandum spatia: & poteris ultra procedere, cum subverteris Chananæum, quem dicis ferreos habere currus, & esse fortissimum.
§ XXIV. Ossa patriarchæ Joseph humari, tabernaculum in Siluntem transferri, & increpita VII tribuum ignavia, sortitionem intermissam expediri curat: notæ in Josephi narrationem.
[Humatio ossium patriarchæ Joseph;] Patriarcha Joseph morti proximus Israëlitas jurejurando obstrinxerat Genesios cap. 50 a ℣. 23, ut ossa sua ex Ægypto in terram Chanaan olim migraturi secum deferrent. Id factum fuisse legimus Exodi cap. 13 ℣. 19: Tulit quoque Moyses ossa Joseph secum, eo quod adjurasset filios Israël, dicens: Visitabit vos Deus; efferte ossa mea hinc vobiscum. Ea vero terræ mandata narrantur libro Josue cap. 24 ℣. 32: Ossa quoque Joseph, quæ tulerant filii Israël de Ægypto, sepelierunt in Sichem, in parte agri, quem emerat Jacob a filiis Hemor patris Sichem, centum novellis ovibus, & fuit in possessionem filiorum Joseph, Ephraïmitarum scilicet. Licet nusquam dictæ humationis tempus inveniatur, verisimile tamen non est, sanctum Principem hujuscemodi pietatis officium diu distulisse: haud dubie prima oblata opportunitate illud præstitit, solemnemque exsequiarum celebrationem fieri curavit. Primum autem tempus ad id opportunum fuit, quando, Chananæa majori ex parte subacta, belloque omni cessante, eam regionem pacifice possidebant Israëlitæ, in qua erat prædium illud prope Sichem, quod dedit Jacob Joseph filio suo Joannis cap. 4 ℣. 5: solebant enim veteres suorum cadavera in suismet possessionibus humare. An Josephi lipsana sepulta fuerint ante inchoatam terræ divisionem cis Jordanem, an vero postquam jam Ephraïmitæ hereditatem suam, in qua sepulturæ ejus locus jacebat, sortito nacti essent, examinant Torniellus ad annum 2589 & ad eumdem Salianus in Annalibus num. 25. Hic secundum, ille primum conjicit. Patris & fratrum Josephi lipsana, quæ pariter a filiis Israël de Ægypto asportata creduntur, eodem loco honorifice a Josue tumulata fuisse, colligitur ex Actuum cap. 7 ℣. 15, & S. Hieronymi epistola 33, alias 101, ad Pammachium de Optimo genere interpretandi.
[237] Octavo tam principatus Josue quam transmissi Jordanis anno cum Torniello & Bonfrerio credimus, castra e Galgalis cum tabernaculo fœderis Siluntem translata fuisse. De quo cap. 18 ℣. I: Congregatique sunt omnes filii Israël in Silo, [translatio tabernaculi in Siluntem,] ibique fixerunt tabernaculum testimonii, & fuit eis terra subjecta. Salianus ad annum 2590 in sua Epitome, Licet, inquit, videri possit Silo in sedem Sanctuarii electam, quod ea esset in sorte Ephraïm, quæ erat Imperatoris tribus, & videretur rationi consentaneum, sacrarium sedemque pontificis apud Ephraïmitas collocari, quando tunc apud eos erat principatus: & quidem in ejus Viri potestate, cui religio & pietas erat antiquissima: videtur tamen Josue divinum in hac translatione consilium exquisisse apud Eleazarum pontificem, & secutus potius, quam propriam consolationem adamasse: Deum autem tam Principem, quam filios Josephi honorare voluisse. Quidquid sit de oraculi consultatione, vix dubito, quin tabernaculum divino monitu in Silunte collocatum fuerit: siquidem Dei electione locum illi constituendum fuisse iterum & sæpius indicatur Deut. cap. 12.
[238] [ubi intermissa sortitio hortatu Sancti resumitur:] Constituto in Silunte non sine varia sacrificiorum solemnitate Sanctuario (id enim de tanta celebritate, ad quam omnes filii Israël congregati fuerant, merito existimandum est,) cœptam in Galgalis partitionem Josue quamprimum ad exitum deduci curat: Remanserant autem, inquit Scriptura a ℣. 2, filiorum Israël septem tribus, quæ necdum acceperant possessiones suas. Ad quos Josue ait: Usquequo marcetis ignavia, & non intratis ad possidendam terram, quam Dominus Deus patrum vestrorum dedit vobis? Eligite de singulis tribubus ternos viros, ut mittam eos, & pergant atque circumeant terram, & describant eam juxta numerum uniuscujusque multitudinis: referantque ad me quod descripserint. Dividite vobis terram in septem partes: Judas sit in terminis suis ab Australi plaga, & domus Joseph ab Aquilone. Mediam inter hos terram in septem partes describite: & huc venietis ad me, ut coram Domino Deo vestro mittam vobis hic sortem: quia non est inter vos pars Levitarum, sed sacerdotium Domini est eorum hereditas. Gad autem, & Ruben, & dimidia tribus Manasse jam acceperant possessiones suas trans Jordanem ad Orientalem plagam: quas dedit eis Moyses famulus Domini. Cumque surrexissent viri, ut pergerent ad describendam terram, præcepit eis Josue, dicens: Circuite terram & describite eam, ac revertimini ad me: ut hic coram Domino in Silo mittam vobis sortem. Qua de causa partitio, Dei ipsius jussu in Galgalis inchoata, fuerit interrupta, Scriptura non exprimit. Conjectura Bonfrerii mihi videtur magis ad verum accedere quam reliquorum. Hic consuli potest, & qui non multum ab eo discrepat Salianus in Epitome ad annum 2590.
[239] [reliquæ tribus suas sortito portiones accipiunt.] Itaque perrexerunt geometræ (verba sacra sunt a ℣. 8:) & lustrantes eam in septem partes diviserunt, scribentes in volumine. Reversique sunt ad Josue in castra Silo. Qui misit sortes coram Domino in Silo, divisitque terram filiis Israël in septem partes. Et ascendit sors prima filiorum Benjamin per familias suas &c. Hujus tribus termini atque oppida recensentur reliquo capite 18. Sors secunda obtigit tribui Simeon; tertia tribui Zabulon; quarta tribui Issachar; quinta tribui Aser; sexta tribui Nephthali; septima tribui Dan: de quarum limitibus urbibusque agitur usque ad ℣. 49 capitis 19, in cujus fine repetitur, a quibus & quo in loco hæc divisio facta fuerit: Hæ sunt possessiones, quas sorte diviserunt Eleazar sacerdos & Josue filius Nun, & principes familiarum ac tribuum filiorum Israël in Silo, coram Domino ad ostium tabernaculi testimonii, partitique sunt terram.
[240] Narrata regum Aquilonarium clade, Josephus ita suam continuat historiam: Jamque quinto hujus belli anno exacto, Chananæorum nemo supererat, [Notæ] nisi siqui in loca munitissima confugerant. Aberrat, nisi illud quinquennium ad bellum Septemtrionale referat: nam a Jordanis transitu sex annis circiter bellatum fuit, & septimo Galgalæa sortitio inchoata. Adi num. 230: Jesus autem, castris e Galgalis in montana translatis, sacrum tabernaculum in urbe Silunte fixit; quod is locus propter pulchritudinem visus sit idoneus (verius dixisset, quod esset a Deo ad id electus; ut colligitur ex Deut. cap. 12) in quo tantisper maneret, dum major commoditas ædificandi templi se præberet. Inde cum omni populo profectus versus Sicima, altare ita ut Moyses præceperat statuit: & diviso exercitu, in Garizæo monte dimidium ejus collocavit, & in Gibale alterum dimidium, in quo altare erat, cum Levitis ac sacerdotibus. Ubi mactatis victimis, execrationibusque peractis, & in altari insculptis, in Siluntem sunt reversi. Liber Deuteronomii fuit insculptus duodecim lapidibus, distinctus ab iis, e quibus altare exstructum fuit: nec e Silunte Josue ad duos illos montes profectus est, sed e Galgalis anno primo sui principatus. Vide dicta numero 159 & 163. Jesus autem jam senex, cum videret Chananæorum urbes pene inexpugnabiles, tum propter situm natura tutum, tum propter munitiones ad frustrandos hostium conatus arte additas: nam cognito Israëlitarum ex Ægypto exitu, & quod ad suum excidium properarent, toto illo tempore in muniendis oppidis occupati fuerant: conventu populi in Siluntem indicto, concionem advocat. Videtur hic Josephus innuere, Sanctum progressum fuisse ad Chananæam, licet nondum omnino subactam, sorte dividendam, quod diffideret se reliquas ejus urbes natura & arte munitissimas expugnare posse. Verum quis id credat de eo Viro, qui tam insigni hactenus in Deum fiducia fuit, quique opem divinam in gravissimis ac difficillimis expeditionibus numquam sibi hactenus defuisse expertus est? Aliam ego maturatæ partitionis causam non agnosco, quam præceptum divinum, quod Deus ipsi dedit ob rationes in Scriptura expressas, quas dedi num. 224.
[241] Cumque frequens concursus factus esset, res hactenus fortiter ac feliciter gestas recensuit, [in Josephi] quales par erat Dei auspiciis a populo religiosissimo geri: reges triginta & unum ausos manus conserere devictos, exercitusque potentissimos prælio superatos, internecione cæsos, ut ne reliquiæ quidem generis superessent. Cæterum quoniam ex urbibus aliæ captæ essent, aliæ munitiores & ob hoc obstinatiores longa oppugnatione opus haberent; censuit eos, qui ex regione, ultra Jordanem sita, in communem expeditionem profecti fuerant, & propter cognationem socios periculorum se adjunxerant, gratiis prius actis ad proprias sedes remittendos. Deinde ex singulis tribubus singulos testatæ probitatis viros eligendos, qui regionem totam permensi bona fide & absque dolo magnitudinem ejus renunciarent. In eam sententiam itum est ab universo populo: moxque eos viros misit ad metiendam terram, adjunctis ad eos quibusdam geometriæ peritis, qui propter hanc scientiam errare ac falli non poterant: hisque mandata dedit, ut æstimationem agrorum juxta bonitatem terræ facerent… Decemviri autem huic negotio destinati, perlustrata regione & æstimatione terræ peracta, septimo mense reversi sunt ad eum in Siluntem, ubi tum tabernaculi sedes erat. Tum Jesus, assumpto Eleazaro cum senatu ac tribuum principibus, divisit regionem novem tribubus & Manassitarum dimidiæ parti, cuique tribui pro ejus magnitudine agrum admetiens. Dein subjicit, quæ cuique tribui sors obtigerit alio quam Scriptura ordine. Post quæ, Ad hunc, inquit, modum sex gentium a filiis Chananæi denominatarum regionem Jesus divisit, & novem cum dimidia tribubus habitandam dedit. Amoræam enim, & ipsam ab uno ex filiis ejus dictam, Moyses jam ante duabus cum dimidia tribubus diviserat, ut supra diximus. Sidoniorum autem, Arucæorum, Amathæorum & Arithæorum agri nihil ad hanc divisionem pertinuerunt.
[242] [narrationem] Josephus terram promissam novem tribubus & dimidiæ in Silunte distributam scribens iterum Scripturæ contradicit, quæ duas tribus & mediam in Galgalis, reliquas vero septem in Silunte portionem suam accepisse diserte affirmat. Oratio autem, quam ante partitionem Imperatorem ad populum habuisse narrat, toto, ut aiunt, cælo differt ab allocutione, quam Sanctus capite 18 ante Siluntinam divisionem ad ignavos Israëlitas fecit. Ante eamdem, ut habemus ex textu sacro ibidem, terni e singulis tribubus electi fuerunt, qui terram describerent: at Josephus singulos e singulis tribubus missos fuisse dicit, quibus tamen periti aliquot geometræ fuerint adjuncti. Verum cum sortitionem Galgalæam ac Siluntinam confuderit, ac ex utraque permixta unam conflaverit, cumque ante Galgalæam dimensores terræ dividundæ quoque ablegatos fuisse, multorum ferat opinio, & verisimiliter etiam aliqua oratio a sancto totius negotii Directore præmissa fuerit; dici potest, quod illa oratio, ac decemvirorum & geometrarum missio, de quibus hic Josephus, præcesserit Galgalæam distributionem. In orationis tamen argumento aliquid displicet, quod scilicet dicatur Joseu consilium cepisse dimittendi tribus Ruben, Gad, & mediam Manasse, quia capiendæ restabant urbes munitiores, & ob hoc obstinatiores longa oppugnatione opus haberent. Cur non eam, quam Scriptura suggerit, dat rationem, nempe quia Deus imperarat terræ divisionem, & cessationem a bello communibus armis gerendo? Septem illæ gentes, quarum terras inter filios Israël divisas fuisse scribit Josephus, aliique, quos nominat populi, omnes fuerunt de stirpe Chanaan, cui maledixerat Noë. Curiosus lector de iis videre potest Torniellum ad annum 1931 num. 34 & seqq., & 2584 num. 23.
§ XXV. Constantiæ adversus seditiosos præmium accipit: Sancti animus a cupiditate alienus: ejus vice numquam alii rempublicam administrarunt.
[Præceptum Domini ut Sancto concederetur urbs, quam ipse eligeret,] Cumque complesset sanctus Princeps sorte dividere terram singulis per tribus suas, dederunt filii Israël possessionem Josue filio Nun in medio sui, juxta præceptum Domini urbem, quam postulavit, Thamnath-Saraa in monte Ephraïm: & ædificavit civitatem, habitavitque in ea cap. 19 ℣. 49 & 50. Itaque juxta præceptum Domini portionem suam accepit S. Imperator. At quando præceptum illud datum? Verisimile est, Deum eodem tempore, quo Numer. cap. 14 ℣. 24 Calebo ob causam suam, contra seditiosos tam fortiter actam, præmium decrevit, nostro quoque Sancto suum decrevisse. Cur enim, qui eadem in Deum fide fuerat, eodem zelo & fortitudine, ut supra num. 42 & seqq. probavimus, exploratorum mendaciis, credulique populi murmurationibus obstiterat, præteritus esset Josue? Cur secus quam alter nullum suæ hujus fidelitatis, zeli & constantiæ præmium referret?
[244] Neque obstat (verba sunt Bonfrerii hic) quod nihil tale commemoret Scriptura Num. 14: [verisimilius datum est in præmium ejus constantiæ adversus seditiosos:] neque enim omnia Scriptura exprimit; sed multa etiam silet, quæ ex alio simili possunt colligi, & probabiliter relinquuntur colligenda. Adde alio loco subinde supplere Scripturam, quod suo loco prætermissum fuit; quod in hac re hic factum: nam & hic id suppletur, & supra cap. 14 ℣. 6 non obscure indicatur, tantumdem promissum fuisse Josue, quantum Calebo; cum Caleb Josuam allocutus ita ait: “Nosti quid locutus sit Dominus ad Moysen hominem Dei de me & te in Cadesbarne”. Verum quidnam illud est, quod promisit Deus vel præcepit fieri ipsi Josue? Nimirum id, quod verbis sequentibus significatur, ut videlicet, quem vellet ipse locum & eligeret ad habitandum, is ei hæreditatis nomine consignaretur. Itaque Calebo certi alicujus loci jam tum Num. 14 assignata est a Deo possessio; Josue vero nullus certus locus assignatus, sed ei relicta optio, ut quem ipse eligeret, hunc populus, cæterique populi principes ratum haberent.
[245] Poterat Josue, utpote qui etiamnum imperii clavum tenebat, [urbem vilem eligens insigne continentiæ dat exemplum:] agros fertiles, urbemque aliquam amplam & augustam sibi eligere, in qua præ ceteris popularibus splendide pro dignitate habitaret; poterat hæc, inquam, eligere, præcipue cum iis, ob quæ Deus illi præmium singulare statuerat, tot alia egregia accessissent in rempublicam Hebraïcam merita, ut nemo non electionem ut æquissimam approbasset. Verumtamen id non fecit: cum meliorem posset, deteriorem sibi hereditatem elegit, insigne continentiæ animique ab omni cupiditate alieni principibus ac magistratibus exemplum relinquens. Unicam inter tribules suos Ephraïmitas urbem Thamnath-Saraa, eamque ruinosam ac pene dirutam, quæ ipsi restauranda vel reædificanda fuerit, ut ex ℣. 50 colligitur, sibi dari postulavit. Neque hæc in fertili & amœno solo sita erat, sed in arido & infœcundo: nam urbs hæc Thamnath agnominata fuit Saraa, inquit Arias Montanus, a Lapide, aliique hic, a sterilitate & inutilitate loci. Hanc tanti Imperatoris animi modestiam non sat mirari potuit sancta Paula, teste S. Hieronymo in ejus Epitaphio, cum sacra Palæstinæ loca viseret; videretque, tam præclarum Ducem, tot & tantis victoriis insignem, tam modeste ac demiße se ipsum in divisione terræ tam fœcundæ gessisse, nec sibi nisi locum vilem, asperum, ruinosum vel potius dirutum delegisse.
[246] [6 profugis, 48 Levitis civitates assignantur:] Suis Imperatori, Calebo, atque unicuique tribui possessionibus constitutis, Locutus est Dominus ad Josue, dicens: Loquere filiis Israël, & dic eis: Separate urbes fugitivorum, de quibus locutus sum ad vos per manum Moysi Numer. cap. 35 a ℣. XI, ut confugiat ad eas, quicumque animam percusserit nescius &c. Oraculum divinum ad populum refert Josue: statutæque sunt sex refugii civitates, tres cis & totidem trans Jordanem: Accesseruntque, his peractis, principes familiarum Levi ad Eleazarum sacerdotem, & Josue filium Nun, & ad duces cognationum per singulas tribus filiorum Israël: locutique sunt ad eos in Silo terræ Chanaan, atque dixerunt: Dominus præcepit per manum Moysi Numer. cap. 35 a ℣. 1, ut darentur nobis urbes ad habitandum, & suburbana earum ad alenda jumenta. Dederuntque filii Israël de possessionibus suis juxta imperium Domini, civitates & suburbana earum. Caput 21 post hæc verba nominatim recenset quadraginta octo urbes Levitis assignatas. De sex refugii civitatibus agit caput præcedens.
[247] [verisimile quidem est, quod Sanctus de iis, quæ refert Josephus, populum prius] Memorat Josephus, Sanctum concionem ad omnem Israël prius instituisse, quam urbes e quaque tribu eligerentur, a Levitis hereditario jure possidendæ. Ejus argumentum, & reliqua deinde facta usque ad duarum tribuum & mediæ dimissionem, de qua mox, sic describit: Cæterum Jesus ætate jam defecta, cum non valeret consilia sua per se exequi, & qui vicem ejus gerebant, negligentius rempublicam administrarent, præcepit unicuique tribui, ut ex sua sorte Chananæorum reliquias tolleret. In hoc enim consistere & ipsorum securitatem, & disciplinæ ac religionis incolumitatem: idque eos non ex Moysi tantum monitis, sed suomet experimento didicisse: deinde ut Levitis triginta octo destinatas urbes redderent, jam enim decem in Amoræa trans flumen acceperant. Ex his in tribus profugis receptacula sunt instituta. Nihil enim magis erat curæ, quam ut nusquam a Moysis præscriptis recederetur. Hæ fuerunt in Tribu Judæ Hebron, in Ephræmi Sicima, in Nephthalitide Cedesis, quæ est in superiore Galilæa. Post hæc quod de præda in reliquum erat, divisit: supererat enim permultum. Unde non mediocris divitiarum accessio & publice & privatim facta est. Tantum erat auri & vestimentorum ac reliquæ supellectilis, tantum etiam jumentorum ac pecudum, ut numero comprehendi non possent.
[248] [monuerit; at ejus vice alios rempublicam administrasse, falsum putamus.] Certum est, quod comitia adhuc duraverint, antequam Levitarum civitates in quaque tribu ab aliis separarentur: nam cap. 21 ℣. 1 principes familiarum Levi ea de causa accessisse leguntur pontificem, Imperatorem & tribuum duces in Silunte cum populo congregatos. Quod dicat Josephus, hoc tempore Sanctum Israëlitis præcepisse, non modo ut suas Levitis civitates concederent; verum etiam superstites in sua sorte Chananæos delerent, ut tam ipsi quam Levitæ hereditatem suam pacifice possidere possent, satis verisimile est. Verum Josue hoc eodem tempore, ob grandævam senectutem non potuisse consilia sua per se exsequi, constitutos jam fuisse, qui ejus vice rempublicam administrarent, eosque hoc negligentius fecisse; hæc,inquam, omnia nullam veri speciem habent, nec in Scripturis fundamentum. Dico ego, quod sanctus Imperator jam non minus per se exsequi potuerit consilia sua, quam initio sui regiminis. Veneranda Sancti meritisque gravis senectus nec auctoritatem ipsius in subditos, nec horum erga ipsum reverentiam, amorem, obsequendique studium imminuit. Neque ad hoc usque tempus ulli substituti fuere, qui Sancti vices gererent in republica administranda: imo postquam jam, conventu Siluntino dissoluto, domicilium in Thamnath-Saraa fixisset, supremam potestatem, non secus ac antea, exercuit. Ad extremum vitæ ad reipublicæ clavum sedit, eumque direxit, nec umquam illum vicariorum curæ commisit. Toto ejus vitæ tempore tribuum principes vel seniores populi tantum instrumenta fuerunt, quorum ope imperia sua, vel per se vel per legatos eisdem communicata, exsequeretur. Horum veritas ex postremis libri Josue capitibus manifeste eruitur. Quod autem Josephus hoc tempore tantum triginta octo urbes Levitis datas scribat, cum jam decem in Amorrhæa trans flumen accepissent, id opinor ex Litteris sacris probari non posse: nam Numer. cap. 35 præcipitur ista distributio facienda inposterum, nec usquam inchoata significatur nisi hujus libri cap. 21, ubi 48 civitates illis attributæ leguntur. Falso quoque supponit idem auctor, tres refugii civitates trans Jordanem antea a Moyse determinatas fuisse; hinc trium aliarum cis Jordanem assignatarum tantum meminit. Omnes sex sub Josue cap. 20 constitutæ sunt, & cap. 21 Levitarum habitationi datæ sunt. De spoliorum divisione egimus post bellum Aquilonare: siquis hanc partim ante, partim vel etiam totam post terræ distributionem factam velit, ei me non opponam.
§ XXVI. Rubenitis & sociis, ad sua redituris, salutaria dat monita; legatos mittit cognituros, quo animo illi altare erexissent; audita eorumdem innocentia, turbæ cessant: urbem Thamnath-Saraa reædificat.
[Ad suas trans Jordanem terras abituris Rubenitis & sociis] Distributionibus finitis, cum jam solvenda viderentur comitia, inquit Salianus ad annum 2590 num. 33, existimavit quoque Josue, cæteros qui trans Jordanem habitabant æque dimitti posse. Cum ergo non ultra necessarius Rubenitarum & sociorum exercitus videretur, & communia prælia, communibusque peragenda viribus expedita essent, & singuli deinceps hostes, cum singulis tribubus pugnaturi essent, & quidem jam non parum debilitati prioribus bellis, eis deinceps vacationem militiæ concedendam censuit. Res cap. 22 a ℣. 1 ita describitur: Eodem tempore, quo scilicet divisioni terræ opera data est, vocavit Josue Rubenitas, & Gaditas, & dimidiam tribum Manasse, dixitque ad eos: Fecistis omnia, quæ præcepit vobis Moyses famulus Domini: mihi quoque in omnibus obedistis, nec reliquistis fratres vestros longo tempore, usque in præsentem diem, custodientes imperium Domini Dei vestri. Plena humanitatis est ista allocutio, quæ a laude eorum exorsa, primum obedientiam Deo, Moysi & sibi præstitam commendat; deinde & charitatem erga reliquas tribus, quarum commodis tot annis servierant.
[250] [S. Princeps amorem Dei & legum custodiam commendat;] Sequitur ℣. 4 ipsa dimissio: Quia igitur dedit Dominus Deus vester fratribus vestris quietem & pacem, sicut pollicitus est; revertimini, & ite in tabernacula vestra, & in terram possessionis, quam tradidit vobis Moyses famulus Domini trans Jordanem. Non obliviscitur autem optimus Princeps abeuntibus commendare, quod alte infixum gerebat in pectore, quodque vult esse instar omnium admonitionum, ut scilicet Deum ament ejusque mandata custodiant: Ita dumtaxat, inquit ℣. 5, ut custodiatis attente & opere compleatis mandatum & legem, quam præcepit vobis Moyses famulus Domini, ut diligatis Dominum Deum vestrum, & ambuletis in omnibus viis ejus, & observetis mandata illius, adhæreatisque ei, ac serviatis in omni corde & in omni anima vestra. In paucis his verbis prodit se fervida boni Senis pietas, & solicitudo pro suorum salute.
[251] [eis benedicit, monitosque de præda cum fratribus dividenda dimittit: ob aram] Benedixitque eis Josue, & dimisit eos. Qui reversi sunt in tabernacula sua. Dimidiæ autem tribui Manasse possessionem Moyses dederat in Basan: & idcirco mediæ, quæ superfuit, dedit Josue sortem inter ceteros fratres suos trans Jordanem ad Occidentalem plagam. Cumque dimitteret eos in tabernacula sua, & benedixisset eis, dixit ad eos: In multa substantia atque divitiis revertimini ad sedes vestras, cum argento & auro, ære ac ferro & veste multiplici. Dein præcepti Divini, Numerorum cap. 31 ℣. 27, eos memores faciens, Dividite, inquit, prædam hostium cum fratribus vestris, qui trans Jordanem remanserunt. Reversique sunt, & abierunt filii Ruben, & filii Gad, & dimidia tribus Manasse, a filiis Israël de Silo, quæ sita est in Chanaan, ut intrarent Galaad terram possessionis suæ, quam obtinuerant juxta imperium Domini in manu Moysi. Cumque venissent ad tumulos Jordanis in terram Chanaan, ædificaverunt juxta Jordanem altare infinitæ magnitudinis. Verba sacra sunt a ℣. 6.
[252] [prope Jordanem erectam, in suspicionem impietatis veniunt: bellum contra eos meditantur reliquæ tribus:] Quod reliquo capite Scriptura fuse narrat, intellige ex Theodoreto quæstione 18, ubi illius hanc dat synopsim: Finito autem bello, factaque divisione discesserunt, qui trans flumen sortes acceperant: sed priusquam fluvium trajicerent, construxerunt ingens altare: cujus ædificationis intentionem cum ignorarent, qui de novem reliquis erant tribubus & media, suspicantes talem structuram ad impietatem tendere, statuerunt plane, anteposita cognationi religione, contra illos bellum inire. Verum sapientissimus Josue & Eleazar miserunt Phinees (& decem principes tribuum cum eo, ut dicitur ℣. 14) velut eum, qui zelo vehementi ultus erat impietatem in deserto, ut reduceret eis in memoriam majores illorum, & beneficia divina; admissæque iniquitatis admoneret. At ubi audierunt, illud altare pio animo structum esse, vocarique Monimentum divisionis recens factæ, nimirum ut posteri exhibere possent illud in argumentum adversus eos, qui vellent illos a divinis comitiis & solennitatibus excludere, admodum læti recesserunt, laudantes Deum ob fraternam pietatem, & communem omnium tranquillitatem. Legati reduces Pontifici, Imperatori ac filiis Israël, qui, ut ℣. 12 refertur, bellum suscepturi in Siluntem convenerant, Rubenitarum ac sociorum innocentiam exponunt: Placuitque sermo cunctis audientibus. Et laudaverunt Deum filii Israël, & nequaquam ultra dixerunt, ut adscenderent contra eos, atque pugnarent, & delerent terram possessionis eorum ℣. 33.
[253] Josephus historiam hanc fusa narratione prosequitur, [at prius legatos, qui rem totam cognoscant, prudens mittit] ex qua excerpimus, quæ ad Sanctum propius spectant: Post hæc, inquit, advocato in concionem exercitu, ad eos, qui ex regione ultra Jordanem sita una militabant numero quinquaginta millia, in hanc sententiam locutus est. Sequitur oratio, a S. Imperatore ad Rubenitas & socios abituros habita: sed hi non fuere numero quinquaginta, sed quadraginta tantum millia; plures enim ex duabus tribubus & media copiæ auxiliares Jordanem non transierant, ut patet capitis 4 versu 13. Post Sancti orationem ita pergit: Hæc locutus & singillatim primatibus populoque in commune dicto vale, ipse quidem eodem loco restitit: reliqua autem multitudo universa cum lacrymis eos deducebat, & ægre a se invicem divellebantur. Itaque trajecto fluvio, Rubelis tribus, & Gadis, & quotquot Manassitarum eos sunt secuti, altare super ripam Jordanis erigunt, monumentum posteris & signum conjunctionis cum reliquis, qui ultra Jordanem incolunt. Quo audito apud cæteros Israëlitas, cum altare exstructum scirent, non etiam quo animo; putabant eos, novata religione alienorum numinum cultum velle introducere: & temere hac suspicione violatæ religionis moti, arma corripuerant vindicaturi patrios ritus, & pœnas a violatoribus exacturi. Existimabant enim non tam cognationis ac dignitatis eorum, qui in hoc erant crimine, quam divinæ voluntatis rationem habendam. Atque ita irati ad expeditionem se accinxerunt.
[254] Jesus vero & pontifex Eleazarus cum senatu cohibebant eos, [Imperator; illis aram bono ex fine erectam nuntiantibus, turbæ cessant.] dicentes, verbis prius quam armis rem aggrediendam, & scitandum, qua mente id fecerint: & si forte malo animo factum deprehensum sit, tum demum armis impetendos. Mittunt igitur eo legatos, Phineesem filium Eleazari, & cum eo decem honoratos in populo, qui cognoscant quid sibi volentes altare in ripa construxissent. Sequitur legatorum discessus, oratio Phinees ad Rubenitas sociosque, & horum responsio, qua se purgant. Post quæ subdit: His auditis, Phineeses, collaudataque eorum constantia, reversus ad Jesum, rem totam apud populum exposuit. Qui lætus quod nec delectu opus esset nec civili sanguine, gratias egit Deo per sacrificia: moxque soluto conventu, reversis ad sua singulis, ipse apud Sicima elegit domicilium. In Thamnath-Saraa Sancto locus habitationis fuit, qui secundum omnes geographos remotior est a Sichem, quam ut apud hanc domicilium elegisse dici possit. Licet omnia, quæ de S. Josue ex Theodoreto & Josepho hic inserui, in Scripturis non exprimantur; de eorum tamen veritate ego non dubito; si tamen excipias pauca illa, quæ in historico Judæo notavimus.
[255] Cum anno principatus Josue octavo Siluntina divisio probabilius cœpta fuerit, duarum tribuum & mediæ dimissio non serius, quam eodem octavo vel ad summum nono anno facta fuit: hæc enim terræ divisionem statim secuta est. [Instaurat ruinosam urbem Thamnath-Saraa:] Sanctus autem exhortationem ad Israëlitas, de qua capite 23, decimo sexto vel septimo imperii, id est, ultimo vel penultimo vitæ suæ anno habuit, quemadmodum ex ℣. 1 & 14 non obscure colligitur. Quid toto illo tempore intermedio egerit, latere nos voluit Scriptura. Non nisi unicum hoc nobis reliquit capitis 19 versus 50: Et ædificavit civitatem (Thamnath-Saraa) habitavitque in ea. Idem Septuaginta in codicibus Romanis repetunt cap. 21 ante versum 41, adduntque: Et accepit Jesus cultros petrinos, in quibus circumciderat filios Israël, qui nati fuerant in via in deserto, & posuit eos in Thamnathsachar. Non existimo autem, hanc civitatem totam a fundamentis a Sancto excitatam fuisse, cum Scriptura cap. 19 ℣. 50 dicat, datam illi fuisse urbem, quam postulavit Thamnath-Saraa: erat ergo quæ postulabatur urbs, sed vel belli incursibus vel vetustate collapsa. Hanc itaque in suam suorumque habitationem restauravit Imperator, ædificiis ornavit ac mœnibus cinxit. Posterioribus temporibus civitas fuit una ex celeberrimis totius Palæstinæ: nam legimus apud Plinium libro 5 cap. 4, ex decem toparchiis, in quas Judæam diviserant Romani, unam Thamniticam nominatam fuisse. Thamnæ toparchiæ quoque meminit Josephus lib. 5 de Bello Judaïco cap. 4, & alibi. Thamnam autem fuisse illam ipsam urbem Thamnath-Saraa, a S. Josue reædificatam, testatur Adrichomius in Theatro terræ sanctæ, ubi agit de locis Tribus Ephraïm: Thamnathsara, inquit, Thamnathsare, & Thamna, Thamnata sub Romano imperio dicta est Thamnatica seu Thamnitica, una ex undecim (Plinius citatus tantum decem nominat) Judææ toparchiis, ordine quarta, regio, præfectura, & urbs maxima, sita in montanis Ephraïm. Data est ab Israëlitis Josue duci hæreditaria, qui in ea habitavit, & sepultus est a Septentrionali parte montis Gaas.
[256] [annus Sabbaticus sub Sancto primum celebratus.] Unde annorum Sabbaticorum epocha deducenda sit, an ab adita possessione terræ promissæ, an a tempore quo primum ejus agri coli cœperunt, an ab ipso ingressu in eamdem, celebris controversia est; de qua curiosus lector videre potest Natalem Alexandrum in Historia Ecclesiastica veteris Testamenti dissert. 14, Salianum & Torniellum, ad annum 2590 aliosque. Id certum est ex septemdecim annis, quibus probabilius imperasse Josue infra dicemus, saltem unum fuisse Sabbaticum. Vide Exodi cap. 23 a ℣. 10, & Levitici cap. 25 a ℣. 2; & interpretes in utrumque locum. Non dubitandum est, quin religiosissimus & vigilantissimus Princeps cum Eleazaro omnem operam contulerit, ut annus Sabbaticus, quieti & remissioni a Deo destinatus, rite celebraretur, universus populus in festo tabernaculorum cogeretur, illi lex Deuteronomii prælegeretur, ut Deut. cap. 31 ℣. 10 præcipitur; ceteraque observarentur quæ Dominus præscripserat. Eadem cura & sedulitate legum cæremonialium, a Deo per Moysen datarum, usum introduxit, earumque custodiam ursit. Illis enim Israëlitæ jam obligabantur, sicut ex Deut. cap. 12 ℣. 5 & seqq. intelligitur, a tempore, quo tabernaculum fixam cœpit in Silunte sedem habere. Hunc locum elegerat Dominus in terra promissionis, in quo sacrificia aliaque ad divinum cultum pertinentia exercerentur.
§ XXVII. Angeli Israëlitas objurgantis apparitio, de qua Judicum cap. II, probabilius non contigit sub Josue; comitiis convocatis, populum ad officium Deique cultum excitat.
[Crimina, ob quæ Israëlitæ ab angelo reprehenduntur Judicum cap. 2,] Scriptura mirabilem narrat angeli Israëlitas objurgantis apparitionem lib. Judicum cap. 2 a ℣. 1: Ascenditque angelus Domini de Galgalis ad Locum flentium, & ait: Eduxi vos de Ægypto, & introduxi in terram, pro qua juravi patribus vestris; & pollicitus sum, ut non facerem irritum pactum meum vobiscum in sempiternum: ita dumtaxat ut non feriretis fœdus cum habitatoribus terræ hujus; sed aras eorum subverteretis: & noluistis audire vocem meam. Cur hoc fecistis? Quam ob rem nolui delere eos a facie vestra, ut habeatis hostes, & dii eorum sint vobis in ruinam. Cumque loqueretur angelus Domini hæc verba ad omnes filios Israël, elevaverunt ipsi vocem suam & fleverunt. Et vocatum est nomen loci illius, Locus flentium, sive lacrymarum: immolaveruntque ibi hostias Domino. Dimisit ergo Josue populum, & abierunt filii Israël unusquisque in possessionem suam, ut obtinerent eam. Reprehenduntur hic Israëlitæ ob fœdera cum Chananæis inita, & ob aras non eversas, falsis illorum diis sacras. Unde patet, gentes istas veram religionem non suscepisse, quemadmodum Rahab & Gabaonitæ fecerant; sed ad fœdera admissas fuisse, relicta eis libertate idola publice colendi: hoc autem locis num. 179 citatis severissime prohibuerat Deus.
[258] Theodoretus, Abulensis, Torniellus ad annum 2593 num. 1, [probabilius] & Salianus ad annum 2599 num. 10 & seqq., aliique affirmant, angelum illum apparuisse, vivente S. Principe nostro. Negant Procopius, Caietanus, Cornelius a Lapide, Calmetus & alii. Horum sententiæ subscribimus, asserimusque S. Josue rempublicam administrantis vigilantia magis floruisse Israëlitarum pietatem, divinorumque mandatorum observantiam, quam ut angelus de cælo mittendus fuerit, qui eos tam acriter tamque gravi addita comminatione reprehenderet. Faventem nobis habemus S. Augustinum quæst. 12 super Judices: Credibilius est, inquit, nihil tale, ob quod Hebræos objurgavit angelus, fieri cœptum, vivente Jesu Nave; tantumque terrarum sub illo tenuisse filios Israël, quantum eis ad considendum sufficeret, quamvis in sortibus suis haberent, unde crescendo & convalescendo adhuc adversarios exterminarent. Proinde post mortem Jesu, postquam prævaluerunt, ut hoc possent facere, maluerunt eos, ad veram fidem non conversos, habere tributarios secundum voluntatem suam, quam interimere & perdere secundum voluntatem Dei. Propter hoc ad eos corripiendos angelus missus est. Quod vero commemoratum est in libro Jesu Nave (cap. 16 ℣. 10 & cap. 17 ℣. 13 de filiis Ephraïm & Manasse, qui Chananæos, armis subactos, integra superstitiosa religione vectigales fecerunt) magis existimo præoccupando commemoratum, quod post ejus mortem futurum esse jam ipse noverat prophetico spiritu, si ab illo liber conscriptus est, qui appellatur Jesu Nave. Si lectori minus verisimile videatur, S. Prophetam nostrum litteris mandasse, quæ post ejus obitum acciderunt; mecum existimare potest, illicita Ephraïmitarum & Manassensium fœdera a recentiore Scriptore hagiographo libro Josue inserta fuisse. Certe in eo non aberrat S. Doctor, quod dicat illa contigisse, Sancto vita defuncto. Qui id negant, non modo a veritate longius recedere mihi videntur; verum etiam religiosissimum Imperatorem eisdem criminibus involvere, ob quæ Israëlitæ gravem Dei iram, pœnasque ab angelo annuntiatas incurrerunt: nam quoniam domicilium suum Josue habebat in ipsa tribu Ephraïm, in cujus vicinia Manassenses habitabant; quomodo hi & ejus tribules Ephraïmitæ potuerunt bellum Chananæis inferre, eos sibi subjicere & tributarios facere; arasque publicas, idolis erectas, integras relinquere, inscio vigilantissimo Principe? Si eorum conscius fuerit, quid tandem excogitabis, ut eum excuses? Difficulter sane in adversæ partis sententia intelligi potest, quomodo eodem, quo ceteri, crimine implicitus non fuerit.
[259] [post mortem Josue] Crimina, ob quæ Deus Israëlitas per cælestem legatum suum reprehendit, Ephraïmitæ & Manassenses etiam commiserunt, fueruntque illa ipsa, quæ Josue cap. 16 ℣. 10 & cap. 17 ℣. 13, necnon Judicum cap. 1 a ℣. 27 narrantur. Nunc si evicero, in libro Judicum, cujus initium est, Post mortem Josue, ea suo loco referri, in libro vero Josue præoccupari, neque etiam ullam aliam tribum, vivente Sancto, angelicæ apparitioni & increpationi causam dedisse, Sanctum ab omni culpæ suspicione liberavero. Postquam Scriptura Josue cap. 16 ℣. 10 & cap. ℣. 13 narrasset, quod filii Ephraïm & Manasse idololatras Chananæos in tribubus suis habitantes sibi subjecissent, & vita donatos vectigales fecissent, statim subdit eorumdem querelam ad Josue, quod sorte accepissent terram etiam tum a Chananæis ex parte occupatam, quos ferreis curribus utentes bello vincere se posse diffidebant. Unde imprimis evidens est, locis citatis anticipari, quod postea tantum contigit. Nunc Judicum caput 1 a ℣. 27 nihil referre, quod ante Sancti mortem factum fuerit, ita probo. Nemo dubitat, quin exhortationem, quam dat Josue caput 23, S. Princeps ad Israëlitas instituerit, ultimo vel penultimo vitæ suæ anno. In hac autem non modo duæ jam sæpe nominatæ, sed & reliquæ tribus omnes laudantur ℣. 8: Sed adhæreatis Domino Deo vestro: quod fecistis usque in hanc diem. Si scelera jam admissa fuissent, ob quæ angelus Israëlitis increpitis annuntiavit, Chananæorum deos illis futuros in ruinam; an Sanctus eos laudasset, quod Domino fideliter adhæsissent? An ibidem versu 15 dixisset, hactenus Israëli prospera cuncta venisse? An denique in eadem exhortatione vel alia, quam paulo post sub finem vitæ habuisse legimus capite 24, ne verbo quidem angeli apparitionem hujusve causam attigisset, neque populum monuisset, ut pœnitentiam ageret ad iram divinam placandam vel mitigandam? In postrema quidem oratione cap. 24 ℣. 23 hortatur populum, ut de medio sui auferat deos alienos: verum hi non erant Chananæorum dii, ob quorum aras non subversas ab angelo objurgati sunt Israëlitæ; sed dii alieni, quibus in Mesopotamia servierant Thare pater Abraham, & Nachor ibidem ℣. 2. Extra omne dubium hoc ponit versus 14 ibidem: Auferte deos, quibus servierunt patres vestri in Mesopotamia. Noli tamen hinc inferre, quod Israëlitæ sub imperio Josue saltem majorum suorum idolis aras erexerint, publicumque cultum eis exhibuerint; nam ibid. ℣. 31 legitur: Servivitque Israël Domino cunctis diebus Josue. Quomodo autem hic locus componendus sit cum Sancti monitione de auferendis diis, ex Mesopotamia & ex Ægypto in Chananæam asportatis, dicetur num. 276. Satis sit hic ostendisse illam non agere de diis alienis incolarum terræ promissæ, & consequenter nihil inde contra nos deduci posse.
[260] Argumentum, quo nititur pars adversa, est, [commissa fuerunt:] quod Judicum capite 2 angeli apparentis & Israëlitas objurgantis historiæ statim subjungatur ℣. 6: Dimisit ergo Josue populum. Sed hujus infirmitatem statim agnosces, si ad sacræ narrationis contextum attendas. Ut clarius, quis ille sit, intelligas, prius proponere juvat quæ proxime sequuntur: Et abierunt filii Israël unusquisque in possessionem suam, ut obtinerent eam: servieruntque Domino cunctis diebus ejus (Josue) & seniorum, qui longo post eum vixerunt tempore, & noverant omnia opera Domini, quæ fecerat cum Israël… Omnisque illa generatio congregata est ad patres suos: & surrexerunt alii, qui non noverant Dominum, & opera, quæ fecerat cum Israël. Feceruntque filii Israël malum in conspectu Domini, & servierunt Baalim. Nunc Bonfrerii explanationem accipe: Quo fine ista, quæ de Josue memorantur, Scriptura hic intexat extra narrationis seriem, partim ex antecedentibus, partim ex sequentibus peti debet. Dixerat angelus fore, ut, quia Dei mandatum contempserant, aras & idola Chananæorum non exterminarant, eorum dii ipsis essent in ruinam, eos videlicet in idololatriam pertrahendo; qua ex re ruinam & exitium sibi accerserent: nunc intendit Scriptura declarare, quomodo reipsa ita factum sit. Quod ut faciat, altius rem repetit, & declarat, quando & quamdiu in officio & divino cultu constantes Israëlitæ permanserint, & quibus auxiliis id factum sit. Sensus itaque est: Cum bellis confectis & facta sortitione, Josue unumquemque in suas sortes & possessiones dimisisset, illique possessiones adiissent; constantes in Dei cultu permanserunt, quamdiu vixit Josue, qui eos auctoritate sua in officio continebat; & rursum, quamdiu seniores illi vixerunt, qui admiranda Dei opera in eductione populi ex Ægypto viderant, cujusmodi erant Calebus, Eleazarus & nonnulli Levitæ, populumque exemplo, adhortationibus, auctoritate in Dei cultu fovebant. At Josue mortuo & senioribus illis, cum istis præsidiis & stimulis Israëlitæ carerent, neque ea pietas in iis, qui ipsis successerant, vigeret; facile passi sunt se in idololatriam pertrahi, accedente præsertim illecebra illa idololatrarum & idolorum, intra fines suos relictorum: ex quo ruinam illam & extremam perniciem, quam angelus prædixerat, sibi accersiverunt. Quam apte tota illa de dimissione, facta a Josue, & morte narratio sic explicata antecedentibus & consequentibus congruat, nemo non videt… Itaque DIMISIT ERGO, idem est, quod DIMISERAT AUTEM, vel Factum est igitur, cum dimisisset Josue; in qua explicatione liquet nihil violentum nihil contortum esse, & nostræ opinioni atque explicationi nihil officere. Alia mihi in promptu sunt argumenta, quibus dissentientium objectionem enervem, & nostram sententiam confirmem: sed illa non adfero, quod dicta hactenus utrumque sufficienter præstitisse mihi videantur. Itaque ad caput 23 libri Josue pergamus.
[261] [populum hortatur pius Senex, ut legem servent, Deumque colant,] Evoluto autem multo tempore, postquam pacem dederat Dominus Israëli, subjectis in gyro nationibus universis, & Josue jam longævo & persenilis ætatis: vocavit Josue omnem Israëlem, majoresque natu, & principes ac duces, & magistros cap. 23 a ℣. 1. Hanc comitiorum convocationem, Sanctique, quæ subditur, exhortationem factam fuisse, cum ageret annum ætatis centesimumu nonum vel forte decimum, qui principatus & vitæ ejus fuit postremus, passim omnes deducunt ex capitis initio mox dato, ejusque versu 14. Ubi convocati vel in Thamnath-Saraa, vel, ut alii volunt, in huic vicinam Siluntem, quod res tota ad Dei cultum commendandum pertineret, confluxissent; exorsus est a commemoratione beneficiorum recens a Deo acceptorum, qua auditorum animos ad Dei amorem & cultum suaviter inflecteret: Dixitque ad eos, ℣. 2 & seqq.: Ego senui & progressioris ætatis sum. Vosque cernitis omnia, quæ fecerit Dominus Deus vester cunctis per circuitum nationibus, quomodo pro vobis ipse pugnaverit: & nunc quia vobis sorte divisit omnem terram ab Orientali parte Jordanis usque ad mare magnum. Verum quia ista beneficia, justissimis de causis, quas ex Scriptura dedimus num. 224, nondum erant ad coronidem perducta, perfectæ victoriæ spem certissimam facit, ut quæ ex ipsorum alacritate, & in Deum amore, ejusque mandatorum observatione pendeat: Multæque adhuc, inquit, supersunt nationes: Dominus Deus vester disperdet eas, & auferet a facie vestra; & possidebitis terram, sicut vobis pollicitus est. Tantum confortamini, & estote soliciti, ut custodiatis cuncta, quæ scripta sunt in volumine legis Moysi: & non declinetis ab eis neque ad dexteram neque ad sinistram: ne postquam intraveritis ad gentes, quæ inter vos futuræ sunt, juretis in nomine deorum earum, & serviatis eis, & adoretis illos: sed adhæreatis Domino Deo vestro, quod fecistis usque in diem hanc. Et tunc auferet Dominus Deus in conspectu vestro gentes magnas & robustissimas, & nullus vobis resistere poterit. Unus e vobis persequetur hostium mille viros: quia Dominus Deus vester pro vobis ipse pugnabit, sicut pollicitus est. Hoc tantum diligentissime præcavete, ut diligatis Dominum Deum vestrum.
[262] [neque cum idololatris fœdera amicitiamve contrahant.] Quoniam vero totus rei cardo in eo vertebatur, ut a cultu idolorum absterrerentur Israëlitæ, & eam ipsam ob causam a consuetudine & affinitate populi idolis dediti; in eo insistit acrius pius Senex, addita comminatione divinæ ultionis, expetendæ per illas ipsas gentes, quibuscum familiaritatem vel illicita fœdera contraxerint: Quod si volueritis, inquit, gentium harum, quæ inter vos habitant, erroribus adhærere, & cum eis miscere connubia, atque amicitias copulare: jam nunc scitote, quod Dominus Deus vester non eas deleat ante faciem vestram; sed sint vobis in foveam ac laqueum, & offendiculum ex latere vestro, & sudes in oculis vestris; donec vos auferat atque disperdat de terra hac optima, quam tradidit vobis. En ego hodie ingredior viam universæ terræ, & toto animo cognoscetis, quod de omnibus verbis, quæ se Dominus præstiturum vobis esse pollicitus est, unum non præterierit incassum. Sicut ergo implevit opere quod promisit, & prospera cuncta venerunt: sic adducet super vos quidquid malorum comminatus est, donec vos auferat atque disperdat de terra hac optima, quam tradidit vobis; eo quod præterieritis pactum Domini Dei vestri, quod pepigit vobiscum, & servieritis diis alienis, & adoraveritis eos: cito atque velociter consurget in vos furor Domini, & auferemini ab hac terra optima, quam tradidit vobis.
§ XXVIII. Altera Sancti oratio ad populum in Sichem convocatum, quem inducit ad fœdus cum Deo solenniter renovandum; librum suo nomine inscriptum cum ultimo Deuteronomii capite probabilius conscripsit.
[Brevi moriturus populum congregat in Sichem, & ad timorem] Postrema exhortatio, quam pius Princeps ad populum instituit, haud ita diu ejus mortem antecessit. Cum se non diu supervicturum sentiret, vel fortasse etiam ex revelatione divina instantem suum obitum cognosceret; rursum Israëlitas unum in locum cogit, omnesque se, ut ita dicam, in partes versat, ut illorum animos accendat, ad constantem Dei cultum ejusque mandatorum observationem excitet, tandemque eos inducat ad fœdus cum Deo solemni ritu renovandum. Capite 24 a ℣. 1 res ita narratur: Congregavitque Josue omnes tribus Israël in Sichem, & vocavit majores natu, ac principes, & judices, ac magistros; steteruntque in conspectu Domini; & ad populum sic locutus est: Hæc dicit Dominus Deus Israël: Trans fluvium habitaverunt patres vestri ab initio &c. Incipit hic repetere ab origine eductionem Abrahæ de terra Chaldæorum, & multiplicationem seminis ejus ex Isaac & Jacob. Dein recenset plurima potioraque beneficia Domini, per singulas temporum successiones facta. Denique enumerationem collatorum beneficiorum ita concludit ℣. 13, in persona Domini dicens: Dedique vobis terram, in qua non laborastis, & urbes, quas non ædificastis; ut habitaretis in eis: vineas & oliveta; quæ non plantastis. Inde ad ea transit, de quibus populum monere sibi proposuerat. Nunc ergo timete Dominum, a quo tot & tanta accepistis beneficia; & servite ei perfecto corde atque verissimo: & auferte deos, quibus servierunt patres vestri in Mesopotamia & in Ægypto, ac servite Domino.
[264] Sin autem malum vobis videtur, ut Domino serviatis, [cultumque Dei rursus hortatur; omnium animos mirifico dicendi] optio vobis datur: eligite hodie quod placet, cui servire potissimum debeatis, utrum diis, quibus servierunt patres vestri in Mesopotamia, an diis Amorrhæorum, in quorum terra habitatis: ego autem & domus mea serviemus Domino. Responditque populus & ait: Absit a nobis, ut relinquamus Dominum, & serviamus diis alienis. Dominus Deus noster ipse eduxit nos & patres nostros de terra Ægypti, de domo servitutis: fecitque videntibus nobis signa ingentia, & custodivit nos in omni via, per quam ambulavimus, & in cunctis populis, per quos transivimus. Et ejecit universas gentes, Amorrhæum habitatorem terræ, quam nos intravimus. Serviemus igitur Domino, quia ipse est Deus noster. Dixitque Josue ad populum: Non poteritis servire Domino: Deus enim sanctus, & fortis æmulator est; nec ignoscet sceleribus vestris atque peccatis. Si dimiseritis Dominum, & servieritis diis alienis, convertet se, & affliget vos, atque subvertet, postquam vobis præstiterit bona. Dixitque populus ad Josue: Nequaquam ita, ut loqueris, erit; sed Domino serviemus. Et Josue ad populum, Testes, inquit, vos estis, quia ipsi elegeritis vobis Dominum, ut serviatis ei. Responderuntque: Testes. Nunc ergo, ait, auferte deos alienos de medio vestri, & inclinate corda vestra ad Dominum Deum Israël. Dixitque populus ad Josue: Domino Deo nostro serviemus, & obedientes erimus præceptis ejus.
[265] [artificio accendit & inducit ad fœdus cum Domino renovandum:] In omni sapientissimi Senis dictione mirificum elucet artificium necnon efficacia ad constantiam in veri Dei cultu populo persuadendam. Ac primo optio illa, Israëlitis oblata, serviendi diis Amorrhæorum vel patrum in Mesopotamia, dissimulatio quædam est, ad accendendum affectum comparata, quod ex sequentibus clarius agnoscitur. Nam statim eos exemplo suo provocat ad sequendum Deum. Cur enim non statuant ejus Imperatoris religionem imitari, cujus eximiam in rebus agendis prudentiam, in exequendis felicitatem, in omni vita sanctitatem adhuc experti essent? Ergo ita statuunt ac decernunt servire Domino, a quo tot beneficia, quæ enumerant, ad hanc diem acceperint. Quia tamen, ut ait ille, Nitimur in vetitum semper, cupimusque negata, perseverans in dissimulatione sua Josue, quem non latebat populi hujus in bono proposito inconstantia, & insignis in cultum idolorum propensio, Non poteritis, inquit, servire Domino; sicque magis accensa eorum voluntate, proponit quæ difficilia futura sint in Dei cultu, qui sit severus ultor injuriarum suarum, & in primis defectionis a se ad idola, ut ea nunc animose perrumpere statuant, & constanter in bono tam ardenter electo perseverent. Postquam autem sapiens Imperator quadam quasi tergiversatione populi voluntatem magis magisque accendit, testem appellat eorum conscientiam, ut se ipsi postea, si perfidi fuerint, sine alio teste vel judice condemnent. Sicque acceptatur universi populi voluntas a Domino, interventu Josue principis populi. In cujus rei probationem, Nunc ergo, ait, auferte deos alienos… Respondit iterum populus se Domino serviturum. Ex Epitome Saliani ad annum 2600 hæc excerpsimus, quia verbis sacris non parum lucis adferunt. Quod hæc Sancti monitio; Nunc ergo auferte deos alienos, non supponat inter Israëlitas publicos fuisse idolorum cultores, opportuno loco dicemus infra num. 276.
[266] [solemni illud ritu populum inter & Deum] Quæ dein acta fuerint, ita perstringit auctor sacer a ℣. 25: Percussit ergo Josue in die illo fœdus, & proposuit populo præcepta atque judicia in Sichem. Scripsit quoque omnia verba hæc in volumine Legis Domini: & tulit lapidem pergrandem, posuitque eum subter quercum, quæ erat in Sanctuario Domini: & dixit ad omnem populum. En lapis iste erit vobis in testimonium quod audierit omnia verba Domini, quæ locutus est vobis: ne postea negare velitis, & mentiri Domino Deo vestro. Singulas Sancti actiones aliqua commentatione elucidabimus. Primo Percussit fœdus: illud in eo consistebat, aiunt interpretes, quod populus promitteret, se unum Deum culturum ejusque leges a Moyse latas servaturum; Josue vero vicissim Dei nomine promitteret populo, quod Dominus ipsi futurus esset protector & auxiliator. Populus ex sua parte jam promissa hæc iterata protestatione dederat; Imperatorem ex parte Dei id quoque nunc fecisse, significant hæc verba sacra, Percussit ergo Josue &c. An autem ad eam rem fuerint adhibita sacrificia, solennesque aliæ cæremoniæ, quæ Exodi cap. 24 in fœderis percussione, Deum inter & populum per Moysen facta, leguntur adhibitæ esse, incertum est: Verisimillimum tamen est, inquit Masius hic, nullum esse solennem ritum omissum, ut esset omnibus modis sanctissimum fœdus; & quia ista pactione rursus veluti initiabatur populus sacra religione, non solum sacrificatum esse, verum etiam, tamquam nexu quodam, victimæ sanguine partim aram Dei, quasi Deum ipsum, partim populum esse inspersum, solenni ritu: quando a Moyse sic factum esse constat, cum illud fœdus pangeret primum, cujus nunc renovatio agitur.
[267] Secundo, Proposuit populo præcepta atque judicia in Sichem, [instauratur; fœderis monimenta.] id est, inquit a Lapide, curavit per sacerdotes prælegi ex Deuteronomio præcepta Dei tam moralia & cæremonialia, quam judicialia, ut populo refricaret & inculcaret eorum memoriam, quorum observationem spoponderat. Alii dicunt, Sanctum ad morituri Moysis imitationem totum Deuteronomium populo recitasse. Dein ad perpetuam rei memoriam duo signa instituit, quæ posteritatem omnem hujus fœderis, cum Deo sub mortem Josue renovati, admonerent. Primum est, quod monitiones ac stipulationes a sua, a populi vero parte testationes & sponsiones factas, aliaque ad fœdus spectantia in scripta retulerit, quæ a peritis perpetuo consuli possent: Scripsit quoque omnia verba hæc in volumine Legis Domini, id est, ut multi loquuntur, ad calcem libri Deuteronomii adjecit, vel ut alii; adscripsit hæc libro Josue, quo tamquam appendice volumen Legis Domini, seu liber Deuteronomii auctus fuit. Alterum signum pro illiteratis fuit, pergrandis scilicet lapidis erectio, cujus quoties causa requireretur, toties fœderis hujus memoria renovaretur: Et tulit lapidem pergrandem &c. His peractis, comitia soluta sunt; Dimisitque Imperator populum, singulos in possessionem suam ℣. 28. Josephus de fœdere renovato ne verbo quidem meminit.
[268] Sanctum postremi saltem capitis libri Josue usque ad versum 29 auctorem esse, [S. Josue verisimilius conscripsit librum, qui ejus nomen præfert;] numero præcedente diximus. Tam pauci sunt qui id in dubium vocent, ut vix numerum faciant. Major inter eruditos dissensio est, quis reliquum librum Josue conscripserit. Alii Eleazarum pontificem, alii Samuelem, Isaïam prophetam alii, alii Esdram; at plerique tam antiqui quam recentiores, ipsum Josue hujus scriptorem esse, sentiunt. His potius putamus adhærendum quam illis. Suadet id Ecclesiasticus cap. 46 ℣, 1 Fortis, inquit, in bello Jesus Nave, successor Moysi in prophetis, vel ut Græca habent, in prophetiis. Quibus vero in rebus propheta vel in prophetiis successor, nisi in iis, quæ Dominus revelarat, voce scriptoque populo communicandis? Dici quidem potest ex hoc loco tantum probari posse, eum sola voce prophetasse. Verum an non potius credendum est, revelationes & divina oracula, quæ in libro Josue occurrunt frequentissima, ab illo, cui soli facta sunt, quam ab aliquo alio, litteris mandata esse? Vix ullus dubitat, quin Sanctus scripserit caput vigesimum quartum, id enim constat ex ejus versu 29. Scripsit quoque omnia verba hæc in volumine Legis Domini. Si hoc caput auctori Josue tribuamus, cur non & alia? Quis Dei mandata arcanaque ejus consilia sibi revelata, quis & bella expeditionesque contra Chananæos suscepta, aliaque in hoc libro contenta, melius nosse & accuratius describere poterat? Præterea viderat Moysen omnia, quæ per Israëlitas & circa eos Deus admiranda gesserat, tam studiose conscripsisse, ne posteritas horum memoriam amitteret: quis non merito censeat, quod Discipulus, neque in imperio tantum sed & in munere prophetico successor, magistrum & decessorem suum imitatus fuerit; maxime cum illa in terram promissam introductio, bellaque ibi prodigioso modo gesta non minus gratam memoriam exposcerent, & ad Dei gloriam facerent. Fateor, hæ rationes omnes non adeo efficaces sunt, quin maneat adhuc incertum, an Sanctus scripserit librum, qui ejus nomine inscribitur. Hoc tamen ponderis habent, ut plerorumque eruditorum judicia inclinarint ad asserendum, id probabilius esse. Quod in libro Josue aliqua legantur, quæ post Sancti mortem facta sunt, nihil aliud evincit, quam Acta S. Principis ab aliquo recentiore scriptore, sive is Esdras sive alius fuerit, recognita esse, interjectis hinc inde aliquot vocibus vel periodis connexionis aut explicationis gratia. Pentateuchum, cujus auctor Moyses ab omnibus agnoscitur, multis locis interpolatum esse nullus non fatetur. Quid hoc objicienti reponent alii, nisi idem quod nos ipsis? Pluribus hanc quæstionem agitare neceße non est: cuilibet ad manum sunt, vel facillime eße poßunt interpretes aliique scriptores, qui eam ex professo tractant.
[269] [uti & ultimum caput Deuteronomii.] Qui a Sancto librum scriptum eße dicunt, qui ipsius acta enarrat, illum etiam auctorem faciunt ultimi capitis Deuteronomii, saltem a versu 5, qui Moysis mortem narrat. Colligunt id passim ex initio libri Josue, Et factum est post mortem Moysi, quod studiose connexum videtur cum fine Deuteronomii. Dein succeßerat Moysi in prophetarum officio populique gubernatione, fueratque ipsius minister & discipulus; ejus igitur potissimum partes erant, legislatoris exitum plane admirabilem posteritati tradere, quem ipse suis probabiliter oculis conspexerat, ut diximus num. 81. Imo etiam quatuor priores versus ejusdem capitis, qui agunt de Moysis in montem ascensu, terræque promißæ, quam Deus ei morituro monstrabat, contemplatione, Sanctum scripsiße puto: non enim verisimile est, in ipso fere mortis articulo id ipsum legislatorem feciße. Totum igitur caput ultimum Deuteronomii Pentateucho a Josue additum fuiße existimo. Bonfrerius in Appendice ad caput 7 Præloquiorum in sacram Scripturam sect. 5, quam subdit Commentariis in Pentateuchum, putat illud ab eo scriptum eße, durante adhuc Hebræorum luctu ob mortem Moysis; sed illud Deut. cap. ultimo ℣. 8 Completi sunt dies planctus lugentium Moysen satis manifesta, scriptionem post luctum factam fuiße. Quantum vero temporis inter hunc & illam interceßerit, quis determinet? Id unum dici potest, quod Josue verisimilius subjecerit coronidem illam historiæ Moysaicæ, antequam suam inchoaret: suam autem inchoasse existimo post terræ distributionem, cum jam in Thamnath-Saraa domicilium fixißet, atque admodum senex esset. Colligitur id ex frequenti illa notatione temporis usque in præsentem diem: cui similem apud Matthæum cap. 27 ℣. 18 de agro Haceldama legimus. Duo ultima libri sui capita, exceptis quinque circiter ultimis versibus, sub finem vitæ conscripsit.
§ XXIX. Moritur Josue, cum probabilius XVII circiter annis præfuisset: præcipuorum ejus gestorum chronotaxis; elogia ex sacris Litteris: illo vivente publici inter Israëlitas non fuere idololatræ: Sancti virtutes præcipuæ.
[Moritur S. Josue, cum probabilius Israëli] Et post hæc, ait capitis ultimi versus 29, id est, post fœdus in Sichem renovatum, populumque in possessiones suas dimissum, mortuus est Josue filius Nun servus Domini, centum & decem annorum. Solos vitæ annos tradit Scriptura; de principatus autem duratione quia tacuit, latam Chronologis patefecit aream disputandi. Sed omissa opinionum variarum longa enumeratione, ab iis omnibus nos recedimus, quæ Sancto 14 vel pauciores, 25 vel plures gubernationis annos tribuunt. Qui principatum ejus longiore tempore quam 14, & breviore quam 25 annis durasse asserunt, eum 17 circiter annis definiunt. Horum sententia propius ad verum accedit, quam illorum. Imprimis ejus magistratus durationem ad 25 vel plures annos extendi non posse, sic ostendo: Ex libro 3 Regum cap. 6 ℣. 1 constat, ab Exodo usque ad jacta templi Salomonici fundamenta annos quadringentos octoginta numerari; annumque quadringentesimum octogesimum esse annum quartum regni Salomonis: Factum est ergo quadringentesimo & octogesimo anno egressionis filiorum Israël de terra Ægypti, in anno quarto, mense Zio, (ipse est mensis secundus) regni Salomonis super Israël, ædificari cœpit domus Domino. Atqui illa series annorum constare non potest, deducta chronologia per annos Judicum, prout in Hebraïco textu & in Vulgata nostra definiuntur, si Josue 25 vel plures regiminis anni assignentur: ergo tam diu Hebræorum rempublicam moderatus non est.
[271] Minoris propositionis veritas oculis subjicitur sequenti schemate. [nec pluribus] Moyses ab egressu rexit populum annis 40, Deut. cap. 2 ℣. 7; Othoniel primus Judicum post mortem Josue 40, Judicum cap. 3 ℣. XI; Aod 80, ibid. ℣. 30; Samgar paucis mensibus; Barac & Debbora annis 40, Jud. cap. 5 ℣. 32; Godeon 40, Jud. cap. 8 ℣. 28; Abimelech 3, Jud. cap. 9 ℣. 22; Thola 23, Jud. cap. 10 ℣. 2; Jaïr 22, ibid. ℣. 3; Jephte 6, Jud. cap. 12 ℣. 7; Abesan 7, ibid. ℣. 9; Ahialon 10, ibid. ℣. XI; Abdon 8, ibid. ℣. 14; Samson 20, Jud. cap. 15 ℣. 20; Heli pontifex 40, lib. 1 Regum cap. 4 ℣. 18; Samuël & Saül rex 40, Actuum cap. 13 ℣. David rex 40, lib. 2 Regum cap. 5 ℣. 5; Salomon jecit fundamenta templi anno sui regni 4, lib. 3 Regum cap. 6 ℣. 1. Positorum annorum additionem si feceris, resultabunt anni 463. Huic numero si adjunxeris 25 vel plures annos principatus Josue, summam annorum 488, vel ea majorem invenies; & consequenter vitiosus erit annus fundationis templi, quam Scriptura inchoatam fuisse affirmat anno 4 regis Salomonis, & 480 ab egressu de Ægypto: hunc autem numerum æquabis, si tempori, quo Moyses, nominati judices & reges Israëli præfuerunt, conjungas 17 annos: relinquitur itaque, ut Josue tam diu circiter principatum gesserit.
[272] [nec paucioribus quam 17 circiter annis præfuisset:] Qui imperium Josue ad 14 vel pauciores annos restringunt, seorsum numerant vel tempus alicujus servitutis, vel illud, quod concedunt gubernationi seniorum, de quibus meminit versus 31: Servivitque Israël Domino cunctis diebus Josue & seniorum, qui longo vixerunt tempore post Josue. Verum cum Scriptura nusquam dicat seniores illos rempublicam administrasse post sancti Principis obitum, recte intelliguntur dumtaxat exemplo pietatis & constantis in Deum fidei toti populo præluxisse, eumque auctoritate sua, quam ipsa senectus, diuturna rerum experientia vitæque probitas illis conciliarat, in officio continuisse, ne aliqui saltem publice ad idola deficerent. Suos igitur Sancto nostro 17 circiter principatus annos relinquimus; illos vero, quibus Israëlitæ Domino sub senioribus servierunt, ad Othonielis initia referimus. Nullius etiam servitutis annos seorsum computandos esse asserimus, dicimusque omne interregni spatium comprehendi judicum annis, nec separatam facere chronologiam; verbi gratia, decem & octo anni servitutis, quæ contigit sub rege Moabitarum continentur in 80 annis judicis Aod, & ita de ceteris. Itaque anni singulorum judicum sunt spatia temporis interjecti inter duos judices, verbi causa, a morte Josue ad mortem Othonielis, a morte Othonielis ad mortem Aod &c. Ex quibus omnibus concludimus, nec plures nec pauciores annos Sanctum imperasse, quam circiter 17. Judicium meum hic tuli in quæstione plurimum controversa, & cum variis aliis arcte connexa; quæ proin multiplicibus objectionibus impeti potest. His ego dissolvendis lectorem non detineo, ei libertatem relinquens aliam sententiam eligendi, & se immergendi difficultatibus, longe gravioribus, quam eæ sint, quæ nobis objici possunt.
[273] [præcipuorum ejus] Si 17 circiter anni, quibus supremum in Chananitide Israëlitarum ducem & 40, quibus in deserto magni prophetæ Moysis ministrum egit, auferantur ex 110 vitæ annis; supererunt circiter 53, quibus vixerit in servitute Ægyptiaca. Sub hujus finem Moyses eum ministrum suum eligit. Anno primo ab egressu, ætatis suæ circiter 54 Amalecitas debellat, cum legislatore in montem Sinaï ascendit, in quo 40 dies jejunus, deliciis spiritualibus pastus, verisimiliter angelis supparem vitam duxit; post descensum e monte tabernaculi custodiendi cura ei committitur. Anno ab exitu secundo, quem ipsius vitæ 55 fuisse credimus, contigit quod Scriptura de ejus æmulatione pro Moyse memorat; mittitur ad explorandam Chananitidem; redux insignia fortitudinis & zeli in compescenda seditione dat specimina; lapidationis periculo prodigiose eripitur. Anno 40 commorationis in deserto, ætatis circiter 93 a Domino successor Moysis nominatur, Israëlitarum Princeps inauguratur, Madianitæ, illo probabilius duce, profligantur, collatæ ei dignitas coram populo a legislatore, Deoque ipso, cælesti prodigio confirmatur. Moyse defuncto, supremam potestatem exercere incipit; cujus primum annum, ut multa alia prætermittam, præcipue illustrarunt familiaritas cum Deo, cujus alloquio sæpe dignatus est, mirabilis exsiccati Jordanis transitus, archangeli Michaëlis apparitio, prodigiosa murorum Hierichuntinorum eversio, Haï miro strategemate capta, Adonisedec cum aliis quatuor regibus ad Gabaonem victus, lapidea grando de cælis immissa, in fuga elapsas eorum copias, solis & lunæ cursus ejus imperio inhibitus, donec hostes omnino cæsi essent, Israëlitarum corporibus lassitudo probabilius divinitus depulsa, regis Gazer exercitus deletus, tota denique australis Chananæa mira celeritate subacta.
[274] Anno imperii ejus secundo, vitæ 95, numerosissimus regum Aquilonarium exercitus ad internecionem cæsus est, [gestorum chronotaxis:] atque Asor expugnata. Quatuor anni sequentes in conficiendis belli reliquiis positi sunt. Reges primo regiminis sui sexennio devicit triginta & unum, quos interfectos, ita volente Deo, e patibulis suspendit. Anno principatus septimo monetur a Domino centenarius Josue, ut Chananæam per sortes dividat. Anno sequente fit tabernaculi translatio de Galgalis in Siluntem, ubi interrupta terræ promissæ partitio, urgente Sancto, continuatur. Cum meliorem posset, deteriorem modestus Princeps sibi portionem eligit. Reliquos novem vitæ annos in ædificanda Thamnath-Saraa, atque republica ordinanda exigit. In extrema senectute duo comitia celebrat, in quibus populum ferventi oratione ad amorem cultumque veri Dei exhortatur: in postremis fœdus Deum inter & populum ritu solemni renovat. Paulo post, omnibus muneris sui partibus ex voluntate Dei & totius populi optime expletis, appositus est ad Patres suos in senectute bona, cum esset 110 annorum. Præcipua tantum rerum capita huic chronotaxi inserui, reliquis prætermissis. Mensem etiam ac diem, quo quælibet res gesta fuerit, quantum potui, suis locis assignavi.
[275] Pauca, ex sacris Litteris deprompta, Sancti elogia, [elogia ex sacris] quæ illustrium epitaphiorum instar sint, hic subnectemus. Moyses, cum introïtum in terram promissam ob peccatum ad Aquas contradictionis ei negasset Dominus, ita eum precatus est Numer. cap. 27 a ℣. 16: Provideat Dominus Deus spirituum omnis carnis hominem, qui sit super multitudinem hanc; & possit exire & intrare ante eos, & educere eos vel introducere: ne sit populus Domini sicut oves absque pastore. Dixitque Dominus: Tolle Josue filium Nun Virum, in quo est Spiritus, & pone manum tuam super eum … & dabis ei præcepta cunctis videntibus, & partem gloriæ tuæ, ut audiat eum omnis synagoga filiorum Israël. Et Deuter. cap. ultimo ℣. 9: Josue vero impletus est Spiritu sapientiæ, quia Moyses posuit super eum manus suas. Igitur præ omnibus maximi principis & prophetæ Moysis in populi regimine successorem Josue Deus ipse eligit. Veritas æterna in eo Spiritum sanctum esse testatur, ipsumque omnium ejus donorum plenitudinem, cum inauguraretur, accepisse. Quid amplius in S. Viri laudem adferri potest? Josue cap. XI ℣. 15 ab exacta præceptorum sibi datorum observatione ita extollitur: Sicut præceperat Dominus Moysi servo suo, ita præcepit Moyses Josue, & ille universa complevit: non præteriit de universis mandatis, nec unum quidem verbum, quod jusserat Dominus Moysi. Quamvis breve, non minus tamen honorificum est illud cap. 24 ℣. 29: Et post hæc mortuus est Josue filius Nun, servus Domini. Et vivens Deo servivit, & se ad mortem usque Deo serviturum professus est (Ego, inquit ibid. ℣. 15, & domus mea serviemus Domino;) & mortuus præclarum illud cognomentum Servus Domini meruit, quo præceptor ejus Moyses post mortem decoratus fuit Deut. cap. ultimo ℣. 5: Mortuusque est ibi Moyses, Servus Domini.
[276] [Litteris: vivente S. Principe publicus idolis cultus exhibitus non fuit:] Post narratam Sancti sepulturam subdit Scriptura Josue cap. 24 ℣. 31: Servivitque Israel Domino cunctis diebus Josue. Idem repetitur Judicum cap. 2 ℣. 7. Verbo & exemplo, vigilantia atque auctoritate sua Princeps optimus Israëlitas in idololatriam pronos in veri Dei cultu & pietate ita continuit, ut nemo, quamdiu vixit, publice alienos deos coluerit; publice, inquam, nam aliquos privatum illis cultum exhibuisse evincere videntur ipsa Sancti verba ibid. ℣. 23: Nunc ergo auferte deos alienos de medio vestri. S. Augustinus tamen quæst. 29 negat, ullum in Israële sub principatu Josue idolum exstitisse; & per præceptam ablationem deorum alienorum putat intelligendam esse depositionem vanorum phantasmatum, quæ quis sibi de Deo fingit, dum eum alium esse imaginatur, quam re ipsa sit: adfertque in eam rem varia argumenta. Salianus ad annum 2600 Sancti verbis Auferte deos &c. conditionem aliquam subintelligit; ut scilicet simulacra eorum, si qua forte secreto inter spolia a quibusdam detineantur, quamvis non ad cultum, penitus auferantur. In Scholiis, quæ ad eumdem annum subdit, hanc defendit opinionem suam, exemplisque probat particulam si in sacro textu aliquando desiderari. Verum hujus & S. Augustini sententia plerisque displicet. Fuerint itaque occulti aliqui inter Israëlitas idololatræ, quales & sub Moyse in deserto fuisse patet ex Amos cap. 5 a ℣. 25, & Actuum cap. 7 a ℣. 42, nihil inde laudis perfectissimo Duci detrahitur. Quis princeps humana industria & prudentia præcaveat, nequis subditorum occulte delinquat? Muneris sui partes optime explevit, si impediverit, quo minus crimina aliqua publice commissa fuerint. Vigilantissimus Princeps noster id effecit, ut idololatriæ publicæ vestigium in Israële non exstiterit. Testatur id ipse in concione penultima, sub finem vitæ habita, cap. 23 ℣. 8; ubi suos laudat a constantia in veri Dei cultu: eos certe corripuisset, si ab illo defecisse cognovisset. In postrema quidem exhortatione non diu post facta, populum monuit, ut auferret deos alienos de medio sui; at hanc ut propheta dixit ex ore Domini, revelantis latere quosdam in Israële, qui idola clam colerent. Patet id ex orationis exordio cap. 24 ℣. 2: Hæc dicit Dominus Deus Israël. Ex his satis intelligitur, monitionem Sancti de idolis e medio tollendis non obstare, quo minus verum sit, Israëlem, quamdiu Sanctus vixit, Domino serviisse; & hoc quidem sensu verum, qui principatum ejus mirifice commendet. Porro idola, quibus aliquos Israëlitas privatum cultum exhibuisse credimus, non fuerunt Chananæorum dii; sed quibus illorum majores servierunt in Mesopotamia, ut patet ex ℣. 15. Vide num. 259.
[277] [ejus ex Ecclesiastico elogium:] Ecclesiasticus cap. 46 ℣. 1 & seqq. his laudibus Sanctum prosequitur: Fortis in bello Jesus Nave, successor Moysi in prophetis, qui fuit magnus secundum nomen suum, maximus in salutem electorum Dei, expugnare insurgentes hostes, ut consequeretur hereditatem Israël. Quam gloriam adeptus est in tollendo manus suas, & jactando contra civitates romphæas? Quis ante illum sic restitit? Nam hostes ipse Dominus perduxit in manus ejus. An non iracundia ejus impeditus est sol, & una dies facta est quasi duo? Invocavit Altissimum potentem in oppugnando inimicos undique, & audivit illum magnus & sanctus Deus in saxis grandinis virtutis valde fortis. Impetum fecit contra gentem hostilem, & in descensu perdidit contrarios, ut cognoscant gentes potentiam ejus, quia contra Deum pugnare non est facile. Et secutus est a tergo Potentis: & in diebus Moysi misericordiam fecit ipse, & Caleb filius Jephone, stare contra hostem, & prohibere gentem a peccatis, & perfringere murmur malitiæ. Et ipsi duo constituti, a periculo liberati sunt a numero sexcentorum millium peditum, inducere illos in hereditatem, in terram, quæ manat lac & mel. Addo Josephi de Sancto nostro testimonium: Naturæ, inquit, debitum exolvit anno vitæ centesimo decimo: quorum XL sub Moyse magistro minister ipsius exegit, & post ejus obitum viginti quinque (id minus verisimile esse probavi supra num. 270 & seq.) reipublicæ præfuit, vir incomparabili tum prudentia tum eloquentia, ad hæc in re imperatoria fortis & impiger, nec minus in pace bonus & utilis: denique in quavis virtute eximius.
[278] Virtutes, quæ his elogiis summatim continentur, & ex Actis ejus quæ dedimus elucescunt, [vitæ integritas & virginitas,] sigillatim omnes non enumerabimus: præcipuas tantum proponemus ex Bellarmino libro 2 de Officiis principis cap. 3 ante medium: Venio nunc, inquit, ad virtutes & privilegia sancti Josue. Primum, fuit Josue duci innocentia communis cum patriarcha Josepho, a quo ipse descendit: & in hac parte superavit etiam Mosem ipsum. Moses enim reprehensus fuit a Domino, quod offenderit, & non sanctificaverit ipsum Dominum ad Aquas contradictionis; & ideo punitus fuit ea pœna, ut non intraret in terram promissionis, quam tanto tempore desideraverat & tanto labore quæsiverat. At de Josue nihil omnino legitur, quod reprehensum fuerit in Scripturis sacris: & tamen, ut supra diximus, Scripturæ non solent omittere lapsus eorum, quorum res gestas narrant. Ea igitur innocentia decebat eum, qui Jesu Christi typum gerebat “qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore ejus” epist. 1 Petri cap. 2 ℣. 22. Altera virtus eaque fere singularis fuit in nostro Josue, castitas virginalis, in qua superavit castitatem patriarchæ Joseph, & domini sui Mosis. Isti enim, quamvis alioqui viri castissimi, uxorem unam duxerunt & filios procrearunt. Fuisse autem nostrum Josue, ut verum typum Jesu Christi Domini nostri, virginem castissimum, ex eo potest intelligi, quod in Scripturis nulla fiat mentio filiorum ejus: cum tamen in Scriptura veteris Testamenti accuratissime describantur generationes omnium tribuum filiorum Israël. Dein adfert Bellarminus SS. Ignatii martyris, Chrysostomi & Hieronymi de Sancti virginitate testimonia, quæ & nos dedimus num. 136 & seq.
[279] Jam vero, pergit idem Bellarminus, ut ad virtutes theologicas veniamus, [fides,] fides in Deum, nescio an in ullo major unquam enituerit. Fides in miraculorum patratione maxime cernitur, Apostolo dicente epist. 1 ad Cor. cap. 13 ℣. 2. “Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habuero, nihil sum”. Porro in miraculorum patratione præter cæteros sanctos Testamenti veteris Moses maxime claruit; quippe qui mare divisit, ex petra aquas eduxit, manna de cælo descendere fecit, & alia id genus multa patravit. Josue noster divisit Jordanem, de cælo lapides super hostes populi sui descendere fecit: sed quod est omnium maximum, solem & lunam in cælo imperio suo a cursu cohibuit. Moses jussus virga petram percutere, & ea percussione aquam elicere tam copiosam, ut homines & jumenta bibere possent, nonnihil in fide hæsitavit. Josue noster magnitudine fidei sine ulla hæsitatione imperavit soli & lunæ, dicens: “Sol contra Gabaon ne movearis & luna contra vallem Ajalon”… Hic plane enituit fides maxima & eminentissima sancti Josue, qui sine hæsitatione credidit sibi Deum adfuturum & effecturum, ut solem & lunam sisteret: nam ideo non timide & submissa voce, sed audacter atque altissime clamavit, Sol ne movearis, & tu luna pariter siste cursum tuum; certus videlicet, omnino futurum, quod ipse Dei amicissimus fieri juberet. Nam quod subjungitur “Obediente Deo voci hominis” non significat, Deum proprie paruisse voci hominis; sed per metaphoram dici obedivisse, quia fecit ut sol & luna obedirent voci hominis, Servi, & amici sui fidelissimi. Itaque prævenit Jesus Nave promissionem illam Jesu Christi, cujus ille figuram gerebat: Amen dico vobis si habueritis fidem, & non hæsitaveritis, & dixeritis monti huic; “Tolle & jacta te in mare, fiet. Et omnia quæcumque petieritis in oratione credentes accipietis”. Matt. cap. 21 ℣. 21. Sancti fidem a Patribus laudatam vide num. 194.
[780] [spes,] Nec minor fuit in Josue spes in Deum quam fides. Siquidem in ipso primo capite libri Josue, Deus ipse non semel, sed secundo ac tertio dixit ad Josue: “Confortare & esto robustus noli metuere, & noli timere, quoniam tecum est Dominus Deus tuus in omnibus ad quæcumque perrexeris”. Hæc enim verba Dei non solum significantia, sed etiam efficientia sine dubitatione fuerunt. Itaque abstulerunt ab eo omnem pavorem, & timorem; & induerunt eum fiducia incredibili, & fortitudine admirabili, ut facile victor evaserit adversus reges plurimos, & expugnaverit omnes urbes eorum.
[281] [charitas in Deum] Quid jam de charitate ipsius erga Deum & proximum dicam? Jusserat Josue ut, cum caperetur prima civitas, quæ dicebatur Jericho, omne aurum & argentum, quod in ea repertum fuisset, conservaretur in thesauros Dei; reliqua omnia destruerentur in honorem Dei, & nemo quidquam attingere auderet. Sed cum quidam vir, nomine * Charmi, clam abstulisset aliquid auri & argenti & nescio quæ alia Deo dicata; hic Josue exarsit in zelum honoris Dei quamvis alioqui mitissimus esset, & magna diligentia invento reo, ipsum lapidari jussit, & omnia bona ejus, id est, tabernaculum, oves, boves, asinos & omnem substantiam flammis cremanda tradidit. Apparuit quoque zelus religionis & charitatis in Deum in fine vitæ ejus, ubi incredibili ardore hortatus est populum ad persistendum in vera religione unius veri Dei; & ita infixit in cordibus audientium zelum religionis, ut Scriptura dicat: “Servivit Israël Domino cunctis diebus Josue & seniorum, qui longo vixerunt tempore post Josue”.
[282] [& proximos,] De amore ejus & charitate in proximos, duæ res in testimonium adduci possunt: una, quod nulla unquam ei contentio fuit cum Eleazaro summo pontifice, neque cum ullo ex principibus populi, sed incredibili concordia cum illis omnibus semper vixit. Altera, quod cum ventum est ad divisionem oppidorum, & agrorum, ac vinearum, atque adeo rerum omnium, vi & armis acquisitarum, ille non elegit primus, ut par erat, optima quæque: sed posteaquam omnibus tribubus filiorum Israël regiones assignatæ fuerant, tunc ipse petiit a populo locum aliquem, ubi habitare posset Thamnath-Saraa… Fuisse autem locum illum horridum & asperum, testatur sanctus Hieronymus in Vita S. Paulæ matronæ Romanæ… Sed non est hoc admirandum, cum Josue non esset de hoc mundo, sed vir sanctissimus, & æmulator virtutum Mosis magistri sui, qui non quærebat quæ sua erant, sed quæ aliorum: nec solum Mosem imitari volebat, sed multo magis Jesum Christum, quem spiritu venturum noverat, & se illius figuram gerere, Deo revelante, non ignorabat. Itaque quod postea philosophus scripsit, hoc esse discrimen inter regem & tyrannum, quod rex non suam, sed populi utilitatem quærat, tyrannus contra suam non populi; multo antea noster Josue reipsa & factis demonstravit, exemplo suo reges informans & tyrannos detestans.
[283] Omitto quæ dici poterant de prudentia & fortitudine in bellis gerendis, [aliæque virtutes.] quemadmodum videlicet exercitus suos semper [in] officio continuerit, a sceleribus compescuerit, in timore Domini erudierit: & quibus artibus hostes averterit vel prostraverit, ac denique tam multas provincias brevi domuerit; & habitatoribus interemptis vel fugatis, filiis Israël habitandas possidendasque tradiderit. Hæc enim ex libro Josue peti possunt. Ita Bellarminus Sanctum nostrum, principem undequaque perfectissimum, aliis in eadem dignitate constitutis imitandum proponens. Tertullianus libro 3 contra Marcionem cap. 16 censuit S. Josue esse angelum illum ac ducem, quem promisit Deus Exodi 23, dicens: “Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui te custodiat in via, & introducat in terram, quam paravi tibi: intende illi & exaudi eum, ne inobaudieris eum: non enim celavit te, quoniam nomen meum super illum est”. Angelum quidem eum dixit, ob magnitudinem virtutum quas erat editurus, & ob officium prophetæ, nuntiantis scilicet divinam voluntatem: Jesum autem ob nominis sui futurum sacramentum. Idem alii Patres putarunt apud a Lapide in Exodi cap. 23 ℣. 20.
[Annotata]
* adde Achan filius
§ XXX. Sepultura Josue: mira aliqua, quæ de eo traduntur: febribus & podagræ doloribus afflictum sanat: Sancti cultus, qui vere propheta fuit.
[Josue sepulcrum, quod tempore S. Hieronymi venerata est sancta Paula:] Sepelieruntque eum, inquit Scriptura cap. 24 ℣. 30, in finibus possessionis suæ in Thamnathsare, quæ est sita in monte Ephraïm, a Septemtrionali parte montis Gaas. Addunt Septuaginta in editione Romana: Illic posuerunt cum eo in monumento, in quo sepelierunt eum, gladiolos saxeos, quibus circumciderat filios Israël in Galgalis Jesus, cum educeret eos ex Ægypto, sicut mandarat Dominus; & illic sunt usque ad hodiernam diem. Dubium non est, quin ab universo populo cohonestatum fuerit ejus funus, & publicus de more luctus indictus, sicut in morte Aaronis & Moysis. Sancti certe meritis id negari non potuit. Sub finem seculi quarti adhuc exstitisse Josue sepulcrum testatur sanctus Hieronymus in Epitaphio Paulæ his verbis: Sepulcra quoque in monte Ephraïm Jesu filii Nave, & Eleazari filii Aaron sacerdotis e regione, venerata est Paula; quorum alter conditus est in Thamnathsare a Septemtrionali parte montis Gaas, alter in Gabaa filii sui Phinees: satisque mirata est, quod Distributor possessionum sibi montana & aspera delegisset. Apud eumdem S. Doctorem in libro de Locis Hebraïcis, quem ab Eusebio Pamphilo conscriptum ipse Latine reddidit, hæc lego: Gaas, mons in tribu Ephraïm, in cujus Septemtrionali plaga sepultus est Jesus Nave: & usque hodie juxta vicum Thamna sepulcrum ejus insigne monstratur.
[285] [terræ tremor, posita solis imago super Sancti tumulo,] Serarius in caput 24 Josuæ quæst. 12 ex Rabbinis refert, fuisse super Josue sepulcro collocatam solis imaginem, vel potius statuam, qua in posteritatem omnem celebris perennaret admirandæ illius solaris institionis * ab ipso Josue divinitus impetratæ, de qua supra c. IX *, memoria. Idque judicat Masius probabile, ut putet inde Josuanam urbem Thamnathsarach, litteris transpositis, appellatam, quæ Jud. 11 ℣. X * integre ac recte in textu Hebræo Thamnat cheres appellatur, id est Urbs solis. Calmetus hanc traditionem reliquis Rabbinorum fabulis accenset: at Arias, Masius, Caietanus aliique ut credibilem historiam admittunt. Mea autem sententia est, litterarum transpositionem seu Metathesim, qua textus Hebræus in nominibus propriis sæpe utitur, tam facile potuisse fabulæ occasionem dare, quam veram historiam metathesi. Serarius laudatus aliam refert Hebræorum traditionem, nimirum magnum, cum sepeliretur Josue, in monte Ephraïm terræ motum extitisse, ex eoque montem vocatum Gaas, id est, COMMOTIONIS AC TREMORIS: verbum enim GAHAS, COMMOVERI AC TREMERE significat. Vanissima est hoc anilis fabula Masio: sed absque argumento, & nulla de causa negare vanum fortasse ac anile potius est. Nam fieri hoc potuit, & factum esse veteres asserunt, qui Midras seu Explicationem libri Ruth antiquitus scripserunt, & qui Seder Holam. Neque est, quod repugnet quidquam; quin vero est hoc valde ad veri Jesu Christi Domini mortem ac sepulturam significandam idoneum: in hac enim TERRA MOTA EST ET PETRÆ SCISSÆ SUNT Matth. XXVI ℣. XV *. Ita ille; at ego, ut iste terræ motus prudenter credi possit, majorem quam Rabbinorum auctoritatem requiro.
[286] Mira sunt, quæ libro 1 de Gloria Martyrum capite 18 refert S. Gregorius Turonensis per Ruinartium editus: [& alia mira, quæ de eo traduntur:] Sunt autem, inquit, & ad Levidam civitatem aquæ calidæ, in quibus Jesus Nave lavare solitus erat: ubi similiter leprosi mundantur: est autem ab Hiericho duodecim millia. Prope autem Hiericho habentur arbores, quæ lanas gignunt. Exhibent enim poma in modum cucurbitarum, testas in circuitu habentes duras, intrinsecus autem plena sunt lana. Et de his etiam ferunt ipsi Jesu Nave solere fieri indumenta. Sed & hodieque tales exhibent lanas, ex quibus nos a quibusdam delatas vidimus, & admirati sumus vel candorem, vel subtilitatem earum. Meminit & harum aquarum urbis Levidæ capite sequenti, ubi se multos vidisse ait, qui iis tincti a lepra mundati fuerant. Porro Levida, de qua S. Gregorius, secundum Ruinartium in Notis celebris est illa Livias vel Libias, in tribu Ruben, quam Herodes in honorem Liviæ augustæ, matris Tiberii Cæsaris, exstruxit.
[287] Idem S. Gregorius libro de Gloria Confessorum cap. 40 narrat, [febribus & podagræ doloribus afflictum sanat:] patrem suum, febribus & podagræ doloribus afflictum, subito sanitatem per Sanctum recuperasse: Sed nec illud, inquit, absurdum est credere, quod sæpius per visiones expertas Dominus revelare dignatur, qualiter aut honorentur Sancti, aut infirmi medicamina consequantur. Nam recolo gestum in infantia, cum pater meus ab infirmitate humoris podagrici laboraret, & ardore febrium ac doloribus multis adtenuatus, lectulo decubaret, vidisse me in visu noctis personam, dicentem mihi: Legisti, ait, librum Jesu Nave? Cui ego: Nihil aliud litterarum præter notas agnovi, in quarum nunc studio constrictus adfligor. Nam hic liber prorsus an sit ignoro. Et ait: Vade, inquit, facitoque hastulam parvam ex ligno, quod hoc nomen recipere possit, scriptumque ex atramento sub paterni capitis fulcrum conloca: erit enim ei præsidium, si quod loquor impleveris. Mane autem facto, matri quæ videram indicavi: jubet impleri visionis præcepta. Quod cum fecissem, statim genitor ab infirmitate convaluit.
[288] Hebræi, ut præcipitur in eorum Calendario apud Genebrardum, [Sancti cultus apud varios populos] ad XXVI diem mensis Nisan jejunabant, quod is, ut putabant, esset emortualis Josue. Martyrologium Arabico-Ægyptiacum Ms., a Gratia Simonio Maronita Latine redditum & ab Athanasio Kirchero majoribus nostris Roma transmissum, Sanctum annuntiat 1 Septembris. Huic respondet dies quarta mensis Toth, qua apud Jobum Ludolfum pag. 389 Calendario Coptitarum Ægypti inscribitur. Iidem apud eumdem pag. 419 ad XXV mensis Baune, uti & Æthiopes ad XXV mensis Sene nomen Josue rubrica distinguunt, quod indicium est, eum solenniore cultu ab illis populis honorari. Dies XXV mensis, qui a Coptitis Baune & ab Æthiopibus Sene dicitur, apud nos est XIX Junii. At mirum est in illorum Calendariis, a Ludolfo editis, diem XXVII mensium Baune & Sene nullius Sancti memoria celebrari, ubi vix ullus alius anni dies vacuus reperitur. Hinc suspicari quis posset vitio impressorum factum esse, ut ad Sanctum Josue vel ad proxime præcedentem in margine dies XXVI appositus non sit, & ad hunc relati sint, qui XXVII affigendi erant. Certe Papebrochius Ludolfi editionem hoc loco corrigendam esse putavit, Sanctique annuntiationi in margine calamo præfixit diem XXVI. An recte ultra inquirere operæ pretium non est. Brocardus in Descriptione terræ sanctæ, Basileæ anno 1537 edita, A Tripoli, inquit, per duas leucas est mons Leopardorum rotundus & altus, una leuca a Libano distans. Habet hic mons in pede Aquilonari speluncam, in qua monumentum cernitur viginti sex pedum longitudinis, frequentaturque devote a Saracenis, qui putant illic Josue sepultum. Dominus d'Herbelot in sua Bibliotheca Orientali ad nomen Joschova scribit, a nonnullis superstitiosis Judæis Sanctum creditum esse personam, quæ conditionem humanam excesserit, & ex natura divina quiddam participarit. Addit Mahometanos aliquos eidem commento fidem habuisse.
[289] [in Oriente,] Typicum S. Sabæ, Menæa Patrum Dominicanorum conventus S. Marci Florentiæ, quorum apographum habemus, aliique omnes Græcorum Fasti sacri, qui eum referunt, primam Septembris ejus memoriæ consecrarunt. Menæa magna, excusa Venetiis anno 1595, post hanc ejus annuntiationem Dormitio Jesu Nave, hos ei versiculos accinunt.
Ὄνπερ
τρέχειν
ἔστησεν
ἥλιον
πάλαι,
Λιπὼν
Ἰησοῦς,
Ἥλιον
δόξης
βλέπει.
Quem stare vidit solem ad imperium suum
Jesus relinquens, gloriæ Solem videt.
Subditur Sancti elogium, vix differens ab eo, quod habet Synaxarium Basilii imperatoris. Hoc nuper cura eminentissimi Cardinalis Hannibalis Albani Græce ac Latine typis elegantibus prodiit, Sanctumque ita annuntiat ac laudat: Eodem die Dormitio Josue filii Nave. Hic Josue filius quidem Nave fuit, successor autem Moysis Hebræorum legislatoris, vir fortis, reique militaris peritus. Nam Hierico munitam alienigenarum urbem expugnavit, Jordanemque fluvium per siccum transivit una cum populo & arca Dei. Michaëlem etiam cælestis exercitus principem, ensem præ manibus tenentem, vidit: quo statim cognito, abjectis propriis armis, illius pedibus advolutus, Quid, inquit, imperas servo tuo? Ad hæc, cum prælio dimicaret cum alienigenis, solque ad occasum appropinquaret, ipse vero vincendi desiderio teneretur, maximam in Deo spem habens, imperavit soli, ut staret: stetitque sol; neque prius occidit, quam hostes fortissime in fugam vertit. Cum igitur exercitui præfuisset, populumque Israëliticum ex eremo recte eductum, in terram promissionis, quæ est Hierosolyma, duxisset, perque annos viginti septem judicasset, mortuus est, atque honorifice in eadem terra a populo suo sepultus. De miraculoso Jordanis transitu nihil in elogio, quod exstat in Menæis: quoad cetera cum his Basilianum Synaxarium fere convenit. Quod utrobique dicatur Josue, abjectis propriis armis, Archangeli pedibus se advolvisse, præter Scripturam est, quæ tantum de calceorum depositione meminit. Neque mihi verum videtur, Sanctum præfuisse 27 annis, ut dictum est a num. 270.
[290] [& Latinos:] Georgius Wicelius senior in Exercitamentis veræ pietatis anno 1555 editis, pagina inferne signata P III, ex vetustissimo codice bibliothecæ Fuldensis adfert Missam, in qua post Commemorationem pro defunctis inter alios veteris Testamenti sanctos invocatur S. Josue. In Kalendario antiquo, quod Julianum nominatur apud Calvisium in Isagoge chronologica ad Opus chronologicum, Sanctus refertur die XXX Aprilis. Verum Calendis Septembris annuntiat eum cum S. Gedeone Romanum vetus, Ado & Usuardus hoc modo: Jesu Nave & Gedeon prophetarum. Wandelbertus de Sancto sic canit:
Legifer heredem proprii quem liquit honoris,
Promissam populo terram, qui sorte per astra,
Per loca, per celsos montes distinxit & urbes,
Septembris Josue tenet orditurque Kalendas.
[291] Titulum prophetarum, quo sanctos Josue & Gedeonem honorarunt antiqui Martyrologi, [S. Josue vere propheta fuit æque ac Moyses.] primus suppressit Notkerus, quem inter alios recentiores secutus est Baronius in Martyrologio Romano novo. Ne tamen ideo suspiceris, titulum illum Sancto nostro minus convenire: etenim licet non æque magnus, æque tamen verus propheta fuit, quam Moyses. Cum utroque Deus mira familiaritate egit, utrique plurima revelavit; Pentateuchus & liber Josue oraculorum divinorum ad utrumque factorum pleni sunt; uterque occulta varia tam præsentia quam futura a Domino accepta ad populum retulerunt eo modo, quo ea referenda esse divinitus intellexerunt; uterque etiam scripto posteris tradiderunt res a se gestas, eaque omnia, in quibus Deus illis internuntiis, seu voluntatis suæ apud populum interpretibus, uti voluit. Denique ipsius Spiritus sancti testimonio S. Josue vere propheta fuit non secus ac Moyses: nam Ecclesiastici cap. 46 ℣. 1 Successor Moysi in prophetis, vel ut Græca habent, in prophetiis, appellatur. Baronius in Nota ad Sancti annuntiationem, Adnumerabatur, inquit, olim Josue inter prophetas secundum Epiphanium in Panar. hæres. LXVI prope finem. Per prophetam hic sanctus pater intelligit scriptorem sacrum, cujus liber prophetarum libris accensetur: & hoc sensu verum est, quod S. Josue propheta non sit; nam liber ejus nomen ferens, qui apud Judæos olim, teste S. Hieronymo in Prologo galeato, primus prophetarum erat, nunc ab Ecclesia sacrorum Historicorum libris annumeratur. Itaque Baronius, qui ex mente S. Epiphanii loquitur, non negat, neque negare potest eum prophetam fuisse, sicut Moyses, Samuel & David fuere, quorum libri inter libros prophetarum jam quoque non habentur. Masinus in Bononia perlustrata ad 1 Septembris scribit, ibidem in Ecclesia Omnium Sanctorum servari duos dentes & alias Sancti reliquias. Vereor, ut lector facile credat, eas vere sancti Josue esse.
[Annotata]
* forte inhibitionis
* l. X
* l. IX
* l. XXVII ℣. LI
DE S. GEDEONE ISRAËLITARUM JUDICE
IN PALÆSTINA
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Gedeon Israëlitarum judex, in Palæstina (S.)
AUCTORE J. L.
§ I. Sancti elogia; cultus; nomen varium; familia: pater idololatra, at dein conversus a Filio judice: hic semper veri Dei cultor: an ante principatum tribunus?
[S. Gedeonis,] Sanctus Gedeon, virorum, angelo teste, fortissimus, quintus fuit Israëlitarum in rebus civilibus judex & in bello imperator; si Samgar, qui paucis mensibus præfuit, ejus decessoribus annumeres. Quam Deo charus fuerit vel inde colligas, quod ipse eum elegerit ad populum suum judicandum, & e Madianitarum servitute liberandum; angelumque miserit, qui divinum hoc consilium ei annuntiaret. Dein Domini oraculis instructus, ejusdemque Spiritu animatus aram Baal subvertit, lucumque succidit, & Hebræi nominis hostes inusitata & mirabili præliandi ratione debellavit. Pace libertateque Israëli restituta, subditos in veri Numinis cultu continuit, donec magistratu, quem insignibus Dominus illustravit prodigiis, necnon vita defunctus est, quam fide & pietate in Deum, submissione animi, aliisque virtutibus dignam reddidit perpetua in Sanctorum Fastis memoria. Hæc summa quædam est eorum, quæ in libro Judicum capite sexto, septimo & octavo Scriptura, & Josephus lib. 5 Antiquitatum cap. 8 de Sancto narrant. In verbis sacris & Josephi referendis eamdem, quam in Vita S. Josue, scribendi rationem servabimus.
[2] [quem laudant] Apostolus ad Hebræos cap. XI a ℣. 32 Gedeonem collocat in eorum catalogo, qui in Lege veteri fide eximia & operibus fidei heroïcis excelluerunt: Et quid, inquit, adhuc dicam? Deficiet enim me tempus enarrantem de Gedeon, Barac, Samson, Jephte, David, Samuel, & Prophetis: qui per fidem vicerunt regna, operati sunt justitiam, adepti sunt repromissiones, obturaverunt ora leonum, exstinxerunt impetum ignis, effugerunt aciem gladii, convaluerunt de infirmitate, fortes facti sunt in bello, castra verterunt exterorum &c. Ecclesiasticus cap. 46 a ℣. 13 Israëlitarum judices his laudibus prosequitur: Et judices singuli suo nomine, quorum non est corruptum cor: qui non aversi sunt a Domino, ut sit memoria illorum in benedictione, & ossa eorum pullulent de loco suo, & nomen eorum permaneat in æternum, permanens ad filios illorum, sanctorum virorum gloria. Non loquitur hic Hagiographus de judicibus, qui vel Dei vel libera populi electione creati non fuerunt: hinc ejus verba non extendenda ad impium Abimelechum, qui, 70 fratribus occisis, vi principatum invasit, adeo ut tyranni potius quam judicis appellationem mereatur. An, & quo sensu de reliquis judicibus Scriptura hæc affirmet: Quorum non est corruptum cor; Qui non aversi sunt a Domino, examinare huc non spectat. De Gedeone suis locis ostendemus, ex historia sacra probari non posse, quod vel levi etiam peccato recte factorum gloriam obscurarit, adeoque nihil obstare, quo minus dicta Ecclesiastici verba etiam in rigore & secundum omnem suam latitudinem sumpta de Sancto nostro vere prædicentur.
[3] Liber Judicum cap. 8 ℣. 32 de ejus obitu hoc fert testimonium: [Scripturæ & Patres,] Mortuusque est Gedeon, filius Joas, in senectute bona. Præter S. Gedeonis, Litteræ sacræ nullius alterius senectutem bonam appellant, nisi Abrahami Genes. cap. 15 ℣. 15 & cap. 25 ℣. 8, Davidis lib. 1 Paralip. cap. 29 ℣. 28, Tobiæ junioris, vel, ut aliqui volunt, socerorum ejus Tob. cap. 14 ℣. 15. Unde colligitur, hanc Scripturæ phrasim plus significare quam ætatem annis valde provectam. Audiamus Salianum in Annalium Epitome ad annum 2800. Textus sacer Gedeonem mortuum dicit IN SENECTUTE BONA, elogio, quod in optimos quosque Patriarcharum cadit, ut aliquorum opiniones interpretationesque refelleret, qui Gedeonem (Jud. cap. 8 ℣. 27) idem cum populo nefas admisisse arbitrantur, imo quale & quantum in idololatria & totius populi scandalo reperitur. Moritur potius IN SENECTUTE BONA, quæ bonam ætatem anteactam coronat, moritur meritis & virtutibus insignis, & jucundissimo gaudens bonæ conscientiæ testimonio. Ita ille, communem interpretum explanationem secutus. Quamquam S. Augustinus in Heptateucho super Judices quæst. 41 & 42 in Sanctum valde severus sit; tamen sermone 108 de Tempore ipsum electum ad gratiam & sanctum vocat. Ab aliis etiam antiquis Patribus Viri justi, Deo chari, sancti, imo sanctissimi, atque aliis ejusmodi titulis honoratur. Quam pulcre Jesum Christum multis & magnis in rebus adumbrarit, docent S. Augustinus loco postremum citato, S. Ambrosius in Prologo ad librum 1 in Spiritum sanctum, S. Gregorius magnus lib. 30 Moralium cap. 25 in caput 39 beati Job, S. Isidorus Hispalensis in Comment. ad librum Judicum a cap. 3, & Salianyus in Annalibus ad annum 2800.
[4] Calvisius Operi suo chronologico præmittit Isagogen chronologicam, [memoria in Fastis sacris,] cujus capiti 2 intexitur vetus Calendarium Julianum, quod S. Gedeonem notat XXVIII Martii. At reliqui omnes Ecclesiæ Latinæ Fasti, in quibus Sanctus notus est, eum in suis annuntiationibus ad Calendas Septembris conjungunt cum S. Josue. Auctor Martyrologii Romani parvi utrumque Heroëm ita refert: Jesu Nave & Gedeon prophetarum. Ado dein & Usuardus, hisque juniores non pauci eamdem adoptarunt annuntiationem. Sed Notkerus prophetarum titulum omisit; quem inter ceteros recentiores etiam in Romano novo secutus est Baronius, utrumque sic annuntians: In Palæstina sanctorum Josue & Gedeonis. In Fastis Ecclesiæ Græcæ Sancti nostri nomen non invenio. Æthiopes apud Jobum Ludolfum pag. 402 eum colunt XVI mensis quarti Tachsas. Tria in Museo nostro servamus Martyrologia Coptorum Mss., Roma accepta, in quibus eodem die, nempe XVI mensis quarti, quem ipsi Chiahac vocant, sancti Judicis memoria signatur. Dies autem XVI mensis Tachsas seu Chiahac, XII est nostri Decembris. Ad hunc S. Gedeon remittendus censetur a Castellano. Qua de causa non perspicio. Sancti diem emortualem nec Scriptura, nec antiqua & fide digna docet traditio: quilibet igitur anni dies pro arbitrio ejus cultui destinari potuit. Sicut Orientales illi XII Decembris elegerunt; sic 1 Septembris Ecclesia Latina. Huic, non illis, nos conformemus oportet.
[5] [Sancti nomina varia, eorumque ratio & etymologia;] Sancti nomen in Scripturis varium est. Primum & usitatissimum est Gedeon, quod apud interpretes idem est ac succidens, evertens, confringens. Nomini facta responderunt: nam evertit aram Baal, nemus, quod circa eam erat, succidit, Madianitas & auxiliares eorum copias confregit, & impios cum spinis deserti, ut dicitur Jud. cap. 8 ℣. 16, tribulisque contrivit atque comminuit. Alterum ejus nomen, in Litteris sacris sat frequens, est Jerobaal. Accepit illud hac occasione. Cum aram Baal destruxisset, incolæ urbis Ephra idololatræ a Joas ejus patre postularunt, ut Filium suum produceret, ob injuriam deo illatam morte puniendum: Quibus ille respondit: Numquid ultores estis Baal, ut pugnetis pro eo? Qui adversarius est ejus, moriatur antequam lux crastina veniat. Si Deus est, vindicet se de eo, qui suffodit aram ejus. Ex illo die vocatus est Gedeon, Jerobaal, eo quod dixisset Joas: Ulciscatur se de eo Baal, qui suffodit aram ejus. Quid Jerobaal significet docet hic locus & Osee caput 10 ℣. 14; ubi pro a domo ejus, qui judicavit Baal, in Hebræo legitur a Domo Arbel, id est, Jerobaal, teste sancto Hieronymo lib. 3 Comment. in citatum prophetam: Vastatus est, inquit, Salmana … ut in Hebræo continetur, ab Arbel, id ipsum significante, quod & Jerobaal, sed breviori disertiorique sermone. Itaque Jerobaal utrumque hoc significat, Ulciscatur se de eo Baal, &, Qui judicavit Baal. Nominis etymologiam aliis vocibus, at significatione affinibus explicatam invenies apud interpretes. Est & aliud S. Gedeonis nomen lib. 2 Regum cap. XI ℣. 21, ubi textus Hebræus pro Jerobaal, ut est in Vulgata, habet Jerubbescheth vel Jeruboseth. Bescheth autem vel Boseth, id est, confusio, Hebræis etiam est idolum: atque ita nomen hoc significatione coincidit cum Jerobaal & Arbel. Similis mutatio facta est in nominibus filii Saülis, & ejusdem nepotis ex Jonatha: hi enim ante Esbaal & Meribbaal dicti (ut patet ex lib. 1 Paralip. cap. 8 ℣. 33 & 34, & cap. 9 ℣. 39 & 40) postea Isboseth & Miphiboseth appellati fuere. Nimirum religioni sibi ducebant Hebræi nomen Baal pronuntiare, ut notat Calmetus in Dictionario Biblico ad vocem Gedeon.
[6] [majores & familia;] Sancti nostri pater fuit Joas Judicum cap. 6 ℣. 29: Joas ex familia Ezri ibid. ℣. XI: hæc ex tribu Manasse ibid. ℣. 15: eadem hæc familia Ezri vocatur domus Abiezer ibid. ℣. 34 Ezri vel Abiezer idem fuit cum Jezer, cujus genealogia datur Numer. cap. 26 a ℣. 28: Filii Joseph per cognationes suas, Manasse & Ephraïm. De Manasse ortus est Machir, a quo familia Machiritarum. Machir genuit Galaad, a quo familia Galaaditarum. Galaad habuit filios: Jezer, a quo familia Jezeritarum &c. Relinquitur itaque, ut Ezri, a quo Sanctus descendit, patrem habuerit Galaad, avum Machir, proavum Manasse, abavum patriarcham Joseph. Quod autem iste Ezri non distinguendus sit a Jezer, cujus patrem & majores ex Scriptura mox recensui, hæ rationes mihi persuadent. Prima est, quod uterque fuerit ex tribu Manasse. Secunda, quod Jezer, de quo in libro Numerorum, vocetur Abiezer Josue cap. 17 ℣. 2, idemque etiam nomen tulerit Ezri patriarcha familiæ S. Gedeonis. Tertia, quod alioquin catalogus familiarum tribus Manasse, quem dant libri Josue & Numerorum citati, non esset accuratus. Quarta denique, quod, uti patet ex Josue cap. 17, Jezer vel Abiezer suam in Chananæa portionem acceperit cis Jordanem; & ad eamdem quoque fluminis partem Ezri vel Abiezer ille, qui fuit e Sancti majoribus, possessionem suam habuerit, urbem scilicet Ephra. Hanc pertinuisse ad familiam Abiezer, id est, patris Jezer vel per metathesim Ezri, e qua Sanctus natus est, constat ex Judicum cap. 6 ℣. 24. Eamdem urbem sitam fuisse in tribu Manasse cis Jordanem ex iis, quæ de Sancto e sacris Litteris referemus, manifesto patebit. Porro in Ephra natus & educatus fuit S. Gedeon, uti eruitur ex cap. 6 ℣. XI, 24 & seqq.; in eadem Israëlitarum Judex suum habuit domicilium cap. 8 ℣. 29, & sepultus est ibid. ℣. 32.
[7] S. Hieronymus & Vulgata cap. 6 ℣. XI Joas vocant patrem familiæ Ezri, [pater Joas, Jezeritarum princeps idololatra, at dein conersus a Filio judice:] quæ ℣. 15 infima in Manasse dicitur. Obvius illorum verborum sensus est, quod Sancti pater totius familiæ primas vel princeps fuerit: Vocatur, inquit Abulensis hic quæst. 9, Joas pater, id est, princeps; quia erat vir honorabilior in tota familia Ezritarum: & forte descendebat directe ab Ezri per primogenitorum lineam, & ob hoc principatus familiæ pertinebat ad eum. Certe eum ex præcipuis Jezeritarum vel Ezritarum fuisse, vel inde deducas, quod iniquis istis temporibus, quo Israëlitæ Madianitica servitute opprimebantur, magnam servorum manum haberet ibid. ℣. 27, lucumque & aram idolo Baal dicatam possideret ibid. ℣. 25. Sanctus aram illam cum luco ex præcepto Domini destructurus, ibid. ℣. 27 scribitur domum patris sui timuisse, adeo ut pium illud opus non nisi noctu aggredi ausus fuerit. Ex hoc Sancti metu atque ara falso deo erecta, abunde colligitur, Joas fuisse idololatram, remissiorem tamen; utpote cui potior fuit Filii vita, quam idoli violati honos. Vide versum 31. Quamquam de ejus conversione sileat Scriptura, non dubito tamen, quin pii Filii exemplis monitisque inductus veram religionem amplexus fuerit. Nec par est credere, Israëlitarum Judicem, qui ex universa regione idololatriam exterminarat, in paterna illam domo reliquisse, a qua ejusdem exstirpandæ initium duxerat, quando ea maxime vigebat.
[8] De Sancti vita in adolescentia & juventute nihil nos docet historia sacra. [qui verisimilius semper verum Deum coluit.] Testatur hæc cap. 8 ℣. 28, eum Israëli quadraginta annis judicem præfuisse, quibus cum probabilius annumerandi sint septem anni servitutis Madianiticæ, ut dictum est in Vita S. Josue num. 272, triginta tribus circiter annis ante mortem suam, quam in senectute bona obiit, ex angelo divinum intellexit consilium de Hebræis, se duce ac judice, in libertatem asserendis. Hinc eruitur, Sanctum ætate virum fuisse in eo, quod habuit cum angelo, colloquio. A Josepho quidem tum temporis juvenis fuisse dicitur; sed id verisimile non est, nisi juvenem late pro florentis ætatis homine accipiat. Quoniam post Debboræ Baracique mortem gens Hebræa more suo ad vomitum, id est, sacrilegam falsorum deorum superstitionem, redierat, atque ipse Sancti pater aram idolo Baal erexerat; suspicio esse posset, S. Gedeonem vel parentis idololatræ imperio compulsum, vel ejusdem & reliquorum impiorum Israëlitarum exemplo inductum, falso deo aliquando cultum exhibuisse. At potius existimandum est, eum communem & domesticam impietatem semper exsecratum fuisse, vero Deo constanti fide & pietate serviisse, atque ideo ab eo dignum habitum fuisse, qui ex angelo intelligeret, se præ omnibus electum esse, ut Israëlitarum sub Madianitarum jugo misere afflictorum ac pœnitentium salvator esset ac judex. Antequam hoc munere fungi inciperet, natus ei jam inde erat Jether, septuaginta fratrum primogenitus, ut patet ex cap. 8 ℣. 20. Verum quoniam is tum adhuc puer erat, major reliquorum filiorum pars post victoriam Madianiticam nata fuerit oportet. Igitur infra erit opportunior de ejus uxoribus & liberis agendi locus.
[9] [Eum ante principatum tribunum fuisse] S. Augustinus in Heptateucho quæst. 34 super librum Judicum, & Procopius in ejusdem caput 6 ℣. 15 asserunt, S. Gedeonem, cum ab angelo juberetur belli contra Madianitas præfecturam assumere, fuisse tribunum seu mille hominibus præfuisse. Nimirum modestam Sancti responsionem ℣. 15, qua se ad Israëlitas e servitute liberandos inidoneum profitetur, aliter intellexerunt, quam S. Hieronymus. In Hebræo ad litteram est: Ecce chilias mea; per quod ipse intellexit familiam, quæ mille, id est, multis hominibus constat: unde ita vertit: Ecce familia mea infima est in Manasse, & ego minimus in domo patris mei. Vide Bonfrerium aliosque hic. Sanctus vero Augustinus cum Procopio illud Ecce chilias mea, uti apud Septuaginta legerunt, ita explicant acsi S. Gedeon chiliarchus seu mille viris dux præfectus esset. Verba utriusque dabo. Sancti Doctoris hæc sunt: Ubi respondet Gedeon ad angelum… Ecce mille mei humiliores in Manasse, intelligitur præpositus fuisse mille hominum, quos Græce χιλιάρχους appellat Scriptura. Procopius verbis sacris, eodem modo intellectis, hanc subdit expositionem: Permanserunt enim Israëlitæ in tribunos & centuriones divisi, ex quo Jethro Moysi consuluit Exodi cap. 18. Tribunus igitur cum esset, subditos suos infirmos esse conquestus est.
[10] [seu chiliarchum, probabiliter docent S. Augustinus & Procopius.] Quamquam Sancti verba, Ecce familia mea infima est in Manasse, sicut ea vertit & intellexit S. Hieronymus, nullo modo significent, ipsum ullo tum temporis magistratu functum esse; tamen S. Augustini & Procopii explicatio Hieronymianæ interpretationi non repugnat. Nam si ante 184 circiter annos octo familiæ tribus Manasse 52700 viros armis ferendis aptos numerarint Numer. cap. 26 a ℣. 28, Jezeritarum familia in eadem tribu S. Gedeonis temporibus reliquis septem inferior esse potuit viribus & bellatorum numero; & tamen tres vel etiam plures chiliadas comprehendere, ac proin sub Joas supremo familiæ capite totidem chiliarchos habere, e quibus unus fuerit Sanctus noster. Bonfrerius aliique huic sententiæ exiguam tribuunt verisimilitudinem: at qua de causa equidem non video. Dubium non est, quin apud Israëlitas in honoribus & dignitatibus conferendis fortitudinis & natalium ratio habita fuerit. At S. Gedeon teste angelo virorum fortissimus erat, & filius Joas, omnium Jezeritarum principis. Cur ergo sententia, quæ ipsum chiliarchum vel tribunum facit, magis a veritate aliena sit, quam quæ eum centurionem statuit, vel aliam inferiorem aut etiam nullam eidem præfecturam defert? Certe non minus verisimile est, quod dicti Patres asseruerunt, quam quidvis aliud. Favet etiam Josephus lib. 5 Antiquit. capite 8, quod ita incipit: Per idem tempus Gedeon Jasi filius, unus ex primatibus tribus Manassetidis. Neque obstat primo, quod de se dicat Sanctus: Ego minimus in domo patris mei: nam ex eo, quod adeo modeste de se senserit, ut sibi videretur omnium minime idoneus ad Israëlitas e servitute potentissimorum hostium liberandos, non sequitur, ut re ipsa omnium minime idoneus fuerit. Verba illa ad angelum modestiam ipsius produnt atque animi submissionem; at angeli eum in primo accessu virorum fortissimum compellantis salutatio satis declarat, quam aptus esset ad Israëlem in libertatem asserendum. Neque obstat secundo, quod, dum venit ad eum angelus, excuteret ipsemet & purgaret frumenta in torculari, quod opus famulare & rusticanum est. Id enim urgenti necessitati tribuendum est, quæ communem omnium domesticorum laborem & diligentiam postulabat, ut hostium adventus, a quibus diripiebantur omnia, præverteretur.
§ II. S. Gedeonem, ut Israëlitas e servitute liberet, excitat angelus; hic se a Deo missum probat, igne prodigioso consumens carnes & panes, quæ Sanctus ad corporis refectionem ei probabilius obtulerat.
[Israëlitas e servitute Madianitica per S. Gedeonem liberaturus Deus] Defunctis Debbora & Barac, Israëlitæ in idololatriam relapsi sunt. Perfidiæ pœnas non distulit iratus Deus. Quæ & quantæ quamque diuturnæ hæ fuerint, docet Judicum caput 6 a ℣. 1: Fecerunt autem filii Israël malum in conspectu Domini: qui tradidit illos in manu Madian septem annis, & oppressi sunt valde ab eis. Feceruntque sibi antra & speluncas in montibus, & munitissima ad repugnandum loca. Cumque sevisset Israël, ascendebat Madian & Amalec, ceterique Orientalium nationum; & apud eos figentes tentoria, sicut erant in herbis cuncta vastabant usque ad introïtum Gazæ: nihilque omnino ad vitam pertinens relinquebant in Israël, non oves, non boves, non asinos. Ipsi enim & universi greges eorum veniebant cum tabernaculis suis, & instar locustarum universa complebant, innumera multitudo hominum & camelorum, quidquid tetigerant devastantes. Humiliatusque est Israël valde in conspectu Madian. His calamitatibus septem annis populus Hebræus afflictus fuit. Tandem cum nullum in se præsidium contra hostem reperiret, misericordiam divinam imploravit, Et clamavit ad Dominum postulans auxilium contra Madianitas. Qui misit ad eos virum prophetam, & locutus est: Hæc dicit Dominus Deus Israël: Ego vos feci conscendere de Ægypto, & eduxi vos de domo servitutis, & liberavi de manu Ægyptiorum, & omnium inimicorum, qui affligebant vos; ejecique eos ad introitum vestrum, & tradidi vobis terram eorum. Et dixi: Ego Dominus Deus vester, ne timeatis deos Amorrhæorum, in quorum terra habitatis. Et noluistis audire vocem meam ℣. 7 & seqq. Deus Israëlitas a servitute Madianitica per S. Gedeonem liberaturus prophetam præmiserat, qui acceptorum beneficiorum commemoratione illorum ingratum animum, idololatriam, aliaque scelera perstringeret, atque ita eos ad pœnitentiam magis incitaret. Nec dubium est, quin plerique ad cor redierint, serioque Domino promiserint, fore ut deinceps ipsi soli servirent. Sancti tamen concives, incolæ urbis Ephra, ante victoriam Madianiticam conversi non fuere, ut patet ex ℣. 28 & seqq.
[12] [angelum mittit, qui ei Domini] Israëlitarum animis prophetæ oratione ita præparatis, Dominus ad S. Gedeonem, quem destinarat ad populum suum tot calamitatibus eripiendum, angelum de cælis misit. Suspicantur plerique, hunc fuisse Michaëlem archangelum, nec immerito; agebatur enim de incolumitate ac salute totius populi Hebraïci, cujus ille præses & secundum Deum protector erat. Eum quidem nonnulli Filium Dei fuisse putant, quod ℣. 14 & 16 Dominus, appelletur. Verum nomen hoc ei tribuitur, tamquam Dei legato & illius personam sustinenti. Vide dicta in Vita S. Josue num. 120 & seqq. Venit autem angelus Domini, & sedit sub quercu, quæ erat in Ephra, & pertinebat ad Joas patrem familiæ Ezri. Cumque Gedeon filius ejus excuteret atque purgaret frumenta in torculari, ut fugeret Madian, apparuit ei angelus Domini, & ait: Dominus tecum, virorum fortissime. Dixitque ei Gedeon, non tam laudem suam in salutatione quam bene precandi formulam attendens, Obsecro, mi Domine, si Dominus nobiscum est, cur apprehenderunt nos hæc omnia? Ubi sunt mirabilia ejus, quæ narraverunt patres nostri, atque dixerunt: De Ægypto eduxit nos Dominus? Nunc autem dereliquit nos Dominus & tradidit in manu Madian. ℣. XI & seqq. Hæc verba non sunt conquerentis de Deo, ut vult Abulensis quæst. 12 in cap. 6, vel de ejus potestate dubitantis; sed admirantis ab angelo, quem hominem putabat, dici præsentem Dominum, quem præsentes calamitates, ob peccata populo inflictas, absentem infensumque significabant.
[13] [consilium aperit, ejusque auxilium contra hostes promittit:] Respexitque ad eum Dominus, id est, angelus ejus personam repræsentans, & ait: Vade in hac fortitudine tua, & liberabis Israël de manu Madian: scito quod miserim te ℣ 14. Cælestis legatus his verbis S. Gedeoni annuntiat, quod Hebræorum salvator ac judex divinitus sit constitutus, simulque eum excitat, ut, oblato munere acceptato, cum fiducia atque alacritate liberationem Israëlis aggrediatur. At Sanctus præ submissione animi tantæ rei peragendæ imparem se existimabat ob suam suæque familiæ tenuitatem. De quo ita versus sequens: Qui respondens ait: Obsecro, mi Domine, in quo liberabo Israël? Ecce familia mea infima est in Manasse, & ego minimus in domo patris mei. Vide supra num. 9 & seq. Dixitque ei Dominus: Ego ero tecum; & percuties Madian quasi unum virum ℣. 16. Theodoretus quæst. 12 in librum Judicum versum hunc cum præcedentibus ita explanat, Sancti fidem & modestiam commendans: Quoniam, inquit, memor erat mirabilium Dei, firmamque de Deo tenebat opinionem, illum, si vellet, eos facile liberare posse a calamitatibus, quibus detinebantur; meruit ut audiret ab angelo: “Proficiscere in robore fidei hujus, & vinces”. Neque damnet quisquam ea, quæ sequuntur: non enim velut diffidens de Deo dixit: “Familia mea humillima est in tribu Manasse, & ego minimus &c.”: sed ut de se modeste sentiens. Quapropter angelus gratam habens hanc responsionem, ait: “Dominus tecum erit; & interficies Madian sicut virum unum”.
[14] Nesciebat Sanctus, ut manifestum est ex ℣. 22, [nesciens Sanctus se loqui cum angelo, signum ab eo petit, quo probet se a Deo missum;] angelum esse eum, qui tam facilem de tot Madianitarum millibus victoriam pollicebatur: sed neque an propheta esset, certo ipsi constabat. Ea quidem, ut credibile est, erat angeli apparentis species externa, quæ sincerum sanctumque hominem referret; sentiebat etiam haud dubie miram ex ejus præsentia & alloquio consolationem & alacritatem, & ad fidem ejus promissis habendam interius excitabatur: quia tamen fraus latere poterat, prudenter signum aliquod petiit, quo majorem sibi certitudinem compararet. Si inveni, inquit ℣. 17, gratiam coram te, da mihi signum, quod tu sis, qui loqueris ad me ex parte Domini; ut tibi credere possim promittenti, quod numerosum hostium exercitum profligaturus sim, acsi cum uno homine certandum esset. Præstitit id angelus ℣. 21, cum ignem virga de petra elicuit, quo carnes hœdinæ earumque jus & panes azymi consumpta fuerunt.
[15] Huic petitioni aliam mox subjungit Sanctus ℣. 18: [panes azymos & hœdum coctum adfert,] Nec recedas hinc, donec revertar ad te, portans sacrificium & offerens tibi. Per sacrificium hic intelligo prandium seu munus convivale, quod, quia postea ab angelo præter Sancti opinionem in sacrificium conversum est, hic ab eventu secuto per prolepsim sacrificium vocatur. Scripturam probabilius hic uti figurata locutione, mox ostendam, simulque a Sancto suspicionem omnis peccati removebo; quod difficulter facere possunt, qui aliter hunc locum exponunt. Itaque secundum dicenda versus 18 sic intelligendus videtur, ut voluerit S. Gedeon tantum cibos, qui postea in sacrificium cesserunt, portare & offerre angelo. Qui respondit: Ego præstolabor adventum tuum. Ingressus est (℣. 19) itaque Gedeon, & coxit hœdum, & de farinæ modio azymos panes: carnesque ponens in canistro, & jus carnium mittens in ollam, tulit omnia sub quercu, & obtulit ei, angelo videlicet, quem hominem putabat, ut iis vesceretur, & tum signo aliquo probaret, se prophetam esse a Deo missum.
[16] An ego verba sacra recte exposuerim, id est, [non eo fine, ut illa Deo sacrificaret] an Sanctus dixerit, Nec recedas hinc, donec revertar ad te, portans sacrificium, & dein coctum hœdum panesque angelo obtulerit ea ex intentione, ut hospitem suum prandio exciperet, quæstio est multum controversa. S. Augustinus quæst. 35 super librum Judicum docet, S. Gedeonem hæc dixisse & fecisse, eo sibi fine proposito, ut ipsemet sacrificium Deo offerret: ita enim loquitur: Animadvertendum est, quod Gedeon non ait angelo: “Offeram tibi sacrificium”, sed ait: “Offeram sacrificium meum, & ponam in conspectu tuo” (in Vulgata est, Portans sacrificium & offerens tibi.) Unde intelligendum est, non eum angelo, sed per angelum offerre voluisse, id est, ejus ministerio uti. Nam Paulo infra habet: Angelus in sacrificio, quod obtulit Gedeon, officium ministrantis implevit. Et mox: Prius tamquam cum homine loquebatur, quem tamen hominem Dei credidit, ut coram ipso sacrificium vellet offerre, velut adjuvandus præsentia ejus sanctitatis. Ex recentioribus, qui S. Gedeonem sacrificium intendisse statuunt, Estius & nonnulli alii cum S. Augustino sentiunt. Major tamen illorum pars cum Lirano existimat, Sanctum, angelo sub quercu exspectare jusso, domum abiisse, & coctas carnes panesque attulisse, non ut ipse, sed ut angelus ea offerret, & inter offerendum miraculo aliquo declararet, se a Deo missum esse.
[17] [vel ipsemet,] Duabus his sententiis aliqua opponemus argumenta, quorum solutionem exspectamus: dein nostram opinionem stabiliemus. Imprimis non decrevit Vir sanctus ipsemet sacrificium offerre: id enim impium fuisset, quia nec sacerdos erat, utpote ex tribu Manasse, neque Siluntem, locum sacrificiis offerendis destinatum, adire constituerat. At inquies cum S. Doctore ibid. quæst. 36, Sed intelligendum est, quod illum angelum primo prophetam putaverat, & tamquam Deum, qui in istis omnibus dispensare potest, in illo consuluerat de offerendo sacrificio. Quod ille si prohibuisset, non utique fieret. Sed quoniam approbavit, & ut fieret, annuit, Dei dispensantis auctoritatem Gedeon in faciendo secutus est. Ita quippe Deus legitima illa constituit, ut leges non sibi, sed hominibus daret. Unde quodcumque præter illa ipse præcepit, non a transgressoribus, sed potius a piis & obedientibus impletum intelligendum est: sicut Abraham de immolando filio. Liceat mihi rationem adferre, ob quam S. Doctori, cujus auctoritatem plurimum veneror, hic acquiescere non possim. Sit ita: declaraverit angelus, Deum cum Sancto dispensasse. Dispensatione illa licite uti non potuit: nam cum certus non esset, eum esse talem, cui fides tuto habenda esset, ideoque signum petiisset, quo se a Domino missum manifestaret, certus etiam esse non potuit de dispensatione divina.
[18] [vel angelus;] Neque secundo S. Gedeon intentionem habuit, ut materiam, quam præpararat, angelus sacrificaret; nam quoniam, ut statim dixi, ita certus non fuit eum, quocum loquebatur, a Deo missum esse, quin formidaret, ne forte ab impostore homine deciperetur; quomodo sine culpa voluit, ut is sacerdotem ageret & sacrificaret, de quo ei non constabat, an revera esset sacerdos vel ordinarius, vel per dispensationem divinam extraordinarius. Præterea si ab angelo recesserit eo fine, ut hœdum mactaret Deo sacrificandum, sequitur, eum a victimæ mactatione sacrificium inchoare, adeoque saltem partem officii sacerdotalis illicite sibi assumere voluisse: hostiæ enim jugulatio pars sacrificii est, vetita cuivis profano homini extra locum tabernaculi. Si dicas, Sanctum non scivisse quidem, an is, quocum agebat, propheta Dei esset, an vero angelus sub humana specie; non dubitasse tamen quin esset alteruter; difficultates objectas facile quidem evitabis, sed in alias impinges. Nam si ipsi nullum dubium fuit, quin vere a Deo missus esset; cur, eo promittente victoriam de Madianitis, dubitavit an vera prænuntiaret? Vel si non dubitavit, quæ signi postulandi fuit necessitas? Quem sensum dabis verbis sacris ℣. 17: Da mihi signum, quod tu sis, qui loqueris ad me? Hic locus manifeste innuit, Sanctum dubitasse, an is, quocum loquebatur, consilia divina annuntiaret, & ad hoc suum dubium tollendum signum aliquod petiisse. Satis, ut opinor, videt lector, Sanctum in sententiis hactenus propositis difficulter ab omni culpa excusari posse.
[19] Nunc rationes accipe, cur ego cum Cajetano, Aria Montano, [sed probabilius ut hic, quem ille hominem putabat, iis vesceretur:] Bonfrerio aliisque judicem, S. Gedeonem verisimilius dumtaxat cogitasse de cibis parandis, nullo vero modo de sacrificio vel per se vel per angelum offerendo. Primo, si sacrificium intendisset, ad carnes panesque concremandos ignem & ligna attulisset: nam qui scire poterat, ignem de petra eliciendum ab eo, quocum loquebatur. Sed, inquies, prodigiosus ignis, hostiam absumpturus, fuit ipsum signum, quod S. Gedeon exspectabat ab illo edendum, si vere a Deo missus esset. Verum si hoc exspectasset, prius altare aliquod erexisset, neque hœdum coxisset; nam ad sacrificium animal vivum debebat adferri. Secundo, angelus specie viatoris se ei videndum præbuit: nam virgam seu baculum gestabat manu ℣. 21. Videtur igitur S. Gedeon, qui eum hominem viatorem credebat, hospitale officium exhibere, ac cibos ad corpus reficiendum adferre voluisse. Tertio illa carnium hœdinarum coctio & elixatio, & cum carnibus earumque jure azymorum panum conjunctio satis indicant, hæc omnia ad comestionem destinata fuisse. Ex his omnibus satis patere arbitror, verisimilius Sanctum eo tantum animo fuisse, ut hospiti suo cibos daret; eosque versu 18 vocari sacrificium, quod in hoc postea conversi fuerint. Audi Procopium: Sacrificium id dicit Sanctus, quod ad epulum destinatum erat. Victima enim non coquebatur juxta legem. Ceterum sub quercu ponit, Abrahamum imitatus (Genes. cap. 18,) ac ratus hunc fercula absumpturum. Unde & hic Chaldæus paraphrastes in Bibliis Regiis pro sacrificium Latine habet donum; textus vero Arabicus in Bibliis Maximis prandium. Qui plura in rem nostram desiderat, adeat inter alios Bonfrerium & Cornelium a Lapide hic, qui operose quæstionem hanc discusserunt. Quæ hactenus attuli, sufficere mihi videntur ad omnem culpæ suspicionem a Sancto amovendam.
[20] Quemadmodum itaque Abraham Genes. cap. 18 ℣. 8 butyrum, [petitum signum dat angelus, cibos igne prodigioso in holocaustum Deo absumens;] lac & vitulum, quem coxerat, comedenda proposuit tribus angelis, & Manuë Judicum cap. 13 ℣. 15 coquere voluit hœdum de capris, ut eo vesceretur angelus, qui nasciturum sibi Samsonem annuntiarat; sic & S. Gedeon panes azymos & coctas carnes hœdinas in canistro, earumque jus in olla tulit ad angelum eo consilio, ut ipsum convivio exciperet. Hic & illi se cum hominibus agere credebant. Porro, cibis allatis, Dixit angelus Domini: Tolle carnes & azymos panes, & pone supra petram illam, & jus desuper funde ℣. 20. Angelo, petitum signum edituro & paratum sibi prandium prodigiosa crematione in honorem Dei absumpturo, morem gerit Sanctus, admirans quidem, quem in finem hæc omnia, & maxime illa juris effusio, præciperentur; repugnare tamen non audens ei, quem licet certo non sciret, suspicabatur tamen hominem sanctum & prophetam Dei esse. Cumque fecisset ita, extendit angelus Domini summitatem virgæ, quam tenebat in manu, & tetigit carnes & panes azymos: ascenditque ignis de petra & carnes, azymosque panes consumpsit.
[21] Angelus autem Domini evanuit ex oculis ejus. [subito evanescens Sancto metum mortis incutit, quo sublato] Vidensque Gedeon, quod esset angelus Domini, quem hactenus hominem crediderat, ait: Heu mi Domine Deus! quia vidi angelum Domini de facie ad faciem. Dixitque ei Dominus: Pax tecum: ne timeas, non morieris ℣. 21 & seqq. Ex ista Sancti exclamatione colligitur, communem istis temporibus opinionem fuisse, moriturum eum, qui angelum Dei vidisset. Unde hæc opinio orta sit, disce ex interpretibus. Porro postquam angelus S. Gedeonem a metu mortis liberasset, & insigni illo miraculo, quo cibos in holocaustum Deo concremaverat, ostendisset, se a Deo missum esse; nullum amplius Sancto dubium fuit, quin a Domino electus esset ad populum suum e servitute eripiendum: firmamque spem concepit futurum ut ea, quam promiserat angelus, facilitate victoriam de hostibus auxilio divino obtineret.
[22] [altare Domino ædificat.] Ædificavit ergo ibi Gedeon altare Domino, vocavitque illud, Domini pax, usque in præsentem diem ℣. 24. Si altare, de quo hic, distinguatur ab eo, cujus mox meminit versus 26, dico cum a Lapide, quod illud non erexerit ad sacrificia offerenda, hæc enim vetita erant extra locum tabernaculi, quod tunc in Silunte fixum erat; sed ad perpetuam memoriam incolumitatis ac pacis sibi ab angelo viso præstitæ, & liberationis Israëlitarum e servitute Madianitica, ab eodem sibi promissæ. Unde & vocavit illud, Domini pax. Altaria autem hujusmodi, quæ essent ad rei alicujus monumentum, ubique poterant licite excitari, ut patet ex Libro Josue cap. 22; ubi leguntur tribus Ruben, Gad, & media Manasse similem aram exstruxisse juxta Jordanem, toto Israële factum approbante. Dixi supra: Si altare, de quo versus 24, distinguatur ab eo, cujus meminit versus 26. Nam si idem sit, quemadmodum plerique suspicantur, erectum quidem etiam illud fuit ad sacrificandum, sed non nisi postquam Sancto id præceperat Deus ℣. 26, Et ædificabis altare Domino Deo tuo &c.: adeo ut hujus præcepti exsecutio, quam narrat versus 27, præoccupetur versu 24. Quid vero nobis videatur verisimilius, unumne an duo altaria S. Gedeon ædificarit, dicemus infra num. 25.
[23] [Quæ Philo Byblius narrat prodigia angelum edidisse, ab ipso conficta sunt.] Philo Byblius apud Natalem Alexandrum in Historia ecclesiastica veteris Testamenti quartæ mundi ætatis cap. 6 art. 3 S. Gedeoni signum petenti angelum respondisse scribit: Curre, & accipe mihi aquam de lacu illo, & funde super terram istam; dabo tibi signum. Et abiens accepit, sicut præceperat ei. Et dixit ad eum angelus: Antequam fundas supra petram aquam, pete quid velis fieri de ea, sive sanguinem, sive ignem, sive ut nusquam compareat. Et dixit Gedeon: Fiat medium sanguis, & medium ignis. Et effudit Gedeon aquam supra terram. Et factum est cum effudisset, ut fieret media pars flamma, media autem pars sanguis, & commixta sunt utraque: & non extinxit ignem sanguis, nec sanguinem ignis excussit. Et hæc videns Gedeon petiit alia signa, & data sunt ei. Nonne hæc scripta sunt in libro Judicum? Ita quidem miraculum ignis e petra subito erumpentis cibosque consumentis; at quæ nugator pseudo-Philo adfert, in vano ejus cerebro conficta sunt.
§ III. Cum luco aram Baal destruit; aliam Deo erigit & sacrificat; accipit nomen Jerobaal, & Spiritum Domini; copias convocat contra Madian; duplex in vellere signum petit, in quo non peccasse ostenditur.
[Jussu Domini,] Cum dies abiisset, quo contigit angeli apparitio, de qua paragrapho præcedente, proxima nocte ab eodem, ut arbitror, angelo monetur S. Gedeon, ut a destructione luci & aræ Baal, ab erectione altaris vero Numini, & holocausti oblatione divinitus delatum sibi principatum auspicetur. Rem ita narrat sacer auctor ℣. 24 & seqq.: Cumque adhuc esset in Ephra, quæ est familiæ Ezri, nocte illa dixit Dominus ad eum: Tolle taurum patris tui, & alterum taurum annorum septem, destruesque aram Baal, quæ est patris tui: & nemus, quod circa aram est, succide: & ædificabis altare Domino Deo tuo in summitate petræ hujus, super quam ante sacrificium posuisti: tollesque taurum secundum, & offeres holocaustum super struem lignorum, quæ de nemore succideris. Ex his intelligitur, Deum hic cum Sancto dispensasse, ut sacerdotii munere fungeretur, offerretque holocaustum procul a loco tabernaculi.
[25] Assumptis ergo Gedeon decem viris de servis suis, [ara lucoque Baal eversis, altare Deo erigit & sacrificat:] fecit sicut præceperat ei Dominus. Timens autem domum patris sui, & homines illius civitatis, per diem noluit id facere, sed omnia nocte complevit ℣. 27. Itaque ara Baal eversa ejusque luco succiso, Sanctus, ut jussus erat, super summitatem petræ, in qua cibos antea posuerat, ab angelo dein in sacrificium conversos, altare Domino nocte ædificavit, & in illo holocaustum obtulit sacerdos Dei extraordinarius. Altare, de quo hic, verisimilius idem fuit cum illo, cujus meminit versus 24: ubi dicitur S. Gedeon aram exstruxisse ibi: qua voce designatur locus, ubi angelus sacrificarat, vel eum a metu mortis liberarat, aut certe alius vicinus circa quercum. In exiguo autem locorum spatio duplex altare Domino ædificatum fuisse, difficulter credo; magisque in eam inclino sententiam, quæ statuit hagiographum ℣. 24 usum esse figura prolepsios, eumque voluisse vocibus angelicis Pax tecum &c., quæ mortis timorem Sancto ademerant, proxime subjungere mentionem aliquam de altari sequente nocte erecto, quod ab eisdem Domini pax vocatum est. Si quis tamen geminam a Sancto aram erectam fuisse asserere malit, ei non refragabor; modo admittat, eum in ædificatione prioris, de qua ℣. 24, alium finem intendisse, quam ut in ea sacrificaret. Vide supra dicta num. 22.
[26] Cum sanctus Judex pium sibi ab angelo imperatum opus fuisset exsecutus, [querela oppidanorum: accipit nomen Jerobaal.] Cumque surrexissent viri oppidi ejus mane, viderunt destructam aram Baal, lucumque succisum & taurum alterum impositum super altare, quod tunc ædificatum erat. Dixeruntque ad invicem: Quis hoc fecit? Cumque perquirerent auctorem facti, dictum est: Gedeon filius Joas fecit hæc omnia. Et dixerunt ad Joas: Produc filium tuum huc, ut moriatur: quia destruxit aram Baal, & succidit nemus. Quibus ille respondit: Numquid ultores estis Baal, ut pugnetis pro eo? Qui adversarius est ejus, moriatur antequam lux crastina veniat: si Deus est, vindicet se de eo, qui suffodit aram ejus. Ex illo die vocatus est Gedeon, Jerobaal, eo quod dixisset Joas: Ulciscatur se de eo Baal, qui suffodit aram ejus ℣. 28 & seqq. Vide num. 5.
[27] [Madianitæ transeunt Jordanem: Spiritu Domini afflatus S. Gedeon, exercitum congregat;] Interea temporis Omnis Madian, & Amalec, & Orientales populi congregati sunt, ut eamdem Hebræorum terris, quam septem prioribus annis, vastitatem inferrent; Et transeuntes Jordanem, castra metati sunt in valle Jezraël ℣. 33. Confluxerant eo centum triginta quinque bellatorum millia, uti ex cap. 8 ℣. 10 intelligitur. Eorum duces erant Oreb, Zeb, Zebee, & Salmana cap. 7 ℣. 25, & cap. 8 ℣. 5. Cum hæc fierent, tempus vernum erat; nam ut nos docet caput 6 ℣. 3 & seqq., Madianitæ ceterique auxiliares populi cum gregibus suis, quando sata in herbis erant, instar locustarum advolare solebant, omnem anni spem & proventum depasturi. Subdit versus 34: Spiritus autem Domini induit Gedeon; qui clangens buccina convocavit domum Abiezer, ut sequeretur se contra hostes, ad imminentem calamitatem avertendam. Accurrerunt Abiezritæ, urbis Ephræ habitatores, armis instructi; interque hos proculdubio etiam ex iis saltem aliqui, qui nuperrime Sanctum ad mortem postularant. Quem paulo ante e medio sublatum volebant, nunc suum agnoscunt ducem & sequuntur. Mirabilis sane est hæc tanta mutatio in eorum animis tam subito facta. An Spiritus ille divinus, quo Sanctus agebatur, foris ita se prodebat, ut ejus signis exterioribus perceptis quivis excitarentur ad illum cum spe victoriæ sequendum? Ceterum non modo populares suos & cognatos ad bellum excivit; sed insuper Misit nuntios in universum Manassen, qui & ipse secutus est eum; & alios nuntios in Aser, & Zabulon, & Nephthali, qui occurrerunt ei ℣. 35. Horum accessione facta, in sancti Ducis exercitu triginta duo pugnatorum millia numerabantur, ut patet ex cap. 7 ℣. 3.
[28] [duplex in vellere & area miraculum petit & impetrat:] Dixitque Gedeon ad Deum: Si salvum facis per manum meam Israël, sicut locutus es, ponam hoc vellus lanæ in area: si ros in solo vellere fuerit, & in omni terra siccitas, sciam quod per manum meam, sicut locutus es, liberabis Israël. Factumque est ita. Et de nocte consurgens, expresso vellere, concham rore implevit. Dixitque rursus ad Deum: Ne irascatur furor tuus contra me, si adhuc semel tentavero, signum quærens in vellere. Oro ut solum vellus siccum sit, & omnis terra rore madens. Fecitque Deus nocte illa ut postulaverat: & fuit siccitas in solo vellere, & ros in omni terra ℣. 36 & seqq.
[29] [petitio hæc facta non est ex fidei defectu,] Circa hæc miracula, a S. Judice petita, movetur quæstio sat gravis, deliqueritne Sanctus illa postulando. Est contra eum argumentum non leve: siquidem ex manifestis indiciis jam satis cognoverat, fuisse angelum a Domino missum, e quo intellexerat, se duce Israëlem victoria de Madianitis potiturum: contra fidem ergo peccavit, si dubitavit, an reipsa Deus facturus esset, quod per angelum pollicitus erat; at vero si certus fuit de implenda divina promissione, in Deum irreverens fuit sine necessitate miracula postulando. Imo ipse S. Gedeon, cum ℣. 39 ait: Ne irascatur furor tuus contra me, si adhuc semel tentavero, signum quærens in vellere, satis videtur agnoscere, magnam se in Deum irreverentiam committere iterata miraculi postulatione. Sancto etiam adversa est nonnullorum auctoritas. A Ruperto in librum Judicum, Commentariorum lib. 1 cap. 10 accusatur, quod Deum tentarit, dum signa petiit: an autem id fecerit ex defectu fidei, qua credere tenebatur promissiones divinas sibi sufficienter propositas; an vero peccatum tentationis Dei commiserit, quia, licet incredulus non esset, sine causa tamen Deo probata miraculorum petitio facta est, non explicat. At Abulensis quæst. 47 totus est in eo, ut sanctum Virum in infidelitatem lapsum probet. Faventem sibi habet S. Thomam 2 2 q. 97 a. 2 ad 3, ubi ait: Abraham autem (Genes. cap. 15 ℣. 8) signum petiit ex instinctu divino, & ideo non peccavit. Gedeon vero ex debilitate fidei signum petiisse videtur, & ideo a peccato non excusatur, sicut ibidem Gloss. dicit.
[30] At melius alii Sanctum ab omni peccato immunem faciunt. Imprimis signa non petiit, quod certam divinis promissis fidem non haberet. [neque conjunctam habuit ullam in Deum irreverentiam:] Nam quis credat eum, qui ab Apostolo ad Hebræos XI ℣. 32 a fide laudatur, interque eos omnium primus recensetur, qui per fidem vicerunt regna, operati sunt justitiam, adepti sunt repromissiones, … fortes facti sunt in bello, castra verterunt exterorum &c., quem paulo ante, quam signa peteret, Spiritus Domini induerat, ut dicitur ℣. 34; quis, inquam, credat eum infidelem fuisse? Illa profecto alacritas, qua aram Baal atque ei consecratum nemus evertit, Deoque vero altare erexit, non ignorans rem esse periculi plenissimam, qua contra tot hostes pugnaturus suos ad arma clangore buccinæ convocavit, ingentis argumentum est fiduciæ ac spei de felici rerum eventu, fundatæ super firma illa fide, qua credebat Deum præstiturum, quæ per angelum promiserat. Neque si Sanctum nobiscum ab infidelitatis peccato liberas, miraculorum petitionem aliunde vitiosam fuisse suspiceris. Fieri hæc potuit sine ulla in Deum irreverentia, licet certus fuerit se victoriam obtenturum, ab angelo prænuntiatam. Dum Deus rogata miracula operatus est, manifestis ipse indiciis satis ostendit, se approbasse non tantum rationem, ob quam, sed etiam modum, quo Sanctus illa postulavit. Si ulla ex parte signorum petitio mala fuisset, nec Deo placens, an hic illum exaudivisset? Audi S. Ambrosium libro de Viduis cap. 3: Ostenditur (S. Gedeonis) exemplo, non omnium esse divinæ mereri miracula potestatis; sed eorum, quibus religiosæ devotionis studia suffragentur: & divini eos fructu operis abdicari, qui reverentiæ sunt cælestis exsortes. Unde idem sanctus Doctor, uti quamvis aliam, ita & infidelitatis culpam a Sancto removet in Proœmio ad librum 1 de Spiritu sancto: Quærit fortasse aliquis, utrumnam quasi incredulus esse videatur, qui frequentibus informatus indiciis adhuc plura poscebat? Sed quemadmodum potest videri quasi ambiguus incertusque tentasse, qui, in vellere & area rorem & siccitatem petens, mysteria loquebatur? Non ergo ille ambiguus, sed providus, ne nos ambigeremus. Nam quomodo ille ambiguus, cujus precatio habebat effectum? Origenes in librum Judicum Homilia 8: Fortassis, inquit, dicit aliquis ex iis, qui attentius audiunt, quæ leguntur de S. Gedeone, geminum miraculum postulante; quia non videntur convenire hæc ad istud, quod scriptum est: “Non tentabis Dominum Deum tuum” quod lex præcepit. Sed exitus rei docet non esse contra mandatum factum. Neque enim exaudiret Deus petitionem, contra legem aliquid deposcentem.
[31] [bono ex fine, nimirum ut populus in fide confirmaretur,] Franciscus Suarez lib. 1 de Irreligiositate cap. 2 num. 10, Bonfrerius hic, aliique, qui S. Gedeonem ab omni culpa absolvunt, varias allegant rationes, ob quas duplicis miraculi petitio licite fieri potuerit. Inter alias mihi valde placet ea, quam Caietanus & Salianus adferunt. S. Judicem signa petiisse aiunt non ad suam, sed ad sociorum suorum, quos ad bellum convocaverat, confirmationem; nimirum ut de Sancti missione ad liberandum Israëlem deque divinis promissis illi factis firmam fidem haberent, & ad certam victoriæ spem erigerentur. Quod Sanctus hunc sibi in signorum postulatione finem proposuerit, aliquo modo colligi potest ex ipso contextu narrationis sacræ. Hæc ℣. 35 quatuor tribus ad S. Gedeonem concurrisse refert; mox subdit ℣. 36 miraculorum petitionem; horum vero concessione narrata, statim iterum subjungit, S. Ducem omnemque cum eo populum surrexisse & ad hostes perrexisse. Unde verisimile est, Sanctum signa flagitasse coram ipso exercitu, huncque totum vel aliquos ad id statutos mane vellus & aream inspectasse, ut de miraculis constaret. Utriusque verba rem totam magis elucidabunt. Caietani hæc sunt: Quod non pro se ipso sed pro populo petiit Gedeon hujusmodi signum (& propterea non peccavit, nec tentavit Deum, sed pro utilitate populi, ut securus sequeretur illum ad bellum, petiit signum,) insinuatur in primis ex eo, quod fuit petitio signi, congregato jam exercitu. Deinde quod ipse Gedeon repetit indubie, Deum hoc dixisse: non ergo ut ipse nosset (qui jam noverat,) sed ut populus sciret, signum petiit.
[32] [S. Gedeonem signa,] Salianus in Annalibus ad annum 2768 num. 27 & seqq. narrationem sacram a ℣. 35 ita historice deducit: Reliqua item tribus Manasse nunciis accita, alacris ad Gedeonem, Deo animos suggerente, convenit. Misit & alios nuncios in Aser, & Zabulon, & Nephthalim; quæ tribus cis Jordanem ad Septentrionem Manasse sitæ erant, quæ reliquis sese adjunxerunt: imo cum jam adversus hostem progredi inciperet, occurrerunt ei. Quibus congregatis, petiit Gedeon a Deo miracula duo circa vellus. Qua in re varii varie loquuntur, ut videbis apud Serarium, mihi in primis placet Caiet., qui negat ea petita aut exhibita Gedeoni, sed exercitui ejus… Idque ex eo insinuatur in primis, quod jam congregato exercitu petiit, ut scilicet ille crederet, quæ Gedeon de sua vocatione & promissa divinitus victoria & libertate eis enarraverat. Sed nequa in verbis ipsis hæreat difficultas, petitio & exhibitio miraculi sic habet: “Dixitque Gedeon ad Deum: Si salvum facis per manum meam Israël, sicut locutus es” per angelum scilicet, cujus fuerat illa vox: “Vade in hac fortitudine tua, & liberabis Israël de manu Madian”. Et promissionem memorat coram populo, ut constet, neque de potestate neque de voluntate [divina se] dubitare… Pergit autem: “ Ponam hoc vellus lanæ in area: si ros in solo vellere fuerit, & in omni terra siccitas, sciam, quod per manum meam, sicut locutus es, liberabis Israë”. Cum ait, Sciam, idem est acsi diceret, Sciet populus hic, qui mecum est. Sic S. Joan. cum misit discipulos suos ad Jesum, ut interrogarent eum: “Tu es qui venturus es, an alium expectamus?” dubitationem discipulorum suorum ad se transtulit, cum suo non discipulorum nomine Christum interrogari voluit. “Factumque est ita (ut petierat Gedeon,) qui de nocte consurgens concham rore implevit” tota scilicet area sicca atque arida remanente. Cum autem nondum fortasse incredulo isti populo satisfactum esset, & signum quærere pergeret, signum alterum & petitum & datum est ei. Illius enim nomine, “ Dixit rursus ad Deum: Ne irascatur furor tuus contra me si adhuc semel tentavero” &c. Verum, inquiet aliquis, in Caietani & Saliani sententia facile quidem intelligitur, S. Gedeoni licitam fuisse miraculorum petitionem; sed necdum apparet, quomodo Deum non tentarit determinata signa flagitando. Dispositioni sapientiæ divinæ illorum determinatio relinquenda erat. Hanc difficultatem e medio tollent dicenda numero sequente.
[33] Origenes in lib. Judicum Homilia 8 verbis, quæ dedi num. 30,[a Deo inspirata,] subdit: Videnda est hujus mysterii ratio, de qua memini etiam quemdam ex prædecessoribus nostris in libellis suis vellus lanæ populum dixisse Israël, reliquam autem terram reliquas gentes posuisse: & rorem, qui cecidit super vellus, verbum Dei esse, quod illi soli populo cælitus fuisset indultum. Supra solum namque Israël ros divinæ legis advenerat. Siccitatem autem habebant omnes gentes; quia nullus eis humor divini infundebatur eloquii. Secundi vero ratio signi in contrarium permutatur; in quo ait, ut supra omnem terram ros descendat, supra vellus autem maneat siccitas. Quod deinceps fusius interpretatur de ariditate Judæorum, & de adventu Christi Domini ac rore divinæ gratiæ cælestisque doctrinæ, per ipsum supra ceteras nationes diffusæ. Unde concludit: Hunc igitur mysterii ordinem Gedeon sanctus prophetico spiritu contuens, non solum primum signum poposcit a Deo, sed & secundum converso ordine repetit. Sciebat enim rorem divinum, qui est adventus Filii Dei, non solum Judæis; sed & postmodum etiam gentibus esse venturum, quoniam quidem ex incredulitate Israël salus fit gentibus. Et hoc est, quod pro ariditate velleris universa terra gratia divini roris infunditur. Serarius quæst. 24 & a Lapide hic multos dant sanctos Patres, qui idem mysterium, prodigioso roris in vellus & aream delapsu adumbratum, eodem fere modo explicant. SS. Ambrosius, Hieronymus, Ephrem, Sophronius, Bernardus & alii apud eosdem etiam docent, per rorem hic significari Christum, per vellus beatissimam virginem Mariam, in cujus uterum ille humanam naturam assumens descendit. Unde & nunc devoti Catholici Dei suamque Matrem vocant & invocant Vellus Gedeonis. S. Ambrosius lib. de Viduis cap. 3 & in Proœmio ad librum 1 de Spiritu sancto cum Origene diserte affirmat, quod S. Gedeon primum mysterium cognoverit, atque hunc in finem signa petierit, ut ejus insignis aliqua figura daretur. Idem credidit S. Isidorus Hispalensis & e recentioribus Villaroël, dictorum Patrum auctoritate inductus. Si tamen hoc videatur facilem adeo fidem non mereri; alia securior via potest iniri, dicique, Deum utrumque, quod Patres hic agnoscunt, mysterium, vel unum ex illis spectasse, atque, ut ejus figuram daret, S. Gedeoni inspirasse, ut in vellere & area prodigiosum rorem & siccitatem postularet; determinata autem hæc miracula a Sancto petita esse, cognoscente quidem voluntatem Dei esse ut peterentur, non tamen mysterium, ad quod figurandum destinabantur.
[34] [petiisse credimus.] Alias, quas alii adferunt causas, ob quas S. Gedeon licite signa petierit, non refero. Duas proposui, quarum postrema manifestum facit, Sanctum sine ulla in Deum irreverentia rorem in vellere & area potius, quam aliud miraculum postulasse. Nunc ita meam sententiam expono. Sanctus Judex signa petiit ad Israëlitas, qui ad se confluxerant, in fide confirmandos: determinata signa petiit ex instinctu divino, quem hic admittendum censent Suarez citatus num. 10 & 13, Lessius lib. 2 de Virtutibus card. cap. 45 dub. 1, Bonfrerius hic, & alii. Finem, a Deo determinata signa inspirante intentum, fuisse utrumque vel alterutrum mysterium, de quo numero præcedente, Patrum suadet auctoritas; S. Gedeonem eum sibi proposuisse, de quo num. 31, suadet ratio, atque etiam, ut mihi videtur, ipse historiæ sacræ contextus. Ad argumentum quod peti potest ex versu 37, Si ros in solo vellere fuerit, & in omni terra siccitas, sciam, quod per manum meum liberabis Israël, respondit Salianus supra numero 33. Neque quidquam contra nos inferri potest ex verbis Sancti iterato signum petentis ℣. 39: Ne irascatur furor tuus contra me, si adhuc semel tentavero, signum quærens in vellere. Hæc enim non significant, Sanctum in hac sua petitione culpam aliquam agnoscere, ideoque veniam a Deo petere; sed indicant potius ejus modestiam, submissionem animi, summam in Deum reverentiam & ex hac ortam formidinem, ne forte liberius atque audacius cum Deo agat, & minus, quam conveniat, propria vilitate & divina majestate considerata. Cum Dei inspiratio hujusmodi formidinem non tollat, hanc in Sancto agnoscimus & laudamus.
[35] [Silet Josephus, quæ sancto honorifica: pauca, quæ narrat, expenduntur.] Porro utrumque prodigium in vellere a Deo editum, cibos prodigioso igne ab angelo in holocaustum Deo consumptos, aram Baal dirutam, nemus succisum, altare Domino erectum, sacrificium in eo oblatum; hæc, inquam, & alia de quibus hoc & præcedente paragrapho egimus, mira Josephus taciturnitate suppressit; ob quam, ut meretur, reprehenditur a Saliano in Annal. num. 30. Pauca vero, quæ ex capite 7 in suam transtulit historiam, non uno in loco depravavit: Per idem tempus, inquit initio capitis 8, Gedeon Jasi filius, unus ex primatibus tribus Manassetidis, manipulos frugum clam in torcular comportatos flagellabat: non enim ausus est propter hostem propalam hoc in area facere. Cumque spectrum (in Scriptura quinquies est angelus Domini) ei adolescentis specie se obtulisset, & felicem ac Deo charum appellavisset, respondens, Hoc, inquit, meæ felicitatis argumentum est maximum, quod torculari nunc utor pro area. Illo contra jubente, ut bono esset animo & de libertate vindicanda cogitaret, negabat fieri posse; nam & tribum suam cuivis alteri cedere numero, (℣. 15 non dicit Sanctus tribum, sed familiam, vel ut est in Hebræo & Græco textu, chiliadem suam infimam esse in Manasse) & se juvenem esse, & tam arduis negotiis imparem. Deus autem, quidquid deesset, se suppleturum pollicebatur, & victoriam Israëlitis daturum, modo ipse imperium assumere non gravaretur. Hanc rem Gedeon cum quibusdam juvenibus communicavit, qui libenter credentes oraculo, sine mora effecerunt, ut præsto essent decem millia militum, ad quidvis pro libertate audendum paratissima. Postrema hæc non conveniunt cum versu 34 & seq., ubi dicitur ipse S. Gedeon, Spiritu Domini actus, clangore buccinæ & per nuntios ad bellum evocasse non decem, sed triginta duo millia, uti patet ex ℣. 3 capitis sequentis.
§ IV. Jussu Dei exercitum minuit ad ccc; castra hostium lustrat: ab infidelitate vindicatur: audita somnii interpretatione confirmatus, miro strategemate Madianitas in mutuam cædem & fugam adigit, quos & persequitur.
[Præcipit S. Gedeoni Deus, ut timidos dimittat: recedunt 22000:] Postridie cum animadversum est alterum circa vellus miraculum, populus, ut credibile est, non dubitavit amplius de S. Gedeonis missione ad Israëlem salvandum, deque victoria eo duce referenda. Igitur Jerobaal, qui & Gedeon, de nocte consurgens & omnis populus cum eo, venit ad fontem, qui vocatur Harad. Erant autem castra Madian in valle ad Septentrionalem plagam collis excelsi cap. 7 ℣. 1. Locorum situm, de quibus hic fit mentio & deinceps fiet, disce ex interpretibus. Dixitque Dominus ad Gedeon: Multus tecum est populos, nec tradetur Madian in manus ejus: ne glorietur contra me Israël & dicat: Meis viribus liberatus sum. Loquere ad populum, & cunctis audientibus prædica: Qui formidolosus & timidus est, revertatur. Recesseruntque de monte Galaad, & reversi sunt de populo viginti duo millia virorum, & tantum decem millia remanserunt ℣. 2 & 3. Mirum est in S. Ducis exercitu tantum timidorum numerum fuisse, præsertim cum gemino prodigio de felici belli eventu certi facti essent: Verum, inquit Salianus num. 33, potuerunt certo credere se fore victores, timere tamen ne victoriam & libertatem populi sua morte redimerent, Deo videlicet, qui eos dimissos volebat, eis animi vigorem & præsentiam subtrahente.
[37] Neque una diminutione contentus Dominus præscribit alteram, [ex reliquis 10000 trecenti electi, qui genu non flexo aquam e manu biberant:] quo clarius agnoscerent Israëlitæ, se non humanis viribus, sed solius Dei auxilio pristinam libertatem recepisse. Res ita describitur a ℣. 4: Dixitque Dominus ad Gedeon: Adhuc populus multus est, duc eos ad aquas, & ibi probabo illos: & de quo dixero tibi ut tecum vadat, ipse pergat: quem ire prohibuero, revertatur. Cumque descendisset populus ad aquas, dixit Dominus ad Gedeon: Qui lingua lambuerint aquas, sicut solent canes lambere, separabis eos seorsum: qui autem curvatis genibus biberint, in altera parte erunt. Fuit itaque numerus eorum, qui manu ad os projiciente lambuerant aquas, trecenti viri: omnis autem reliqua multitudo flexo poplite biberat. Et ait Dominus ad Gedeon: In trecentis viris, qui lambuerunt aquas, liberabo vos, & tradam in manu tua Madian: omnis autem reliqua multitudo revertatur in locum suum. Trecenti illi, qui ex decem millibus ad hoc bellum conficiendum assumpti fuerunt, erectis pedibus, aquam vola manus haustam lambuerant instar canum, os ipsis aquis non immergentium: ceteri, qui flexo poplite atque ore fonti immerso biberant, dimissi sunt. Ita Tirinus rectius quam Salianus, & Bonfrerius, qui in genuum flexione nullam discriminis rationem positam fuisse volunt. Verum de diverso bibentium modo aliisque huc spectantibus plura, si lubet, lege apud interpretes.
[38] [cum his Dux sanctus se ad certamen parans, jubetur castra hostium explorare.] Sumptis itaque pro numero cibariis & tubis, omnem reliquam multitudinem abire præcepit ad tabernacula sua: & ipse cum ceteris trecentis viris se certamini dedit. Castra autem Madian erant subter valle ℣. 8. Placet hic Abulensis conjectura quæst. 12, ubi ait hanc tubarum copiam, quæ singulis trecentis militibus infra ℣. 16 distributæ leguntur, a recedente multitudine sancti Gedeonis jussu relictas fuisse; additque laudatus præsul, ipsi eo jam tempore a Deo revelatum fuisse mirabilem illum pugnandi modum, quo paulo post victoria relata est: quamquam non minus verisimile sit, sanctum Ducem eas ex præcepto Domini sibi tradi jussisse, adhuc inscium ad quid necessariæ essent; nec dubitasse tamen de earum necessitate, quarum traditionem Dominus imperasset. Eadem nocte, qua scilicet S. Gedeon, ceterorum dimissione facta, cum trecentis viris se certamini accinxerat, dixit Dominus ad eum: Surge, & descende in castra inimicorum: quia tradidi eos in manu tua. Sin autem solus ire formidas, descendat tecum Phara puer tuus. Et cum audieris quid loquantur, tunc confortabuntur manus tuæ, & securior ad hostium castra descendes ℣. 9 & seqq.
[39] [Ex ℣. 10 & seq. male Abulensis infert Sancti infidelitatem;] Abulensis quæst. 47 in caput præcedens operose probare conatus est, Sanctum ex infidelitate Deum tentasse, quando dubitans de victoria, ab angelo Domini prænuntiata, duplex signum petiit, ut de illa certitudinem acquireret. Quæstione 13, quam super hoc caput ad verba mox data instituit, in Sanctum severior est; nam eum post utrumque humidi siccique velleris prodigium, auditumque insuper hoc capite ℣. 7 oraculum divinum, Tradam in manu tua Madian, necdum tamen credidisse asserit, sed valde dubium permansisse. Audi loquentem: Respondendum, quod Gedeon erat vir imperfectus, & dubitans de victoria sibi danda: & quamquam Deus certificasset eum, tamen postea bis signum petiit. Nunc igitur quamquam ipse non peteret signum, Deus certificavit ipsum in enarratione somnii, cui valde assensit Gedeon; & hoc fecit, ut condescenderet conditioni ejus, quia valde dubius erat super hoc. Mirum est, quod immiti huic Abulensis censuræ interpretes se non opponant. Qua de causa præter morem sileant vel dissimulent, me latet. Certe verba sacra adeo plana & aperta non sunt, ut benigna commentatione non indigeant contra doctissimum, sed nimis severum præsulem. Huic minime assentiendum est. Nam quem Apostolus primum e judicibus a fide laudat, quem Ecclesia Latina unicum e judicibus, de quibus agit liber eorum nomine inscriptus, ob vitæ sanctitatem æterna in sacris Fastis memoria & cultu dignum judicat; isne, inquam, ubi excusari potest, dicendus est pertinaci infidelitate sanctitatem amisisse? Pertinaci, inquam, infidelitate; nam quomodo post tot visa prodigia & accepta oracula sine pertinacia & gravi contra fidem culpa valde dubius esse potuit? At, num id ex Scripturis evinci possit, expendamus.
[40] Imprimis Gedeonis infidelitas probari non potest ex verbis Domini, Sin autem solus ire formidas, descendat tecum &c. Argumentum, [nam versus 10 explicari potest de formidine,] quod inde contra Sanctum deduci potest, est hoc: missus ad castra hostium exploranda timuit incomitatus ire, ne forte ab hostibus caperetur vel occideretur: quoniam vero tot prodigiis & oraculis Deus testatus fuerat, quod Gedeon liberaturus esset Israëlem, & in ipsius manus hostis tradendus esset, quomodo periculum vitæ vel captivitatis timere potuit, & simul credere victoriam, se duce referendam? Fides divina non compatitur ullam formidinem de opposito. Respondeo verum id esse de formidine, quæ ex suspicione deliberata & dubitatione voluntaria nascitur vel nasci potest. At nego, Sanctum hujusmodi formidinem habuisse. Quemadmodum in credentibus possunt esse & sæpe sunt suspiciones & dubitationis motus, quos nec voluntatis imperium nec ulla deliberatio præcessit, proindeque nihil aliud sunt quam meræ apprehensiones, quod forte res aliter sit ac Deus revelavit; sic etiam in eisdem potest esse formido seu horror aliquis, ex illis animi motibus non liberis naturaliter profluens; præsertim si materia fidei objecta, quæ necessario obscura est, sit res, secundum se spectata, valde periculosa & terribilis. Sicut fides, quæ est assensus de re obscure cognita, dictas apprehensiones non excludit, ita neque formidinem, quam hæ excitant.
[41] Nunc de Sancto ita statuo. Firma fide credebat, se de 135 hostium millibus victoriam obtenturum, [quæ stat cum fide;] licet videret exercitum suum ad trecentos redactum, adeo ut singulis 450 Madianitæ vincendi essent; credidit, inquam, se duce, illos victores fore, & consequenter se a castris hostium exploratis incolumem ad suos rediturum, quamvis ea tam prope accedere jussus esset, ut colloquentes excubias audire & intelligere posset. Verumtamen quoniam Sancti fides erat de re, quæ ex novis adjunctis magis obscura, ardua, & periculosa apparebat, in ejus intellectu subortæ sunt apprehensiones non liberæ discriminis, quod adiret; unde & formido seu horror aliquis ejus animo obrepsit, quam ipsa solitudo & noctis tenebræ augere poterant. De hac formidine intelligenda sunt verba Domini ℣. 10, Sin autem solus ire formidas. Vel ex eo hoc colligitur, quod subdat: Descendat tecum Phara puer tuus. Si S. Gedeonis ad inimica castra descendentis timor, ortus fuisset ex fidei defectu, illum depellere non potuisset unius pueri, id est, famuli vel armigeri, neque etiam trecentorum societas. At multo facilius intelligitur, quomodo horrorem illum, quo animus percelli solet ad meram rei alicujus terribilis apprehensionem, vel unius etiam socii præsentia minuere possit, imo aliquando adimere. Cum nullus interpretum neget, Sanctum formidasse, nec nisi inepte dici possit virorum fortissimum ad solas noctis umbras exhorruisse; ac proin dicendum videatur, eum timuisse, ne in nocturna hostilium castrorum exploratione sibi aliquid mali eveniret; non video, quid ad Sanctum de infidelitate excusandum melius adferri possit.
[42] Secundo contra Sanctum nihil evincitur ex versu XI, [versus XI de fidei ac fortitudinis augmento,] Et cum audieris quid loquantur, tunc confortabuntur manus tuæ. Hinc deducit laudatus præsul, quod tunc tantum crediderit, & cum fide robur animi acceperit, quando hostium pavorem intellexit ex somnii interpretatione; sed male: non enim legitime sequitur: tunc confortabitur Gedeon; ergo jam caret fortitudine: nam qui fortitudinis augmentum accipit, vere confortatur. Itaque verba Domini ad Sanctum benignam hanc admittunt interpretationem: Cum audieris quid loquantur, tunc confortabuntur manus tuæ, id est, auctior intensiorque erit fides ac fortitudo tua. Huic expositioni consentanea sunt, quæ proxime sequuntur, Et securior ad hostium castra oppugnanda cum trecentis viris descendes.
[43] [quod accepit, Madianitæ somnio ejusque interpretatione audita:] Descendit ergo (℣. XI & seqq.) ipse & Phara puer ejus in partem castrorum, ubi erant armatorum vigiliæ. Madian autem & Amalec, & omnes Orientales populi fusi jacebant in valle (Jezraël,) ut locustarum multitudo: cameli quoque innumerabiles erant, sicut arena, quæ jacet in littore maris. Cumque venisset Gedeon, narrabat aliquis somnium proximo suo: & in hunc modum referebat, quod viderat: Vidi somnium, & videbatur mihi quasi subcinericius panis ex hordeo volvi, & in castra Madian descendere: cumque pervenisset ad tabernaculum, percussit illud atque subvertit, & terræ funditus coæquavit. Respondit is, cui loquebatur. Non est hoc aliud, nisi gladius Gedeonis, filii Joas viri Israëlitæ: tradidit enim Dominus in manus ejus Madian, & omnia castra ejus. Cumque audisset Gedeon somnium & interpretationem ejus, adoravit, Deum scilicet, gratiasque ei egit de tam fausto omine. Agnovit enim tam somnium quam interpretationem ejus, in quibus alioqui posset esse fallacia, a Deo esse. Hac nova confirmatione Sanctus accepit fidei animique fortitudinis augmentum, quo promptior alacriorque ad rem conficiendam factus est. Et reversus est ad castra Israël, & ait: Surgite, tradidit enim Dominus in manus nostras castra Madian ℣. 15.
[44] [trecentos miris armis instruit,] Dein, somno ejusque interpretatione enarrata, bene animatum ad rem gerendam trecentorum virorum manipulum tripartito dividit, ut tribus simul ex partibus Madianitarum castra pervadens, totum eorum turbaret exercitum. Sed inusitatis in bello armis, auctore Deo, suos instruxit; de quo ita versus sequens: Divisitque trecentos viros in tres partes, & dedit tubas in manibus eorum, lagenasque vacuas ac lampades in medio lagenarum. Quales fuerint istæ lagenæ, lampades ac tubæ, ad quem usum & finem distributæ, docet Saliani Epitome num. 10: Singulis singulas dedit tubas ad perterrendos Madianitas, ratos tot sibi hostium turmas, manipulosque imminere, quot exaudiebant tubas, nocte præsertim, cum etiam propinqua ægre cerni possunt. Nam admotæ oculis faces plus ad perstringendam oculorum aciem, quam ad illustrandam valebant. Dedit secundo militibus lagenas, sive hydrias fictiles geminum in usum, prior, ad abscondendam intus ardentem facem, quæ ex improviso rutilans, oculos perstringeret nocturnis tenebris, & somnolentis vaporibus occupatos, animosque turbaret; posterior, ut dum ex composito confringerentur omnes, majorem ex vacuitate sonitum ederent, & dum aures crepitanti fragore undique quaterent, tabernaculorum suorum, & omnis una supellectilis ruinam & confractionem phantasiæ ipsorum ingererent. Denique faces militibus dedit ex concreta solidaque materia, licet lampades a splendore appellentur, sicque & ab incendio incutiebatur timor, & ab æstimata ingenti multitudine hostium, quibus trecenti viri prælucerent.
[45] Ubi suos armarat Dux sanctus, Dixit ad eos: Quod me facere videritis, hoc facite. Ingrediar partem castrorum, & quod fecero, sectamini. Quando personuerit tuba in manu mea, vos quoque per castrorum circuitum clangite & conclamate Domino & Gedeoni ℣. 17 & 18. [modumque docet, quo iis utendum & hostes invadendi essent;] Dubium non est, quin Imperator ante prælium sigillatim explicuerit ceterum pugnandi modum & ordinem, quem paulo infra in illo observatum fuisse legimus. Quemadmodum hunc omnem Deus Sancto inspiravit, vel per angelum præcepit, ita & proculdubio militarem hanc tesseram, Gladius Domini & Gedeonis; quibus verbis utrique acclamatum fuisse dicitur ℣. 20. Voluit autem Deus, inquit Salianus in Annalibus num. 45, ita conclamari, accommodando se præsenti hostium dispositioni, quibus Gedeonis nomen formidolosum erat, ut ex prædicto somnio æstimari potest. Voluit & Gedeonis fortitudinem, fidem, obedientiam honorare, simulque docere Deum ministerio hominum, qui talibus sunt virtutibus præditi, libenter uti ad mirabilia opera sua perpetranda, & iis quodammodo gloriari.
[46] Madianitarum cædes & fuga ita describitur a ℣. 19: [qui, castris turbatis, in mutuas cædes] Ingressusque est Gedeon, & trecenti viri, qui erant cum eo in partem castrorum, incipientibus vigiliis noctis mediæ seu tertiis, & custodibus suscitatis, quibus a media nocte usque ad quartas vigilias excubandum erat, cœperunt buccinis clangere, & complodere inter se lagenas. Cumque per gyrum castrorum in tribus personarent locis, & hydrias confregissent, tenuerunt sinistris manibus lampades, & dextris sonantes tubas, clamaveruntque, Gladius Domini & Gedeonis, stantes singuli in loco suo per circuitum castrorum hostilium. Omnia itaque castra turbata sunt, & vociferantes, ululantesque fugerunt: & nihilominus insistebant trecenti viri buccinis personantes. Immisitque Dominus gladium in omnibus castris, & mutua se cæde truncabant; fugientes usque ad Bethsetta, & crepidinem Abelmehula in Tebbath. Hæc loca sita erant cis Jordanem, versus quem hostes fugiebant.
[47] Mirabilem istum pugnandi modum, ad quem tam insignem de hoste victoriam Israëlitis largitus est Deus, [ruunt & in fugam conjiciuntur;] ita exponit jam sæpe nominatus Annalium scriptor in sua Epitome a num. XI: Ergo, inquit, terni duces cum sua quisque centuria, incipientibus vigiliis noctis mediæ, cum scilicet profundior mortales somnus occupat, & diurna lux longius adhuc abest, tribus ex locis castra adierunt. Commodum etiam id fuit, ut propter tenebras hostes inter se non noscerent, & diutius mutuis sese vulneribus truncarent: dum lux paulatim superveniens commoditatem præberet Hebræis, hostium reliquias suis ipsorum armis conficiendi. Cœpit Gedeon personare buccina, socii exemplum Ducis alacriter sequuntur, eo fragore excubitorio præsidio primum suscitato, reliquus exercitus cum tumultu ad arma concurrit; cumque per gyrum castrorum tribus in locis tubæ personarent, nesciebant, quam primum ad partem accurrerent. Cum autem illi testacea vasa confregissent, tenuerunt sinistris manibus faces, & dextris tubas, & alternatim tubis ululabant, & clamabant, “Gladius Domini & Gedeonis”. Nec pugnabant tamen, sed Dominus pugnavit pro eis. “Immisit enim gladium in omnibus castris, & mutua se cæde truncabant” dum scilicet mente confusa suos pro hostibus habent, & efferati obvios quosque invadunt. Alii autem nihil spei in armis ponentes, neque exercitum constitui aut reparari posse existimantes propter repentinam rerum omnium confusionem: cumque propter trecentarum tubarum sonos, ipsi se mutuo exaudire non possent, nullo ordine effusam sese in fugam conjiciunt, si qua locus daretur a flammiferis & buccinatoribus vacuus: a quibus elapsi beneficio tenebrarum, alii alio, quo quemque sors tulit, proripuere sese, futuri nuncii & cladis suæ, & victoriæ Gedeonis.
[48] [eos persequuntur Israëlitæ; interficiuntur Oreb & Zeb: clades Madianitarum.] Sequitur ℣. 23; Conclamantes autem viri Israël de Nephthali, & Aser, & omni Manasse persequebantur Madian. Videntur hi iidem fuisse cum illis, qui pridie sponte ex metu abierant ℣. 3, & ad aquas dimissi fuerant ℣. 8 De Aseritis & Nephthalitis non dubito; nam cum in extremis Chananææ Aquilonaris partibus habitarent, tam cito adesse non poterant. Hi itaque cum ceteris, de quibus hic & cap. 6 ℣. 35, quibus & forte alii se conjunxerunt, accurrentes, hostis jam in fugam versi tergis institerunt. Verisimile est, eos ab Israëlitarum Duce per nuntios accersitos fuisse, ut qui ex hostibus tenebrarum beneficio elapsi, mutuis non ceciderant armis, ab Israëlitis interficerentur. Misitque Gedeon, ut omnis fugæ via eis intercluderetur, nuntios in omnem montem Ephraïm, dicens: Descendite in occursum, & occupate aquas usque Bethbera atque Jordanem. Clamavitque omnis Ephraïm, & præoccupavit aquas atque Jordanem usque Bethbera. Apprehensosque duos viros Madian, Oreb & Zeb, interfecit Oreb in petra Oreb, Zeb vero in torculari Zeb ℣. 24 & 25. De his Madianitarum regibus vel ducibus, a quorum nominibus locus uterque, ubi occisi sunt, nomina acceperunt, mentio fit Psalmo 82 ℣. 12, necnon Isaïæ cap. 10 ℣. 26. Verum Ephraïmitæ non omnia fluminis vada ita occupare potuerunt, quin Zebee & Salmana, accelerata fuga, in alteram ejus ripam pervenerint. Quo illi cognito flumen quoque transiverunt, Et persecuti sunt Madian, capita Oreb & Zeb portantes ad Gedeon, trans fluenta Jordanis ℣. 25. Quot hostium millia tam propriis in valle Jezraël, quam Hebræorum armis in fuga ad hoc usque tempus occisa fuerint, docet caput sequens ℣. 10: Quindecim enim millia viri remanserant ex omnibus turmis Orientalium populorum, cæsis centum viginti millibus bellatorum educentium gladium. At neque hæ Madianitarum reliquiæ, neque earum duces Zebee & Salmana fuga salutem invenerunt; nam eas assecutus est S. Gedeon, penitusque delevit, ut infra narrabitur.
[49] [Eadem historia] Antequam ad paragraphum sequentem transeamus, Josephum de more invisamus. Ejus verba iis, quæ capite septimo narrat Scriptura, lucem aliquam dabunt: sed ab hac quoque illa arguentur. Sic ergo habet: Gedeoni autem Deus in somnis apparens, dixit, homines tali esse ingenio, ut sibi placentes nemini velint virtute cedere, & victoriam sibi potius quam Deo tribuant, nimirum magnis copiis freti. Ut igitur sciant, rem totam pendere ab ipsius auxilio, jussit ut circa meridiem, cum æstus fervet maxime, exercitum ducat ad fluvium, & quotquot procumbentes biberent, eos viros fortes crederet; quotquot autem trepide ac tumultuarie potum sumerent, sic existimaret, eos metu hostium hoc facere. Quod posteaquam ita, ut jussus est, fecit, trecenti inventi sunt cum perturbatione aquam sumere, cavis manibus ori admovendo. Imperavitque Deus ut, his assumptis, hostem invaderet. Dominum Sancto apparuisse in somnis, jussisse exercitum duci ad fluvium circa meridiem, in Scriptura non legitur. Quod vero scribat, eidem Deum præcepisse ut quotquot procumbentes biberent, eos viros fortes crederet, alios vero meticulosos existimaret, & retineret, illis dimissis; hoc, inquam, parum verisimilitudinis habet. Nam quoniam Deus paulo ante toti exercitui edici jusserat: Qui formidolosus & timidus est revertatur ℣. 3; an verisimile est, eum timidos retineri voluisse? Itaque credendum potius, trecentos illos ob fortitudinem bello conficiendo maxime idoneos fuisse. Præterea cur Josephus tantum decem Israëlitarum millia ad Sanctum confluxisse scribit (verba dedi num. 35,) ubi in Scriptura 32000 numerantur? Cur tacet de prima hujus numeri diminutione, qua ad 10000 redactus fuit? An forte 22000 suo maluit exauctorare silentio, quam suæ gentis ignaviam & formidinem, ex qua tam multi domum reverterunt, Græcis prodere? Redeamus ad ejus narrationem.
[50] Gedeone vero solicito, quia mandatum acceperat a Deo, [ex Josepho datur,] noctu illos adoriri, volens ei metum omnem eximere, jussit ut, assumpto uno milite, clam accederet ad Madianitarum tentoria: ab illis enim accepturum occasionem fiduciæ. Quem timorem Deus Sancto tollere voluerit, dixi num. 41. Vadit ille, quo jussus est, uno tantum comitante famulo. Cumque ad quoddam tabernaculum adrepsisset, offendit insomnes in eo milites, & quemdam commilitoni narrantem somnium, ita ut a Gedeone quoque exaudiri posset. Erat autem tale: Visus erat sibi videre massam hordeaceam, sub cinere coctam, præ vilitate homini fastidiendam, per castra provolvi, & primo regis tentorium, mox ceterorum omnium prosternere. Qui respondit interitum exercitus significari, addens, unde hoc ita colligeret. Inter omnes, inquit, fruges hordeum est sine controversia vilissimum: & inter omnes Asiaticas gentes non facile reperias viliorem quam hodie sunt Israëlitæ, ut merito conferri possint hordeo. Hi nunc, auctore Gedeone, contraxerunt copias, & res novas moliuntur. Ergo quia dicis te vidisse illam massam, tentoria nostra subvertentem, vereor ne Deus Gedeoni triumphum de nobis concedat. Gedeon autem, audito hoc somnio, plenus bona spe & fiducia, edicit suis, ut omnes in armis essent, edoctis de visione, quam in castris hostium audiverat. Fecerunt illi quod imperatum est, accensi hoc signo ad quidvis laboris aut periculi subeundum.
[51] Tum Gedeon circa quartam ferme vigiliam suos in hostem ducit, [notatis iis,] trifariam in tres cohortes divisos. Erant autem centenariæ; gerebantque singuli amphoras vacuas, & in eis faces ardentes, ut clam possent hostem invadere nihil tale expectantem: & in dextris cornu arietinum vice tubæ. (Vulgata habet tubas, quas quidem apud Septuaginta ex cornu fuisse lego, sed non ex cornu arietino.) Hostium castra late patebant, eo quod camelorum magnum numerum haberent: & cum juxta gentilitates distributi tenderent, omnes tamen intra eumdem ambitum continebantur. Hebræi vero a Duce ante præmoniti, cum jam non longe ab hoste abessent, dato inter se signo cornibus sonantes, & confractis amphoris, sublatoque militari clamore, certi Deum adesse Gedeoni, cum facibus in castra impetum faciunt. Qua arte, accedentibus divinitus nocturnis terroribus, tanta inter semisomnes consternatio exoritur, ut incomparabiliter plures mutuis vulneribus, quam hostili ferro caderent, quod diversæ linguæ homines eadem castra haberent: semel enim pavore confusi, omnes obvios pro hostibus trucidabant. Tantæ cædis & Gedeonis victoriæ rumor ubi ad ceteros Israëlitas pervenit, correptis armis, fugientem hostem insequuntur: quem adepti circa loca torrentibus impedita hærentem circumveniunt, & quotquot ad manus venere, occidunt, interque ceteros reges etiam duos Oribum & Zibum.
[52] [in quibus potissimum emendanda.] Duo numero præcedente narrat Josephus, quæ cum Scriptura conciliari non possunt. Primo sanctum Ducem suos in hostem duxisse ait circa quartam ferme vigiliam. At versus 19 eum id fecisse dicit, incipientibus vigiliis noctis mediæ, a qua tertiæ initium ducunt, non quartæ. Secundo in prodigiosa illa pugna plures mutuis vulneribus, quam hostili ferro, Hebræorum scilicet, cecidisse affirmat. Sed quomodo hi Madianitas cædere poterant, qui sinistras manus lampadibus seu facibus, dextras tubis, quas inflabant, habebant impeditas? Non dico, nullis eos armis accinctos fuisse; nam verisimile non est, quod inermes hostem jam undequaque in fugam conjectum insecuti fuerint. Certe tunc arma eis non defuisse, cum Madianitarum reliquias trans Jordanem assequerentur, manifestum est ex cap. 8 ℣. XI: verum in valle Jezraël Hebræi nullis armis usi sunt: ad solum tubarum cantum, testaceorum vasorum strepitum, lampadumque fulgorem victi sunt Madianitæ, victores facti sunt Israëlitæ, Deo pro his contra illos pugnante. Unde S. Sidonius Apollinaris in Panegyrico suo Spiritum sanctum ita alloquitur:
Firmasti Gedeona tubis inserte canoris
Spiritus, & solo venit victoria cantu.
Alias in Josephi narrationem animadversiones lege apud Salianum in Annalibus num. 54 & 56.
§ V. Ephraïmitas placat; hostium reliquias delet; Soccothæos & Phanuëlitas ob negatum commeatum punit; interficit Zebee & Salmana; regnum a suis sibi delatum recusat.
[Sanctus Ephraimitas contra se jurgantes placat:] Versu ultimo capitis septimi dicuntur Ephraïmitæ hostem persecuti fuisse, capita Oreb & Zeb portantes ad Gedeon trans fluenta Jordanis; nimirum existimabant, S. Ducem flumen cum suis transiisse: at, ubi intellexerunt ipsum adhuc cis Jordanem versari, regressi sunt, Dixeruntque ad eum viri Ephraïm: Quid est hoc quod facere voluisti, ut nos non vocares, cum ad pugnam pergeres contra Madian? jurgantes fortiter, & prope vim inferentes. Quibus ille respondit: Quid enim tale facere potui, quale vos fecistis? Nonne melior est racemus Ephraïm vindemiis Abiezer? De metaphoricæ locutionis significatione consule interpretes. Pergit Sanctus: In manus vestras Dominus tradidit principes Madian Oreb & Zeb: quid tale facere potui, quale vos fecistis? Quod cum locutus esset, requievit spiritus eorum, quo tumebant contra eum cap. 8 ℣. 1 & seqq. Conabatur dæmon tantam a S. Gedeone acceptam plagam ulcisci, bellumque civile excitare, atque ideo superbis Ephraïmitis suggessit, quod a Sancto, aliis tribubus in belli societatem advocatis, præteriti fuissent, nequa pars gloriæ rerum bene gestarum ad ipsos derivaretur. Sed funestum illius consilium fregit atque irritum reddidit prudentissimi Ducis blanda & modesta responsio, qua, Ephraïmitas extollendo & se suamque familiam deprimendo, jurgia compescuit, omnemque composuit tumultum. Post hæc versu 4 subdit Scriptura, Sanctum cum suis Jordanem transivisse: unde credo ego, cis fluvium has turbas motas fuisse, meque in hujus numeri initio recte dixisse, quod Epraïmitæ, quos ex fine capitis præcedentis Jordanem trajecisse certum est, in citeriorem fluminis partem regressi fuerint, ut S. Gedeonem convenirent. Multi quidem dissentiunt interpretes, affirmantes, ordinem historicum in Scriptura hic perturbatum esse; sed quæ id asserendi necessitas?
[54] Oppresso hoc civili bello, sanctus Dux hostilis exercitus reliquias persequitur: [ob negatum commeatum Soccothæis] Cumque venisset Gedeon ad Jordanem, transivit eum cum trecentis viris, qui secum erant. Ita protectus a Deo fuit ille trecentorum Israëlitarum manipulus, ut ne unus quidem ex iis desideratus fuerit. Verum qui tota propemodum nocte vigiles in armis steterant, & diuturna vociferatione ac tubarum inflatione spiritus exhauserant, hostesque insuper infestis armis magno labore insecuti fuerant, ulterius præ fame & præ lassitudine fugientes persequi non poterant ℣. 4. Itaque accessit Sanctus ad oppidum Soccoth, quod non longe ultra Jordanem situm erat in tribu Gad, per quam superstites Madianitarum copiæ in patriam fugiebant: Dixitque ad viros Soccoth: Date, obsecro, panes populo, qui mecum est, quia valde defecerunt: ut possimus persequi Zebee & Salmana reges Madian. Responderunt principes Soccoth: Forsitan palmæ manuum Zebee & Salmana in manu tua sunt, & idcirco postulas ut demus exercitui tuo panes ℣. 5 & 6. Dux Sanctus ob panes per amarum hunc sarcasmum negatos, justa indignatione commotus, gravem ultionem Soccothæis comminatur: Quibus ille ait: Cum ergo tradiderit Dominus Zebee & Salmana in manus meas, conteram carnes vestras cum spinis tribulisque deserti ℣. 7.
[55] Et inde conscendens, venit in Phanuël: locutusque est ad viros loci illius similia. [& Phanuëlitis graves pœnas minatur:] Cui & illi responderunt, sicut responderant viri Soccoth. Dixit itaque & eis: Cum reversus fuero victor in pace, destruam turrim hanc ℣ 8 & seq. Dubium non est, quin Soccothæi & Phanuëlitæ, incolæ tribus Gad, graviter & in Deum, & in rempublicam, & in trecentos fratres Israëlitas peccarint, quod tam insignis victoriæ suæque ipsorum libertatis secundum Deum auctoribus, præ fame & lassitudine deficientibus, acerbam reddiderint pro panum commeatu irrisionem, idque eo tempore, quo adhuc communi Hebræorum bono procurando occupabantur, jamque in itinere erant ad omnium salutem superstitum hostium internecione certam faciendam. Unde & S. Gedeoni, quem Deus populi sui ducem & judicem constituerat, licuit graves inhumanis & immisericordibus illis Gaditis pœnas decernere & infligere, uti postea factum esse legimus.
[56] Post geminam hanc repulsam Dux sanctus cum suis, [delet hostium reliquias, capitque Zebee & Salmana:] inedia & labore debilitatis, generoso tamen animo vel forte divino auxilio corporum infirmitatem sustentante, ad opus bene inchoatum feliciter perficiendum perrexit. Zebee autem & Salmana requiescebant cum omni exercitu suo. In Hebræo & Chaldæo textu, & apud Septuaginta hic additur, in Carcar, qua voce designatur locus, in quem exiguæ hostium reliquiæ confluxerant. Quindecim enim millia viri remanserant ex omnibus turmis Orientalium populorum, cæsis centum viginti millibus bellatorum educentium gladium. Ascendensque Gedeon per viam eorum, qui in tabernaculis morabantur, ad Orientalem partem Nobe & Jegbaa, percussit castra hostium, qui securi erant, & nihil adversi suspicabantur. Fugeruntque Zebee & Salmana, quos persequens Gedeon comprehendit, turbato omni exercitu eorum ℣. 10 & seqq. Subjicio verba Saliani in Annalibus num. 66: Dissipato ergo contritoque hostili exercitu & regulis in vincula conjectis, corpora, pene fame enecta, Israëlitæ trecenti ex præda reficiunt, & nonnulla etiam quiete capta, albescente cælo, reditum parant. Hæc enim omnia nocte facta sunt; unde statim (℣. 13) sequitur, reversum de bello ante solis ortum. Non quidem eadem ipsa nocte, qua in valle Jezraël conturbati divinitus devictique mutuis sese vulneribus confecere, ut quidam putavere; sed sequenti. Intermedio enim die perfecta sunt, quæ hactenus cap. VIII sunt relata; quæ in unam eandemque noctem conjici profecto non possunt.
[57] [punit Soccothæos & Phanuelitas, horum turre destructa:] Sequitur supplicium Soccothæorum & Phanuëlitarum, quod a ℣. 13 ita narratur: Revertensque Dux sanctus de bello ante solis ortum, apprehendit puerum de viris Soccoth, famulum scilicet aliquem Soccothæum, qui summo mane urbe egressus erat: interrogavitque eum nomina principum & seniorum Soccoth, quos nimirum in culpa fuisse constaret; clemens enim Imperator insontes cum sontibus perdere noluit; & descripsit septuaginta septem viros. Venitque ad Soccoth, urbemque improvisus occupavit; & septuaginta septem viris, quos descripserat, comprehensis, duos Madianitarum reges vinctos in ipsorum conspectum adduxit; & dixit eis: En Zebee & Salmana, super quibus exprobrastis mihi, dicentes: Forsitan manus Zebee & Salmana in manibus tuis sunt, & idcirco postulas, ut demus viris, qui lassi sunt & defecerunt, panes. Tulit ergo seniores civitatis & spinas deserti ac tribulos, & contrivit cum eis atque comminuit viros Soccoth. De hoc supplicio consule interpretes. Turrim quoque Phanuel subvertit, occisis habitatoribus civitatis, qui forte omnes ad hanc turrim confugerant, eamque adversus S. Gedeonem propugnarant. Si Duci suo non restiterint oppidani vel sponte se dediderint, putem ego solos negati commeatus auctores pœnas dedisse, innocentibusque parcitum fuisse, uti in Soccoth factum fuerat. Malim tamen credere primum, nimirum omnes Phanuëlitas interfectos fuisse, quod reos se reddidissent pertinaci turris defensione.
[58] [interficit Zebee & Salmana] His peractis, Sancto in memoriam rediit miserabilis fratrum suorum uterinorum interitus. Hi aliquo e septem prioribus, ut existimo, servitutis annis, ad montem Thabor confugerant, ut in ejus latebris sua prædæ, vel se morti subducerent: quos Zebee & Salmana comprehensos, nulla erga innocentes misericordia usi, barbara ferocitate mactarant. S. Gedeon suspicatus id quod erat, quos vinctos tenebat regulos crimen patrasse, eos interrogat: facinus confitentes morti adjudicat, quos alioqui ejus clementia vita donasset. Ergo & injuriam ulturus, & simul regium fastum calcaturus, jubet filium suum adhuc puerum illos occidere, ut injustam patruorum suorum necem ulcisceretur: sed, timente puero, & rogantibus reis, quod lentam carnificinam forte vererentur, irruit in eos Sanctus atque interfecit. Hæc ita referuntur a ℣. 18. Dixitque (Gedeon) ad Zebee & Salmana: Quales fuerunt viri, quos occidistis in Thabor? Qui responderunt: Similes tui, & unus ex eis quasi filius regis. Oblique hic Victori blandiuntur, dum fatentur eum regia forma decorum. Quibus ille respondit: Fratres mei fuerunt, filii matris meæ. Vivit Dominus, quia si servassetis eos, non vos occiderem. Dixitque Jether primogenito suo: Surge & interfice eos. Qui non eduxit gladium: timebat enim, quia adhuc puer erat. Dixeruntque Zebee & Salmana: Tu surge, & surge, & irrue in nos: quia juxta ætatem robur est hominis. Surrexit Gedeon, & interfecit Zebee & Salmana: & tulit ornamenta ac bullas, quibus colla regalium camelorum decorari solent.
[59] Jam Ephraïmitarum invidia & ira resederat, rixæ & quarelæ contra Sanctum cessaverant; [regnum sibi a populo delatum] successerant amor, gratiarum actio, & liberalis voluntas eas referendi de Israële tam bene merito Gedeoni. Hanc testatam reliquerunt ipsi & ceteri Hebræi, dum Sancto ejusque posteris supremum in Israële dominatum detulerunt: Dixeruntque omnes viri Israël ad Gedeon: Dominare nostri tu, & filius tuus, & filius filii tui: quia liberasti nos de manu Madian ℣. 22. At quam hic deferunt S. Gedeoni potestatem? Non judiciariam; hanc enim jam habebat, a Deo sibi collatam: imo vel hoc ipso titulo eadem ipsi quodammodo debebatur, quod populum in libertatem asseruisset. Certe hactenus nemo alius hunc magistratum gesserat, quam qui salutem Israëli attulisset. Num Israëlitæ publicæ rei curam deponere volentem a proposito avertere conantur? At nullum est hujus voluntatis in textu sacro vestigium, quem de judicis munere non agere, mox ostendemus.
[60] Communis opinio est, quod ei oblatus fuerit dominatus regius. [magno animo repudiat.] De quo alio potius intelligas hanc Hebræorum postulationem, Dominare nostri tu, & filius tuus, & filius filii tui &c. Verba ista hanc respuunt interpretationem: Judicis præfecturam assume, vel assumptam gerere perge; nam judices proprie in populum non dominabantur; quoniam nec novas leges condere, uti reges, poterant, neque quidquam in rebus gravioribus sine synedrii consensu agere aut decernere. Præterea hic Sancti filio ac nepoti eadem, quæ ipsi, defertur potestas; judiciaria autem non transmittebatur ad posteros, uti regia, sed morte finiebatur. Sed verbum dominandi hic stricte sumi, adeo ut non extendatur ad minus perfectum illud jurisdictionis dominium, quale judices olim exercebant, etiam colligitur ex Sancti responsione ad Israëlitas: Quibus ille ait: Non dominabor vestri, nec dominabitur in vos filius meus; sed dominabitur vobis Dominus ℣. 23. Sensus iterum hic esse non potest: Non ero judex vester &c.: nam jam eum magistratum sibi a Domino delatum acceptaverat, & quadraginta annis ad mortem usque gessit. Præterea hic S. Gedeon eam, quam populus offerebat, potestatem vult Domini esse, non suam: at non vult Domini esse judiciariam, sed regiam, hæc igitur ei oblata fuit. Apud Israëlitas Deus regium nomen & potestatem habere & exercere ipse voluit; judices autem aliosque inferiores magistratus instituit, ut ejus nomine & secundum leges, quas tulerat, rempublicam administrarent. Hinc cum Israëlitæ postmodum regem sibi peterent, ait ad Samuëlem lib. 1 Regum cap. 8 ℣. 7: Audi vocem populi in omnibus, quæ loquuntur tibi. Non enim te abjecerunt, sed me, ne regnem super eos. Ex his satis liquet, quod populus sanctum Judicem regem creare voluerit. At hic dignitatem istam magno excelsoque animo repudiavit: majorem sane hinc laudem & gloriam meritus, quam ex regia potestate ejusque exercitio ei obvenire potuisset.
[61] [In multis corrigitur] Josephus narrata morte Oreb & Zeb, historiam suam ita prosequitur, gravissimis erroribus plenam. Qui vero superfuere duces cum reliquiis exercitus, ferme decem & octo millia hominum (Scriptura ℣. 10 tantum quindecim millia numerat;) quantum potuerunt procul ab hoste castris locum ceperunt. Nec Gedeon defessus cum totis copiis (℣. 4 dicitur cum trecentis viris) eo properat, & iterum congressus, postremo hoc conflictu ad unum omnes trucidat, & reliquos duos duces capit Zebim & Hezarbunim (℣. 12 legimus captos fuisse Zebee & Salmana, turbato omni exercitu eorum.) His præliis cæsa sunt Madianitarum & ceterorum Arabum, qui eis auxilio venerant, circiter centum viginti millia. Jam ante ultimum prælium tot cæsos fuisse scribitur ℣. 10. Præda etiam magna auri, argenti, textilium, camelorum & jumentorum Hebræi sunt potiti. Gedeon vero reversus in patriam suam Ephram, supplicium sumpsit de Madianitarum regibus. Verisimilius trans Jordanem hi puniti fuere, paulo post supplicium de Soccothæis & Phanuëlitis sumptum, de quibus altum silet.
[62] [Josephi narratio.] Quæ subdit de Ephraïmitarum jurgio contra Ducem suum, loco narrat alieno, cum ex Scriptura certum sit, post deletas Madianitarum reliquias omnem populum tam propenso in illum animo fuisse, ut regnum ipsi ejusque posteris obtulerint: Ceterum, inquit, Ephræmi tribus, iniquo animo ferens Gedeonis bonam fortunam, bello eum petere decrevit, eo quod insciis ipsis hostem esset aggressus. Gedeon vero, vir in omni virtute summus, modeste respondit, se non suo arbitratu hostem absque illis aggressum, sed jussu divino: victoriam tamen nihilo minus illorum esse, quam suam ipsorum qui militassent: atque his verbis (cum sacris ℣. 2 & 3 non satis convenientibus,) sedata eorum ira, non minus profuit Hebræis, quam rebus prospere gestis; obstitit enim, ne civile bellum exoriretur. Hujus tamen superbiæ tribus hæc pœnas dedit, sicut suo loco dicemus. Innuit cladem, quæ tempore Jephte illata est huic tribui Judicum cap. 12 ℣. 6, ubi quadraginta duo Ephraïmitarum millia a Galaaditis cæsa narrantur. Porro Gedeon (quod sequitur numero 59 & 60 refutatum est) cum vellet imperium deponere, compulsus est id retinere per annos quadraginta, dicendo jus & litibus finiendis occupatus, populo ratum habente, quidquid ille in causis controversis pronuntiaret. In senecta deinde mortuus, apud Ephram in patria sepelitur. Sed & alia mortem ejus præcesserunt, de quibus paragrapho sequente.
§ VI. Ephod conficit Sanctus & ponit in Ephra: defenditur contra multos, qui hoc facto eum peccasse asserunt: ejus familia & mors sancta.
[Ephod conficit & collocat in Ephra, ob quod varii de variis eum peccatis accusant:] Ubi dignitatem regiam, ab Israëlitis sibi delatam, fortiter repudiarat sanctus Judex, rogavit illos, ut suam benevolentiam promptamque gratificandi voluntatem in alia potius re manifestarent: Dixitque ad eos: Unam petitionem postulo a vobis: Date mihi inaures ex præda vestra. Inaures enim aureas Ismaëlitæ habere consueverant. Qui responderunt: Libentissime dabimus. Expandentesque super terram pallium, projecerunt in eo inaures de præda. Et fuit pondus postulatarum inaurium, mille septingenti auri sicli, absque ornamentis, & monilibus, & veste purpurea, quibus reges Madian uti soliti erant, & præter torques aureas camelorum. Fecitque ex eo Gedeon Ephod, & posuit illud in civitate sua Ephra. Fornicatusque est omnis Israël in eo, & factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam ℣. 24 & seqq. Postrema hæc verba multis iterum & gravibus auctoribus videntur Sanctum aperte peccati reum facere. S. Augustinus quæst. 41 & 42, Theodoretus, Procopius, Dionysius Cartusianus, Caietanus, Liranus, Estius & multi alii eum deliquisse asserunt. Multiplicia sunt crimina, de quibus Vir sanctus reus agitur: reducuntur fere ad sequentia: quod Ephod ipse ut idolum coluerit, vel alium in eo superstitiosum cultum exercuerit; quod Israëlitas divinum ei honorem tribuentes, vel aliter eodem abutentes non impedierit; vel si ipso vivente nil tale commissum fuerit, quod Ephod fabricarit, prævidens, post mortem suam illud futurum occasionem idololatriæ, aut in alios impios usus convertendum eße. Multi eum ab istis peccatis absolvunt; sed in eo ejus culpam constituunt, quod Ephod & alium forte divini cultus apparatum extra locum tabernaculi confecerit; vel quod ipse Ephod indutus Dominum consuluerit, quod laïcis non licebat; vel denique quod illud ad sacrificia vel per se vel per alios extra Siluntem offerenda adhibuerit.
[64] Ex antiquis neminem inveni, qui Sanctum defendat: [fundamentum, quo potissimum nituntur,] at recentiores multi eum ab omni peccato liberant. Toti fere sunt in eo, ut ostendant, quomodo confectio Ephod, positio in Ephra, ejusdemque post Sancti mortem abusus fieri potuerint sine ulla hujus culpa. Illud autem, Et factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam, ita explicant, ut Sancti nomen non pro ejus personia, sed per tropum pro ejus familia ponatur; dicunt, voculam & hic officio suo non fungi, quod est distincta conjungere; sed eße exegeticum, ut idem sit, quod id est. Verum hæc ipsum nodum non solvunt, in quo potissimum hæret difficultas: nam quoniam dubium non est, quin magis proprius & obvius dictorum verborum sensus sit, Et factum est personæ Gedeonis, & omni domui ejus in ruinam, prius probari debet ab eo recedendum esse. Non satis est dicere, Ephod potuit licite fabricari: ideoque de Viro sancto præsumi debet, eum non peccasse, donec contrarium demonstretur. Sequelam negabit pars adversa: pro alicujus, inquiet, innocentia prudens non stat præsumptio, ubi obvius Scripturæ sensus eum manifeste peccati arguit. Contendet huic inhærendum esse, donec aliunde probetur aliquid obstare; onus autem id probandi incumbere in Sancti defensores, qui figuratam & impropriam Scripturæ locutionem adstruunt. Itaque fundamentum ipsum, quo potissimum aliorum censura nititur, prius subruendum est, ostendendumque, Sancti nomen hic ipsam ejus personam non significare, nec particulam & hic duo distincta conjungere. Argumenta accipe, quæ mihi id sufficienter evincere videntur.
[65] [argumentis] Sat multa imprimis obsunt, quo minus illud, Et factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam, intelligi possit de ruina animæ, quam Gedeon incurrerit ob peccatum grave. Nam si in infidelitatem vel idololatriam lapsus sit, quomodo ab Apostolo ad Hebræos cap. XI ejus fides laudatur? Quomodo verum erit illud Ecclesiastici testimonium cap. 46 a ℣. 13, Et judices singuli suo nomine, quorum non est corruptum cor per idololatriam, qui non aversi sunt a Domino, ut sit memoria illorum in benedictione &c.? Neque dicas has laudes de Gedeone non prædicari. Si ad ipsum, quem solum e judicibus, de quibus agit liber corum nomen ferens, Ecclesia Sanctorum Fastis inscripsit, eæ non extendantur, quos tandem judices Ecclesiasticum laudere credam? Si Israëlitis, Ephod ad idololatriam vel superstitionem abutentibus, tempestive obviam non iverit, vel præviderit, illos post mortem suam in eo fornicaturos; quomodo hic ℣. 25 ipsum de Israële tam bene meritum Scriptura testatur, ut ipsius etiam familiam omnem misericordia dignam asserat juxta omnia bona, quæ fecerat Israëli? An quia populum in libertatem asseruerat? At majus malum est animabus ruinæ & æternæ damnationis causam vel occasionem cum gravi culpa præbuisse, quam bonum, corporibus fuisse libertatis auctorem. Si denique ullo alio gravi delicto sanctitatem amisisset, an Ecclesia eum fidelium cultu dignum judicasset? An apostolus citatus eum illorum numero adscripsisset, qui per fidem… operati sunt justitiam, adepti sunt repromissiones &c.? An Scriptura senectutem ejus, in qua mortuus est, bonam dixisset; Mortuusque est Gedeon, filius Joas, in senectute bona ℣. 32?
[66] [ex sacra] Verum, inquies, hæc nihil urgent, quoniam ante mortem pœnitentiam egit. Si id verum sit, sui vel alieni gravis peccati occasionem, causam, vel materiem, uti debuit, destruxit vel sustulit: secundum non factum est, ergo neque primum. Ephod post Sancti mortem adhuc exstitisse passim fatentur omnes, nemine id in dubium vocante; & satis ex Scriptura probari potest: Fornicatusque est, inquit ℣. 27, omnis Israël in eo (Ephod.) Ex vocibus omnis Israël intelligitur, fornicationem in Ephod fuisse publicam: at hæc non contigit S. Gedeone vivente, nam paulo infra ℣. 33 manifeste indicatur, Israëlitas in publicam idololatriam non relapsos fuisse, nisi sancto Judice vita functo: Postquam autem mortuus est Gedeon, aversi sunt filii Israël, & fornicati sunt cum Baalim, id est, cum idolis, e quibus unum forte fuit Ephod; vel si illud non adorarint, certe ad honorem vel cultum alicujus idoli eo abusi fuerunt. Vide interpretes obvios. Nunc autem si Ephod a Gedeone destructum vel sublatum non fuerit, quomodo ejus pœnitentia intelligi potest? Effugium aliquod excogitavit Liranus: Ad illud autem, inquit, quod contra hoc arguitur, quod talia non destruxit, potest dici, quod pœnituit circa mortem, cum jam erat ita debilis, quod hoc facere per se non poterat: præcepit tamen filiis suis hoc fieri, vel saltem vestes dictas ad locum divini cultus portari: quod quia factum non fuit, non sibi imputandum est, sed magis illis, qui ad idololatriam, ad quam proni erant, abusi sunt. Itane vero? An ad ipsum fere mortis articulum, cum præ corporis debilitate sui vel alieni criminis occasionem jam amplius tollere non poterat, pœnitentiam agere tot annis distulit? Ergo saltem ejus senectus fœdo flagitio contaminata fuit, extremis vitæ diebus exceptis. Sed ejusmodi hominum senectutem Scriptura bonam appellare non solet. Vide supra num. 3. Neque illi eas merentur laudes, quibus Apostolus Gedeonem prosequitur: neque Ecclesia, si gravem culpam commisisse & in ea tamdiu perseverasse judicaret, eum ob vitæ sanctitatem fidelibus colendum proponeret; maxime cum Scriptura de ejus pœnitentia taceat.
[67] Dici etiam non potest, quod statim ab admisso crimine Ephod e medio auferre voluerit; [Scriptura] sed Israëlitas bonæ hujus voluntatis exsecutionem impediisse: nam post victoriam de Madianitis eos sibi adeo addictos nactus est, ut ipsi posterisque regnum obtulerint, postulatas ex præda inaures aureas prompti tradiderint, quibus & alia multa pretiosa dona ultro adjecerunt; eos, inquam, ita sibi obsequentes habuit, ut idolorum cultum, ob quem septem annis dura servitute puniti fuerant, deseruerint, & in vera religione perseverarint, quamdiu Sanctus præfuit. Hoc passim omnes deducunt ex versu 33, cujus verba mox dedi. Si populum, in superstitiones adeo proclivem, ad veri Dei cultum convertere potuerit, an jam conversum legumque divinarum observantiorem nullo modo ad id inducere potuit supremum reipublicæ Caput, ut ille non impediret istius rei ablationem, quæ jam gravis offensæ divinæ occasio fuerat? Et quomodo impedire potuit populus, quo minus Gedeon Ephod, sicut nuper aram lucumque Baal, nocte destrueret, vel clam de domo sua vel civitate Ephra illud alio transferret, si translatione periculum relabendi tolli poterat? Jam ego adversam partem ita convenio: Gedeon potuit & debuit auferre vel destruere erectum Ephod, quia noverat illud suæ aut alienæ idololatriæ, vel alterius gravis peccati causam occasionemve dedisse: quamdiu vixit, illud nec sustulit, nec destruxit: igitur pœnitentiam non egit. Nihil hic juvant effugia, ad quæ hoc & præcedente numero respondi. An autem melius sis excogitaturus, plurimum dubito. Sed si intelligi nequit Gedeonem, quem in senectute bona mortuum fuisse Spiritus sanctus testatur, de gravi crimine pœnitentiam egisse; quid aliud relinquitur, quam ut illud non commiserit? Itaque hic locus, Et factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam, exponi non potest de ruina animæ, seu mortifera culpa sancti Judicis; & consequenter erga eum nimium severus est S. Augustinus, dum quæst. 42 ita loquitur: Non prætereunda oritur quæstio, quomodo quieverit terra quadraginta annos in diebus Gedeon, cum post victoriam, qua liberavit Hebræos, ex auro spoliorum fecerit abominationem, & post illam fornicatus sit omnis Israël, & fuerit illi & domui ejus in scandalum. Quomodo ergo post hoc tantum nefas, quod & Gedeon & populus admisit, requievit terra quadraginta annos? Quæstioni hoc modo institutæ responsionem subjungit, quæ Sancto nostro & Scripturæ sacræ mihi tam adversa videtur, ut eam probare non possim. Quæ illa sit, opportune dicetur numero sequente; ubi & alio argumento hactenus dicta stabiliemus.
[68] [depromptis] Verba sacra, de quorum sensu est controversia, ita etiam intelligi non possunt, ut Sanctus occasione Ephod ruinam seu jacturam gravem in re aliqua temporali post victoriam Madianiticam passus fuerit. Sive jactura gravis a Domino in pœnam delicti gravis vel levis, sive etiam illi innocenti ab hostibus aut ab ipsis Israëlitis illata fuisse supponatur; Scriptura, saltem prout substat interpretationi passim receptæ, satis declarat, ejus regimen undequaque felix fuisse. Ex ℣. 28 discimus, terram quievisse a præliis, quamdiu S. Gedeon præfuit; ex ℣. 30, Deum ei benedixisse numerosa prole; ex ℣. 32, mortuum esse in senectute a meritis & ab annorum numero bona; ex ℣. 33, non nisi post mortem ejus Israëlitas fornicatos fuisse cum idolis, & proin eos in veri Dei cultu ab ipso vivente contentos fuiße. Si illos inhibere potuit, ne committerent id, in quod maxime proni erant; dubium non est, quin etiam in reliquis sibi obedientes habuerit. Ex his confirmantur dicta numeris proxime præcedentibus, nimirum Gedeonem nec idololatram vel sacrilegum, nec idololatriæ alienæ vel sacrilegii auctorem fuisse: crimina enim gravia, de quibus accusatur, ad hæc reducuntur. Quam severe idololatriam ultus sit Deus, docet Numerorum caput 25, & ingenti suo malo experti sunt Hebræi, jam toties in istius criminis pœnam exterarum gentium servitute oppressi. Nec impunitos reliquit eos, qui irreverenter res sacras tractarunt. Exempla dat liber Levit. cap. 10 in Nadab & Abiu, cælesti igne percussis, & liber 2 Regum caput 6 in Oza, subita morte exstincto. Si Gedeon idololatriæ, vel gravis sacrilegii culpam contraxisset, tam diuturna & prospera gubernatione Dominus ipsum non beasset, eo majoribus dignum pœnis, quo plura beneficia ab illo acceperat. Argumentum, petitum a prospero & pacifico 40 annorum Sancti regimine, ita urgens visum fuit S. Augustino, ut ad quæstionem, cujus verba numero præcedente ex ipso retuli, respondendum censuerit, S. Judicem in fine dierum suorum Ephod contra legem Dei erexiße. An ergo sub finem vitæ gravi peccato sanctitatem amisit? Ita, ut ex ejus verbis supra datis satis apparet, sentit sanctus Doctor; sed a quo recedere nos cogunt divina Eloquia, quæ senectutem, in qua ad Patres migravit, bonam fuisse pronuntiant. Nunc tandem ita concludo: Sanctus graviter non peccavit, ut sufficienter jam probatum est; neque etiam a Deo, ab exteris, vel a suis grave aliquod malum temporale, cum judex præesset, passus est, ut statim vidimus: ergo Ephod non cessit ipsi personæ Gedeonis in ruinam: ergo illud, Et factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam, in proprio sensu accipi non potest.
[69] [subvertitur:] Multi, qui Gedeonis factum improbant, peccatum quidem secundum se grave ei imponunt; sed ejus malitiam a defectu plenæ advertentiæ, ab ignorantia, & aliunde extenuare conantur. Sed hi, meo saltem judicio, ab obvia significatione textus sacri longius recedunt, quam qui nomen Gedeonis non pro ipsa Sancti persona, sed pro ejus familia usurpant, & particulam & exegeticam esse dicunt. Hanc in Scripturis aliquando ita sumi, exemplis probat Salianus num. 77: caput vero familiæ pro ipsa familia poni, usitatissimum esse nemo negare potest. Jam peto mihi aliquem in sacris Litteris locum assignari, ubi vox ruina non significet mortem animæ humanæ, si de hac sit sermo. Proverb. cap. 18 ℣. 7 dicitur, Et labia ipsius ruina animæ ejus: & alibi tum in hoc libro sæpe, tum in aliis, ubi de damno animæ agitur, recurrit eadem vox, quæ ubique inepte exponetur, si per eam mors animæ non intelligatur. Et vero sicut leve damnum in bonis fortunæ simpliciter dici nequit ruina hominis divitis: sic neque damnum animæ, ex levi peccato ortum, simpliciter dici potest ruina illius. Si igitur Ephod occasio vel causa fuerit levis tantum culpæ, simpliciter vera non est hæc propositio, Et factum est Gedeoni in ruinam animæ: erit quidem vera secundum aliquid, seu gratiæ diminutionem; at Scriptura per ruinam animæ illam solam nusquam intelligit: sic neque per ruinam regionum, populorum, urbium, ædium, nihil umquam leve, sed illorum vastationem, cædem, eversionem & destructionem significat. Ex his omnibus satis liquere arbitror, illud, Et factum est Gedeoni, & omni domui ejus in ruinam, melius exponi non posse quam hoc modo, Et factum est Gedeoni, id est, domui &c. Cum textus ita explicatus nullam Sancti culpam affirmet, jam onus eam probandi omne translatum est in ipsius accusatores.
[70] Tota itaque quæstio soluta est, si ostendatur, quomodo fabricatio Ephod & positio ejus in Ephra sine ulla culpa fieri potuerit, [proponuntur mitiores sententiæ Saliani] quamvis occasio fuerit, ut in eo postea fornicati sint Israëlitæ. Id facile intelliges ex sequentibus. Imprimis tuto insisti potest viæ, quam elegit Salianus, qui in sua Annalium Epitome num. 19 ita habet: Verum hæc omnia (inaures scilicet aureæ & cetera pretiosa dona) Vir sanctus non in rem suam, sed in Dei cultum convertit. Fecit enim ex eo Gedeon Ephod, qua voce ornamentum pontificale intelligitur, in quo Pontifex Dominum consulere solebat, & posuit illud in civitate sua Ephra. Cum enim ibi jussu Domini per angelum loquentis, exstructum fuisset altare, ibique sacrificatum Deo ab angelo ipso & Gedeone, profano ejus loci cultu, qui jam dudum idolis exhibitus fuerat, in Dei cultum translato; ibidem etiam totum apparatum sacrorum ab eo comparatum recte dici potest. Neque enim ad unam vestem sacerdotalem, aut potius amiculum superhumerale, tanta vis auri potuisset impendi. Voluit ergo Gedeon, qui difficillimis temporibus factus erat populi princeps, quibus sæpe Dei voluntas exquirenda erat, habere penes se pontificale ornamentum, per quod Zaraïas pontifex Deum consuleret, qui in illo quoque altari sacrificaret: potuit autem merito credere, id fore gratum Deo, cujus mandato ibi altare jam excitatum fuerat, & sacrificatum, ut diximus. Per Ephod hic intelligendum esse non idolum, ut vult Procopius, nec etiam vestem sacerdotalem, Leviticam aut politicam; nam earum materia dumtaxat linum erat; sed pontificalem ex auro aliaque materia pretiosa, cui annexum erat Rationale cum Urim & Thummim, per quod Deus consultus oracula reddebat, opinio est longe communior, quam defendit Bonfrerius hic. Multi etiam graves auctores cum Saliano existimant, quod præter Ephod reliquam omnem sacram supellectilem, ad sacrificium necessariam, Gedeon confecerit: sed hos inter Liranus & Estius, quibus favet S. Augustinus quæst. 41 addunt, eum peccasse, quod extra tabernaculum sacrificiorum apparatum instituerit, ibique vel per se vel per alios contra præceptum divinum sacrificarit. Verum sicut illi hoc affirmant, ita id Salianus negat, & recte; nam quoniam cap. 6 ℣. 26 Deus Sanctum jusserat in Ephra altare erigere, & in eo tauros immolare, prudenter judicare potuit, quod dispensatio divina adhuc duraret, saltem quoad locum, in quo altare haud ita pridem exstructum erat. Ad quid enim altare, nisi ut in eo sacrificetur? Quoniam adversæ parti incumbit probatio criminis, evincere debent Dei voluntatem fuiße, ut non nisi semel in altari, quod erigi jußerat, sacrificium offerretur, eamque sancto Judici innotuiße; quod numquam præstare poterunt.
[71] [& Bonfrerii, quarum alterutram tuto quis amplecti potest:] Bonfrerius aliam init viam. Nullam sacram supellectilem præter pontificale Ephod cum Rationali a S. Gedeone confectum putat; idque in hunc solum finem, ut in negotiis majoris momenti Dominum consuleret non per se, ut vult Theodoretus quæst. 16, sed per Pontificem: additque in fine suæ dißertationis, Manasseam tribum conterminam fuisse Ephraïmiticæ, in qua Silo erat & tabernaculum, atque adeo exiguo intervallo Ephram Silunte & domo pontificia abfuisse: qua ex re credi potest, Pontificem ad Gedeonem, principem sanctum, frequenter commeare solitum, vel in negotiis gravioribus a Gedeone advocari solitum ad Deum consulendum. Porro extra tabernaculum quolibet loco potuisse Deum per Ephod a Pontifice consuli, Exodi XXVIII diximus, & istiusmodi oracula variis in locis captata, quæ Scriptura commemorat, indicant. Quod si captare oracula extra tabernaculi locum licuit, potuit & extra tabernaculum Ephodis ad eam rem usus esse, atque adeo & Ephod extra locum tabernaculi confici & retineri. Argumento hoc refellit opinionem S. Augustini, qui quæst. 41 ait, confectionem Ephod ejusque positionem in Ephra fuisse contra præceptum divinum. Objici potest: Pro Fecitque ex eo Ephod in Hebræo est Fecitque illud (omne scilicet aurum, de quo cap. 8 ℣. 26) in Ephod. At non videtur tantum auri pondus insumptum fuisse in ornamentum superhumerale, cui copulabatur Rationale; ergo sub Ephod, quasi primaria supellectile sacra, reliquus etiam apparatus ad sacrificandum necessarius intelligitur. Responderi potest, non adeo incredibile videri, quod duodecim illi in Rationali lapides pretiosi, & duo in humeris grandes onyches & reliquus ornatus tanti auri pretium adæquarint, ut necessario asseri debeat, alia ex illo confecta fuisse instrumenta sacra. Plura vide apud Bonfrerium. Duæ relatæ sententiæ verisimilitudine se mutuo non multum excedunt. In nulla manifesto apparet, Sanctum vel levissime peccasse; atqui etiam nulla ejus culpa inferri potest ex verbis illis, Factumque est Gedeoni &c., ut supra probatum est: ergo Vir sanctus ab omni absolvendus est.
[72] [fornicatio Israëlitarum in Ephod Sancto non imputanda.] Porro Ephod cum esset eximiæ pulchritudinis, & ab auro gemmisque omnique textura pretiosissimum, Hebræi & ingenio rudes, & moribus in idololatriam proni honorem divinum isti tribuerunt; resque in idololatriam versa est, haud aliter ac æneus serpens a Moyse in deserto erectus lib. 4 Regum cap. 18 ℣. 4. Fornicatusque est, inquit textus hic, omnis Israël in eo. Credunt nonnulli ideo dici, Israëlitas fornicatos fuiße in Ephod; quod illud transtulerint ad Baal eo exornandum, vel impiis istius idoli ministris ad cultus sacrilegos tradiderint. Conjecturæ huic aliquid verisimilitudinis dant verba, quæ subduntur ℣. 33: Percusseruntque cum Baal fœdus, ut esset eis in deum. At qualiscumque fuerit illa Israëlitarum fornicatio in Ephod, Vir sanctus illorum culpæ particeps fuiße dicendus non est: tota hæret in populo, qui re ex se non mala atque optimo ex fine constituta impie abusus fuit. Sicut Hebræis scandalum datum non est in serpentis, ita neque in erectione Ephod: omne scelus occasione utriusque rei commißum originem suam debet illorum propriæ malitiæ, eique soli imputandum est. Neque etiam, sancto Judice vivente, omnis Israël in Ephod fornicatus est: semper suos in officio & vera religione ita continuit, ut saltem publice a Dei cultu non defecerint. Id passim eruunt omnes ex ℣. 33, Postquam autem mortuus &c. Dixi publice: non enim neceße est, ut negem paucos aliquos fortaße Ephod aut Baal occulte adoraße, cum adhuc Sanctus viveret. Nihil inde contra eum inferri potest, nisi prius probetur suorum impietatem sciviße.
[73] Post versum 27, qui diu nos detinuit, sequitur: Humiliatus est autem Madian, [Porro libertate ac pace Israëli reddita,] nec potuerunt ultra cervices elevare: sed quievit terra per quadraginta annos, quibus Gedeon præfuit. Madianitarum vires ita hoc anno attritæ fuerant, ut ab his nihil amplius timendum eßet. Sed neque reliqui populi Israëlem bello appetere ausi fuerunt. Magnum quippe erat apud gentes circumquaque positas S. Gedeonis nomen, qui tantulis copiis quatuor reges eorumque ingentes exercitus fundere ac disperdere potuißet; & quidem eo tempore, quo res Hebræorum octavum jam annum perpetuis vastationibus plane accisæ videbantur. Porro pace ac libertate Israëlitis reddita, res eorum reflorescere cœperunt: nec minus Dei cultus, ex quo felicitas ista pendebat, sancto annitente Judice instauratus est.
[74] Abiit itaque Jerobaal filius Joas, & habitavit in domo sua, [domicilium figit in Ephra; ejus liberi] paterna scilicet, quæ erat in Ephra: habuitque septuaginta filios, qui egressi sunt de femore ejus, eo quod plures haberet uxores. Concubina autem illius, quam habebat in Sichem, genuit ei filium, nomine Abimelech ℣. 29 & seqq. De Sancti familia ita Josephus lib. 5 Antiquit. cap. 9: Habuit autem filios legitimos quidem septuaginta, non ex uno matrimonio susceptos, nothum vero unum ex concubina Druma, cui nomen Abimelechus. Hallucinatur Josephus, dum Abimelech nothum, reliquos vero Sancti filios legitimos appellat. Horum multi nati erant ex secundariis uxoribus, de quarum numero erat & mater Abimelech; cur ergo hunc legitimum filium non vocat æque ac illos? Quod ad numerum filiorum spectat, multi conjectant, non plures Sancto fuiße nec pauciores quam septuaginta, adeo ut Abimelech huic numero non superaddi debeat, ut sit a Josepho, sed includi. Legitur quidem Judicum cap. 9 ℣. 5, quod Abimelech occiderit septuaginta fratres, Joatham autem natu minimus mortem evaserit; verum, inquiunt, pro 68 ibi ponitur numerus rotundus 70, quem complent Abimelech & Joatham, si addantur occisis. Præter hos duos alium non nominat Scriptura nisi Jether primogenitum, ante victoriam Madianiticam natum, de quo cap. 8 ℣. 20. Ceterum hic 70 filiorum numerus non videtur totam exacte progeniem S. Gedeonis complecti, sexus enim femineus non defuiße videtur.
[75] [& uxores:] Quod autem Sanctus plures uxores habuerit, vitio ei verti nequit, quia polygamia tum licita erat. Uxor inferioris ordinis, e qua natus degener Abimelech, Sancto in Ephra non cohabitabat; sed in Sichem morabatur, ut dicitur ℣. 31. Rationes verisimiles dat Tirinus in capitis 9 versum 1: Cum, inquit, Gedeon, tamquam judex & princeps totius populi, sæpius ab urbe sua Ephra … abesse, & in Sichimis adesse cogeretur, delegit & in Sichimis sibi uxorem; sed, ut dixi, secundariam seu concubinam, quam Josephus Drumam vocat: quæ quia ex ea urbe oriunda erat, ibique … suos propinquos habebat, & reliquis uxoribus non æque cara futura esset, relicta est a Gedeone in Sichimis in domo paterna. Ex hac matre natus Abimelech, [qui] maxima crudelitate & tyrannide jugulatis 70 fratribus suis principatum vi rapuit: neque contentus titulo judicis, etiam rex audire voluit ℣. VI, XVIII & XXII.
[76] [tempus, quo præfuit; mors sancta & sepultura.] Israëlem Judicavit S. Gedeon annis quadraginta, quibus septem servitutis Madianiticæ includi putamus. Annus, quo Sanctus a Domino per angelum constitutus fuit dux ad populum in libertatem asserendum, primus quidem fuit, quo judicis munus exercere cœpit; attamen octavus fuit, si modum spectes, quo Scriptura annos judicum computare solet. Illos incipit numerare a morte decessoris, non vero a creatione succeßoris. Lege dicta num. 270 & seqq. in Vita S. Josue. Quamquam nos latere voluit historia sacra, quid postremis triginta duobus vitæ annis egerit sanctus Judex; nam fabricatio Ephod probabilius contigit eodem anno, quo Israël in libertatem restitutus est; dubitare tamen non licet, quin reliqua vita responderit ejus senectuti & morti: utramque bonam & sanctam fuisse testatur Scriptura, dum dicit ℣. 32: Mortuusque est Gedeon, filius Joas, in senectute bona. Vide supra num. 3. Et sepultus est in sepulcro Joas patris sui in Ephra de familia Ezri.
DE S. ANNA PROPHETISSA
HIEROSOLYMIS,
Sub initium seculi I.
SYLLOGE HISTORICA.
Anna prophetissa, Hierosolymis (S.)
AUCTORE J. L.
§ I. Cultus; elogia; genus; conjugium; Viduæ continentia & pietas.
Græci, aliique Orientis populi S. Annam, Phanuëlis filiam, quæ Euangelica & Prophetissa agnominatur, alio quidem ac Latini die, [Sanctæ cultus ex Fastis Græcis] non omnes tamen eodem annuntiant. In Menæis magnis Græcis editionis Venetæ tertia Februarii ejus memoriæ consecratur, additurque eam coli Constantinopoli in Ecclesia S. Jacobi fratris Domini: de qua videri potest Cangius libro 4 Constantinopolis Christianæ § 5 num. 9. Sanctæ elogium, quod dein subditur, hic non transcribo, cum desumptum sit ex S. Lucæ Euangelio, cujus verba mox dabuntur. In iisdem Menæis XXVIII Augusti Sanctæ etiam fit annuntiatio, quam excipiunt hi versiculi:
Οὐ
γῆς
ἀπῇρεν
ἡ
Φανουὴλ
θυγάτηρ,
Ἕως
ἐπ᾽
αὐτῆς
εἴδε
τὸν
Θεὸν
βρέφος.
Phanuële nata non humum liquit prius,
Quam natum in illa vidit infantem Deum.
Eodem die XXVIII Augusti sanctam Viduam refert Menologium Sirletianum; at Synaxarium Basilii imperatoris, Calendarium Syriacum & Chaldaïcum Romæ anno 1624 impressum, Menologium Slavo-Russicum Sparwenfeldianum, aliique Orientalium Fasti ecclesiastici S. Annam una cum S. Simeone sene III Februarii memorant.
[2] In sacris Ecclesiæ Latinæ Fastis prima Septembris ejus cultui destinatur. [atque Latinis:] Ab Adone primum hoc die inter Festivitates Apostolorum consignata fuit, dein suo eam inseruit Martyrologio; quod & Usuardus fecit, his utens vocibus; Natalis beatissimæ Annæ prophetissæ, cujus sanctitatem Euangelicus sermo prodit. Verba posteriora ex dictis Festivitatibus accepta sunt. Præter alios recentiores eadem adoptavit Baronius, auctor Martyrologii Romani, quo nunc utitur Ecclesia: Jerosolymis, inquit, beatæ Annæ prophetissæ, cujus sanctitatem &c. In Calendario festorum propriorum ecclesiæ Hierosolymitanæ, quod exstat apud Waddingum in Annalibus FF. Minorum ad annum 1342 num. 48, notatur sancta Prophetis 1 Septembris, præscribiturque ritus semiduplex, sub quo Officium de ea recitandum sit & Missa celebranda. Carolus Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro Romæ Christianæ & gentili ad 1 Septembris scribit, ejus reliquias servari in templo S. Pauli della Regola, sed quales eæ sint, non exprimit.
[3] Ecclesia S. Annam fidelium cultu dignam censuit ob insigne & luculentum de sanctitate ejus testimonium, [laudatur ab Euangelista & S. Ambrosio:] quod dat Euangelium Lucæ cap. 2 ℣. 36 & seqq.: Et erat Anna prophetissa, filia Phanuel, de tribu Aser: hæc processerat in diebus multis, & vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua. Et hæc vidua usque ad annos octoginta quatuor: quæ non discedebat de templo, jejuniis & obsecrationibus serviens nocte ac die. Et hæc ipsa hora superveniens confitebatur Domino: & loquebatur de illo omnibus, qui exspectabant redemptionem Israël. Virtutes, a quibus eam laudat Euangelista, explicatius proponit S. Ambrosius libro de Viduis cap. 4: Docet, inquit, Anna, quales deceat esse viduas; quæ immaturo mariti obitu destituta, maturæ tamen adoream laudis invenit, non minus religionis officio, quam studio castitatis intenta. Vidua, inquit (S. Lucas citatus,) octoginta & quatuor annorum; vidua, quæ non discederet de templo; vidua, quæ jejuniis & obsecrationibus die ac nocte serviret. Vides qualis vidua prædicetur, unius viri uxor, ætatis quoque jam probata processu, vivida religioni & effœto jam corpore; cui diversorium in templo, colloquium in prece, vita in jejunio. Quæ dierum noctiumque temporibus indefesso devotionis obsequio, cum corporis agnosceret senectutem, pietatis tamen nesciret ætatem. Sic instituitur a juventute vidua, sic prædicatur in senectute veterana: quæ viduitatem non occasione temporis, non imbecillitate corporis, sed virtutis magnanimitate servaverit. Etenim cum dicit (Euangelista,) septem annis eam cum viro fuisse a virginitate sua, ab adolescentiæ utique studiis inchoata prædicat subsidia senectutis. Similibus fere elogiis, ex S. Luca haustis, eam exornat S. Hieronymus Parisiis editus epistola 47 (alias 10) ad Furiam, S. Fulgentius in epistola 2 ad Probam cap. 15, S. Amphilochius sermone de Occursu Domini, B. Petrus Damianus lib. 8 epist. 14, aliique sancti Patres, quorum verba infra opportunius dabuntur. Nunc historicas aliquot quæstiones examinemus, quibus verba Euangelistæ, a variis varie intellecta, materiem præbuere.
[4] [ejus nobilitas ex Scripturis deduci nequit:] Angelus Del Pas Ordinis FF. Minorum in Commentariis supra Lucam, a L. Waddingo & A. Hiquæo collectis & revisis, lib. 3 cap. 36 ex eo, quod S. Anna ab Euangelista dicatur filia Phanuel, deducit hunc, illius patrem, fuisse virum nobilissimum, qui penes suos de tribu Aser contribunos principatum obtinebat, ut initio capitis loquitur; vel ut circa medium habet, fuisse ob probitatem & actuum ejus excellentiam inter suæ tribus viros facile principem. Hoc, inquit, indicat Euangelista, dum illum velut notissimum ex factis & nomine introducit, more Scripturarum; quæ hujusmodi viros sic narrationi intexunt, ut & nos, cum apud notos de excellentibus loquimur, solemus dicere filium esse hunc Joannis, Petri aut alterius, qui vel ob divitias, aut imperium, seu vitæ integritatem singularis ac princeps inter alios habetur. Licet verum forte fit, quod Phanuel vel virtutis vel sanguinis nobilitate inter suos excelluerit, ratione tamen probabili id lectori non persuadet laudatus auctor. S. Petrus Joan. cap. 21 a Christo vocatur Simon Joannis. Quis dicat, ibi significari Joannem illius patrem fuisse nobilem? Non dubito ego, quin Christus patris nomen addiderit, ut Simonem, Apostolorum principem, distingueret ab alio Apostolo synonymo, videlicet Simone Chananæo. Idem de S. Anna sentit S. Gregorius Nyssenus sermone de Occursu Domini: Quantum autem assequi possumus, etiam alias isto tempore huic Sanctæ cognominas exstitisse dicimus, iisdemque cum hac sacris studiis deditas, jejuniis ac orationibus insistentes. Ut igitur ejus persona facile discerni posset, patris illius meminit, ac tribus proprietatem adscripsit. Necesse non est, ut plura ex Scripturis adferam exempla. Lector eruditus dubitare non potest, quin sufficientia mihi in promptu sint, vel facile esse possint. Venerabilis P. Petrus Canisius noster lib. 4 de Maria Virgine Deipara cap. 12 circa medium, & nonnulli alii, Sanctæ quoque generis nobilitatem tribuunt; sed quo fundamento nixi, ignoro: Euangelista certe isti opinioni nullum præbet.
[5] De ejus vita, antequam vidua esset, nihil in sacris Litteris occurrit, [probabilius nubit anno ætatis 12 completo:] nisi illud Lucæ ℣. 36: Et vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua. Ad quem locum ita noster Maldonatus: Quod autem ait Euangelista, A VIRGINITATE SUA, sic interpretor, quasi diceret, a prima sua pubertate, a prima virginitate, id est, ab eo tempore, quo virgo esse cœpit… Tunc enim femina incipit proprie virgo dici, cum nubilis esse incipit: nec enim proprie virgo est, quæ capax non est corruptionis. Voluit ergo Euangelista significare, Annam a prima sua pubertate, id est, ab anno duodecimo aut circiter nuptui datam esse… Scio alios exponere, vixisse cum viro a virginitate sua, id est, ex quo tempore nupsit, ex quo virgo esse desiit; sed minime probo. Si secundum Maldonati interpretationem, quam omni alii præfero, S. Anna nupserit anno ætatis duodecimo, completo scilicet (nam pubertas in feminis prius incipere non censetur;) vigesimum dumtaxat vitæ annum agebat, cum maritum, cui septem tantum annis convixerat, amitteret. Quis, qualisve is fuerit, an Sancta ex eo liberos susceperit, sacræ Paginæ non memorant.
[6] In ætatis flore viro superstes, quod vitæ tempus ei reliquum erat, [Viduæ castitas, & vitæ sanctimonia.] vidua peregit. S. Ambrosius citatus num. 3, Viduitatem, inquit, non occasione temporis, non imbecillitate corporis; sed virtutis magnanimitate servavit. Audi & S. Augustinum libro de Bono viduitatis cap. 13: Meritum porro Annæ illius eo maxime commendatur, quia, cum tam cito extulisset virum, per prolixam ætatem suam diu cum carne conflixit, & vicit. Sic enim scriptum est: Et erat Anna prophetissa &c. Textui sacro subjungit: Vides, quemadmodum sancta Vidua non solum eo prædicatur, quod univira; verum etiam quod paucos annos cum marito vixerit a virginitate sua, & vidualis continentiæ munus usque ad tantam senectutem tanta pietatis servitute perduxerit. Quænam illa fuerit servitus, quam Deo ad extremam usque senectutem servivit, & cujus præsidio continentiam servavit; breviter docet S. Lucas ℣. 37. Verba iterum accipe: Et hæc vidua usque ad annos octoginta quatuor, quæ non discedebat de templo, jejuniis & obsecrationibus serviens nocte ac die.
§ II. An Sancta habitavit in templo? An dono prophetiæ claruit ante diem Purificationis Deiparæ? Jesum agnoscit in templo & aliis annuntiat, quo ætatis anno, incertum.
[Habitatio Sanctæ in templo Hierosolymitano plane incerta:] Varii graves auctores per illud Euangelistæ, Et non discedebat de templo, significari putant, quod sancta Vidua in templo Hierosolymitano habitarit. Venerabilis P. Petrus Canisius libro 1 de Maria Virgine Deipara cap. 12 paulo ante medium ita scribit: Adde, quod in veteri Judæorum synagoga receptum fuerit ac solenne, ut quædam virgines ac viduæ nuptum non elocarentur; sed quibusdam in locis templi recluderentur: ubi precibus, & jejuniis, aliisque pietatis officiis commode operam darent, suamque continentiam minore negotio tuerentur. In harum viduarum catalogum & ordinem, sicut eruditi judicant, cooptata fuit Anna, Phanuëlis filia, quæ, Luca teste, suam in templo sedem fixerat, ut inde sibi discedendum non putaret, vita interim & moribus tam religiosa, ut jejuniis ac orationibus vacans, & humana negligens, divino cultu noctes ac dies esset occupata. Paulo infra Tostatum citat sibi faventem in Comment. ad caput 38 Exodi. Eadem sententia placuit Baronio in Annalibus ad annum Christi primum num. 41, nostro Francisco Suarez tomo 2 in 3 partem S. Thomæ disp. 7 sect. 1, Torniello ad annum mundi 4032 num. 16, Calmeto, aliisque. Feminas olim vere habitasse in templo, variis exemplis & testimoniis solide probat laudatus P. Canisius, & Baronius in Apparatu ad Annales Ecclesiasticos num. 49 & seqq. De templi loco, habitationi mulierum destinato, præter Baronium jamjam citatum, curiosus lector etiam consulere potest Torniellum ad annum 4032 num. 14, aliosque. A memoratis auctoribus dissentiunt Liranus, Jansenius Gandavensis, Toletus, Estius, Maldonatus & multi alii interpretes. His non videtur illud S. Lucæ, Quæ non discedebat de templo, significare, quod Sancta in templo stabile habuerit domicilium. Euangelistam nihil aliud velle aiunt, quam quod illa in templo esset frequens in eoque diu perduraret, uti & hodie aliquæ devotæ faciunt. Quoniam neque excogitare, neque apud utriusque partis defensores invenire possum rationem ullam, quæ mihi sufficere videatur, ut opinionem, seu potius conjecturam, alteram altera verisimiliorem esse statuam; ego quæstionem indecisam relinquo.
[8] [S. Cyrillus Hierosol. non favet iis, qui S. Viduam monialem faciunt.] Lezana in Annalibus ad annum mundi 4040 num. 4, & nonnulli alii fidem facere conantur, non modo quod sancta Vidua in templo Hierosolymitano, sed etiam quod ibidem vixerit aliquo castitatis voto obstricta, & certam quamdam vitæ religiosæ regulam professa. Favere sibi putant S. Cyrillum Hierosolymitanum Catechesi 10; ubi, ut aiunt, religiosissima monialis vocatur. Lezana etiam Baronium citat ad annum Christi primum num. 41; ubi hæc lego: Quomodo autem numquam e templo discessisse dicatur, ut merito eamdem S. Cyrillus Hierosolymitanus RELIGIOSISSIMAM MONIALEM appellet, consule quæ superius dicta sunt &c. Fontem Græcum inspexi, & apud sanctum Patrem loco citato hæc verba inveni: Καὶ Ἄννα προφῆτις, ἐγκρατὴς εὐλαβεστάτη, καὶ ἀσκήτρια μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ. Antonius Augustinus Touttee Ordinis Benedictini, qui S. Cyrillum Parisiis anno 1720 Græce & Latine edidit, hæc ita vertit: Et anna prophetissa, continens (seu vidua) religiosissima, & asceticam vitam agens, de ipso testimonium reddit. Sed antiquiorem interpretem Latinum pro ἀσκήτρια deprehendi posuisse monialis. Putem ego eruditissimum Baronium, textu Græco non inspecto, bona fide secutum fuisse Latinam hanc versionem, quam forte præ manibus habebat. Utut sit, hoc certum est, quod, sicut ἀσκεῖν, id est, exercere, ita & hinc deducta ἀσκητὴς & ἀσκήτρια dicantur de quovis mare & femina cujuslibet status, qui mentem oratione rerumve divinarum contemplatione, vel corpus voluntariis afflictationibus exercent. Itaque ex eo, quod Sancta fuerit ἀσκήτρια, nullo modo inferri potest, eamdem fuisse monialem, qualem scilicet fuisse nonnulli volunt. Qui de genuina Græcæ istius vocis significatione plura cupit, legat Serarium nostrum in caput 16 libri Judith quæstiuncula 4, ubi fuse de eadem in rem nostram disserit.
[9] Inter dona cælestia, quibus Deus sanctam Viduam ob continentiam, [Spiritu prophetico a Domino dotata fuit:] orandi studium & vitæ austeritatem cumulavit, fuit donum prophetiæ: Ob hoc enim, inquit Euthymius hic, prophetica etiam gratia dotata fuit, quia non discedebat de templo &c. Origenes Homilia 17 in Lucam, Et juste, inquit, mulier spiritum prophetandi meruit accipere, quia longa castitate, longisque jejuniis ad hoc culmen ascenderat. Idem testatur S. Cyprianus de Oratione Domini. Patres hi agunt de spiritu prophetico, quo mundi Salvatorem, humana in carne sibi præsentem, in templo agnovit atque aliis annuntiavit. At sanctus Augustinus libro de Bono viduitatis etiam credendum esse ait, quod divinitus illustrata Messiæ adventum in hunc mundum prænoverit: ita enim loquitur: Hac itaque bis conjugata (Ruth) ideo Anna, uno viro viduata, beatior fuit, quia & prophetissa Christi esse meruit; quam credendum est, etiamsi filios nullos habuit, quod quidem Scriptura reticendo reliquit incertum, eo spiritu prævidisse Christum ex virgine proxime esse venturum, quo potuit agnoscere & parvulum. Unde merito etiam sine filiis, si tamen eos non habuit, secundas nuptias recusavit, quia noverat jam tempus esse, quo Christo non officio pariendi, sed studio continendi, nec conjugalibus fœtandis visceribus, sed castificandis vidualibus moribus melius serviretur. In Menologio Basilii imperatoris ad III Februarii lego, quod S. Annæ in templo oranti apparuerit angelus, cujus oraculo edocta fuerit, se non prius morituram, quam conspexisset promissum Messiam. Sed ejus auctoritas, qui jussu Basilii Menologium istud conscripsit, tanta non est, ut probabile faciat, quod præter Scripturam de Sanctis, in ea notis, asserit. Licet etiam præter Scripturam sit, quod ex S. Augustino mox transcripsi, ea tamen est sancti Doctoris in Ecclesia auctoritas, ut illud improbabile dicere non ausim.
[10] Interpretes non pauci exponentes illud Lucæ, Et erat Anna prophetissa, filia Phanuël &c., putant, Sanctam ideo tantum prophetissam vocari, quia in templo prophetavit, [sed an etiam ante 40 a Christi nativitate diem] cum Domino occurreret. Sed non pauci etiam affirmant, Euangelistam hic non modo indicare voluisse, quod aliquando prophetarit, sed etiam quod illud nomen publice obtinuerit. Sanctæ prænomini, inquiunt, vocem Prophetissa adjunxit tamquam cognomen, quod ei inditum fuerit ob frequens doni prophetici exercitium. Sed redit quæstio; an Prophetissa vulgo agnominata fuerit ab usu spiritus prophetici, quo Dominum, cum in templo offerretur, agnovit: an vero a prophetiis, quæ istam agnitionem præcesserunt. Multi censent, quod istud agnomentum ei datum fuerit ob illud Euangelii ℣. 38, Et loquebatur de illo (Christo, quem divinitus illustrata promissum esse Messiam cognoverat,) omnibus, qui exspectabant redemptionem Israël: nam occultum, non modo futurum, sed etiam præsens aut præteritum, divinitus cognitum, aliis manifestare, prophetare est. Sunt tamen pauci aliqui, qui putent, quod Prophetissa audierit ante diem Purificationis Virginis Deiparæ. Sacræ autem narrationis contextum ita fere exponunt: Ut Euangelista ostenderet, S. Annæ de Christo nato testimonium omni exceptione majus fuisse, voluit præmittere ea, quæ testimonio ejus auctoritatem conciliarant: hinc eam prius commendavit a grandæva ætate, a continentia, quam vidua servavit, ab assiduitate in templo, a vitæ austeritate, & a nomine Prophetissæ, quod propter frequentem & celebrem prophetandi usum ei inditum fuerit. Cum eam ita laudasset, statim subdit ℣. 38: Et hæc, nempe Anna, quæ erat prophetissa, quæ non discedebat de templo &c., ipsa hora superveniens confitebatur Domino.
[11] [nomine & re prophetissa fuit?] Secundum hanc explanationem, quæ narrationi sacræ consentanea & probabilis mihi apparet, sancta Vidua nomine & re prophetis fuit ante Præsentationem Domini in templo. Favent illi verba S. Augustini numero præcedente citati: Anna … prophetissa Christi esse meruit, quam credendum est, … eo spiritu prævidisse Christum ex virgine proxime esse venturum, quo potuit agnoscere & parvulum. Si a Spiritu sancto edocta prænoverit Christum brevi nasciturum, haud dubie etiam redemptionem Israëlis atque alia, quæ de eo prophetæ vaticinati fuerant, brevi implenda esse, prædixit; nimirum ut aliorum fidem de ejus adventu vel excitaret vel confirmaret: nam teste Apostolo 1 Cor. cap. 12 a ℣. 7: Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem proximi scilicet, quæ illius finis est primarius; alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiæ, alii autem sermo scientiæ secundum eumdem Spiritum, … alii prophetia &c. Sed quoniam, ut passim notum est, vox prophetare in Scripturis non modo futura prænuntiare, sed & multa alia significat, de sensu, quo Sancta ante 40 a Christi nativitate diem prophetis antonomastice dicta fuerit, nihil affirmari potest. Ceterum sententia, quæ eam id nominis ante illud tempus obtinuisse statuit, probabilis est; non ita tamen, ut hanc opinioni neganti præferendam judicem.
[12] [Infantem Jesum, a S. Spiritu edocta, cognoscit esse promissum Messiam, atque aliis annuntiat,] Fuerit itaque, non fuerit prophetis, antequam Domino in templo occurreret; satis magnam apud Judæos existimationem atque auctoritatem ei conciliarant venerabili senectuti conjuncta vitæ sanctimonia & virtutum exercitia, a quibus in Euangelio laudatur. Tantæ Mulieris testimonio Deus quoque voluit Christi nativitatem divulgari: Prophetaverat Symeon, inquit S. Ambrosius hic, prophetaverat virgo Maria, prophetaverat copulata conjugio Elizabeth; prophetare etiam debuit vidua, nequa aut professio deesset aut sexus. Et ideo Anna & stipendiis viduitatis & moribus talis inducitur, ut digna plane fuisse credatur, quæ Redemptorem omnium venisse nuntiaret. De spiritu prophetico, quo donata hunc Infantem, qui hac hora secundum legem in templo redimebatur, cognovit esse mundi Salvatorem, cognitumque aliis annuntiavit, Scriptura hæc pauca tradit: Et hæc ipsa hora superveniens confitebatur Domino: & loquebatur de illo omnibus, qui exspectabant redemptionem Israël, Lucæ cap. 2 ℣. 38. Textum hac expositione elucidat Toletus noster: Hæc, inquit, nempe Mulier, qualis & quanta descripta jam est, hac eadem hora, quando Simeon in ulnis habebat Christum & hymnum decantabat, superveniens quasi eodem Spiritu, quo Simeon, ducta, ut ejus testimonio suum etiam adjungeret, confitebatur Domino, id est, laudibus prosequebatur Christum ipsum. Habet autem verbum Græcum (ἀνθωμολογεῖτο) majorem impressionem, quasi dictum esset, vicissim confitebatur, id est, Simeoni succinebat, & sicut ille confitebatur, confitebatur & ipsa. Particula enim ἀντὶ in compositione vicissitudinem indicat ejus rei, quam verbum, cui adjungitur, significat; sicque Anna vicissim confitebatur cum Simeone. Annotatione aliqua interjecta, ita pergit: Non solum Domino confitebatur, sed & iis, qui adstabant fideles, qui exspectabant redemptionem Israël per Christum futuram, loquebatur de illo, annuntians eum esse Christum & promissum Messiam, per quem exspectata redemptio & salus efficienda erat.
[13] Grandæva erat sancta Vidua, cum in templo prophetaret, ut patet ex Euangelista ℣. 36 & 37: Hæc processerat in diebus multis; & vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua. Et hæc vidua usque ad annos octoginta quatuor &c. Sed quoniam valde ambiguum est, an ille 84 annorum numerus intelligendus sit de viduitate, [an viduitatis suæ, an vero ætatis anno 84, controvertitur.] an vero de Sanctæ ætate, determinari nequit, quam provecta ejus senectus fuerit. S. Ambrosius hic, Erasmus, & Didacus Stella censent, quod 84 annis vidua fuerit: atque hoc ita probat Henricus Rampen S. T. D. Lovaniensis: Videtur verisimilius significari annus viduitatis: nam si intelligendi forent anni ætatis, non erat ratio cur præmitteret, quod processerat in diebus multis: deinde cum explicuerit tempus durationis conjugii istis verbis, “Vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua” restabat ut consequenter explicaret Euangelista tempus viduitatis. Secundum hanc opinionem Sancta ad minimum 104 circiter annorum erat eo tempore, quo Deipara in templum venit subitura puerperarum legem, a qua eximebatur. Nupserit enim anno ætatis decimo tertio inchoato, adde 7 annos, quibus conjugata, & 84, quibus vidua vixit; habebis 104. Plerique tamen alii interpretes, ducem Euthymium secuti, aiunt S. Lucam his verbis, Et hæc vidua usque ad annos octoginta quatuor, non viduitatis, sed vitæ tempus exprimere voluisse. Cur ita judicent, hanc multi rationem addunt; quia de 104 vel plurium annorum muliere non satis commode intelligi possunt ea, quæ subdit Euangelista: Quæ non discedebat de templo, jejuniis ac obsecrationibus serviens nocte ac die. Tam annosam feminam in templo adeo frequentem & assiduam fuisse, vel tam diu multumque istis pietatis operibus vacasse, illis minus credibile apparet. Hæc sententia si non magis, saltem æque probabilis est ac prior. Quamdiu, viso Christo, supervixerit, nescitur. Non existimem tamen me aberrasse, dum supra notavi, ejus transitum ad Patres in limbo sub initium seculi primi contigisse.
DE S. PRISCO EPISCOPO MARTYRE
CAPUÆ IN ITALIA.
Sec. 1, forte sub Nerone.
SYLLOGE HISTORICA.
Priscus ep. M., Capuæ in Italia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Sancti antiqua veneratio: creditur unus e Christi discipulis, & primus episcopus Capuanus.
Martyrologium Romanum geminos hac die Capuæ annuntiat Priscos, episcopos ambos, alterum martyrem, [Martyrologia annuntiant S. Priscum, ut antiquum Christi discipulum,] alterum vero confessorem. Martyrem, de quo hic agimus, memorat his verbis: Capuæ via Aquaria sancti Prisci martyris, qui fuit unus de antiquis Christi discipulis. Eadem prorsus Martyrologiis suis inseruerunt Ado & Usuardus, & vetus Romanum illis antiquius sic habet: Capuæ, Prisci martyris, de illis antiquis Christi discipulis. Similia leguntur in auctariis Bedæ apud nos ante tomum 2 Martii pag. XXX in hunc modum: In Capua natale S. Prisci, qui fuit unus de antiquis Christi discipulis. Alias, qui unus dicitur fuisse ex septuaginta duobus discipulis. In omnibus etiam apographis Hieronymianis ejusdem Sancti reperitur memoria, sed breviter. Addunt aliqua titulum martyris & locum, alia vel alterutrum, vel utrumque omittunt. In Corbeiensi etiam videtur addi socius Magnilis, qui in aliis omnibus omittitur. Verba accipe: In Capua Aquiria natalis S. Prisci martyris, Magnilis. Hinc ita notat Florentinius: Magnilium socium S. Prisci omnino Corbeiensi Ms. debemus, alibi enim mihi non comparet. Verum non ausim asserere hac voce socium S. Prisci designari, aut alium quempiam Sanctum, de quo nullibi quidquam reperio: nam apographa illa nimis corrupta sunt & mendosa. Kalendaria omnia antiqua ecclesiæ Capuanæ, quæ edidit Michaël Monachus in Sanctuario, similiter celebrant memoriam S. Prisci martyris. Ejusdem Sancti festivitas notatur Kalendis Septembris in Codice Sacramentorum edito per Thomasium, cum titulo Martyris. Hinc abunde constat de antiquo S. Prisci cultu.
[2] Petrus de Natalibus episcopus Equilinus lib. 8, [eumque Christi hospitem facit Petrus de Natalibus:] cap. 17 de Sancto nostro habet sequentia: Priscus discipulus fuit unus ex antiquis discipulis Christi; licet inter nomina 72 discipulorum, qui a Dorotheo abbate conscripti sunt, non reperiatur. Hic enim ille paterfamilias fuisse asseritur, in cujus domo Christus pascha sibi parari fecit, & in ejus cœnaculo cum discipulis discubuit, & eorum pedes lavit, ut Damasus. Hic post Ascensionem Domini veniens Romam cum apostolo Petro, in partibus Campaniæ Euangelium prædicavit. Qui & apud Capuam via Aquaria depositus est Kal. Septembris, ut dicit Ado. Hactenus laudatus Equilinus, nec plura de S. Prisco hoc loco. Verum lib. XI, cap. 130, num. 233 eumdem clare designat sub nomine Sixti hisce verbis: Sixtus episcopus Capuanus, primus ejusdem urbis antistes, apud ipsam civitatem via Aquaria dormivit Calendis Septembris. Martyrem non vocat, & potius mortem naturalem quam violentam insinuat vox dormivit. Sed aliorum, qui Martyrem asseruerunt, longe major est auctoritas.
[3] Michaël Monachus in Sanctuario Capuano priora verba recitat, [at hoc omnino incertum;] & pag. 64 & 65 ex illis probabiliter concludit, Priscum genere fuisse Judæum, cum Christus Dominus non elegerit discipulos nisi Judæos. Probabilius quoque esse existimat, Christum in domo S. Prisci ultimam cœnam sumpsisse cum Apostolis, quia is honor nec Joanni apostolo, nec Joanni Marco, nec Simoni Leproso, quibus adscribitur ab aliis, probabiliter attribui potest. Verum incertius est, quis fuerit ille paterfamilias, apud quem cœnam postremam dignatus est sumere Dominus, quam ut iis immorari oporteat. Sane sola auctoritas Petri de Natalibus non sufficit, ut probabilius attribui possit dictus honor S. Prisco, quam adscriptus sit aliis.
[4] Quod spectat ad Christi discipulatum, Capuani passim aliique scriptores illum S. Prisco attribuunt cum Martyrologiis, [discipulus vero Christi fuisse & episcopus Capuanus passim creditur:] adduntque primum fuisse Capuanæ ecclesiæ episcopum a S. Petro constitutum. Monachus pag. 67 varios adducit scriptores, qui utrumque uno ore affirmant, videlicet eminentissimos Cardinales Sanctorium, Baronium & Bellarminum, uti & Maurolycum & Galesinium in Martyrologiis. Inter hos Bellarminus, qui Ms. Catalogum Capuanorum antistitum texuit, dum eidem præsidebat ecclesiæ, sic habet: Priscus episcopus & martyr, unus ex antiquis Christi discipulis, a sancto Petro apostolo Capuam missus fuit. Huic alii plerique consentiunt. Objici quidem potest contra episcopatum S. Prisci, quod in Martyrologiis antiquis nullibi vocetur episcopus. Verum constat titulum illum non raro omissum esse in antiquis Martyrologiis, ideoque ex omissione istius tituli efficax non desumitur argumentum contra episcopalem Sancti dignitatem, quæ aliunde satis probari potest. Audi laudatum Monachum pag. 66 hac de re disserentem: Etsi nec in Martyrologio, nec in Petri Catalogo Priscus nominatur episcopus, tamen dum legimus ipsum prædicasse Euangelium, cogimur affirmare fuisse episcopum: nam si sanctus Priscus non fuisset episcopus, non potuisset ecclesiam constituere, nec Sacramentorum ministros ordinare … Et profecto in via Aquaria hoc nomine perpetuo cultus fuit: & inter Acta beatæ Matronæ in parietibus picta repræsentabatur inventio sancti Prisci, eratque imago viri senis episcopalibus induti, quæ præsente beata Matrona e refosso puteo extrahebatur. Acta illa S. Matronæ infra adducemus latius, cum dicatur invenisse corpus S. Prisci, eidemque ecclesiam ædificasse. Demum cum dicatur Christi discipulus, & Capuæ martyrio coronatus, dubitare vix possumus, quin eo profectus fuerit ad prædicandum Euangelium, & episcopali dignitate ornatus fuerit, ut ecclesiam constitueret, quemadmodum observavit Monachus.
[5] [primus Capuanæ ecclesiæ episcopus dicendus est Priscus, non Rufus;] Orlendius in Orbe sacro & profano part. 2, lib. 4, cap. 5, num. 8 episcopatum Capuanum S. Prisci agnoscit, sed dubitat utrum hic, an S. Rufus, de quo egi ad XXVII Augusti, primus fuerit illius ecclesiæ episcopus: Prima, inquit, ejus ecclesiæ fundamenta fuisse jacta sub ipso adventu divi Petri in urbem Romam tradunt, quotquot de Capuanis rebus scripsere. Duo autem sunt, quibus prima Capuanæ ecclesiæ institutio tribui posse videtur, Priscus nimirum & Rufus. Ambos fuisse ex septuaginta duobus Christi discipulis; ambos a divo Petro Capuæ episcopos ordinatos, Baronius ad ann. 44 & 46 asserit. Rufum quidem unum fuisse ex divi Petri sociis, cum Antiochia Romam adiit, eumdemque ab Apostolorum Principe episcopum Capuanis datum, priore loco affirmat: “Rufum, inquit, Capuæ factum episcopum”: idque ex Metaphraste, ad diem XXIX Junii confirmat. Hunc ipsum Rufum unum extitisse ex septuaginta duobus discipulis, jam antea ad ann. 33 num. 41 ex sancto Epiphanio in Panar. lib. 1 dixerat. Infra vero ad ann. 46 Priscum pariter a divo Petro episcopum Capuæ præfectum scripsit: “Habuit a Petro institutum episcopum Capua Priscum”. Sed uter istorum primus Capuanæ ecclesiæ initium dederit, adhuc mihi incompertum est. Sic ille dubitanter. Verum ex iis, quæ de S. Rufo disputavi ad XXVII Augusti a pag. 9, satis colliget studiosus lector Rufum serius præfuisse Capuanæ ecclesiæ, cum fuerit discipulus S. Apollinaris, ideoque Rufum Capuanum distingui a Rufo, qui inter Christi discipulos a quibusdam numeratur. Nec Baronius ullibi dixit Rufum primum fuisse Capuanorum episcopum, aut ordinatum fuisse Capuamque missum a S. Petro, uti vult Orlendius.
[6] [cum hic alius sit ab illo Rufo, qui numeratur inter discipulos Christi.] Rectius hac de re disputavit Antonius Caracciolus in Opere de Sacris ecclesiæ Neapolitanæ monumentis cap. 3, sect. 10, ubi sic habet: Venio ad Priscum nostræ Campaniæ episcopum: quem unum e septuaginta duobus Christi discipulis extitisse tradunt, quotquot de eo scribunt, videlicet Beda (auctus,) Usuardus, Ado, .. Petrus Equilinus … Hunc vero a Petro ab Oriente ductum, & Capuæ datum episcopum, non autem, ut nonnemo recentiorum scribit, Rufum, patet tum ex jam dictis Martyrologiorum scriptoribus, qui cum Priscum antiquum Christi discipulum fuisse asserant, utique significant, non post Rufum, sed multo ante, hoc est, in prima illa Christianæ fidei in Campania prædicatione, Capuanæ urbi præfectum: tum etiam, quod Rufus ille, qui Capuæ fuit episcopus, non ad hæc, sed ad multo posteriora tempora pertineat. Nam diu post B. Petri accessum ad urbem Romam, imo etiam post ejusdem obitum, Rufus a B. Apollinari ex patricio Ravennate Christi servus effectus, Capuam missus est circa annum Domini octogesimum. Hactenus Caracciolus, cujus sententiæ cum Ughello, cunctisque passim Capuanis scriptoribus, lubens acquiesco; quandoquidem nihil occurrit probabilius, & id ipsum insinuant antiquæ imagines, datæ a Monacho pag. 132, inter quas S. Priscus S. Rufo præponitur.
§ II. Gesta Sancti & ejus martyrium, prout referuntur e Breviario Capuano.
[Gesta S. Prisci in Breviario Capuano confusa cum gestis alterius Prisci:] De gestis S. Prisci quædam memorantur in antiquo Breviario Capuano, sed non sine confusione. Habentur quidem ad 1 Septembris lectiones novem, quarum tres primæ agunt de S. Prisco episcopo Africano, cujus gesta infra examinabimus, tres sequentes de duodecim Fratribus Martyribus, quorum Acta ad hunc etiam diem illustrabimus, ac demum tres posteriores agunt de Prisco episcopo martyre, quem Breviarium clare non distinguit ab eo, de quo ante egerat; sed potius videtur utrumque confundere. Fatetur eam confusionem laudatus sæpe Monachus pag. 68, ubi observat sequentia: Martyrologium Romanum die primo Septembris de duobus Priscis agit: at narratio Breviarii Capuani ex duobus unum effinxit. Sed, ut Cardinalis Bellarminus advertit, in tribus primis lectionibus sancti Prisci, qui ex Africa venit, res gestas Breviarium narrat; in tribus vero ultimis sancti Prisci prioris, qui ad Capuanos paganorum erroribus implicatos missus fuit, passionem attingit: & ideo nos septimam & octavam & nonam lectiones, ut pertinentes ad hunc Priscum exscripsimus. Sane Prisco Africano, qui vixisse videtur seculo V, convenire nequeunt, quæ de S. Prisci martyrio referuntur, ideoque intelligenda sunt de Prisco, quem Christi discipulum vocant martyrologi antiqui. Mira forsan cuiquam videbitur hæc confusio, magisque mirandum, quod ipsi Capuani eo tempore non agnoverint Priscum antiquiorem; sed id attribuendum temporum illorum ignorantiæ, qua etiam laboravit illarum lectionum collector, qui uni Prisco attribuit, quod de duobus invenit.
[8] Accipe interim ea, quæ de Prisco nostro videntur dicta: [dantur ea, quæ pertinere videntur ad Priscum I:] Beatus autem Priscus episcopus Capuæ est donatus a Domino, ut populum, qui ibi adhuc Dianæ vana sacrificia offerebat, liberaret, & ad veram Dei cognitionem atque credulitatem perduceret. Qui ante civitatem non longe a porta, quæ Albana nuncupatur, in via, quæ ducit Beneventum, cum duobus ministris suis habitabat. Cui tantam Deus contulit gratiam, ut quotidie infinita populi multitudo ad sanctam ejus prædicationem concurrerent. Sed cum Deus per eum multa ibidem ostenderet mirabilia, sanando infirmos, suscitando mortuos, illuminando cæcos, dæmones ab obsessis corporibus effugando; atque multitudinem populi ad fidem Domini convertisset, concitata est seditio non minima paganorum a sacerdotibus suis, quod quæstum magnum perdiderant non recipientes solita responsa dæmonum. Adierunt itaque proconsulem, clamantes, per Priscum eversum esse populum, relicto templo Dianæ, prædicantem eis nescio quam superstitiosam sectam. Tunc proconsul jussit sanctum Priscum teneri, & a carnificibus ad sacrificandum compelli. Cum autem carnifices eum interficere volentes, pugionibus & lignorum fustibus sacrificare compellerent, & eorum brachia adversus Sanctum Dei defecissent; beatus Priscus, astantibus eis, extensis manibus ad cælum orabat, dicens: Domine Jesu Christe, gratias tibi ago, quia me non fraudasti de numero Sanctorum tuorum, sed ad desiderium meum me perducere dignatus es: sit nomen tuum benedictum in secula, & suscipe modo spiritum meum, Domine Deus meus. Cumque complesset orationem statim emisit spiritum, gaudensque & lætus perrexit ad Dominum. Inimici autem stupefacti & confusi reversi sunt, non prævalentes adversus Sanctum Dei: multi vero ex eis crediderunt in Dominum Christum.
[9] [eadem leguntur in antiquo Ms. æque confusa. Ex his autem & Martyrologiis] Hæc etiam leguntur in apographo gemino Casinensi Majoribus nostris transmisso, quorum alterum notatur ex tom. 147 Ms. bibliothecæ Casinensis in litteris Longobardicis; alterum ex vetustissimo codice Ms. characteribus Longobardis in bibliotheca Casinensi. Eadem in illis Mss. regnat confusio: nam omnia attribuuntur S. Prisco Africano, sicuti fit in Breviario. Verumtamen certum est, S. Prisco Africano tribui recte non posse, quæ dicuntur de querelis paganorum, eorumque sacerdotum, dicentium relictum esse templum Dianæ, & prædicari sectam superstitiosam: illo enim tempore, etiamsi supererant non paucæ gentilitatis reliquiæ, altiores egerat radices fides Christiana, quam ut querelis ejusmodi publice proferendis esset locus. Minus eidem tempori congruunt, quæ de proconsule, inflictisque Sancto tormentis referuntur. Hinc, cum omnia satis congruant temporibus Neronis, quo imperante creditur contigisse martyrium S. Prisci primi Capuanorum episcopi, probabiliter existimant Capuani aliique scriptores, ea omnia de hoc Sancto primum fuisse relata, ac deinde ex errore alteri attributa. Hac de causa Lectiones proprias de S. Prisco primo, anno 1669 a sacra Rituum congregatione recognitas & approbatas, eodemque anno cum aliis Neapoli impressas, ex tribus lectionibus recitatis concinnarunt, adjunctis tantum paucis ex antiquis Martyrologiis & Petri Equilini Catalogo Sanctorum.
[10] [novæ concinnatæ sunt lectiones,] Has igitur lectiones, tamquam probabile Vitæ S. Prisci compendium, lectorum oculis hic exhibeo: Priscus unus ex septuaginta duobus Christi discipulis, ille fuisse creditur, in cujus domo Christus Dominus ultimam cænam cum discipulis suis fecit, & sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum instituit. Cum vero post ejusdem Salvatoris nostri Ascensionem una cum B. Petro apostolorum principe Romam pergeret, primus Capuæ episcopus ab eodem ordinatus est, ut in hac civitate Euangelium prædicaret, quod munus & alacriter suscepit, & feliciter adimplevit. Ut enim erat Spiritu Dei plenus, & apostolico zelo succensus, animarum saluti tanta cura & solicitudine incubuit, ut perditam gentem, Dianæ cultui magnopere deditam, ab idolorum servitute ad Christianam religionem magna ex parte revocarit.
[11] [quæ recitantur,] Divini itaque verbi prædicationi intentus non longe ab Albana porta in via, qua Beneventum itur, una cum duobus ministris domicilium fixit, atque ibi frequentes ad populum conciones habebat tanta dicendi gratia & efficacia præditus, ut infinita gentium multitudo ad eum audiendum conflueret, non sine uberrimo Christiani nominis, & religionis augmento. Neque animabus dumtaxat, verum etiam corporibus medebatur; nam & infirmos curabat, cœcis visum, surdis auditum reddebat; dæmones expellebat, mortuos suscitabat, Deo sermonem & sanctitatem Servi sui confirmante sequentibus signis.
[12] Quibus omnibus cum idolis cultum subtraxisset, & maximam Christianæ religioni reverentiam conciliasset, [ut probabile vitæ compendium;] deorum sacerdotes in rabiem acti, sanctum Virum apud proconsulem accusarunt, a quo tentus & vinctus, ac variis tormentorum generibus excruciatus est, ut eum idolis sacrificare compelleret. Sed fortissimus Christi Athleta fidem, quam verbis & moribus prædicaverat, proprio sanguine firmare desiderans, minas impiorum & supplicia ea constantia pertulit, ut omnibus fuerit admirationi, multis vero saluti: nam relicto idolorum cultu, Christianæ fidei nomen dederunt. Priscus autem oculis & manibus in cælum sublatis, Gratias, inquit, ago tibi, Domine Jesu Christe, quia me Sanctorum tuorum numero sociare dignatus es, nec me fraudasti a desiderio meo. Sit Nomen tuum benedictum in sæcula, & suscipe spiritum meum. Quibus dictis, pugionibus confossus est via Aquaria, sedemque episcopalem, quam primus Capuæ tenuit, illustri martyrio exornavit. Observet hic lector, ea, quæ dicuntur de via Albana, & de idololatrico cultu Dianæ, optime convenire antiquæ Capuæ, quæ non fuit eo loco, ubi nunc est Capua hodierna, uti explicat Camillus Peregrinus in Opere Italico, quod deinde Latine redditum est, de Campania Felice dissert. 2, cap. 29, aliique scriptores, qui situm veteris Capuæ descripserunt.
[13] Certe de via Albana meminerunt antiqui scriptores, [de via Albana, templo Dianæ Tifatinæ,] Cicero, Valerius Maximus, aliique apud neotericos Capuæ veteris historicos commemorati. Plures etiam commemorarunt montem Tifata Capuæ antiquæ imminentem, in quo famosum erat Dianæ templum. Laudatus Peregrinus cap. 28 de utroque sic scribit: Tifata mons ex illis est, qui maxime noti sunt in Campania nostra; & licet naturæ beneficio nulla sit insigni dote ornatus, quæ illi majus aliquod pretium addat, fuit ille nihilominus temporibus antiquis satis celeber; nec poterit facile in oblivionem abire nomen ejus, dum facta Pœni ducis * istius, qui in eo sæpius castra posuit, vivent in ejusdem Livii Historia. Ab ejus nomine Tifatini cognomen accepit nobile templum istud, quod olim ad radices ejus Occidentem hybernum versus exstructum fuit, paucis passuum millibus a Capua vetere, & Dianæ dedicatum. Notum est non tantum hoc templum ex quibusdam nostris inscriptionibus antiquis, sed etiam celebre est per elogia, quæ de eo occurrunt apud Vellejum nostrum lib. II, Pausaniam lib. V, Athenæum lib. XI semel atque iterum, & Itinerarium Peutingerianum, ut taceam Leonem Ostiensem lib. 1 cap. LVI. Hactenus Peregrinus, prout nuper Latine redditus est a Sigeberto Havercampo, editusque Lugduni Batavorum in Thesauro antiquitatum & historiarum Italiæ tom. 9, part. 2, col. 264.
[14] Illustrissimus Cæsar Costa archiepiscopus Capuanus, [& via Aquaria observantur quædam:] aliique in descriptione antiquæ Capuæ viam Aquariam, in qua Sanctus martyrio coronatus, distinguunt a via Albana, Aquariamque dictam volunt ab aquæductu in ejus vicinia posito. Audi Monachum in Sanctuario pag. 72: Via Aquaria, inquit, quænam est? Non longe a latere meridiano ecclesiæ S. Prisci (ubi nunc est pagus S. Prisco dictus) apparent aquæductus non pauca vestigia, quibus adhæret via per medium pagum descendens. Possumus opinari illo antiquissimo etiam tempore eamdem ibi fuisse viam, quæ aquæductui adhærens, ab ipso aquæductu ad murum civitatis usque descenderet. Seu (quod descriptioni domini archiepiscopi Costæ conforme videtur) illa via cava, quæ non longe a latere aquilonari ipsius ecclesiæ descendit in longitudinem mille fere passuum, & pervenit ad quadrivium illud, quod est prope angulum inferiorem campi sancti Martini: (dicitur ibi ALLA GROTTELLA, antiquius dicebatur a Bagnuolo: ibi, vel ibi prope erat porta Jovis.) Illa via potest censeri Aquaria, quia a porta civitatis recta ad Orientem excurrens, aquæductui non longe a tergo ecclesiæ S. Prisci sese jungebat.
[15] [traditiones aliquæ populares de S. Prisco.] Joannes Petrus Paschalis in Historia primæ ecclesiæ Capuanæ pag. 23 & 24 hæc scribit: Majoribus acceptum, beatissimum Apostolorum Principem, cum Capua Romam pergeret via, quæ ducit ad flumen (Volturnum;) eumque Priscus ab urbe passuum fere millia comitaretur, ipsique gradum jam ulterius efferre prohiberet, in ipsa Tifatæ monti (subjecta) camporum planitie constitisse. Cumque invicem exosculati, lacrymis hinc inde dimitterentur; ac suspicienti Petro sub ipso monte celeberrimum Tifatinæ Dianæ fanum occurreret, commonstrasse, commonuisseque, ut in id vehementius inveheretur; eoque protensæ manus indicio corruisse falsi numinis simulacrum. Huic vero loco pia fidelium mens, sacra erecta æde, hujusmodi titulum posuit. Postea vero vetustate collapsa, ac iterum instaurata anno Domini MCDXX, penitus tamen postea abolita, non nisi sancti Petri vulgo Apostea retento nomine perhibetur. Hæc ille, ut notat, ex traditione Nicolai Vitellei, ex cimiliarcha Campano Cabeni episcopi; atque ex chirographo membranacio, in thesauro Capuano asservato, edito anno Domini MCDXX, in quo de hac æde sic habetur: “Et est ad transitum & usum publicum singulis viatoribus illac transire volentibus”. At vereor, ne factum, seu eversio illa simulacri Dianæ sola nitatur traditione populari; quemadmodum & istud, quod Monachus refert pag. 70 hisce verbis: S. Priscum inter cætera docuisse cultum & observantiam diei Dominicæ ab Apostolis institutæ, persuadeo mihi ex eo, quod in ejus pago non semel audivi. Ut narrant ibi, jumenta, quæ primo die hebdomadæ onerata ante domum S. Prisci transibant, frequentissime cadebant. De qua re cum agasones partim admirarentur, partim dolerent, Sanctus inde accipiebat occasionem patefaciendi mysteria fidei, & monebat illos, ne illo die onerarent jumenta, sed solitis ab operibus abstinerent: ideo parochiani simplices & idiotæ dicunt aliquando, diem Dominicam institutam a S. Prisco.
[Annotata]
* Annibalis
§ III. Corporis variæ inventiones & translationes.
[Antiquum Sancti sepulcrum, ubi pagus S. Prisco dictus:] Dubitandum non videtur, quin corpus S. Prisci sepultum fuerit extra antiquam Capuam circa locum martyrii. Laudatus jam Camillus Peregrinus diss. 2, cap. 26 occasione partis istius viæ Appiæ, quæ Capua Beneventum ducebat, de sepulcro Sancti nostri meminit hisce verbis: Nec plus forte proderit adducere locum ex Actis S. Prisci, primi nostri episcopi, & ex Servatoris discipulis, qui ante civitatem in via, quæ ducit Beneventum, cum duobus ministris suis habitabat. Et juxta hunc locum deinde ille morte affectus est a gentilium carnificibus, & sepultus ibidem; cumque istic antiquissimum constitutum esset cœmiterium, pagus inde effectus est, qui hodieque ab ipso nomen habet, & est ab isto latere Capuæ veteris, per quod relictis ad dextram ruderibus Suessulanis aliquantum extra viam, primum ad Arpajam, inde ad Beneventum iter est. Pagus S. Prisco, ubi antiquum Sancti sepulcrum, in tabulis quibusdam geographicis notatur inter Maceratam, cui vicinus est, & hodiernam Capuam, a qua distat passibus circiter 2500, ut olim Papebrochio nostro perscripsit Petrus Paschalis Societatis nostræ.
[17] Mira sunt, quæ de prima inventione corporis S. Prisci narravit Michaël Monachus in Sanctuario pag. 143 & seqq., [prima sacri corporis inventio miro magis quam vero modo narrata,] in Vita S. Matronæ, quam composuit ex picturis ecclesiæ S. Prisci. Bollandus eamdem historiam inseruit tom. 2 Martii a pag. 398, quia S. Matrona, quæ corpus S. Prisci divina revelatione invenisse dicitur, Capuæ die XV Martii colitur, atque in ipsa S. Prisci ecclesia creditur sepulta, ubi & miraculis inclaruit. Fateor tamen totam hanc inventionis historiam, prout relata est a Monacho, magis apparere mirabilem quam credibilem, ita ut non dubitem, quin multis erroribus inquinata sit. Petrus Paschalis in laudato Opere hanc corporis inventionem prorsus repudiavit, & pag. 42 aliisque locis S. Matronam cum S. Prisco vixisse dicit, huncque ab illa hospitio receptum, ac post mortem sepultum affirmat. Verum eo delapsus est scriptor ille nulla alia ratione ductus, quam quod crederet id magis verisimile esse, quam sint ea, quæ de corporis inventione dicebantur: adeoque nova illa opinio, cum nullo nitatur fundamento, rejicienda est eadem facilitate, qua fuit asserta. Baronius in annotatis ad Martyrologium die XV Martii, Matronam Capuanam ex Africa post mortem eo advectam suspicatur, adjungens talem Actorum S. Matronæ Capuanæ censuram: Ad ejusmodi conjecturam quidem libentius in re obscura nos adduci patimur, quam fidem præstare Actis quibusdam nulla ex parte subsistentibus, quibus dicitur Matrona ex Lusitania Capuam concessisse. Capuani quoque ipsi videntur historiam inventi S. Prisci corporis per S. Matronam de fictione suspectam habuisse, cum in lectionibus novis S. Prisci de ea nihil prorsus attigerint. Verumtamen Monachus pag. 144 historiam sic defendere conatus est, ut nolit totam dici fictitiam, & Bollandus rationes ejus non omnino improbavit; sed partim correxit, partim alias adjunxit, & conjecturam Baronii uberius refutavit.
[18] Porro quam pictam habuit Monachus inventionis S. Prisci historiam, [quæ aliter narratur ex antiquo Ms.,] quamque vel pictura deformavit, vel illi, qui pictam historiam scripto interpretati sunt, reperi in Ms. Casinensi jam memorato, ubi post S. Prisci martyrium adjuncta legitur in hunc modum: Post aliquantum vero temporis, quando Christi ecclesiæ patuerunt, quædam Matrona in provincia Hispaniæ ventris fluxum jam per annos aliquot patiebatur, & a medicis curari non poterat. Huic ergo in revelatione venit angelica visio, dicens: Si vis ab infirmitate tua liberari, vade in Campaniæ civitatem Capuam, ante portam ejusdem civitatis in via, quæ ducit Beneventum. Illic in monumento invenies corpus Prisci hominis Dei, qui ibi pro Christo passus est. Hunc tu mox cum honore sepelieris, ubi tibi demonstratum fuerit, statim recipies corporis tui sanitatem. Quæ veniens Capuam, & diligenter requirens, ubi ei dictum fuerat, reperit corpus B. Prisci: quo posito in vehiculo, pergebat, exspectans ostensionem loci, sicut ei fuerat revelatum. Cum venissent autem ad locum, ubi nunc requiescit, animalia, quæ tantum vas portabant, jussu divino steterunt, ubi illud conditum aromatibus sepelivit, fabricans ei cubiculum. Quæ mox ut fideliter sibi jussa complevit, infirmitatis suæ sanitatem recepit, & omnium petitionum suarum effectum promeruit, intercedente B. Prisco, cujus dies natalis celebratur die Kalendarum Septembrium. Ad laudem Domini nostri Jesu Christi, cui est honor & gloria in sæcula sæculorum. Amen. Hactenus apographum Casinense geminum, sive illa ex diversis codicibus sumpta sint, sive ex eodem per diversos, quod mihi est incertum.
[19] [& sic minus recedit a verisimilitudine:] Jam vero hæc relatio multo minoribus obnoxia est difficultatibus longeque credibilior, quam sit ea, quam ex picturis adornavit Monachus. Quippe ibi Matrona duodennis puella dicitur & filia regis Portugalliæ: inducuntur ibidem duo juvenci indomiti, quorum capitibus funiculum imponere debebat Matrona: ac tandem ecclesiam exstruxisse ac dotasse fertur. Contra in Ms. omnia minus mirabilia, & credibilia magis. Quapropter liceat mihi huic scriptæ narrationi non omnem detrahere fidem, sed potius cum Bollando pag. 400 dubitanter dicere: An ergo ut certum indubitatumque est, hæc ita evenisse? Non id asserimus. Sed qui assereret, quo is testimonio scriptoris veteris revinci posset? Nunc ergo cum suffragentur huic narrationi reliquiæ sepulcri seu sacelli a Matrona ædificati, miracula illic patrata quam plurima, festum anniversarium Matronæ in ea æde Idibus Martii ab omni retro memoria celebratum, frequens eo accursus populorum, nonne satius est opinionem retinere, aut pati, ut, quibus placet, retineant, quæ omnium animis pridem alte inhæsit; quam alterius Matronæ comminisci allatas huc reliquias, de quibus nulla exstat uspiam scriptura, aliudve monumentum? Demum, quidquid sit de veritate mirabilis hujusce inventionis, corpus S. Prisci magno fuisse in honore prope antiquam Capuam, satis colligitur ex structa eidem ecclesia, & pago, qui hodieque Sancti nomen gerit.
[20] [corpus deinde translatum ad metropolitanam Capuanam, relictis in veteri ecclesia particulis,] Constat etiam corpus S. Prisci deinde translatum esse Capuam, ibique seculo nostro inventum, sicut narrabimus. At non satis certo invenio, quo anno facta sit ista translatio. Monachus quidem pag. 539 translationem contigisse suspicatur anno millesimo, sed rationem allegat dubiam. Verba ejus accipe: Anno MDIIC Lucas Pisanus rector parochiæ sancti Prisci, pertentans antiquum altare, positum sub hemicyclo tribunæ, invenit vas parvum & vitreum cum pulvere, & dente, & fragmentis ossium. Vas habebat operculum plumbeum, & in operculo ab anteriori parte per girum exaratæ litteræ reliquiæ sancti Prisci martyris, & deinde propter angustiam spatii a parvum & super a parvum m: sed cum aurifex vellet operculum novo & argenteo vasi aptare, ex incuria ictu mallei istud m super a positum obtudit. Nos A & M interpretati sumus ANNO MILLESIMO, & conjectavimus eo anno corpus S. Prisci translatum esse Capuam; sed fragmenta & pulverem ossium translatorum relicta illo in altari, ne antiqua sancti Prisci basilica propriis pignoribus omnino privata remaneret. Uti corporis sacri particulas in antiqua ecclesia remansisse, ex dictis facile credimus, ita conjecturam de translationis anno millesimo parum firmam existimamus.
[21] Anno 1712 Nicolaus Caracciolus archiepiscopus Capuanus ac deinde S. R. E. Cardinalis feliciter in ecclesia cathedrali invenit corpus S. Prisci una cum corporibus quinque aliorum Sanctorum. [ibique inventum anno 1712 cum aliis corporibus Sanctorum,] Memoravit eam inventionem Nicolaus Coletus in Italia sacra Ughelli recusa tom. 8 col. 366 his verbis: Ignota prius, quia diu abscondita, corpora SS. Prisci primi Capuani episcopi, Quarti & Quinti clericorum, Rufi diaconi, & Carponii martyrum (imo & Decorosi episcopi) nuper inventa, thecis argenteis inclusa in thesauro reposuit ecclesiæ, cujus antiquam structuram recentiori & elegantiori jam nobilitat. Hæc inventionis relatio non caret confusione & errore; nam præter omissum S. Decorosum episcopum, corpora SS. Quarti & Quinti clericorum jam inventa erant seorsum anno 1711; & corpora SS. Quarti & Quinti episcoporum inventa sunt simul cum corporibus SS. Prisci, Rufi, Carponii & Decorosi, prout manifestum est ex instrumentis, quæ mox recitabimus. Instrumenta autem illa confecta sunt suis quæque temporibus, ac deinde omnia simul impressa, nobisque transmissa per Cl. virum Dominum Dominicum de Georgio, frequenter in hoc Opere laudatum.
[22] Ex septem instrumentis primum & secundum spectant ad SS. Quartum & Quintum clericos & martyres, [uti docent instrumenta nobis transmissa.] de quibus apud nos actum est ad diem X Maii. Horum corpora inventa sunt die IX Maii anni 1711, sicut ibidem enarratur. Verum, cum de his non agam hoc loco, omissis duobus istis instrumentis, breviter tantum observo, sententiam Michaëlis Monachi, qui in Sanctuario pag. 35 ostendere conatur, fuisse Capuæ Quartum & Quintum episcopos, eosque alios a duobus prædictis clericis, inventione horum corporum multo fieri probabiliorem: nam alio loco reperta sunt corpora SS. Quarti & Quinti clericorum, alio SS. Quarti & Quinti episcoporum, & debitæ inscriptiones supra arcas singulorum. Porro tertium, ex dictis instrumentis agit de S. Prisco aliisque Sanctis cum eo inventis. Quartum vero totum est de recognitione & depositione ossium S. Prisci. Hæc igitur duo integra mox recitabo. Quintum pertinet ad SS. Quartum & Quintum episcopos, nec hujus est loci, sed alterius. Sextum jam totum dedi tom. VI Augusti pag. 17 in SS. Rufo & Carponio, de quorum, uti & S. Decorosi, elevatione & depositione solum agit. Septimum demum tractat de inventione reliquiarum Sanctorum, quorum ignota sunt nomina.
§ IV. Duo instrumenta Capuana; quibus enarratur inventio S. Prisci, & aliorum quorumdam Sanctorum, & recognitio & depositio ossium S. Prisci.
[Dum archiepiscopus Capuanus in ecclesia Capuana quærit corpus S. Rufi episcopi,] In Dei nomine. Amen. Præsenti hoc publico instrumento cunctis ubique pateat evidenter, ac notum sit, qualiter cum illustriss. & reverendissimus in Christo pater & dominus D. Nicolaus Caracciolus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus Capuanus, ex antiquis suæ metropolitanæ ecclesiæ monumentis accepisset, sacrum corpus S. Rufi episcopi Capuani quiescere in eadem ecclesia, & proprie in sinu cujusdam altaris prope sacristiæ januam, de illo effodiendo & inveniendo cogitavit, quare hodie XXVII Junii MDCCXII de mane, hora quindecima circiter, associatus a reverendissimis canonicis, nempe Baltassare Stellato decano, Roberto de Azzia thesaurario, Carolo della Ratta, Josepho de Rosa, Andrea Salerno, Matthia Joccia, Dominico Forgillo pœnitentiario, Philippo Rossi, canonicalibus insigniis indutis una mecum &c., ad sacrum depositum sui S. prædecessoris effodiendum accessit, & ante præfatum altare genuflexus, litaniis beatæ Mariæ Virginis, aliisque precibus prius recitatis, amovere fecit per fabros murarios a summitate præfati altaris mensam lapideam; qua amota, apparuit alia mensa lapidea minoris longitudinis & latitudinis, firme inhærens fabricæ ipsius altaris; qua elevata, repertum fuit quoddam vacuum ex crustulis marmoreis in modum arcæ dispositum, & in sex mansiunculas divisum, & in unaquaque illarum erat reposita quæ dam arcula lignea.
[24] [invenit sex arcas cum inscriptionibus singulis impositis:] Et ulterius observatum fuit, in plano inferiori
præfatæ mensæ lapideæ, quæ ad instar
operculi dictum vacuum muniebat, adesse incisæ
* charactere semigothico sex inscriptiones, &
unamquamque illarum correspondere supra singulas
præfatas mansiunculas, in quibus extabant
repositæ supradictæ arculæ ligneæ; & supra ipsarum
operculum apparebant etiam incisæ aliæ inscriptiones,
quæ alta & intelligibili voce fuerunt
lectæ a præfato illustrissimo & reverendissimo domino
archiepiscopo, & a me, una post aliam,
& eodem ordine, quo in supradictis mansiunculis
erant repositæ, & in lapide supradicto incisæ,
hic registratæ:
✠ Hic quiescit Corpus Sancti Rufi Martyris.
✠ Hic jacet Corpus S. Carponii M.
✠ Hic S. Prisci Martyris Corpus jacet.
✠ Hic jacet Corpus S. Decorosi Episcopi a.
✠ Hic jacet Corpus S. Quinti Episcopi.
Aliæ Inscriptiones, quæ supra operculum singularum
sex arcularum reperiuntur ineleganter incisæ,
sunt sequentes:
✠ Rel. S. Rufi Martyris.
✠ Rel. S. Carponii Martyris.
✠ Rel. S. Prisci Martyris.
✠ Rel. S. Decorosi Episcopi.
✠ Rel. S. Quarti Episcopi.
✠ Rel. S. Quinti Episcopi.
[25] Quas sex arculas illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus propriis manibus a præfato loco extraxit, [arcarum forma,] & supra mensam nuceam, stragulo holoserico rubei coloris coopertam apposuit, interim fundens præ gaudio lacrymas, hymnum Te Deum præintonuit; quo cantato per dictos canonicos, & rebus sic stantibus, idem illustrissimus dominus jussit per me, & eosdem canonicos, prædictas arculas observari ad finem, & cæt. Quæ bene observatæ, repertæ fuerunt esse ex ligno populeo, & unaquæque ipsarum in extremitate operculi munita sigillo impresso supra ceram, cujus color præ antiquitate dignosci non potuit: latitudo vero illius est ad formam semiplastræ * Romanæ, & habet impressam dimidiatam figuram cujusdam levitæ, dalmatica induti, & in gyrum, inscriptione sanctus Stephanus b.
[26] Capsula vero, in qua adest inscriptio: Rel. S. Prisci Mart., [& quantitas descripta:] habebat operculum elevatum, & sigillum ruptum in duas partes, erant vero in eadem arcula reposita nonnulla ossa humana, & illustrissimus dominus operculum supra illius os adaptavit. Insuper de ordine ejusdem illustrissimi & reverendissimi domini præfatæ arculæ ligneæ fuerunt commensuratæ per excellentem virum Sebastianum Cyprianum Romanum reverendæ cameræ Apostolicæ architectum, & quinque ex illis inventæ fuerunt longitudinis palmi unius, unciarum novem, latitudinis unciarum septem; altera S. Prisci longitudinis palmi unius, & unciarum quatuor cum dimidio, latitudinis unciarum sex; altitudinis vero erant disparatæ. Nam prima in ordine, prout supra descripto, unciarum undecim cum dimidio, secunda unciarum decem cum dimidio, tertia unciarum novem cum dimidio, quarta unciarum decem, quinta unciarum novem, sexta unciarum septem. Fuit quoque commensuratum vacuum in forma arcæ dispositum, in quo extabant præfatæ sex arculæ, & supra descriptum, & repertum fuit longitudinis palmorum quatuor, & unciarum sex, latitudinis palmi unius & unciarum decem, altitudinis palmi unius, & unciarum duarum.
[27] Quibus omnibus absolutis, prædictæ arculæ clausæ & sigillatæ, [deponuntur arcæ in sacello custodiendæ,] prout erant, per illustriss. & reverendissimum D. archiepiscopum fuerunt repositæ in quadam arca lignea, corio rubro cooperta, vulgo baullo appellata, quæ fuit sua clavi obserata in duabus seris, quibus erat munita, & deinde obsignata fuit octo sigillis parvis illustrissimi domini archiepiscopi impressis, & cera Hispanica super quatuor vittas lineas albi coloris. Sic igitur dicta arca clausa, munita, & obsignata in cappellam thesauri fuit asportata, & præfato domino canonico de Azzia thesaurario per modum provisionis ad custodiendum concredita: nam illustrissimus dominus archiepiscopus, ne tam pretiosus thesaurus in futurum absconditus permaneat, decrevit sacra ossa & cineres, quæ in dictis arculis inveniuntur, honorificentius, & nobilius in thecis aut statuis argenteis; prout melius visum fuerit, collocare, & publicæ fidelium venerationi exponere. Quæ omnia & singula fuerunt acta coram præfatis reverendissimis canonicis, & illustriss. magistratu civitatis Capuæ, nempe D. Cæsare de Thomasiis, D. Nicolao de Capua, Joanne Baptista Sarzuto, & Dominico Gianfrosca. Super quibus, &c. & in fidem hoc præsens instrumentum licet aliena, mihi tamen fida manu, scriptum confeci, subscripsi, publicavi, meoque solito signo signavi requisitus. Ego Alexius de Abusso sacerdos Capuanus, publicus Apostolica authoritate notarius, & curiæ archiepiscopalis Capuanæ cancellarius &c. c.
[28] [ut locentur honorificentius.] In Dei nomine, amen. Præsenti hoc publico instrumento cunctis ubique pateat evidenter, & notum sit, qualiter cum sub die vigesima septima mensis Junii millesimi septingentesimi duodecimi in S. metropolitana ecclesia Capuana, & in sinu cujusdam altaris, inventa fuerint sacra ossa sex Sanctorum, nempe S. Prisci M. primi Capuæ episcopi, SS. Rufi & Carponii MM., SS. Decorosi, Quarti, & Quinti Capuæ antistitum, quæ illustrissimus & reverendissimus dominus in Christo pater & dominus, D. Nicolaus Caracciolus Dei & Apostolicæ sedis gratia archiepiscopus Capuanus reposita & inclusa in suis distinctis arculis ligneis, prout fuerunt inventa, in quadam arca lignea corio cooperta, clavi & sigillis munita, in capella ejusdem S. metropolitanæ ecclesiæ Thesauri nuncupata, per modum provisionis asservari mandavit, ad finem illa decentius ac nobilius collocandi, & publicæ fidelium venerationi exponendi, prout (liquet) ex instrumento inventionis præfata die, & anno, manu mei rogato.
[29] [Ossa S. Prisci feruntur ad sacellum archiepiscopi,] Et cum mera pietate illustriss. & reverendissimi domini archiepiscopi prædicti jam constructa reperiatur quædam magnifica statua argentea, effigiem præfati S. Prisci episcopi & M. repræsentans; & volens idem illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus pro fine prædicto sacra ossa ejusdem S. Prisci, ut supra inventa, in basi antedictæ statuæ collocare; hodie trigesima mensis Augusti MDCCXII, hora circiter decima tertia, advocato ad sacram functionem honestandam illustrissimo & reverendissimo domino Joseph Schinosi episcopo Casertano, per Canonicos eorum insigniis indutos, & statuto ritu, præfata arca, in qua dicta sacra ossa claudebantur, fuit asportata in cappellam hujus archiepiscopalis palatii, & supra mensam stragulo ex auro & holoserico coopertam, & candelabris argenteis circumdata, fuit apposita.
[30] [ubi extracta ab arca,] Quibus sic stantibus, præfatus illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus arcam ostendit mihi notario, & reverendissimis dominis Baltassar Stellato decano, Roberto de Azzia thesaurario, Joseph de Rosa, Dominico Forgillo, Matthiæ Joccia, Carolo della Ratta, Philippo Rossi, canonicis S. metropolitanæ ecclesiæ testibus, qui sigillationi factæ ipsius arcæ sub dicta die XXVII Junii interfuerunt, ut recognoscerent sigilla impressa in cera Hispanica, & vittas lineas, quibus ligata fuit in quatuor partes, an bene se haberent: & illa observata per ipsosmet testes instrumentarios, dixerunt sigilla impressa sub die XXVII Junii in eadem arca, non esse amota, vittasque lineas, quibus ligata fuit in quatuor partes, non esse violatas, sed omnia bene se habere, & manere in eo statu, prout apposita fuerunt. Unde jussum fuit, sigilla ipsa amoveri, & vittas lineas incidi, prout fuerunt per dictum canonicum D. Philippum Rossi amota, & respective incisa: & tunc illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus, accepta clavi arcæ prædictæ, quam penes se retinuerat, illam aperuit, & cantato per præfatos canonicos hymno Christo profusum sanguinem, & benedicta per illustrissimum & reverendissimum episcopum Casertanum, mitra & pluviali indutum, statua argentea, illustrissimus dominus archiepiscopus extraxit ab arca prædicta aliam arculam ligneam, in qua recondita reperiebantur ossa S. Prisci episcopi, & M.: & illam in manibus illustrissimi domini episcopi Casertani consignavit; qui dominus episcopus præfata ossa ab arcula extraxit, & apposuit super quasdam largas papyros in extremitatibus plicatas, & elevatas pro cautela, ne ossa dilaberentur.
[31] Et deinde advocati fuerunt testes in anatomia
periti, [singula recognoscuntur & enumerantur,] nempe Franciscus Borrelli, Andreas
Sapio artis medicinæ, Joannes Tuppone
chirurgiæ doctores, ad eadem sacra ossa recognoscenda,
& describenda; quibus per prædictum
episcopum Casertanum fuit præstitum juramentum
de fideliter se gerendo, & de veritate
dicenda, prout juraverunt tactis Scripturis: &
jussum fuit, ut prædicta sacra ossa recognoscerentur,
& minutatim describerentur; & deinde
supradicti periti separaverunt ossa, & postea adamussim
illorum partes specificaverunt per nomina
propria cujuscumque ossis, & cujuscumque
partis ipsorum, & fuit factus sequens catalogus:
Os tibiæ in duas partes ruptum, palmi unius
cum dimidio circiter.
Os brachii, vulgo dicti ULNA, unius palmi, &
unius unciæ.
Os spinæ medullæ, vertebra una, & probabiliter
quinta cervicis.
Os tali trium unciarum circiter latitudinis, duarum
circiter longitudinis.
Aliud os tibiæ, dictum ACETABULUM, prout ex
ejus figura apparet.
Aliud os ex coxendice, itidem trium unciarum
latitudinis, & duarum longitudinis.
Aliud os ex coxendice trium unciarum.
Quatuor ossa media pedis, integra.
Duo petiola ex costulis.
Alia tria petiola ossium coxendicis.
Os parvum dimidiatum digiti manus.
Quindecim frustula ossium, quæ ob minutiem
specificari non potuerunt.
[32] Quæ ossa sic recognita, specificata, descripta, & numerata per prædictum illustrissimum dominum episcopum Casertanum, [recognitaque novæ statuæ argenteæ includuntur.] adjuvantibus quoque canonico Philippo Rossi, & patre Nicolao Rosano Societatis Jesu, supra quoddam pulvinar ex tela serica confectum adactata *, & filis sericis firmata, atque in vacuo præfatæ statuæ reposita fuerunt; quindecim vero fragmenta ossium, quæ ob minutiem specificari non potuerunt, una cum cineribus ipsorum in fundo arculæ ligneæ repertis, in quadam ampulla vitrea fuerunt recondita, quæ pariter in eodem vacuo basis fuit reposita. Basis vero ultra foramina crystallis munita a parte anteriori, & a lateribus, habet quoque a parte posteriori ostiolum cum sua clavi & sera ferrea, quod ab eodem canonico Philippo Rossi de ordine illustrissimi domini archiepiscopi fuit clausum, & in quatuor partes impressione sigilli parvi ejusdem domini archiepiscopi cera Hispanica supra vittas sericas rubei coloris fuit munitum, atque obsignatum.
[33] At cum nonnulli assererent, præfata sacra ossa esse potius S. Prisci confessoris Capuæ episcopi, [Cum aliqui dicerent totum S. Prisci M. corpus servari in alia arca,] hic Junioris vulgo appellati, moti ex eo, quod in ecclesia Capuana semper viguerit, & adhuc vigeat fama, & firma traditio, sacrum sancti Prisci M. primi Capuæ episcopi integrum asservari in quadam arca argentea, & in thesauro reliquiarum templi metropolitani custodiri, quæ quotannis recurrente die prima Septembris, natalitio præsati S. Martyris celebrando, in ara maxima ejusdem templi fuerit solita exponi: & licet clare constaret ex inscriptione, tam in operculo supradictæ arculæ ligneæ, quam in lapide incisa, prout fuerunt ambæ registratæ in instrumento inventionis, die XXVII Junii currentis anni manu mei rogato, quibus inscriptionibus plena fides sit adhibenda, cum simus in antiquissimis, præfata sacra ossa esse sancti Prisci primi Capuæ episcopi, & martyris; tamen illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus, ad tollendam omnem ambiguitatem, decrevit aperiri præfatam arcam argenteam, & ossa, quæ in illa forsan reperirentur, elevari, & per præfatos in anatomia peritos numerari, recognosci, & describi, ad finem videndi, an inter illa haberentur alia ossa consimilia, & ejusdem partis corporis humani, ossibus repertis in præfata arcula lignea, supra descriptis & numeratis. Ideoque idem illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus ipsam arcam argenteam statuto ritu per præfatos canonicos in cappellam hujus archiepiscopalis palatii asportari fecit, ubi ea apposita super mensam, ut supra paratam, jussit mihi notario, ut illam distincte describerem in hoc instrumento, prout descripsi.
[34] [illam aperiri jubet archiepiscopus,] Arca vero hujusmodi est ex laminis argenteis formæ oblongæ, longitudinis palmorum trium, latitudinis palmi unius: e lateribus habet manubria pariter argentea, a parte anteriori est incisa imago Salvatoris D. N. I. sedentis, & manu elevata in modum benedicentis, necnon a dextris imago ejusdem S. Prisci, mitra & episcopali casula antiqui ritus induti, a sinistris imago S. Stephani Protom.; & in hac parte duabus seris ad modum capsæ, quam vulgo baullum appellamus, munitur: nec aperiri potuit, quia claves numquam visæ vel repertæ fuerunt, & ab hominum memoria nullus umquam recordatur, illam apertam fuisse. A parte posteriori adest incisa imago B. Mariæ V. pariter sedentis cum puero Jesu in ulnis; a dextris ejusdem, imago S. Agathæ V., & M., a sinistris S. Blasii episcopi, & M.: quæ imagines habent eorum nomen prope caput, characteribus Gothicis incisum. Et perfecta inscriptione * prædicta, illustrissimus & reverendissimus dominus archiepiscopus hymnum, Veni sancte Spiritus, præintonuit; quo cantato per prædictos canonicos, auditis votis eorumdem canonicorum, nec non illustrissimi & reverendissimi domini episcopi Casertani, ad hoc specialiter accersiti, ut arca argentea aperiretur, per Andream de Blasio, Neapolitanum argenti fabrum, illam aperiri jussit.
[35] [ossaque extracta,] Qua per prædictum instrumentis aptis aperta, primo aspectu apparuit quædam crates ferrea ossibus supraposita; qua elevata per prædictum illustrissimum episcopum Casertanum, apparuit alia arca cypressina, quæ in duabus mansiunculis divisa, nec non tela holoserica interius extructa, continebat ossa, quæ omnia præfatus illustrissimus & reverendissimus episcopus Casertanus foras extraxit, & supra largas papyros ad id paratas distincte reposuit. Et in fundo dexteræ mansiunculæ prædictæ arcæ cypressinæ inventa fuit schedula, his verbis Gothico charactere inscripta: Reliquiæ primo inventæ; & nonnullæ monetulæ rameæ ad formam ejus rotunditatis, quæ in margine hujus instrumenti apparet delineata d. In fundo vero sinistræ mansiunculæ altera schedula, Gothico item charactere his verbis inscripta: Reliquiæ secundo inventæ, cum nonnullis monetulis ejusdem generis, quæ numeratæ a præfato illustrissimo & reverendissimo domino episcopo Casertano coram illustrissimo & reverendissimo domino archiepiscopo, canonicis, & aliis præsentibus, conficiebant numerum quinquaginta, & ex una parte habebant impressam imaginem vultus regis coronati, & in gyro hæc verba: Karolus D. G. R.; ex altera vero parte crux ex quatuor liliis compacta, & in gyro hæc verba: Jerusalem, et Siciliæ e.
[36] Deinde præstito iterum per illustrissimum & reverendissimum dominum archiepiscopum juramento præfatis tribus in anatomia peritis, [inspici & numerari: ex qua inspectione cognoscitur, utraque simul esse totum corpus:] qui adhuc erant præsentes, de bene & fideliter se gerendo, prout tactis Scripturis, &c.; jussum fuit ossa prædicta recognosci, & numerari, prout summo studio recognita, & numerata fuerunt a peritis, qui sub eodem juramento fassi sunt, ossa reperta in dicta arca cypressina, & ab ipsis recognita, & numerata, non integre constituere corpus humanum, licet pauca deessent ad integram constitutionem, & deinde collocata recognitione, & numeratione antea facta de ossibus recenter inventis, jam collocatis in basi statuæ, ut supra, fassi sunt, ea ossa esse reliquorum ossium, quæ integre constituerent corpus humanum: ex qua confessione & relatione peritorum ablata fuit omnis ambiguitas circa præfata ossa de recenti inventa, & omnes fassi sunt esse ossa S. Prisci Mar. primi Capuæ episcopi.
[37] His peractis, idem illustrissimus & reverendissimus episcopus Casertanus ossa omnia in suis pristinis mansiunculis ejusdem arcæ cypressinæ reposuit, [quod deponitur in sacello Thesauri.] & aptavit inter ea gossipium, ne invicem possent moveri & frangi, frustulis vero ossium & cineribus illorum in fundo arcæ inventis, in quatuor ampullis vitreis repositis, illas in angulis arcæ collocavit, una cum sequenti inscriptione: “Die XXX Augusti MDCCXII. Nicolaus Caracciolus archiepiscopus Capuanus arcam aperuit, corpus S. Prisci episcopi, & M. elevavit, & recognovit interventu & præsentia Josephi Schinosi episcopi Casertani, nec non Baltassar Stellati decani, Nicolai de Baucio, Matthiæ Joccia, Josephi de Rosa, Philippi Rossi, & Alexii Mazzoccolo canonicorum; interfuit quoque abbas Jacobus Falconius Civitatis Ducalis V. J. D. prothonotarius apostolicus, & vicarius generalis Capuæ”. Tandem arca argentea per prædictum Andream de Blasio, argenteis vectibus & pristinis seris bene aptatis reclusa, in eadem cappella hujus palatii per sequentem noctem custodita remansit; arca vero lignea, in qua extabant aliæ quinque arculæ ligneæ, prout supra, fuit sua clavi iterum clausa, & sigillis parvis in cera Hispanica super quatuor vittas lineas albi coloris munita, & privatim in dictam cappellam thesauri translata: super quibus &c. Actum ubi supra &c. præsentibus enunciatis, & suprascriptis testibus, mihi bene cognitis ad prædicta omnia, & singula specialiter habitis, atque vocatis; & in fidem hoc præsens instrumentum, licet aliena, mihi tamen fida manu scriptum, subscripsi, confeci, publicavi, meoque solito signo signavi requisitus: Ego Alexius de Abusso sacerdos Capuanus, publicus Apostolica authoritate notarius, & curiæ archiepiscopalis Capuanæ cancellarius &c.
ANNOTATA.
a Quinta inscriptio de S. Quarto in impresso nobis transmisso omissa est. At dubitari non potest, quin adfuerit, cum ante dicatur, repertas esse sex inscriptiones, & mox quinto loco ponatur, Rel. S. Quarti episcopi.
b Ecclesia metropolitana, in qua inventæ reliquiæ, S. Stephano protomartyri dicata est. Hæc hujus videtur inscriptionis causa.
c Hactenus tertium instrumentum, seu primum de S. Prisco repertisque cum eo Sanctis. Infra ponitur Locus signi, uti & sub ceteris.
d Delineatio illa non habetur in impresso.
e Nummuli illi videntur fuisse Caroli Andegavensis Siciliæ regis, qui titulum regis Hierosolymitani cum urbe Ptolemaïde adeptus est anno 1277, ut refert ad eumdem annum Raynaldus num. 17. Hinc suspicari possumus illius tempore, & post dictum annum, reliquias illas fuisse inventas atque in illa arca depositas.
* incisas
* nummus est argenteus.
* forte adaptata
* forte inspectione
DE SS. ROSA, fortasse M., AC PLATANO M., EJUS, ut fertur, FILIO,
SULCI IN SARDINIA.
Sub Traiano, ut fertur, imperatore.
Topographia, cultus, varia de hisce Sanctis incerta.
Rosa forte M. Sulci in Sardinia (S.)
Platanus M., ejus, ut fertur, filius Sulci in Sardinia (S.)
AUCTORE J. P.
Sulci, urbs quondam episcopalis in parte meridionali insulæ Sardiniæ, & archiepiscopo Calaritano suffraganea, jam prorsus excisa jacet, ita tamen ut locus nunc etiam Sulci dicatur in Sulsitana insula prope Palmam castrum, [Locus ac probatio publicæ eorum venerationis:] vulgo Palma de Solz ex eo dictum, teste Baudrando, qui addit, Ecclesiæ urbem eidem in viciniis successisse, sedemque episcopalem eo fuisse translatam anno 1504 a Julio PP. II. In hac Ecclesiensi civitate coluntur duo isti Martyres, quos in suo Catalogo generali sic annuntiat Ferrarius: Hac etiam die (1 Septembris) Sulci in Sardinia S. Rosæ matris, & S. Platani martyris, fratris S. Antiochi. Hæc vero se proferre in notis affirmat ex Tab. ecclesiæ Calaritanæ, cui Sulcitana juncta est, Villa Ecclesiæ dicta. Dionysius Bonfant in Triumpho Sanctorum regni Sardiniæ Hispanice edito, lib. 3 cap. 38 S. Rosæ cultum confirmat, dicens ædificatum ipsi a Christianis fuisse templum in loco martyrii, ac postquam sepulta esset, celebratum in regno festum ejus, cum titulo matris S. Antiochi. Refert insuper, in loco Celarios, ut vocat, antiquitus exstitisse hujus Sanctæ ecclesiam, ejusque sola superesse fundamenta: in Barumini autem loco aliam esse ecclesiam antiquam, & quia perdidit istius sanctæ Martyris memoriam, celebrari in ea festivitatem S. Virginis de Rosario, sed ecclesiam hactenus nomine S. Rosæ nuncupari. Asserit denique in territorio loci S. Victoris prope ruinas alterius loci, cui nomen Orri antiquis temporibus, exstitisse ædem sacram istius Sanctæ, sed destructam esse, in eaque fuisse picturam, quæ eo modo Matrem cum duobus filiis repræsentaret, quo ibidem legitur.
[2] Bonfantus citatus memorat Sanctam hanc in civitate Sulcitana natales habuisse, [de variis rebus,] ac exstitisse e primis fructibus, quos cura, diligentia, ac prædicatio Melitonis produxit: conjugatam fuisse, duosque peperisse filios, quorum unus Antiochus, alter Platanus sit nuncupatus, utrumque maternæ sanctimoniæ ac virtutis heredem. Quod duo isti fratres fuerint ejus filii, testari asserit antiquissimam, uti vocat, traditionem a patribus ad filios propagatam, antiquasque picturas, quæ Sanctam exhibent una cum duobus filiis. Narrat præterea idem auctor, Traiani persecutione separatos fuisse, apprehendi illam Jubente præside ejus, & postquam variis eam tormentis tamquam aurum probasset, e vita tolli jussisse. Hæc, quæ ex Hispanico Bonfanti excerpta huc transtuli, vellem videre aliunde confirmata, afferrique aliquid majoris momenti, quam traditionem ac picturas incerti temporis, ac auctoritatis non satis probatæ: præsertim ubi agitur de seculo 1 vel 2, quo Traianus vixit.
[3] [quæ hisce Martyribus attribuuntur, non satis constat.] Martyrologium Romanum ad diem XIII Decembris agit de dicto Antiocho sub Hadriano imperatore passo, citatque Baronius in Notationibus Acta ejus plenius scripta, atque (prout in ejus solemnitate recitari solent) per lectiones distincta, hoc exordio: Sicut Sanctorum omnium &c. Exordium idem habent Acta nostra, in lectiones etiam distributa, quæ asservamus pro die XIII Decembris; sed in quibus characteristicas melioris historiæ notas desiderarem. At qualiacumque sint, neque enim præmature quid statuo, cum ad dictum diem spectent; nihil omnino narrant, quo probari possit S. Rosam fuisse matrem Antiochi. Ad Platanum quod attinet; referunt lectione nona hæc inter alia petiisse a Deo S. Antiochum: Exaudi orationem servi tui, exaudi me propitius, &, sicut suscepisti fratrem meum Platanum in pace, & dinumerasti eum cum sanctis Martyribus tuis … in regnum cæleste, sic suscipe nunc spiritum meum. An vero S. Rosa martyrio coronata sit, non satis constat, nec quo tempore obierit.
DE S. TERENTIANO EPISCOPO MART., ET FLACCO MART.
TUDERTI IN UMBRIA
Circa an. CXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Terentianus episc. & M. Tuderti in Umbria (S.)
Flaccus M. Tuderti in Umbria (S.)
BHL Number: 8002
AUCTORE J. S.
§ I. Locus martyrii, cultus & reliquiæ: Terentianus Dertonensis a Tudertino non distinctus.
Tuder antiqua est Umbriæ civitas, quam recentiores Tudertum vocarunt, [Tuderti in Umbria ut patronus colitur S. Terentianus,] Itali vero Todi nominant. Orlendius part. 2 lib. 3, cap. 10, ejus situm describit his verbis: Tuder, nunc Tudertum, Umbriæ civitas est, ad Tiberim fluvium in colle posita, media inter Perusiam & Narniam. Addit deinde sequentia: Initio Christiani nominis per Latium & Umbriam propagati Tuder Christi fidem suscepit, quam postea sanctus Terentianus primus ejus episcopus, consecratus circa annum CXXII, confirmavit, pro qua & martyrium subiit anno CXXXVIII Kalendis Septembris, Hadriano imperante. Ejus exstat memoria in Martyrologio Romano. Audi ipsa Martyrologii verba: Tuderti in Umbria sancti Terentiani episcopi & martyris, qui sub Hadriano imperatore, Lætiani proconsulis jussu, equuleo & scorpionibus cruciatus, demum abscissa lingua, capitis damnatus, martyrium complevit. Non aliam quærendam esse hujus Sancti palæstram martyrii, mox ostendemus contra scrupulos quorumdam ex apographis Hieronymianis ortos. Audiamus interim, quid de cultu ipsius subjungat laudatus Orlendius: Dertonæ (Dertonam) sacrum Terentiani corpus translatum fertur, ubi ejusdem celebris memoria habetur. Theani tamen ejusdem Sancti brachium, & Parmæ reliquiarum pars asservatur. Ceterum a Tudertinis sancti Terentiani, tamquam divi tutelaris, natalis dies solemni pompa colitur.
[2] [cujus memoria in Martyrologiis antiquis:] Antiquum esse S. Terentiani cultum, abunde patebit ex apographis Hieronymianis, in quibus ipsius memoria celebratur, sed varie admodum, ut solet fieri in apographis istis mendosis. Apud Florentinium sic legitur: In Tuturtina Tusciæ natalis sanctorum Terrentiani episcopi &c. Pro Sanctorum legendum haud dubie Sancti: nam sequitur Felicis, Donati. Hi autem non pertinent ad Terentianum, sed duo sunt ex duodecim Fratribus, de quibus hac ipsa die agemus. Ad prima verba sic commentatur Florentinius: In Tudertina civitate Tusciæ, legendum esse omnino existimo, facem præcipue præbente M. Corbeiense. Quippe Corbeiense apud nos editum post tomum VII Junii pag. 35 ita habet: In Tutertina Tusciæ &c. Addit Florentinius: Tuderti in Umbria, legit Romanum Martyrologium, uti re vera oppidum nunc est in Umbria, sed Antonino Tudernum oppidum est Tusciæ, aliis Sudernum, in agro Viterbiensi. Hinc illustrissimus Franciscus Maria de Aste in Disceptationibus in Martyrologium Romanum pag. 403 dubitat, an S. Terentianus noster Umbriæ adscribi debeat, an Tusciæ, vultque in Martyrologio Romano omitti hæc verba, in Umbria, ac solum scribi, Tuderti S. Terentiani episcopi &c. Ratio illius est eadem; namque, inquit, Antonino Tudertum, sive Tudernum, oppidum est Tusciæ, aliis Tudernum dictum, in agro Viterbiensi: aliunde Acta Tudertum efferunt sine alio addito. Amovere conabor hunc scrupulum, qui nullo fere nititur fundamento.
[3] Ptolemæus lib. 3 Geographiæ inter Tuscorum mediterraneas civitates numerat Sudernum, [non in Tuscia passus est Sanctus, sed in Umbria,] aliis Sudertum, de quo agit Cellarius in Geographia antiqua lib. 2 cap. 9, pag. 456; & Cluverius lib. 2 Italiæ antiquæ, cap. 3, pag. 516. Verum neuter asserit Sudernum in Itinerario Antonini vocari Tudertum, neque ego id in Itinerario Antonini reperire potui. Dicit tamen Cluverius Tudertum legi in Itinerario Viterbiensis Annii, ita ut dubitet, an ipse id forsan in suo aliquo exemplari invenerit. Itaque primo verisimile non est, illud Tusciæ oppidum Tudertum fuisse dictum, cum Ptolemæus, Plinius & Livius, citati apud Cluverium & Cellarium, Sudertum dixerint vel Sudernum, incolasque illius Sudertanos. Secundo, Sudertini numquam habuerunt episcopum, quantum scimus; neque illi umquam coluisse videntur S. Terentianum, tamquam patronum aut episcopum suum. Contra Tuder civitas Umbriæ antiquis est satis nota, episcoposque habuit a primis Ecclesiæ seculis. Præterea S. Terentianum dudum coluit ut patronum, neque ullus umquam ante Florentinium dubitasse videtur, quin S. Terentianus re vera Tudertinus in Umbria fuisset episcopus. Unica igitur hic difficultas amovenda est eaque non magna, videlicet quod Tudertum Tusciæ adscribatur in apographis laudatis. Addi potest, quod procunsul Tusciæ torqueri jusserit Sanctum nostrum. Respondeo utrumque contingere hac de causa. In Libello provinciarum Romanarum inter Italiæ provincias est Tuscia cum Umbria. Idem igitur, qui Tusciæ præerat, regebat etiam Umbriam sub Tuscia comprehensam. Hinc primo intelligimus, cur Tusciæ proconsul ubique in Actis nominetur: deinde etiam, cur vel auctor vel interpolator istorum apographorum Tusciæ adscripserit Tudertum, nimirum aut quia, cum Tusciæ proconsulem ubique in Actis reperiret, putavit re vera in Tuscia esse, a cujus limitibus non longe distat, aut quia ex Tuscia & Umbria unam tantum fecit provinciam. Non video igitur, cur de palæstra S. Terentiani dubitari debeat, aut voces in Umbria eradi ex Martyrologio.
[4] In aliis apographis Hieronymianis etiam annuntiatur S. Terentiani memoria sine ulla mentione Tusciæ. [& cum eo S. Flaccus, qui alio die Tuderti colitur:] Richenoviense apud nos editum post tomum VII Junii sic habet: Et in Tuderto Ferrentiani (lege Terrentiani) episcopi. Augustanum sine loco: Terentini episcopi. Labbeanum: Terentiani episcopi. Sic & Gellonense apud Acherium tom. 2 Spicilegii recusi pag. 34; & Antiquissimum, ut vocat, apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col.Usuardus aliique martyrologi istius temporis non memorarunt S. Terentianum. Ejus tamen memoria occurrit in variis Usuardi codicibus deinde auctis, prout videre est in Usuardo Sollerii nostri cura edito ad 1 Septembris. Quin & illic reperitur etiam XXX Augusti & XXVIII Septembris. Audi elogium Greveni ad XXX Augusti: Ipso die, secundum Catalogum Sanctorum, sancti Therentiani episcopi & martyris. Qui tempore Adriani apud Tudertum Tusciæ sacrificare nolens, in equuleo levatus, scorpionibus cæditur, ignisque lateribus apponitur. Deinde lingua præcisa, cum nihilominus Christum clare confiteretur, decollatus est una cum Flacco sacerdote idolorum a se converso & baptizato. De S. Flacco apud antiquos nihil invenio. Colitur tamen in ecclesia Tudertina, uti asserunt Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, & Joannes Baptista Possevinus in Vitis Sanctorum Tudertinorum uterque ad diem XVIII Septembris, quo eum coli testantur, ut sic majori solemnitate festivitas S. Terentiani solius peragatur cum Octava. Nos autem de S. Flacco hic simul agimus, quia de eo nihil innotuit, nisi ex Actis S. Terentiani.
[5] [hymnus, quo utriusque martyrium describitur.] Ferrarius ad 1 Septembris hymnum recitat ex Officio ecclesiæ Tudertinæ, in quo utriusque Martyris certamen sic describitur:
Laudes pangimus martyri
Terentiano præsuli,
Omnes venite supplices
Senes, simulque juvenes.
Quem in annis senilibus
Lecianus nequissimus
Pœnis afflixit plurimis,
Deum rogantem precibus.
Hic Hadriani tempore
Retrusus est in carcere
A sævissimo Tusciæ
Leciano proconsule.
Quo compellente Martyrem
Christum negare Dominum,
Statim miser obmutuit,
Vita cum voce caruit.
Sacerdos Flaccus cæcus est:
Orante Sancto, sanus est:
Eo jubente, lotus est,
Sacro fonte renatus est.
Ambo truncati gladio
Pari fruuntur gaudio,
Cæli tenentes ostia
Ac paradisi præmia.
[6] [Reliquiæ amborum: ossa quædam S. Terentiani etiam Dertonæ,] Præter ea, quæ de reliquiis S. Terentiani dicta sunt num. 1, scribit laudatus jam Possevinus pag. 65 Italice, quæ reddo Latine: Corpora utriusque hujus Sancti sunt in castello S. Terentiani, in ecclesia ejus nomini dedicata. Jacobillus in Vitis Sanctorum Umbriæ tom. 1, pag. 721 de iisdem sic loquitur: In civitate Dertonensi servari dicitur pars corporis S. Terentiani, ubi festivitas ejus celebratur die prima Septembris. Verum creditur alius esse a Tudertino, cum dicatur episcopus fuisse istius civitatis Dertonensis, in qua martyrio coronatus fuit eadem die prima Septembris, sed anno CLXXXVII, id est, annis XLIX post Tudertinum. Ughellus tom. 1 in episcopis Tudertinis, Col.ertonensem non distinguit a Tudertino: hujus enim reliquias sic enumerat: Tortonæ etiam hujus Sancti celebris memoria habetur, ubi illius corpus conditum fuisse affirmant; item Theani, ubi ejusdem Sancti brachium incolæ venerantur; Parmæ etiam, quæ civitas non temnendam ejus Sancti reliquiarum partem honorificentissime asservat. Cæterum splendidiori solemnitatis pompa S. Terentiano Tudertini tamquam tutelari Divo justa persolvunt. Hæc ibi.
[7] Verum tom. 4, col. 626 Terentianum inserit catalogo episcoporum Dertonensium his verbis: [aliqui putant hæc alterius esse Terentiani episcopi Dertonensis:] S. Terentianus post Ammonium inter præsules Derthonensis ecclesiæ numeratur, in cujus ecclesiæ publicis tabulis, adlectus circa annum Domini CLXXVI, coronatusque martyrio anno CLXXXVII habetur. Ejus festum celebratur 1 die Septembris. Cæterum Martyrologium Romanum hac ipsa die meminit alterius Terentiani Tudertini episcopi & martyris, Derthonensi hoc Terentiano suppresso. Suspicatus sum unum eumdemque esse Terentianum, qui hisce ambabus ecclesiis ex errore scriptorum attribuatur; vel revera duos esse, sed diversis temporibus floruisse, ac Derthonenses sui Terentiani hac ipsa die celebrare festum (quod ignota sit) apud illos germana dies, qua per martyrium consummatus cælituum numerum auxit. Sic nostra conjectura est. Cæteri cordatiores providebunt, quid hac in re magis consonum veritati sit dicendum. Vides, lector, dubitantem Ughellum. Et sane ex iis, quæ hactenus attulimus, res satis videtur ambigua.
[8] Verumtamen omnino mihi persuadeo Terentianum, qui colitur Dertonæ, [verum ipsi olim Dertonenses crediderunt ossa esse S. Terentiani Tudertini,] alium non esse a sancto Episcopo Tudertino. Colligo istud ex monumentis, quæ anno 1662 Majoribus nostris perhumaniter transmisit Joannes Baptista Chapuis, canonicus ecclesiæ cathedralis Dertonensis. Hic in brevi collectione de Sanctis ecclesiæ suæ ad diem 1 Septembris memorat ista: Mense Septembri, die prima in omnibus Calendariis antiquis signatur Officium duplex S. Terentiani episcopi & martyris, & hujus reliquiæ in cathedrali. In synodo Dertonensi anni MDXCV inter sacras reliquias cathedralis ponitur: De ossibus S. Terentiani episcopi & martyris cum quatuor dentibus. In libro Antiphonario ex pergameno ecclesiæ cathedralis adest Officium proprium S. Terentiani, in cujus antiphonis & responsoriis cum fiat mentio de Adriano imperatore & de Læciano proconsule, neque umquam vocetur episcopus Terdonensis, signum est hoc esse Officium S. Terentiani episcopi Tudertini, qui sub hac die in Martyrologio enunciatur, & hic Terdonæ coli propter ejus reliquias, quæ fuerant olim inventæ simul cum corpore S. Martiani, & repositæ sub altari, ut hic dictum fuit sub die XVII Julii, quo notatur solemnitas reconditionis SS. martyrum Martiani, Terentiani, Vitalis & Agricolæ. Notat ibi in rem nostram de Officio istius festi sequentia: Terentianus porro, de quo hic, a compositore Officii creditus fuit S. Terentianus Tuderti episcopus, de quo Martyrologium sub die prima Septembris: & hoc arguitur ex tertio responsorio primi nocturni dicti Officii, ubi sic habetur: “Tudertinæ civitatis præsul, cultor Trinitatis, martyr summæ sanctitatis, præsens est Terentianus”. Cujus proinde Sancti reliquiæ necesse est ut alias Terdonam translatæ fuerint, & postea repertæ cum reliquiis S. Martiani.
[9] Hæc satis clare innuunt, quænam olim fuerit sententia ipsorum Dertonensium de sancto suo Terentiano. [ita ut negligenda sit opinio de Terentiano Dertonensi,] Alia quidem deinde ibidem invaluit opinio, sed hæc nos morari non debet. Audi tamen, quid post priora subdat laudatus Canonicus: Nihilominus inter sanctos episcopos Terdonenses in tabella episcoporum synodi anni MDCLIX numeratur quarto loco S. Terentianus sub hoc tenore verborum: S. Terentianus cleri populique suffragiis cathedræ Dertonensi admotus est. Perditi tum erant clericorum hominumque mores. Publica Christi res pessum fere ibat: innumeræ obortæ corruptelæ: sacerdotes in fugam acti; ipsaque ecclesia longo ævo viduata sponso tenebras dolebat. Novi Præsulis conatibus restituta est, quantum patiebatur ea temporum inclinatio, Christianæ reipublicæ fides, sacris ritibus decus, sacerdotibus ac Deo religio. Tandem post multa tormenta, Marco Aurelio imperante, martyrio coronatus est. Sedit circiter XI annos. De eo meminit synodus Dertonensis anno MDXCV celebrata, ubi in sacrarum reliquiarum indice habentur hæc verba: De ossibus S. Terentiani episc. Derton. & martyris insignibus in cathedrali præposituræ titulo. De S. Terentiano scribit Ferrarius in sua Topographia.
[10] [quæ orta videtur ex conjecturis male fundatis:] Ex hisce observemus pauca. Primo nullibi dicitur totum corpus S. Terentiani Dertonæ servari, sed solum quædam illic habentur reliquiæ. Secundo Synodus Dertonensis anni 1595 non vocat episcopum Dertonensem, ita ut synodus anni 1659 illud videatur addidisse ex conjectura male fundata. Ex simili conjectura profectum crediderim, quod asserunt, martyrio coronatum sub imperio Marci Aurelii; non alia fortasse de causa, quam quod aptiorem locum ipsi non reperirent in catalogo episcoporum Dertonensium Certe credi non potest, ulla ad manum fuisse antiqua monumenta, ex quibus id poterat colligi, cum nulla ejusmodi monumentorum fiat mentio, & tamen adducatur auctoritas synodi anni 1595, & Ferrarii, in quibus nihil simile legitur. Quapropter, cum auctor antiqui Officii Terentianum illum Tudertinæ ecclesiæ faciat episcopum, nec verisimile sit, ed eum fecïsse sine rationibus, dubitare vix possum, quin revera Tudertinus sit Episcopus, qui colitur Dertonæ, uti & colligitur ex eodem die, quo colitur utroque loco.
[11] [S. Terentianus Capuæ etiam olim cultus.] Ecclesia Capuana etiam coluit S. Terentianum, uti intelligimus ex antiquo Breviario Capuano, in quo tres de eo habentur lectiones. Ejusdem memoria reperitur in antiquis Kalendariis, quæ edidit Michaël Monachus in Sanctuario Capuano. Idem pag. 540 testatur in Lectionario Ms. legi hanc orationem de SS. Prisco & Terentiano simul: Propitiare, quæsumus, Domine, nobis famulis tuis per horum sanctorum martyrum tuorum Prisci & Terentiani, qui in præsenti requiescunt ecclesia, merita gloriosa, & eorum pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis, per Dominum &c. Hinc ita prosequitur Monachus: Igitur ecclesia Capuana habuit reliquias sancti Terentiani. Cæterum sanctus Terentianus habuit ecclesiam in suburbio a porta Pontis, & hodie durat nuncupatio loci ab ipso Sancto. Porro idem hic est S. Terentianus, ut colligitur ex lectionibus. Fuerunt itaque hujus Sancti reliquiæ variis locis servatæ, nec ullibi totum corpus. Hæc de cultu & reliquiis sufficiant.
§ II. Acta varia, sed nulla satis fidelia: Actorum compendium ex Breviario Capuano: tempus, quo passi sunt Sancti.
[Acta varia, ex quibus omnium deterrima edidit Mombritius:] Acta S. Terentiani habemus varia cum impressa tum manuscripta, quorum alia aliis sunt minus vitiosa, sed nulla prorsus reperire potui, quæ suis non laborant defectibus. Baronius vidit Acta Ms. ecclesiæ Tudertinæ, ut testatur in annotatis ad Martyrologium; eaque nulla inurit censura; quin potius, ex parte saltem, approbasse videtur, cum elogium ex iis concinnatum Martyrologio inseruit. Tillemontius vero tom. 2 Monument., in Persecutione Adriani art. 3 Acta S. Terentiani, prout edita vidit apud Mombritium tom. 2 a fol. 327, gravi perstringit censura, affirmans illa nihil prorsus valere. Porro nulla Actorum, quæ habemus, exemplaria magis vitiosa sunt quam Mombritiana. Audi quid initio istorum dicatur de Adriano imperatore: Adrianus itaque imperator, qui & Helios dictus est, id est, sol, dum Orientales partes adiret, a quibusdam Christum colentibus intimatum est de Jesu Christo Filio Dei, quod multas illic virtutes operatus sit. Illico credidit, & cœpit reædificare domum Domini, & mirabili opere construxit, nec non & donaria multa contulit ibi, & civitatem Hierusalem ab imo reparavit; nec non & per omnes mundi partes edictum proposuit, ut nullus Christianus pro Christo, nisi causa alius criminis, inventus puniretur. Primo prænomen Adriani non erat Helios, sed Ælius. Deinde nec Christianus fuit Adrianus, nec templum Hierosolymitanum reædificavit, adeoque nec dona eidem contulit. Hierosolymam quidem instauravit sub nomine Æliæ Capitolinæ, at id non fecit amore Christianorum, cum idola posuerit in locis sacris. Rescripsit etiam ad Minutium Fundanum Asiæ proconsulem in gratiam Christianorum, quos nolebat damnari solis populi clamoribus, ut videre est apud Eusebium lib. 4, cap. 8: at tale non dedit edictum, quale hic describitur. Hæc igitur displicuerunt haud dubie Tillemontio, & cum aliis mox memorandis causam præbere potuerunt Acta prorsus reprobandi.
[13] Verum hæc omnia non leguntur in aliis Actorum exemplaribus, [enumerantur alia exemplaria minus fabulosa;] ita ut necessario dicendum sit, fabulosam illam præfationem Actis adjectam esse ab homine audace & imperito. Quippe præter unum exemplar Ms., ex cœnobio Bodecensi olim submissum, quod Actis Mombritianis fere consonat, quatuor alia habemus apographa, ex variis Italiæ locis transmissa, quorum nullum istud habet initium. Primum ex illis apographis desumptum est ex antiquo Legendario Urbevetano, in quo sine ulla præfatione Acta inchoantur a reditu Adriani ex partibus Hierosolymitanis. Alterum notatur ex Ms. 2061 Emin. Card. Francisci Barberini in 40.; tertium ex Actis antiquitus impressis ecclesiæ Theanensis. Hæc autem duo apographa aliam habent præfationem de tempore, quo passus est Terentianus; divisaque sunt in novem lectiones; ac demum subditur in his apographis Translatio brachii Teanum, quæ similiter in novem lectiones divisa est. Ex omnibus vero apographis nulla melius invicem consentiunt quam hæc duo. Quartum apographum accepimus ex Ms. RR. PP. Oratorii Romæ. Huic etiam initio aliquid adjectum est, quod non habetur in reliquis. Accipe breve istud auctarium: Adhuc gravis erat persecutio Christianorum per totam provinciam, ut si quis non prostratus idolis immolaret, pœnis cruciaretur. Eo namque tempore Adriani imperatoris fuit quidam vir vitæ venerabilis Terentianus episcopus in civitate Tudertina, verus Dei cultor. Hic omnibus diebus vitæ suæ serviens Domino, & piis operibus insistens, ac faciens mandatum Domini cum eleemosynis charitatis, jejuniis, & vigiliis & orationibus semper insistebat, & multas animas ad fidem Christi convertebat.
[14] [verum nec illa nævis carent: quodnam exemplar edendum & quomodo.] Ex dictis colligo, diversas istas præfationes Actis adjectas esse, adeoque ex illarum vitiis contra ipsa Acta non satis efficax desumi posse argumentum. Verumtamen timendum est, ne Acta aliis etiam locis interpolata sint, idque præcipue patet in Mombritianis, quæ magis ab aliis dissentiunt: nam reliqua minus frequenter dissonant; & solum in verbis, quæ non mutant historiam. Præterea quædam leguntur in omnibus exemplaribus, quibus fides Actorum diminuitur. Primo videtur dici Adrianus legem tulisse, ut Christiani compellerentur ad sacrificandum idolis, renuentesque diversis affligerentur tormentis. At ejusmodi lex Adriano passim abjudicatur ab eruditis. Certe Tertullianus in Apologetico cap. 5 Adrianum inter illos recenset imperatores, qui legem contra Christianos non tulerunt. Deinde multa disputat Terentianus cum Lætiano proconsule de mysteriis fidei Christianæ, quæ non sunt admodum verisimilia, cum Christiani non facile detegerent gentilibus arcana fidei nostræ mysteria. Addi possunt dicta quædam Terentiani justo duriora. Verum neque lex Adriani in Mss. tam clare asseritur, ut nequeant explicari de solo imperatoris mandato persequendi Christianos, quod Adrianus revera fecit, neque alii nævi in Mss. tam notabiles sunt, aut tam frequentes, ut omnem prorsus fidem etiam factis abrogatam velimus, aut pronuntiemus cum Tillemontio, Acta nihil prorsus valere. Dabimus igitur hæc Acta, non quidem ut primigenia & certa, sed ut fide non prorsus indigna quoad omnia illa, quibus gravior non resistit auctoritas. Porro quia apographa omnia aliquot mendis deturpata sunt, nullum ex illis tam preße sequar, ut ex aliis non sim correcturus, cum in illis reperiam phrasim correctiorem, ita tamen, ut Ms. Eminentissimi Barberini, quod reliquis præplacet, passim sim editurus, & lectorem sim moniturus, dum illud ex aliis videbitur corrigendum.
[15] [Historia translationis brachii fabulosa est & omittenda:] Jam dixi in duobus apographis etiam legi Translationem brachii Teanum. Civitas hæc est Campaniæ Felicis quæ nunc Terra Laboris vulgo dicitur, episcopalis sub archiepiscopo Campuano, diciturque Teanum Sedicinum ad distinctionem alterius Teani nunc fere excisi, quod Apulum cognominatur. Verum illa translationis historia minus etiam fide digna est, quam sint Acta martyrii. Etenim non modo omnia, quæ ibi narrantur, supra fidem sunt mirabilia, sed aliqua ipsis quoque Teanensis ecclesiæ traditionibus contraria. Dicitur enim translatio facta duodecim tantum annis post Sancti martyrium sub Adriano, adeoque ante medium seculi secundi. Deinde vero producitur episcopus Teanensis, qui mulieri reliquias ferenti processerit obviam. Attamen ex traditionibus ecclesiæ Teanensis primus civitatis illius episcopus tempore Constantini Magni, id est, seculo IV, ab omnibus statuitur S. Paris, cujus Acta dedimus tom. 2 Augusti a pag. 73. Itaque manifestus hic est parachronismus. Quapropter scripti illius compendium paucis accipe. Dicitur S. Terentianus duodecimo post martyrium anno apparuisse Laurentiæ, quæ ejus sepulturæ adfuerat, eamque docuisse sepulcri sui locum, cujus se oblitam dicebat. Hæc, ut jussa erat, eo se confert cum alia muliere, corpus invenit, brachium tollit ac tribus mensibus in domo sua retinet. Febribus correptæ mulieres itineri ignoto se committunt, post mensem Romam perveniunt, inde post octiduum Teanum, ubi monitus terræ motu episcopus occurrit venientibus. Introducuntur reliquiæ in civitatem, ac porta, per quam inferuntur, nulli deinde exitum permittit aut introïtum. Hæc retulisse satis est, nec ulteriori opus est refutatione, etiamsi memorati ante Joannes Baptista Possevinus, & Jacobillus fabulosam illam historiam Operibus suis inseruerint. Nos vero non negabimus brachium S. Terentiani aliquando translatum fuisse Teanum; at non credemus id contigisse modo prædicto; nec scriptum istud edemus.
[16] Tandem, priusquam Acta subjungam, pauca disserenda sunt de tempore martyrii. [tempus, circa quod passi sunt Sancti.] Passum cum Flacco S. Terentianum sub imperio Adriani omnes consentiunt; sed anni designantur varii. Possevinus statuit annum 123, Jacobillus & Orlendius 138, Ughellus circa annum CXXXVIII. Verum suspicor martyrium Sanctorum nostrorum contigisse sub initium imperii Adriani, seu dum prima vice reversus est ex Oriente: nam omnia Actorum apographa habent, S. Terentianum delatum fuisse ad Adrianum, dum hic ex partibus Hierosolymitanis Romam est reversus. Præterea in duabus præfationibus, uti & in Breviario Capuano hæc statuitur epocha: A passione vero Domini annus volvebatur fere octogesimus quintus, quando passus est sanctus Terentianus episcopus. Nolim hic examinare, an hæc epocha omnino sit justa; nam id fieri non potest, nisi discutiatur intricata controversia de anno æræ vulgaris, quo passus est Christus. Justa est prorsus, si Sanctus coronatus est anno 118, quo Adrianus rediit ex Oriente, ut vult Tillemontius, & si vera est eorum opinio, qui Christum mortuum statuunt anno æræ vulgaris trigesimo tertio, vel etiam trigesimo quarto. Verum quidquid sit de anno mortis Domini nostri, quem alii alium statuunt, martyrium SS. Terentiani & Flacci collocabo circa annum 118, quo prima vice rediit ex Oriente Adrianus: nam, licet inde redierit sæpius, annus octogesimus quintus post mortem Christi in omnium opinione anno 118 magis favet, quam annis posterioribus.
ACTA
auctore anonymo
Ex Ms. Emin. Card. Franc. Barberini collato cum
tribus aliis Mss. & editione Mombritii.
Terentianus episc. & M. Tuderti in Umbria (S.)
Flaccus M. Tuderti in Umbria (S.)
BHL Number: 8003
A. Anonymo.
CAPUT I.
S. Terentianus defertur ad Adrianum, ejusque occasione
persecutio excitatur: Sanctus apprehensus sistitur Lætiano proconsuli,
multisque cum eo disputat de fide Christiana.
[Tempus, quo passus S. Terentianus cum S. Flacco:] Anno cæsaris Augusti quadragesimo secundo, expletis secundum Hebraïcam veritatem ab initio mundi annis tribus millibus nongentis quinquaginta duobus, Jesus Christus Dei Filius mundum suo sacravit adventu, Tiberii autem cæsaris octavo decimo anno passione sua mundum redemit. S. Joannes Apostolus sexagesimo nono anno post passionem Domini, ætatis autem suæ nonagesimo septimo, temporibus Traiani, Ephesi placida morte quievit. A passione vero Domini annus numeratur fere octogesimus quintus, quando passus est S. Terentianus a episcopus temporibus Adriani imperatoris: qui ad palmam martyrii taliter pervenit.
[2] [Accusatur S. Terentianus apud imperatorem,] Regnante Adriano imperatore in urbe Roma, & revertente eo a partibus Hierosolymis b, occurrit ei Marianus præfectus c, & suggerens gloriæ ejus dixit ad eum: O imperator, postulationem meam augustalis pietas vestra audire non dedignetur, ut sicut clara est serenitas vestra toto orbe terrarum, ita respublica per deorum nostrorum gubernetur semper honorem. Notum facio pietati vestræ, quia est in quodam oppido non longe ab urbe Roma vir Christum colens, nomine Terentianus, episcopus ætate jam senex, qui vanis jugiter suasionibus Christianis docet populum, ne credat diis immortalibus, prædicans nescio quem Christum. Unde dignum est, ut aut sacrificia offerat diis immortalibus, aut si non velit, acerrimis affligatur tormentis. Hoc vero audiens Adrianus imperator quarto Kalendarum Augustarum ante templum d urbis Romæ consistens, tale dedit responsum: Vere gaudens suscepi petitionem tuam. Et locutus est ei, dicens: Dignum est, ut postulatio vestra non denegetur, ut omnium pandatur voluntas. Tunc irato vultu talem legem indixit, ut, ubicumque inventus fuerit Christianus, universali judicio condemnetur, si diis immortalibus non submiserit colla.
[3] Lecianus vero proconsul Tusciæ & Andreas togatus, dum starent in conspectu Adriani augusti Marianus præfectus dixit: Suggestionem meam nunciavi serenitati vestræ, [qui Christianos jubet cogi ad sacrificia, aut nolentes occidi:] dominorum nostrorum tantummodo augustorum e valeat jussio. Adrianus imperator dixit. Lætetur petitio tua, & communi jussione omnia impleantur. Adrianus imperator tale denique dedit responsum: Victor Adrianus f, augustus inclitus, triumphator perpetuus, generali honore & pietate præcelsus toto orbe Romano, sacrisque diis immortalibus decus honoris. Justum est enim diis sacratissimis jugiter deservire, per quos Romana felicitas floret, & respublica gubernatur, & dignum est, ut secundum suggestionem magnifici viri Mariani præfecti justa postulatio non denegetur. Ideo volo, ut ubicumque inventus fuerit Christianus, prius ad sacrificandum compellatur, & si hoc adimplere renuerit, variis affligatur tormentis, ut diis nostris per libationem sacrificiorum in omnibus honor augeatur. Proposita est denique hæc jussio g quarto Kalendarum Augustarum in foro Traiani h.
[4] Lecianus proconsul Tusciæ secundum jussionem Adriani imperatoris veniens in oppidum Tudertinum, [captus S. Terentianus sistitur proconsuli,] expandens coram omnibus sacram jussionem imperialem, convocavit majores natu & magistratus Lucium & Gabinum i: & sedens in foro coram omnibus, locutus est, dicens: Viri patres & amici principum, cognoscite beatissimam sacramque jussionem k. Et relecta est vulgo sermone, sicut superius declaratum est l. Et clamaverunt omnes: Auguste semper vincas. Hoc dictum est decies septies m. Lecianus proconsul dixit: Propitii dii floreant, & religiositas deorum nostrorum clarescat, & Christiani modo occurrere non morentur. Quod si non occurrerint, rei pœna feriantur. Et discesserunt omnes. Alia die inimici Christianorum tenuerunt beatissimum Terentianum episcopum n, & perduxerunt eum ad Lecianum proconsulem, dicentes: Vir magnifice, de isto sacrilego mentio facta est domino Adriano imperatori in urbe Roma. Hic o seducit populum, & prædicat nescimus quem Christum: & sacrificia idcirco non offerunt, & thura non incendunt. Ideo responsa non accipimus a diis nostris secundum sacram consuetudinem.
[5] Lecianus vero proconsul dixit ad beatum Terentianum episcopum: [quocum disputat] Senex, rogamus magnitudinem tuam, ut non abscondas artis tuæ prudentiam nobis, ut amicitiis fruaris augustorum nostrorum, & nobis præstes præclaris facultatibus dona promissa p. S. Terentianus episcopus dixit: Si vere desideras omnia bona accipere, & regna cælestia possidere, require prius, quod justum est, Deum verum cognoscere, qui est in cælis, & tunc poteris veræ salutis cognoscere veritatem, & bonis omnibus exultare. Lecianus proconsul jussit S. Terentianum episcopum intra palatium introire, ut secretius cum eo de his loqueretur: & dum introiisset, Lecianus proconsul dixit ad eum: Ejice hanc superstitionem vanissimam, & audi monita mea, ut per te multi gaudeant, & floreant, & tu pariter omnibus gaudeas bonis. S. Terentianus episcopus dixit: Vere magis defleo, si audire monita tua non contemno. Sed tu magis audi me, & crede in Deum omnipotentem, qui regnat in cælis, & florebis cum omnibus bonis in æternum. Lecianus proconsul dixit: Rogo ut dicas mihi arcanum artis tuæ, & ne abscondas, quare dii immortales nil valeant vobis prædicantibus, & sacerdotes nostri, & virgines consueta incendentes thura, responsa non accipiant, & sacrificiorum ignis extinguatur. S. Terentianus episcopus dixit: Si cognoscere vis, disce prius veritatem, & ostendam tibi hujus rei rationem. Lecianus dixit: Clarifica mihi ipsam veritatem.
[6] [de fide Christiana,] S. Terentianus episcopus dixit: Veritas est, ut credas Christum Dei Filium una cum Spiritu sancto in Trinitate & in unitate persistentem, & salvus eris. Lecianus proconsul dixit: Hoc enim non intelligo: quomodo mihi proponis Christum Dei Filium, & Spiritum sanctum in Trinitate & in unitate manentem? S. Terentianus episcopus dixit: Ego humilis servus Christi senio jam defectus fiducialiter dico Dominum Jesum Christum Dei Filium, & Spiritum sanctum in unitate semper & Trinitate manere. Lecianus proconsul dixit: Regulam hujus rei & proprietatem tanti nominis mihi designa. S. Terentianus episcopus dixit: Si hoc desideras scire, prius proprietatem tanti mysterii disce, & sic poteris ad clarum tanti luminis venire decorem. Nam q Deus est omnipotens creator omnium visibilium & invisibilium, omniumque creaturarum in cælo sursum & in terra deorsum. Per quem omnia facta sunt, ipse est Jesus Christus Dei Filius, qui cum sancto Spiritu universa creans & regens per sæcula regnat & vivit in æternum.
[7] [& de vanitate idolorum.] Lecianus proconsul dixit: Ergo nihil sunt dii, & nec præstant reipublicæ aliquam veritatem *? Quomodo enim vaticiniis vera narrant, & responsis futura pronunciant? S. Terentianus episcopus dixit: Dæmonibus hoc concessum r est, ut pro superbia humani generis, & non credentibus in verum Deum vana loquantur, falsa pronunciantes, ut infidelium decipiant mentes. Lecianus proconsul dixit: O magica ars Christianorum! quæ, quod verum est, non firmat, &, quod nec audiendum est, ostendit ad decipiendum populorum omnium mentes. S. Terentianus episcopus dixit: Ergo non est verum prædicare veritatem & vacuare falsitatem? Hoc te commoneo, Leciane, ut avertas oculos mentis ab idolorum cultura, & sic poteris veram, quæ in Deo est, cognoscere plenissimam veritatem. Lecianus proconsul dixit: Depone hanc pertinaciam falsam, & sacrifica diis immortalibus: quod si non sacrificaveris, per deos variis pœnis te faciam interire. S. Terentianus episcopus dixit: A die, quo suscepi Deo annuente episcopalem honorem, non cessavi sacrificare Deo omnipotenti hostiam laudis Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi. Lecianus proconsul dixit: Ergo frequenter occiditur Christus vester, ut corpus & sanguinem ejus jugiter sacrificetis? S. Terentianus episcopus dixit: Vere confusus est sensus tuus, o diabole, & obduratus omni iniquitate. Verissime cognosce, quia semel occisus est pro omnium salute Jesus Christus Dei Filius, & sepultus est, & tertia die resurrexit a mortuis, & ascendit in cœlos, inde venturus est judicare vivos & mortuos, & patrem tuum diabolum, qui te retinet, ne credas & cognoscas tuæ salutis veritatem.
ANNOTATA.
a Cum hæc præfatio in duobus tantum habeatur Mss., non dubito, quin adjecta sit, posteaquam Acta fuerant ab alio scripta, ut monui in Commentario num. 14, ubi & num. 16 ostendi ex hac epocha, martyrium Sanctorum nostrorum statui probabilius non posse, quam circa annum æræ vulgaris 118. Quod spectat ad epochas Christi nati & mortui, uti & S. Joannis, eas hic discutere non lubet, cum multis difficultatibus sint involutæ.
b Adrianus imperium assumpsit Antiochiæ in Syria anno 117, muliaque ordinavit in Oriente, antequam Romam reverteretur, quo rediit anno 118, quemadmodum ostendit Tillemontius tom. 2 Imperatorum in Adriano art. 5. Addit ille etiam in Ægyptum esse profectum, & Hierosolymam pertransivisse in reditu, si standum sit auctoritate S. Epiphanii, qui lib. de Ponderibus & Mensuris num. 14 ait, Adrianum venisse Hierosolymam anno quadragesimo septimo post ejus eversionem. Hæc optime congruunt cum epocha a nobis data, & auctoritatem Actorum utcumque tuentur.
c Apud Mombritium, Tudertinæ urbis præfectus.
d Apud eumdem, In templo Jovis Capitolini. Verba quoque Mariani ibidem alia sunt, & de loco, ubi erat Sanctus, sic habet: Quidam enim Senex in quodam pago extra Tudertinam civitatem manens &c. Reliqua quoad sensum satis consonant.
e Solus Adrianus erat eo tempore augustus. Excusari tamen potest expressio, quia varii imperatores defuncti legem tulerant contra Christianos, aut eam jusserant observari.
f Adrianus legem non tulit contra Christianos, quemadmodum monui in Commentario num. 14. Hinc non miror diversimode exprimi in Mss. Apud Mombritium succinctius sic legitur: Adrianus augustus, inclytus triumphator. Ratum & justum est diis servire omnipotentibus, per quos & nostra felicitas floret, & respublica gubernatur. Ubicumque inventus fuerit Christianus sacrilegus, aut diis sacrificia offerat, aut tormentis diversis intereat.
g Si solum consideremus exemplaria Mss., possunt hæc utcumque accipi pro sola jussione persequendi Christianos secundum leges antea latas. Hæc autem jussio vera esse potest, cum constet, Adrianum initio imperii sui persecutum esse Christianos. Verum apud Mombritium jussio Adriani hoc sensu intelligi vix potest, cum postulent accusatores, ut edictum per totum orbem promulgetur, iisque annuat imperator. Hinc rursum patet, Acta Mombritiana reliquis tanto deteriora esse, quanto alias apparent nitidiora. Verum interpolata hæc editio Actis Mss. obesse non debet.
h In Mss. PP. Oratorii additur, ipso Augusto consule. Fuit Adrianus consul anno æræ vulgaris 118 & rursum 119, nec deinde consulatum gessit, ita ut verba illa optime congruant cum epocha martyrii a nobis data.
i Mombritius, Lucidium & Gabinium; Ms. Urbevetanum, Lucidum & Gabinum: alia omnia, prout edidimus.
k Mombritius, provulgatum a cæsare augusto edictum.
l Hæc posteriora verba desumpsi ex Mss. PP. Oratorii, quia phrasis mendosa erat in Ms., quod alias sequor.
m Acclamatio prædicta in omnibus non habetur, sed in duobus Mss. jussio dicitur relecta decies septies, mendose, opinor.
n Apud Mombritium, & in duobus Mss. additur, & aliquas sanctimoniales virgines. Verum de his deinde nulla fit mentio, nec quidquam habetur in duobus Mss., quæ sequor.
o Audi & Ms. PP. Oratorii, cui Urbevetanum & editio Mombritii fere consonant: Hic seducit populum, & a die, quo prædicat Christum nescio quem, nos & sacrificia offerimus & thura incendimus, & responsa non accipimus secundum morem antiquum.
p Rectius forsan Mss. mox memorata. Audi primum: Miræ magnitudinis tuæ non abscondas prudentiam, ut amicitia fruaris augustorum per suggestionem nostram, & nobis præstes facultatem intimare, quod poscimus. Mombritius sic habet: Non abscondas prudentiam tuam a nobis, ut amicitiis augusti per vestram suggestionem fruaris, & nobis veritatem, quam precamur, ostendas. Ex hac perpetua diversitate in dictis exponendis colliget studiosus lector, hæc ab unoquoque expressa esse, prout judicavit personis congruere. Hoc semel monuisse sufficiat. Responsum Terentiani, quod sequitur, vario item modo est expositum; ut & reliqua dicta utriusque, licet alioqui satis congruant quoad substantiam.
q Hæc latius exponuntur apud Mombritium.Accipe verba illius: Pater omnipotens ante omnia sæcula genuit ex se Filium per omnia sibi æqualem, per quem & cum quo cuncta, quæ in cælo sursum & quæ in terra deorsum sunt, creavit ex nihilo: quem in fine sæculorum ex Virgine nasci, & carnem sumere voluit propter hominem ad imaginem & similitudinem suam creatum, quem diabolus fraude decepit, ut, qui ante immortalis erat, mortalis efficeretur. Spiritum quoque sanctum ex utroque procedentem, æqualem Patri & Filio existentem, si credideris, salvus eris. Non crediderim tam sublimia homini pagano statim proposita. Alia Mss. magis consonant editioni nostræ.
r Apud Mombritium inepte & falso respondet: Dæmonibus a Deo hoc datum est pro sua superbia, ut aliquando vera respondeant. Vera itaque respondere, nisi sanctis angelis nuntiantibus nequeunt &c. Etenim non ab angelis discunt dæmones, si aliquando futura sic pronuntiant, uti postea eveniunt; sed divinando multa dicere possunt, quorum aliqua vera erunt, falsa alia.
* al. firmitatem
CAPUT II.
S. Terentianus variis torquetur cruciatibus: Flaccus idolorum
sacerdos subito fit cæcus; proconsul vero, præcisa S. Terentiano lingua,
obmutescit & moritur: convertitur baptizaturque Flaccus, & cum
S. Terentiano obit martyrium.
[Flaccus idolorum sacerdos fit cæcus;] Lecianus proconsul iracundia plenus jussit ministris suis, dicens: Confringite cum lapide os ejus, quia locutus est superbe contra deos & contra natales nostros. S. Terentianus episcopus dixit: Confringat te Dominus noster & patrem tuum diabolum, cum quo in igne supplicium sine fine habiturus es in æternum a. Lecianus proconsul dixit: Depone jam amentiam cordis tui, & sacrifica diis. S. Terentianus episcopus dixit: Chirographum mortis & diaboli, o infelix, percepisti. Idcirco profers blasphemiam ex ore tuo, & quæ non conveniunt. Lecianus proconsul præcepit in conspectu suo denudari sanctum Terentianum episcopum vestimentis suis; & jussit vocari sacerdotes idolorum, ut portarent ante eum sacrificiorum omnium apparatus, Herculem & Jovem, dicens ad eum: Sacrifica diis nostris immortalibus. S. Terentianus episcopus nudus stans in conspectu Leciani proconsulis, elevans oculos suos ad cælum dixit: Domine Deus omnium rerum, confundantur omnes, qui adorant sculptilia, & qui gloriantur in simulacris suis, & ne tradas bestiis animas confitentium tibi. Tunc Flaccus sacerdos idolorum b cæcatus est, & cecidit in faciem suam, & omnis apparatus sacrificiorum comminutus est, & Herculis Jovisque simulacra confracta sunt, & comminuta in pulverem redacta sunt.
[9] Lecianus vero proconsul hoc videns, præcepit levari eum in eculeo in conspectu suo, [Sanctus variis afficitur tormentis:] & dixit ei: Edissere nobis magicam artem tuam c, & vives: nam si non feceris, per deos igni te tradam. S. Terentianus episcopus subridens, voce clara dixit: Perimat te Christus Filius Dei. Lecianus proconsul jussit eum affligi scorpionibus, & trahentes eum, laniabant gravissime corpus ejus. Ille autem voce magna clamabat: Gloria tibi, benedicte Jesu Christe Fili Dei, qui benedicis omnes sperantes in te. Ecce modo cognosco benedictionem & misericordiam tuam. Lecianus proconsul nimium iratus jussit, ut applicarent ignem ad latera ejus, dicens: Videamus, si eum liberat ars sua magica, qua cæcavit sacerdotem & cultorem deorum nostrorum immortalium. Eadem hora allati sunt ignes ad latera ejus. Lecianus proconsul dixit ad beatum Terentianum episcopum: Ubi est Christus tuus? S. Terentianus episcopus respondit: Mecum est; & si vis credere in eum, misericordiam promereberis a Domino Jesu Christo d.
[10] Lecianus proconsul dixit: Si mihi eum cognoscere feceris, [lingua præcisa loquitur, obmutescit vero proconsul & moritur:] credo te non esse magum, sed perfectum virum amicumque meum, & relaxaberis a tormentis. B. Terentianus episcopus dixit: Fac, quod cœpisti: nam si cessaveris facere, quod cœpisti, nihil mihi beneficii præstas, sed quod tibi præcepit pater tuus diabolus, instanter perage. Lecianus proconsul jussit linguam ejus præcidi: & in conspectu ejus præcisa est lingua ejus, & coram omnibus fecit conculcari eam pedibus. Tunc Lecianus proconsul obmutuit: sanctus vero Terentianus cœpit clamare dicens: Gloria tibi, Deus: gloria tibi, Deus. Et innuens Lecianus proconsul manibus, quia obmutuerat & non poterat loqui, jussit eum vestiri vestimentis suis. Tunc Lucius & Gabinus jusserunt eum in carcerem recludi, & Lecianus proconsul subito expiravit.
[11] Alia autem die Celsus & Leontius ex augustalibus e eduxerunt S. Terentianum episcopum de carcere, [Flaccus sacerdos visum recipit & Christum confitetur,] jusseruntque adduci ad forum: & dum venisset, occurrit ei Flaccus sacerdos idolorum, qui cæcus effectus fuerat, & misit se ad pedes ejus, dicens: Adjuro te per Deum vivum, quem prædicas, ut illumines oculos meos, quia hodie per visum vidi hominem pulcherrimum, qui me commonuit, dicens: Vade ad Terentianum episcopum, & ipse te illuminabit. Omnes vero, qui aderant ad hoc spectaculum, audientes verba Flacci, Dominum collaudabant. S. Terentianus episcopus catenatus vinculis collo & manibus genua flectens, Dominum precabatur. Flaccus vero cæcus nil pertimescens, statim misit se, & tenuit manus ejus vinculis obligatas, & posuit super oculos suos, deprecans, ut eum illuminaret. S. vero Terentianus episcopus confidens in Domino dixit: Illuminet te Jesus Christus Dominus noster, qui est vera lux, qui & illuminavit abscondita tenebrarum. Tunc aperti sunt oculi Flacci, & statim cœpit clamare: Credo in Dominum Jesum Christum Filium Dei, qui me illuminavit, & quem vidi protegentem S. Terentianum episcopum.
[12] [baptizatusque ad mortem damnatur cum S. Terentiano:] Et dixit ad eos, qui eum vinctum ducebant, modicum, rogo, state expectantes me. Et cum stetissent, dixit ad S. Terentianum episcopum: Per Christum te rogo, ut, quod scis, citius facias in me, ut salves animam meam. Dixit ei S. Terentianus episcopus: Si vis salvus esse, baptizare in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Dixit ei Flaccus: Modicum sustine me, & pro me ora: & currens attulit aquam in doliolo vitreo. Illi autem existimaverunt, ut potum ei daret. S. vero Terentianus accepit aquam, & secundum Christianorum consuetudinem benedixit eam, & baptizavit eum in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Et secutus est eum Flaccus, usque dum veniret in conspectum Celsi & Leontii in civitate Tudertina. Et dum vidisset Leontius togatus augustorum currentem Flaccum cum cum gaudio post S. Terentianum episcopum, dixit voce clara: Ecce quod facit ars magica Christianorum, ut derelinquantur dii immortales, & monita audiant sacrilegi Terentiani. Et jusserunt ambo, dicentes: Secundum sacram Dominorum nostrorum augustorum jussionem pœna feriantur capitali.
[13] [Sancti utriusque martyrium & sepultura.] Ducti sunt denique ambo, S. Terentianus episcopus & Flaccus Christianus, ad locum passionis, & decollati sunt sub die Kalendarum Septembrium secus murum civitatis juxta flumen: & confestim mandatum est hoc Adriano augusto. Eadem nocte quidam Exuperantius presbyter & Laurentia somno commoniti, collegerunt corpora eorum, & sepelierunt eos octavo milliario a civitate Tudertina loco, qui dicitur Petrosus f, & appellatur Colonia, & multa ibidem mirabilia operantur usque in præsentem diem, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre vivit & regnat Deus in unitate Spiritus sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen g.
ANNOTATA.
a Duriora hæc sunt, quam ut congruant sancto Episcopo, uti & alia quædam.
b Apud solum Mombritium vocatur, princeps sacerdotum.
c In duobus Mss., magica carmina tua.
d In iisdem Mss., &, si vis, videbis eum.
e Augustales, teste Vegetio lib. 2 Rei militaris, appellabantur, qui primos in bello ordines ducebant, ita dicti, quod ab Augusto ad id munus essent delecti, inquit Calepinus in Dictionario suo.
f Duo Mss. cum Mombritio: In loco petroso, qui appellatur Colonia.
g Hic demum observet lector studiosus, facta eadem referri in omnibus exemplaribus, sed verbis non raro diversis. Porro editio Mombritii verbis concinnior est, quam sint Mss., quæ minus invicem dissentiunt. Verum eadem editio quædamhabet, quæ prorsus repudianda sunt, quæque, cum non reperiantur in Mss., attribuenda sunt interpolatori, qui omnia corrigere voluit, idque fecit majori libertate quam judicio.
DE S. NEOPHYTO EPISC. ET CONF.
LEONTINIS IN SICILIA.
Sub finem seculi III, ut creditur.
Cultus ex Officio proprio; Acta fabulosa; an a S. Andrea apostolo episcopus consecratus? Tempus vitæ & mortis.
Neophytus episc. conf., Leontinis in Sicilia (S.)
AUCTORE J. L.
Antiqui scriptores, tam Græci quam Latini, non modo incolas, sed & ipsam Siciliæ urbem, quæ hodie Lentini dicitur, Leontinos appellant; [Sancti Neophyti Leontinorum episcopi cultus] ut videre est apud Cluverium Siciliæ antiquæ lib. 1 cap. 10. Fuit olim episcopalis; at nunc tantum habet Canonicorum collegium, & ecclesiæ Syracusanæ subjicitur. Priscæ sedis antistes vel primus, vel certe, quo prior nominari non potest, ab omnibus scriptoribus Siculis statuitur S. Neophytus. Agathinus Castilionius, protonotarius apostolicus & canonicus Leontinus, teste Antonino Mongitore in Bibliotheca Sicula, Romæ anno 1612 edidit Acta SS. Leontinorum ac Officia cujusque Sancti Leontini, a Paulo V Pontifice approbata. Quamquam Officia illa in Museo nostro desiderentur, neque ullos martyrologos, Philippo Ferrario antiquiores, inveniam, qui Sanctum nostrum annuntient; de ejus tamen legitimo cultu dubium non relinquunt variorum recentiorum testimonia: quibus doceor, inter alios plurimos Sanctos Leontinorum Patronos Officio ecclesiastico quoque coli S. Neophytum episcopum & confessorem. Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ita eum refert ad I Septembris: Leontinis in Sicilia S. Neophyti episcopi. In Notis addit inter alia: De eo in Offic. ejusdem ecclesiæ Romæ nuper approbatis. Apud Octavium Caietanum nostrum, in Idea Operis de Sanctis Siciliæ, hæc legitur annuntiatio: Leontinis Festivitas S. Neophyti episcopi & confessoris. Ad marginem præter tabulas Leontinas notantur Lectiones a Paulo PP. V probatæ; quæ, ut affirmat Carolus Antonius Conversanus in Ætherea Leontinorum gloria, sub ritu duplici recitantur. Quæ ad secundum Nocturnum leguntur & Sancto propriæ sunt, exstant apud Rocchum Pirrum in Notitiis ecclesiarum Siciliæ lib. 2, Notitia tertia, ubi illas iis dicit se referre verbis, quibus conceptas sacra rituum Congregatio sub Paulo V approbavit. Ita autem se habent.
[2] Neophytus Leontinus, S. Neophytæ martyris (quam dedimus XVII Aprilis) filius, [ex Officio proprio,] olim Alexander dictus, Tertylli Siciliæ præsidis consiliarius fuit. Is SS. Alphii, Philadelphi & Cyrini (quorum Acta examinavimus ad X Maii) miraculis, Epiphaniæ uxoris (Martyrologio Romano ad XII Julii inscriptæ) pia consuetudine, & Andrææ apostoli, urbis Leontinorum patroni, conspectu permotus, Christianam pietatem amplexus est. Quare opibus in pauperum stipem distractis, in solitudinem secessit; ubi de martyrio cogitavit: sed Deo aliter disponente, a S. Agathone episcopo Lyparensi (quem ad XVII Junii inter prætermissos posuimus, de ejus cultu non satis edocti,) baptizatus, sacra Scriptura instructus, & sacerdotio initiatus est. Quatuor annorum spatio, quibus delituit, in precibus recitandis Sacrisque faciendis episcopo inserviens, carnium vinique usu penitus repudiato, quotidiano usu corpus afflixit; quod institutum ad extremum usque spiritum servavit.
[3] [a sacra Congregatione rituum sub Paulo V] Quadam nocte, quæ creditur fuisse XXVIII Decembris anni CCLVIII, sub Valeriano & Gallieno impp. divinis laudibus [ad] sanctorum Fratrum sepulchra recitatis, visus est apostolus Andræas, qui assumptum Neophytum in Leontinorum episcopum consecravit; jussitque ut Romam ad recipiendam summi Pontificis benedictionem proficisceretur, asserens, non posse episcopum sine Episcopi Romani auctoritate consecrari. Festinus igitur urbem adiit, ubi cum Pontifex eum consecrare statuisset, a sanctis apostolis Petro & Paulo per somnum accepit, fuisse illum a B. Andræa Leontinis speciali Dei gratia consecratum. Quod mane referens episcopis, qui ad consecrationem pervenerant, vidit laminam auream manu apostolica detentam, e cælo prolapsam, in qua privilegium episcopatus descriptum ita legebatur: Divina gratia Jesu Christi dignatur Virum hunc a sacerdotio promovere ad episcopatum: ut sedeat in apostolico throno Mesopoli Leontinorum. Demum Pontifex Apostolicam, planetæ genus, & pallium sacrum episcoporum indumentum, in Sancto sanctorum divinitus reperta, Neophyto concessit.
[4] [approbato:] Post tres annos rediens Roma Neophytus cum corporibus SS. Erasmi, Cleonici & Stratonici MM. divina revelatione præmonstratis (de primo actum est XXXI Julii, de duobus aliis XXIV ejusdem;) cum pro concione se esse Alexandrum proderet, non mediocrem civibus timorem incussit, ita ut vix tandem longa oratione populum tumultuantem sedarit. Inde universo fere populo baptizato totum se instituendæ regendæque ecclesiæ addixit: cui cum septem & triginta annis, ac mensibus quinque præfuisset, jam octogenario major, virtute ac sanctitate clarissimus, ad cælestem beatitudinem evocatus est XVII Aprilis anno humanæ salutis CCXCVI, Diocletiano & Maximiano imperatoribus. Lectionibus propriis subdit Pirrus: Leontina ecclesia sancti Neophyti festum ad Kal. Septembris translatum celebrat: ad quas proinde & nos eum a XVII Aprilis distulimus. Miræ istius consecrationis, a S. Andrea apostolo peractæ, de qua numero 3, annuam quoque memoriam servat Leontinorum ecclesia XXVIII Decembris, ut testantur ejus Tabulæ, & ex his præter Ferrarium aliosque, Caietanus in Idea Operis sui; ubi ad dictum mensis Decembris diem ita habet: Leontinis Ordinatio S. Neophyti, primi Leontinorum episcopi, qui divinitus a S. Andrea apostolo consecratus est, Valeriano & Gallieno impp.
[5] Sancti cultum abunde probavimus. Reliquum est, [Acta fabulosa edita & examinata ad diem 10 Maii:] ut de ejus Vita lectorem pauca moneamus. Diffuse illa describitur in Actis SS. martyrum Alphii, Philadelphi & Cyrini, Operi nostro ad diem X Maii a Papebrochio insertis. Neque propriæ, quas dedimus, lectiones, neque Octavius Caietanus in Vita S. Neophyti, quæ exstat pag. 98 tomi 1 de Sanctis Siciliæ, neque ulli alii scriptores quidquam producunt, quod ex prædictis Actis acceptum vel deductum non sit; si aliqua excipias, quæ ipsi in illis corrigere voluerunt, ut credibiliora apparerent. Ea autem omnia, quæ in iisdem de Sancto nostro referuntur, excerpere & hoc loco inserere, plane supervacaneum censeo; idque ideo vel maxime, quia tota illa dictorum trium SS. Martyrum historia, quæ & de aliis plurimis Sanctis Leontinis agit, anachronismis, fabulis, aliisque ineptiis tam plena est, ut nescias, quid in ea ut verum credas, cum a falso dignosci nequeat. Sufficiat igitur, lectorem ad X Maii remittere, ubi in Commentario prævio & Notis, ad singula dictæ historiæ capita subjectis, satis ostenditur, quid statuendum sit de iis, quæ de S. Neophyto in Officio proprio & alibi leguntur, ex eodem omnia vitiato fonte hausta.
[6] Quia tamen in mirabilem illam magis quam credibilem sancti Episcopi ordinationem, [Sanctum a S. Andrea apostolo episcopum Leontinum] quam ex fabulosis illis Actis datarum Lectionum auctor Castilionius transcripsit, nulla peculiaris annotatio in Opere nostro legitur; eam hic inserendam putavi, quæ exstat in Papebrochii Responsionibus ad Exhibitionem errorum art. XI num. 167, alibi 207: Constat quidem inter theologos, quod, sicut Deus suo arbitrio potest per se, quacumque ratione voluerit, conferre omnem effectum sacramenti cujuscumque; ita potest quemcumque statuere ejus ministrum, etiam angelum, etiam sanctum vita functum; licet ordinarius minister institutus a Christo sit homo mortali in corpore vivens: sed extraordinario ejusmodi ministerio usum aliquando ad episcopum ordinandum, credere non debemus absque auctoritate moraliter certa. Tale non est exemplum S. Amphilochii, Iconiensis in Lycaonia episcopi XXIII Novembris, a nostro P. Ægidio de Koninck adductum in Opere de Sacramentis qu. LXIV art. VII. Nam licet Sanctum istum sua apud Surium Vita dicat sic ordinatum in visu ab angelis, idque sub ipsius simplici testimonio ferantur ratum habuisse comprovinciales episcopi, ad ejusdem ordinationem congregati; is tamen, qui Vitam hanc, una cum Operibus Sancti, Græco-Latine edidit Combefisius, in Notis præfatur, Studio a se REJECTAM Vitam post Opera, ut minus probatam, forteque digniorem Metaphrastis ingenio et facilitate, non usque adeo historica, ut plerique docti queruntur.
[7] [consecratum fuisse. facilem fidem non meretur:] Ex Metaphraste ordinationem eamdem transcribit, quatuor fere seculis illa junior, Nicephorus lib. XII cap. XX; sed solum ut rem simplici traditione narratam, non ut certa auctoritate subnixam: uterque autem cavisset ei fidem tantillam habere, si scrutati fuissent sanctorum Basilii atque Nazianzeni, Amphilochio familiarissimorum, loca ad ipsum atque de ipso scripta, cum Actis Concilii I Constantinopolitani: inde enim valde diversas & certissimas notitias accepissent de prædicto S. Amphilochio, ejusque ætate & actis, tam causidici in foro, quam episcopi in ecclesia. Combefisius in Notis recordatur, in Patrum Vitis apud Rosweydum legi, Ut monachus sit in ordinem redactus a Patribus, qui sibi videbatur sic miraculose ordinatus in presbyterum: &, MAGNA CERTE CAUTIONE, inquit, in REBUS TANTI MOMENTI OPUS: quia NULLUM APUD ANTIQUIOREM Metaphraste OCCURRIT ORDINATIONIS TAM SINGULARIS MONUMENTUM. Idem sine dubio notasset Combefisius ad Sanctorum Leontinorum Acta præfata, si de iis judicandum ipsi fuisset, tantoque id fidentius fecisset, quanto plures in iis fabulas reperisset. Ita docte Papebrochius; qui verbis relatis non pauca præmittit & subjungit ad S. Neophytum spectantia, ab accusationibus admodum R. P. Sebastiani a S. Paulo censuras vindicans, ad quas in Opere nostro ferendas veritatis amor ipsum compulerat.
[8] [creditur obiisse anno episcopatus 38, seculo III ad finem vergente.] De tempore, quo Sanctus ad vitam feliciorem transiit, hæc habeto. Laudatus Papebrochius & Octavius Caietanus tomo 1 de Sanctis Siciliæ, in Animadversionibus pag. 51, ostendunt, SS. Alphium, Philadelphum & Cyrinum probabilius passos fuisse in persecutione Decii, quæ anno 250 & 251 in Christianos sæviit. Sanctum autem Neophytum post illorum martyrium quadriennio in solitudine vixisse, atque annis 37 & 5 mensibus ecclesiæ Leontinæ præfuisse asserit Castilionius in Lectionibus supra datis. Hæc si vera sint, Sanctus obierit oportet seculo III ad finem vergente. Certe usque ad sequentis initium vitam non protraxit; nam si credamus sæpe memoratæ Sanctorum Leontinorum historiæ, temporis intervallum, quod medium fuit inter S. Neophyti reditum ex solitudine, & initium episcopatus, unum alterumve annum non excessit. Si annum Christi 293 vel 294, Sancti emortualem statuere velis, propius ad veritatem accedes, quam Caietanus mox citatus pag. 75; ubi illius obitum affigit anno 295. Hic scriptor S. Alphii & Fratrum ejus martyrium male innexuit anno II persecutionis Decii, Christi Domini CCLIII; nam imperator ille in prælio adversus Gothos sub finem anni 251 cæsus fuit, uti Pagius probat contra Baronium: cujus errorem chronologicum si Caietanus detexisset, Sancti mortem ad annum 293 retraxisset. Castilionius in Lectionibus eam innectit anno 296: sed hic, ut opinor, secutus est aberrantes Baronii calculos, secundum quos annus 253 Decii imperatoris primus fuit. Alio anachronismo Lectiones vitiat, dum non modo annum, sed etiam diem prodigiosæ consecrationis & mortis S. Neophyti determinat. Scribit, ipsum quadam nocte, quæ creditur fuisse XXVIII Decembris anni CCLVIII episcopum ab Andrea apostolo consecratum fuisse, obiisse vero XVII Aprilis anno humanæ salutis CCXCVI; & simul affirmat, quod episcopatum gesserit septem & triginta annis ac mensibus quinque: cum tamen inter prodigiosam Sancti ordinationem atque ejus mortem ultra 37 annos medii tantum sint menses tres & dies viginti. Ubi error lateat, Leontinis indagandum relinquo.
DE SS. SIXTO ET SINICIO EPISCOPIS CONFESSORIBUS
REMIS IN CAMPANIA GALLICA
Circa an. CCC.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sixtus episc. conf. Remis in Campania Gall (S.)
Sinicius episcopus confessor Remis in Campania Gall (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Cultus utriusque Sancti & reliquiarum translatio: Officia eorum & elogia.
Ecclesia Remensis eodem die 1 Septembris dudum coluit tres sanctos Antistites, [S. Sixtus inscriptus Fastis sacris,] Sixtum videlicet, Sinicium, ac Nivardum. De duobus primis, cum Acta habeant communia, hic simul agemus, de Nivardo inferius. Martyrologium Romanum cum Usuardo Sixtum, quem aliqui Xystum nominant, annuntiat sine Sinicio, sed elogio multum diverso, nec sine erroribus, quantum apparebit ex disputandis. Verba accipe: Rhemis in Gallia sancti Xisti, discipuli beati Petri apostoli, qui ab eo primus ejusdem civitatis episcopus consecratus, sub Nerone martyrii coronam accepit. Ad hæc Baronius notavit sequentia: Usuardus & Ado de eodem hac die. Hunc fuisse primum Rhemensis sedis episcopum, tabulæ ejus ecclesiæ, quas descripsit Demochares, plane significant; testantur id ipsum Usuardus & alii. Suessionensis quoque ecclesiæ ponitur primus episcopus Xistus tempore Neronis, in tabulis ejusdem ecclesiæ apud Democharem. Quod discipulum S. Petri, & martyrem sub Nerone vocet Baronius, ex Demochare se accepisse innuit. Hac de causa etiam subjungere placet, quomodo id habeat Demochares, & unde acceperit. Tradit hic catalogum antistitum Remensium tom. 2 de Missæ sacrificio cap. 14, eumque sic orditur: S. Sixtus, S. Sinicius, S. Amansius, beati Petri apostoli discipuli, sub Nerone martyres. Præmiserat testem suum hisce verbis: Quorum (episcoporum)nomina insignis doctor theologus Sorbonicæ societatis Jacobus Bridou, canonicus & pœnitentiarius ecclesiæ Remensis, ex archivis descripsit, & ad nos misit. Verum infra patebit, hæc consona non esse monumentis Remensibus.
[2] Genuinum Adonis Martyrologium non habet S. Sixtum Remensem, [uti & Sinicius, alias cum Sixto, alias seorsum:] at facile crediderim eum a Baronio inventum in quodam ejusdem exemplari interpolato. Usuardus vero eumdem Sanctum recte sic annuntiat: Remis, depositio sancti Sixti, episcopi primi civitatis ipsius. Varii codices Usuardi additum deinde Sinicium cum Sixto simul, aut seorsum memorant. Codex Heriniensis seculo XI scriptus sic habet: Remis, depositio sancti Sixti episcopi primi civitatis ipsius, & beati Sinicii ejusdem successoris. Centulensis adjungit Nivardum hoc modo: Remis Francorum metropoli, sanctorum confessorum pontificumque Sixti, Sinicii atque Nivardi. Remensis SS. Timothei & Apollinaris: Remis, depositio BB. confessorum, pariterque ejusdem urbis pontificum, Sixti, Sinicii atque Nivardi. Grevenus & Molanus in suis editionibus singulos seorsum annuntiant, ut confessores, quemadmodum videri potest in Usuardo Sollerii. Wandelbertus in Martyrologio metrico tres sanctos Antistites conjunxit in hunc modum:
Pontifices Remis insigni nomine fulgent
Sixtus, Sinicius, meritis, vitaque Nivardus.
Florarium Ms. Sanctorum duos priores, Nivardo seorsum memorato, tali celebrat elogio: Remis depositio sanctorum episcoporum & confessorum Sixti & Sinicii. Hic Sixtus Remensis primus episcopus, & Sinicius, ejus successor, secundus, viri magnarum scientiarum & mira sanctitate fuerunt, qui magnam populi utriusque sexus cohortem ad veram Christi fidem converterunt, & eumdem doctrina & exemplo instruxerunt. Mitto martyrologos recentiores, & ad Sanctorum ecclesiam, ac reliquiarum translationes accedo: nam ex his facile perspiciet studiosus lector, Sanctos hosce duos a seculo saltem VI cultos fuisse.
[3] [eorum ecclesia Remis jam ante seculum VII Sixto sacra.] Vita edenda, Flodoardus Historiæ Remensis lib. 1 cap. 3, & Guilielmus Marlot in Historia metropolis Remensis lib. 1 cap. 14 referunt, S. Sinicium sepultum fuisse in eadem ecclesia eodemque sepulcro, in quo conditus erat S. Sixtus, uno anno citius defunctus. Addit Marlotus, ecclesiam illam postmodum S. Sixto dicatam, quæ nunc, inquit, illius ac Successoris nomine decoratur. De hac ecclesia Flodoardus lib. 1 cap. 3 scribit sequentia: Ubi pro animarum salute fideliter elaborans (Sinicius,) bonumque certamen decertans, cum decessore (Sixto,) ut in cælis, ita etiam meruit in terris habere consortium, unius ejusdemque templi tumbæque sortitus cum beato Sixto sepulcrum. Quorum postmodum meritis basilicæ domus ipsorum claris illustrata miraculis, nonnullis dotata ditatur muneribus: agris quoque domibusque ac vineis locupletata, clericorum pariter enituit ministeriis decorata. Quorum nonnumquam duodecim, nonnumquam decem, ut domni Sonnatii præsulis tempore, ibidem reperitur congregationem fuisse, donec moderno tempore, abundante iniquitate, & refrigescente caritate, deficere Deo inibi militantium chorus, & unius ipsum cœpit esse templum presbyteri * titulus. Quocirca etiam ipsorum nuper abinde ossa translata, in ecclesia beati Remigii post altare sancti Petri, eorumdem præceptoris (ex opinione Flodoardi) servantur recondita. Hæc satis innuunt, ecclesiam illam S. Sixto sacram fuisse a multis ante Flodoardum seculis. Sonnatius, qui ecclesiæ Remensi præfuit initio seculi VII, in testamento apud Flodoardum lib. 2 cap. 5 legat, ad basilicam sancti Sixti similiter in auro solidos tres. Hinc colligo, jam ante Sonnatium, id est, ante seculum VII, ecclesiam prædictam nomine S. Sixti insignitam fuisse.
[4] Marlotus lib. 1 cap. 19 opinatur ecclesiam, quæ hodieque SS. Sixti & Sinicii nomine Remis conspicitur, [quam eamdem cum hodierna vult Marlotus.] eamdem esse cum prædicta, hancque a primis seculis (a quarto forsan aut quinto) ad nostram ætatem permansisse. Primo in Remensi suburbio multos annos stetisse, nunc vero intra urbis pomærium inclusam, ante monuerat. Attamen sub finem capitis objectionem quamdam sibi movet, eamque solvere conatur hisce verbis: Hic inquirere posset aliquis, an vetus ecclesia S. Xysti, trium confessorum (nimirum Sixti, Sinicii & Amantii, tertii Remensis episcopi) pridem nobilitata reliquiis, ea omnino sit, quæ stat adhuc prope sanctum Timotheum; nam præter sectos in quadrum lapides, quibus exterius parietes compacti sunt, nihil fere antiquitatis præ se fert. At cum B. Remigius diserte eam designet in suo testamento, non est, quod scrupulum hic moveamus. Sic ille. At testamentum prolixius S. Remigii, in quo illius ecclesiæ fit mentio, passim ab eruditis rejicitur, ut supposititium. S. Amantium mox laudatum in eadem quoque sepultum ait cap. 27, sed ex eodem prolixiori testamento S. Remigii, quod tradit Flodoardus lib. 1 cap. 18. Ceterum ex his, quæ de ecclesia S. Sixti diximus, manifeste consequitur, Sanctum hunc cultum fuisse a seculo saltem VI, & verosimiliter etiam citius.
[5] Corpora utriusque Sancti ab ecclesia propria fuisse translata ad ecclesiam S. Remigii, [Eorum reliquiæ translatæ, ac variis locis divisæ,] supra asserit Flodoardus; cumque dicat nuper, innuit id contigisse eodem, quo scribebat, seculo X, aut certe præcedenti. Bailletus ad 1 Septembris in Sixto & Sinicio scribit translationem hanc factam ab Heriveo antistite anno 904, sed ignoro, ubi illud tempus didicerit. Marlotus de iisdem reliquiis plura memorat cap. 19 hisce verbis: Quo fit, ut ossa sanctorum Xysti & Sinicii ab inde translata fuerint, ac primum in ecclesia sancti Remigii post altare sancti Petri, eorum præceptoris, posita; deinde vero, distractis iisdem ossibus, pars horum notabilior matrici ecclesiæ data est, quædam alia Anschario Bremensi ab Ebbone pariter concessa, ex Alberto Crantio in sua Metropoli; caput vero B. Xysti Nicasianæ basilicæ, ubi hodieque cum Sinicii brachio religiose conservatur. De capite S. Sixti, & S. Sixti, & S. Sinicii brachio, agit etiam pag. 640, describens sacrarium ecclesiæ S. Nicasii, ubi habet ista: Conservant etiam in cista argento cooperta caput sanctissimi Xysti confessoris Belgarum apostoli, ac primi Remorum archiepiscopi, qui a beato Petro missus, idololatriæ nebulis involutos ad lucem euangelicæ prædicationis attraxit… Os brachii sancti Sinicii confessoris, B. Xysti in sede Remensi dignissimi successoris, argenteo brachio condecoratum. Hæc de capite S. Sixti servato in ecclesia S. Nicasii non videntur cohærere cum iis, quæ allegavit Henschenius noster in S. Anschario tom. 1 Februarii pag. 403 in hunc modum: Anonymus quidam presbyter Bremensis in Ms. Historia Helmoldi continuata apud Adolphum Cypræum lib. 1 Historiæ Slesvicensis cap. 3 tradit, S. Anscharium prope Idzehoe, Holsatiæ oppidum, in Welna parvum oratorium in honorem S. Sixti, cujus caput semper secum deferebat, consecravisse. Verum, uti verisimile non est, S. Anscharium secum semper habuisse totum S. Sixti caput, sic fieri facile potest, ut partem habuerit secum, ac pars alia servetur Remis in memorata ecclesia.
[6] [quæ Hamburgum delatæ, deinde Ramsolam in diœcesi Bremensi;] Eodem fere modo ratiocinandum erit de corporibus, quæ S. Anschario archiepiscopo Hamburgensi tradita ab Ebbone Remensi, scribunt varii; nam horum partem notabiliorem ecclesiæ matrici, seu metropolitanæ Remensi beatissimæ Virginis datam, affirmat citatus modo Marlotus. Adamus Bremensis lib. 1 Historiæ ecclesiasticæ cap. 19, alias 15, sic habet: Eodem tempore beatus Ansgarius corpora Sanctorum, quæ dono Ebonis archiepiscopi susceperat, trans Albiam fertur deportasse, & corpus quidem S. Materniani apud Heiliganstad * reposuit, Xisti vero & Sinnicii, cum aliorum martyrum patrociniis, in urbe Hammaburg * collocavit &c. Eadem plane habet Albertus Stadensis in Chronico ad annum 833; & Krantzius, mutatis verbis, in Metropoli lib. 1 cap. 30. Deinde vero, direpto incensoque per Danos Hamburgo, quod anno 845 contigisse vult Henschenius, profugus inde S. Anscharius, dictas Sanctorum reliquias secum portavit in Ramsolam. Audi Adamum cap. 23, (alias 19:) Unde contigit, ut prædium, quod Ramsolam dicitur, a quadam venerabili matrona susceperit, nomine Ikia. Qui locus in episcopatu Ferdensi positus, ab Hammaburg, nisi * tribus disparatur rastis *. Ibi Sanctus Dei cœnobium constituens, reliquias sanctorum Xisti & Sinnicii locavit confessorum, & alia patrocinia, quæ ab Hammaburg fugiens portavit &c. Consonat Stadensis ad annum 841. Krantzius autem loco assignato rem narrat hoc modo: Magna fuit inter Ansgarium & Ebonem ex antiquo familiaritas, quod dono Ebonis de ecclesia Remensi venerandas reliquias sanctorum Sixti & Sinnitii episcoporum acceperit, quas in Hamburgum contulit: & post inde (quod dicemus) a Danis fugatus, transportavit secum in Ramsolam ultra Albim, locum quidem Verdensis parochiæ, sed qui etiam propter memoriam divi Ansgarii, ibi diu commorantis, Bremensi diœcesi reputatur: ibique servantur in hodiernum. Jam monui non integra corpora videri translata a S. Anschario. An vero Ebbo reliquias illas Anschario dederit, antequam translata fuerunt ex propria ecclesia ad S. Remigii, an post hanc translationem, incertum mihi est. Forsan eodem tempore pars data Anschario, pars ad ecclesiam S. Remigii delata.
[7] [aliæ Fuldam.] Eodem seculo IX reliquias quasdam SS. Sixti & Sinicii aliorumque Sanctorum Remensium etiam habuit abbatia Fuldensis, ab eodem forsan Ebbone acceptas. Vita B. Rabani Mauri, qui ex abbate Fuldensi factus est archiepiscopus Moguntinus, data tom. 1 Februarii, pag. 521 de iis sic habet: Sequenti autem die (Rabanus) per manum prædicti corepiscopi (Reginbaldi) collocavit reliquias sanctorum episcoporum, Cornelii, Calixti, Sixti, Sinitii, Nicasii & Felicis.. in ecclesia B. Bonifacii martyris, in loco, quo prius sanctum corpus illius quiescebat. Ædificavit enim ibi turrem lapideam post altare, in cujus turris summitate media condidit prædictorum ossa Sanctorum, arcæ saxeæ diligenter inclusa, super quam culmen columnis quatuor sustentatum erigens, auro ornavit & argento. Intra quod arcam oblongam quadrangulo schemate factam posuit, quam etiam auro & argento atque lapidibus ornans, singulorum Sanctorum imaginibus decenter expressis decoravit, versusque quasi ex persona ejusdem arcæ prolatos in circuitu conscripsit. Versus hi ibidem legi possunt.
[8] Breviarium Remense anni 1543 continet de SS. Sixto, [Breviarii anni 1543 lectiones Actis conformes: aliæ dantur ex Breviario anni 1630,] Sinicio & Nivardo Officium novem lectionum, quæ omnes ex Vita SS. Sixti & Sinicii depromptæ sunt, atque in omnibus concordant cum Actis edendis, licet alias multo sint breviores, quia posteriora omnia aliaque multa sunt prætermissa in Officio, quæ leguntur in Actis; at nihil occurrit in lectionibus, quod non sit ex Actis descriptum vel contractum. Aliud Officium habet Breviarium anni 1630: nam ex novem illius lectionibus solum tres mediæ habent Vitæ compendium, illudque expressum verbis multum diversis. Lubet lectiones illas hic exhibere, ut pateat, quænam fuerit tunc Remensium de primis suis Episcopis sententia. Verba accipe: Peractis olim ad Euangelii prædicationem Apostolorum pro Christo legationibus, cum felici successu Christiana religio magnum in dies susciperet incrementum, viris apostolicis fidem Euangelicam per universum orbem annunciantibus: non longo post temporum intervallo, ex urbe Romana prodierunt invicti Christianæ fidei propugnatores, atque professores constantissimi: qui per omnes terrarum provincias verbum salutis æternæ hominibus intrepide prædicarent. Inter quos inventi sunt viri sanctissimæ vitæ Sixtus & Sinicius: quos Pontifex Romanus, ut electos Christi milites, in lege divina instructos, cælesti providentia cum Memmio in Galliam destinavit.
[9] Hi ferventi studio hunc laborem pro Christi nomine subire cupientes, [quæ etiam repugnant opinioni recentiorum quorumdam,] per longi itineris diverticula Christi fidem promulgantes, tandem divina ope Sixtus & Sinicius Remos appulerunt. In urbis porta, quæ Martis dicitur, historiam suæ gentis lapidibus insculptam videntes, quasi familiaritate quadam invitati, in ea urbe aliquamdiu commorati sunt. Ubi cum Euangelica prædicatione parum se proficere viderent, propter pertinacem idolorum culturam; Suessionem proficiscuntur. In qua permultis eorum cura ad verum Dei cultum conversis, cœpit illico Christianorum numerus mirum in modum adaugeri. Cumque fama sanctitatis illorum apud vicinos populos undequaque vigeret, Sixtus divino instinctu Remorum Metropolim repetiit. In qua primus cathedram archiepiscopalem obtinuit: Sinicium vero Suessionensi ecclesiæ præfecit. Uterque ea diligentia commissum sibi gregem rexit, ut talentum sibi a Deo concreditum, multo cum fœnore reddiderit. Sixtus tandem post suæ peregrinationis cursum feliciter consummatum, Calendis Septembris diem extremum (quem ante præviderat) clausit. Cujus corpus in quadam ecclesia a se constructa, quæ adhuc hodie extat, a beato Sinicio sepultum est. Sinicius vero Remensis ecclesiæ una cum Suessionensi regimen suscepit: & annuo cursu feliciter expleto, eodem die mortem obiit: & juxta beati Sixti tumulum sepultus est.
[10] Huic elogio, quod Actis fere est consonum, conjungo elogium Saussayi in Martyrologio Gallicano ad 1 Septembris, [quorum sententiam exprimit Saussayus,] cum illud exprimat recentiorum quorumdam de Sanctis nostris opinionem, mox examinandam: Ipso die, inquit, Remis natalis sanctorum martyrum pariterque Pontificum Sixti & Sinicii, Galliæ Belgicæ secundæ apostolorum. Qui patria Romani, cum beato Memmio Roma a sancto Petro has in partes ablegati: hancque metropolim auspice Christo adcuntes, trophæa ipsius Redemptoris illic prima collocaverunt. Hinc ad Suessiones digressi, populum hunc fidei etiam sacramentis initiarunt. Cui civitati episcopus primus Sinicius a Sixto, apostolici muneris coryphæo, præfectus est. Tum Sixtus ipse Remos reversus, civitatem hanc ethnicis spurcitiis prorsus expurgare institit, fana destruxit, ædiculam divinis officiis consecravit, clerum constituit, populumque plurimum Christo acquisivit. Cum autem decennium Apostolus operi impendisset, cupidus extremi pro Domino subeundi agonis, cœlitus imminentis excessus admonitus, post gloriosum certamen, quo martyr occubuit, ad præmium destinatum feliciter migravit. Cujus funus religiose curavit Sinicius: qui & vertente anno, eodem die, quo Sixtus, inita pro fidei assertione suprema colluctatione, Remis, ubi resederat jussu decessoris, ut orbam ecclesiam curaret tutaretque, laurea itidem martyrii redimitus æternam abiit ad gloriam. Eodem vero tumulo cum Sixto illatus, basilicæ, quæ in utriusque honorem subinde constructa est, initium nuncupationemque indidit: tamdiu vero ibi uterque quievit, quousque ad ampliorem honorificationem, intra urbem ab Heriveo archiepiscopo delata amborum pretiosa spolia in ecclesia sancti Remigii pone altare Petri eorum præceptoris, cultu condigno recondita sunt, hactenusque in sacrario illius ædis sacris monilibus ditissimæ, ea, qua decet, religione observantur.
[Annotata]
* al. presbyterii
* al. Heligenstad ad Sturium in Holsatia
* Hamburgi
* id est, non nisi
* id est, milliaribus Gemanicis
§ II. Quæ & qualia sint Acta inferius edenda: inquiritur tempus, quo Sancti missi sunt in Galliam.
[Acta in variis Mss. reperta placent quibusdam,] Acta SS. Sixti & Sinicii habemus in tribus Mss., quorum duo tam exacte sibi consonant, ut nulla appareat diversitas, ne in voculis quidem minoris momenti, nisi rarissime. Primus est codex noster, notatus P. Ms. 154, non admodum antiquus; alterum est apographum ex Ms. monasterii Boni fontis, quod est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Remensi. Cum hisce etiam satis congruunt codices, quos vidit Marlotus, cujus verba mox dabo. Verumtamen in fragmento, quod ex suis codicibus recitavit Marlotus, voces quædam minoris momenti omissæ sunt, aut aliter expressæ, quam leguntur in dictis Mss. nostris. Tertium nostrum est descriptum ex codice Ultrajectino S. Salvatoris. In hoc omissa sunt plura, quæ ad gesta Sanctorum enarranda non conducebant, uti præfatio tota, aliaque deinde, quæ magis ad mores spectant quam ad historiam. Facta vero historica iisdem plerumque verbis hic narrantur, quibus referuntur in aliis Mss., ita ut suspicer aliqua ab hoc Ms. abrasa esse brevitatis studio, quod viderentur superflua. De codice suo Marlotus, qui alias ab ejus auctoritate recedit, sic loquitur cap. 13: Quod prædicti codicis stylus planus sit & simplex; nec multum abhorrens a modo loquendi veterum diaconorum, quibus nascentis ecclesiæ res gestas, & martyrum certamina conscribendi cura fuit: character quoque & codicis tegmentum antiquitatem præ se ferant quingentorum vel sexcentorum annorum, extetque tam Remis in bibliotheca matricis ecclesiæ, & apud S. Nicasium, quam Suessionis. Hæc ille sibi objicit ex judicio aliorum, quos apprime doctos fatetur & veritatis amantes.
[12] Verumtamen Marlotus ipse Acta hæc non magni facere videtur, [displicent Marloto, cujus opinioni sunt contraria:] cum ei adaptet verba Hincmari, alia occasione dicta: Nos scilicet habere eum ad lectionem, non vero ad proferendam auctoritatem. Verum hæc verba sunt hominis partium studio præventi, quod Acta SS. Sixti & Sinicii repugnarent Remensium traditioni, quam susceperat defendendam, de missione eorum per S. Petrum apostolum. Etenim nullum assignat Actorum vitium: nihilque directe Actis objicit, nisi sequentia: Deinde, cum Frodoardus prædicti codicis non meminerit, admodum probabile est, post ipsius obitum confectum fuisse ab auctore, qui gestis Sanctorum seu Legendariis texendis dabat operam, quorum gestorum cum apud nos ob vetustatem nulla restaret memoria, eisdem Sanctis Apostolicas virtutes attribuit, quo celebriores apparerent, & ab historiarum avidis prædicta eorum gesta legerentur. Ignota verisimiliter Flodoardo fuit hæc Vita, si credimus Marloto, quia eam non nominat. At mihi idem non apparet, cum omnia, quæ Flodoardus de Sanctis nostris scribit, ex hac Vita videatur sumpsisse; & nullibi ab ea recedat, nisi in assignando tempore ipsorum missionis. Deinde, etiamsi constaret ignotam fuisse Flodoardo, ne sic quidem fieret verisimile, scriptam fuisse post ejus Historiam. Quis enim credat, scriptorem hujus Vitæ voluisse, lecta Flodoardi Historia, ab eo ducentis annis recedere, tantoque spatio juniores facere Sanctos, quos celebrabat? Quod deinde dicit in eodem codice haberi Vitam SS. Memmii confessoris & Mauri martyris ejusdem styli, nihil facit contra Vitam Sanctorum nostrorum, licet revera dubitem, an ejusdem sint styli. Certe cum, ut subdit, alter ibi dicatur a B. Petro directus, alter vero a S. Clemente; non sunt hæ posteriores Vitæ ejusdem auctoris, qui S. Memmium Catalaunensem non retulisset ad tempora Apostolorum, Sixtum vero & Sinicium ad imperium Diocletiani; cum passim eodem fere tempore trium illorum adventus in Galliam figatur, aliis eumdem ad Apostolorum ætatem referentibus, aliis ad seculum III fere adultum.
[13] Tillemontius tom. 4 Monumentorum in S. Dionysio Parisiensi art. 21 suspicatur Acta SS. Sixti & Sinicii antiquiora esse Hincmaro, [scriptoris videntur antiqui, non tamen coævi: nec fabulosa sunt, sed jejuna.] qui Remensem rexit ecclesiam circa medium seculi IX, idque affirmat Bailletus in Tabula critica ad 1 Septembris. Neuter tamen multum auctoritatis Vitæ huic tribuit, neuter eamdem vehementer accusat, aut ullam sententiæ suæ rationem allegat. Uterque etiam hanc Vitam sequi maluit quam Hincmarum aut Flodoardum, ad statuendam epocham adventus eorum in Galliam. Eruditi Benedictini, qui componunt Historiam litterariam Franciæ, tom. 3 pag. 646 similiter credunt Vitam hanc Hincmaro anteriorem, adduntque non videri scriptam ante finem seculi VII, at nulla ratione addita. Porro nullas invenio rationes, cur Vita SS. Sixti & Sinicii nequeat esse scripta multo citius. Certe nihil occurrit in hisce Actis, ex quibus ostendi possit, scriptorem illorum necessario amovendum a seculo V aut VI, cum & stylus satis sit simplex, & nullibi ostendat Sanctis ipsis se longe posteriorem. Verumtamen coævum fuisse aut supparem nequaquam crediderim, quia Acta magis sunt jejuna, quam soleant esse scriptorum, qui facta per se aut per testes contemporaneos didicerunt. At id ipsum, quod pauca de Sanctis memoraverit, ostendit, eum noluisse Heroës suos commentitiis fabulis exornare.
[14] [Sententia Flodoardi de missis per S. Petrum Sixto & Sinicio,] De tempore, quo Sancti nostri missi sunt in Galliam, tres reperiuntur sententiæ, quæ suos singulæ habent patronos. Prima est Flodoardi, qui lib. 1 cap. 3 sic scribit: Nec solum apud Ethnicos tunc temporis tanti habitum Remorum populum, quin & apud primos Ecclesiæ Dei propagatores, atque per Euangelium in Christo patres, primæ hujus provinciæ nostræ sedis pontifices constat semper honore decoratos; adeo ut ipse beatissimus Ecclesiæ Christi princeps, Petrus apostolus, urbi nostræ beatum Sixtum a se archiepiscopum ordinatum cum suffraganeorum auxilio censuerit delegandum, idoneos ei ac necessarios in eadem provincia destinans socios, S. Sinicium videlicet, Suessonicæ sedis primo, nostrum postea præsulem, ac beatum Memmium Catalaunicæ urbis rectorem. Marlotus lib. 1 cap. 13, ubi hanc sententiam, quam traditionem ecclesiæ Remensis perperam nominat, stabilire conatus est, Flodoardi testimonium commendat hisce verbis: Verisimile non est eum, vetustioribus neglectis codicibus, fictam ac de novo excogitatam opinionem evulgasse, cum apud omnes diligens & sincerus scriptor habeatur. Nec, si monimentum aliquod vetustatis in provincia extiterit, credendum est eum latuisse; sed ei tamquam principis ecclesiæ canonico, ac fidei nostræ primordia dedita opera investiganti, quotquot erant bibliothecæ facile patuerunt. Sic ille de Flodoardo.
[15] [quam propugnat Marlotus:] Hujus vero opinionem mox confirmare nititur in hunc modum: Ac ne quis existimet hunc honorem (accepti a S. Petro episcopi) de industria Remensi ecclesiæ quæsitum, quo illustrior potiorque ob vetustatem evadat, Frodoardi sententia veterum testimoniis comprobanda est, Lotharii præsertim imperatoris, cujus epistolæ fragmentum ad Leonem Papam idem Frodoardus citat lib. 3 cap. 10, qua Remensis sedis B. Sixtus primus episcopus Apostolorum discipulus prædicatur, quod Fulco Hincmari successor clarius explicat alia epistola ad Stephanum V his verbis: “Sedem vero Remensem notum habeat ab antecessoribus præ Gallicanis omnibus ecclesiis semper fuisse honoratam, utpote cum primus Apostolorum beatus Petrus primum destinaverit huic urbi beatum Sixtum episcopum, & totius Gallicanæ regionis dederit ei primatum”. Habet hæc quoque Flodoardus lib. 4 cap. 1. Porro hisce argumentis, quæ non prorsus contemnenda sunt, alia minoris momenti addit Marlotus, videlicet Chronicon Senonense S. Petri Vivi, Chronicon Virdunense, Chronicon Autissiodorense, Martyrologium Romanum, Ms. codicem citatum a Vincentio Bellovacensi, Vitam S. Memmii Catalaunensis a Bosqueto editam, ac demum cum paucis neotericis Democharem & Baronium ad annum 46; hisque recensitis sic concludit: Stet igitur tamquam certum, a Christi natalibus anno XLVI, imperante Tiberio, orientem Christianæ fidei solem in Xysto, Sinicio & Memmio, Remos ac circumjectas Belgarum gentes suspexisse suscepisseque. Habes, lector, momenta hujus opinionis, quæ ad assensum movere possent, nisi gravioribus eliderentur. Ex conclusione vero facile agnoscas hominem ecclesiæ suæ amantem, qui non modo missionis seculum, sed annum etiam certum vult haberi ob auctoritatem solius Baronii, licet revera Baronius non asserat, eo anno missos Sixtum & Sinicium, sed solum ad illum annum referat, multos a S. Petro missos, sed diversis temporibus.
[16] Altera sententia est Hincmari Remensis archiepiscopi, [hujus rationes enervat auctoritas Hincmari, qui scripsit missos a Sixto Papa:] qui in Opusculo 55 capitulorum cap. 16 de misso S. Sixto sic loquitur: Et postquam beatus Sixtus a Sixto Sedis Romanæ Pontifice primus ad Remensem metropolim fuit directus episcopus, in Christianismo per quindecim archiepiscoporum tempora … in Remensi parrochia (seu diœcesi) mansit ecclesia Laudunensis, quæ primum a S. Remigio accepit episcopum, ut pluribus exponit. Non explicat Hincmarus, an velit S. Sixtum missum fuisse a Sixto I, qui ante medium seculi secundi pontificatum administravit, an vero a Sixto II, qui brevem pontificatum glorioso martyrio finivit anno 258, quique alios quosdam viros apostolicos in Gallias misisse scribitur apud nos tom. 2 Augusti pag. 128 & 129. De Sixto II probabilius certe id dici potuit quam de Sixto I, uti patebit ex ordine episcoporum Remensium, qui Hincmarum non latuit, ideoque existimo ipsum de Sixto II locutum. Porro hæc opinio Hincmari vehementer enervat rationes pro opinione prima expositas. Nam Hincmarus vir fuit eruditus & retinens admodum prærogativarum ecclesiæ suæ; nec fautores primæ opinionis ullum habent testem Hincmaro antiquiorem, cui Lotharius imperator contemporaneus, Fulco suppar, Flodoardus longe posterior. Vidit hoc incommodum Marlotus atque ita respondet: Nam cum ei sit Fulco suppar, æqualem cum eo habet auctoritatem, cui cum accedat Frodoardi Fulconi supparis auctoritas, duo præponderabunt uni, præsertim cum Frodoardus (ut dixi) dedita opera ecclesiæ Remensis Historiam scripserit, ac diligenter, antequam publici juris fieret, investigatis accurate prædictæ ecclesiæ monumentis Hincmaro antiquioribus, eam emendaverit, ut ipse testatur in proœmio Ostendit hæc responsio, non adhærendum necessario scriptoribus Remensibus seculi noni & decimi, cum ipsi in diversas abierint sententias. Progredior igitur ad tertiam sententiam, quæ solidioribus niti videtur fundamentis.
[17] Acta habent Sanctos Roma missos sub Diocletiani & Maximiani imperio, [Acta habent Sanctos in Galliam missos tempore Diocletiani,] postquam SS. Crispinus & Crispinianus martyrio coronati erant circa annum 287 aut 288, ut vult Tillemontius tom. 5 in Persecutione Diocletiani art. 2, tempus illud probans ex morte Rictii Vari, sub quo dicuntur passi. Itaque secundum Acta Sixtus & Sinicius missi videntur circa annum 288. Actis consonat Breviarium Remense anni 1543, cujus verba subjungo, omissis non necessariis: Sancti Sixtus atque Sinicius Romæ oriundi, ibi sancte & religiose a successoribus beatorum Apostolorum a cunabulis in Lege educati divina, præclaræ suæ indolis, juste ac sine querela conversando, ibidem monstravere sanctitatem… Qualiter lux sanctitatis eorum in has partes emicuerit, paucis intimare curabimus. Igitur eo tempore, quo Diocletianus & Maximianus imperatores tyrannica dominatione persecutionem in Christianos excitaverant, … sancti Dei Crispinus & Crispinianus … in urbe Suessionica verbum vitæ populis annunciantes morabantur. Sed quia nonnulli in eadem urbe per ipsorum prædicationem ad fidem Christi conversi fuerant, & propter supradictam persecutionem admodum rari essent in Galliarum partibus Christi relicti ministri.., denique ostenderunt se per visum Pontifici Romanæ tunc temporis Sedis, asserentes & se per martyrii gloriam ad regna assumptos cælestia, & oves, pro quibus ipsi exemplo Domini sui sanguinem fuderant, pastoris absentia desolatas manere in terris… Post hanc itaque beatorum martyrum visionem atque ammonitionem; certior factus idem Pontifex, divinitus se per Sanctos Dei ammonitum, convocato clero, ordinavit sanctum Sixtum episcopum; & ad solatium ei procuratur beatus Sinicius, tunc quoque ab eodem Pontifice presbyter consecratus, qui & ipse magnarum virtutum vir universorum testimonio comprobatus habebatur. Hæc eodem modo in Actis relata ostendunt, qualis fuerit Remensium traditio usque ad medium seculi XVI de primis suis Episcopis, evincuntque, Flodoardi opinionem non invaluisse, sed potius neglectam fuisse apud Remenses. Breviarium anni 1630, ex quo elogium dedi num. 8, similiter repugnat opinioni Marloti, cum Sancti dicantur missi, non a S. Petro, sed a Romano Pontifice, peractis olim… Apostolorum pro Christo legationibus.
[18] [quæ sententia convenit cum ordine primorum episcoporum;] Sententia nostra de missis circa annum 288 Sixto & Sinicio optime concordat cum catalogo episcoporum Remensium, uti & Suessionensium, idemque catalogus opinionem Marloti prorsus reddit improbabilem. Quindecim numerantur episcopi usque ad S. Remigium in ecclesia Remensi, nec plures numeravit Hincmarus, cujus verba dedi num. 16, cum ait Laudunum, quod primum episcopum accepit a S. Remigio, per quindecim archiepiscoporum tempora spectasse ad diœcesim Remensem. Inter episcopos autem Remenses quartus ab omnibus collocatur Betausius seu Imbetausius, atque hic anno 314 interfuit concilio Arelatensi, cui subscriptus legitur apud Labbeum tom. 1 Col.oc modo: Imbetausius episcopus, Primigenius diaconus, de civitate Remorum. Hinc facile in sententia nostra texi potest chronotaxis aliqua quatuor primorum antistitum ecclesiæ Remensis. Spatium enim, quod reperitur inter annum 288 & 314, sufficiens est, ut credi possit tres eo tempore sedisse episcopos, ex quibus secundus non nisi annuum tenuit episcopatum, etiamsi velimus suspicari, Betausium jam aliquot annis sedisse ante concilium. Demochares habet eum consecratum a Melchiade Papa anno 312, sed sine certo auctore, inquit Marlotus cap. 25. Itaque credamus S. Sixtum, postquam in Galliam pervenerat, decennio circiter laborasse ad conversionem Remensium & Suessionensium, obiisse vero circa annum 300, ac Sinicium uno anno serius, uti in Actis dicitur; potuit sic Amantius ad decennium quoque sedere ante Betausium. Verum uti in hac chronotaxi nihil est absoni, ita nihil certi: nam S. Sixtus etiam diutius supervivere potuit, tantoque brevior fiet Amantii episcopatus, quanto Sixtus superfuerit diutius. Porro ordo primorum episcoporum Remensium satis etiam conciliari potest cum sententia Hincmari, si velit S. Sixtum missum esse a Sixto II, sed tunc multo prolixior fiet Sixti & Amantii episcopatus.
[19] Quam male cum opinione sua cohæreat expositus ordo episcoporum Remensium, [at idem ordo evertit opinionem primam;] vidit probe Marlotus, sed omnes intendit nervos, ut amoliretur incommodum. Versat hunc lapidem toto capite 18, & verisimilia facere conatur, quæ omni prorsus verisimilitudine carent. Agnoscit tres primos serie continuata Remensi cathedræ præfuisse, eosque defunctos vult seculo primo. Post hos nullos fuisse Remis episcopos usque ad tempora Constantini Magni, sub quo quartus occurrit Betausius, scripserat Flodoardus lib. 1 cap. 5. Quod an consulte & veraciter dictum ab eo, inquit Marlotus, aut temporis edacitate ab ecclesiasticis potius tabulis horum nomina penitus exciderint, merito quis dubitare posset. Verum id veraciter dictum a Flodoardo, satis est certum ex testimonio Hincmari supra dato, & omnium consensu. Audi, quid de quatuor primis scripserit Albericus monachus in Chronico ad annum 336: Antequam ulterius procedamus, hic attingenda est breviter historia Remensis. Legitur quod post mortem Crispini & Crispiniani missi sunt a Roma sancti isti Sixtus & Sinicius, primi Remensium archiepiscopi, cum nepote Divitiano, qui fuit secundus post Sinicium Suessionensem episcopum. Tertius Remensis archiepiscopus Amausius, quartus Bethausius, in isto tempore Magni Constantini, & interfuit concilio Arelatensi primo, quod per Mauritium * ejusdem urbis episcopum relatum est ad beatum Silvestrum, Volusiano & Aniano consulibus. Isti quatuor primi Remenses episcopi tumulati fuerunt in ecclesia beati Sixti. Hæc igitur dubitatio Marloti fundamento caret, uti ipse satis advertit, cum illi non amplius insistat.
[20] Hinc omnes recenset persecutiones gentilium, ut ostendat sedem Remensem potuisse episcopo carere toto seculo secundo & tertio, [cum prorsus incredibile sit, ecclesias Remensem & Suessionensem vacavisse duobus seculis,] idque non esse improbabile. Audi rationem ejus præcipuam, quam exprimit his verbis: Etenim cum electio, genuina pastorum matrix, libertatem in eligentibus supponat, si hæc opprimatur præfectorum tyrannide, frequenti Cæsarum per Remos transitu, bellis intestinis aut tumultibus populorum, quid mirum si pontificiæ sedes tamdiu orbitate languescant? Post hæc persecutiones enumerat; at non ostendit has acerbiores Remis fuisse, quam in aliis orbis partibus. Cur igitur hæ persecutiones magis Remis electionem impedivissent quam in aliis urbibus, quibus episcopos præfuisse seculo secundo & tertio, certissime novimus? In Italia certe magis continuæ fuerunt persecutiones quam in Gallia, neque ideo tamen ecclesiæ præcipuæ, de quarum antiquitate certo constat, tam diuturno tempore episcopis caruerunt, uti nec in Oriente nec in Africa, ubi tyrannorum crudelitas non minus desæviit. Certe nulla umquam tam diuturna eodem in loco fuit persecutio, ut electionem episcopi multis annis impedierit, nedum duobus seculis. Deinde si Remis eligi non potuisset episcopus, numquid Ecclesiæ Romanæ erat episcopum mittere ad ecclesiam tot turbinibus agitatam, cœptaque per tres episcopos promovere per alios? Numquid a tempore Decii ad Diocletianum usque varii in Galliam missi virorum Apostolicorum manipuli, qui non paucas ibidem fundaverunt ecclesias? Cur igitur neglectæ fuissent Remensis & Suessionensis, si jam a primo seculo fuissent fundatæ? Hæc sane mihi maxime miranda viderentur, si dicerentur a scriptore, cujus auctoritati non liceret refragari: at incredibilia prorsus sunt, dum solum nituntur auctoritate scriptorum noni & decimi seculi, quos amor antiquitatis ecclesiæ suæ facile impellere potuit, ut, relictis melioribus, fabulosas notitias sequerentur.
[21] [& aliunde colligatur, ecclesiam Remensem non diu vacasse;] Etenim alia etiam persuadent, ecclesiam Remensem non diu vacasse post mortem S. Amantii. Primo Amantius sine martyrio finivisse vitam videtur, æque ac Sixtus & Sinicius, omnes in eadem ecclesia sepulti, quam etiamnum superesse vult Marlotus. Tres ergo episcopi in pace obierant, ut quartus facile posset succedere. Secundo cum Betausius in eadem cum ipsis ecclesia dicatur sepultus, vix dubitari potest, quin ipsis continuo successerit. Tertio multæ Galliarum ecclesiæ episcopos habebant sub Diocletiano, cujus persecutio ibidem minus sæviit, præsertim eo tempore, quo in aliis Romani imperii partibus erat vehementior: nam Constantius tunc Galliis præerat, & Christianos aut protegebat, aut certe non vexabat; cur igitur nec Remensis nec Suessionensis ecclesiæ suos habuissent antistites? Stabat Remis ecclesia a S. Sixto ædificata, tres in ea resederant antistites, omnes sine martyrio defuncti, nulla ostendi potest persecutio, quæ Remenses afflixit acrius, nisi sola forsan sub præside Rictio Varo; aliena ergo a proposito tractat Marlotus, cum non sine exaggeratione enumerat gentilium imperatorum persecutiones, quæ modo in una, modo in alia orbis Romani parte magis sævierunt. Quis enim hujusmodi ferat ratiocinia? Christiani persecutionem passi sunt in Africa, non potuit igitur eligi Remensis episcopus.. Italia perpetuis fere persecutionum procellis agitata est a Nerone usque ad Constantinum; ergo nullus per ducentos & plures annos haberi potuit in urbe Remensi antistes. Quis, inquam, sic ratiocinanti aures præbeat? Attamen non alia est ratiocinatio Marloti, si recte expendatur.
[22] [Actis igitur inhærendum, quæ etiam per se majorem hac in re fidem merentur.] Hisce accedere possent aliæ rationes, atque auctoritas Sulpitii Severi ac S. Gregorii Turonensis, sed eas prætermitto, quod nolim hic disputare de promulgata primum fide in Galliis. Nam etsi aliæ deessent rationes, una solum consideratione facile videbimus auctoritatem Actorum præponderare auctoritati Flodoardi. Rarissime invenimus initium alicujus ecclesiæ, aut ætatem alicujus Sancti, referri a scriptore quodam ad secula posteriora. Contra experimur, amorem antiquitatis effecisse apud multos medii ævi scriptores, ut initia urbium, ecclesiarum, Ordinum, aliarumque rerum, referrent ad tempora longe anteriora. Itaque suspicari non possumus, auctorem Actorum alia de causa adventum SS. Sixti & Sinicii fixisse sub imperio Diocletiani & Maximiani quam amore veritatis, quam discere poterat ex monumentis ecclesiæ Remensis. At de Flodoardo non immerito suspicio oriri potest, nimio antiquitatis amore ad falsam opinionem fuisse abreptum. Neque idcirco dicendum necessario est, eum fictam ac de novo excogitatam opinionem evulgasse, aut non vidisse monumenta antiqua ecclesiæ Remensis: nam contrarium mihi prorsus persuadeo. Viderat, ut opinor, Acta edenda, cum iis consentiat, excepto missionis tempore; viderat certe Hincmarum, cujus verba adducit: viderat etiam Lotharii imperatoris & Fulconis episcopi verba, ex eo data num. 15. Viderat ergo Flodoardus tres diversas opiniones de missione SS. Sixti & Sinicii, ex iisque elegit eam, quæ antiquitatem ecclesiæ suæ magis commendabat, eamque sine ulla probatione ut veram proposuit. Idem fecit Marlotus, adhibita longa disputatione, quæ nihil magis videtur docere, quam imperium voluntatis in intellectum, quo fit, ut ea facile vera credamus, quæ vera esse nimis volumus.
[Annotata]
* Marinum
§ III. An Sancti dicendi sint martyres, an confessores: nullus ante ipsos Remis episcopus.
[Martyres qua occasione vocari cœpti, exponitur,] Laudatus Marlotus cap. 15 inquirit, utrum Sancti nostri habendi sint martyres, an confessores. Martyrologium Romanum Baronii martyres vocavit, Acta vero clare martyrium negant. Andreas Saussayus Tullensis episcopus martyrium eorum probare conatus est dissertatione hunc in finem edita, quam refutat Marlotus. Porro occasionem asserti primum a Demochare martyrii explicat Marlotus his verbis: Cum ad ornatum sui Operis de sacrificio Missæ primos cujusque civitatis episcopos summa diligentia perquireret Demochares, ad Jacobum Bridou Remensis ecclesiæ pœnitentiarium sibi amicissimum pro Remensibus literas mittit. Hic nescius forsan aut anceps, quid rescriberet de Xysto & Sinicio, cum Frodoardus satis obscure loquatur de genere mortis, quod prædicti Archiepiscopi obierunt, proprio genio martyres fecit schedula ad Democharem transmissa, quam nullo examine, sed ex fide auctoris, ut sæpe fit, suis operibus intexuit. Baronius hunc secutus est in Martyrologio, tamquam rerum Gallicanarum callentissimum, cui subscripsere, quotquot postmodum conficiendis Martyrologiis studium impenderunt, ob reconditam prædicti Cardinalis eruditionem, honoremque Romano Martyrologio (ut par est) ab omnibus exhibitum, quod ex incorruptis Ecclesiæ monumentis se confecisse testatur. Hactenus de occasione, qua nata est opinio de martyrio.
[24] Refert deinde argumenta, quibus Saussayus opinionem suam probare nititur: [ostenditurque, quibus argumentis martyrium propugnaverit Saussayus;] Primaria ratio, inquit, petitur ex circumstantia temporis: … putant enim quotquot sub Nerone & Domitiano claruerunt, sanguine fuisse purpuratos. Verum neque eo tempore vixerunt Sancti nostri, neque verum est, omnes fuisse martyres, qui tunc floruerunt. Deinde Illustrissimus Sausseyus Tullensis episcopus in Martyrologio Gallicano, & in Apologetico libello adversus archiepiscopum Lugdunensem, contendit errorem irrepsisse in Breviarium Remense reformatum, & in Litanias, ubi S. Xistus cum Sinicio inter confessores recensetur, putatque Remenses traditionem suam ejurasse, eo quod Galesinus, Ferrarius in Topographia, Demochares, Colvenerius, Chanarius & Robertus cum Baronio conspirent, multumque exaggerat Martyrologii Romani, editi sub Gregorio XIII, anno MDLXXXIV auctoritatem, quasi indubitata fide hoc esset tenendum. Hæc ex Marloto recitavi, quod Opusculum Saussayi mihi non sit ad manum. Jam vero ad istas auctoritates neotericorum dixisse sufficiat, omnes a Demochare, quem Baronius in Romano Martyrologio secutus est, in eam opinionem deductos, sed eorum auctoritatem non sufficere, cum antiquiora monumenta, ipsaque Remensis traditio repugnet.
[25] [sed martyres non fuisse probant Acta, Flodoardus, ipsa Remensium traditio.] Flodoardum etiam opinioni suæ adaptare voluit Saussayus, licet ei clare sit contrarius. Gesta utriusque in episcopatu & obitum breviter narrat lib. 1 cap. 3 hisce verbis: Sanctus vero Sixtus Remorum primus episcopus, etiam Suessionicam fundasse fertur ecclesiam, & B. Sinicium collaboratorem & cooperatorem suum inibi constituisse; quique post ejusdem S. Sixti decessum, nepote suo, ut ferunt, sancto Divitiano Suessoni a se pontifice ordinato, quoniam noviter instituta Remensis ecclesia lacte adhuc tenera forte fovebat pignera, necdum ad onus pontificale perferendum robusta, Remis archiepiscopalem (ea cogente necessitate) subiit cathedram. Ubi pro animarum salute fideliter elaborans, bonumque certamen decertans, cum Decessore, ut in cælis, ita etiam meruit in terris habere consortium, unius ejusdemque templi tumbæque sortitus cum beato Sixto sepulcrum. Nullum hic verbum de martyrio Sanctorum nostrorum, nec alibi in Flodoardo. Acta vero clarissime habent, utrumque Sanctum in pace obiisse. Traditionem ecclesiæ Remensis accipe ex laudato Marloto: Quod si divini Officii, Missalis, Litaniarum, vetustiorumque inscriptionum in capsis & imaginibus habenda sit ratio, tanta nobis horum vis suppetit, ut sine lectoris tædio vix media pars hic posset adferri. Mss. codices, Antiphonalia, Gradualia, id etiam aperte testantur. Unde satis mirari non possum, quomodo Sap. & illust. Tullensis episcopus dicat, Remenses patrum traditionem reliquisse, cum hujusce traditionis nullum extet vestigium, nec in Missalibus, nec in Martyrologiis, quæ cum vetustatem spirent, ut ex charactere patet inspicientibus, majoris aut certe æqualis sunt auctoritatis cum ipsis, quæ ab illo fidenter nobis opponuntur. Non autem, ut ante advertit, verisimile est, ecclesiam Remensem sic se ingratam erga Tutelares suos exhibuisse, ut lauream martyrii ab iis sciens abstulerit, si a veteribus delata fuisset. Recte quidem hæc Marlotus. Verum eodem modo ratiocinari debuisset contra antiquitatem nimiam SS. Sixti & Sinicii, quæ æque est contraria traditioni Remensium, in Breviariis eorum, aliisque monumentis expositæ.
[26] [Alius a quibusdam confictus Remensis episcopus tempore Apostolorum:] Theodoricus Pauli Gorcomiensis seculo XV compilavit Chronicon universale apud nos Ms. In eo a fol. 248 dat catalogum antistitum Remensium, qui passim satis consonat aliis catalogis vulgatis, gestaque SS. Sixti & Sinicii compendio recitat. Verum scriptor iste alium statuit episcopum Remensem ante S. Sixtum, eumque & Petrum nominat & a S. Petro missum affirmat. Accipe breve, quod Petro suo ille texuit elogium: Petrus sanctus discipulus sancti Petri apostoli, ab eodem apostolo Remis missus, prædicando multos convertebat, & fidem Christi ibidem primus dilatavit. Quo defuncto, non reperitur, aliquem sibi successisse in ecclesia Remensi, nisi anno Domini CCXCV. Non opinor hunc habendum a Remensibus pro episcopo; sed fictitium haud dubie credent hunc Petrum. Attamen neutiquam crediderim primo confictum esse a laudato scriptore, qui satis videtur sincerus, sed nimis credulus. Hinc itaque colligimus, antiquitatem Remensi ecclesiæ quæsitam fuisse modis variis, nec mirandum esse, si qui tantæ antiquitatis amore SS. Sixtum & Sinicium ad Apostolorum tempora retulerint, cum etiam fuerint inventi, qui fictitium episcopum obtruserunt.
[27] Rectius de Sixto & Sinicio scripsit laudatus Theodoricus, [Sanctorum elogium aliud,] cujus elogium subjungo: Sixtus sanctus successit hoc ordine. Sancti enim martyres Crispinus & Crispinianus sub Diocletiano & Maximiano imperatoribus anno Domini CCXCI martyrizati a Rictiovaro in urbe Suessonica, ostenderunt se per visum S. Caio Papæ, asserentes & se per martyrii palmam assumptos ad regna cælestia, & oves, pro quibus ipsi exemplo sui Domini sanguinem fuderant, pastoris absentia desolatas manere in terris. Qua de re, inquiunt, tibi eas commendamus. Tunc sanctus Papa Caius de consilio cleri elegit mittere sanctum Sixtum, qui fatebatur se indignum tali dignitate, paratum tamen ad omnem obedientiam. Ordinatur ergo ab eodem sancto Papa episcopus, & Sinicius presbyter consecratus ei associatur. Venerunt igitur ad urbem Remensem, … prædicaverunt Euangelium Christi, & multos converterunt. (Hæc multorum conversio Actis est contraria.) Tandem venerunt Suessionem, sicut sancti martyres prædicti Crispinus & Crispinianus petierant: ubi a Catholicis benigne recepti constanter prædicabant, & per gratiam Dei cotidie fideles augebantur. Et cum ecclesia ibi dilataretur, & fama sanctitatis eorum, sanctus Sixtus visitavit Remenses, scire cupiens, si forte per gratiam Christi converterentur. Et ecce qui prius eum, ut superstitiosum spreverant, audita fama sanctitatis ejus & miraculorum, ut patrem susceperunt, ubi prædicando populum multum acquisivit.
[28] Sanctum autem Sinicium Suessionicæ ecclesiæ consecravit episcopum: [Actis & dictis nostris conforme.] ipse autem in ecclesia Remensi prius resedit, quia populosior & magis idololatriæ dedita videbatur: sicque duo hæc luminaria in utroque loco effulserunt miraculis & doctrinis. Destruuntur fana, construuntur ecclesiæ; ministri consecrantur, fideles augentur. Interea sanctus Sixtus plura prædixit, & diem obitus sui longe ante præsciens, coëpiscopo beato Sinicio denuntiavit. Flebat igitur sanctus Sinicius, orans Deum, ut ipse pariter cum sancto Sixto assumeretur ex hac vita. Flebant & discipuli, ne relinquerentur desolati; ita quod sanctus Sixtus compatiens etiam flebat, & consolabatur eos, prædicens sancto Sinicio, quod post unum annum eodem die, quo ipse migraret, sequeretur, commendans ei curam utriusque ecclesiæ. Et hortatus est omnes, ut bonum certamen certarent, cursum in charitate non ficta consummarent, fidem servarent. Post hæc febre correptus, accepto Corpore Christi, in Kalendis Septembris migravit ad Dominum. Quem sanctus Sinicius sepelivit in ecclesia, quam ipse in suburbio ejusdem civitatis construxerat. Cujus festum colitur Kalendis Septembris. Hisce de S. Sinicio addit sequentia: Sinicius sanctus missus a præfato Papa S. Caio cum S. Sixto, cum post obitum sancti Sixti per unum annum rexisset utrasque ecclesias, circa diem prædictum venit ad urbem Remensem, & fecit sibi fieri sepulcrum juxta sarcophagum beati Sixti, & mortuus est eodem die, quo prædixerat sanctus Sixtus, & sepultus est juxta eum, ut, sicut in vita sua dilexerant se, sic in morte non essent separati. Ubi clarent infinitis miraculis ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi.
VITA
auctore anonymo.
Ex codice nostro Ms., & monasterii Boni fontis, collatis cum Ms. Ultrajectino.
Sixtus episc. conf. Remis in Campania Gall (S.)
Sinicius episcopus confessor Remis in Campania Gall (S.)
BHL Number: 7815
A. Anonymo.
[Utile est Sanctorum gesta narrare. Hi autem Sancti Romæ nati,] Sanctorum laudes atque actus enarrare magnæ creditur esse utilitatis, scilicet quia & honor ipsis major inde impenditur, & legentibus per hoc sive audientibus exemplum sanctæ conversationis exhibetur. Multi enim sunt ad intelligenda, quæ sunt divina, minus capaces, & tamen quod ex præceptis non intelligunt, exemplis Sanctorum addiscere non ignaviter concupiscunt. Hac igitur de re necessarium duximus sanctissimorum patrum Sixti ac Sinicii vitam describere, quatinus, quia per ipsos Euangelicæ prædicationis Christianæque religionis initium nostras in partes advenit, eorum etiam exemplis, æque ut patrociniis, futura ætas institutionis sacræ suscipiat emolumenta. Nam jure ipsi de nobis fateri possunt: Etsi aliis non sumus apostoli, vobis sumus. Sancti itaque supradicti Romæ oriundi, ibique sancte & religiose a successoribus beatorum Apostolorum nobiliter a cunabulis in lege educati divina, præclaræ suæ indolis, juste ac sine querela conversando, ibidem monstravere sanctitatem.
[2] [postquam SS. Crispinus & Crispinianus martyrio coronati] Sed quia juxta veritatis testimonium civitas in monte posita abscondi non potest, nec lucerna accensa sub modio latere debet, qualiter lux sanctitatis eorum in has partes emicuerit, paucis intimare curabimus. Igitur eo a tempore, quo Diocletianus & Maximianus imperatores tyrannica dominatione persecutionem in Christianos excitaverant, multosque Sanctorum diversis afflictos passionibus * martyres Deo dignos peremerant, sancti Dei Crispinus & Crispinianus b, qui quondam cum multis aliis ab urbe Roma Gallias pro Dei amore & Euangelicæ prædicationis institutione adierant, in urbe Suessionica c verbum vitæ populis annuntiantes morabantur: ubi cum diu in studio euangelizandi commanerent, Rictiovarus, prædictorum augustorum crudelissimus carnifex, illuc adveniens, tormentis eos variis a fide Christi avertere elaboravit, sed, Domino suos protegente & adjuvante, non valuit: sicque glorioso martyrio consummati regna cælestia viri sancti feliciter petierunt.
[3] [apparuerant Romano Pontifici, ut prædicatores mitteret in Galliam,] Sed quia nonnulli in eadem urbe per ipsorum prædicationem ad fidem Christi conversi fuerant, & propter supradictam persecutionem admodum rari essent in Galliarum partibus Christi relicti ministri, curæ fuit jam dictis Sanctis, licet in requie beata assumptis, ne eorum labor imperfectus remaneret in terris, alios sibi in idem opus vicarios procurare. Denique ostenderunt se per visum Pontifici Romanæ tunc temporis Sedis d, asserentes, & se per martyrii gloriam ad regna assumptos cælestia, & oves, pro quibus ipsi exemplo sui Domini sanguinem fuderant, pastoris absentia desolatas manere in terris. Qua de re, inquiunt, tibi eas commendamus, tuæque e curæ committimus, quas Deo acquisivimus animas: tu enim Sedem tenes Apostolicam, & ad te jure pertinet omnium cura ecclesiarum. Nos quoque juste tali pro necessitate ad hanc Sedem recurrimus, a qua missi sumus. Tuum ergo erit jam ex hinc providere aliquos non segnes neque tepidos, verum strenuos atque industrios, Christi videlicet ministros, qui nostra vice pastoris officio oves, quas Deo lucrati sumus regendas atque augmentandas suscipiant, quatinus, quos sibi Christianos cælorum Rex per nos nuper acquisiverat, maligni insidiatoris versutia a fide recta non subvertat.
[4] Post hanc itaque beatorum martyrum visionem atque admonitionem certus * factus idem Pontifex divinitus se per Sanctos Dei ammonitum, [consecrantur a Pontifice, Sixtus episcopus, Sinicius presbyter,] convocato clero, cœpit quærere, quos in Gallias euangelizandi gratia destinare potuisset. Denique omnium pene, qui aderant, consonans fuit testimonium, præfatum sanctum Sixtum huic operi esse aptissimum: quippe f quia esset vir totius prudentiæ ac mansuetudinis, juxta Salvatoris præceptum, dicentis: Estote prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbæ. Qui etiam, ut ipsorum testimonium ratum & adeo præordinatum non dubitaretur *, semetipsum, licet indignum clamitans, tamen spontaneum ad omnia, quæ ei causa obedientiæ a Sede injungerentur apostolica, promptissima voluntate esse fatetur. Ardebat g enim non mediocri desiderio labores pro Christo subire; quatinus hac occasione quandoque etiam ad martyrii gloriam posset pertingere. Quid plura? Ordinatur episcopus, & ad solatium ei procuratur beatus Sinicius, tunc quoque ab eodem Pontifice presbyter consecratus. Qui & ipse magnarum virtutum vir universorum testimonio comprobatus habebatur.
[5] Destinantur h itaque ad Gallias boni & electi Milites Christi, [missique in Galliam perveniunt Remos, ubi prædicant sine magno fructu;] velut agni inter lupos, comitante pariter cum eis ipso, qui suis pollicitus est, dicens: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi. Cujus adjutorio suffulti, per longi itineris diverticula verbum vitæ quibuslibet audire cupientibus disseminantes, tandem intra Gallias urbem adiere Remensem. Cujus portam intrantes, statumque loci considerantes, vident historiam suæ gentis in foribus ejusdem civitatis sculptam esse: siquidem hæc civitas a Romanis constructa ex nomine Remi, fratris videlicet Romuli, Remis i fertur nuncupata. Memoriam itaque suæ gentis inibi sculptam contuentes, quasi aliqua invitante familiaritate, ibi aliquandiu habitare delegerunt, probandi scilicet gratia, si Christus in ea urbe per ipsos fidei suæ aliquos aggregare dignaretur. Commorantes ergo ibidem aliquanto tempore, verbum Dei populis cottidie prædicabant; sed perpaucos invenire potuerunt, qui salubria eorum monita percipere cum cordis aviditate mallent. Erat enim civitas hæc nimium adhuc idolatriæ & superstitioni gentilium dedita.
[6] Ipsi quoque non immemores eorum, quæ sibi specialius injuncta fuerant, [Suessiones tendunt, ubi excepti a Christianis] quæque martyres jam dicti per visum cælitus commonuerunt, hac relicta urbe, Suessionem ire contendunt. Quo ingressi, quia nonnullos eorum, quos martyres Christi ad fidem imbuerant Catholicam, ibidem viventes repererunt, gratanter & liberalissime ab eis sunt suscepti. Denique k & ipsi, post longi itineris gravia & laboriosa certamina, tamquam marinis erepti periculis, optata jam pace, acsi tranquillissimo portu, frui in Christo cepere. Cum magna itaque constantia verbum vitæ civibus prædicabant, Domini quoque gratia tribuente, augebantur cotidie qui salvi fierent in Christo. Castissima enim ipsorum & sobria vita, causa eis erat salutis.
[7] [ecclesiam multoram conversione augent:] Miracula quoque & sanitates, quas per eos Dominus facere dignabatur, non minimam in corde eorum credulitatem pariebant. Nihil quippe in ipsis defuisse cognoscitur eorum, quæ Domini pietas fidelibus suis promiserat, dicens: Signa autem eos, qui in me crediderint, hæc sequentur. In nomine meo dæmonia ejicient, linguis loquentur novis, serpentes tollent. Et si mortiferum quid biberint, non eis nocebit. Super ægros manus imponent, & bene habebunt. His itaque miraculis attestantibus, longe lateque fides Christi a quam plurimis magnificabatur, & gloria nominis ejus passim diffundebatur, ita ut etiam isti, qui paulo ante in Christianos persecutores extiterant acerbissimi, jam in melius conversi, aut ex toto crederent, aut certe benignitatis favore molliti, mitiores erga Dei cultores existerent. Qui affectione donati, plurimum in eodem loco simul peregerunt temporis, doctrinæ & actioni virtutum studiosissime operam dantes.
[8] [Sixtus Remos regressus, multos ibi quoque convertit,] Cum vero ecclesia Christi jam in ea urbe cepisset dilatari, ac fama sanctitatis eorum celebris apud quoslibet vicinos haberi, memoratus pontifex beatissimus Sixtus divini amoris instinctu iterum visitationis gratia urbem adire studuit Remensem, cupiens perquirere sollicitius, si tandem divina pietas, ad fidei suæ percipienda insignia, corda ibi degentium aliquo suæ accenderit lumine caritatis. Cujus laborem miseratus Dominus, etiam apud eos ostium fidei ipsi aperire dignatus est, ita ut, qui antea illum tamquam vana ac superstitiosa docentem abominati sunt, audita fama sanctitatis ejus, miraculorumque signis, eum jam quasi patrem atque institutorem totis ambirent suscipere viribus. Cepit igitur Vir Deo plenus ibi quoque doctrinæ insistere, & adjuvante superna clementia, multus per prædicationem ejus populus ad fidem conversus est Catholicam.
[9] [& Sinicium ad se vocatum consecrat Suessionensem episcopum:] Qui comperto, quod ibi quoque locus prædicandi sibi a Domino præparatus esset, convocato ad se jam fato sacerdote atque commilitone suo Sinicio, tractare cepit, qualiter per eos utraque civitas in religione posset cepta proficere, & l uterque simul populus cotidianæ institutionis ac ministerii divini pariter solatio frueretur. Quid multa? Elegit ipse in hac eadem urbe divinitus inspiratus residere, quia & populosior, & magis idolatriæ dedita videbatur. Beatum vero Sinicium, ut Suessionensi præesset ecclesiæ, consecravit episcopum, atque abhinc quilibet eorum suam specialius regere cepit ecclesiam; sicque contigit ut primus episcoporum cathedram Remensis ecclesiæ beatus Sixtus obtinuerit.
[10] [auctis multum utroque loco fidelibus, Sixtus mortem suam prædicit Sinicio.] His ita dispositis, ceperunt hi duo Præsules Christi in utroque loco, veluti magna duo cæli luminaria, doctrina & miraculorum effulgere signis. Denique destruuntur fana, construuntur ecclesiæ, plebs fidelis augetur; multi quoque ab eis lege instituuntur divina. Crescente etiam discipulorum numero, ministri ecclesiæ consecrantur, atque omnia in divinis cultibus rite perficiunt. Cum ergo talibus hisque similibus multo essent intenti tempore, divisi quoque mutuo viderentur loco non animo, vultu non affectu, carne non spiritu, cepit beatissimus Sixtus inter cætera virtutum opera prophetiæ etiam pollere spiritu, & plura, quæ erant ventura, familiaribus quibusque & concivibus prædicere. Unde contigit etiam, ut obitum suum longe ante præscierit, beatissimoque præsuli & coëpiscopo Sinicio diem sui exitus denuntiaverit.
[11] Qui charitatis stimulatus affectu, multo cepit anxiari tædio, [qui multum de ea dolet, uti & fideles, quibus innotuerat:] si beato Viro superstes in hac vita fore cogeretur. Desiderabat enim, ut sicut hic in Christi extiterant servitio comites, ita quoque & in morte individui permanerent. Flebat igitur amaris lacrymis, & ut cum sancto Viro pariter assumeretur, questuosis precibus exorabat. Discipulorum quoque ac subjectorum, quibus hoc ipsum scire licuit, planctus erat non minimus, conquerentium ac dicentium, se pastoris desolatos absentia, luporum patere morsibus; implorantes etiam se non destitui, congeminando preces & luctus, voces dabant in cælum, in tantum ut vix quoque Vir Dei temperaret a lacrymis, cupiens & eis adhuc in præsenti solatio non deesse, & tamen sciens multo melius dissolvi & cum Christo esse.
[12] Plurimis itaque eos verbis & exhortationibus consolatus, [prædicit etiam Sinicio Sixtus, eum post annum eodem die moriturum,] cepit beato Sinicio vaticinando secretius prædicare, eum quoque se non multo post secuturum; verum anni dimenso spatio, eodem, quo ipse defungeretur, die illum quoque ad regna adsumendum cælestia; hoc videlicet spatio in terris ad hoc relinquendum, ut oves, quas ipsi pro Christo acquisiverant, non funditus utriusque destituerentur absentia, sed ejus tuitione atque regimine utraque consisteret ecclesia, donec Dominus aliquos sibi præelectos decerneret, qui pastoralem jure quivissent ipsorum vice suscipere curam. Denique plebe convocata fidelium, multis eos cohortationibus allocutus, assignavit curam utriusque ecclesiæ beato Sinicio, committens ejus providentiæ greges, quos ipsi vel simul vel segregati, Domino in supradictis lucrati fuerant locis.
[13] Quo audito, plebs assistens, acsi inopinate cælitus ictu perculsa fulminis, [eumque & fideles hortatus ad constantiam,] ex intimo spiritum trahens, amarissimis cepit deflere vocibus. Innovatur & luctus discipulorum, & beatus Sinicius pontifex dolore non minimo mœstus efficitur. Quos blande beatus Sixtus consolans, multis admonuit sermonibus, uti bonum certamen & ipsi certarent, cursum in caritate non ficta consummarent, fidem inviolabiliter servarent Catholicam; sicque post ipsum ad coronam justitiæ bene agonizando corde properarent avido. Itaque post hæc appropinquante die, quem Vir sanctus jam dudum præscierat, languoris febre corripitur; tamen, tabescente licet corpore, spiritu cælestibus inhiabat, semper cælum intendens, semper ad alta suspirans, semperque per horam venire desiderans, quando in gaudium Domini sui fidelis dispensator & prudens assumeretur; hoc solum molestiæ in corde perferens, quod Commilitonem suum, memoratum beatum Sinicium, pro separatione sui mœstitia affici conspiceret. Cui quoque sæpissime inter consolationis verba ipsum, quod & supra dixerat, replicabat, scilicet non eum multo post ipsius abscessum spatio peregrinum in terra futurum, sed annuo expleto cursu, illum se procul dubio secuturum. Una, inquit, peregrinari cepimus; una labore desudavimus, uno spiritu viximus: uno quoque intermisso anno, in una eademque die cælesti in gloria denuo sociabimur, tuæ vero erit prudentiæ, ut & corpora quoque nostra indivisa m terræ pulvis contineat.
[14] Demum gravescente indies valetudine cum jam horam suæ ereptionis adesse sensisset, [moritur, & honorifice sepelitur. Sinicius utriusque ecclesiæ curam suscipit,] valefaciens tam memorato beato præsuli Sinicio, quam & clero cæterisque fidelibus, accepto viatico, in ipsis Kalendis Septembris glorioso transitu Vir beatus cursum suæ peregrinationis feliciter consummavit. Cujus exequiis digne celebratis, sanctus Sinicius corpus ipsius in ecclesia, quam ipse in suburbio ejusdem civitatis construxerat, cum laudibus & hymnis honorifice collocavit. Quibus peractis, regimen utriusque n ecclesiæ beatus Sinicius, ut sibi fuerat injunctum, religioso suscepit affectu. Quod strenue ac viriliter toto anni studuit peragere spatio, ecclesias scilicet fabricando, plebes docendo, ministros quoque ecclesiæ, prout oportunum erat, & facultas novellæ adhuc plantationis sinebat, constituendo.
[15] [& post annum obit eodem die,] Quique etiam, cursu laboris sui bene consummato, cum jam diem vocationis suæ, quem Vir sanctus prædixerat, imminere cerneret, omnibus idonee dispositis, ad urbem repedavit Remensem, hoc scilicet animo intendens, ut obedientiæ bonum, quod vivens jugiter exercuerat, in mortis quoque termino fideliter consummaret, plebemque ipsius urbis secundum jussionem beati Sixti recte disponeret, ac præsentis vitæ labores ibidem etiam ipse felici terminaret obitu. Præparari itaque sibi sepulchrum fecit juxta sarcophagum beati Viri, & imminenti die olim sibi prædicto, infirmitatis cepit angi valetudine. Qui commonitione salubri plebem edocendo, & oratione supplici semetipsum sollicitius Domino commendando, cum magno cordis desiderio diem præstolabatur optatum. Quo adveniente, ut verax in omnibus beati Sixti vaticinatio probaretur, die supradicta, videlicet Kalendis Septembris, etiam ipse beatam animam carne solutam, cælorum gaudiis angelico inferendam ministerio, socioque jungendam desiderato, in Christi gloria gaudens repræsentavit o.
[16] [& sepelitur juxta S. Sixtum.] Cujus excessum plebs Christo dicata graviter ferens, luctu lacrymisque repleta, Patris deplorabat absentiam: quos tamen admodum fides consolabatur, quia & illi gaudendum cognoverant, propter quod assumptus esset in gloriam, & sibi nihilominus dolendum, quod desolati utroque essent Pastore. Corpus ergo ipsius in sepulchro, quod ipse sibi parari fecerat, cum honore & debita laude collocatum sepelierunt. Sicque factum est, ut quomodo in vita sua mutua se dilexerunt caritate, ita quoque & in requie corporum, sicuti & animarum, inseparabiles jungerentur. Quo in loco memoria sanctitatis eorum miraculis & virtutibus exinde ad laudem nominis Christi insignis haberi evidentibus comprobatur indiciis. Nec putandum est coronam illis defuisse martyrii p, quoniam, licet persecutor defuerit, ipsi tamen crucem Christi in corpore suo jugiter circumferentes, quod animo proposuerant, non segniter executi sunt, & ad palmam victoriæ, Christo in eis & per eos triumphante, feliciter pervenire meruerunt. Cui est honor & gloria, laus & magnificentia & tunc & nunc & per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ab hisce vocibus inchoatur Ms. Ultrajectinum, omissis præcedentibus. Variantes lectiones in margine ex eodem sunt Ms.
b Coluntur hi Sancti 25 Octobris. Passi sunt circa annum 287 aut 288, quando & plures alii in Gallia martyrio coronati sunt sub crudelissimo præside Rictio Varo, quem Rictiovarum una voce passim nominatum reperias. Vide Commentarium num. 17, ubi etiam exposuimus, quo tempore Sixtus & Sinicius sint missi in Galliam.
c Nota est & antiqua Galliæ civitas episcopalis sub archiepiscopo Remensi, vulgo Soissons dicta, Latine vero Suessiones vel Augusta Suessionum.
d S. Caium nominatim designat Theodoricus Pauli in Commentario citatus num. 27: quod cum dictis de tempore martyrii SS. Crispini & Crispiniani recte convenit, uti etiam congruit anno 291, quo ille prædictos martyres coronatos scribit.
e Hæc usque ad finem numeri non sunt in Ms. Ultrajectino; & revera abesse possunt sine perturbatione historiæ.
f Hoc prudentiæ & mansuetudinis elogium rursum abest in Ultrajectino.
g Uti & hæc de laborum desiderio.
h Quæ toto hoc numero habentur, sic breviter leguntur in Ms. Ultrajectino: Destinantur igitur ad Gallias electi Milites Christi, velut agni inter lupos. Tandem intra Gallias urbem adierunt Remensem. Hæc civitas a Romanis constructa ex nomine Remi, fratris videlicet Romuli, Remis fertur nuncupata.
i Si cui non placet hæc nominis ratio, quæ re vera parum est probabilis, etiamsi non displicuerit Flodoardo, non poterit tamen irasci scriptori nostro, modo cogitet opinionem istius temporis ab eo dubitanter expositam per vocem fertur. Quod ait historiam Romanorum ibidem sculptam tunc fuisse in foribus ejusdem civitatis, fabulosum fortasse multis videretur, nisi id paululum hic elucidarem. Accipe igitur, quæ scribit Flodoardus lib. 1 cap. 1: Probabilius ergo videtur, quod a militibus Remi patria profugis urbs nostra condita, vel Remorum gens instituta putatur: cum & mœnia Romanis auspiciis insignita, & editior porta Martis (Romanæ stirpis, veterum opinione, propagatoris) ex nomine vocitata, priscum ad hæc quoque nostra cognomen reservaverit tempora: cujus etiam fornicem, prodeuntibus dexterum, lupæ, Remo Romuloque parvis ubera præbentis, fabula cernimus innotatum. Medius autem duodecim mensium, juxta Romanorum dispositionem, panditur ordinatione desculptus. Tertius, qui & sinister, cygnorum vel anserum figuratus auspicio. Hæc monumenta anno 1557 cum porta antiqua Martis terra fuisse obruta, conditaque sub mœnibus prope novam Martis portam; at rursum detecta partim anno 1595, partim anno 1677, scribitur in Dictionario Historico Ludovici Moreri. Dicitur ibi esse arcus triumphalis constans tribus fornicibus, quorum medius & dexter eodem fere modo describuntur, sicut descripti sunt a Flodoardo: tertius vero cum aliqua diversitate, prout ibi videri poterit. Porro arcum ille erectum suspicatur in honorem Julii Cæsaris, qui annum in duodecim menses divisit, in medio fornice expressos, quod satis est verisimile. Itaque credibile est, hæc ipsa esse Romanæ gentis signa, quæ visa a Sanctis, dum urbem intrabant, affirmat biographus noster. Verum ex iis nullo modo colligi potest, Remi milites urbem condidisse, eamve a Remo nomen accepisse.
k Ex his omnibus usque ad num. 8 tantum legitur in Ultrajectino: Cum magna itaque constantia verbum vitæ civibus prædicabant; Domini quoque gratia tribuente, augebantur quotidie, qui salvi fierent.
l Hæc absunt ab Ultrajectino usque ad sequens punctum. Simili modo quædam minoris momenti deinde in Ultrajectino omissa sunt; sed id deinceps non notabo, cum pauca passim sint verba, quæ ibidem resecta videntur solius brevitatis gratia.
m Hoc mandatum non legitur in Ms. Ultrajectino, ubi omnia, quæ hoc & præcedenti numero leguntur, brevius sunt exposita.
n Ecclesia Suessionensis, æque ac Remensis, in catalogo episcoporum suorum primum ponit S. Sixtum, secundum vero S. Sinicium. Observat id Colvenerius in Scholiis ad cap. 3 Flodoardi ex Demochare, additque sequentia: Atque ob eam causam, teste eodem Demochare, episcopus. Suessionensis primum locum obtinet inter suffraganeos episcopos provinciæ Remensis, & inter eos decanus appellatur, primamque vocem obtinet in deliberationibus &c. Quia videlicet iidem fuerunt primi episcopi Suessionenses & Remenses. Si preße insistendum esset verbis Flodoardi cap. 3 dicentis, Beatum Sixtum a S. Petro urbi Remensi archiepiscopum ordinatum, delegatumque cum suffraganeorum auxilio, dicendum esset necessario, S. Sixtum numquam Suessionensem fuisse episcopum; Sinicium vero a Suessionensi ecclesia translatum fuisse ad Remensem. Verum archiepiscopalis illa dignitas & suffraganeorum subsidium ambitiosius asserta videntur quam verius; uti & primatus per Fulconem citatum num. 15 S. Sixto adscriptus. Porro si solum hisce Actis, quæ multo sunt simpliciora, stare velimus, dicendum erit, S. Sixtum initio utramque indivise rexisse ecclesiam; deinde sibi sumpsisse Remensem, Sinicioque attribuisse Suessionensem; tandem post mortem Sixti utramque ecclesiam rursus conjunctam, idque factum cogente necessitate, quod nullus adhuc ibi reperiretur idoneus ad onus episcopale suscipiendum.
o Flodoardus cap. 3 scribit Divitianum a S. Sinicio constitutum ecclesiæ Suessionensis episcopum post mortem S. Sixti, addens tamen, ut ferunt, quo indicat id se non habere ex monumentis vetustis. Certe hæc Acta videntur repugnare, cum insinuent utramque ecclesiam administratam fuisse a S. Sinicio. Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ lib. 1 pag. 155 existimat, Divitianum primum creatum fuisse a S. Sinicio Suessionensem episcopum, putatque civitatem Suessionensem antea fuisse sub episcopatu Remensi. Ratio illius est, quod translationes episcoporum ab una cathedra ad alteram rarissimæ essent istis temporibus, ideoque credere nequit Sinicium a Suessionensi transiisse ad Remensem. Verum hæc ratio non urget vehementer. Nam quod fecit S. Medardus seculo 6, dum leges ecclesiasticæ magis erant firmatæ, id facere potuit circa initium seculi 4 S. Sinicius. Duas simul ecclesias, Noviomensem & Tornacensem, regendas suscepit S. Medardus, ut narrat ipse Longuevallius tom. 2 pag. 450 & 451; cur igitur S. Sinicius Remensem & Suessionensem simul administrare non potuisset? Certe major erat penuria ministrorum ecclesiæ tempore Sinicii, adeoque major necessitas, quam tempore Medardi. Itaque non est proprie ab una ecclesia ad alteram translatus Sinicius, si Actis inhæremus, sed secundam adjunxit primæ, donec idonei reperirentur ministri, qui singulas post mortem ipsius separatim regerent. Ceterum, etiamsi translatus diceretur Sinicius, isque Divitianum suo loco Suessionibus præfecisset, non fecisset contra canones, cum id suaderet major ecclesiæ utilitas: nam necdum latus erat ejus tempore rigidus ille canon Antiochenus, qui omnemprorsus episcoporum transmigrationem improbat. Vide de hisce Thomassinum in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 2 lib. 2 cap. 61.
p Hic clare dicitur, Sanctos non fuisse stricti nominis martyres, Actisque omnino standum existimo, cum de Sanctis hisce nulla habeamus monumenta meliora.
* Ms. Ultraject. suppliciis
* al. certior
* al. dubitaret
DE SS. DUODECIM FRATRIBUS MARTYRIBUS,
DONATO, FELICE, ARONTIO, HONORATO, FORTUNATO, SAVINIANO, SEPTIMINO, JANUARIO, FELICE, VITALE, SATORE ET REPOSITO
BENEVENTI IN ITALIA,
Sub Maximiano.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria horum Sanctorum in Martyrologiis, ac veneratio antiqua.
Martyrologium Romanum hodie annuntiat duodecim martyres Fratres, [Memoria Sanctorum duodecim Fratrum in Fastis sacris;] qui omnes simul coluntur Beneventi, licet variis diebus & locis martyrii palmam sint adepti. Breve eorum elogium accipe: Beneventi sanctorum Martyrum duodecim fratrum. Baronius hanc adjicit annotationem: De his agitur in veteri Romano Martyrologio, cui adstipulantur etiam antiqua manuscripta… Fuerunt hi omnes Afri, patria Adrumetini, qui illic primum cruciati, inde in Italiam ducti, diversis diebus martyrium consummarunt. Per vetus Martyrologium Romanum designat, opinor, codicem Vaticanum Usuardinum, qui Sanctos nostros eodem fere modo memorat apud Sollerium hisce verbis: Beneventi, natalis sanctorum Martyrum duodecim fratrum. Simul etiam annuntiantur in aliis codicibus Usuardinis cum Mss. tum editis, in aliis quidem sine nominibus propriis, in aliis vero nominibus adjunctis, uti videri potest in Usuardo Solleriano. Ultrajectensis & Leydensis ibidem hoc texunt elogium: Apud Beneventum, natale sanctorum Martyrum duodecim fratrum, Donati & Felicis, Aruntii & Honorati, Fortunaciani & Saviniani, Septimini & Januarii, Felicis & Vitalis, Saturnini & Repositi. Hi cum sua prædicatione plurimos convertissent, sub imperatore Maximiano, judice Valeriano, capitalem sententiam sustinuerunt. Hæc omnia ad Martyrologium Usuardi addita sunt; nam ipse Usuardus Martyres hosce non inseruit Opusculo suo: nec alii martyrologi Usuardo antiquiores, aut suppares, illos omnes videntur cognovisse. Verumtamen Martyres hosce deinde annuntiavit auctor Florarii nostri Ms., in quo expressi leguntur hoc modo: Apud Beneventum natale sanctorum martyrum duodecim Fratrum, Donati & Felicis, Aruntii & Honorati, Fortunatiani & Saviniani, Septimini & Januarii, Felicis & Vitalis, Saturi & Repositi. Hi cum sua prædicatione ad fidem plurimos convertissent, sub imperatore Maximiano, judice Valeriano, capitalem sententiam susceperunt anno salutis CCXCV.
[2] [qui Beneventi annuntiantur, etsi ibidem non sint passi:] Porro hic observandum est, hosce duodecim Fratres non annuntiari Beneventi, quia ibidem passi sunt, sed quia omnium corpora eo demum fuere translata, sicut enarrabimus. Non advertit ad id Galesinius, eaque occasione duodecim Fratres perperam geminavit, alteros attribuens Venusiæ, ubi aliquos ex nostris passos videbimus, alteros vero Benevento, ubi nullus eorum occubuit. Elogium utrumque, quo eos exornavit, nostris convenit, si excipiamus martyrii palæstram, & aucta tormentorum genera, quæ unde acceperit hic scriptor, non satis perspicio: Venusiæ, inquit, in Apulia, sanctorum duodecim Martyrum. Ii germani fratres, Maximiano cæsare rem Christianam oppugnante, forti animo dimicationem subeuntes, nulla suppliciorum acerbitate fracti, egregie cursu pugnæ confecto, ad palmam perveniunt. Beneventi, sanctorum etiam duodecim Martyrum Donati, Felicis, Acontii, Honorati, Fortunati, Saviniani, Septiminii, Januarii, Felicis, Vitalis, Satyri & Repositi: qui germani item fratres, nobili genere nati, vitæ sanctitate illustres, sacris doctrinis eruditi, hominum multitudinem prædicationibus suis Christo Domino adjunxerunt. Quam ob causam accusati, in carcerem detruduntur; ubi cum multos quoque ad martyrium animassent, primum cruciatibus torti, post clavis confixi, in rogum injecti, flammis semiustulati, tum in conspectu judicis iterum verberibus cæsi, demum superatis cælesti constantia divinoque præsidio cruciamentis omnibus, securi percussi, corona insigni donantur.
[3] Etiamsi omnes hi Martyres simul non commemorentur ab antiquioribus martyrologis, [iidem Martyres etiam memorati illis diebus,] varii tamen ex iis seorsum annuntiantur illis diebus, quibus coronam sunt consecuti. Quatuor passi leguntur XXVII Augusti, quos Hieronymiana apud Florentinium eodem die memorant his verbis: In Lucania, Potentia civitate, sanctorum Felicis, Aronti, Sabiniani, Honorati. Adducit ibidem Florentinius in annotatis Ms. Corbeiensi, Antverpiense, & Reginæ Sueciæ, in quibus eorumdem occurrit memoria, uti etiam contingit in variis auctariis Usuardi, apud Sollerium citatis ad eumdem diem. Verba codicis Vaticani subjungo: Natalis sanctorum Arontii, Honorati, Fortunatiani & Sabiniani. Hinc breviter de iis actum est apud nos tom. VI Augusti pag. 21, sed remisso Actorum examine ad hunc locum. Die XXVIII Augusti Venusiæ leguntur martyrium adepti tres alii, videlicet Septiminus, Januarius & Felix, quos laudatus mox codex Vaticanus eodem die apud Sollerium hisce annuntiat verbis: Et sanctorum martyrum Septimini, Januarii & Felicis. Locus martyrii prætermittitur: neque enim Salernum, ubi tres alii antea erant commemorati, pro palæstra Martyrum assignatur, uti ex modo loquendi satis colligitur, & quia aliunde constat Salerni passos non esse. Id insuper confirmatur ex eo, quod tres sequentes item sine loco ibidem annuntientur. In apographo ecclesiæ Bovinensis, citato tom. VI Augusti pag. 166, locus additur, nimirum Venusia, & judex Valerianus. Porro laudatus codex Vaticanus die sequenti tres alios, qui illo die XXIX Augusti dicuntur coronati, memorat hoc modo: Natale sanctorum Vitalis, Satoris & Repositi. Itaque laudatus codex singulos hos Martyres retulit ad dies singulis proprios, exceptis duobus ultimis, Donato nimirum & Felice altero, qui Kalendis Septembris coronati sunt, ideoque non videntur seorsum ibidem memorati, quia illo die omnes simul memorantur, sicuti coluntur eodem die omnes.
[4] Quos autem Martyres ex his ad XXIX Augusti habet codex Vaticanus, [quibus per partes fuere coronati:] eosdem exprimunt Mss. additiones Cartusiæ Bruxellensis hoc modo: In Affrica sanctorum martyrum Vitalis, Satiris & Repositi. Haud dubie in Africa annuntiantur, quia ibidem certamen inchoarunt, & quia martyrii completi locus auctori non satis erat perspectus, quem forsan esse putabat in Africa. Demum duo posteriores ex hisce Duodecim in variis apographis Hieronymianis memorantur ad I Septembris, quo palmam obtinuerunt; at in plerisque non sine confusione cum aliis. Nitide tamen ab aliis distinguuntur in vetustissimo codice Antverpiensi apud Florentinium in annotatis ad hunc diem, ubi eorum memoria sic exprimitur: Kal. Septembris, in Apulia Felicis & Donati. Hasce Martyrologiorum annuntiationes, quibus Sancti memorantur seorsum, afferre volui, ut inde colligat studiosus lector, omnes verosimiliter olim celebratos fuisse quatuor diebus diversis, quibus passi fuerant, nimirum quatuor XXVII Augusti, tres alios postridie, rursum alios tres die XXIX ejusdem mensis, ac demum duos ultimos I Septembris, ita ut videantur jam in veneratione fuisse, priusquam corpora omnium Beneventum fuere translata, quod factum seculo VIII, ut infra videbimus.
[5] [festivitas omnium Beneventi, uti & translationis altera:] Dubitari non potest, quin festivitas sanctorum duodecim Fratrum Beneventi instituta sit, simulatque eorum corpora eo fuere delata, seu seculo VIII. Eodem forsan tempore cœpta est festivitas translationis, quæ in manuscriptis additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum XV Maii indicatur his verbis: Sanctorum XII Fratrum martyrum Beneventi translatio. At in Ms. Antverpiensi S. Michaëlis XVI ejusdem mensis sic notatur: Duodecim Fratrum martyrum translatio. Utrumque apud nos observatum est in prætermissis ad dictos dies. Hæc unius diei differentia orta forsan fuerit ex metrica translationis Historia, in qua num. 39 dies hoc modo exprimitur: Tempore, quo Maii mensis sibi jam mediante a populo cuncto colitur translatio. Hæc autem verba æque intelligi possunt de die XVI Maii quam de XV. Verum dubium illud tollitur ex Officio translationis, seu Actis styli soluti, quæ sub finem clare exprimunt diem XV Maii.
[6] [orationes ex Missa eorum,] Victorius Giovardi, qui varia horum Sanctorum Acta nuper collegit, in appendice Opusculi sui varia ex Breviario & Sacramentario ecclesiæ Beneventanæ S. Sophiæ edidit, quæ pertinent ad Officium & Missam in festivitate eorum legi solitam. Tres Missæ orationes pag. 151 sic recitat. Prima: Deus, qui nobis per singulos annos natalicia sanctorum Donati, Felicis, Oronti *, atque Onorati *, Fratrumque eorum celebrare donasti; concede, quæsumus, ut ipsorum quoque meritis nos famulos tuos ad gaudia æterna perducere digneris. Per Dominum &c. Altera: Deus, qui in numero Apostolorum uno ex utero patreque editos, dignos martyrio ex Afris triumphantes Italicis finibus contulisti, tribue nobis, quæsumus, eorum muniri suffragiis, quorum apud te credimus meritis adjuvari. Per &c. Tertia: Germana nos, quæsumus, Domine, sanctorum martyrum tuorum duodecim Fratrum precibus turba præcedat, qui ob tui nominis confessionem passi sunt, & nos a cunctis adversis, te propitiante, defendat. Per &c. Hæc ex Sacramentario pag. 285.
[7] [hymnus ex Officio antiquo,] Deinde pag. 152 post alia quædam subjungit hymnum ad Vesperas & Matutinum, hisce verbis conceptum:
Christi caterva pervigil
Suavi modulamine
Ymnum * canamus Domino,
Qui est corona martyrum.
Deus, virtus, potentia,
Et triumphator optimus,
Cælorum regna tribuens,
Quos suas proles efficit.
Hinc aula sacra resonet
Cunctorum Fratrum vocibus,
Mixtis choris angelicis,
Ferventum sancto Spiritu.
Ex quo Fratres duodecim
Rite succensi cælitus,
Spreverunt mundi copias,
Et dæmonum contagia.
Quorum cernit insignia
Dum supplex mater, postulat,
Persolvat filii atrox
Quem dæmon vinxerat.
(Locus haud dubie mendosus est, quem sic restituas:
Quorum cernens insignia
Dum supplex mater, postulat
Ut solvant vincla filii,
Atrox quem dæmon vinxerat:
Orantes * Fratres Patrem,
Disrumpunt vincla dæmonum,
Et matri reddunt unicum,
Quæ credit Christo Domino.
Hoc videntes sacrilegi
Christo depromunt munia
Peruncti sacro chrismate
Fonte perenni rutilant.
[8]
[in quo gesta varia narrantur,] Quos mox minister dæmonum
Catenis vinxit fortiter,
Quibus in imo carceris
Lux divina * splenduit.
Angelus Sanctos * veniens
Disrupit ferri vincula;
Me, inquit, misit Dominus,
Qui est Redemptor omnium.
Judex, postquam hæc viderat,
Ferro perstringens iterum,
Et in maris tunc pelago
Cœpit cum ipsis pergere.
Mox tempestas exoritur,
Judex iniquus flagitat,
Ut sancti Dei Martyres
Christi deposcant munera.
Exorant Fratres supplices,
Facta maris tranquillitas,
Multi mox ex militibus
Christum credendo flagitant.
Hoc cernens mœstus carnifex,
Hos multa post supplicia,
Mucronis ictu feriens
Ad Cœli misit gaudia.
Horum te, Christe, meritis
Nunc deprecamur cernui,
Quo mereamur veniam,
Et paradisi gaudia.
Deo Patri sit &c.
[9] Hymnus ad Laudes hic recitandus proponitur:
[alter ejusdem Officii hymnus:] Splendor diei rutilat
Dicatus Fratrum sanguine,
In quo Donatus emicat,
Felix *, & Orontius *:
Hinc Honoratus radiat,
Christum fatendo prædicat:
Mixti turmis angelicis
Jam reddunt laudes Domino.
Fortunatianus * jubilat
Gerens serta martyrii,
Nexus sacris virginibus
Depromit Christo cantica.
Sabinianus inclytus,
Septiminus similiter,
Simulque Januarius
Concives beatissimi.
Felix, Vitalis concinunt,
Saturus, & Repositus,
Micantes aula regia
Semper felices jubilant.
Unde nos omnes supplices
Vos flagitamus, Martyres,
Per Regem regum Dominum,
Ut cæli donat * gaudia.
Deo Patri sit &c.
[10] Observabit studiosus lector, unum ex SS. Fratribus hic vocari Orontium, qui alias ubique Arontius vel Aruntius dicitur. At suspicor mendose sic in Breviario Beneventano nominari, [festivitas Sanctorum celebrata cum vigilia & octava.] aut certe existimo nomen Arontius præferendum propter auctoritatem aliorum omnium monumentorum. Non desunt in recitatis hymnis menda alia, quæ tamen difficulter possunt corrigi per solas conjecturas. Porro Officium, quod pro festivitate recitandum proponitur, præscribitur etiam pro Octava; & aliud præmittitur pro Vigilia festivitatis. Hinc discimus diem festum Sanctorum duodecim Fratrum Beneventi celebratum fuisse ritu maxime solemni, nimirum cum Vigilia & Octava. Laudatus Jovardus pag. 154 aliam edidit Missam in commemoratione sanctorum duodecim Fratrum ex vetustissimo Missali bibliothecæ Vaticanæ signato num. 4770, & seculo circiter X conscripto, ut notat. In hac Missa Fratrum omnium nomina exprimuntur, sed locis diversis, atque hoc modo, & ordine: Donatus, Felix, Arontius, Honoratus, Fortunatus, Savinianus, Septiminus, Januarius, Felix, Vitalis, Sator, & Repositus. Hæc de antiquo horum Sanctorum cultu sufficiant: atque ex hisce etiam numerus & fraternitas horum Sanctorum confirmantur.
[Annotata]
* Arontii
* Honorati
* hymnum
* forte exorantes
* deest una syllaba.
* forte Sanctis
* forte & Felix
* Arontius
* redundat una syllaba
* donet
§ II. Acta varia partim edita, partim inedita, & eorum discussio.
[Acta conscripta stylo soluto & ligato;] Acta sanctorum duodecim Fratrum varia nobis ad manum sunt, quorum alia aliis videntur meliora, aut certe minus corrupta. Victorius Giovardi clericus Verulanus diligenter conquisivit omnia, quæ reperire potuit de his Sanctis, eaque typis Romanis edidit anno 1730, una cum Actis S. Mercurii martyris, qui in Romano Martyrologio habetur XXV Novembris, ideoque huc non spectat. In dicta collectione Jovardus a pag. 77 edidit Acta ab incerto & anonymo auctore soluta oratione pro lectionibus Officii conscripta, sub hoc titulo: Passio SS. martyrum Donati, Felicis & Fratrum eorum. Deinde a pag. 90 subdidit Acta prolixiora & metrica, quibus hic præfigitur titulus: Metrum heroïcum exametrum domni Alphani Salernitani archiepiscopi in honorem sanctorum martyrum duodecim Fratrum ad domnum Roffridum monachum. De utraque hac lucubratione sic loquitur Baronius in observationibus ad Martyrologium: Scripsit horum (duodecim Fratrum) Acta carmine heroïco Alfanus episcopus Salernitanus, quæ in septimo tomo addito ad Surium descripta habentur. Habemus eadem soluta oratione charactere Longobardo scripta. In quibus omnibus corrigenda sunt, quæ in eis de sancto Cypriano martyre narrantur: longe enim ante tempora Maximiani, quibus hi passi dicuntur, vixit sanctissimus Cyprianus: nisi forte in iisdem Actis in nomen imperatoris error irrepsit, & pro Valeriano sit positus Maximianus.
[12] [sed utraque continent aliqua, quæ nequeunt componi cum aliis.] Hanc Baronii censuram laudat Jovardus in Monito prævio pag. 72, simulque eamdem emollit, hæc subjungens: Hoc doctissimi Cardinalis judicio admonemur ea fabulosa non esse, sed mendis aspersa, quæ si resecentur, sincera omnino & genuina evadent. Quare si clarissimo Cardinali fidem oppignoraverimus, eorum passionem post medium seculi III accidisse fatendum est, seu sub Valeriano, qui post medium seculi III imperavit. Verum ea non est opinio Baronii, cum magis aperte innuat, fabulosa esse, quæ in Actis leguntur de S. Cypriano, & conjecturam de Valeriano timide tantum insinuet, ut alius quispiam indagare possit, an eo modo in Actis retineri valeant, quæ narrantur de S. Cypriano. Tillemontius tom. 5 Monument. ecclesiast. in Persecutione Diocletiani art. 51 examinat hæc Acta breviter, asseritque corrigi non posse modo per Baronium assignato, sed probationem nullam profert. Addit etiam Opusculum metricum Alfani aliis laborare defectibus, quos non assignat, quosque tam notabiles non existimo, ut ex iis solis Opusculi auctoritas multum diminueretur. Verum quæ in Actis narrantur de S. Cypriano, nullo modo satis verisimili consistere possunt, uti ostendam infra, dum examinabo, sub quo imperatore Martyres sint passi. Præter hunc defectum alius reperitur in solis Actis anonymi de imperatore mortuo Aquileiæ, quod item fabulosum videtur, ostensuri simus Martyres non esse passos sub Maximino, de quo solo locus posset intelligi. Leviores quosdam defectus, qui possent excusari, si Acta auctorem haberent contemporaneum aut supparem, assignabo in Annotatis.
[13] Ætas, qua conscripta sunt hæc Acta, eorumdem auctoritati non favet. [Soluta oratione scripta videntur post annum 760 ante finem ejusdem seculi;] Vix possim dubitare, quin anonymus soluta oratione scripserit ante Alfanum, qui eum verosimiliter præ oculis habuit, & passim secutus est: at non omnino constat, quanto ante Alfanum floruerit tempore. Jovardus pag. 75 suspicatur scripta esse seculo VII exeunte (seculum VIII, opinor, intelligit.) Nam, inquit, stylus in antiphonis & responsoriis (Officii) adhibitus bene huic cohæret, quæ tamen ea seculo eodem conscripta sunt, cum antea in ejus asceterii usu fuerint composita. Admodum probabilis est hæc conjectura de seculo VIII ad finem vergente: Acta enim composita sunt pro Officio, atque in duodecim lectiones divisa; verisimile autem est Officium compositum esse, non diu postquam sacra eorum corpora Beneventum fuerant translata, quod contigisse dicitur anno 760. Porro Acta non esse scripta ante translationem illam, certum est ex iis, quæ sub finem de eadem translatione memorantur. Ex iisdem verisimile quoque est, scripta esse vivente adhuc principe Areche translationis auctore, cum de eo ut vivente loquatur auctor, aut certe mortuum tunc fuisse non innuat. Verba accipe: Nam dum diversis squallentioribus inhoneste loculis tenerentur, vir sapientissimus Arechis, Langobardorum gentis celeberrimus princeps, collegit eorum pretiosissima corpora, & quos Germanos sanguine & fide legendo repererat, cum ingenti honore Beneventi sub uno tegmine collocavit. Qui indesinenter manifestis pollent miraculis. Ex hisce, inquam, verisimile est, Acta exarata esse, intra annum 760 & finem seculi VIII; namque ut certum id affirmare non ausim: neque sane multum refert, scriptane sint seculo VIII, an serius, cum illa ætas Actis auctoritatem nequeat conciliare. Idem auctor scripsisse videtur Historiam translationis in Officio translationis recitandam, atque in duodecim item lectiones divisam: idem enim utriusque scripti stylus atque eadem lectionum forma. Edita quoque hæc est apud Jovardum a pag. 118, sed principio & fine mutilata.
[14] Vita metrica quo tempore sit composita, habemus satis perspectum ex ætate auctoris Alfani. [metro scripta sunt circa medium seculi XI;] Quippe Alfanus floruit seculo XI, ac primum clericus, ex clerico monachus Casinensis, deinde abbas monasterii Benedictini apud Salernum, ac demum anno 1058 creatus est archiepiscopus Salernitanus, uti latius exponit Ughellus tom. 7 Italiæ sacræ a col. 380, qui & mortem ejus affigit anno 1085, scriptaque ejus varia recenset ex Petro diacono Casinensi; interque ea hæc, qua de agimus, Vita metrica SS. duodecim Fratrum recensetur his verbis: Passio sanctorum martyrum duodecim Fratrum Beneventanorum, ad fratrem Rofridum Casin. monachum. Habetur apud Lipomanum tom. 4, & Surium tom. 7 sub die prima Septembris. Suspicor Opusculum compositum fuisse ante episcopatum, ac fortasse ante dignitatem abbatialem, cum scriptum sit ad Roffridum monachum, eumque sic alloquatur in præfatione: Præcipis Historiam duodenum scribere Fratrum. Et mox: Parebo: jussio tanta excusabit opus, aliaque habet similia, quæ monacho non videtur scripturus abbas, nedum archiepiscopus. Existimo itaque monachum fuisse Alfanum, dum hæc scripsit, Opusculumque exaratum circa medium seculi XI, aut aliquot annis citius. Edidere quidem Surius & Lipomanus hanc Vitam metricam, sed absque translationis Historia, quam primus vulgavit laudatus ante Jovardus. Translationis vero Historiam ab eodem fuisse scriptam probare conatur pag. 88, ex hisce præfationis verbis: Præcipis Historiam .. scribere &c. quibus deinde subjungit:
Postque quod Arechis magnus princeps Beneventum
Corpora … transtulerit &c.
Fateor ex hisce recte colligi Alphanum etiam scribere voluisse translationem. Dubito tamen, an Alphani sint carmina, quæ de translatione edidit Jovardus. Ratio est, quod alius in illis appareat stylus, isque multo obscurior, minusque Latinus. Præterea in fine translationis Matthæus abbas dicitur jussisse id opus, seu ea carmina componi; at Alphanus sua composuit, rogante Roffrido monacho. Magis igitur crediderim, alterius poëtæ eam translationem esse, quam Jovardus edidit.
[15] [utraque tamen ex antiquioribus monumentis:] Porro non modo Vita metrica, sed etiam Acta alia seu lectiones Officii Beneventani composita sunt ex monumentis antiquioribus. Quin & Acta exstitisse horum Martyrum ante translationem corporum Beneventum, colligi potest ex dictis quibusdam, quæ Officio sunt inserta. Nam in Lectione postrema de Vita num. XI de Areche principe dicitur, Quos Germanos sanguine & fide LEGENDO (antiquam, opinor, martyrii historiam) repererat &c. Clarius idem colligitur ex Officio translationis lect. 4, num. 1, ubi Arechis sic loquens inducitur: Hi pretiosissimi Domini Testes.. Nam, ut in eorum legitur Passione &c. Hæc Arechis ante translationem dixisse fertur: ante translationem igitur Passio duodecim Fratrum descripta erat, sed incertum, quo tempore. Hinc quoque satis certum videtur, Officium istud, seu Acta, quæ edituri sumus, ex antiquioribus composita; sed rursus incertum, quanti valoris fuerint Acta illa antiquiora, quamque exacte illa secutus sit auctor horum Actorum, seu lectionum Officii. Verumtamen non video, cur ut vera admitti nequeant, quæ in Actis de locis & tempore martyrii narrantur, omniaque demum, quibus gravior ratio aut auctoritas non repugnat. Idem statuendum est de Vita metrica, quæ ex hisce Actis videtur composita.
[16] Præter Acta edita, de quibus hactenus disputavi, geminum habemus exemplar Ms., [Acta alia breviora & meliora:] ineditum hactenus, ut existimo. Primum apographum Majoribus nostris transmisit R. D. Nicolaus Belfortius Canonicus Regularis Gallus, sæpius in hoc Opere laudatus ex quodam suo Ms., de quo nihil præterea notatum invenio. Brevia sunt hæc Acta, nihilque continent, quod convinci possit erroris aut falsitatis. Nihil quoque in hisce occurrit, quod non legatur in Actis prolixioribus: at contra non pauca in hisce brevioribus sunt omissa, quæ in aliis difficultatem habent, aut magis sunt suspecta. Hac de causa satis verisimile apparet, hæc Acta esse antiquiora illa, quæ ante translationem exstitisse dixi, præsertim cum ne vel verbum quidem de translatione, aut de Benevento habeant. Quippe alterutrum necessario dicendum, vel breviora hæc ex prolixioribus contracta esse, omissis iis, quæ displicebant; vel scripta hæc esse ante prolixiora. Primum minus est probabile, quia nulla dari potest ratio, cur auctor corporum translationem omittere voluisset, qua nihil in Actis prolixioribus erat certius. Secundum igitur probabilius apparet, idque omnino existimarem, si satis mihi constaret de antiquitate codicis, ex quo desumptum est apographum nostrum.
[17] Quidquid sit, breviora hæc Acta, ut ceteris meliora, [quænam, & quo ordine edenda.] & verosimiliter antiquiora, primo loco edam; secundo utrumque Officium Beneventanum, seu historiam martyrii & translationis stylo soluto conscriptam; ac demum, ne quid lector desiderare possit, totam Historiam metricam Alphani subjungam. Alterum vero exemplar Ms., quod nobis ad manum esse dixi, edendum non censui. Transcripsit illud nobis sæpe laudatus Gamansius noster ex Passionali pergameno cœnobii Bodecensis, atque huc olim transmisit. Verum non admodum antiquum est, & compositum ex memoratis Actis prolixioribus, uti ubique clare patet, ita ut superfluum esset, & nihil adderet ad Acta a nobis edenda. In annotatis tamen illud subinde consulam, & adducam, ubi videbitur operæ pretium.
§ III. Inquiritur sub quo imperatore, & quo tempore passi sint Sancti; eaque occasione improbantur aliqua in Actis prolixioribus.
[Martyres passi sunt sub Maximiano Herculio;] Acta omnia, quæ ad manus nostras pervenerunt, constanter asserunt SS. duodecim Fratres martyrio coronatos esse sub Maximiano imperatore, qui anno 286 a Diocletiano ad imperii societatem fuit adlectus. Annum vero martyrii Acta nullibi exprimunt. Franciscus Maria de Aste in notula marginali ad 1 Septembris Martyrologii Romani Martyres hosce collocat circa annum 298, citatque monumenta ecclesiæ Beneventanæ. At suspicor non alia designari quam quæ habuit Marius de Vipera archidiaconus Beneventanus infra citandus, qui sub Maximiano assignat annum circiter 238, forsan errore typothetæ pro 298, aut 288. In Florario nostro Ms., cujus verba dedi num. 1, ponitur annus 295. Crediderim annos illos ex mera conjectura electos, ita ut malim annum relinquere incertum, quam unum aliquem divinando eligere. Verumtamen sub Maximiano Herculio passos esse hosce Fratres, persuadet omnium Actorum consensus. Quapropter breviter ostendere conabor, hac in parte Actis inhærendum esse, nec recurrendum esse ad alios imperatores, prout fecere aliqui, ut quædam in Actis male asserta excusari possent: nam ne sic quidem ostendi poterit, Acta prolixiora omni alio errore carere, & cum iis tot simul admitterentur errores, quot vicibus nomen Maximiani in Actis repetitur, aut certe error gravissimus toties recurreret.
[19] [alii volunt id contigisse sub Valeriano, vel Decio, aut Maximino:] Conjecturam de substituendo Valeriano primus videtur suggessisse Baronius, quia Valeriani ætas & imperium concurrit cum ætate & episcopatu S. Cypriani Carthaginensis episcopi, qui in Actis prolixioribus dicitur ordinasse presbyterum Donatum, duodecim Fratrum natu maximum, & Felicem subdiaconum. At conjecturam illam timide tantum subindicavit Eminentissimus scriptor, non firmiter asseruit. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad 1 Septembris hæc æque dubitanter notat: Sunt, qui hos (duodecim Fratres) passos fuisse (putant) anno Domini CCLVIII, Valeriano imperatore. Quod si ita est, pro Diocletiano & Maximiano (sub quibus passos ante dixerat) Valerianus imperator reponendus est. Jovardus in Monito Actis prævio subinde ad hanc conjecturam recurrit, subinde ad Decium, ac tandem ad Maximinum imperatorem respexit, quem Maximiano substituendum monet in Annotatis ad Acta locis variis. Expendamus omnes hasce conjecturas.
[20] [verum ratio idonea non adfertur, cur passos dicamus sub Valeriano,] Pro Valeriani imperio hæc solum afferri potest ratio. In Actis prolixioribus num. 3 dicitur: Eodem tempore Cyprianus vir sapientissimus, sanctis moribus sacerdos, Cartaginensem regebat ecclesiam. At S. Cyprianus episcopus fuit, martyrque occubuit, imperante & Ecclesiam persequente Valeriano. Sub illo igitur imperatore passi sunt duodecim Fratres, qui non diu post capti leguntur, ductique in Italiam, ac martyrio coronati. Verum ratio illa plane infirma est, quia ea, quæ S. Cyprianus cum Martyribus nostris gessisse dicitur, non satis verisimilia essent, etiamsi minus distaret S. Cyprianus ab imperio Diocletiani & Maximiani. Post superiora enim subjunguntur: Qui (Cyprianus) audiens sanctorum Fratrum (hi Adrumeti erant, in provincia Byzacena, cujus metropolis erat Adrumetum) celeberrimam famam, ad se eos accersiri rogavit. Et dum pervenissent, … unum ex eis Donatum presbyterum ordinavit: Felicem post ipsum genitum subdiaconum fecit &c. Primo verisimile non est duodecim Fratres ex urbe satis longe dissita Carthaginem evocatos a S. Cypriano, præsertim cum id factum fuisset, vigente jam persecutione. Nihilo magis verisimile est, Donatum a sancto illo antistite presbyterum consecratum, Felicem vero subdiaconum: Adrumetum enim Polycarpum habebat episcopum, qui concilio Carthaginensi III adfuit, sententiamque suam dixit de baptismate hæreticorum, prout videri potest apud Labbeum tom. 1 Conciliorum col. 787. Habitum fuit concilium istud 1 Septembris anni 256, atque eodem fere tempore, aut anno sequenti inchoata est Valeriani persecutio triennalis, uti ostendit Tillemontius tom. 4 Monumentorum art. 2 persecutionis Valeriani.
[21] [aut sub Decio] Hoc argumentum coëgit Jovardum, ut Decium præferret Valeriano, aut potius nullam sequeretur sententiam constanter, sed ab uno imperatore ad alium resiliret pro variis difficultatibus, quæ se offerebant. Ait pag. 74, potuisse Adrumentum episcopo carere, non quidem Valeriani tempore, quo episcopum Polycarpum agnoscit, sed tempore persecutionis Decianæ. Audi ejus ratiocinium: Cum ergo ipsius (Cypriani) mentio primum in Cyprianæa epistola XLIV * occurrat de eodem Polycarpo, conscripta Cornelio summo Pontifici, ad sancti Petri sedem anno CCLI, Decii ultimo, evecto, sequitur ut Decianæ persecutionis initio Polycarpi decessorem occubuisse, & eadem persecutione perurgente successoris electione protracta eo tempore, quo duodecim hi Fratres Adrumeti ethnicos de idololatria notarunt, pastore ecclesia Adrumetina viduata fuerit, donec anno CCLI exeunte, & persecutione quasi cum Deciorum internecione, quæ in Oriente eo anno contigit, exstincta, Polycarpus Adrumetinæ ecclesiæ electus fuerit. Verum, etiamsi mentio non habeatur de Polycarpo ante annum 251, divinat sine fundamento, qui hinc concludit, electum non fuisse ante exeuntem annum 251. Imo ex eadem epistola Cypriani 45 liquet, Polycarpum scripsisse ad Cornelium Papam paulo postquam hic fuerat electus, quod contigit die 4 Junii anni 251, ut vult Tillemontius & Pagius uterque. In illa etiam epistola nihil occurrit, cur dicamus eodem anno electum episcopum. Verisimile igitur non est, ecclesiam Adrumetinam sub biennali persecutione Decii episcopo caruisse. At, etiamsi episcopo tunc caruisset Adrumetum, ne sic quidem verisimile foret, duodecim Fratres Carthaginem evocatos a S. Cypriano, ibique duos ex ipsis initiatos sacris ordinibus. Nequidquam ergo ad tempora Valeriani aut Decii respicitur, ut vera apparere possint, quæ de S. Cypriano narrantur in prolixioribus sanctorum Fratrum Actis.
[22] Præterea num. 9 in Actis prolixioribus dicitur imperator, [vel Maximino:] cujus jussu capti erant Sancti, exstinctus Aquileiæ, quod haud dubie ex errore profectum, & soli secundæ Vitæ insertum. Sive enim Decium eligamus aut Valerianum, sive Maximianum Herculium retineamus cum Actis, nullus eorum defunctus est Aquileiæ. Maximinus quidem prope Aquileiam occisus est, atque ea de causa inconstans Jovardus hanc annotationem posuit pag. 77, quam & deinde repetit: Sub Maximino, & non Maximiano, ut in monito adnotavimus, passi sunt hi sancti duodecim Fratres. At si passi essent sub Maximino, qui anno 237 occubuit, rursus servari ut vera nequeunt, quæ in Actis narrantur de S. Cypriano: attamen, ut hæc defenderet, ad Valerianum vel Decium recurrebat Jovardus. Deinde variis Actorum locis imperator dicitur Romæ fuisse, quod non potest consistere cum Maximino, qui Romæ numquam fuit tempore imperii sui, ac ne in Italia quidem, quam dum armata manu ingredi voluit, prope Aquileiam cum imperio vitam amisit. Quapropter corrigenda potius in Actis prolixioribus omnia illa, quæ non congruunt Maximiani temporibus, & dicendum cum Actis omnibus, Sanctos hosce sub Maximiani Herculii imperio martyrii coronam adeptos esse, præsertim cum in Actis brevioribus nihil asseratur, quod huic epochæ repugnet.
[23] Hic quærere posset aliquis, cur solus Maximianus nominetur in Actis, cum eodem tempore imperaret Diocletianus, & cæsares verosimiliter essent Constantius & Galerius Maximianus. Respondeo idem observari posse in Actis aliorum Martyrum; [retinendus igitur Maximianus, qui solus in Actis ponitur, quia ejus jussu peracta omnia.] nec aliam occurrere rationem, quam quod hæc omnia peracta sint jussu Maximiani Herculii, cui Italia parebat & Africa, postquam orbis Romanus divisus est in partes quatuor, & quatuor prædictis principibus attributus. De hac Romani imperii divisione, quæ facta est, ubi cæsares creati erant Constantius & Galerius, consuli potest Tillemontius tom. 4 Imperatorum in Diocletiano art. 9, & nota 12. Scrupulum quoque sibi movet Jovardus pag. 73, ex eo, quod Sancti nostri ex Africa in Italiam perducti dicantur, & ad urbes tam varias. Verum id difficultatem non habet, nam & alii Martyres non pauci ad varias urbes sunt circumducti. Exemplum habemus in Felice episcopo Africano, qui sub eodem passus est Maximiano, & XXIV Octobris memoratur in Martyrologio Romano. De hoc ex Actis sinceris apud Ruinartium editis pag. 355 sic loquitur Jovardus: Enimvero sanctus Felix Afer episcopus vinculis oneratus Carthagine Agrigentum, & Agrigento Cataniam, inde Messanam, hinc Taurominum, unde in Lucaniæ urbem Rulo, tandem Venusiam Apuliæ civitatem perductus fuit, ibique capite animadversus. At hæc discutiemus suo tempore, cum de loco martyrii non omnes consentiant.
[Annotata]
* est 45
§ IV. Ordine discutiuntur, quæ in Actis habentur minus certa, & obscuriora elucidantur.
[Patria Sanctorum & parentes: gesta eorum Adrumeti incerta;] Ex gestis sanctorum Fratrum ea videntur certiora, quæ asseruntur in Actis brevioribus primo loco edendis. Quæ vero in prolixioribus Actis leguntur adjuncta, alia sunt aliis magis verisimilia, alia ne verisimilia quidem, sed prorsus reprobanda, ut jam monui. Hoc igitur loco singula discutere aggredior, ut, quantum fieri potest, falsa secernantur a veris, & dubia a certis. De parentibus horum Sanctorum in Actis brevioribus nihil legitur. Verum Acta omnia prolixiora patrem assignant Bonifacium, matrem Theclam. Hos sanctos parentes cum Martyrologio Romano dedimus XXX Augusti, seu tom. VI istius mensis a pag. 551, ubi etiam breviter descriptum est Adrumetum horum Sanctorum patria. Hæc urbs in Actis prolixioribus ubique vocatur Drumentum vel urbs Drumentina, at omnes de Adrumeto intelligunt, & Adrumetina civitas revera in Actis brevioribus nominatur. Mahometta nunc dicitur ab Europæis, Hamametha ab Africanis, jacetque ad mare Mediterraneum in regno Tunetano. Non video, cur hæc de parentibus & patria Sanctorum merito quis in dubium revocaret. Verum, quæ subjunguntur in Actis de gestis eorum Adrumeti cum idololatris, non æque videntur certa, licet alioquin probabile sit laborasse Sanctos ad conversionem Gentilium. Certe quod ex Africa ducti sint in Italiam, idque, ut fertur, jussu Maximiani, insinuat homines non fuisse plebeios, sed vel natalibus suis insignes, vel fidei propagandæ ardore.
[25] [quæ vero ab illis patrata dicuntur Carthagine, ne quidem sunt probabilia:] Gesta Sanctorum cum S. Cypriano Carthagine jam improbavimus. Subduntur his alia multa, quæ facta dicuntur cum relicta seu vidua cujusdam senatoris Restituta; at ea relata sunt modo parum verisimili, nec admitti possunt ut probabilia, nedum ut certa. Fieri quidem potest, ut miracula quædam a Sanctis patrata sint Carthagine, & filius nobilis cujusdam mulieris sit liberatus a dæmone, sed omnia facti istius adjuncta prudenter credi non possunt, præsertim quia conjuncta sunt cum aliis, quæ tempori non congruunt, certoque sunt repudianda. Parum quoque fidei merentur, quæ deinde narrantur gesta Adrumeti cum Victore, qui missus dicitur ad sanctos Fratres ibidem comprehendendos, quique Sanctorum disputationibus ad fidem fuisset conversus cum militibus itineris sui sociis. Nihil de hac conversione habent Acta breviora, etiamsi referant Sanctos Adrumeti captos, ductosque Carthaginem ad Valerianum. Clarum est, longiores istas ratiocinationes, quibus carent Acta breviora, meditationes esse scriptorum, qui licitum sibi credebant, Sanctos sic loquentes inducere, prout eis loquendum fuisse censebant.
[26] Sancti Carthaginem ducti, fidemque suam constanter professi coram judice Valeriano, [Sancti fustibus cæsi carcereque reclusi vinculis solvuntur ab angelo:] ejus jussu fustibus cæsi sunt, ac deinde ad carcerem missi, uti omnia habent Acta, etiam breviora. Addunt miraculum in carcere factum, quod severioribus criticis fortasse non magis placebit, quam alia in Actis narrata; at alia hic mea est sententia. Rem paucis accipe. Noctu carcer divino lumine ita illustratus dicitur, ut unus custodum, qui accedebat propius, visum amiserit: apparente interim angelo, ad cujus vocem disrupta sunt omnium vincula. Cur huic uni miraculo fidem potius adhibendam judicem, quam reliquis omnibus, faciunt Acta breviora, quæ hoc solum referunt, omissis aliis omnibus. Tanto autem majorem hæc Acta fidem merentur, quanto sunt breviora, quodque nihil contineant, quod merito improbari possit. Porro miraculum istud occasionem maturandi itineris in Italiam præbuit Valeriano, ne Carthagine plures converterentur, seu, ut habent Acta breviora, ne populus ultra crederet. Ex his verbis suspicio esse potest, non modo motam fuisse civitatem Sanctorum miraculis, uti loquuntur Acta, sed aliquos etiam fuisse conversos, eamque conversionem ad tempora non sua relatam fuisse in Actis prolixioribus.
[27] Verum quidquid sit de illa quorumdam conversione, [iter eorum in Siciliam & Italiam, in quo tempestas descripta modo non verisimili:] sanctos Fratres secum navi imposuit Valerianus, ut eos transveheret in Italiam. Qualis fuerit ista navigatio, non exprimunt Acta breviora; ac ne indicant quidem, in quo portu navi sint egressi. Acta vero prolixiora ingentem describunt tempestatem, Valerianum inducunt falsa numina frustra invocantem, Sanctos demum orantes, eorumque precibus sedatam tempestatem, multosque inde conversos. Prorsus hæc videntur fictitia, nec verisimili modo exposita: nam Valerianus dicitur primum rogasse Sanctos, ut rogarent Deum suum; ac deinde Jovi attribuisse acceptam maris tranquillitatem. Porro iter ex Actis prolixioribus sic institutum. Ex Africa navigarunt in Siciliam, ac Syracusam pervenerunt, inde post biduum Catanam navigarunt, Catanæ aliquo tempore morati Messanam eadem navi sunt vecti. Mutata hic navi transmiserunt fretum Siculum, atque ex navi egressi sunt Rhegii. Deinde terresti itinere per agrum Brutiorum profecti sunt Locros. Hinc Acta edita eos deducunt Consentiam, Consentiaque Scylaceum, ordine verosimiliter inverso: nam Scylaceum situm est inter Locros & Consentiam medio fere itinere, ita ut verisimiliter Scylaceo profecti sint Consentiam. Dicuntur deinde ivisse Grumentum, oppidum nunc excisum, quod situm erat in Lucania, ubi hodie castrum Agromento, uti vocant Baudrandus & Orlendius. Grumento profecti dicuntur Marcilianum, quo designari videtur Marsicum vetus in Lucanis item positum. Hinc tandem Sancti duodecim deducuntur Potentiam, ubi ex illis quatuor martyrii palmam sunt adepti. Totum hoc iter in Actis brevioribus omittitur, ideoque ambiguum est, an ex antiquioribus monumentis sit acceptum, an ex solis conjecturis confictum.
[28] [Potentiam ducuntur Sancti, ubi ex illis quatuor coronantur XXVII Augusti,] Potentia, ubi passi sunt XXVII Augusti quatuor e Fratribus, in Lucania passim statuitur non procul a limitibus Apuliæ. Civitas fuit episcopalis admodum antiqua, uti docet Ughellus tom. 7 col. 132, sed funditus deleta est seculo XIII, si credimus Ughello, aliaque in ejus vicinia ejusdem nominis erecta, quæ hodieque exstat in regno Neapolitano in planitie supra Apennini juga, gaudetque episcopatu sub archiepiscopo Acheruntino. Laudatus Ughellus eumque secutus Orlendius Orbis sacri part. 2, lib. 4, num. 14 Potentiam * latius describunt, aiuntque SS. Arontium, Honoratum, Fortunatum & Sabinianum ibidem martyrio coronatos VIII Kalendas Septembris, seu XXV Augusti, sed res contigit biduo serius, seu XXVII ejusdem mensis, uti cum Actis habent citata ante Martyrologia. Alphanus in Vita metrica num. 31 occisos dicit V Kalendas Septembris, eumque secutus est Tillemontius tom. 5 Monument. in Persecutione Diocletiani art. 51, quod alia Acta non vidisset. Verum majorem fidem merentur Acta stylo soluto scripta, præsertim quia hisce consonant antiqua Martyrologia.
[29] [tres alii Venusiæ palmam consequuntur postridie,] Potentia Venusiam profectus est Valerianus cum reliquis octo Fratribus, ibique coronati sunt ex illis Septimus, alias Septiminus, Januarius & Felix. Porro Venusia, aliis Venusium, & vulgo Venosa, civitas item episcopalis est sub eodem archiepiscopo Acherumino. De ea sic loquitur Ughellus pag. 165: Venusium civitas Apulorum, non procul a confinibus Lucaniæ, nunc inter urbes Basilicatæ non infimum sibi locum vendicans, non admodum ampla est, sed vetustissima & amœna, apud Aufidum fluvium inter Melphim Acheruntiamque metropolim sita. in omnibus Actis tres memorati Fratres passi dicuntur uno die post quatuor præcedentes, ita ut dicendum sit eos cæsos fuisse XXVIII Augusti, quem cum Martyrologiis designant Acta meliora, licet Acta metrica sequentem diem assignent, & eodem cum tribus sequentibus die coronatos velint. Porro laudatus mox Tillemontius, qui passos dixerat XXIX Augusti, aliquam hic movet difficultatem, Quia, inquit, reperiuntur SS. Felix, Septiminus & Januarius martyrio coronati Venusiæ XXX Augusti; illique etiam erant Afri, sed eorum historia nullam pro reliquis cum hac habet similitudinem. Eos hic indicat Martyres Tillemontius, qui in Martyrologio Romano XXIV Octobris annuntiantur primo loco cum duobus aliis, Felix nimirum ut episcopus, Januarius ut presbyter, & Septimus ut lector, cum Audacto presbytero & Fortunato lectore. Horum Acta, ut agnoscit, plane diversa sunt: nec difficultas, si qua est, proprie spectat ad Fratres duodecim, sed ad S. Felicem episcopum, cui in omnibus Actorum exemplaribus non iidem assignantur socii, nec eadem martyrii dies, aut locus. Hanc ergo difficultatem ad XXIV Octobris remito.
[30] Occisis tribus prædictis Fratribus, cum quinque reliquis Velinianum contendit Valerianus. Hic locus, [alii tres XXIX Augusti Veliniani, seu Velleiani,] seu oppidum fuerit seu vicus, præcedentibus minus est cognitus. Velinianum nullibi inveni apud hodiernos geographos, nec invenit Tillemontius. Attamen Jovardus pag. 85 hæc notat: Velinianum, antea Velia, sive Helia, aspiratione in V mutata, Velia dicta, & inde Velianum. De ea Plinius lib. 3, cap. 5, Strabo & Ptolomæus, ac Aulus Gellius lib. 10, cap. 16. Nota quidem Velia, quam inter sinum Pæstanum Palinurumque promontorium collocavit laudatus Plinius, nimirum in Lucania ad mare Tyrrhenum. Verum, dum ex qualicumque nominis similitudine Veliam pro Veliniano suggessit Jovardus, non satis consideravit locorum distantiam, nec rationem itineris, quo pergebat Valerianus, qui ex Apulia reversus non est ad maritimas Lucaniæ partes, sed perrexit recto itinere per confinia Apulorum & Hirpinorum Sentianum versus, quod oppidum situm erat non longe ab Æcis, seu hodierna Troia, ut probabimus. Porro quod hic Velinianum dicitur, in Itinerario Antonini vocatur Velleianum, statuiturque Velleianum ibidem inter Sentianum & Venusiam, ita ut vehementer mirer nec Velleianum nec Sentianum in tabulis Cluverii & Cellarii reperiri expressa. Utrum Velleianum, uti & Sentianum, in Apulia fuerit, an vero in Hirpinis, non definio, suspicor tamen utrumque fuisse in Hirpinis, idque probabilius esse ostendam infra. Hic interim dico tres Fratres, nimirum Vitalem, Satorem & Repositum Velleiani XXIX Augusti ad finem certaminis feliciter pervenisse.
[31] Soli ex Fratribus supererant Donatus presbyter & Felix verosimiliter subdiaconus, [ac demum Donatus & Felix I Septembris Sentiani.] quos tyrannus magis torquere voluit, quam torserat alios Fratres. Hosce ad alium Apuliæ locum nihilo notiorem duxit. Locum illum Sentianum vocant Acta, & Apuliæ attribuunt. Hinc rursum Jovardus, sola nominis similitudine contentus, locum sic exponit: Sentianum ita corrupto vocabulo Olim Sontia, unde Sontini, & Sontianum a Plinio memoratum: urbs Lucaniæ inter Policastrum & Tanarum fluvium. At non eo loco quærendum erat Sentianum, sed in Apulia, aut certe in Apuliæ vicinia, prope Æcas, nunc Troiam, quandoquidem illius civitatis episcopus corpora SS. Donati & Felicis in urbe sua sepelivisse dicitur. Porro Æcas, aliis Æcanam & Ecanam eodem loco exstitisse, ubi nunc Troia est, passim censent eruditi, etiamsi Cluverius in alia fuerit opinione, Æcas collocans, ubi nunc vicus Accadia. Accipe locorum situm ex Itinerario Antonini. Equus Tuticus oppidum erat in Hirpinis inter Beneventum & Æcas, (nunc Troiam.) Porro describitur iter ab Equotutico Rhegium, atque in illo itinere 10. occurrit Sentianum, distans Equotutico M. P. XXXIII. Sequitur Velleianum Sentiano distans M. P. XXIV. Deinde Venusia Velleiano distans M. P. XII. Itaque utrumque oppidum in illo itinere occurrit, & Velleianum quidem non potuit multum abesse ab Aufido flumine, nec a confiniis Hirpinorum & Apulorum. Dicerem designari Labellum, vulgo Laviello, nisi nimis videretur Venusiæ vicinum; nam oppidum istud antiquitatem ostentat, & aliquid in nomine congruit. Sentianum autem non longe potuit distare ab hodierno Bovino, uti ex Itinerario facile colligitur. Verum hæc de variis Martyrum nostrorum palæstris dicta sufficiant. Ceterum verisimile est, ad oppida tam varia ductos, diversisque locis occisos, ut terror incuteretur Christianis, ac latius spargeretur.
[Annotata]
* vulgo Potenza
§ V. Translatio corporum, ceteraque ad gloriam Sanctorum posthumam spectantia.
[32] [Corpora SS. Fratrum translata ab Areche Beneventano principe,] Marius de Vipera archidiaconus Beneventanus in Catalogo antistitum Beneventanorum in Joanne II pag. 38 translationem duodecim Fratrum Beneventum memorat hisce verbis: Anno DCCLX corpora sanctorum duodecim Fratrum ex diversis Apuliæ locis diligentia piissimi principis Arrechi translata, & in augusto templo S. Sophiæ a Gisulpho duce incepto, & ab ipso Arrecho mirifice perfecto, & amplissimis prædiis opibusque ditato, honorifico sepulchro contecta fuere… Ipsorumque translatio Beneventum fuit die XV Maii, & in eorum Gestis ii versus leguntur:
Bis senos tegit urna fratres, quos una creavit
Thecla, Deo fortes innocuosque duces.
Par pietas fuerat, par mors, par vitaque; Arrechus *
Princeps translatos ornat honore pari.
Eadem habet Ughellus in archiepiscopis Beneventanis tom. 8 Italiæ sacræ, col. 33, nisi quod mendum irrepserit in diem translationis, & in versibus vox tegit sit omissa. Annus 760 in Actis metricis etiam exprimitur, idemque in utrisque Actis dicitur fuisse annus secundus principatus Arechis II. Additur in Actis metricis Indictio 13, quæ currebat anno 760. Hinc Jovardus pag. 115 recte observat sequentia: Recte annus Arichis secundus cum anno æræ vulgaris DCCLX conjungitur, ut ex pluribus monumentis probari potest. In eo anno XIII currebat Indictio. Atqui cum XV die mensis Maii ejusdem anni translationem contigisse scribat a populo celebratam; sequitur, ut ejus regni initia ante mensem Maii in an. DCCLIX illigentur, ut ex Historia soluta oratione mox danda comprobabitur.
[33] [positaque in ecclesia S. Sophiæ,] Hæc quidem recte sibi consonant. At non satis intelligo, quid velit Jovardus, dum. pag. 117 hæc scribit: Translata ab Arichi magna cum solennitate Beneventum sanctorum duodecim Fratrum lipsana in S. Sophiæ asceterio, a se anno DCCLXXIV constructo, recondita fuere. Hoc asceterium, imo parthenon archimonasterii Cassinensis abbati & monachis subjecit eodem anno DCCLXXIV. Quomodo sacra corpora anno 760 translata fuere ad monasterium, si illud tantum fuerit constructum anno 774? Existimare possimus primum anno 760 deposita fuisse in alia ecclesia, ac deinde ad ecclesiam sanctæ Sophiæ delata: sed Acta constructionem ecclesiæ præmittunt translationi, & cum translatione sic conjungunt depositionem in ecclesia sanctæ Sophiæ, ut necessario dicendum sit ecclesiam structam fuisse ante translationem. Existimo igitur Jovardum longe aberrare a vera epocha constructæ ecclesiæ: nam pro omni ratione ad marginem allegat Angelum de Nuce in notis ad Chronicon Cassinense lib. 1 cap. 9, ubi hæc habet laudatus de Nuce: Diploma ipsius traditionis (quo monasterium S. Sophiæ subjicitur Casinensi) in regesto Petri num. 175 actum dicitur in anno XVII principatus Arichis, mense Novembri, Indictione XIII, hoc est, anno Christi DCCLXXIV. Verum tum hoc diploma, tum alia apud Ughellum eodem anno data, non designant annum conditæ ecclesiæ, quam ante corporum translationem primo aut certe secundo Arechis anno, seu æræ vulgaris 759 aut 760, perfectam fuisse prorsus mihi persuadeo.
[34] Etenim Gisulfus dux Beneventanus antecessor Arechis memoratam ecclesiam jam struere cœperat, [quam initio principatus sui perfecerat, anno 760:] ita ut dubium non videatur, quin Arechis opus inchoatum initio principatus statim promoverit ac perfecerit. Audi Leonem Ostiensem lib. 1 Chronici Casinensis, cap. 6: Iste Gisulfus cœpit ædificare ecclesiam sanctæ Sophiæ in Benevento, quam cum morte præventus explere non posset, Arichis, qui ei successit, mirifice illam perfecit; ibique sanctimonialium cœnobium statuens, monasterio sancti Benedicti hic in Casino concessit, sicut in sequentibus ostendemus. Deinde cap. 9 rem ulterius narrat ex Erchemperto hisce verbis: Hic (Arechis) intra mœnia Beneventi templum Domino opulentissimum ac decentissimum condidit, quod Græco vocabulo ΑΓΗΑΝ ΣΩΦΗΑΝ *, id est, Sanctam Sapientiam, nominavit. Ditatumque amplissimis prædiis & variis opibus, ac sanctimonialium cœnobium statuens, germanamque suam ibidem abbatissam efficiens, cum omnibus omnino pertinentiis & possessionibus ejus, id sub jure beati Benedicti in monte Casino tradidit in perpetuum permansurum. In quo videlicet templo sanctorum martyrum duodecim Fratrum corpora, diversis in locis per Apuliam, in quibus & decollati fuerant, quiescentia, honorabiliter allata, ad tutelam & honorem patriæ in singulis capsis pariter sub uno altare recondidit. Notat de Nuce hæc omnia de templo S. Sophiæ constructo ab Arichi legi in codicibus omnibus Erchemperti tam scriptis quam impressis. Ex hisce concludimus, perfectam videri ecclesiam anno 759 vel 760, & eodem anno 760 recondita ibidem sanctorum Fratrum sacra lipsana, uti habent Acta.
[35] Post quædam de translatione aliarum reliquiarum ad eamdem ecclesiam, [visio, quæ principi Arechi apud corpora Sanctorum oranti] rursum ad propositum nostrum Leo Ostiensis subjungit ista: Ubi dum maxima devotione, quoniam vicinum loco illi palatium erat, frequentem consuetudinem in oratione pernoctandi haberet (Arechis;) fertur, quadam nocte oranti illi sanctos duodecim Fratres apparuisse, eumque pariter inclinatis amicabiliter vultibus salutavisse. Quos dum torvo nimis aspectu, exteros quoslibet esse existimans, quinam illi essent, qui nocturno tempore sanctimonialium claustra sic audacter ingredi præsumpsissent, inquireret; illi leniter arridentes; Nos, inquiunt, sumus, o princeps, quos tua devotio per diversa repertos loca summo huc studio detulit. Quod nobis quidem quam bonum & quam jucundum, tibi autem quam sit divina pietate proficuum, ultima dies ostendet. Et his dictis, subito principi visio, quæ videbatur, disparuit. Idem refert seu Alfanus seu alius sub finem carminis edendi, sed paulo brevius; prætermissa nimirum interrogatione Arechis, quæ minus est verisimilis. Eadem quoque visio, præmissa breviter translatione, narratur in lectionibus Officii Sanctorum nostrorum, quas Jovardus ex codice Ms. edidit primo loco a pag. 69, quasque in vigilia recitatas fuisse existimat.
[36] Cum vero nihil præterea in lectionibus istis habeatur ad propositum nostrum, [oblata fuisse dicitur:] placet ea huic loco innectere: Duodecim autem sanctorum Fratrum corpora, sicut majorum relatu didicimus, felicis memoriæ Arechis Langobardorum princeps, diversis tumulata locis, sollicitudine pia discutiens, & sacra aviditate repperiens, frequentis populi turba, cleri occursu, pontificum comitatu, apparatu solemni Beneventum transtulit, & in basilica sanctæ Sophiæ, quam ipse construxerat, cum summa reverentia sub uno altari collocavit: ne eos divideret sepultura, quos una mater effuderat, eadem fides sociarat, passio fecerat socios, & non dissimilis corona germanos. Collocatis itaque cum summa veneratione sacris Martyribus; collatis eidem monasterio multis prædiis, & multis regia liberalitate ornamentis, præfatus princeps nocturnas horas præveniens, sanctorum Martyrum suffragiis se cœpit attentius commendare. Contigit autem, quod dum quadam nocte loca sacra, nullo contentus comite, ex more reviseret, dum orationi prolixius institit, sanctos duodecim Fratres secundum ordinem nativitatis sibi videt propter assistere, & pariter cum orante orare, & pia supplicatione salutationis sibi obsequium exhibere. Princeps vero nova visione exterritus, quoslibet alios homines suspicatus, cœpit in eos acriter indignari, quod in monasterium ancillarum Dei tempore indecenti quadam temeritate ausi sunt ingredi. Cui sacratissimi Martyres vultu placido, voce jocunda dixerunt: Nos sumus duodecim Fratres, quos variis pœnis diversis locis expositos colligens, decenter fatis in hoc domicilio in una ara collocasti: qui dum locum istum incolimus, tam corpore, quam opitulatione custodimus. Missi ergo sumus tuæ devotioni occurrere, & prompta benignitate favere. Et quia in præsenti memoriam nostri pia sollicitudine, & sedula visitatione geris, & in præsenti peccatorum veniam, & in futuro æterna præmia consequeris. Hac itaque visione gloriosissimus princeps animatus, tanto devotius sanctorum Martyrum cœpit corpora venerari, quanto de visione sacra nullatenus poterat ambigi.
[37] [icones Sanctorum, ut pictæ sunt in codice Ms.] Demum icones duodecim Fratrum ex Jovardo subjungo. De illis sic scribit pag. 74: Horum sanctorum Martyrum icones depictæ in nostro codice visuntur, quorum duo, Donatus, scilicet, casula, antiquo more, & mappula in sinistro brachio ornatus, expansisque ante pectus manibus, & Felix rubea tunica, codicem ambabus manibus ante pectus tenens, violatia itidem mappula in sinistro brachio insignitus: reliqui porro decem Fratres tunicati, & capillati, tum pallio, & diadematibus, seu sphæris decorati conspiciuntur. Donatus siquidem, & Felix, quorum alterum presbyterum, hypodiaconum alterum fuisse Acta referunt, clericali tonsura, sive corona detonso capite desuper sunt depicti ad instar clericalis coronæ, quæ in antiquissimis Romanorum Pontificum imaginibus ex sancti Pauli basilica a CL. Blanchino τοῦ μακαρίτου delineatis visuntur. Ego vero icones has non ad rei historico-ritualis veritatem, sed ad sæculi VIII vel XI * ecclesiasticam disciplinam depictas arbitror, quum seculo Ecclesiæ IV tunicis hypodiacones altari minime inservisse, sed tantum Alba indutos ministrasse certum sit. Tum rursus non satis perspicuum est, an III Ecclesiæ seculo casulæ usus invaluerit, aliorumque sacrorum indumentorum, saltem in Africana ecclesia: tum sanctum Fulgentium Ruspensem in Africa episcopum consueta indutum tunica mysteria celebrasse ejus vitæ auctor coævus refert. Ut ut sit, hoc monumentum, quod Actorum fidei respondet, ut ab interitu vindicaremus, æri adhuc incidi curavimus.
[Annotata]
* lege Arechus vel Arechis
* l. ἁγίαν σοφίαν
* forte IX
ACTA PRIMA
auctore anonymo
Ex Ms. Nicolai Belfortii.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
BHL Number: 2298
[Capti Sancti & ad præfectum ducti,] Maximianus a cæsar crudelissimus, audiens famam sanctorum duodecim Fratrum, misit Valerianum Carthaginem, ut adduceret eos. Valerianus itaque cum Carthaginem pervenisset, & Sanctos non invenisset; misit ad civitatem Adrumetinam b, qui eos ad se adducerent. Venientes autem milites, Carthaginem cum injuriis beatos Fratres deduxerunt. Alia ergo die, sedens pro tribunali Valerianus, duodecim Fratres sisti præcepit; quibus dixit: Nisi confitentes ad thurificandum veneritis, diversis vos faciam suppliciis interire. Beatus Donatus unus eorum dixit: Servi sumus Domini nostri Jesu Christi: si unum extinguas, alii magis roborabuntur in Christo.
[2] Accensus Valerianus furore, jussit singulos fustibus cædi, [fustibus cæsi ac in carcerem detrusi, ubi eorum vincula ab angelo soluta: iter Potentiam,] & verberatos retrudi in carcerem. Medio autem noctis tempore, adeo immensum lumen refulsit in carcere, ut oculi humani ferre non possent. Ad quem unus ex custodibus accedens propius, dum divinum vidit, sui corporis lumen amisit. In medio vero luminis venit angelus Domini, dicens ad eos: Misit me Dominus Jesus Christus solvere vincula vestra. Ad cujus vocem, disrupta sunt omnia vincula eorum. Mota ergo civitate Sanctorum miraculis, Valerianus, ne populus ultra crederet, duodecim Germanorum colla manusque catenis constringi, eosque ad mare vinctos duci præcepit. Cum quibus ipse & milites navigio profecti sunt, cumque navigantes applicuissent remum, relicto navigio tandem venerunt in civitatem Potentiam.
[3] [ubi ex Fratribus quatuor, tres Venusiæ, & tres Veliniani martyrio coronantur:] Tunc sedens pro tribunali Valerianus, quatuor sibi ex Fratribus, Arontium, Honoratum, Fortunatum, & Sabinianum adduci præcepit: quos sacrificare nolentes, capitalem jussit subire sententiam in eadem civitate sexto Calendas Septembris. alia die abiit in civitatem Venusiam, Sanctos secum deferens, & sanctissimos Septimum, Januarium & Felicem, post interrogationem Christum confitentes, jussit in eadem civitate quinto Calendas Septembris decollari. Die autem altero, Velinianum advenit: & cum recubuisset in prandio, insatiatus scelere, exitiali officio, tres sanctissimos Vitalem, Satorem & Repositum sibi præsentari jussit, qui permanentes in confessionibus suis, pertulerunt mortis sententiam quarto Calendas Septembris.
[4] [postremi Donatus & Felix, rursum torti, capite minuuntur Sentiani.] Valerianus vero iter agens, in Sententianum * venit partem Apuliæ. Interea sanctissimi Donatus & Felix, Germanorum superstites, Fratrum suorum videntes constantiam, amore fervebant martyrii, & gratias agebant Deo, qui Fratribus suis, forti agone præliantibus, coronam justis promissam largiri dignatus est. Mittens vero Valerianus adduci illos ad se præcepit: quos sic alloquitur: Sacrificate diis immortalibus, ne Fratrum vestrorum sententia mancipemini. Cui beatissimi Felix & Donatus dixerunt: Christiani sumus, fac tantum, quod tibi videtur. Inflatus Valerianus, jussit eos in equuleo suspendi & torqueri: dehinc laceratos diversis plagis, semivivos retrudi in carcerem. Postremo die alia præcepit spiculatori, ut capita eorum incideret. Qui beatissimi athletæ Jesu Christi Donatus & Felix, decollati sunt in eodem loco, die Calendarum Septembrium.
ANNOTATA.
a Figendum sanctorum Fratrum martyrium sub Maximiano Herculio, probavi in Commentario § 3.
b De Adrumeto horum Sanctorum patria breviter actum ibidem num. 24, & jam ante num.20 & 21 de illius civitatis episcopo. Reliqua, quæ difficultatem in his Actis parere possent, discussa sunt § 4.
* lege Sentianum
ACTA ALTERA PROLIXIORA ET MINUS SINCERA
auctore anonymo
Ex editione Jovardi.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
BHL Number: 2297
A. Anonymo.
[Patria, parentes, & nomina sanctorum Fratrum:] Dum fervor Maximiani diversis pœnis Christianos perimeret, Africa tunc regio Christi militum occultabat cohortem. Inter quam vir Christianissimus Bonifacius cum conjuge, Thecla nomine, Drumentina a urbe morabatur, prudentissimi Christianitatis ingenio, & fœcundissimi filiorum affectu. Habebant autem duodecim filios, quos, fidei devote documentis educabant cotidie. Nolebant eos scire velle, præter, quem didicerant, Christum; indesinenter pro filiis Christo fideliter preces effundunt: Jesu bone, Agne immaculate, qui mundum perditum tuæ nativitatis novo lumine reparasti, fac misericordiam cum filiis nostris, ut non sciant alium Deum, præter te Dominum Jesum Christum, qui cum Patre, & Spiritu sancto in unitate vivis & regnas in omnia secula. Et dum his nutrimentis & precibus Bonifacius cum conjuge filios in fide solidarent, nichil horum de his, quæ a parentibus audierunt, obliti sunt; sed, sicut terra bona, semina receperunt, & multiplicatum fidei fructum parentum moribus reddiderunt. Et ad firmandam veritatis vocem se ipsos abnegantes, Christianos licet, ob Dei tamen amorem, parentes derelinquunt. Nondum omissa patria, Africanis assidue verbum veritatis, & baptismum Jesu Christi prædicabant. Et multi per eos errore relicto ad baptismi gratiam pertinxerunt *. Quorum nomina non immemor Africa, & merita memoratur. Erant, ut diximus, Fratres duodecim, Donatus, & Felix, Arontius, & Honoratus, Fortunatianus, & Sabinianus, Septiminus, & Januarius, Felix, & Vitalis, Satorus, & Repositus.
[2] Lectio II. Interea Drumentini cives, in eadem urbe Jovi sacrificabant, [eorum zelus contra idololatras:] & Herculi, ad quorum templa Duodecim properantes, infidelium turbas exprobrabant. Nolite, inquiunt, hæc, Fratres, agere, sed potius Creatori, quam creaturæ humilia subdite colla, & Deo vivo persolvite vota, quæ mortuis, & manufactis simulacris persolvitis. Audientes hæc simulacrorum pontifices b unanimiter in eos sævire cœperunt, e quibus unus, Florentius nomine, minister Herculis, in medium se objiciens dixit, Cujus religionis estis? aut quo genere orti? Tunc beatissimi Fratres dixerunt: Christiani sumus & genere, & doctrinis instructi. Florentius dixit: Ergo ad hoc venistis, ut culturam deorum nostrorum perturbetis? An nescitis Maximianum rebelles deorum innumerabilibus cruciatibus dissipare? Sancti vero dixerunt: Crede, dubium non est Maximianum vestrum simili pœna vobiscum in æternum condemnandum, quia, nisi qui crediderit in Dominum Jesum Christum, non potest pœnam sempiternam evadere. Florentius dixit: Jesum Christum, quem dicitis Deum esse, multi hunc confitentes male perierunt. Beatissimi Fratres responderunt, dicentes: Noli dicere male perierunt, qui Dominum Jesum Christum crediderunt, sed ab oculis lacerantium ablati transeunt, ut in perpetuum cum Domino gloriosi permaneant, quia nisi prius aurum igne probetur, non ante efficitur manu artificis aptum. Hæc & his similia Sanctis prosequentibus, non modica turba credidit in Dominum Jesum Christum.
[3] Lect. III. Eodem tempore Cyprianus c vir sapientissimus sanctis moribus sacerdos, [dicuntur Carthaginem vocati a S. Cypriano, ibique miraculis claruisse,] Carthaginensem regebat ecclesiam. Qui audiens sanctorum Fratrum celeberrimam famam, ad se eos accersiri rogavit. Et dum pervenissent, officiosissime eos suscipiens, gaudensque super eos dixit: Benedicti vos a Domino Deo cæli, Fratres, & Filii, quia bona fama de vobis, ut nunc cerno, in omni loco personuit. Bona tamen arbor, dicente Domino, bonos fructus affert; & vos de dignis parentibus digna proles estis effecti. Tunc unum ex eis Donatum presbyterum ordinavit. Felicem post ipsum genitum subdiaconem fecit, augens illis fidem Jesu Christi, ut intrepidanter paganis salutaria consilia ministrarent, & insidiantis hostis jacula armati fide, robusto pectore superarent: & osculatus est singulos, & secure perrexerunt. Multa tamen mirabilia in eadem Carthagine per eos est dignatus Dominus operari: quum quicumque qualibet valitudine tenebantur, adducti Sanctorum vestigiis, protinus sanabantur. Et ita crescebant miraculis, ut eos etiam profiterentur dæmonia. Nam in prædicta civitate erat relicta d cujusdam senatoris, Restituta nomine, habens unicum filium, quem crebro dæmon acriter vexabat, & per os pueri diabolus clamabat; Nisi venerint Donatus & Felix, servi Jesu Christi cum ceteris Fratribus, numquam a vase isto recedam. Restituta hæc audiens, quatuor missis militibus, præcipiens eis dixit; Ubicumque hos inveneritis, digne eos ad nos obsecrantes deducite. Illis autem euntibus, nondum urbem exierant, & in platea nova eos aggregatim invenerunt. Quos interrogantes dixerunt: Quis vestrum, obsecramus, scit Donatum, & Felicem? Sancti vero; Quid, inquiunt, ad vos pertinent? Cognoverunt milites statim, quod ipsi essent, supplicantes aiunt ad eos: Filium senatricis hujus civitatis diabolus vexare non cessat, & per os ejus loquitur: Nisi venerint Donatus & Felix, non exeo: quapropter venite, oramus, antequam moriatur. Facta illic oratione abierunt, & cum omni gaudio a Restituta, licet pagana, tamen fidelissime suscepti sunt.
[4] [ductique ad puerum energumenum:] Lect. IV. Restituta flens graviter ait ad eos: Succurrite, piissimi, unico filio meo, ne tam gravi pereat cruciatu. Beatissimi famuli Jesu Christi Donatus & Felix dixerunt: Cur non a magnis diis vestris hic infirmus convaluit? Restituta vero pedibus provoluta Sanctorum, sanitatem unici postulabat. Tribunus quidam Adeodatus nomine dixit ad Sanctos: O utinam vestris beneficiis hic convalesceret, ut immensis donati muneribus proficisceremini. Sancti vero subridentes, dixerunt: Munus Dei est, ipsum toto corde diligere, & nihil est melius, nichilque perfectius, quam ut animas, quas error profundus detinet, eruamus, & ad lucis æternæ gloriam, relictis simulacrorum cultibus, recto tramite perducamus; & conversi ad Restitutam dixerunt: Age constanter, Restituta, & crede Dominum Jesum Christum te posse ab errore redimere, & ne hunc puerum prohibeas sequi, quem voluerit, confestim videbis virtutem Domini nostri Jesu Christi in puero esse manifestam. Restituta dixit ad eos: Hoc tantum videam, ut puer ab hac vexatione liberetur, nec illum prohibeo, & me ipsam cum omni domo mea fieri Christianam promitto.
[5] [dæmonem precibus fugant, conversa ejus matre cum tota domo. Valerianus mittitur Carthaginem,] Lect. V. Beatissimi vero Athletæ Dei duodecim Fratres circa vexati lectulum, in quo constrictus jacebat, corruentes orabant. Et dum diutius singuli singulas preces effunderent, erigens se beatus Donatus dixit: Deus omnipotens æternorum rector & conditor, qui filium reguli, & puerum centurionis, & Cananææ filiam fide interveniente verbo sanasti, respice propitius fidem hujus mulieris, & hunc puerum libera, ut cognoscant omnes, quia potens es, & Deus deorum in secula seculorum. Cumque ab illis dictum fuisset, Amen, eadem hora diabolus, tamquam leo rugiens, cunctis videntibus, terribiliter abscessit. Puer vero ad pedes provolutus Sanctorum glorificabat Deum cæli, dicens: Nunc cognovi unum Deum in cælo & in terra, quem miseri pagani non sciunt. Mater vero pueri læta efficitur, & promissum, quod dederat fidei, cum filio & omni domo sua baptizata implevit. Sed & multi ex paganis, hæc videntes, baptizati sunt credentes in Christum. Maximianus e cæsar interea crudelissimus audiens Romæ famam sanctorum Fratrum, Valeriano præcipiens, dixit: Proficiscere Carthaginem, & rebelles deorum nostrorum nostris tribunalibus appræsenta. Data itaque auctoritate, Valerianus cum exercitu perrexit Carthaginem.
[6] Lect. VI. Sancti vero valefacientes Restitutæ, ad roborandas mentes fidelium civitatem suam iterum visitarunt. [multaque minatur Restitutæ ac tribunum mittit ad Sanctos capiendos,] Beata igitur Restituta audivit Valerianum intrasse Carthaginem, & cymbalorum cythararumque audiens sonitus, clausit fores domus suæ, & cum Christianis Christo sedulum exhibebat officium. Et dum hæc circa Dei feminam peraguntur, Valerianus intravit domum ejus, & cum jurgiis ait: Quis te, demens, alienavit a cultura deorum immortalium, quibus & Maximianus subjectus est? Nisi mihi sanguine juncta fuisses, absque ulla interrogatione crudeli te necassem supplicio. Beata Restituta respondit: Sperans eram & ego aliquando, ut nosti, in idolis, sed nisi certius, & citius virtutem cognovissem domini mei Jesu Christi, funditus domus mea imminentibus malis periisset. Sed & unicus filius meus jam morti proximus, & a dæmonio vexatus per famulos Dei Donatum & Felicem redditus est mihi incolumis. Valerianus autem ira repletus, Ubi sunt, inquit, de quibus loqueris. Beata Restituta respondit: In Drumentina civitate sua eos reperies. Qui statim vocavit tribunum suum, nomine Victorem, & ait ad eum: Perge festinanter cum militibus ad inquirendos deorum nostrorum ferentes injuriam, & dum inveneris, adduc eos vinctos nostris obtutibus. Et egressus Victor tribunus cum militibus, invenit eos orationi vacantes, quos proterve alloquitur dicens: Vosne estis populi seductores, & deorum nostrorum respuentes libamina? Beatus Donatus & Felix dixerunt: Servi sumus Domini nostri Jesu Christi, seducentes omnino populum, ne relicto Deo, qui in cælis est, vana sequatur, & dæmoniis amplius se serviturum exhibeat, quem Deus proprio sanguine liberavit.
[7] Lect. VII. Victor tribunus dixit: Ergo si omnes hunc, [converso autem tribuno ad fidem, Sancti per alios sistuntur coram præfecto:] quem Deum asseritis, sequantur, a quibus Jupiter veneratur, & Hercules? Beatissimi famuli Jesu Christi Donatus & Felix dixerunt: Audi, obsecramus, Victor tribune, attentius, & ostendimus tibi, quomodo non debeant venerari. Deus est ante secula creans omnia, qui & hos, quos colitis, natura homines condidit, sed libero perdiderunt veritatem arbitrio. Sic & diabolus angelus est conditus prius, sed superbiendo beatitudinem perdens ad ima corruit, humano generi tantum invidet, & ne perditum locum homines adeant, hunc errorem proposuit, ut mortuis hominibus honorem exhibeant, & ipse per eos diabolus errorem multiplicans, etiam futura pronuntiet. Sed ne te, Victor, hic cæcus error dilaniet, crede in Dominum Jesum Christum, & renascere unda purificationis, ut æternum possis effugere supplicium. Cumque hæc, & his similia a singulis Fratribus percepisset, amor eum accendit fidei ita, ut ab eo baptisma peteretur. Qui instructus in fide Jesu Christi baptizatus est una cum militibus in nomine sanctæ Trinitatis f. Illis autem moram facientibus, supervenerunt a Valeriano missi milites, & cum injuriis capti sunt, deductique Carthaginem. Alia die sedens pro tribunali Valerianus, duodecim ante se Fratres sisti præcepit, & hoc initium sermonis perfidus sanctis Martyribus dixit: Dicite, seductores nequissimi, unde vobis tanta audacia, tantaque supervenit vesania, ut contra decreta principum leges patrias spernatis, & Crucifixum præponatis immortalibus diis? Per salutem Maximiani, nisi confitentes diis ad thurificandum veneritis, inenarrabilibus vos faciam perire suppliciis. Tunc beatissimi duodecim Germani vultu placido, mente robusta astabant. Beatus Donatus ait Valeriano: Ad satisfactionem gloriæ vestræ quidquid imposterum resonabit, præsenter exponimus: revera duodecim sumus servi Domini nostri Jesu Christi, & in tantum ferventes igne martyrii, ut si unum extinguas, alius magis roboretur in Christo.
[8] [fustibus cæsi includuntur carceri, ubi angelus eorum rumpit vincula. Navi imponuntur,] Lect. VIII. Accensus igitur Valerianus furore magno, singulos jussit fustibus cædi, & verberatos cæcum retrudi in carcerem, cogitans quomodo Maximiani eos præsentaret obtutui. Medio autem noctis tempore immensum lumen refulsit cælitus in carcere, tantæque magnitudinis, ut custodes carceris oculis ferre non possent. Unus tamen accedens propius, dum divinum vidit, suum corporis lumen amisit. In medio vero luminis venit angelus Domini, dicens ad eos: Misit me Dominus Jesus Christus solvere vincula vestra. Ad cujus vocem, quibus tenebantur, disrupta sunt omnia vincula eorum. Mota itaque civitas est Sanctorum miraculis. Valerianus autem, ne populus Christo amplius crederet, catenarum vinculis duodecim Germanorum colla manusque constringens, ad mare vinctos duci præcepit, cum quibus ipse & milites sunt profecti navigio. Navigantibus interea pariter tempestas facta est valida, ita ut navis fluctibus mergeretur. Nautæ vero turbati dixerunt: Væ nobis, pariter perimus. Valerianus autem deorum suorum numina invocat, ut sibi ministrarent præsidia. Quo vociferante, ventorum flamina centuplum & fluctus crescebant.
[9] [exortamque tempestatem precibus sedant: veniunt Potentiam,] Lect. X. Convocatis autem duodecim Fratribus ait Valerianus: Invocate Deum vestrum, si forte a nobis hæc recedat turbatio. Beatissimi Athletæ Christi Donatus & Felix dixerunt: Promitte te abrenuntiare idolis & pompis eorum, & statim videbis in Jesu Christi nomine esse mare placabile. Valerianus dixit ad eos: Si hoc, quod dicitis, factis probaveritis, faciam, quod hortamini. Tunc Duodecim vincti catenis in faciem cecidere, & orantes dixerunt: Dominator Domine, omnium elementorum rector & conditor, ne ad perfidiam Valeriani respicias, sed exaltare super omnes deos, & impera huic mari, sicut imperasti, dum paventium Discipulorum fidem roborasti, ut exaltetur nomen tuum ab omnibus, sicut exaltatum est ante omnia secula. Orantibus illis facta est tranquillitas magna, ita ut oblivioni tradita esset perturbatio mentis. Valerianus insipiens non ferens nomen Christi, deos suos tranquillitatem fecisse comprobabat. Multi tamen ex militibus in Christum crediderunt. Navigantes vero litus Siracusanum g Siciliæ descenderunt, & manserunt ibi duobus diebus, deinde Cathenam h pervenerunt. Ubi ad terram Christi Milites Valerianus jussit deponi; blanditiis amplecti Martyres cogitans, sacrificare idolis subdola voce monebat. Sed Athletæ Dei, ut terroribus non sunt moti, ita nec blanditiis sunt mente concussi. Ascendentes iterum navim, Messanam i deducti sunt, in qua parumper morati, alia accepta navi transfretantes Regium k descenderunt. Dimisso itaque navigio terram Britianorum l lustrantes, Lucren applicuerunt, deinde iter agentes, venerunt Cosentiam. Post hæc inde sunt profecti Scylacium. Ibi igitur Valerianus jussit militibus, ut humane cum Martyribus agerent, quatinus eos posset Maximiano Romam perducere. Moventes inde Grumentum m profecti sunt, & die altero Marcilianum properantes, deinde ad civitatem venerunt Potentiam. Ubi audiens, quod imperator Aquileia n esset extinctus; qualiter eos in præsenti perderet, cœpit excogitare.
[10] Lect. XI. Sedens igitur Valerianus pro tribunali, quatuor sibi ex Fratribus, [ubi quatuor ex Fratribus, tres alii Venusiæ & tres Veliniani consequuntur palmam,] Arontium, & Honoratum, Fortunatianum, & Sabinianum adduci præcepit. Quibus & dixit: Usque modo insaniam vestram æquanimiter toleravi, nunc autem sacrificate diis, ut cæsaris amici efficiamini. Tunc sanctissimus Arontius dixit: Quemcumque nostrum sacrificare idolis presseris, potius in Christo mori eliget, quam dæmoniis obedire. Valerianus alios respicit, sed antequam interrogarentur, beatissimi athletæ Christi Honoratus, & Fortunatianus, & Sabinianus dixerunt: Nihil a nobis requiras, nihil dicimus, nisi quæ a Fratre audisti. Iratus Valerianus, hos quatuor capitalem jussit subire sententiam in eadem civitate sexto Kalendas Septembris. Alia die abiit in civitatem Venusiam, Sanctos secum deferens, ubi beatissimos Septiminum, & Januarium, & Felicem, post interrogationem Christum confitentes, jussit decollari in eadem civitate quinto Kalendarum Septembrium. Die vero altero Velinianum advenit Valerianus, & dum recubuisset in prandium insatiatus adhuc scelere exeniali * officio jugulandos tres sibi afferri sanctissimos Vitalem, Satorum, & Repositum jussit. Sancti vero permanentes in confessionibus suis pertulerunt martyrium quarto Kalendarum Septembrium. Deinde iter agens Valerianus in Sentianum pervenit partem Apuliæ. Beatissimi Donatus, & Felix, qui erant Germanorum superstites, videntes tantam Fratrum constantiam, velut sitiens clara fluenta desiderat, ita amore fervebant martyrii, gratias agentes Deo, qui Fratribus suis, forti agone præliantibus, promissam justorum coronam largiri dignatus est. Suorum autem exitum, qui ei perpetue in confessionibus perdurantes commendabant, dicentes: Deus æterne, amator justitiæ, palma Martyrum, certantium fortitudo, respice laborem nostrum, & ne nos patiaris passionibus separari, qui confessione tui nominis fuimus pares. Hæc illis orantibus, misit Valerianus, & ad se eos duci præcepit. Stabant autem ambo immobiles, ut magniloqui tyranni aciem debellarent. Sic eos Valerianus alloquitur: Nonne vos estis magistri scelerum, & Fratrum vestrorum funera concitantes? Tempus adhuc videtur congruum pœnitendi, resipiscite ab hac stultitia, & sacrificate immortalibus diis, ne Fratrum vestrorum sententia mancipemini.
[11] Lect. XII. Beatissimi viri Donatus & Felix dixerunt: [postremi vero duo Sentiani in Apulia: omnium deinde translata corpora.] Fratres a nobis moniti tuam jam vicerunt perfidiam, & turpe est, ut, qui docuimus hostes vincere, victas manus hostibus demus. Jam & illi, & nos tuam crudelitatem decepimus, & Christiani sumus, fac tantum, quod tibi videtur. Inflatus Valerianus jussit eos in eculeo suspendi, & torqueri. Et dum diutius torquerentur sanctissimi viri Donatus & Felix, voce constanti hilarique vultu dixerunt: Gratias tibi agimus, Domine Jesu Christe, qui inter tormenta servis tuis virtutem præbes, & perseverantiam confessionis adauges. Tunc laceratos diversis plagis, semivivos jussit retrudi in carcerem. Alia die præcepit spiculatori, ut capita eorum incideret. Decollati sunt autem beatissimi athletæ Jesu Christi Donatus & Felix in eodem loco Sentiano die Kalendarum Septembrium. Marcus o itaque Ecanæ urbis episcopus venit nocte cum clericis suis, & rapuit corpora Sanctorum, & in civitate sua cum omni gaudio sepelivit. Post multa vero licet annorum curricula non est passus eos Dominus separari corporibus, qui & fide, & passionibus indissolubiles extiterunt. Nam dum diversis squallentioribus inhoneste loculis tenerentur, vir sapientissimus Arechis p, Langobardorum gentis celeberrimus Princeps, collegit eorum pretiosissima corpora, & quos Germanos sanguine & fide legendo repererat, cum ingenti honore Beneventi sub uno tegmine collocavit. Qui indesinenter manifestis pollent miraculis. Quamobrem eorum patrociniis subjacemus, qui languidis, quacumque detinentur infirmitate, gratia protegente divina, suis beneficiis prosunt, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre vivit & Spiritu sancto in unitate, in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Drumentina urbe Adrumetum significatur, de quo actum in Commentario num. 24, ubi etiam de parentibus Sanctorum. Porro quæ sequuntur de eorum gestis in Africa, in Actis prioribus omissa sunt & incerta, uti ibidem diximus.
b Audi observationem Jovardi: Pontifices præerant sacerdotibus, aris, & sacrificiis, quorum curæ hæc omnia erant contradita… Horum enim erat religiones & cæremonias publicas privatasque, sacra, & res divinas sanctissime tueri & interpretari, illaque omnia exscripta signataque habere, ut quibus aris, quibus diis, quibusque hostiis, quibus diebus, & ad quæ templa, sacra fierent, perspectum haberent; ne qui Romana sacra negligerent peregrinosque ritus adsciscerent, aut deorum cæremonias turbarent.
c S. Cyprianus colitur ab Ecclesia 14 Septembris,ubi gesta ejus discutiemus. Episcopus creatus est anno 248 aut 249, martyrio coronatus anno 258, uti vult Pagius in Critica ad eosdem annos. Hinc colligitur gesta S. Cypriani cum Martyribus nostris, quæ aliunde etiam verisimilia non esse ostendimus in Comm. § 3, repudianda esse, cum nequeant cum epocha Martyrum, qui sub imperio Maximiani passi sunt, satis cohærere, etiamsi suspicari vellemus hæc contigisse, dum Fratres erant juvenes, multumque temporis intercessisse inter hæc gesta & eorum martyrium.
d Ad hanc vocem Jovardus sic habet: Relicta est illa, quam nos indistincte viduam vocamus. Viduæ enim proprie dicuntur, quæ nec filios, nec nepotes, nec alios habent consanguineos; de quibus locutum fuisse Apostolum in prima ad Timotheum Epistola haud dubito: “Quæ vere vidua est & desolata, speret in Deum”. Relictæ vero dicebantur, quæ, licet viro carerent, filium tamen vel nepotem superstitem habebant. Dubito, an hæc distinctio inter viduam & relictam usitata fuerit. Sed relicta certe sumitur non raro pro vidua. Pro facto ïpso consule Comm. num. 26.
e Hic tantum inchoantur Acta breviora.
f Jovardus editor recte observat sequentia: Sanctæ Trinitatis, scilicet cum expressa & distincta invocatione trium Personarum SS. Trinitatis, ut jam Ecclesiam universalem præscripsisse, & in illis partibus in usu fuisse, ex Epistola S. Cypriani ad Jubajanum 73 edit. Pamelii edocemur: “Denique (inquit) ubi post resurrectionem Domini Apostoli ad gentes mittuntur, in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti baptizari jubentur”. Invalidum esse baptismum, in quo non exprimuntur tres Personæ, docent theologi. Porro jam observavi in Commentario num. 26 horum conversionem parum esse verisimilem.
g Syracusæ urbs est maritima Siciliæ olim amplissima & satis etiamnum nota cum portu capaci ad latus insulæ orientale.
h Catana alia est urbs Siciliæ maritima ad idem insulæ latus, sed Italiæ propinquior.
i Messana in eadem Siciliæ ora sita est ad fretum Siculum, quo ab Italia separatur Sicilia, estque urbs celebris & notissima.
k Rhegium in opposita Italiæ ora ad dictumfretum urbs est Brutiorum non ignobilis.
l Brutii, vel Bruttii indicantur, quorum terra inter fretum Siculum & Lucaniam sita erat, ager Bruttiorum vel ager Bruttius dicta ab antiquis. Nunc Calabria vocatur, in citeriorem & ulteriorem divisa. Porro in hac provincia sunt Locri civitas, quam Lucren mox vocat, Consentia, quam Cosentiam nominat a vulgari nomine Cosenza, & Scylacium, vulgo Squillace dictum; sed jam observavi in Comm. num. 27 prius perveniri debuisse Scylacium quam Consentiam.
m De Grumento & Marciliano oppidis olim Lucaniæ consule locum Commentarii mox assignatum. De Potentia quoque, Venusia, Veliniano, Sentiano & Ecana disserui eodem §.
n Cum Maximinus non fuerit imperator ille, sub quo passi sunt Sancti, uti probavi num. 22, locus hic resecandus est, qui repugnat omnibus aliis.
o Marcus Ecanæ urbis episcopus ignotus fuit Ughello, qui tom. 1, Col.n catalogo Trojanorum episcoporum nullum profert episcopumÆcanensem, nisi S. Secundinum, de quo Majores nostri disseruerunt tom. 2 Februarii a pag. 529. Præterea tom. 2 Aprilis a pag. 528 egerunt de S. Eleutherio Æcanensi episcopo & martyre. Ex dictis de utroque abunde intelligitur, episcopos Æcanensibus fuisse admodum antiquos, adeoque repudianda non esse, quæ hic dicuntur de Marco illius civitatis episcopo, etiamsi is aliunde parum notus sit. Michaël Monachus in Sanctuario Capuano pag. 70 ex Martyrologio Ms. adducit hæc verba: Nonis Octobris civitate Ecanæ S. Marci episcopi & confessoris. Quæ optime convenire videntur Marco hic memorato. Porro in Opere nostro tom. 2 Junii a pag. 800 dantur Acta S. Marci episcopi, qui eodem tempore floruit, quique cap. 1 natus dicitur patre Constantino, in civitate Æcana, quæ erat in Apuliæ finibus. Alii hunc faciunt episcopum Luceriæ Saracenorum, alii Bovini, ubi sacrum ejus corpus servatur. Inter duas hasce civitates media jacet Troja, ubi olim erat Æcana. Hinc nonnulla mihi oritur suspicio, eumdem esse Marcum illum cum eo, qui corpora Sanctorum nostrorum sepelivisse dicitur. Certe Vita ibi data tantæ auctoritatis non videtur, ut indubitanter statuendus sit Lucerinus episcopus, aut ut necessariocredendum sit solius Luceriæ fuisse episcopum: poterat enim utramque civitatem cum pluribus aliis diœcesi suæ habere inclusam. Imo cum natus Æcanæ, ac sacerdos ordinatus a Joanne episcopo Lucerino sic dicatur in Vita laudata, ut post ordinationem suam videatur habitasse Æcanæ, ac demum Joanni successisse referatur; ex Vita sequi videtur, Æcanam & Luceriam sub eodem fuisse episcopo. Idem verisimile est de Bovino, quia ibi sepeliri voluit. Hinc suspicor Marcum, quem ad se trahunt Lucerini & Bovinenses, Æcanensibus æque deberi, & forsan omnium illarum civitatum fuisse episcopum. Hæc ex conjectura.
p De Areche principe, ac corporum translatione egimus in Comm. § 5, & uberiorem relationem mox subjungimus.
* i. e. pertigerunt
* lege exitiali
TRANSLATIO
Corporum Beneventum
Ex Officio edito per Jovardum.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
BHL Number: 2302
[Arechis princeps Beneventanus] Corpora a quoque sanctorum duodecim Fratrum cum in Apulia b requiescerent, & sicut in eorum legitur passione, per diversas civitates & loca inhonestis loculis tenerentur inclusa, sæpefatus dominus Arechis celeberrimus dux, cum honore assidue repetendus, sancti Spiritus gratia inflammatus, mentis acumine cœpit obnixius pertractare, qualiter præscriptorum corpora beatorum Duodenorum gloriosam c in civitatibus Beneventum proprio sumptu & studio transportaret. Conventis igitur proceribus suis & magnatibus universis, habuit cum eis consilium oportunum, & quomodo sui desiderii compos effici posset, diligenti studio perquisivit. Dixit ad eos: Noveritis desiderium meo cordi cunctipotentem Dominum inspirasse, ut corpora sanctorum duodecim Germanorum, quæ in quatuor civitatibus Apuliæ divisa quiescunt, diligenti cura perquiram, ac Beneventum perducam. Et illi principi inquiunt: Et quæ sunt illæ civitates, in quibus tam pretiosus continetur thesaurus? Quibus confestim princeps respondit: Sicut audivimus, & in veritate comperimus, Potentia, Venusia, & aliæ civitates Apuliæ sunt, in quibus reperiemus eos. Et subdens, ait: Hii pretiosissimi Domini Testes, sicut novellæ olivæ plantationes, in fide & amore Domini stabiliti, ex se ipsis fructum Domino gratissimum reddiderunt. Nam, ut in eorum legitur Passione, dum gratiam Jesu Christi Domini per plures populos disseminarent, eosque ad Altissimi fidem perducerent, sub Maximiano cæsare a Valeriano præfecto pœnis gravissimis attrectati, & ad ultimum decollati, per sacrum martyrium ad regna siderea convolarunt.
[2] [in Apuliam proficiscitur ad transferenda sanctorum Fratrum corpora,] Corpora vero eorum in urbibus, in quibus & passi sunt, per longa annorum curricula adhuc sepulta tenentur. Nam gloriosissimi athletæ Christi, Arontius, Honoratus, Fortunatianus, & Sabinianus, cum in civitate Potentia sacrum martyrium complevissent, ibidem eorum veneranda corpora a viris religiosis sunt tumulata. Sancti quoque Septiminus, Januarius, & Felix, cum in urbe Venusia gladii animadversione optatum finem complessent, illic hactenus requietionis locum a Domino meruerunt. Corpora etiam beatorum Vitalis, Satoris, & Repositi Veliniani, ubi & passi sunt, reposita a Christianis noscuntur. Marcus ad ultimum Ecanæ urbis episcopus, postquam gloriosissimi Martyres, & Agonithetæ d Jesu Christi Donatus & Felix in loco Sentiano partis Apuliæ glorioso martyrio sunt coronati, nocte cum clericis suis eorum sacratissima corpora rapiens, in civitate sua officiosissime sepelivit. Quia igitur divisa eorum corpora usque modo tumulata noscuntur, vellem, ut quemadmodum uno ventre portati, una fide conjuncti, unoque martyrio coronati, sic sub uno altario collocentur. His igitur a principe taliter prælibatis, protinus magnates consulunt, eum Apuliam petere, tantum thesaurum perquisiturum.
Pergit in Apuliam, quo noverat esse locatas
Reliquias sanctas, superantes omne tributum.
Redditus exposcit, quantum provincia debet.
Maturans igitur princeps, in Apuliam cum optimatibus suis perrexit, omnesque majores natu, primores, & proceres illius provinciæ coram se congregari præcepit, eisque secretum sui animi de Sanctorum corporibus revelavit. At illi se prius emori velle dixerunt, quam tam pretiosissimo thesauro modo quolibet defraudari.
[3] Quod princeps perpendens, & videns se quasi in nihilum profecisse, [eaque consentientibus tandem locorum magnatibus impetrata,] habito consilio cum suis magnatibus & sapientibus, statim a civitatibus eisdem tributum cœpit exigere consuetum. Illi autem, veluti jam consueverant, hujusmodi exactiones atque tributa se posse præstare principi penitus denegabant. Dux vero illustris animadvertens eos in utraque petitione deficere, manus suas misit ad fortia: cœpit eis vim facere, eosque ad petitionem suam minis & terroribus propulsare. At illi duci resistere non valentes, omnes uno consilio & pari consensu corpora sanctorum Duodenorum de civitatibus prædictis tollentes, locellis inclusa, mœrentes atque gementes suis manibus offerunt & exponunt. Tunc gloriosissimus princeps potitus desiderio suo, sanctorum corpora duodenorum Fratrum de illis squallidis & inhonestis loculis, quibus incongrue tumulata jacebant, omni cum reverentia elevavit, loculisque pretiosis inclusit, ac festivo obsequio cum frequentia venerabilium episcoporum, & numerositate honestissimorum clericorum, comitante infinita caterva populorum, frequentissimo ac celeberrimo apparatu solemni, cum sanctæ devotionis officio multorum religiosorum Beneventum properabat.
[4] Cumque Beneventanis mœnibus propinquassent, audito ejus adventu, [solemni ritu Beneventum transfert;] exiit ei obviam Sampnia e tota, & tam prope quam longe positi huic laudabili obsequio satagunt interesse, ita ut ab omni parte mundi concursus fieri putaretur. Densantur viæ, camporum planities populorum turbis replentur: monachi & sanctimoniales, clerici ac laïci, senex & anus, juvenes & virgines, pueri & puellæ, pauperes ac divites, plebei & illustres principi obviam animo lætanti procedunt cum gloria, & totius patriæ exultatione gratiarum actiones ei uberes exhibentes, ac dicentes: Tu gloria & exultatio nostra, & totius Beneventanæ civitatis: tu amator Dei, & Sanctorum ejus assiduus obsecundator: tu totius patriæ tam animarum quam corporum protector existis. Benedictus itaque tu a Deo excelso, & benedicti sancti Martyres, qui venerunt in nomine Domini: qui dignati sunt in nostra urbe sibi habitaculum præparare, ut nos secum ducant in cælestis gloriæ mansionem. Cumque hæc & his similia populus proclamaret, unusquisque eorum pro modulo suo Sanctis munera elargitur: nonnulli possessiones & patrimonia tribuunt, & privilegia f secundum jura legum, sicut atque hodie in scriptis apparet, inde componunt. Arechis vero princeps eximius gliscens, & ambiens suorum heroum ac nobilium largioribus muneribus vincere munera, gloriosis Fratribus tam se quam totum populum devote supponit: urbem g, & reditus magnos concedit: insuper in cunctis sibi subjectis regionibus, ut in privilegiis ipsius conspicitur, vicos, fundos, & prædia largiflue donat.
[5] [ac ibidem deponit in ecclesia.] Aurea insuper pulcerrima vasa, lapides pretiosos, & vestes purpureas Fucayco h pectine deauratas tribuit affluenter. Post hæc Deo devotissimi, ac nobilissimi viri almo flamine illustrati, pioque desiderio Sanctorum amore succensi, unusquisque, prout anticipare licentiam a pio principe poterat, propriis humeris suum levando Sanctum in lecticis, ad hoc ipsum specialiter præparatis, nimis gaudendo pedester ferebat. Princeps vero egregius, & in Domino timoratus, utpote major & gloriosior cunctis, Sanctorum primorum, Donati videlicet atque Felicis bina & pia corpora, tam læto corde quam devoto corpore ferens, præcedentibus quidem pontificibus cum clero, ac monachorum togato agmine sancto, & tota plebe secundum ætatis tempora ordinatim, major ante minorem corpora sanctorum duodecim Fratrum cum hymnis & laudibus, cum thymiamatibus & innumeris coruscis lampadibus, cum crucibus & vexillis, a partibus auroræ per portam, quæ dicitur Summa i, sitam prope principis aulam, urbem inducit, quam sibi gloriosi Martyres ad requiem elegerunt, dicentes: Hæc requies nostra in seculum: hic habitamus, quoniam præelegimus eam. Ubi monasterium, quod dudum, ceu dictum est, princeps ædificari jusserat, infra cujus ambitum ecclesiam ædificarat, quam Græco nomine appellavit Sophiam, hoc est, Dei Sapientiam, & in honorem sanctæ & individuæ Trinitatis tribunalibus adornaverat tribus, sub magno altari ad hoc ipsum in medio tribunali k parato, bissena pretiosissima corpora honorifice collocavit anno sui principatus secundo.
ANNOTATA.
a Ex Officio translationis, quod edidit Jovardus initio mutilatum a pag. 118, solum hic recitabo lectiones 4, 5, 6, 7 & 8; nam lectiones præcedentes & sequentes nihil habent, quod spectet ad historiam hujusce translationis. Pauca dabo annotata, cum pleraque elucidata sint in Commentario prævio § 5.
b In Apulia saltem pleraque requiescebant; & Potentia, quæ ex illis habebat quatuor, erat non longe ab Apuliæ limitibus. De tempore, quo floruit Arechis, translationis auctor, egimus in Comm. § 5.
c Forte legendum, gloriosa e civitatibus, nisi malimus subintelligere civitatem, ut sensus sit ad gloriosam in civitatibus civitatem.
d Agonotheta vox Græca, Latinis etiam usitata, significat illum, qui ludis aut certaminibus præerat, ita ut Martyrum Agonotheta proprie sit ipse Deus. Attamen hi duo sic vocantur, quia inter Fratres erant præcipui, alter nimirum presbyter, alter subdiaconus, adeoque quasi duces ad martyrium.
e Samnites populus Italiæ, & Samnium eorum provincia, quæ hic Samnia seu Sampnia vocatur, inclaruerunt diuturnis bellis dubia sæpe fortuna gestis cum populo Romano. Ex præcipuis istius provinciæ civitatibus erat Maleventum, quod Romani Beneventum vocarunt, dum eo duxerunt coloniam. Beneventum autem hodieque est notissimum.
f Privilegia, id est, instrumenta donationum.
g Plurima, quæ Arechis donavit ecclesiæ S. Sophiæ, exhibet Chronicon Beneventani monasterii S. Sophiæ, quod Ughellus edidit post tomum 8 Italiæ sacræ, quodque in altera Operis editione recusum est inter Anecdota post tomum 10, a col. 420. Pleraque etiam dedit Ughellus in catalogo antistitum Beneventanorum tom. 8 a col. 26. Porro urbem concessam populumque Sanctis subjectum dici suspicor, quia urbis patronis sunt adnumerati.
h Fucayco, in metro phocaico pectine, ubi hæc observat Jovardus. Phocaicus a vituli marini (qui phoca) humore, sicut & a muricis sanguine color fit purpureus; qui & phocaïcus, & murex, sive conchylium dicitur. Sicque telas auro, ac purpureo stamine compositas, quas aulæum dicimus, Arichis sanctis Martyribus obtulit. Harum elegantissime ditissimeque elaboratarum usus nostra ætate frequentissimus & ad nauseam usque videtur.
i Audi observationem Jovardi: Ab accolis nunc Porta di Castello nuncupatur, quia haud longe ab ipsa ex aulæ ruderibus, terræ motibus sepultis, castrum ac palatium pro præsulis gubernatoris commodo ac residentia ædificatum conspicitur.
k Tribunal varia significat: at hic sumi videtur pro loco, in quo consistunt sacerdotes, aliique ministri, ante altare; sive pro loco, in quo conditum est altare.
VITA METRICA
Auctore Alfano archiepiscopo Salernitano,
Ex editionibus Surii, Lipomani & Jovardi.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
BHL Number: 2299
A. Alfano archiepisc.
PRÆFATIO.
[Auctor explicat occasionem scribendi.] Unde a nimis studuit tua nos revocare voluntas,
Res levis hæc, Roffride, fuit contenta meoque
Et paucorum judicio, quos nostra jocoso
Sæpe levare solent multumque poëmata risu:
In quibus esse quidem valet omnis idoneus author,
Et facili poterit, quod dicere convenit, arte.
At quod ferre jubes, non est tolerabile pondus,
Viribus & nostris æquum: nam si dabit ausum
Improbitas tua, mox facundia nostra videbis
Quod cadat in vitium; tibi nec fortasse placebit,
Quod tanto studio desiderioque requiris.
Præcipis historiam duodenum scribere Fratrum
Versibus herois veterem; sint unde creati,
Et generis titulos, fideique celebria facta:
Inde tyrannorum cum quo fortissima bella
Conseruere, quibusque locis, quo tempore palmam
Martyrii, dignas & suscepere coronas:
Postque quod Arechis b magnus princeps Beneventum
Corpora, diversis sparsimque jacentia terris,
Transtulerit, nunc & qua sunt, sepeliverit æde.
Hæc magni repetis quam si mihi creditor esses
Æris; & es c certe, tibi nos debere negamus
Numquam: sed vellem non his parere rogatis,
Si possem. Non is tamen es, qui cœpta relinquas,
Teque sinas vinci. Parebo: jussio tanta
Excusabit opus, vel si non distet ab illis,
Uni quæ tantum Cicero vult esse legenda.
Tu prece continua multo studiosius insta,
Ut qui Martyribus fuerat dux Spiritus, idem
Horum me faciat tandem pro laude disertum.
ANNOTATA.
a Apud Jovardum instar tituli præmittitur hic versus: Incipit en sancti per carmina Vita Donati. Apud Surium pro titulo præfationis habetur: Epistola auctoris ad Roffridum. Additur apud Jovardum, monachum. At de Roffrido monacho illo nihil mihi aliunde se offert.
b Apud Surium & Lipomanum Arethis scribitur minus recte, cum plerumque Arechis aut Arichis nominatus reperiatur, quandoque etiam Arechus. De illo principe satis diximus in Commentario § 5.
c Jovardus minus recte, est pro es substituit.
CAPUT I.
Patria & parentes Sanctorum: eorumdem pia educatio, zelus
contra idololatriam, gesta Carthagine; pleraque minus certa aut fictitia.
[Sanctorum patria, parentes, & nomina:] Africa post Latium terrarum maxima a quondam
Egregios habuisse viros virtute probatos,
Viribus & summis præclaros pace vel armis,
Artibus insignes, terraque marique potentes,
Fertur, quos in Cannensi b certamine victi
Romani sensere duces, quod mundus iniquum
Extimuit facinus. Juxta, propiusque perennem
Tum fuit & miseram caput orbis Roma ruinam.
Hæc regio, postquam Deus immortalis ab alto
Virginis in gremium descenderat, unde salutem
Humani generis decrevit sumere carnem,
Sacra Redemptoris servantem jura Cohortem,
Cujus & antiquis præstabant facta triumphis c,
Occultabat ob immites sine fine tyrannos.
Hic urbs extabat Drumentum d nomine dicta,
In qua magnus & illustris cum conjuge Tecla
Vir Bonifacius a Fescenninis e erat, armis
Indutus fidei, simplex & justus uterque.
His tot erant nati numero, quot habent duo lustra
Annos, adjunctis annis super illa duobus.
Dictus Donatus prior est, Felixque secundus,
Tertius (ut perhibent) Arontius est vocitatus,
Quartus Honoratus, quintus Fortunatianus.
Hic, & de reliquis duo sunt, quos posse venire
Lex pedis in carmen prohibet: nam tertia quintum
Primaque postremum, sic hunc, qui septimus extat,
Syllaba de versus pellit statione secunda.
Hæc tamen his pedibus decurrere nomina fas sit,
Et liceat solitum jus solvere carminis hujus:
Non erit hoc vitium. Sextus quoque Sabinianus,
Septiminus septimus, octavus Januari f:
Est * nonus Felix, decimus Vitalis habetur,
Undecimus Satorus, Repositus duodenus.
[3]
Hos simul assidue sanctam docuere parentes
Observare fidem, nec eos, nisi quod didicerunt, [pia eorumdem educatio: deserunt bona sua temporalia,]
Scire volebant, te natum de lumine, Christe,
Justitiæ vel virtutis quem semper amare
Est: cui sæpe parens hac voce locutus uterque
Accipitur: Jesu bone, qui sine labe vocaris
Agnus, quique novo reparasti lumine mundum
Affectum tenebris, scelerum sub nube latentem *,
Fac sis Natorum solita pietate misertus,
Quos monui servire tibi, propriosque dicavi:
Effice, ne pereant, nec quemquam scire deorum
Fas sit eis præter te, qui super omnia regnas.
Jamque probis ætas pueriles actibus annos
Sanctorum superare suo pro posse parabat.
Seminibus patriis erat illis fertile pectus,
Frugibus ut segetum campus solet ingeniosus.
Instabat suprema dies, fundique larisque
Spernere quæque placet, quibus in præcordia Christus
Spem dederat, quam sit mundus potiora ferendi.
Non socii, non cognati, non ille parentum
Qui solet affectus naturæ lege valere,
Plus reliquis retinere valent, primumque fideli
Multos Pœnorum cœtus munimine verbi
A simulacrorum defendunt ignibus atris.
[4]
Inde velut totidem præclara micantibus horis
Illa * dies, quam tunc nitidissimus exhibet annus, [ac laborant ad conversionem gentilium,]
Cum sol octipedis sub tempore solstitiali
Prima tenet Cancri vestigia, noctis opacas
Summis auxiliis radiorum summovet umbras g;
Sic statuunt propriis a civibus exitialem
Pellere culturam * celeri ratione, vel omni
Signorum virtute; Jovem nam quisque prophanus,
Et simul Alcidem h vesana mente colebat,
Pontifices & eis solenni jure litabant:
Thure, quod Euphrates mandarat nave, Sabæo i
Omne domicilium fumabat dæmonis. Huc se
Proripiunt Fratres. Cæco quid pectora, dicunt,
Turbine vestra nimis miseri confunditis usque?
Num * Deus Alcides natus Jove? Surdus uterque
Non habet, orantes qua vos exaudiat, aurem.
Disce Creatori, non te, factura, creatis
Subdere, supremoque Deo persolvere vota,
Quæ tantis studiis das infernalibus umbris.
[5]
[quibus vanitatem deorum suorum exprobrant, pœnas inferni minantur,] Non valet opprobrium tantum sufferre sacerdos
Herculis, in medium veniens Florentius k ira
Valde commotus, magna comitante caterva
Pontificum, dixit: Cujus vos relligionis,
Edite, vel quibus estis vos natalibus orti?
Cœtus ad hæc Fratrum: Nostrum cultumque genusque
Vera fides Christi decorat. Florentius inquit:
Ergone venistis cultus reprobare deorum?
Nota nec Herculei sunt vobis Maximiani,
Alcidæ * atque Jovi quæ perdunt jussa rebelles?
Hunc, quem constanter fertis vos credere, Christum
Innumerabilibus pœnis periere professi.
Talia dicentem Fratrum sic turba refellit:
Nulla fides, & nulla salus est prorsus in orbe
Præter quam colimus. Quis nam * Tirinthius l iste,
Et Jovis * hic vobis poterit præstare salutem?
Quos etiam baratri stygialis m pœna tenebit,
Fervida Plutonis comburet flamma perusti,
Victima Vulcani fabricantis fulmina. Vester
Hic erit augustus, quem Minos, vel Radamanthus
Omni judicio condemnat *. Vana quidem hæc est
Fabula vestrorum nugis comperta deorum.
At peiora satis vestros artus, animasque
Debita nequitiis tantis tormenta manebunt,
Quorum nullus erit post omnia secula finis:
Quosque putatis ut insanos vincique, morique
Tormentis actos, cælestis curia sertis
Usque coronabit * non deficientibus umquam:
Hos Deus in mundo, velut in fornacibus aurum
Artifices docti, probat: horum spectat agones,
Et vincentibus his habitis meliora rependet,
Pro terra cælum, modico pro tempore vitæ
Vivere perpetuum, pro natis * cuncta polorum
Agmina, pro rebus paradisi gaudia summa.
Non sitient, non esurient, non percutientur
Sole, vel æstu; clamor, luctus, non dolor ullus
Amplius ex illis quenquam turbare valebit:
Cumque dies totum concusserit ultimus orbem,
Censores * mundi Christo cum principe fient.
[6]
Maxima pars plebis, Sanctis dicentibus ista,
Grande sacramentum fidei baptisma recepit. [rursum impugnatur vana Herculis divinitas.]
Dic age, Florenti n, dat donativa ministris
Alcides propriis, tantis æquanda triumphis?
Qui sibi, nec tibi defunctus valet auxiliari,
Utque suis verbis utar, qui dura Leonis
Contrierat * facili, dum viveret, ora labore,
Perculit & Cacum proflantem fortius Ætna,
Atque renascentem toties prostraverat Hydram,
Fregerat Anthæum procul a tellure retentum,
Quique suis omnem subjecit viribus orbem,
Non potuit vestis Centauri sanguine tinctæ,
Pellicis invectæ quam Deianira o furore
Texuerat, solita virtute levare dolorem.
Sic ait: O varios, validos & passe labores,
Non te Centauri, non Cerbe rus atque gigantes,
Non, quæ fudisti, moverunt monstra, sed arte,
Fœmineaque manu moreris, furialis amictus
Viscera dilacerat, flatum pulmonibus haurit.
Juppiter, in me nunc fulmen jace, quæso, coruscum,
Pascere, Juno, meis, quas condis, cladibus. Hæc sunt
Quæ nimis inviso decuit donare novercam:
Eripe me vitæ, corpusque laboribus aptum
Confice, non tibi jam de me sperare licebit.
[7]
[S. Cyprianus dicitur Fratres vocasse Carthaginem,] Interea rhetor præclarus philosophusque,
Post martyr, Cyprianus p fungebatur honore
Pontificatus ecclesiæ Carthaginiensis.
Hic ubi tot Fratrum sensit mirabile factum,
Orantem direxit eos ad se properare
Quantocyus,patrio quos sic animavit amore:
Si respondendum vobis certantibus esset
Humana re, non etiamsi cuncta darentur,
Quæ sunt in mundo, morientes illa juvarent.
Muneribus quis enim post mortem a talibus usum
Expetat? Hæc quamvis se plus utentibus ipsa
Durent, intereunt tamen omnia: gloria vestra
Christus erit, Jesus merces, Deus ipse corona,
Quem jam confessi primordia relligiosa
Fecistis: constanter & hoc *, quod restat, inite
Certamen: corpus, crucis est quod morte redemptum,
Non timeat fustes: quod si mortalia membra
Stringuntur nexu, non spiritus ille ligatur,
Qui cælum scandit, carnis statione relicta.
Pœna brevis, gladius si guttur fregerit, omnes
Mœroris curas in gaudia longa remutat.
Vos dignæ proles, dignisque parentibus ortæ
Estis, sicut in exemplo perpenditur almo,
Fructus namque bonos bona semper germinat arbor.
[8]
Postquam sic dixit, cunctis ætate priorem
Presbyterum fecit Donatum. Nec mora, Felix [& Donatum presbyterum, Felicem sub diaconum consecrasse: puer energumenus]
Hyppodiaconus est factus: quos intrepidanter
Ut tribuant ægris animis consulta salutis.
Accumulans fidei cultum cum pace suprema
Dimisit. Fratrum mox concio docta fidelis
Cunctorum morbos expellere cœpit ab urbe,
Non medicinali ferro, nec melle, nec herbis,
Unde fit antidotum: sed eis medicina probata
Christi nomen erat. Vim verbi non feret hujus
Languor: ad hoc teter, tenuit quos, spiritus artus
Effugit obsessos, Sanctisque dicata potestas
Se quoque pellendi quod sit sermone, fatetur.
Hoc probat eventus. Quædam matrona senatrix
Nomine Restituta q, domo plus tristia multo
Signa ferens erat in vidua: spes unica cujus
Filius immanes motusque ferebat acerbos
Dæmonis. Hic pueri clamabat ab ore furentis:
Huc nisi Donatus, Felix, & cætera Fratrum
Concio conveniat, non hoc a vase recedam.
[9]
Est ad eos missum: nam supplicium tolerare
Nati non poterat mater. Carthagine nondum [ad quem vocati Sancti jussu matris Restitutæ,]
Exierant missi, subito cum stare gregatim
Inveniunt Sanctos: dicunt mandata, precantur *
Ut placeat pueri tormenta videre, parentem
Solari prope casuram de limine vitæ.
Dat pietatis amor legatos esse sequendos.
Convenere domus * fiducia maxima Fratres,
Ducentes secum pellentes dæmona curas.
Restituta suis complens clamoribus æthra,
Ante pedes horum lachrymando corruit, orat
Donatum, potius quem nomine prodit iniquus,
Felicemque sibi misereri, reddere natum,
Hostis quem vesanus habet, quem nocte dieque
Afficit, & lacerat, suffocat, territat, arctat.
Cui Sancti dixere: Deos quid posse putatis
Vestros? Cur non subveniunt pueroque tibique?
Nonne Jovem decuit succurrere casibus istis?
Cur hoc tale malum nec Apollinis arte levatur?
Pauca Deodatus respondit ad ista tribunus
Pacificis dictis: Utinam medicamina vestra
Prodessent, ut magnifice donis pretiosis
Donatos hodie vos urbs Carthago videret.
[10]
Sancta cohors risum tunc significando modestum
Talia spondentem sic est affata tribunum: [prius exposita vanitate rerum terrenarum,]
Omnia quæ tellus, quæ pontus præstat, & * aër,
Vilia sunt valde, nobis inhonesta putamus,
Et cunctis mortalibus: est hoc munere majus
Scilicet id, quo * vera Dei titulatur imago:
Hic fuit ejus naturæ, quo vivere semper
Deberet felix, ea sed vitiata prioris
Fecerat hunc miserum vitio natura parentis:
Quod fuit, est & idem, solumque manere beate
Desiit, & merito pœnas hinc & cruciatus
Sustinet æternos tandem mens, carne relicta:
Cui nisi morte sua mundi spes unica Christus,
Amissam nullus potuit reparare salutem,
Ad quam credentes ducit, reliquosque perenni
Concremat igne. Parumne videtur, ab exitiali
Hos revocare via? Re nos certamus in ista,
Hic labor incumbit, plus omni munere nobis
Ista placent, pluris facimus, quam corpora, mentes.
Vos hac, quæ cinis est, tantum de carne timetis,
Est quæ gemma, nihil pueri de mente doletis.
Spondeat hunc mater simulacra nefanda relictum
Ire, Creatori serviturumque, videbis
Quod dæmon fugiat, puerum nec torqueat ultra.
[11]
[ab ipsis dæmone liberatur. & tota familia ad fidem convertitur.] Mater sic, potuit quam festinantius, inquit:
Ex vobis quoniam pendet mea vita salusque,
Spondeo facturam me jam quodcumque jubetis:
Confiteor Christum vestrum, quod protinus omnis
Nostra domus faciet, tantum mihi filius esto
Sanus. Nonne satis paucis dixisse videtur?
Itur ad auxilium pueri, precibusque seorsum
Atque diutius instatur. Promissa manentes
Intenti sunt concives hinc, inde clientes,
Mater & illa sui nati confecta ruinis,
Sat tempestivam seram putat esse medelam.
Surgit Donatus, fit lecto proximus ægri,
Et dicit: Deus * æternorum Christe creator,
Qui prolem Chananææ pœnis eripuisti
Talibus, istius miseræ miserare * dolores.
A te solamen quod puro corde requirit,
Annue: progeniem, proprium columenque decusque
Dæmonis a laqueo tetri dissolve maligno.
Finierat. Subito rugiens ferus exilit hostis,
Indiciumque sui nullum fugiendo relinquit.
Insonuit lætata domus clamoribus: illuc
Undique concursum fuerat: memorabile factum
Sanctorum populi tollunt ad sydera plures.
Tale nihil quemquam dicunt fecisse deorum.
Sanatus * terræ prostratus semina vitæ
Postulat æternæ, quæ mox data suscipit ipse.
Tunc mater Christo (Quid enim dubitaret) adhæsit,
Et quod promisit, complevit mente fideli.
Tum magnam populi divina potentia partem
Traxit ad immensum patriæ cælestis amorem.
Hincque suam Fratrum repedat conventus ad urbem,
Robore quassatas mentes firmare virili,
Neve labent, fidei fortes opponere muros.
ANNOTATA.
a Bellica scilicet fortitudine & armorum gloria, qua diu certarunt cum Romanis Carthaginenses.
b Indicat cladem Romanorum in secundo bello Punico acceptam apud Cannas Apuliæ vicum prope Aufidum fluvium. Hæc strages tanta fuit, ut multi putent Romam capi potuisse, si eo recta exercitum duxisset Hannibal post victoriam.
c Hic versus omissus est in editionibus Surii & Lipomani.
d Drumentum pro Adrumeto. De hac urbe consule Commentarium num. 24, ubi etiam actum de parentibus Sanctorum.
e Fescennia urbs fuit Etruriæ, de qua Cellarius in Geographia antiqua tom. 1 pag. 460, eam collocans supra Falerios. Forsan indicare voluit ex illa urbe originem traxisse Bonifacium.
f Jovardus, neglecta lege carminis, totum nomen expressit Januarius. Nomina autem aliorum quorumdam apud alios scriptores leviter sunt mutata.
g Comparat poëta Sanctos cum sole, qui tunc longissimos efficit dies, seu tenebras maxime pellit, cum ingreditur Cancrum tempore solstitii æstivi, insinuans eos, cum jam erant adulti, sic pepulisse tenebras idololatriæ.
h Jovem, quem præcipuum deorum habebant, & Herculem, qui alio nomine Alcides dicitur, ut vulgo notum est.
i Sabæa est regio Arabiæ Felicis, in qua thus nascitur: inde recte thus Sabæum. Verum Euphrates notissimus Mesopotamiæ fluvius non bene inducitur, acsi per illum ex Sabæa Africam versus navigaretur.
k Nomen sacerdotis verum, an fictitium?
l Aliud nomen Herculis ab urbe Tiryntha, in qua nutritus dicitur.
m Hoc & sequentibus versibus secundum gentiliumpoëtarum fabulas exponit variis modis Maximianum augustum torquendum inferni pœnis. Styx enim fluvius inferni, Pluto deus inferni, Vulcanus deus ignis, qui damnatos cruciat in inferno, Minos & Rhadamanthus judices inferni.
n Rursus hic inducit Sanctos contra divinitatem Herculis disputantes ex ipsis ejus gestis fictitiis, quæ decantantur a poëtis. Quippe, si poëtis credimus, Hercules in Nemæa silva juxta Cleonas inusitatæ magnitudinis leonem jugulavit; Cacum latronem famosissimum, quem Vulcani filium dicunt, in spelunca Aventini montis necavit; in Lerna palude hydram multicipitem, cujus capita renascebantur, face simul & ferro tandem exstinxit; Antæum gigantem, Neptuni & terræ filium, qui prostratus a terra vires semper resumebat, elatum a terra suffocavit; Centauros, Thessaliæ populum, ex quibus monstra quædam partim humanis partim equinis membris constantia formarunt poëtæ, perdomuit; Cerberum, tricipitem inferni canem, triplici catena vinctum ad superos traxit; multaque alia Herculi attribuantur æque laboriosa & difficilia. Porro ad tanta pericula missum dicunt Herculem odio Junonisdearum reginæ, sororisque & conjugis Jovis, quæ noverca vocatur ab Hercule Jovis ex alia filio.
o Deianira, filia Oënei Ætoliæ regis ac uxor Herculis, cum audisset eum teneri amore Ioles, quam pellicem invectam vocat, misit Herculi vestem Nessi Centauri sanguine infectam. Hac veste indutus cum sacrificare vellet, tantis doloribus cruciatus est, ut in furorem actus se ipse in ardentem pyram injecerit & combusserit. Hæc sufficiunt, ut intelligantur illa, quæ ex fabulis poëticis hoc loco perstringuntur.
p S. Cyprianum perperam conjunctum cum his Sanctis, probavi in Commentario § 3. Pauca de eo observata sunt ad Acta præcedentia lit. c.
q Hæc, quæ cum Restituta gessisse dicuntur Sancti, improbavimus in Commentario num. 25.
* al. &
* al. jacentem
* al. Tanta
* i. e. idololatriam
* al. Quis
* al. Alcidi
* al. quisquam
* i. e. Jupiter
* al. contemnat
* al. coronavit
* al. caris
* i. e. judices
* al. contriverat
* al. ut hæc
* al. precanter
* al. domos
* al. ut
* al. quod
* al. O Deus
* al. miserere
* al. sanus
CAPUT II.
Victor missus Adrumetum ad sanctos Fratres ducendos Carthaginem, eorum disputatione conversus dicitur: capiuntur Sancti.
[Valerianus ad persequendos Christianos ingreditur Carthaginem,] Auribus hoc jam Roma suis, quibus omnia, sentit
Et scelus approbat, atque nefas contemnere sacra
Tarpeii a Jovis, & magni jus cæsaris ipsum:
Hostiles animo motus, & jurgia captat.
Non odii veteris, non cædis, non aliquantum
Abstinet irarum, tamquam Barchina * propago b
Pullulet, & porta modo sit cernenda Latina:
Disponit gladios, Sanctorum viscera ferro
Præcipitem præceps scrutatum Valerianum
Dirigit. Implent ut Carthaginis omnia plausu
Mœnia, tympana cum citharis, & barbitus, Urbis
Præfectum c venisse docent. Is tristis ad ædes
It Restitutæ, nam linea sanguinis alti
Regibus ex * atavis inerat communis utrique.
Clauserat illa domum sonitu concussa senatrix,
Officiumque Deo gratum, præconia laudis
Christicolis conjuncta choris immensa ferebat.
[13]
[& accedit Restitutam, quam minis aggreditur,] Hanc ita præfectus verbis affatur ineptis:
Ni consanguinitas, qua jungimur, ipsa vetaret,
Sacrilegam noster gladius te jure feriret,
Et fieres canibus, truncato vertice, pastus.
Evacuas leges, quibus est & subditus idem
Terrarum dominus cæsar: libamina spernis,
Quæ teretem stabili conservant fœdere mundum.
Quis tua vipereo cordis penetralia virus
Infecit? Quis & illustrem natalibus, atque
Forma, divitiis, & sensu præcipitavit
Crimen in obscenum? Veneris plus luce corusca
Ora quis obduxit tenebris? Ubi vestis & illa,
Quæ solet aurato plumata nitescere cocco?
Quove laborabas, ubi sunt gestamina cultus?
Non video digitos solito radiare hyacintho,
Ulla nec in flavos rutilantia serta capillos:
Te tam dejectam, tam vilem, tam tenebrosam
Numina fecerunt, hæc numina * spreta rependunt.
[14]
[ea vero libere ridet inanes gentilium deos:] Dixerat. Illa refert: Notas, præfecte, fuisse
Me patris atque viri cum divitiis opulentam
Exoticarum rerum, tum fundis domibusque:
Omnia pene dedi pro dulci prole tuenda,
Atrox quam dæmon vexabat. Non ego Janum d,
Qui nunc Clusius est, nunc ipse Patulcius idem,
Ridendum numen, donavi cum sale farre?
Et caricis Aristeum e, bove culta Priapum f?
Herbiferique rudi servantem g ruris asello?
Semicaprum capro Faunum? Titanaque h tauro?
Alciden raptis? causis immanibus Orcum i?
Mille Jovem * vitulis? totidem te falcifer k agnis?
Nonne racemifero feci solennia Baccho l?
Multoties etiam Veneri m, Cererique litavi?
Sed mihi poscenti non affuit ullus eorum.
Proh pudor! A quibus auxilium decepta petebam,
Quorum pars stupris, pars cladibus ante vacabat,
Et furtis: alios regno terrisque repulsos,
Exustos alios, omnes & morte retentos
Novimus. Est sed vera salus medicinaque Christus,
Qui me servavit, natum salvavit, averni
Faucibus abstraxit, meritis precibusque suorum
Sanctorum, dæmon quos pessimus omnibus horis
Nomine clamabat, quos & virtute ferebat
Præcipuos. His auditis, Præfectus iniquus
Inquit: Dic ubi sunt hi, quave morentur in urbe.
Cui sic illa refert: Drumentinis potiuntur
Hospitiis. Victorem mox accire tribunum
Præfectus jubet, & Drumentum dirigit, ista
Mandans: Perge celer stipatus milite sævos *
Et fratres blasphemantes decreta deorum
Omnimodis inquire, repertos colla catenis
Nexos, fac nostrum præsentes ante tribunal.
[15]
[Victor a Valeriano missus, ut apprehenderet Sanctos,] Victor ad hoc animo faciendum tendit eodem,
Quo directus erat: sed talibus excidit ausis
Ætherea virtute repressus, repperit omnes
Orantes, vultum quibus intulit ipse minacem,
Hæc referens: O turba deis invisa supremis,
Vos hominum crimen quo certius omne piatur,
Spernere libamen populos suadendo docetis.
Donatus respondit: Avarum spero putares
Plenum divitiis, si nil conferret egenis:
Rebus abundamus, quas vos & habere deceret:
Hæ sunt cælestes, damus has cupientibus omnes,
Sponte Deo vivo qui colla tumentia flectunt.
Victor ad hæc: Post ergo Jovem qui credat & acrem
Non erit Alciden, si cuncti credimus istum
Esse Deum solum, quem dicitis. Inde beatus
Donatus dixit: Ratione probabimus apta,
Hos, Victor, non esse Deos. Hominum prior ætas,
Ante pererrato quam Cœli filius orbe
Saturnus navi Tuscum venisset in amnem n,
Montibus & sylvis vitam ducebat agrestem,
Moribus & tectis, potuque ciboque ferarum.
Hic docuit tam dispersos & legibus uti,
Et ratione frui. Latium meritoque vocari
Italiam, cujus tutus latuisset in oris.
[16]
Inde rudis regem divino cœpit honore
Laudibus & summis extollere concio, vel quod [eorum rationibus contræ fictitios deos auditis,]
Struxerat huic animos humanis cultibus ipse,
Vel quod adulanti sibi præmia grata ferebat.
Denique sic charus propriis cum civibus esset,
Mortuus effigie quo donaretur acerna,
Est visum populo, quæ testaretur amorem,
Imperiumque sui: quem posteritas coluisse
Dicitur, ut cupidos faceret de more sequentes
Ad bene regnandum. Sic India maxima Bacchum o,
Creta p Jovem, Venerem Cyprus q, plebs Delphica r Phœbum,
Nobilis atque Samus s Junonem, Troiaque t Martem,
Alciden Lindus u, sacravit Roma Quirinum x.
Ut reliquos taceam, Saturnum pectore sano
Esse Deum censes, qui nati cesserat iræ,
Qui pulsus regno fugit, latuitque tot annis?
Quove modo credis non vim mortemque timere,
Qui fugit, ut lateat? qui nullam sperat habere,
Ad pelagi fluctus nisi confugiendo, salutem?
Quis Deus hic erat? Hinc sequitur, quod celsa potestas
Natorum non sit, cum non fuit ulla parentis.
Ergo nec Alcides Deus est, nec Jupiter ipse.
[17]
[expositaque veri Dei potentia,] At vere Deus est, cui nulla superflua, nulla
Imperfecta valent, aut extera prorsus inesse.
Hic de materia nulla, nec pondere quovis
Mundanam molem tam mira condidit arte,
Casibus addictam * nullis; sed creditur ejus
Perpetua ratione regi, virtute tueri.
Hunc homines infelices cognoscere nolunt,
In simulacrorum dum corda superstitione
Deponunt, & sublimem, quem Conditor idem
His dederat vultum, quo possent cernere cælum,
In terram flectunt potius, quæruntque deorsum,
Quod debent sursum. Quantum sit mente minutus,
Dicere quis poterit, statuas qui poscit & orat?
Atque die toto suspirat, supplicat, adstat?
Assidet illis, sive stipem jacit, aut litat? Et cum
Suspiciat tanto studio, qui fecerat illas,
Contemnit fabrum. Quæ res perversior ista,
Si statuarius ejicitur, statuæ venerantur,
Quique deos fecit, votis non poscitur ullis?
Quamve potestatem, quam vim retinere valebunt,
Cum qui fecerit, haud habeat? Sed nec faber illis
Quos habuit sensus, audire, videre, aliosque
Ferre quidem potuit. Vivum, qui vivere quærit,
Esse Deum credat: moriatur namque necesse est,
Qui se defunctis adjudicat. Est tibi, Victor.
De Jove, vel reliquis dubitatio quælibet? Una,
Victor ait, tantum: Cur effigies dare possunt *
Supplicibus responsa suis? Nam quod deitatis
Nil habeant penitus, facili ratione probasti.
[18]
[præcipuisque] Donatus dixit: Res, de qua consulis, hæc est
Humani generis deceptio, perniciesque.
Unde quod emergat, rationes si cupis *, edam.
Has prius in species quam pontus, terra, polusque
Exissent *, opifex rerum Deus arte suprema *
Composuit Cherubim, Seraphim, necnon aliorum
Agmina spirituum: quos inter condecoravit
Sic mirabilius, sic & pretiosius unum,
Ejus ad ornatum reliqui quasi vestis ut essent,
Quæ pretiosa nimis tantorum gloria longe
Præcipuum faceret, cui non æquabilis esset.
Qui cum sic inter sociorum castra niteret
Perspicue, stellas velut inter luna minores,
Mox Majestati divinæ, qua fuerat tunc
Inferior tantum, similem se posse putavit
Atque parem fieri. Sed quid latet Omnipotentem?
Dum cupit hæc, cecidit, secum dejectus & ordo
Nequitiæ fuit ejusdem: genus unde Creator
Protinus humanum finxit tellure madenti,
Cui patriam, decus, & lucem præberet eorum:
Id quoque militiæ bonitatis amore ligatæ
Æquandum numero decrevit prole futura.
Principioque virum cum conjuge protulit orbi,
Et posuit mediis paradisi in fructibus, illi *
Mandans: Ex omni paradisi vescere ligno,
De ligno vero ne mande bonique malique,
In quo consistit nocitura scientia vitæ;
Mortis & intentans pœnam, si forte fuisset
Hæc transgressus homo. Sed apostata spiritus ille
Vidit, & invidit, doluitque, quod unde superbus
Decidit, humano generi locus ille daretur.
[19]
[fidei Christianæ capitibus,] Tunc oculis Evæ dirum se vertit in anguem,
Arboris & vetitæ jejunia solvere fructu,
(Res erat hæc etenim pulcherrima) suasit; & illa
Decepit decepta virum: mox deliciarum
Cum consorte loco caruit, vitamque perennem,
Qui * fruiturus erat felix, nisi culpa fuisset
Præcepti, pœnæ, vel muneris immemor, idem
Perdidit, & mundo regioni mortis adhæsit.
Hoc ita confuso, lamentum, mœror, & angor,
Et dolor, obtrectatio, desperatio, luctus,
Ærumna, angor, sollicitudo, molestia, languor,
Et metus, atque pudor, pavor, exanimatio, terror,
Ira, libido, odium, discordia, si qua vel hujus
Sunt generis, genus omne suum cepere: priusque
Post protoplasti delictum pestifer egit
Angelus immensum facinus livoris iniqui,
Perderet ut frater fratrem. Scelus inde nefasque,
Crimen, & omne malum Domino cælique solique
Invisum docuit populos, tantumque subegit
Hos, ut adorarent, spreto Factore, creata,
Aëra scilicet, & terram, pontumque, polumque,
Ignem, sydera, stellas, fontes, flumina, ventos,
Et nemora, & lapides, immania monstra ferarum,
Vel quidquid solvi poterat: statuasque deorum,
Per quas deceptis responsa nociva referret,
Instituit, jussitque coli, sic impulit illos
In barathrum mortis, quo se miser excruciandum
Noverat æternum. Fuit hoc miserabile cunctis
Jus mortalibus impositum, dum Cunctipotentis
Filius, humanæ summa pietate ruinæ
Compatiens, mirabiliter de Virgine carnem
Sumpsit, & effuso precioso sanguine priscum
Solvit delictum, culmen credentibus atque
Præbuit, unde prius primi cecidere parentes.
[20]
[ad fidem convertitur: capiuntur Sancti ab aliis.] Hinc est, quod sathanas doctissimus arte nocendi,
Nam nec momento desistit perditus uno
Exercere nefas: regesque, ducesque, tribunos
Christum confessis multos facit esse tyrannos,
Ut pereat secura fides, quam sæpe doloris
Interitusque sui causam videt esse secundi.
Hic tuus, o Victor, Jovis est, Saturnus, Apollo,
Hic Cirrhæa * y quidem secreta retexit, & iste
Anseris horrenda Capitolia voce tuentis
Ignarum * numen, peiores utpote cunctis
Gentibus, edocuit dominos servare * Quirites z.
Nunc age, ne cæcus furor hic te perdat & error
Tantis suppliciis, ex toto corde fatere
Esse Deum Christum, sacroque renascere fonte.
Victor ut a cuncto Fratrum pia dicta senatu
Hæc sensit, cum militibus divina salutis
Perpetuæ lætus suscepit munera. Longo
Cumque moram vetitam fecissent tempore, plures,
Qui caperent illos, præfectus misit, & omnes
Compedibus nexos Carthaginis arce retrusit.
ANNOTATA.
a Capitolium, arx Romana, structum erat in monte Tarpeio. Hinc Jupiter, qui templum ibi habebat, a Romanis vocabatur Tarpeius & Capitolinus.
b Barcha cognomen erat nobilissimæ apud Carthaginenses familiæ, ex qua Annibal oriundus fuit. Hinc Barchina propago Annibalem designat, qui via Latina cum agmine ad Urbem accessit, dum Romani obsidebant Capuam, prout Livius narrat lib. 6 Decadis 3.
c Præfectus Urbis improprie vocatur; nam sub imperio Diocletiani & Maximiani nullus interUrbis præfectos recensetur Valerianus; nec præfectus dicitur in Actis præcedentibus.
d Janus antiquissimus fuit Italiæ rex, inter deos cultus a Romanis, qui bifrontem pingebant: Templum habuit Romæ ad infimum Argileium a Numa Pompilio positum, quod tempore belli patebat, tempore pacis claudebatur: unde Patuleius (a patendo) & Clusius (a claudendo) cognominabatur, inquit Carolus Stephanus in Dictionario.
e Aristeus filius dicitur Apollinis & Cyrenes, & educatus a nymphis. Minus quidem famosus est inter fictitia gentilium numina, iis tamen est adscriptus, cultusque ut talis a variis. Multa de Aristeo dabit Dictionarium Morerii recusum auctumque anno 1740, ubi dicitur etiam vocari Nomius, Agreus, & apud Virgilium Arcadius.
f Priapus filius dicitur Liberi patris & Veneris, hortorumque habitus est deus,
g Sylvanum aut Pana designat, campestres gentilium deos; qualis etiam est Faunus, qui semicaper vocatur, quia depingitur parte inferiore ut caper. Hi semi-dei alias Satyri dicuntur a Latinis.
h Titan Cæli & Vestæ filius, ac frater Saturni, inter gentilium deos numeratus fuit. Aliquando pro sole sumitur a poëtis.
i Orcus inferorum deus erat paganis, & pro ipso etiam inferno sumitur.
k Falcifer Saturnum designat, Cæli filium, Jovis, Neptuni & Plutonis patrem. De eo multa finxerunt poëtæ, ex quibus aliqua perstringit inferius.
l Bacchus vini inventor dicitur & deus ebrietatis habebatur.
m Venus dea erat amorum & voluptatum; Ceres vero frugum inventrix & dea. De his omnibus fere diis turpissima scelera narrarunt ipsi gentiles.
n Tuscus amnis Tiberim designat: Hic non Latium solum, sed Sabinorum etiam agrum, & Umbriam cis Apenninum, ab Etruria, quam dextera ripa tangit, separat; inquit Cellarius tom. 1 pag. 399. Idem de Latio pag. 497 hæc scribit: Latium Latinorum regionem sonat; quæ initio angustis admodum finibus circumscripta erat, accessionibus postea ex variis gentibus successu crevit temporis. A latendo nomen deducunt, quod Saturnus, arma Jovis fugiens, in has oras delatus, & hominibus in reipublicæ formam compositis, Latium eam regionem, ut Virgilius lib. VIII, vers. 322 tradit, voluerit vocari;… his quoniam latuisset tutus in oris.
o Bacchus Indos perdomuit, indeque inter deos gentilium relatus videtur. An autem omnes hic enumerati dii fictitii coli sint cœpti locis assignatis, non inquiro. Id certum, omnes fœda adulatione ad fictitiam divinitatem evectos, multisque locis aliis sic cultos.
p Creta, nunc vulgo Candia, insula est maris Mediterranei in introitu Ægei maris, quod modo Archipelagus passim dicitur. Jupiter in illa insula natus illiusque rex fuisse dicitur: quin & sepulcrum ejus ibidem ostenditur.
q Altera hæc est insula Mediterranei in sinu Issico inter Ciliciam & Syriam sita, in qua Venus potissimum colebatur a paganis.
r Delphi civitas erat in Phocide Græciæ provincia juxta montem Parnassum. Famosissimum ibi templum habebat Apollo, seu Phœbus, qui inde Delphicus cognominabatur.
s Samus, alias Same, & jam olim, ut nunc Cephalenia, insula est mediocris Græciæ in mari Ionio. Verum alia Samus hic designatur hodieque Samo dicta, quæ est insula Asiæ Minoris Epheso objecta, ubi Juno præcipue colebatur.
t Troia, alias Ilium, urbs est decennali obsidione celebris in Troade seu Phrygia minore Asiæ minoris provincia. At non invenio Martem ibi præcipuo in honore fuisse, sed Minervam potius, ita ut suspicio esse possit auctorem dixisse, Troia Minervam.
u Lindus urbs est in insula Rhodo, quæ nomen suum huc usque retinuit. Herculem miro modo, nempe maledictis & execrationibus ibi cultum fuisse scribit Lactantius lib. 1 cap. 21, num. 31, sacrilegique istius cultus rationem subdit.
x Audi eumdem Lactantium lib. 1, cap. 15 de Romulo & Julio Cæsare inter deos relatis: Apud Romanos deus Julius, quia hoc scelerato homini placuit Antonio; deus Quirinus, quia hoc pastoribus visum est; cum alter gemini fratris (Remi) exstiterit, alter patriæ parricida. Plura addit de his, multaque similiter scribit dealiorum sceleribus fictitiaque divinitate, quæ videri ibi possunt.
y Cirrha urbs est Phocidis vicinæ Delphis, adeoque & templo Apollinis, in quo dæmon oræcula dabat. Hinc per Cirrhea secreta haud dubie intelligit Delphica oracula.
z Perstringit poëta historiam, relatam a Livio lib. 5 decadis 1, aliisque scriptoribus, quam paucis accipe. Cum Galli urbem Romanam cepissent, ad arcem seu Capitolium se receperat juventus Romana, ibique cingebatur Gallorum obsidione. Dum vero negligentius custodias agerent Romani, Galli tanto silentio in summum evasere, ut non custodes solum fallerent, sed ne canes quidem, solicitum animal ad nocturnos strepitus, excitarent. Anseres non fefellere, quibus sacris Junoni in summa inopia cibi tamen abstinebant (Romani.) Quæ res saluti fuit: namque clangore eorum alarumque crepitu excitus M. Manlius, … armis arreptis, simul ad arma ceteros ciens, vadit, & dum ceteri trepidant, Gallum, qui jam in summo constiterat, umbone ictum deturbat, ut habet Livius, aliorum, qui ascenderant, cladem subnectens. Aitergo poëta, a dæmone doctos voce anseris Romanos servare deum, Jovem, opinor, qui templum habebat in Capitolio.
* al. Brachina
* al. &
* al. munera
* al. Jovi
* forte sævo
* al. adjectam
* al. possint
* al. capis
* al. extarent
* al. superna
* al. illis
* al. qua
* al. Cyrthæa
* al. ignavum
* al. servire
CAPUT III.
Sancti ad præfectum ducti, interrogati, cruciati, in carcerem
detrusi, vinculisque ab angelo soluti: iter ex Africa in Siciliam, ac
tempestas Sanctorum precibus sedata.
[Valerianus rationibus & minis Sanctos aggreditur;] Jamque dies alius comitantes ocia somnos
Expulerat, roseis solaris stella quadrigis
Ibat in excelsum, sibi cum jubet ante tribunal
Adduci Sanctos acer præfectus, eosque
Increpat his verbis: Summosque hominesque deosque
Jure quidem rebar studiis huc usque colendos
Omnibus, irrita nec digitis incendere thura,
Vana nec orantem me solvere vota putabam.
Vos (ut comperimus) nisu quocumque valetis,
Exhibitos superis tot relligionis honores
Temporibus cunctis contemnitis, esseque nusquam,
Nescio quo pacto tamen, hos impune probatis.
O quoties quoties esset mihi cultus inanis
Victima perniciem, sed non latura salutem!
Talibus ipse fidem forsan nugis adhiberem,
Ni Jovis auxiliis mundus confideret omnis,
Illius & nutu Romana potentia semper
Mitteret indomitas sub fortia fœdera gentes.
Sed vos obtestor per cæli numina, qui nunc
Orbis ad exitium scelus hoc defenditis, unde
Improba tam dirum primum mens ista venenum
Hausit, & Herculei fœdum plus sanguine monstri?
O pietas innata deis, quæ sola furentes
Blasphemosque reos non mortis damna ferendo
Perdit, sed patria tantum bonitate monendo
Suffert: nam merito vos jam palus illa teneret,
Quæ negat ascensus inferna petentibus umbris,
Si quemquam superis hæc ob maledicta placeret
Perdere. Denique nos, quibus est injuria nulla
Auribus iratis non admittenda deorum,
Dignos suppliciis decernimus omnibus illos,
Qui contra patrias leges pia sacra refutant.
Sacrificate deis, cesset vesania vestra
Ultra divinos animis audacibus, auxit
Quos dominus cæsar terrarum, solvere * cultus.
Sin aliter, per cæsaream tormenta salutem
Præcipites acerrima vos sub tartara mergent.
Maximus hic furor est, insania maxima, crimen
Grande, scelusque novum, cælestia numina cuidam
In cruce crudeli postponere morte perempto.
[22]
[illi constanter & libere respondet pro cunctis Donatus:] Finierat. Retulit Donatus verba quieto
Pectore, corde pio, facie vultuque sereno,
Fratribus adnitentibus; O Præfecte, refelli
Quam facile possis, conflictus hic ipse docebit.
Sacra deis vestris numquam facimus, neque thura
His incendimus: hunc propriis infundat amorem
Supplicibus, quibus auxilium Tarpeius opemque
Fert Jovis ille suam, solito qui fulmine rupem
Terret: non odium nobis valet ejus obesse,
Non amor ipse quidem, non trux valet ira timorem
Addere: si qua tibi vis est, licet experiaris,
Utrum dæmonibus possit plebs cedere * Christi.
Sed volumus te nosse, quod hoc certamine cuncti
Possumus occidi, vinci non possumus; & quod
Defunctus nostrum fuerit quicumque, superstes
Fortior apparebit, erit victoria nostra,
Virtus nostra, vigor noster, nostrumque tropeum
Crux Christi, quod polluto scelus ore vocasti.
[23]
[Sancti fustibus cæsi includuntur carceri, ubi eorum vincula rumpit angelus:] Infremuit præfectus ad hæc. Tunc mandat in omnes
Fustibus hos animadverti. Constanter ad ictus
Corpora multiplices tenduntur sacra, cutisque
Scinditur, atteritur caro, sanguis defluit, ossa
Franguntur, nudantur viscera; spesque, fidesque,
Et dilectio sola manent, quæ tam cruciatus
Immanes superant. Tantum sunt dulcia Christi
Præmia militibus. Post ista pericula tetro
Carceris & diro Sancti religantur in antro,
Ut regi, si res sinat, omnes Maximiano
Repræsententur: media cum nocte repente
Cælesti fulsit custodia lumine, quod non
Lumina custodum valuerunt ferre, sed unus
Ex his, dum studiosius intendit, profitetur
Amisisse suum: factumque stupentibus ipsis,
Angelus in tantis fulgens splendoribus inquit:
Misit me Dominus dissolvere vincula vestra.
Dixerat, & subito, quibus arctabantur eorum
Colla manusque, pedes, ruptæ cecidere catenæ.
[24]
[Valerianus statuit Sanctos transvehere in Italiam,] His mirabilibus Carthago superba movetur,
Exultat populus, collaudat & omnipotentis
Christi virtutem, Sanctos veneratur: iniquuum,
Immanem, fævum, violentum, carnificemque
Dicit præfectum, cujus furor impietatum
Transcendit metas, humanæ rupit & ipsa
Fœdera naturæ, quem mentis non pudor ullus
A scelerum tanto valuit revocare reatu.
Senserat attonitus populari voce tyrannus
Civibus execrabile factum displicuisse,
Mœnibus * atque viris illustrem fortibus urbem
Conjurare timet a, vel, quod solet ipsa, rebellis
Ne fiat, ne plus noceat, ne denique contra
Arma furor reparet: timido tum pectore curas
Colligit ingentes, & secum mente volutat,
Quid sit opus facto, nec eum suffragia possunt
Ulla fugam præter causa quacumque tueri.
[25]
Noctis ad ingressum navem de littore solvi
Secreto jubet; & * trucius dubium variumque [eosque navi imponit: dum autem gravis orta esset tempestas,]
Carpit iter pelagi, nocturna silentia rixæ
Eripuere metus, & cujus luce potiri
Non potuit, tandem tenebroso * tempore sumpsit
Noctis amicus opem: nullum formidinis ultra
Stare locum reputavit amens; sed perdere sacra
Intrepidus sævis devovit corpora pœnis.
Prospera gavisi, sicut rebantur, in altum
Vela dabant nautæ, procul & Carthaginis altæ
Mœnibus abducti gratam tribuere quietem
Corporibus fessis: subito cum turbidus auster
Aëra concutiens rutilantia luce serena
Sydera condensis & nubibus abdidit atris:
Flatibus horrisonis vasti maris unda procellis
Intumuit. Trepidæ navis tunc rector in omnes
Clamat, ut evigilent, pelagique protervia, monstrat,
Quanta paret, totumque polum zephyrisque nothisque,
Et mare confusum, nescit qua parte carinam
Obvertat: ferit hanc contrarius undique ventus.
Ensifer Orion b, sidus trepidabile nautis,
Solus habet cœlum, dux quæ solet esse viarum
Congrua, temonis c non lucet stella minoris.
Omnibus efficitur momentis sævior ira
Ponti: puppe, simul prora dextraque sinistra
Intrat parte fretum, desperat quisque salutis
Auxilium. Jam præfectum suprema minantem
Pœnitet aufugii, superos acherontaque poscit,
Votaque decernit non proficientia quidquam.
[26]
Vertitur ad Sanctos, si forte juvamina ferre
Possent in tanto casu: tandem vocat omnes [opem Sanctorum implorat Valerianus,]
Nominibus Fratres, rogat hos, oratque superna,
Quam profitebantur, virtute fugare procellas.
Cui mox arcano sic reddunt pectore voces
Donatus Felixque sacras: Præfecte, nocentem
Si te numinibus, quæ cunctis excolis horis,
Omne scelus faceret, non plus irata nocere
Deberent merito tibi, quam tot mortibus ultra:
Nec dici fas est, ut justi quidlibet in se
Obtineant, operantibus illis si modo credas
Evenisse nefas tantum: sed credere quemquam
Mente quidem sanum nequaquam posse putamus,
Ut bona vel mala, quæ non sunt, tua numina præstent.
Ergo superstitiosa nimis cultura recedat
Prorsus, & a solito læsum libamine pectus
Fac cures, Christumque colas, simulacra refutes,
Ut quod te pudeat quæ dæmonis arte maligna
Feceris, hinc certe maris indignatio cesset.
[27]
[promittens se convertendum; Sanctisque orantibus] Et præfectus ad hæc: Mihi res hæc justa videtur,
Numen adorari, quod tanta pericula solvit:
Nec tam prava mihi mens est, nec dira voluntas,
Ut cujus fuero liber virtutibus, illi
Ingratus fiam. Tantum ne corpora nostra
In tumulis tumulare suis mare possit iniquum,
Scilicet horrendo ne bellua quælibet ore
Sorbeat, efficito precibus. Sic fatur: at illi
Protinus incipiunt aures pulsare Tonantis
Vocibus his: Elementorum dominator & author
Christe Deus, cui tam pelagi, quam cætera rerum
Inclinat natura caput, quæ prodere numquam
Præter te potuit, proprias nec condere vires,
Has ponti depelle minas, non justa tyrannum
Ultio, tot miseros non insipientia mergat,
Quamvis hoc meruisse suo pro crimine certum
Sit, tamen his emptis pretio majore cruosis
Ut faveas instare licet, tu fons pietatis,
Spes solaminis, auxilii fiducia, vitæ
Subsidium, portus requiëi semita pacis;
Irradia miseris, pereuntibus auxillare,
Erige labentes, mergentes excipe, sicut
Quondam discipulos his casibus interituros.
[28]
[placatur mare, sed non convertitur tyrannus, qui in Sicilia novis eos tentat blanditiis.] Talibus in dictis condentia nubila cœlum
Discedunt, ultra nec tangere fluctibus audet
Æ quoris ira ratem: leni componitur aura
Tunc facies pelagi, tumidi maris unda paludis
Efficitur stagnum. Jam fletus omnis amaros
Navita compescit, gaudetque timore fugato,
Se nimis horrendæ mortis fugisse ruinam
Sanctorum meritis, multique repente secuti
Sunt Christum: solus mendaci * clamitat ore
Præfectus, virtute Jovis pacata videri
Æquora, seque Jovis tantum munimine tutum,
Atque reservatum patriæ, concivibus, aris.
Acta ratis velo, juvenum validisque lacertis,
Felici cursu Siculis allabitur oris:
Præcipitis memores fluctus, mirabile ducunt
Hesperiæ d tetigisse solum, littusque tenentes
Optata potiuntur humo, spatiantur arena.
Inde venenatis tentat configere telis
Alloquii præfectus amens penetralia casta
Sanctorum, stabili promittens fœdere, tantum
Sacrificare Jovi placeat, fore semper amicos
Cæsaris, auctos divitiis, & honoribus illis,
Quos novit patribus Romanis ferre senatus.
Nil agis, o præfecte, putas corrumpere verbis,
Quos noris pœnis nullis potuisse moveri.
Inconcussa fides non excutietur ab illis
Verborum phaleris, quam nec mucro removebit,
Cum cervicibus institerit vibratus eorum.
ANNOTATA.
a Non est verisimile, Sanctos in Italiam ductos, quia conjurationem timebat Valerianus, quod alia Acta non habent; sed dicunt id factum, ne plures converterentur Carthagine. Causa præcipua transvehendi Sanctos in Italiam videtur fuisse mandatum imperatoris. Potuit tamen conversio quorumdam occasionem præbere, ut id fieret citius.
b De Orione in Dictionario suo ait Carolus Stephanus: Creditur hoc sidus ex ortu suo maximas concitare tempestates.
c Stellam polarem designat, quæ nautas solet dirigere. Sidus autem, cujus est hæc stella, dicitur Ursa minor, vel plaustrum minus, positaque stella polaris in cauda ursæ, seu in temone plaustri.
d Jovardus hæc notat ad vocem Hesperiæ: Promiscue pro Hispania & Italia a poëtis accipitur, ut apud Virgilium. Hic vero Italiam significare certum est, & Alphanus noster Græcos imitari voluit, qui sic Italiam vocant, eo quod illis sit ad Occasum. Imo Siciliam sic vocavit Alfanus, nisi illam sub Italia comprehendat.
* i. e. abolere
* al. credere
* al. mentibus
* al. at
* al. ex tenebroso
* al. mordaci
CAPUT IV.
Iter reliquum: martyrium Sanctorum variis locis consummatum.
[Iter ex Sicilia in Italiam:] Viribus hinc iterum nautæ pro tempore sumptis,
Altius æquoreas trepidantes ire per undas
Proponunt, littus remis pulsare sinistrum,
Perque Syracusios a portus, Catinosque meando,
Messanos tandem, ventis spirantibus, intrant.
Hincque renascenti tenebris Phaëthonte b repulsis,
Regia c Lucanis urbs nobilitata colonis
Hos recipit: nec jam præfecto, credere ponto
Seque suosque placet; via quæritur altera nulli
Cognita navigio, tunc in Britiamque d Lucrosque *,
Quaque Cusentinus suaves ager efflat odores
Igitur * e præcipiti cursu: Scyllatia rura f,
Et mare Tyrrhenum, Calabrosque notantia g fines
Sanctorum sensere pedes, sensere catenas
Colla recurvantes gemmis meliora vel auro.
[30]
Extimuitque h duces Afrorum nomine prisco
Drumentina Phalanx, fortesque Potentia i vidit [Arontius cum tribus Fratribus Potentiæ,]
Atque triumphantes, distinguens Apula rura
A Calabris & Lucanis. Ubi verba tyrannus
In fasto recitanda die, reticenda nefasto k,
Sede tribunali dicturus, quatuor ex his
Officio citare jubet, qui sic vocitati
Sunt, Arontius, Honoratus, Sabinianus,
Et Fortunatianus, quos convenit amicis
Dictis: O quoties monui vos cultibus uti,
Quos, sua post superos qui dat moderamina mundo,
Magnus amat Cæsar: si non insania vestram
Confundit mentem, vel nunc parete supremis
Thura cremando deis. Cui sic Arontius inquit:
Ut diis sacrificet nostrum quem torseris, optat
Pro Christo plecti, quam vivere pro simulacris.
[31]
[tres alii Venusiæ, & tres Veliniani martyrio coronantur:] Vix bene desierat, reliqui cum torva minanti
Præfecto referunt: Aliud nil dicimus ultra,
Nec facimus, quam quod Fratris vox sacra probavit.
Indignatus ad hæc vesana mente tyrannus;
Hos jubet occidi quintæ l sub luce diei
Ante Kalendas Septembris. Post in Venusinam
Urbem, alia redeunte die, venit: hic quoque fratres
Hi, Septiminus, Felix, Januariusque,
Consolidata sibi fidei documenta tenentes,
Et manifestantes virtutum præmia Christi,
Cæduntur gladio sub eadem luce. Recedens
Inde tyrannus Velinianum * tendit: ibique
Plenus quæsitis epulis terraque marique,
Et vino, quod gemma capax aurumque ferebat,
Plus sed adhuc sitiens humani sanguinis haustum,
Ante recumbentes allatos decapitari
Jussit Vitalem, Satorum, Repositumque,
Virgine sub quarto solem referente Kalendas.
[32]
[Donatus & Felix adhuc superstites,] Ultima lux magno finem positura labori,
Magnanimos summosque Duces, & robora belli,
Ad quæsita diu poscebat præmia, cæli
Regia signiferi reliquos exceperat omnes.
Congaudete polo celebres, quos celsa triumphis
Curia supremis inter sua sceptra locavit,
Patritios fecit, dictatoresque creavit,
Non, Capitolina velut est in rupe statutum,
Semestri spatio m, sed tempore perpetuali.
Nam neque divinis humana potentia rebus,
Nec honor æterno brevis est æquandus honori.
Consulis ad culmen tendentem cura senatus,
Plebis & assensus magnis, majoribus inde
Erigit officiis, intercurrentibus annis,
Et majestatis tantæ sic præbet honorem,
Ut tamen hic solo non amplius imperet anno.
Egregius Christi miles semel omnia sumit,
Omnia semper habet, prætoria jura, curules
Sedes, & summos apices: non temporis illi,
Non alius casus, non jus, non ulla potestas
Auferet imperium, tanti sunt quippe vigoris
Præmia perpetuis non deficientia gazis.
[33]
[Sentiani prope Ecanam in Apulia,] Evolat interea præfectus versus Ecanam
Urbem, quam vulgus mutato nomine Troiam
Dicit, & in fundo quodam remoratur eundo.
Hujus erat fundi perpaucis auribus usa
Fama prius, sed martyrio præstante decorem,
Terrarum, qua gesta sonant, Sentianus ubique
Fertur, & est multis monumentum relligionis.
Hic Donatus & alter Felix sistere jussi,
Hostiles bello confringere vindice * vires,
Atque coronari, sed non nisi sanguine fuso,
Exoptant: non terret eos crudele tyranni
Judicium, non & Phalaris n miserabilis illa
Pœna, nec ungula discerpens penetralia, sed nec
Anceps in jugulum gladius condendus: inane
Ducunt certamen, si sese corpore nudo
Hostibus objectent: orbem quam vincere, plus est
His in agone mori: norunt ita namque coronas
Germanos meruisse sua. His inclyta Fratrum
Portio, quæ superest, Dominum firmata precatur:
Justitiæ, Deus omnipotens, & amator & author,
Conscie votorum, pariles attende labores,
Fraterni placuere tibi, placeant quoque nostri,
Nec patiare tuo sumpti pro nomine belli
Victores non esse: duces, te remige, Fratres
Quod gratæ portum primi subiere quietis,
Innumeras tibi nos agimus grates & habemus.
Hoc solum pietate tua concede, rogamus,
Ut quos una fides, affectus, sanguis & unus
Germanos fecit, meritum non separet ullum.
[34]
[minis rursum tentati,] Hæc inter præfectus eos accersit, & ante
Armatas acies sic increpat ore minaci:
Anne duces scelerum vos estis, sollicitantes
Fraternos animos mortem præferre saluti?
Ergone tam dirum putat improba vestra voluntas
Tot populos servire deis? Censetis & esse
Cælicolis libare nefas, quod regna, quod urbes
Innumeræ faciunt? Jam nunc primordia vestra
Quæ fuerint, res ipsa docet: peiora probabit
Infelicior eventus: mutate malignam
Mentem, perversum simul & reprobabile scite
Præferri polluta sacris: desistite cœptis,
Pœniteatque negasse deos, dum tempus habetis
Mutandi votum: sacros celebrate penates,
Si dici fas est, quos cæsar & orbis adorat,
Esse sacros: aliter sententia vos capitalis,
Ut reliquos, feriet. Sic fato fatur uterque,
Fisus nulla sibi contraria posse nocere:
A nobis moniti Fratres felicibus armis
Perfidiam vicere tuam: nos turpe putamus
Cedere, qui semper socios instruximus hostem
Vincere: pro nihilo tua ducimus omnia dicta,
Teque tuosque deos contemnimus, esse retrusos
Quos scimus barathro, non cœli sede locatos.
Cæca tibi rabies obtutus cordis ademit,
Nec verum spectare sinit: mendacia tantum,
Quæ semel admisit tunc in puerilibus annis,
Servat adhuc pectus, quem non fortuna saporem,
Non valet ingenium, non immutare senectus.
[35]
[libereque respondentes,] Sed tamen hoc animi studio, quod * jura tueris
In præfecturæ commisso munere, posses
Vel modice tecum reputare *, scelesta deorum
Gesta quid exhibeant. An non ibi furta leguntur?
Non & adulteriis maculata cubilia, scorta,
Jurgia, conflictus, perjuria, damna, rapinæ,
Incestus, rixæ? Pellex ibi filia matris;
Et pater est natæ conjux, fraterque sororis.
Hi possent habitare polum, quos vilis inopsque
Urbs excluderet? Adde domicilium quibus ipsum
Dicuntur decorasse modis immanibus, omnis
Atque feris plenus beluis * ostenditur æther.
O decus occultum Tarpeium, qua ratione
Monstrorum sedes divina putabitur ædes?
Quis pecudis vellus o, quis taurum p parte latentem
Dimidia, quis Tyndaridas q, Cancrumque r, Leonem s,
Virginis & thalamum t, Chelas u, & Scorpion x atrum,
Arcum y non umquam vacuum stridente sagitta,
Illic imposuit? Capricornus z, Aquarius aa, atque
Pisces bb sunt ibi: Serpens cum geminis micat Arctis:
Pegasus, Eridanus, Centaurus, & Hydrus, & Argo
Illustrant cælum. Sunt hæc credenda peritis,
Et dominis terræ? Non vos fidei pudet hujus?
Cornigeros tua Roma deos, fallens secus undam
Fontis Aventini quos Numa cc ligavit *, adorat:
Semicanemque virum colit, & phantasmata cælo
Credit & esse docet, nolentes credere multis
Suppliciis lacerat: quam perdita, quam furiosa
Sit, præfecte, patet. Cur non reminiscitur ejus,
Qui mare, qui terras sibi contulit atque subegit,
Arbitrio curanda suo, qui principiorum
Est ortus sine fine manens, qui protegit omnes
Invicta virtute suos, qui fortibus aulam
Cælestem confert, nox non ibi lumina condit,
Non sol iste diem facit: at sua * omnia plena
Luce Creatoris, cujus recreantur odore,
Affectu gaudent, pascuntur amore fideles.
[36]
Tunc præfectus eos, ferventi concitus ira,
Suspendi manibus jussit post terga ligatis, [torti denuo coronam ad. ipiscuntur.]
Torquerique diu clamantes: Sint tibi grates,
O Jesu pie, qui nobis tormenta ferendi
Virtutem præbes. Instanti tempore noctis
Distulit immitis pœnis certare tyrannus,
Semineces nox una levat. Redeunte diei
Luce, cruenta deis libamina ferre jubentur.
Nolunt, nolentes deflectunt: colla minaci
Truncantur gladio, corpus mortale repellunt,
Mercedem sumunt æternam. Taliter ambo
Septembris primo, cum sole ruente ruerunt,
Victuri cum rege Deo, cum sole perenni.
Tunc Marcus præsul venerabilis urbis Ecanæ dd,
Cum clero veniens, Sanctorum corpora noctu
Detulit, & pretii fundens opobalsama magni,
Atque peregrino peregrinis rebus odori
Permixtis studio, solennibus & celebratis
Exequiis, eadem veluti res tanta petebat,
Mœnibus in propriis summo tumulavit honore ee.
ANNOTATA.
a De urbibus Siciliæ hic memoratis egimus ad Vitam præcedentem, totumque Sanctorum iter discussimus in Commentario § 4.
b Phaeton, qui Phœbi filius, pro Phœbo aut sole ponitur ab Alfano, uti etiam apud Virgilium: Auroram Phaëtontis equi jam luce vehebant. Jovardus hic edidit Fetonte.
c Regia urbs Rhegium denotat. Lucanis dicitur nobilitata colonis, opinor, quia Brutii omnes ex Lucanis originem traxerunt, ut probat Orlendius part. 2 Orbis sacri & profani, lib. 4, cap. 34 num. 4.
d Apud Surium & Lipomanum, Imbritiamque. Hinc Baudrandus Geographiæ suæ inseruit sequentia: Imbritia, locus Italiæ in magna Græcia, cujus fit mentio apud Alphanum Salernitanum in Vita duodecim Fratrum martyrum. Verum existimo nullibi exstitisse Imbritiam, legendumque cum Jovardo in Britiam vel Brutiam: nam Brutiorum ager medio ævo etiam Brutia reperitur dictus, uti etiamnum vocatur ab Orlendio. Sic in Vita præcedenti terram Britianorum ingressi dicuntur.
e Surius & Lipomanus linquunt, Jovardus igitur ediderunt, omnes mendose, quantum conjicio. Igitur pro itur positum existimo errore typographico, cum carmini congruat. Linquunt vero sensum reddit imperfectum, nisi Imbritiam pro loco accipias, quod fieri verisimiliter nequit, cumAlfanus in locis itineris designandis secutus sit Vitam præcedentem.
f Scyllacium pertransierant, priusquam venirent Consentiam, seu in agrum Cusentinum. Porro interpunctiones omnium editionum hic mutandæ fuerunt, ut sensus cohæreret.
g Per rura notantia mare Tyrrhenum & fines Calabros, designat poëta Lucaniam, quæ partim ad Occidentem, partim ad Austrum habet mare Tyrrhenum, ad Orientem vero etiam antiquam Calabriam, prout ea ab hoc scriptore extenditur in Apuliam Peucetiam. Sic autem antiquam Calabriam, quæ etiam Messapia dicebatur, extendi ab Alfano, patet ex versibus mox sequentibus, ubi ait: Potentia … distinguens Apula rura a Calabris & Lucanis. Sic Frontinus, teste Cellario in Geographia antiqua tom. 1 pag. 570, extremo libello de Coloniis agrum Genusinum, qui alias in Apulia collocatur, Calabriæ attribuit, uti & Egnatiam, ita ut poëta noster facile excusari possit, si nimis protulerit antiquæ Calabriæ fines. De hisce consuli potest laudatus Cellarius a pag. 571, ubi videbis eam vehementer differre a Calabria hodierna, & nihil cum ea habere commune.
h Extimuit reperitur in omnibus editionibus, at mendose, opinor, cum phrasis non satis cohæreat. Suspicor ergo poëtam scripsisse, Exhibuitque, id est, repræsentavit Drumentina Phalanx (Fratres duodecim Adrumetini) duces antiquos Afrorum.
i Potentia erit fere in confiniis Lucaniæ, cui includitur, Apuliæ & Calabriæ, si Calabria eo usque extendatur in Peucetios, ut & agrum Genusinum includat, uti extendi a Frontino jam diximus.
k Dies fasti erant Romanis, quibus judicia administrabantur, nefasti vero, quibus id erat vetitum.
l Omnia alia Acta notant 6 Kalendas Septembris, ut notavimus in Comm. num. 28, ubi & aliorum deinde dies emortualis assignatus est.
m Dictatores in republica Romana, uti solum solebant creari in magnis periculis, sic dictaturam continuare non sinebantur ultra sex menses, ne suprema, qua erant insigniti, abuterentur potestate. Consules vero, qui duo creabantur quotannis, & prætores his inferiores, per annum continuabant imperium, ut mox dicet.
n Phalaris fuit sævissimus Agrigentinorum tyrannus, qui taurum habebat æneum, in quo inclusos homines subjecto igne torrebat, ut bovis mugitum ederent, suo demum supplicio affectus a populo.
o Hic enumerare incipit præcipua sidera, quæ cælo illata fabulantur poëtæ, ac primo quidem duodecim Zodiaci signa, quæ sunt Aries, designatus per voces pecudis vellus, quia aureo vellere insignis ad cælum translatus fingitur.
p Taurus secundum est Zodiaci signum. Fingitur item a Jove cælo illatus.
q Gemini tertium est signum, Castor nimirum & Pollux, alias Tyndaridæ dicti, de quibus multa fabulantur.
r Quartum signum est Cancer, quem occisum ab Hercule, a Junone vero in cælo collocatum commenti sunt.
s Leo quintum signum. Leonem ab Hercule quoque cæsum, & cælo adscriptum a Jove finxerunt.
t Virgo sextum signum. Alii hanc Erigonen Icari filiam dixerunt, alii Astræam justitiæ deam,utrique fabulose.
u Septimum signum olim Chelæ dictum fuit, nunc Libra passim vocatur, fingunt libram hanc esse Astrææ.
x Scorpius signum est octavum. In cælo locatum a Jove fabulati sunt, quia Orionem occiderat.
y Sagittarius indicatur nonum signum. Hunc alii Chironem centaurum, alii Crocum filium Euphemes nutricis Musarum putaverunt, aut potius credi voluerunt, atque a Jove in cælo constitutum.
z Capricornus decimum est signum. Hunc, inquit Carolus Stephanus, Pana fuisse nonnulli existimant, qui in Ægypto repentino adventu Typhonis gigantis perterritus, posteriorem sui partem in piscis caudam, priorem in formam hirci commutavit: cujus ingenium admiratus. Jupiter figuram in cælum dicitur transtulisse.
aa Aquarius undecimum est signum. Ganymedem hunc esse fabulantur, quem Jupiter raptum per aquilam ad cælum transtulerit.
bb
Pisces demum duodecimum est signum Zodiaci. Hosce cælo illatos fingunt a Venere, quam illi scilicet cum Cupidine trans Euphratem vexerant,dum fugiebant Typhonem gigantem. Hæc duodecim signa comprehenduntur istis versiculis:
Sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo,
Virgo,
Libraque, Scorpius, Arcitenens [Note: ] [i. e. Sagittarius] , caper [Note: ] [i. e. Capricornus] ,
Amphora [Note: ] [i. e. Aquarius] , Pisces.
Sidera item sunt, sed extra Zodiacum posita, quæ mox sequuntur, nimirum Serpens, & Ursa major & minor (Græcis Arcti) Pegasus, Eridanus, Centaurus, Hydrus & Argo, de quibus similia fabulati sunt poëtæ. At abunde de his fabulis egimus, ut earum absurditas pateat.
cc Numa Pompilius secundus fuit rex Romanorum, quos multis superstitionibus ac ritibus idololatricis erudivit. De eo agit Plutarchus in Viris illustribus, & Livius Decadis 1 lib. 1 imposturas Numæ satis clare fatetur, dum hæc scribit: Omnium primum rem ad multitudinem imperitam, & illis seculis rudem, efficacissimam, deorum metum injiciendum ratus est: qui cum descendere ad animos sine aliquo commento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Ægeria congressus nocturnos esse: ejus se monitu, quæ acceptissima diis essent, sacra instituere &c. Locumassignat Alexander Donatus lib. 3 de Urbe Roma, cap. 13, ubi agit de monte Aventino, scribens sequentia: Porro Elicii Jovis ara (quam Numa condidit ad auguria elicienda, teste Livio citato) ad radices Aventini non longe a Tiberi fortasse fuit; ubi fons in antro, & circumposita silva. Fons Egeriæ nymphæ credebatur esse; cum qua sermones nocturnos, ut rudi ac bellico populo religionem injiceret, simulavit.
dd Consule dicta ad Acta præcedentia lit. O.
ee
Huc usque Surius & Lipomanus, qui corporum translationem non ediderunt. Jovardus solus hanc edidit ex eodem codice, sed præmittit duos hosce versiculos:
Explicit hic ista Sanctorum Passio scripta;
Metrica completur, prosayca jure sequetur.
Hi versus ejusdem auctoris non sunt, uti nec duo hi, quos translationi postposuit.
Hic bis senorum patefit translatio Fratrum:
Metrica completur: prosayca jure sequetur.
Alfani non esse, satis patet ex diversitate litterarum, quibus erant scripti. Audi observationemJovardi: Hi duo versus afterisco notati rubris minio litteris leguntur, sicut & alii, quos in fine carminis rejecimus, … licet in codice carminis secundi initio præponantur.
* al. Locrosque
* lege itur
* al. Velimanum
* al. judice
* forte quo
* al. reputasse
* belluis rectius monstris
* al. nunc religavit
* lege sunt
TRANSLATIO
auctore incerto
Ex editione Jovardi.
Donatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Arontius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Honoratus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Fortunatus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Savinianus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Septiminus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Januarius martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Felix alter martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Vitalis martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Sator martyr frater Beneventi in Italia (S.)
Repositus martyr frater Beneventi in Italia (S.)
BHL Number: 2300
A. incerto.
[Arechis princeps pissimus,] Nam * sacra temporibus Sanctorum corpora multis
Diversis jacuere locis, ubi cuique severi
Judicii censura modum, finemque laboris
Imposuit, mansitque diu celata talenti
Gratia divini: latuit quoque maxima parvis
Hostia sub tumulis habilis cælestibus aris.
Munus opima tuo Benevento Sampnia a tantum
Principis ingenium, ducis & sollertia summi
Contulit Arechis radiis, quibus ipsa diei
Maternam stabili fuscat modo lumine lucem:
Nunc veræ virtutis iter, cum prima rigoris
Obice pubertas puerilis sisteret actus
Aggressum: non splendor opum, non illa retraxit
Regia libertas, tantæ cui nulla timenti
Res etiam vitio: scilicet servator honesti
Justitiæque fuit, quibus haud modo relligionem
Artibus obtinuit, verum decoravit & auxit
Res Beneventanas, ut ad utraque commoda natum
Plane constaret. Concivem denique cives
Non dominum sensere sui, quem corporis ingens
Vix * animique novo fario b titulaverat hosti.
His igitur patriam, cumulandi cujus honoris c
Sæpe laborabat, ne gentis gemma Latinæ
Quolibet impulsu rueret concussa, dicare
Martyribus statuit; multumque referre putavit
Illius, atque sua, si talibus ipsa patronis
Commissi veteris lapsus commissa piaret,
Atque futura feri secura mente draconis
Illita mortifero vitaret tela veneno.
[38]
Quærit ab Apulia, qua noverat esse legendo,
Relliquias Procerum *, superet quod & omne tributum,[Sanctorum corpora, exultante multaque munera donante populo,]
Exposcit census, quantum provincia posset,
Hæc perrare d, suis si viribus usa negaret
Has merces, ferretque duci quodcumque juberet.
Id præter mœrens Sanctos exponit, & offert
Omnes invitis manibus, claudente locello
Unumquemque suo. Sonat altis vocibus omne,
Unde feruntur, iter: ruit obvia Sampnia tota,
Et Beneventanis quæcumque subacta triumphis
Senserat, ut mundi fieri concursus ab omni
Parte putaretur, spatium nec grande viarum
Decursum potuit populum avertere votis,
Et segni lassare mora, ne prætereuntes
Heroas comitarentur, donec speciosæ
Jureque felicis starent pro mœnibus urbis,
Unde senes, & anus, juvenes, puerique, puellæ
Procedunt simul, ingentes his ad referendum
Principibus grates; ibi laus, ibi gloria, regni
Denique totius exultatio: quisque suarum
Pro modulo rerum largitur munera; multi
Testibus inscriptis legali more tabellis e,
Ulnis ut liceat patriæ deferre Patronos,
Dant patrimonia, promittunt sua quæque futura.
[39]
Arechis princeps aliorum vincere munus,
Jus quod erat, cupiens, descriptis brevibus f urbem [Beneventum transfert, locatque in ecclesia S. Sophiæ, quam ædificaverat:]
Concedit, vicos, fundos, & prædia donat
In cunctis sibi subjectis regionibus, offert
Aurum, gemmarum species, telasque pavitas
Pectine phocaïco, quas lento flamen obrizo g.
Inde magistratus summi, majorque potestas
Arechis, læto pia lipsana corde ferentes,
Præcedente quidem clero cum plebe secundum
Ætatis tempus, majores ante minores,
Ordine continuo Fratres cum laudibus urbem
Inducunt; & habere duces, & habere patronos
Gaudent, quos superis junxit victoria castris.
Est, qua per medium recte via tenditur urbis
Partibus auroræ, quam janua condita probet
Digna quiete loci facies prope principis aulam.
Hic dux Arechis pario de marmore templum
Construxit, (speciem cui tunc sine mole ferebat
Justiniani h tuus labor omni pulcrior arte)
Sub quo bissenos una tumulavit in ara.
(Principis hoc anno factum fore credo secundo;
Septingenteno, conjuncto bisque triceno i,
Virginis a partu felicis: sic manet annus,
Tertia tunc decima nobis Indictio currens,
Tempore quo Maii mensis sibi jam mediante
A populo cuncto colitur translatio) quorum
Nomina, quos signant, ibi scripta jacere seorsum
Jussit, &, assidue quæ ferrent laudis honorem
Martyribus, Christi servantes corpore sanctum
Cordeque propositum, castas habitare puellas
Intra firmatum tali munimine claustrum.
[40]
[visio deinde Arechi oblata.] Ipse pie, qua doctus erat, se relligioni
Ex toto tribuens, nocturno tempore solus
Oratum Sanctos hanc descendebat in ædem:
Securum faciebat amor, tum spesque, fidesque,
Securum faciebat idem, quos junxerat, agmen.
Hic intempesta noctis cum psalleret hora,
Tot subito dominos, veluti socios & amicos,
Inclinare sibi, nitidos & flectere vultus
Vidit corporeis oculis, hæc verba ferentes:
Nos sumus, o princeps, tua quos devotio summo
Contulit huc studio, loca per diversa repertos.
Quantum proficias ex hoc pietatis amore,
Ostendet suprema dies. His denique dictis;
Visio tanta ducem spe non titubante reliquit.
Hoc tibi, Christe Deus, fieri jussitque Mathæus
Abbas. Ob lumen fidei faciendo volumen,
Præmia quo multa sibi des per secula cuncta.
ANNOTATA.
a Beneventum in antiquo Samnio situm est, ut diximus ad Historiam translationis præcedentem. Vide ibi annotata, & § 5 Commentarii, ubi omnia fere exposita. Verum mendosa hic quædam occurrunt, nec facile corrigenda.
b Phrasis obscura est, & forsan mendosa. Vox quidem farius invenitur apud Martenium tom. 1 Collect. ampl. col. 26, sed in instrumento admodum barbaro, & cum significatione æque obscura: reperitur etiam equus farius pro equo Arabico seu generoso; sed Arechis armare se non debuit contra Arabes aut Saracenos. Suspicor hostem communem humani generis, ut infra, insinuarevoluisse.
c Aliud fortasse mendum. Legi interim potest, cumulando cujus honore.
d Lege donare, aut quid simile, quod sensui & carmini congruat.
e Id est, scriptis donationis instrumentis.
f Id est, litteris, quibus donatio firmaretur.
g Sensus rursum hæret. At locum exposui ad Acta præcedentia.
h Scriptum, opinor, Justiniane. Ecclesiam celeberrimam S. Sophiæ, quam combustam instauravit Justinianus imperator, late describit Procopius lib. 1 de Ædificiis cap. 1. Ad exemplar hujus Constantinopolitanæ suam Beneventi minori mole construxit Arechis, & sanctam Sophiam nominavit.
i Designat annum 760, quo erat Indictio 13, & diem Maii 15.
* al. rectius sic
* l. vis
* i. e. Sanctorum
DE SS. AMMONE DIACONO ET XL VIRGINIBUS MM.
HERACLEÆ IN THRACIA.
Sub Licinio.
Cultus, martyrium, & alia ad hos Sanctos spectantia.
Ammon diaconus martyr Heracleæ in Thracia (S.)
XL Virgines martyres Heracleæ in Thracia (SS.)
AUCTORE J. P.
Publicus horum sanctorum Martyrum cultus a Græcis ad Latinos derivatus est. [Cultus apud Græcos & Latinos:] In Martyrologio Romano sic annuntiantur: Heracleæ sancti Ammonis diaconi, & sanctarum quadraginta Virginum, quas ille erudivit in fide, & sub Licinio tyranno ad martyrii gloriam secum perduxit. Eosdem refert Galesinius cum elogio seu narratione martyrii e Græco reddita. Nec indictos reliquit Molanus in Additionibus ad Usuardum anno 1573 excusum. Menologium Græcorum, tomo 6 Italiæ sacræ ab Ughello editum, ac nomine Basilii imperatoris Constantinopolitani junioris prænotatum, hoc etiam die ita illos annuntiat columna 1056 prioris editionis: Certamen sanctarum XL Virginum, & Ammonis diaconi, earumque magistri. Aliquantulum ab his discrepat Menologium Græcorum, quod ex interpretatione Cardinalis Sirleti edidit Henricus Canisius. Textum accipe: Eodem die natalis sanctarum quadraginta Mulierum martyrum, virginum & monialium, & Ammun diaconi earum magistri. Similia sunt in Menæis magnis, quæ hoc epigramma Virginibus accinunt:
Δυσεικαρίθμοις
Παρθένοις
πῦρ
καὶ
ξίφος
Θεοῦ
προεξένησαν
υἱὸν
νυμφίον.
Quæ reddo Latine in hanc sententiam:
Numero bis hæc vicena turba Virginum
Sibi igne & ense Filium sponsat Dei.
De Ammone autem subjunguntur sequentia:
Ἀμμοῦν
καλύπτραν
ἔμπυρον
δεδεγμένος
Τὸ
σαρκικὸν
κάλυμμα
χαίρων
ἐξέδυ.
Id est:
Dum tegmine Ammon igneo caput induit,
Carnale tegmen morte gaudens exuit.
[2] Martyrium his verbis exponitur in dicto Menologio Basilii imperatoris: [martyrium:] Quadraginta Virginum & martyrum cœtus patriam habuit Adrianopolim Macedoniæ; doctorem autem fidei, eorumque omnium, quæ ad cæleste regnum pertinent, Ammonem diaconum: ob eam autem causam in carcerem conjectæ multaque suppliciorum genera perpessæ sunt, cum idolis sacrificare pertinacissime recusarent: imo cum sacrificare compellerentur, oraverunt Deum, quarum precibus sublatus in aëra sacerdos idolorum, concidit, & exstinctus statim est. Quare Ammoni sublime arrepto scalpebantur latera, cassisque candens indutus * capiti est: qui postea missus una cum Virginibus ad Licinium præfectum, cum iisdem damnatus est, ut diversis suppliciorum generibus morte omnes mulctarentur. Nam decem igni consumptæ sunt: octo cum Doctore suo capite damnatæ, decem aliis os earum pugione trajectum est: sex minutatim concisæ: reliquæ injecto in fauces candenti ferro exstinctæ sunt. Similia memorantur in Menæis ac Menologio Sirleti.
[3] [variæ] Inter alia, quæ de hisce Martyribus observari possunt, dicamus primo nonnulla de causa martyrii a Licinio eisdem inflicti. Eusebius in Vita Constantini lib. 1, cap. 52, interprete Valesio, hæc scribit de eodem Licinio: Porro cum in omnem libidinem ac lasciviam effusus esset, multaque adulteria, aliaque detestandæ obscenitatis flagitia committeret, pudicitiæ & continentiæ honestatem ab hominibus præstari neutiquam posse censuit, de communi hominum natura ex suomet ipsius morbo pessime judicans. Et mox cap. 53 ita pergens, Idcirco, inquit, alteram legem tulit, qua jubebat, ne viri orandi causa in ecclesiam Dei simul cum mulieribus convenirent; neve mulieres ad venerandas virtutis scholas discendi causa ventitarent: postremo ne episcopi divinæ religionis præcepta mulieribus traderent; sed ut mulieres ad id electæ docendis mulieribus præficerentur. Atque hanc quidem legem ab eo latam in causa fuisse, cur sævierit in sanctas Virgines hodiernas ac earumdem Magistrum, censemus admodum esse probabile. Etenim sicut fuit legum iniquarum injustissimus promulgator, ita pariter se earumdem severissimum custodem exhibuit, prout observat Baronius ad annum 316 num. 12: Unde, uti pergit, accidit, ut Ammonem diaconum, & quadraginta Virgines, quas ille instituebat, diversis mortis generibus affecerit: quorum omnium natalis dies Kalendis Septembris fuit perpetua memoria consecratus.
[4] [de hisce Sanctis] Observanda 20 se offerunt aliqua de Licinio, qui mortem illis intulit. Menologium Basilii solum præfecti titulum ei dabat supra; Menæa vero magna tyrannum vocant. Nicephori Callisti Ecclesiastica historia, anno 1630 Lutetiæ Parisiorum edita, tomo 1, lib. 7, cap. 44 rem gestam memorat sub regno Licinii, quam opinionem secutus est Baronius, sicut modo præmisimus. 30. Merito autem fabulam hanc a Nicephoro adjectam explodit ad annum prædictum: Sed hallucinatus est plane Nicephorus, dum, quas omnes attestantur virgines, ipse tradit uxores fuisse illorum quadraginta militum, qui Sebaste in Armenia passi sunt sub eodem Licinio imperatore… Unde autem ejusmodi commentum acceperit, non apparet: quod potius ignati vulgi rumore ex paritate numeri jactatum putatur. 40. Basilii Menologium patriam quadraginta hisce Virginibus ac martyribus assignabat Adrianopolim Macedoniæ, suffragantibus Menologio Sirletiano ac Menæis magnis; ubi nullam hactenus id nominis urbem notatam comperi a geographis, quos consului.
[5] Observat insuper Tillemontius Monumentorum eccl. tomo 5, [observationes.] nota 2 super persecutione Licinii, hanc ab eo non fuisse motam adversus Christianos quamdiu Macedoniam possedit, id est, ab anno 312 usque ad 314. Pro patria autem Sanctarum superius indicata substituendam censeo Adrianopolim in Thracia ad Hebrum fluvium, ubi cursum flectit in Austrum: in qua etiam regione inveniuntur Berrhœa & Heraclea, de quibus in narratione martyrii mentionem faciunt Menologium Sirleti ac Menæa Græca. In isto quippe Menologio sunt hæc: Sanctus Ammun .. missus est cum Virginibus a Beroë Heracleam Thraciæ ad Licinium tyrannum: ille vero sententiam tulit &c. Consentiunt Menæa. Hinc colligo, dictam Heracleam illis fuisse martyrii palæstram. Sita autem est ad oram Propontidis, & plura de illa collegit Cellarius in Notitia orbis antiqui lib. 2, cap. 15. Occasione autem S. Ammonis habet ista Baronius in Notationibus ad Martyrologium Romanum: Fuit ejusdem nominis egregia sanctitate monachus, de quo Græci agunt quarto Nonas Octobris: cujus animam in cælum deferri vidit Antonius, ut scribit Athanas. in Vita Anton. Plura de eo in Vitis Patrum ca. 30, Suidas & alii. Alius ab eo est diversus, qui fuit Origenista: de quo Hieron. ad Ctesiphontem.
[Annotata]
* immo induta
DE SANCTA VERENA VIRGINE
ZURZACHI DIOECESIS CONSTANTIENSIS IN HELVETIA
Circa annum CCC.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Verena V., Zurzachi diœcesis Constantiensis in Helvetia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria Sanctæ in Fastis sacris: locus, ubi præcipue colitur: elogia: Acta quæ & qualia.
Martyrologium Romanum ad hunc diem annuntiat S. Verenam virginem in Helvetia celebrem brevibus hisce verbis: [Memoria Sanctæ in Fastis hodiernis,] In territorio Constantiensi ad Aquas duras sanctæ Verenæ Virginis. Iisdem verbis utitur Arturus in Gynæceo, & auctor Martyrologii Parisiensis, qui tamen addit apud Helvetios. Ferrarius in Catalogo Generali sic habet: Ad Aquas duras in Germania sanctæ Veronæ (lege Verenæ, ut habet in annotatis) virginis & martyris. Aquas duras ibidem sic exponit: Oppidum est Helvetiorum apud Rhenum inter Constantiam & Basileam in Constantiensi diœcesi, quod ab indigenis Zurzach appellatur. Addit in Martyrologio Romano virginem tantum appellari, cum inquit, in diœcesi Constantiensi uti virgo & martyr celebretur ritu duplici. An satis recte martyrem vocaverit deinde videbitur. At recte hic corrigit ea, quæ in Topographia scripserat ad vocem Aquæ duræ, ubi fluvium interpretatur Anderthur incolis dictum, & ad vocem Constantia, ubi ad Constantiam Normannicam S. Verenam perperam relegaverat. Castellanus in Martyrologio universali Badæ attribuerat S. Verenam, sic interpretatus Aquas duras; sed Bada vocatur Aquæ Helvetiæ, uti ipse agnovit, errorem corrigens in Addendis pag. 738, ubi Zurzachum substituit. Et sane nullum est dubium, quin Zurzachi annuntianda sit S. Verena, non Badæ, non Constantiæ in Normannia, neque etiam Constantiæ Juliæ in Bætica, quo eam pertrahere voluit in Martyrologio Hispano Tamayus.
[2] Hinc optime memoratur in codice Usuardino Hagenoyensi apud Sollerium hisce verbis: [& antiquioribus annuntiata:] In territorio Constantiensi ad locum, qui dicitur Aquæ duræ, id est Zurziatum, depositio sanctæ Verenæ virginis, miraculorum gloria & sanctitate illustris. Multi alii codices Usuardini habent memoriam S. Verenæ virginis, sed nullus martyrem vocat: eamque plerique annuntiant ad Aquas duras sine ulteriori expositione loci, nisi quod eum attribuant territorio Constantiensi. Grevenus sic habet: In diœcesi Constantiensi, sanctæ Verenæ virginis ex societate Sanctorum Thebæorum. Sanctam Verenam Usuardus ipse prætermisit uti & Ado: at eamdem Wandelbertus apud nos Ms. hoc carmine celebrat: His * & Verenæ rutilant solempnia sanctæ. Actorum compendium eidem contexuit in Martyrologio suo Notkerus, illudque infra recitabimus. Illud porro concludit his verbis: Sepulta est autem beata Virgo in loco, qui Zurzacha vocatur. Bedam etiam nominant varii, acsi S. Verena ab eo esset memorata; sed viderunt illi aucta Bedæ Martyrologia, cum in puro non habeatur. Demum S. Verenam celebrant auctor Florarii nostri Ms., Canisius in Martyrologio Germanico, multique alii martyrologi neoterici. Murerus vero in Helvetia sancta a pag. 41 Vitam fuse enarrat, prout relata est a scriptoribus recentioribus, contenditque martyrem dicendam esse, quia carcerem pro religione dicitur perpessa, licet vitam in pace finierit.
[3] [colitur præcipue Zurzachi, quod describitur;] Zurzachum, quod Aquas duras olim dictum fuisse vidimus, describit Josias Simlerus in Republica Helvetiorum lib. 2 in Bada sive Aquensi præfectura fol. 191, paucis præmissis de duobus oppidis, quibus interjacet: Pertinent etiam ad comitatum & præfecturam Badensem, inquit, duo oppidula, Clingenovium, & alterum, vulgo dictum Keyserstul.. Verum his episcopus Constantiensis præfectos imponit… Præterea inter utrumque oppidum jacet Zurzachum vicus ingens ad Rhenum fluvium, oppidi in morem excultus, subjectus episcopo Constantiensi, & ad Clingenoviam præfecturam pertinens, de cujus politia propter loci celebritatem quædam addam. Etenim celeberrimæ nundinæ bis quotannis in hoc loco habentur, ad quas mercatores non tantum ex Helvetia & Germania, sed ex Gallia quoque & Italia confluunt, cum tamen nundinæ, quod mirum est, uno die peragantur. Nundinæ hæ habentur Kalendis Septembris, id est, ipso die, quo occurrit S. Verenæ festivitas; & feria secunda post festivitatem sanctissimæ Trinitatis. Hisce idem scriptor varia addit de jurisdictione episcopi Constantiensis & præfecti Badensis, quæ ibidem legi poterunt.
[4] Colitur S. Verena non modo Zurzachi, ubi ecclesia ei erecta olim est, [Officium antiquum ex Breviario Constantiensi,] quæ nunc parochialis est & collegiata, sed aliis etiam locis. In Breviariis diœcesis Constantiensis anni 1561 & 1575, quæ habemus, de ea præscribitur ritu duplici recitandum. Officium novem lectionum, quarum sex priores ex Vita sunt desumptæ. Attamen lectiones illæ non continent totius vitæ compendium, sed & mors & gesta posteriora plane omittuntur. Crediderim olim omnes novem lectiones de vita fuisse recitatas, ac tres posteriores deinde commutatas cum tribus communibus de Virginibus. Præplacent hæ lectiones Actis longioribus, aut certe minus displicent, ideoque eas huc transfero: Virgo beatissima Verena Thebæa, ex Thebæorum genere, honestissimis parentibus orta, primum sancto cuidam episcopo baptisanda, & in fide rectius informanda traditur. Quo postmodum per martyrium coronato (erat enim senex Cheremon nomine) ipsa Virgo cum aliquibus Christianis ad inferiorem Ægyptum pervenit: ubi tunc maxima multitudo fidelium, in castris Diocletiani & Maximiani imperatorum militatura describebatur.
[5] Lectio II. Eo tempore legio Thebæa Mauricii ibi tenebatur. [cujus lectiones] Cui Christi virgo Verena in Italiam venire, & sacra loca invisere desiderans, cum aliis fidelibus jungitur. Mediolanum itaque perveniens, & martyrii gloriam toto animo appetens, martyrum loca, & carceres sanctorum solicite requirens, eisque pietatis officium impendens, per aliquot annos a quodam sancto viro, nomine Maximo, retenta ibi perstitit. Audiens denique sanctam legionem beatissimi Mauricii ab impiissimo imperatore pro fide Christi peremptam, atque sanctum Victorem sibi itinere junctum pariter in ipsa legione coronatum, per Alpina juga ad Agaunum Rhodani ardenter contendit.
[6] Lect. III. Inde cum ultra Ararim fluvium pervenisset, [continent] apud sanctum quemdam virum, qui ex legione Thebæa evaserat, non longe a castro Solodoro habitavit, jejuniis & orationibus pene noctes diesque vacans, psalmis intenta, librumque beati Cypriani de Habitu virginum præ manibus habens; deinde in maxima, & vix credibili vitæ austeritate in arctissima quadam specu, quo magis mundi vanitates evitare, Deoque securius servire posset, aliquanto tempore macerandam se reclusit. A qua quidem specu haud longe anus quædam habitabat, quæ quidquid operari manibus sancta Virgo poterat, ipsa vendens sufficientem victum ei ministrabat.
[7] Lect. IV. Quia vero omnis profectus virtutum diabolo semper est contrarius, [compendium vitæ] quidam tyrannus, sub potestate Romani nominis, immanis, sacrilegus, adversus Virginem Dei inflammatus, variis injuriis affectam, aliquot diebus in publica custodia vinctam tenuit: ubi psalmis & orationibus Deo se commendans, a quodam juvene, ultra quam dici potest splendido, nocte visitatur. A quo valde consolata, & ne minis cujusquam cederet, ac veritatis viam relinqueret, admonita fuit. Quæ cum requireret, quis esset, qui eam visitare dignatus esset, a Deo se missum respondit, & quod inter martyres in regno vitæ annumeratus, Mauricius diceretur.
[8] [posteriori parte] Lect. V. Illa talia audiens ad orandum prosternitur, atque ut memor ejus fieret apud Dominum, sanctum illum martyrem precibus exorat. Subito multitudo purpuratorum juvenum cum candidissimo chlamydis ornamento circumdedit sanctum martyrem, & sic ab oculis sanctæ Virginis ablatus discessit. Eadem vero nocte idem tyrannus gravissima febre correptus, instante jam vicina morte, ad Dei Famulam mittit festinanter, ut cum magna celeritate ei exhiberetur. Exhibita itaque judici, facta oratione, vehementem febrim a corpore ipsius tyranni submovit, sicque magna cum laude ad locum priorem, sibi aliisque virginibus destinatum, remeavit.
[9] [mutilæ:] Lect. VI. Crescente autem fama illius, eaque longe lateque diffusa, secrete fugiens laudem hominum, ne perderet æternæ retributionis præmium, ad quandam insulam non magnam, parvumque ibi a Christianis ædificatum tugurium veniebat, & illic aliquod tempus vitæ, semper orationi vacans, permansit. Ubi vero ibidem quoque, præstante Domino, a populo dignis colebatur honoribus, tandem post multa signa & miracula, quæ Dominus tam in cellula, quæ juxta Solodorum est, quam alibi per eam operabatur, cœpit Virgo Christi iter inde agere ad Confluentiam Rheni, secus ripam fluminis, quod Aran vocatur.
[10] [aliud elogium historicum] Truncato huic Vitæ compendio satis consonat elogium, quod B. Notkerus Balbulus Martyrologio suo inserunt ad 1 Septembris in hunc modum: Eodem die natalis sanctissimæ virginis Verenæ, Thebææ genere, quæ a parentibus suis cuidam episcopo Chæremoni, qui & postmodum martyrio coronatus est, ad imbuendum commendatur: deinceps ad inferiorem Ægyptum cum aliis fidelibus profecta, beatæ se legioni, id est, Mauricio & sociis suis, qui tunc temporis, quasi Diocletiano & Maximiano militaturi, ibidem commanebant, Christi Virgo Italiam venire desiderans, conjunxit. Mediolanum ergo perveniens, locaque, in quibus sancti martyres continebantur, inquirens, eis quoque pietatis opera, ipsa etiam martyrium optando subministrans, a quodam sancto viro Maximo ibi detenta subsistit. Audiens denique sanctam Thebæorum legionem, eumque, quem unice diligebat, Victorem, martyrio consummari, per Alpina juga ad Acaunum rem experitura pertendit. Inde juxta Ararim fluvium, non longe a castro Solodoro, sub districtione mirabili jejuniorum, vigiliarum, orationum, dies & noctes continuans, habitavit. In quodam igitur specu arctissimo, tempore se aliquanto carnem maceratura includit. Unde non longe anus quædam Christiana habitabat, & quidquid sacra Virgo operari poterat, mulier prædicta vendidit, ac de hoc Sanctæ Dei victum exhibuit. Nam sacrilegus adhuc paganorum cultus Alamannos obtinuit.
[11] [ex Martyrologio Notkeri:] Signa igitur quam plurima Domino per Famulam suam operante, Alamanni ad fidem Christi commoveri cœperunt. Virginis itaque fama in tantum, miraculis prodentibus, excrevit, ut mater virginum effecta, discretione pietatis omni populo venerabilis existeret. Cujus laudabili vitæ diabolus invidens, quemdam tyrannum sub potestate Romani nominis inflammavit, qui Virginem Dei multipliciter affectam, publicæ custodiæ mancipavit. In quo ei ergastulo juvenis quidam eximii splendoris apparuit, quem, quis esset, interrogat. Ille cum se Mauritium esse responderet, ilico purpuratorum septus multitudine, ab oculis Virginis orationem implorantis eximitur: & eadem nocte tyrannus validissima febre correptus, sed Virginem ad se vocans, per ejus orationem continuo sanatur, sicque cum laude omnium ad locum virginum remittitur: in quo cum die quodam panis defecisset, querimonia de hoc exoritur: illa sorores de divina commonens largitate confidere, in orationem pro imminentis necessitatis causa prosternitur, & ecce inopinato quadraginta sacci, mundissimæ pleni farinæ ad ostium cellulæ reperiuntur, ex quibus per annos aliquot congregatio illa sustentabatur. Cumque jam finis sibi vitæ appropinquaret, infirmata corpore, non autem propositi sui rigorem deponens, lectulo decubuit: & dum obitus sui terminum præstolatur, adest Dei Genitrix Virgo Maria, innumerabiles virginum choros præcedens: quam Verena tota devotione intendens, & unde hoc mereretur, interrogans, ab eadem Dei Genitrice audivit: Veni, inquit, ut ab eo, cui fideliter servisti, remunereris: quo dicto, beata illa anima corpus reliquit: sepulta est autem beata Virgo in loco, qui Zurzacha vocatur.
[12] Acta S. Verenæ varia sunt, alia paulo productiora, [Acta posterius scripta] compendiosa alia. Hæc in re omnino consonant cum elogio Notkeri, cui nihil adjiciunt, nisi quod multa ad ejus sepulcrum fiant miracula. Tria hujusmodi exemplaria Mss. ad manum sunt, quæ diversitate styli ostendunt tres fuisse scriptores diversos, sed omnes ex eodem fonte hausisse, Notkeri videlicet Martyrologio. De hisce igitur plura non adjiciam. Vita prolixior ex breviori videtur composita a scriptore quodam seculi X aut XI, prout colligo ex miraculis, quæ Vitæ subjunxit. Horum Actorum apographum habemus ex Passionali Ms. Cartusiæ Herbipolensis anni MCDLXXXIII, uti notatum est ad marginem. Nulla hic præfatio; nulla etiam subjuncta miracula. Alterum Ms. missum huc est ab Elmenhorstio scriptis suis noto; at non additur, unde ille acceperit. Eorumdem Actorum exemplaria Mss. exstare Coloniæ, in abbatia Bodecensi, & Treviris ad Sanctum Maximinum, annotarunt Majores nostri. At Acta ipsa tanti non sunt facienda, ut iis omnibus egeamus. Nostrum tamen exemplar collatum est cum Trevirensi. Porro auctor hujus Vitæ varia narrat facta, quæ non leguntur in Notkero, ita ut aliunde ea hausisse debuerit, nisi suspicari maluerimus ex traditionibus popularibus aut incertis conjecturis ab ipso narrata esse, quæ ad præcedens elogium adjecit facta. Certe modus incongruus, quo referuntur aliqua, discursusque Actis inserti, exiguam ei auctoritatem conciliare possunt. Aliqua etiam inserta leguntur, quæ prorsus habenda sunt pro fabulis. Verumtamen Acta hæc edam observationibus illustrata & castigata, ut intelligat studiosus lector, qualia monumenta secuti sint recentiores scriptores, qui Vitam Sanctæ Germanice ediderunt. Miracula ab eodem, ut apparet, scriptore exarata plus fidei merentur, cum hisce fere convixerit, & unius etiam testem oculatum se profiteatur.
[13] Vitam Germanicam, anno 1616 impressam Augustæ Vindelicorum, scripsit Mauritius Adler decanus Zurzachensis, eamdemque anno 1652 Latine reddidit Joannes Vianden, tunc sacræ theologiæ studiosus Coloniæ. [duplex Vita Germanica.] Auctor ille Acta, quæ edituri sumus, satis fideliter imitatus est, nisi quod aliqua narraverit modo magis verisimili. Mallem potius reprobasset, quæ verisimilia non erant. Præterea hic scriptor relata in Actis exornavit variis sacræ Scripturæ textibus, atque ita Vitam reddidit multo prolixiorem. Miracula etiam ex Actis narravit, sed aliqua recentiora sub finem adjecit. Transtulit hæc nobis eodem tempore in sermonem Latinum Winandus Pescher, alter sacræ theologiæ alumnus Coloniæ. Recentiora hæc miracula post Acta pro appendice subjiciam. Altera Vita Germanica, quam præ manibus habeo, eaque præcedente prolixior multo & auctior, edita est anno 1736, auctore R. P. Hieronymo Richter Ordinis Præmonstratensis. Hic autem libellus in approbatione collectus dicitur, partim ex priscis authenticis auctoribus, partim e vetustis documentis Zurzachio communicatis. Titulum virginis & martyris S. Verenæ hic auctor attribuit, rationesque allegat cap. 30, cur martyrem credat nominandam: has infra examinabimus.
[Annotata]
* in editis mendose has
§ II. Discutiuntur & exponuntur facta in Actis, Vitisque Germanicis relata.
[Sancta origine Thebæa dicitur, profectaque in Italiam cum legione Thebæa,] In Ægypto superiori ad Nilum amplissima erat olim urbs, Thebæ dicta, quæ Thebaïdi nomen dedit. Ex hac urbe, aut certe ex Thebaïde regione oriundam S. Verenam Acta miro consensu tradunt: nam omnia Thebæam vocant, sive ab urbe, sive a provincia. Ab eadem provincia nomen traxit Thebæa legio, quæ cum S. Mauritio tribuno suo martyrio coronata est sub Maximiano, verosimiliter quia in Thebaïde erat conscripta. Vita Germanica, quam nobis Latinam redditam dixi, natam ibidem affirmat non modo ex nobili genere & sanguine, sed etiam, ut firmissima aliquorum opinio est, inquit, ex cognatione sancti Mauritii. At cognatam S. Mauritii Acta nullibi vocant. Quin potius Notkerus ait, S. Victorem unice dilectum fuisse a Verena. Si igitur revera ex Thebaïde fuerit S. Verena, legionemque Thebæam in Italiam secuta, verisimilius est eam fuisse sub protectione S. Victoris, ejusque fuisse consanguineam. S. Eucherius in Passione Agaunensium martyrum, quam Chiffletius edidit in Paulino illustrato, duos memorat Victores, alterum legionis Thebææ, alterum eidem legioni sanctæ adjunctum per martyrium. Prior esse potuit amicus & consanguineus S. Verenæ: nam de eo sic habet Eucherius pag. 91: Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres, Ursus & Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est supra Arulam flumen, neque longe a Rheno positum. Hosce cum aliis martyrologis Notkerus ad XXX Septembris sic annuntiat: In castro Galliæ Solodoro passio sanctorum martyrum Victoris & Ursi ex legione Thebæorum: qui jussu Maximiani ab Hirtaco diris suppliciis cruciati, deinde in ignem missi, postremo gladio consummati sunt.
[15] Hunc designari a Notkero Victorem, insinuant utcumque ipsa ejus verba, quibus martyrium Victoris separare videtur ab aliorum cæde, dum sic loquitur: [in qua erat Victor ejus amicus: cujus causa videtur Solodorum venisse:] Audiens denique (S. Verena) sanctam Thebæorum legionem, eumque, quem unice diligebat, Victorem martyrio consummari, per Alpina juga ad Acaunum, rem experitura, pertendit. Inde juxta Ararim * fluvium, non longe a castro Solodoro … habitavit. Deinde non alia de causa Solodorum venisse Sanctam, nisi ut Victorem aut vivum aut mortuum sequeretur, satis est verisimile. Itaque, si Actis fides habenda, nihil dici potest verisimilius, quam Verenam S. Victoris causa egressam esse patria sua, fortasse quod sub ejus quasi tutela esset constituta, aliisque careret amicis. Fateor quidem mirabile esse, & parum credibile videri, quod puella ex superiori Ægypto in Helvetiam usque secuta dicatur turmam militarem: attamen id tam incredibile non est, ut repudiari debeat hac sola ratione, præsertim cum omnes scriptores Helveti, omniaque eorum monumenta affirment in Helvetia natam non esse, eoque venisse occasione legionis Thebææ.
[16] Verum dubitari potest, an legio Thebæa ex Ægypto venerit in Italiam, [legio Thebæa unde venerit in Italiam.] prout dicitur in hisce Actis; an vero ex alia regni Orientalis provincia. S. Eucherius apud Chiffletium laudatum pag. 86 de legione Thebæa sic habet: Erat eo tempore in exercitu legio militum, qui Thebæi appellabantur… Hi in auxilium Maximiano ab Orientis partibus acciti venerant. Acta S. Mauritii & sociorum apud Surium ad XXII Septembris addunt de hisce militibus: Hi igitur milites Christianæ religionis ritum orientali traditione a Hierosolymitanæ urbis episcopo susceperant. Hinc Baronius ad annum 297 num. 5, & Tillemontius tom. 4 Monumentorum in S. Mauritio credunt, legionem Thebæam ex Syria venisse in Italiam, ut inde cum Maximiano in Galliam transiret. Verumtamen non tam certum id existimo, ut Notkerum, qui ait ex inferiori Ægypto venisse in Italiam, erroris manifesti arguendum putem. Etiamsi enim opera antistitis Hierosolymitani legionem factam Catholicam constaret, quod non habet Eucherius, prout genuine editus est a Chiffletio, potuerat deinde remitti in Ægyptum. Jam vero Orientis partes, ex quibus dicuntur venisse, Ægyptum non excludunt, quæ pars erat imperii Orientalis, Demum, si tempus perpendamus, quo in Occidentem vocata est hæc legio, verisimilius est, vocatam ex Ægypto quam ex Syria aut Cilicia, e qua accersitam volunt alii. Nam dum legio Thebæa subsidio veniebat Maximiano in Occidentem, Diocletianus se parabat ad bellum inferendum Persis, qui Mesopotamiam occupaverant, ut refert Tillemontius tom. 4 Imperatorum in Diocletiano art. 2 ad annum 285. Hinc minus verosimile est, ullam eo tempore e Syria Ciliciave eductam legionem, cum hæ provinciæ nimis sint vicinæ Mesopotamiæ. At id minus mirandum de Ægypto, quæ multo longius a Mesopotamia est remota.
[17] Ex dictis concludere liceat, nec incredibile esse Virginem aliquam ex Ægypto in Italiam, [Licet varii fuerint Chæremones in Ægypto, ignotum, a quo instituta sit Sancta:] indeque in Helvetiam venisse cum manu militari, cum potuerit sequi consanguineum aut amicum suum; nec verba Notkeri, asserentis legionem Thebæam ex Ægypto in Italiam venisse, falsitatis convinci. Verumtamen contendere nolim, hæc omnino esse certa; nam ætas Notkeri tantam ei in hisce non tribuit auctoritatem, nec scimus, qualia fuerint documenta, quæ ipse est secutus. Nihilo magis dicere possumus, quis sit Chæremon episcopus, cui Virginem affirmat commendatam a suis parentibus. Eusebius quidem in Historia ecclesiastica lib. 6 cap. 42 memorat quemdam Chæremonem in superiori Ægypto Nilipolitanum episcopum tempore Decianæ persecutionis; sed cum nomen Chæremon satis sæpe reperiatur in Ægypto, nescimus an hunc designare voluerit Notkerus, qui verosimiliter Chæremonem episcopum in antiquioribus reperit monumentis sine ulteriori de eo notitia. Accipe tamen quid de illo Chæremone scribat S. Dionysius Alexandrinus, cujus epistolam de persecutione Decii in Ægypto recitat laudatus Eusebius: Chæremon erat quidam grandævus Nili urbis episcopus. Hic una cum conjuge in Arabicum montem fuga delatus, non ulterius reversus est. Et fratres, quamvis accurate omnia perscrutati, nec ipsos posthac, nec ipsorum cadavera reperire potuerunt. Habuit idem S. Dionysius Chæremonem quemdam inter diaconos suos, isque multa passus est pro fidei confessione in Valeriani persecutione. Porro, si senior Chæremon episcopus præfuisset institutioni S. Verenæ, fuisset, ut minimum, quinquagenaria, quando legio Thebæa martyrio coronata est; cum Decii persecutio triginta & quatuor aut quinque annis illorum martyrium præcesserit. Si vero Chæremon S. Dionysii discipulus, deinde episcopus factus esset, uti Eusebius & Faustus, qui ibidem cum eo memorantur diaconi; potuisset is sanctam Virginem instituere circa tempus, quo ex Ægypto profecta dicitur. Verum hæc omnino incerta sunt, ac solum a me commemorata, ut intelligat æquus lector facta hujusmodi, quæ ideo minus apparent verisimilia, quod sine adjunctis suis referantur, statim repudianda non esse ut fictitia aut falsa. Ceterum libenter fatemur Chæremonem Verenæ institutorem, si revera ab episcopo Chæremone instituta est, nobis esse ignotum.
[18] [Sanctæ iter ab Ægypto Solodorum usque:] Totum Sanctæ iter sic ordinandum ex Notkero & Actis. Ex Thebaïde ad inferiorem Ægyptum profecta se conjunxit legioni Thebææ, quacum navibus imposita in Italiam transfretavit. Cum legio Thebæa per Alpes in Helvetiam pergebat, ipsa substitit Mediolani apud Maximum virum sanctum, sed nobis ignotum, donec audiret cædem legionis Thebææ, atque unius ex ea amici sui Victoris, quem suspicamur Solodori passum, quamvis & alius quidam Victor cum ipsa legione pati potuerit, cum verisimiliter plures in ea essent ejusdem nominis. Sanctam per aliquot annos substitisse Mediolani, habent Acta num. 2, sed parum probabiliter, cum videatur statim discessisse post auditum militum Thebæorum martyrium, illudque contigerit non diu post eorum discessum ex Italia. Mediolano profecta dicitur Acaunum vel Agaunum Vallesiæ locum ad Rhodanum, ubi nunc monasterium celebre, quod nomen habet a S. Mauritio. Situm loci sic describit S. Eucherius apud Chiffletium pag. 87: Acaunus sexaginta ferme millibus a Genavensi urbe abest, quatuordecim vero millibus distat a capite Lemanni lacus, quem influit Rhodanus. Agauno mox discessisse videtur Solodorum, verisimiliter quia audiverat eo fugisse amicum suum Victorem. Porro Acta dicunt num. 3 eam prope Solodorum habitasse apud Sanctum quemdam, qui ex legione Thebæa evaserat. Id intelligi posset de S. Victore, si constaret ipsum diu superfuisse post cædem aliorum. At si Victor cum Urso XXX Septembris, quo coluntur, eodem anno passus sit, id est octiduo post alios, ut verisimilius apparet, non reperit ipsum Solodori vivum Verena, nisi ante aliorum martyrium auditum Mediolano abierit. Notkerus de eo Solodori invento nihil habet; & Acta forsan explicari debebunt de invento Sancto ibidem coronato, postquam fuga evaserat; adeo ut potius sepulcrum invenisse videatur, quam Sanctum ipsum. At dubia hæc magis sunt, quam ut aliquid ex his certi possit erui.
[19] Certius est prope Solodorum habitavisse Sanctam in spelunca, [habitat prope Solodorum in spelunca, ubi nunc sacellum:] quæ etiamnum venerationi est fidelibus. Speluncam illam anno 1741, XXII Martii lustraverunt R. P. Matthæus Wider, Rector collegii Societatis Jesu Solodori, & R. P. Joannes Baptista Gachet ejusdem Societatis, ipsoque illo die tales de ea dedere litteras: Distat Solodoro, antiquissima Romanorum colonia, dein nobili Galliarum urbe, nunc vero munito Helvetiæ oppido, horæ dimidiæ spatio Septemtrionem versus prope radices montis Juræ, specus in lunæ decrescentis modum, longa pedes fere septemdecim, lata septem, ubi est latissima, natura vivam petram in hanc specus formam excavante. Tempore persecutionis a Diocletiano imperatore excitatæ, & in Valesia Agauni in legionem Thebæam sævientis, a profuga S. Verena hanc specum aliquando habitatam fuisse, fidem facit cum antiquissima & constans omnium jam inde seculorum traditio, tum perpetuus accolarum & religiosus cultus, eum locum non alio quam ad S. Verenam nomine appellantium. Labente tempore clientum religio sacellum specui imposuit, hoc disticho ad parietem adscripto:
Pectore dum Christo, dum pectine servit egenis,
Hoc latuit quondam sancta Verena cavo.
1555
renovat. 1575
Inspeximus, præsente R. D. Bonaventura Gerber sacellano ad S. Crucem in Jerusalem, locum cum industria nos infrascripti hodie XXII Martii 1741. Eorum nomina dedi supra.
[20] Solodorum, quod antiquis Salodorum, incolis Solothurn, [quæ ibi gessisse dicitur, non omnia sunt verisimilia:] situm est ad ripas Arolæ * fluminis, quod Ararim vocavit Notkerus cum Actis & aliis quibusdam, ut videre est apud Valesium in Notitia Galliarum pag. 496, ubi item invenies illorum locorum incolas Alamannis annumeratos fuisse a variis, prout hic vocantur. Quæ vero de gestis Sanctæ ibidem referunt Acta, non omnia æque sunt verisimilia. Nam Virginem initio fere incognitam, miraculis paulatim inclaruisse, eaque occasione non paucos ad fidem conversos, facile credi potest, uti etiam ea de causa carceri mancipatam fuisse. Quæ vero dicuntur de lectione libri S. Cypriani, institutisque ex eo virginibus, parum sunt verisimilia. Nam, licet crederemus Opusculum S. Cypriani in manus ejus incidere potuisse in Italia, scriptum illud erat sermone Latino, quem ignorasse videtur Sancta, si Thebæa erat origine, cum lingua Latina in Ægypto parum usitata esset. Eadem ratio facit, ut minus verisimilem existimemus virginum institutionem, præsertim cum eam non memoret Notkerus, nec ulla nominetur, quæ a Verena fuisset instituta.
[21] [dein profecta fertur in insulam ad confluentes Rheni & Arolæ,] Postquam aliquot annis prope Solodorum in spelunca sua habitaverat Virgo, profecta dicitur ad insulam prope confluentes Rheni & Arolæ. Sic Acta cum Officio Constantiensi; at de his nihil habet Notkerus, ex cujus silentio habitatio illa minus redditur certa. Adjuncta vero istius itineris atque habitationis in insula prope Confluentiam Helveticam tam mirabilia sunt, ut fidem non mereantur, certe prout referuntur in Actis, ac minus etiam, prout exornata sunt a biographis neotericis. Primo enim fuga serpentum, etiamsi per se non sit incredibilis, ex sola auctoritate Actorum tuto credi nequit; nedum oratio Virginis & promissio ei divinitus data de precibus ejus semper exaudiendis: nam illa conficta sunt modo minime verisimili. Addunt Murerus & Richterus, Sanctam saxo grandi pro navi usam, sicque per Arolam navigasse ad dictam insulam, illumque lapidem hodieque servari ad latus sacelli Confluentiæ. Enimvero lapis aliquis ibidem servari potest, illumque ostendi non negamus, sed aliæ multæ esse possunt causæ, cur lapis iste custodiatur ad Sanctæ memoriam, ideoque non credimus traditioni populari, qua sola nititur mirabilis illa navigatio. Nihilo magis placet, quod cap. 33 præcedenti subjungit Richterus de parte montis avulsa per dæmonem, qui Sanctam ingenti illo saxo molitus fuisset conterere. Non ignorabat fabellam illam laudatus ante Rector collegii nostri Solodorensis, R. P. Matthæus Wider, dum hæc nobis scripsit: Feruntur & nonnulla alia, verbi gratia, de prægrandi saxo a diabolo in Sanctam jacto, quod adhuc juxta viam jacens ostendunt: item de fonte quodam ægrotis salutari &c. Verum, cum ista non satis sint certa; nos vero maluerimus referre, quæ certa sunt, de his ultra addere quidquam noluimus.
[22] [ac demum Zurzacbum, ubi defuncta est.] Ex dicta insula, prope vicum Confluentiam, profecta dicitur Zurzachum, ubi demum ad beatum vitæ finem perducta est. Primum habitasse fertur in domo cujusdam presbyteri, deinde in cella per eumdem presbyterum exstructa. Gesta illo loco omittuntur a Notkero, excepta solum beata morte, quam ibi contigisse verisimile est, cum affirmet Zurzachi sepultam. Vita vero multa habet facta Zurzachi, sed tam inconcinne relata, ut fabulis annumerari pleraque debeant, uti in annotatis dicam. Ceterum, ut breviter mentem meam de omnibus universim declarem, illa omnia, quæ Notkerus narrat, ex antiquioribus haud dubie monumentis, admitti posse videntur, ut probabilia saltem. Omnia vero quæ in Actis superadduntur; minorem merentur fidem, pleraque etiam nullam, præsertim in singulis factorum adjunctis, quæ incongrue sunt enarrata. Restat ut de gloria posthuma Sanctæ dicamus aliqua.
[Annotata]
* i. e. Arolam
* Aar
§ III. Sepulcrum Sanctæ, miracula, aliaque ad gloriam posthumam spectantia.
[Sepulcrum Sanctæ hodiernum,] Sanctam sepultam esse Zurzachi asserit Notkerus, ac neoterici addunt depositum corpus ejus in illa ipsa domuncula, quam ei presbyter inhabitandam exstruxerat. Ecclesiam ei eodem loco fabricatam habent Acta. Certe sepulcrum ejus hodieque visitur in ecclesia collegiata ejusdem loci. Illud exhibet & Germanice describit Richterus cap. 33 in hunc fere modum: Ingredienti Zurzachi in ecclesiam collegiatam juxta navem ecclesiæ & chorum offerunt se scalæ recte compositæ sub choro. Ubi per scalas illas descendisti, patet ad Orientem introitus in venerabile sacellum, vetustum & concameratum, quod columnis abunde instructum, mediocri est latitudine & longitudine. Prope introitum sacelli est sepulcrum S. Verenæ a fundo elevatum, ab omni parte liberum, atque in medio superne contectum vetusto lapide, in quo jacet statua S. Verenæ, more antiquo, pendente capillitio. Caput impositum est pulvino e lapide secto: manu altera pectinem, altera tenet cantharum, (instrumenta videlicet, quibus creditur servivisse pauperibus.) Sanctum istud sepulcrum clathris & præaltis contis ferreis ab omni parte circumdatum est a fundo supra altitudinem humanæ staturæ, talique modo constructum, ut candelabris exornari, candelæque in ipsis accendi possint. Lampas quoque vitrea perpetuum ibidem præstat lumen. Supra sepulcrum S. Verenæ ad partem orientalem duæ sunt fenestræ, quæ sacello huic subterraneo sufficiens lumen communicant. Juxta idem sepulcrum est altare, in quo offertur sacrosanctum Missæ sacrificium. Fornix sacelli non admodum sublimis: idem tamen sacellum tum constitutione sua subterranea, tum venerabili sua antiquitate valde movet ad pietatem, aptumque per se est atque ordinatum ad excitandam veram attentionem. Totius sepulcri figuram dedit Richterus, qualem hic exhibeo; at dubitans an accurate expressum sit, quod dextra manu tenet Sancta, cum canthari figuram minus referat, cantharum tamen ipse nominet.
[24] De ecclesia ipsa, cujus hæc crypta est, seu sacellum subterraneum, [ejusque ecclesia collegiata:] hæc subdit laudatus Richterus: Magna ecclesia collegiata, quæ Zurzachi est ædificata supra S. Verenæ sepulcrum, splendida est aspectabili latitudine, altitudine & longitudine, recentiori opere instaurata ac dealbata, tota demum magnifica aspectu tam interno quam externo. Quanta in veneratione a multis seculis fuerit collegiata hæc S. Verenæ ecclesia, ostendit idem scriptor cap. 31 & 32 ex variis donationibus eidem factis per principes seculares & ecclesiasticos, ex privilegiis & indulgentis concessis per antistites Constantienses & summos Pontifices, ex confraternitate anno 1613 in eadem ecclesia instituta, aut potius instaurata in honorem S. Verenæ & S. Mauritii martyris, per Jacobum Constantiensem episcopum, ditataque indulgentiis per Urbanum VIII anno 1625; ex supplicationibus, quarum una quotannis repetitur die Martis in hebdomada Paschali & sæpe cum reliquiis S. Verenæ; denique ex aliis multis, quæ ibidem legi poterunt. Præterea patebit ex miraculis, sepulcrum ecclesiamque S. Verenæ magna in veneratione fuisse, populumque devotione multa ad ejusdem Sanctæ patrocinium concurrisse. Hanc vero populi devotionem etiam hoc tempore perseverare non modo Zurzachi, sed aliis quoque Helvetiæ locis, testatur in litteris ad nos datis R. P. Mauritius Chardon, Rector collegii Societatis Jesu Constantiensis, qui humanissime nos juvit transmittendis iis, quæ ad illustranda Sanctæ Acta conducere existimavit.
[25] [corpus ibidem servatum] Corpus S. Verenæ Zurzachi in sepulcro suo servari, frequenter repetitur in miraculorum historia; nec aliquid uspiam inveni de ejus translatione. Quapropter corrigendus est Ferrarius in Topographia ad vocem Aquæ duræ, ubi ait: Cujus (S. Verenæ) corpus nunc in Rothensi monasterio, quod a Constantia quatuor milliaribus Germanicis distat, quiescit & colitur. In topographia monasterii Rothensis multum aberrat, cum illud ab urbe Constantiensi longe distet, ut videbimus. Sic Aquas duras eodem loco male exposuit per fluvium Ander Thur. Et demum sic errat in designando loco, ubi quiescit S. Verena. Quippe ne Richterus quidem, etiamsi Rothensis sit abbatiæ, ei corpus S. Verenæ attribuit; quin potius, relata cap. 30 sepultura, testatur Sanctam usque in hodiernum diem Zurzachi magno hominum concursu celebrari, beneficiisque ibidem & miraculis clarere. Unde illum errorem hauserit Ferrarius, plane ignoro, nisi forsan crediderit corpus in Rothensi abbatia esse, quia ejusdem abbatiæ patrona est Verena.
[26] [caput aliquando translatum, sed deinde relatum:] Caput tamen Sanctæ alio delatum fuit, sed deinde Zurzachum relatum, teste Richtero, qui cap. 22 habet, magna populi lætitia insignique celebritate idem caput anno 1658, die IV Augusti, relatum esse Zurzachum: A quo tempore, inquit, quotannis festum translationis capitis S. Verenæ sub ritu duplici constanter celebratur. Affirmat sacrum caput antea verosimiliter Zurzacho amotum fuisse post combustam ecclesiam collegiatam, appositumque thesauro sacro Hallensi (in comitatu Tirolensi, opinor) per Agnetem Austriacam, Alberti I imperatoris filiam, quæ nupta fuit Andreæ Hungariæ regi, ac diu post ejus mortem vidua, frequens in Helvetia fuit, teste Simlero fol. 39, qui etiam fol. 46 narrat, arbitram fuisse electam pacis conciliandæ inter fratrem suum Albertum & fœderatos Helvetiæ pagos. Si vera sit hæc translatio, contigit seculo XIV; nam obiit Agnes Austriaca anno 1364, uti scribit coævus ei Thomas Ebendorfferus de Haselbach, tom. 2 Scriptorum rerum Austriacarum, col. 748, ubi ejus pietatem mirifice laudat.
[27] [reliquiæ in sacello speluncæ prope Solodorum, statua Badæ,] Ostenduntur & aliæ quædam reliquiæ S. Verenæ aliis locis eidem sacris. Richterus hæc testatur cap. 35, ubi ostendit Sanctam variis locis celebrari. Describit primo speluncam prope Solodorum, de qua egimus num. 19; dictisque nostris addit, eremitam quemdam præsenti tempore ibi degere ad ministerium sacelli in honorem Sanctæ erecti, Missæ sacrificium frequenter in eodem sacello offerri, festivitatemque Sanctæ celebrari magno populi concursu; Et sane, inquit, ea majoris fit, eo quod ibi in pretiosa statua, aut effigie argentea, publicæ atque attentæ venerationi exponantur reliquiæ brachii S. Verenæ, aliæque Zurzacho illuc missæ. Deinde idem scriptor ad alia loca sic procedit: Præterea silentio involvendum non est, quod ad honorem sæpe laudandæ virginis ac martyris Verenæ in balneo Pauperum nominato notissimæ civitatis Badensis in Helvetia, erecta sit columna lapidea, supra quam posita est sanctæ ipsius statua. Ante sanctam hanc statuam Badenses, priusquam se immergant, atque etiam alias, attentas fundunt preces, ut potenti intercessione magnæ hujus Patronæ desideratam valetudinem tanto citius consequantur.. Non procul ab hoc balneo conspicitur sacellum, in quo sacrosancta festivitas S. Verenæ quotannis divino cultu celebratur. Addit alibi etiam tali modo coli S. Verenam, quin & magna in veneratione esse omnibus locis Catholicis per totam Helvetiam.
[28] Progreditur idem auctor ad Abbatiam Rothensem in Suevia, [ei sacra insignis abbatia Rothensis in Suevia,] eamque fundatam asserit anno 1126. Carolus Ludovicus Hugo in Annalibus Ordinis Præmonstratensis part. 1, tom. 2, col. 697 de Rotho sic scribit: Imperialis & exempta Rothensis abbatia, duplici cincta fluviolo, altero Haslac, alio Rotha dicto, unde & nomen abbatia sumpsit suum, B. Verenæ virgini & martyri dicata, insigne Ordinis nostri in Suevia est monasterium, splendens ædificiis, micans privilegiis, jurisdictione regali potens; solum Papam in spiritualibus, solum imperatorem agnoscens in temporalibus superiores, votum habens ac sessionem in Sueviæ circulo ac diœta imperiali. Tot præeminentiis decorata domus, fulget aliunde splendidius disciplinæ regularis observantia, assiduitate divini cultus, morum modestia, scientiarum amore, professione virtutum. Antiquitatem deinde dubius examinat, docetque fundatricem fuisse Hennam (alias Emmam,) Henrici baronis de Wildenberg in Freidenberg viduam, assentientibus filiis Rhenigeno & Chunone. In bulla confirmationis Eugenii III, quam inter instrumenta recitat col. 446, ecclesia Rothensis constructa dicitur a venerabili matrona & vidua nomine Hemma & filio ejus Chunone, liberis hominibus in proprio suo allodio, diciturque sanctæ Dei Genitricis Mariæ & beatæ Verenæ virginis, omisso martyris titulo. Plura de prædicta abbatia dabit laudatus Hugo: nam hæc ego tantum recitavi, ut ostenderem quam late jam a seculo XII propagata fuerit Sanctæ veneratio.
[29] Præterea S. Verena patrona est in ecclesia parœciali oppidi Wurtzach (in Suevia, [uti multa alia loca in Suevia & Helvetia.] seu illa ejus parte, quæ Algovia dicitur,) & in ecclesia parœciali vici Steinbach (Sueviæ item in marchionatu Badensi.) Demum adjungit ejusdem Sanctæ imaginem conspici in Illerbeyren & in Ilgenbachen, atque altare eidem sacrum in abbatia Ordinis Cisterciensis, quam Salem, Salemium, & Salomonis Villam nominant Latine, hic Salmannsweyl Germanice. Sita hæc est in Suevia, distans Uberlinga & a lacu Constantiensi uno circiter milliari Germanico. Altare quoque S. Verenæ & aliis simul Sanctis dedicatum est in Monte Angelorum, abbatia Helvetiæ, quæ vulgo Engelberg dicitur, prout intelligo ex instrumento dedicationis istius ecclesiæ, factæ anno 1325 ad petitionem illustris Agnetis quondam reginæ Hungariæ, ut habet instrumentum ex abbatia missum, in quo etiam de festivitate S. Verenæ virginis fit mentio. Hæc sufficiunt, ut ostendamus, memoriam & venerationem S. Verenæ late per Helvetiam & Sueviam celebrari; atque ex hisce studiosus lector mirabitur impudentiam Tamayi in Martyrologio Hispanico ad 1 Septembris, ubi hanc Sanctam ex fictitiis monumentis conatus est Hispaniæ suæ asserere, eamdemque multis fabulis exornare, ratus fortasse nullibi satis esse notam.
[30] [Sancta ab antiquis culta sine martyris titulo, quem levibus ratiunculis] Ex dictis etiam, edendaque Vita & Miraculis perspicimus, S. Verenam olim semper cultam fuisse ut virginem sine martyris titulo. Hinc miror, cur ei hunc titulum tribuere atque asserere conati sint neoterici Vitæ scriptores: nam rationes, quæ afferuntur, tantum evincunt martyrem dici posse modo valde improprio, ita ut facile & recte acquiescere potuissent Martyrologio Romano, quod martyris titulum Verenæ non attribuit. Richterus part. 1, cap. 30 martyrem nominandam contendit hisce rationibus, quod pro fide in carcerem sit conjecta, quod martyrium desideraverit, morique pro fide parata fuerit, ac demum quod martyr nominata fuerit a quibusdam scriptoribus, inter quos ait esse Urbanum VIII in bulla, qua confirmat confraternitatem in honorem S. Verenæ & S. Mauritii erectam. Primam rationem confirmat exemplo S. Joannis apostoli & Euangelistæ, quem martyrem haberi dicit, quia bullienti oleo injectus est, etiamsi illæsus permanserit, oleoque sanus exierit: nam cum morbus tyranno immissus sublatusque Sanctæ precibus, indeque secuta ejus e carcere liberatio dicatur in Vita, existimat S. Verenam morte liberatam esse per miraculum, sicuti S. Joannes morti naturaliter imminenti divinitus ereptus est.
[31] [ei vindicare conatur Richterus,] Verum in hac similitudine multa sunt dissimilia. Primo non tam certus est carcer S. Verenæ, quam sit S. Joannis in oleum immissio; nec tam certum Virginis liberationem contigisse eo, quo refertur, modo; quam liberationem S. Joannis. Deinde (etiamsi omnia æque certa crederemus) necdum ad mortem condemnata erat Virgo, dum carcere liberata est; ac ne quidem dicitur, an ad mortem fuisset condemnanda, si sanatio tyranni non intervenisset. Multo minus iis affecta est cruciatibus, qui mortem naturaliter inferunt. Attamen hæc sola ratio est, ob quam S. Joannes inter martyres habeatur: nam nec exsilium, nec carcer, nec cruciatus aliquem vere & proprie martyrem facit, nisi ex iis mors sequatur, vel nisi tam atrocia sint, ut mortis causam naturalem statuant, mortemque certo intulissent, si ea miraculo non fuisset prohibita. Sic martyr S. Joannes, quia ferventi oleo pro fide impositus; martyres tres pueri jussu Nabuchodonozoris in caminum ardentem immissi, martyr Daniel, quia in lacu leonibus objectus; nimirum quia hi omnes mortem oppetivissent, nisi eos divina potentia prodigiose servasset.
[32] [quemque nos ei non attribuimus.] Qui vero carcerem, exsilium, aut tormenta leviora passi sunt pro Christi fide, insigni quidem laude sunt digni; at martyres proprie non sunt, si iis superstites deinde ex morbo aut infirmitate aliunde contracta vitam finierint. Hæc latius prosequitur atque erudite ostendit Eminentissimus Lambertinus, nunc toti Ecclesiæ feliciter præsidens Benedictus XIV, in Opere de Servorum Dei beatificatione & canonizatione lib. 3 cap. 12. Itaque hæc prima ratio S. Verenam proprie non facit martyrem: neque etiam secunda, cum sola voluntas ad martyrium non sufficiat. Si vero Urbanus VIII in bulla sua martyrem nominaverit, id verosimiliter fecit repetendo supplicantium verba. At ea, quæ summi Pontifices rescriptis suis sic inserunt, adferri nequeunt pro legitima probatione. Deinde consultus non erat Pontifex, an sancta Verena martyr esset, an solum virgo; sed petita erat confirmatio confraternitatis. Exigui igitur momenti est bulla Urbani, cujus verba ne quidem recitat, ad probandum S. Verenæ martyrium, præsertim cum martyr non vocetur in Martyrologio. Hisce de causis malui cum antiquioribus omnibus martyrii titulum prætermittere.
VITA
auctore anonymo.
Ex Mss. duobus, collatis cum Trevirensi
Verena V., Zurzachi diœcesis Constantiensis in Helvetia (S.)
BHL Number: 8541
A. Anonymo.
PRÆFATIO.
[Auctor hortatur Fratres & Sorores ad imitationem Sanctæ.] Vitam gloriosæ virginis Verenæ, secundum quod relatu quorumdam didicimus, scripturi, Dei omnipotentis gratiam imploramus, ut Fratribus & Sororibus nostris gratum & utile in hoc opere explere valeamus. Nihil enim valet Vitam virtutum legere, nisi studeamus vitam virtutum habere. Ad hoc enim memoriam Sanctorum pius animus recolit *, ut exemplis eorum ferventior fiat, & ærumpnam suæ peregrinationis, iter eorum sectando, facilius superet. In singulis enim factis Sanctorum, unde magis Deo placuerint *, oculo cordis intentissime considerat *; & quidquid ipse sedulus agere debeat, flammanter investigat. Hæc, Fratres karissimi & Sorores, subinde legentes, ut de merito professionis & castitatis vestræ pariter cum beatissima Verena coronam æternæ remunerationis reportare possitis, studiosissime peragite; vitamque ipsius non modo in verbis, sed etiam in moribus vigilanter, ut sic vivatis, pertractate. Habebitis enim illam tunc pro vobis oratricem, si vestigia illius subsequentes, habebitis semper præ oculis imitabilem, ut quanto illustriores estis genere, tanto præclariores sitis sanctitate a.
ANNOTATIO.
a Hæc præfatio in solo Ms. Elmenhorstii integra habetur; in Trevirensi abest ultima adhortatio ad Fratres & Sorores; in Herbipolensi vero tota est resecta, aut certe in eo non legitur. Unum hic lectorem moneo, videlicet legi ubique in primo Ms. e vocalem, ubi scribitur æ diphthongus, prout claritatis causa edendum judicavi.
* al. recolat
* al. placuerit
* al. contempletur
CAPUT I.
Sanctæ patria: iter in Italiam atque Helvetiam, ubi in spelunca
prope Solodorum virtutibus & miraculis inclarescit: inde profecta
habitat in insula prope confluentes Rheni & Arolæ.
[Verenæ patria, iter in Italiam,] Virgo beatissima Verena Thebæa a extitit genere, honestissimis parentibus orta, primum quidem cuidam sancto episcopo ad baptizandum, & fide informandum traditur. Quo postmodum per martyrium coronato, erat enim senex, Cheremon b nomine, ipsa Virgo cum aliquibus Christianis ad inferiorem Ægyptum pervenit, ubi tunc maxima fidelium multitudo in castris Diocletiani & Maximiani imperatorum militatura describebatur. Tunc temporis ibi illa legio Thebæa Mauritii c tenebatur, cui virgo Christi Verena ad Italiam desiderans venire, cum reliquis aliisque fidelibus conjungitur. Mediolanum d itaque perveniens, si possibile sibi esset, martyrii gloriam toto animo concupiscens, martyrum loca & carceres * Sanctorum solicite requirens, eisque officium pietatis impendens, per aliquot annos e a quodam Sancto, nomine Maximo, retenta ibi perstitit. Audiens denique legionem sanctam beatissimi Mauritii ab impiissimo imperatore pro fide Christi gladiis peremptam; atque sanctum Victorem f, sibi unice * junctum, pariter in ipsa legione coronatum, ardenter per Alpina juga ad Agaunum, rem expertura pertendit.
[3] [habitatio prope Solodorum,] Inde ultra Ararim g fluvium apud Sanctum quemdam, qui ex legione Thebæa evaserat, non longe a castro Solodoro habitavit, districtione mirabili jejuniis & orationibus pene noctes diesque continuans, psalmis intenta, librumque maxime B. Cypriani h de Habitu virginum præ manibus habens, ubi isdem beatus martyr docet esse disciplinam, custodem spei, retinaculum fidei, ducem itineris salutaris, fomentum ac nutrimentum bonæ indolis. Intentissima igitur Verena virgo sacra in remuneratione castissimæ virtutis & palma incomparabilis retributionis, in quodam specu i arctissimo tempore aliquo * se macerandam reclusit: ubi haud longe quædam anus Christiana habitabat. Nam Alamannorum k gens diabolo subdita diversa portenta idolorum in deos sibi statuerat. Quidquid operari manibus potuerat sacra Virgo, ipsa anus prædicta vendens, sufficientem victum ei ministrabat. Signa quoque plurima Dominus per famulam suam Verenam operabatur, ita ut quidam energumeni, antequam ad specum illum, in quo Ancilla Dei commanebat, pervenissent, ab infestatione dæmonum orationibus illius sanarentur; quidam etiam cæci tactu ipsius illuminarentur. Excrescentibus itaque miraculis, multitudo Alamannorum ad fidem Christi moveri cœpit, & petente sancta Virgine, a quodam presbytero sancto Italici generis, pro fide Christi exultantes baptizati sunt l.
[4] Inde nomen Christi dilatari in fines Alamannorum exorditur. [conversio Alamannorum; virginibus data præcepta.] Cœpit igitur fama Virginis ubique per totam illam terram vulgari, & in tantum diffundi, ut Mater virginum & præposita sub discretione pietatis omni populo ubique venerabilis polleret, hanc formam pietatis omnibus virginibus proponens m, ut quanto excellentior atque divinior hujus muneris esset magnitudo, plus necessaria & ad custodiendum * tutissima esset humilitas, ut periculosam superbiam, quæ altioribus amplius insidiatur, & invidentiam tamquam filiam ejus & pedissequam, ubique caventes; (quippe cum superbia non sit sine tali prole aut comite, quibus duobus malis, hoc est superbiæ & invidiæ, diabolus auctor esset) sequerentur Agnum, quocumque ierit, non solum integritate virginitatis, sed etiam gratia sincerissimæ humilitatis: & quæ se Christo dicaverant, & a carnali concupiscentia recedentes, fideliter tam carne quam mente se Deo voverant, consummarent opus suum magno præmio destinatum; nec ornari aut placere cuiquam, nisi Domino suo studerent, a quo & mercedem virginitatis expectarent; virgines non esse tantum, sed & intelligi & credi debere parem se integritatem in omnibus præstare, ne bonum corporis & mentis cultus infamaret, si ornatæ & comptæ incederent, quasi viris placere cupientes; cum nec fas esset virginem ad speciem suæ formæ comi, aut de carne & de ejus pulchritudine gloriari; præsertim cum nulla sit ei magis quam adversus carnem colluctatio, & vincendi corporis ac domandi obstinata certatio. Esset enim minoris culpæ deliquisse ante innocentiæ legem, cum nondum nosceretur disciplina; & gravioris pœnæ culpa lapsus carnis n. Virginibus denique quo sublimior gloria, eo major cura deberet esse de integritatis observantia; quippe cum flos sit virginitas ecclesiastici germinis, decus & ornamentum gratiæ spiritalis, læta indoles, laudis & honoris opus integrum atque incorruptum, Dei imago respondens per sanctimoniam Domino, illustrior portio gregis Christi o.
[5] Quia igitur omnis profectus virtutum contrarius semper est diabolo, [Sancta carceri mancipata, visitatur a S. Mauritio, sanatoque tyranno liberatur:] quidam tyrannus p sub potestate Romani nominis immane * sacrilegus, adversus Dei Virginem inflammatus, variis injuriis affectam aliquot diebus in publicam custodiam eam revinxit: ubi psalmis & orationibus se Deo commendans, a quodam juvene, ultra quam dici potest splendido, nocte visitatur; & ab eodem valde consolata, ne minis cujusquam cederet, ac viam veritatis relinqueret, audivit. Quem cum inquireret, quis esset, qui eam visitare dignatus fuisset, a Deo se missum respondit, & quod inter martyres in regno vitæ annumeratus Mauritius diceretur. Illa audiens ad orandum prosternitur; atque ut ejus memor fieret apud Dominum, sanctum illum martyrem luce splendidum precibus exoravit. Subito multitudo purpuratorum juvenum eum candidissimo chlamydis ornatu circumdederunt sanctum martyrem; & sic ab oculis sanctæ Virginis ablatus discessit. Eadem vero nocte tyrannus idem febri validissima corripitur, & instante jam vicina morte, ad Dei Famulam festinanter mittit, ut cum maximo honore * ei exhibeatur. Exhibita itaque judici, facta oratione validam illam febrem a corpore ipsius tyranni fugavit; sicque cum laude magna ad locum virginum rediit.
[6] Quadam die, cum victus panis deesset, & hoc ipsum molestissime ferrent, qui cum illa habitabant, ipsa Dei pietatem adesse suis necessitatibus non dubitans, conversa ad Dominum, sic dixisse fertur: [in penuria victus, farinam sufficientem precibus mirabiliter impetrat:] Domine, qui das escam creaturæ tuæ tempore opportuno, tu vides, quid ancillis tuis expediat, apud te est dispositum, quo modo vita nostra sustentetur. Vix verba complevit, & ecce quadraginta sacci, pleni farina optima, ad ostium cellulæ ipsarum reperti sunt, ac omnibus incertum erat, quis hominum eos ibi posuisset. Conversæ itaque omnes ad laudes Dei, sufficienter ex ipsis farinis per aliquot annos pastæ sunt. Mirum in modum in dentibus earum crescebant, easque ad plenum satiaverunt. Crescente autem illius fama & longe lateque diffusa, secreto fugiens laudes hominum, ne perderet æternæ retributionis præmium, veniebat quamdam insulam q non magnam, ibique parvo tugurio a Christianis ædificato, mansit illic aliquod tempus vitæ, semper vacans in oratione; nec minus, signis prodentibus, a populo dignis colebatur honoribus, præstante Domino nostro Jesu Christo.
[7] [profecta ad insulam prope confluentes Rheni & Arolæ, ex ea serpentes fugat:] Post multa signa & miracula *, quæ Deus per famulam suam Verenam operabatur in cellula, quæ juxta Solodorum est, cœpit Virgo Christi iter inde agere usque ad Confluentiam r Rheni, secus ripam fluminis, quod vocatur Arola s. Invenit ibi, ut prædictum est, unam insulam speciosam, ubi confluunt ante nominata flumina: & fuerunt in ea innumerabiles serpentes, ita ut non posset caput suum reclinare in terram. Tunc cœpit sanctissima virgo Christi Verena orare Dominum, dicens: Domine rex omnipotens, in ditione tua cuncta sunt posita; & non est, qui possit resistere tuæ voluntati, tu præcepisti serpentibus, ut gradiantur super pectora sua; tu præcipe istis serpentibus, ut in hac insula nulli hominum noceant, nec ulli pecudi. Audivit autem beata Verena vocem de cælo dicentem: Verena, exaudivit Dominus vocem tuam pro serpentibus istis, & deprecationem tuam; & quotidie audiet orationes tuas, & omnes t, quas petieris, petitiones tuas. Fac crucis signum contra serpentes, & præcipe ipsis in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, ut exeant & recedant de loco isto: & omnis homo, in quacumque die invocaverit te in auxilium sui, liberabitur de tribulatione, in qua detentus est. Sancta autem Dei virgo Verena extendit manum suam, & fecit signum crucis contra serpentes; & sic versi sunt in fugam, & inde fugerunt omnes, nec unus quidem ibidem postea usque in hodiernum diem apparuit. Beata autem Verena videns fugam serpentium, dixit: Laudo & glorifico nomen tuum, Deus; gaudeo & exulto, quia dignatus es exaudire vocem meæ orationis, & nunc u scio, quia non derelinquis quærentes te.
[8] [cæcum & claudum sanat.] Et post hæc venerunt ad eam multi infirmi, cæci & claudi, & curavit eos: & venit ad eam mulier una paupercula portans filium suum cæcum & claudum, & jactavit eum ante pedes sanctæ Virginis, & dixit: O sanctissima Christi virgo Verena, pro amore Dei tui peto, ut adjuves filium meum, quia cæcus & claudus est. Virgo Christi respondit? Quid vis, ut faciam illi. Respondit mulier, & dixit: Sanctissima Virgo, fac videre eum & ambulare, quia non possum eum portare. Tunc expandit se Virgo Christi in terram in similitudinem crucis, & adoravit Dominum, dicens: Domine Deus, qui fecisti hominem de limo terræ, & creasti oculos videre *, aures audire, & pedes ambulare, fac istum cæcum cum & claudum videre & ambulare: & statim surrexit, vidit & ambulavit sanus. Exinde divulgabantur signa hæc in illis regionibus; & multi infirmi veniebant ad eam, & per sanctas orationes suas curavit omnes.
ANNOTATA.
a Ms. Elmenhorstii addit, ut ferunt. Consule Commentarium num. 14 & seqq., ubi de patria Sanctæ egimus, sed ut omnino certam non asseruimus.
b De Cheræmone item in Comm. num. 17.
c In Comm. num. 16 diximus id non esse improbabile. Si ex Palæstina in Occidentem venerit Thebæa legio, ut alii volunt, error non est magni momenti, cum ibidem etiam ipsi se jungere potuerit Virgo.
d Navigarunt haud dubie ex Oriente in Italiam; deinde terrestri itinere Mediolanum pervenerunt, ut in Valesiam pergerent.
e Non tamdiu substitisse videtur Mediolani, si Actis ipsis & Notkero credimus eam discessisse,ubi audierat Thebæorum cædem.
f Quis ille fuisse videatur, discussimus in Comment. num. 14 & 15.
g Sic etiam vocatur ab aliis, ut observatum num. 20. In Ms. Herbipolensi Ara ubique scribitur, verosimiliter mendose. Arola nunc dicitur, uti infra etiam habetur in Ms. uno.
h Notus est liber S. Cypriani Carthaginensis episcopi de Habitu virginum, cujus prima verba hic dantur. At verisimile non est, hunc lectum fuisse a Sancta, si illa in Ægypto sit educata, ut observavi in Comm. num. 20.
i Specum hunc illustravi in Comm. num. 19.
k Aliud Ms. Alemannorum. Ex Alamannis, etiamsi gens sit Germana, non paucos intra fines Galliarum, & maxime in Helvetia resedisse, intelliges ex Valesio in Notitia Galliarum pag. 7 & 8.
l Ms. Elmenhorstii, pro fide Christi exultante baptizata est. Uterque sensus est legitimus.
m Hæc præcepta Verenæ non sunt, sed biographi, qui pleraque collegit ex laudato Opusculo S. Cypriani, pauca vero aliunde addidit.
n Phrasis hic luxata est in utroque Ms. Voluitcompendio exprimere mentem S. Cypriani, explicantis verba Christi Joan. 5: Ecce sanus factus, jam noli peccare, ne quid tibi deterius fiat, ubi sic habet: Dat vivendi tenorem, dat innocentiæ legem, postquam contulit sanitatem; nec habenis liberis & solutis vagari postmodum patitur, sed ipsis potius, quibus sanatus fuerat, mancipato gravius comminatur, quod sit scilicet minor culpa deliquisse ante, cum necdum nosses disciplinam Dei, nulla sit venia ultra delinquere, postquam Deum nosse cœpisti: Per innocentiæ legem igitur intelligit legem innocenter vivendi.
o Ultima sunt ipsa fere S. Cypriani verba.
p Hirtacum vocat Murerus, haud dubie ex Actis SS. Victoris & Ursi, qui sub Hirtaco Solodori dicuntur passi in Actis Mss. At, licet illa Acta satis essent genuina, quod hic non discutio, incertum est, an idem sit, qui S. Verenam carceri mancipavit, cum antiqui nomen non exprimant.
q Hæc ipsa est insula, de qua mox latius.
r Consluentia, sive Confluentes, inquit Hofmannus in Lexico universali, viculus est haud procul oppido Clingnow ditionis episcopi Constantiensis, ad quam tria Helvetiorum flumina, Limagus, Ursa atque Arola in Rhenum exonerantur; sic tamen, ut Arola duo priora ad aliquot milliaria habeat conjuncta.
s Ante Araris nomine idem flumen fuit designatum; Aar vulgo dicitur.
t Hæc promissio verisimilis non est, & res tota modo improbabili est exposita.
u Illud nunc scio cum multis aliis, & nominatim sequens miraculum de cæco & claudo, incongrue ex sacris Litteris desumpsit auctor, qui Sanctæ non pauca attribuit humilitati Sanctorum aliisque virtutibus contraria.
* al. reliquias
* al. in itinere
* al. aliquanto
* al. custodiam
* al. immanis,
* al. festinantia
* al. mirabilia
* al. ad videndum &c.
CAPUT II.
Gesta Zurzachi, quæ pleraque fictitia, aut figmentis corrupta: mors Sanctæ & sepultura.
[Venit Zurzachum, ubi excipitur a presbytero;] Et beata Verena veniens inde in castrum, quod ab antiquis Zurziaca * vocabatur, & ecclesiam ibi constructam in honore gloriosæ Virginis Mariæ invenit, & cœpit ibi orare Dominum Deum, dicens: Jesu invisibilis, quem abyssi & thesaurus abyssi contremiscunt, qui fundasti paradysum indeficientem, & mari terminum posuisti, & non transibit præceptum tuum, & infernum devastasti, diabolum ligasti, qui exstinxisti potestatem maligni draconis; tu scis, quia hic sum sola orphana & peregrina; fac me propter tuam magnam misericordiam hic expectare diem finis mei * in hoc seculo. Et dum complesset orationem suam, intravit presbyter ecclesiam, Missam celebrare: & tulit Verena ampullam vini inter sacras manus suas, & afferebat ad altare ad manus sacerdotis a. Et dum complesset Missam, ad eam dixit: Unde es? Respondit ei Verena, dicens: Ego sum de genere Thebæorum, & fui in comitatu sancti Mauritii martyris Christi, & sum Christiana, & volo hic permanere usque in finem vitæ meæ in servitute Dei & sanctæ Matris ejus Mariæ. Respondit presbyter, & ait ei: Si vis hic nobiscum esse, mane in domo mea, & utere bonis meis; commendavitque ei clavem cellarii sui, & omnia, quæ habebat.
[10] [servit leprosis, accusatur,] Et erat beata Verena serviens Domino nostro Jesu Christo die ac nocte in vigiliis, jejuniis & sanctis orationibus, & omnia, quæ poterat, in cleemosyna erogavit pauperibus. Et erat ibi juxta ripam Rheni oppidum b, in quo erant multi leprosi, & alii pauperes Christi. Sanctissima virgo Christi Verena quotidie ivit ad eos, & dedit eis manducare & bibere, & lavabat capita eorum, & ungebat eos. Tunc venit unus servus presbyteri, dicens ei: Domine, hæc mulier, quæ hic tecum est, & tuas habet claves, tollit quotidie vinum tuum & omnia bona tua, & portat ea leprosis, & eis, qui in hoc oppido sunt. Et ille respondens, dixit: Quomodo possunt hæc fieri, quia numquam talia de ea comperi, qualia jam de te audivi? Et ille respondit: Si vis experiri, sequere me; & ducam te in viam, per quam quotidie solet ambulare, & ubi possis videre omnia, quæ dixeram tibi. Et dum pariter irent, venerunt in viam, ubi occurrit eis virgo Verena portans panem & vinum in vasculo suo; dixitque ad eam presbyter: Ubi vis ambulare, & quid est, quod portas in vasculo tuo? Virgo Dei Verena respondit: Volo ambulare ad istos pauperes, & in isto vase est aqua c; & volo eis lavare pedes & capita. Ait ei presbyter: Volo probare, utrum sit vinum aut aqua. Et cum accepisset vasculum in manus suas, vidit in eo carbones vivos jacentes, & statim in illa hora versus est vini rubor in pallorem aquæ.
[11] Tunc presbyter reddidit ei vasculum, & procidens ad pedes ejus, [cupit degere in cella separata,] oravit & dixit: O sanctissima Christi virgo Verena, ne memineris peccatorum meorum, quæ feci coram te: iste enim, qui mecum est, duxit me huc coram te. Sancta Virgo respondit: Ille, pro cujus amore ego cœpi huc ambulare, ille dignetur tibi indulgere peccata tua, & * ei, qui te huc duxit, non dimittat d, & non moriatur prius, donec aliqua signa in corpore suo sustineat; & omnis generatio ejus, antequam exierint de hoc mundo, aliqua signa in eis fiant. Et cum ipse presbyter venisset in domum suam, & in cellarium suum, vidit omnia vasa plena vino: & ipse servus, cum reversus fuisset in domum suam, fuit cæcus & paralyticus, ac omnis generatio ejus usque in hodiernum diem, antequam diem hujus vitæ finierint, aliquam læsionem sui corporis sustinent, alius cæcus, alius surdus, alius claudus, alius paralyticus, alius contractus, alius epilepticus; alius in aqua moritur, alius in igne comburitur. Beata igitur Dei virgo Verena perrexit ad leprosos, & dedit eis manducare & bibere, & lavabat eos in toto corpore. Et dum revertisset Dei Virgo ad capellam sanctæ Mariæ Virginis, petiit presbyterum, ut ei construeret cellulam, ut in ea sola posset habitare usque ad finem vitæ suæ.
[12] Sed taceamus interim de istis, donec Deo adjuvante & ejus Sanctis, [rursum falso accusatur,] veniamus ad ea, quæ adhuc dicenda sunt de illius miraculis gloriosis: quia illud non letargiæ morbo tradere, sed sanctæ memoriæ dignum fore putamus commendare, quod sanctus presbyter beatæ virginis Verenæ provisor & magister, tempore Quadragesimæ ante Resurrectionem Domini incipiente, deponens anulum aureum, commendavit fidelitati Virginis reservandum. Illa benigne suscipiens, scrinio suo imponebat. Conservus autem, illius proditoris nepos * hoc videns, quia semper invidebat ejus felicibus operibus, furatus est anulum, & recedendo abscondit. Cum autem prima inquisitio facta esset de anulo, secrete perrexit ad Rhenum, jactavitque eum in medium profundum. Illa autem quotidie flevit amare, & longa suspiria trahebat in pectore, ac jugiter pro anulo Deum non cessabat precari. Piscatores autem navem ascenderant, & retia trahentes, comprehenderunt copiam piscium, inter quos magnum attraxerunt ad litus. Piscem ipsum quoque cum ceteris obtulerunt sancto presbytero. Qui repletus non modico gaudio, & hilari vultu munus oblatum accipiens, dividi piscem jussit in partes. Visceribus erutis, invenerunt anulum in intestinis ejus. Quod videns presbyter cursu agili cum anulo ad cellulam Virginis pervenit. Illa autem multum læta pro anulo, sed lætior fuit pro Dei miraculo, & laudes non cessavit reddere Christo. O mirum modum! Quis umquam vidit ista, aut quis audivit talia? O fidelis piscis, qui mavult mori, quam quod non redderetur thesaurus Virgini! O animal irrationale multo fidelius animali rationali, videlicet homine!
[13] Nunc nos libet redire, & ad explananda priora stylum vertere, ne illius facta gloriosa sub silentio evanescant inaudita. Sancta etenim Virgo in suis petitionibus semper incumbens, [degit in cellula separata:] rogavit ut beatus presbyter cellam modicam construeret, & ipsam solam ad servitutem Dei includeret. Tunc demum quamvis ægre consensit, & cellam fabricavit, convocatisque omnibus clericis e regionis illius, atque timoratis viris & feminis, introduxit eam in diu desideratam mansiunculam cum omni magnificentia honoris; ubi districte vivens seculum reliquit. Dum autem inclusa esset Verena Christi virgo, cœpit orare Dominum Deum, dicens: Deus, qui judicium sapientiæ decrevisti, quem contremiscunt omnia secula, & in eis habitantes, quem expavescunt omnes potestates, desperatorum spes, consolator orphanorum, & judex verus, lumen de lumine, respice in me: ne derelinquas me, Domine Deus meus, quia in te est spes mea, & tu es benedictus in secula seculorum. Et fuit ibi sex annis in servitute Dei. Venit autem ad eam unus homo cæcus, qui cum lacrymis rogavit eam, dicens: Pone manum tuam super oculos meos, ut videam faciem tuam. Tunc beata Verena lacrymas oculis distillans, dixit: Dominus Jesus Christus, qui aperuit oculos cæci nati, ipse te illuminet. Et facto signo crucis super oculos ejus, ipsa hora lumen recepit. Et venerunt ad eam multi cæci & claudi & variis detenti morbis, & curavit eos omnes.
[14] [pius Sanctæ obitus & sepultura.] Cumque instaret jam tempus remunerationis & finis laboris ejus, corpore infirmato, lecto decubuit. Cumque ægrotare cœpisset sancta virgo Verena, totam spem suam Domino commendans, in sacris vigiliis & orationibus, quantum infirmitatem superare valuit, animo invictissimo se Deo semper junxit. Et cum instaret dies ejus solutionis, Virgo Dei genitrix Maria f cum virginibus sacris choros incomparabiles præcedens, in cellula, qua virgo Verena decubuerat, affuit. Verena devotissima toto desiderio obviam ire, ac simul inter ipsas manere desiderans; Quale, inquit, mihi meritum, ut Mater Domini mei & Dei mei pervenire digneris ad me ancillam tuam. Cui Dei Genitrix Maria, Ut integritas, inquit, tua, fideliter hactenus serviens Domino, remuneretur, sequere nos, cum quibus in æternum lætaberis. Sicque a corpore sancta ipsius anima solvitur, & odore immenso cella repletur. Deinde officiosissime a sacris virginibus humata est in eodem loco, qui Zurziaca dicitur, multis miraculis claram se in conspectu Dei vivere, ubique manifestans. Et in eodem loco fabricata est sanctitati ejus ecclesia, in qua orationes ejus florent, & miracula varia & beneficia multa præstantur attingentibus ejus sepulcrum, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre in unitate Spiritus sancti Deus vivit & regnat per omnia secula seculorum g.
ANNOTATA.
a Sanctam Zurzachi vixisse, & demum obiisse facile credimus, quia ibidem sepulturam nacta est. Verum omnia, quæ ibi gessisse narratur, modo tam inverisimili sunt exposita, ut nullam fere fidem mereantur. Certe hic accessus ad presbyterum non est credibilis, præcedensque oratio haud dubie commentitia est.
b Oppidum illud, si veritatis aliquid habet narratio sequens, non aliud est ab ipso Zurzacho, cum incredibile sit Sanctam quotidie ab uno oppido ad aliud ivisse. Forsan Valetudinarium istud erat extra oppidum in ejus suburbio. Porro totam relationem facti haustam suspicor ex iis, quæ referuntur inter Miracula infra num. 22, ubi S. Verena mulierem cæcam sic allocuta dicitur his verbis: Est vas lapideum, in quo infundens aquam calidam cum cinere mixtam, lavi capita leprosorum, aliorumque vestimenta infirmorum. Si ex illo laveris, procul dubio visum habebis. Deinde vas inventum narratur, visusque mulieri redditus. Inde colligi quidem potest, Sanctam pauperibus ægrotis serviisse; at adjuncta, quibus hic factum exornatur, aut potius deturpatur, nequaquam fiunt credibilia.
c Etiamsi fieri possit, ut Sancta injuste fuerit accusata apud presbyterum, cum similia frequenter contigerint; id tamen factum pro certo haberi non debet, cum melioribus non nitatur monumentis. At non vereor mendacem dicere scriptorem, qui Sanctam ut aliena largientem ac mentientem inepte nobis depingit.
d Imprudens auctor Sanctam Virginem inducit, acsi vindictæ esset cupida, non modo aberransa legibus historicis, sed etiam theologicis. Scimus similia quandoque facta ab Elia, aliisque Spiritus sancti inspiratione singulari permotis, dum gravis erat ratio. Verum illa miranda sunt, non imitanda Christi discipulis. Hæc igitur omniaque alia facti adjuncta prorsus fictitia esse credimus; ideoque nec hanc, nec sequentem accusationem inter facta historica reponendam putamus.
e Illa convocatio omnium, & paulo infra curatio omnium infirmorum, conficta sunt a scriptore, qui Sanctam sic exornare male studuit.
f Apparitio beatæ Virginis in obitu S. Verenæ etiam relata est a Notkero, cujus verba dedi in Comm. num. 11.
g Habes hic, lector studiose, Acta medii ævi, quæ præluxerunt recentioribus scriptoribus Vitæ S. Verenæ. Facile hinc colliges, quantam Vitis istis auctoritatem tribuere debeamus, cum illarum scriptores fabellas horum Actorum liberaliter adoptaverint & subinde etiam auxerint. Verumtamen nihil hac de causa Sanctæ detractum volumus: nam ejus sanctitatem declaraveruntplurima miracula, illamque confirmat antiqua veneratio fidelium.
* Zurzach
* al. finem meum
* al. sed
* al. pronepos
MIRACULA
Auctore eodem, ut apparet,
Ex Ms. Elmenhorstiano.
Verena V., Zurzachi diœcesis Constantiensis in Helvetia (S.)
BHL Number: 8542
CAPUT I.
Vindicata libertas ecclesiæ S. Verenæ, Sanctæ invocatione visus cæco redditus, & liberi a variis impetrati.
Tempore, quo Burchardus a vir illustrissimus totius Alamanniæ ducatum obtinuit, austeritatem ejus multi aversantes, exosum eum habuerunt, [Cum Burchardus Sueviæ dux seculari viro subjecisset ecclesiam S. Verenæ,] & ipsius voluntati per omnia contradixerunt. Quos ut debellaret, copiosam multitudinem militum sibi sociavit, quibus non solum suas, verum etiam ecclesiasticas possessiones, non considerate id pertractans, in beneficia donavit. Inter quæ etiam locum, Zurziaca nuncupatum, thesauro corporis sanctissimæ virginis Verenæ amplifice ditatum, cuidam satelliti suo, Dietpoldo nomine, tradidit possidendum. Sed quia summa libertas creditur, quod Deo specialiter servitur b, non post multos dies cælitus claruit, non esse sani consilii locum, divinis servitiis aptum, humanis servilibusque obsequiis mancipari. Nam, sicut a fidelibus, qui tunc temporis intererant, probatissima relatione compertum est, quadam perpulchra visione divinitus ostensa patenter innotuit, quod Domini virtus ad comprobanda beatæ virginis Verenæ merita non defuit.
[2] [mira visione docetur id Deo gratum non esse,] Cum igitur prænominatus dux quadam die quemdam sibi adversantem persequi & capere voluisset, contigit ut cum multo comitatu alveum Rheni, ubi ipsum oppidum Zurziaca præterfluit, transvadaret, omnesque superato flumine in unum conglobati simul ire incipientes, viderunt super capita sua per densitatem aëris duos splendidissimos viros, duas cruces duasque albatas candelas in manibus portantes, & quatuor dehinc cum sarcophago humeris imposito, quasi in deducendis reliquiis Sanctorum subsequentes, quas cum magna lucis claritate & dulcissima hymnorum suavitate copiosus, & veluti passu pedum incedens comitabatur exercitus. Qui etiam, ut ipsi postea referebant, visus est eis se levare a platea, quæ usque hodie dicitur Wihegaz, quod est, sanctitatis via, in qua ipsa virgo Christi Verena, quoadusque in corpore vixit, pauperibus sæpissime ministravit: & inde per altum euntes, subita dimissione per orientalem fenestram ecclesiæ, in honore beatæ Virginis dicatæ, se pariter intromittentes, nusquam amplius comparuerunt.
[3] [eamque deinceps relinquit liberam;] Quo viso dux & omnes, qui cum eo erant nimium attoniti, discalceatis pedibus oratorium sunt ingressi, devotione humillima veniam rogaturi. Deinde ab oratione surgentes, propiusque ad altare accedentes, eam, per quam prius tantæ multitudinis videbatur introïtus, diligenter circumquaque contemplabantur fenestram. Quæ sic inventa est solida atque perfecta, ut in iis vitreis marginibus nullius fracturæ viderentur vestigia. Tunc ipse dux una cum satellitibus suis pœnitentia ductus, omnium consensu voto se obligavit, ut quamdiu ipse viveret, numquam eumdem locum a secularibus personis possideri consentiret; sicque usque in hodiernum diem ibidem Deo servientes ob merita sanctæ Verenæ nequaquam secularis personæ sibi dominantis molestiam pertulere.
[4] [pœna Diepoldi eamdem vexantis ecclesiam:] Insuper ad recordationem mentis nostræ pervenit, qualiter prædictus heros Dietpoldus c, cum adhuc ipsum locum Zurziaca a prædicto duce haberet in beneficium, juxta Ararim d fluvium munitionem cœpit ædificare, & turrim in ea miræ altitudinis construere, totamque familiam venerandæ Virginis operibus innumeris, fame & siti, flagellisque multis oppressit in tantum, ut natando sæpe Ararim fluvium manus illius effugeret, &, ut ita dicam, nudo corpore limina ipsius Virginis adiret, & ejus auxilium postularet, ut eam liberaret, & ad serviendum sibi concederet. Quod & ita factum est. Quadam die illius progenie cum suis intus manentibus, turris contremere ruereque cœpit, atque vitam præsentem miserabiliter finivit. Jam tunc prædicta familia est liberata, & ad serviendum sanctæ Virgini promptissima. Unde contigit ut cives loci illius eam Werinam e vocitarent, quia omnia, quæ ab ea fideliter postulantur, sine dubio impetrantur. Sic fit, nisi adsit gratia Spiritus sancti, Deo & Sanctis suis adversantibus periculum ad pernicionem * interitus imminere.
[5] Cujusdam hominis domum quidam malignitatis fraude decepti nocte irrumpentes, [excæcatus ob furtum, invocata Sancta, visum recipit:] furati sunt equum. Possessor autem ejus concito cursu persequens fugientes, statim eos comprehendit, & duobus ex eis, erant enim tres, oculos eruit. Tertius autem erat de familia f beatissimæ Verenæ virginis; qui captus, invocato nomine sancto ipsius, veniam postulabat pacis, dicens, in omni vita sua numquam se quid tale commisisse; nec postea Domini gratia adjutus * committere velle, si per ipsius voluntatem dimitteretur in pace. Ille autem, cui hæc calumnia deprædationis facta fuerat, propter hæc vota minime parcens, projecit in terram, lumen oculorum abstulit, & abscessit. Item in semet ipso cogitans se aliquid segnius egisse, & hominem, quem reliquerat excæcatum, adhuc vel modicum luminis habere, iterum atque iterum rediit, & orbes per palpebras tam funditus inanes fodit, ut ex ejus cæcitate non esset opus amplius quemquam dubitare. Post hoc corpore penitus excæcatus tandem surrexit, &, prout potuit palpitando *, ambulare cœpit, spem tamen firmam & fidem plenam habens suæ illuminationis in Deum & ad sanctæ Verenæ patrocinium. Laudabilis res & per divinam miserationem mirifica, quod hominis malitia excæcatur, statim divinitus illuminatur, & post excæcationem majorem adeptus est videndi claritatem. Permanet etiam adhuc vivens, & serviens in ministerio sanctæ Zurziacensis ecclesiæ, testis cælestium beneficiorum, quæ Dominus per beatissimam Verenam clementer operatus est in illum.
[6] Conradus g Burgundinorum rex inclytus cum ex legitima uxore liberos non haberet, [Conradus Burgundiæ rex ejus intercessione filium impetrat;] æstuanti animo cogitans, quem regni sui relinqueret heredem, dixit ad conjugem: Est locus in Alemannia Deo & sanctæ Virgini consecratus. Eamus & ejus clementiam exoremus, ut filios habere possimus. Venerunt, devotissime adoraverunt, munera obtulerunt; vota voverunt, quæ postquam impleverunt, largisque eleemosynis rite peractis, domum reversi sunt, eadem nocte regina intravit ad regem, concepit & peperit filium. Quo audito h, vivente patre, suscepit regni gubernacula, & adhuc ordinato regimine principatur.
[7] Hermannus i Alamannorum dux Reginlindam k nobilissimam matronam accepit uxorem. [Hermannus vero Sueviæ dux filiam;] Cumque filios non haberent, simili modo venerunt adorare sanctam virginem Verenam, & in ipso loco pernoctaverunt. Prædicta autem matrona vidit per somnum quasi descendere in sinum suum, & in eo latitantem, narravitque viro suo. Ipse autem sciebat, quia vir sapiens erat, quod filiam procrearent. Quæ concepit & peperit filiam. Ipsa autem eorum filia l innumeris honoribus crescebat in seculo, sed majoribus apud Deum, ut credimus, pollebat in cælo.
[8] Iis etiam addatur tertium, quod dignum est ut memoriæ tradatur. [matrona alia invocans S. Othiliam pro filio,] Nobilis quædam matrona habitabat in regione Alsatia, quæ longo tempore conjuncta viro suo, infœcunda erat tamen in utero. Hæc jugiter cœpit invocare nomen sanctæ Odiliæ m, quatenus per illius pietatem mereretur habere progeniem. Alvo tumescente ex conceptu, filiam protulit in partu. Hunc parvipendens femineum, cupiens habere virilem sexum, non desinit Virginis implorare auxilium. Denuo concipiens, peperit alteram, ipsamque multum habuit exosam. Nec tamen minus sanctæ Odiliæ implorabat gratiam. Tertio vero concipiens, peperit tertiam. Quam ut cognovit, in lectum mœroris decidit, & a nullo potuit consolari: & quia non est exaudita, jacebat in lecto semiviva.
[9] [monetur ab ea, ut roget S. Verenam, cujus ope geminos impetrat.] Veniens autem sancta Odilia, ejus infirmitatis miserta, blandis sermonibus consolata est eam, dicens: Quare sic agis? Quare irrationabiliter meditaris? Quod a me petisti, feci, prout potui. Sed, si vis habere filios, pete sanctam venerandamque virginem Verenam: ipsa enim, non ego, habet gratiam donandi filios & filias n, & hæc dicens evanuit ex oculis ejus. Prædicta autem matrona, collectis viribus, convocatisque loci illius presbyteris, sciscitabatur ab eis, ubi requiesceret corpus sanctæ virginis Verenæ. Facta autem insinuatione ab illis, erat serviens sanctæ Verenæ omnibus diebus vitæ suæ. Tunc jugiter & sine intermissione cœpit sanctum nomen virginis Verenæ pro virili sexu implorare. Quæ postea concipiens, diu adoptato partu ejus miseratione obtulit geminos filios. Multorum nomina o scirem nominare; sed opus non est ea singula describere, quia adhuc sunt multi eamdem gratiam petituri. O virgo Verena omni laude dignissima, ora pro nostri omnium salute, ne pereamus in hac peregrinatione.
ANNOTATA.
a Andreas du Chesne in Historia Burgundiæ lib. 2 cap. 51 tres recenset Burchardos, Alamanniæ seu Sueviæ duces. Primum ait occisum anno 911: atque hic idem haud dubie est, qui apud Marcum Velserum pag. 589 in Stemmate Kiburgensium comitum similiter ponitur obiisse anno 911. Fuit hic per filiam Ditpergam avus maternus S. Udalrici Augustani episcopi; at huc non videtur spectare. Burchardus II, qui a quibusdamprimus vocatur, ducatum Sueviæ adeptus est per Conradum regem, seu imperatorem, circa annum 915 aut 916, cæsusque est in Italia anno 926, ut vult Chesnius. Hunc designari Burchardum, suadet ordo miraculorum; nam mox sequitur Conradus Burgundiæ rex, & Hermannus Burchardi successor, qui ambo juniores sunt Burchardo II, & seniores Burchardo III ejus filio.
b Hoc in recentiore Vita Germanica clarius sic exponitur: Quoniam autem id, quod Deo est consecratum, nec possit, nec debeat seculari imperio esse subjectum.
c In Stemmate laudato Kiburgensium comitum apud Velserum aliquis reperitur Diopoldus, filius Hupaldi vel Hugobaldi neposque Hartmanni, qui Burchardi I Sueviæ ducis erat frater. Verum an hunc Burchardi consanguineum, an alium Diepoldum designet auctor, me latet.
d Per Ararim intelligit rursus Arolam, a quo uno circiter milliari distat Zurzachum, si non fallunt tabulæ geographicæ.
e Nimirum a voce Germanica wehren ducta agnominatione, quam prætermiserunt neoterici; sicuti omissa est in apographo nostro Ms. collegii nostri Molseimensis in Alsatia, in quo Acta cum miraculis contracta leguntur.
f Vita Germanica, Tertius, S. Verenæ mancipium.
g Conradus Burgundiæ Transjuranæ rex, cognomento Pacificus, filius fuit Rudolphi II, & pater Rudolphi III. Uxorem habuit Mathildem filiam Ludovici Transmarini Francorum regis. Laudatus Chesnius de eo latius agit lib. 2 cap. 14, aitque unicum ei fuisse filium Rudolphum & quatuor filias; defunctum vero anno 994.
h Locus hic obscurior sic exponitur in Ms. Molseimensi, Genuit filium, qui patre vivente & ordinante rex incessit coronatus. Non quidem invenio Rodulphum III, vivente patre Conrado, coronatum esse regem; at res non est incredibilis: nec video, cur auctori synchrono in eo fidem abrogare debeamus.
i Hermannus I Sueviæ dux designatur, ut patet ex uxore. Nullum hic legitur habuisse filium; at filiam, quam mox memorabo. Chesnius cap. 51 Hermannum dicit filium Gebhardi Franconiæ comitis, qui occisus est in prælio contraHungaros anno 910, ut ex variis refert Joannes Georgius ab Eckhart Commentariorum de Rebus Franciæ Orientalis lib. 33 num. 6, ubi Herimannum vocat. Mortuus est Hermannus ipse anno 948, si non fallitur Chesnius.
k Reginlinda, vel Regulinda apud Chesnium, & Reginilda apud neotericos, vidua erat Burchardi II, de quo egimus; eoque defuncto nupsit Hermanno, qui Burchardo successit in ducatum Sueviæ, uti habet Chesnius.
l Non dubito, quin hæc filia sit Itha, quam nuptam Luitolpho Ottonis I imperatoris filio tradit Chesnius. Factus hic Luitolphus Sueviæ dux post Hermannum socerum suum. Audi de hisce omnibus Crusium Annalium Suevicorum part. 2, lib. 4, cap. 9: Anno CMLVII Luitolfus, dum bellum magno ardore prosequitur, repentina morte perit… Fuit Luitolfus natione Saxo, factus a patre Othone dux Sueviæ… Luitolfo successit quartus (imo quintus saltem a Burchardo primo, quem omittit) Burchardus II (revera III) qui erat primi (rectius secundi) Burchardi & Dietbergæ, vel, ut alibi reperitur (& verius) Regelindæ filius; ac secundi (tertii) ducis Hermanni privignus. Ipse & antecessoris Luitolfi uxor Itha erant … eadem matre nati, Regelinda videlicet. Hæc omnia satis nobis consentirent, si Burchardum I agnovisset Crusius: quem dum omittit, ducum numerum necessario minuit.
m Colitur S. Odilia vel Othilia virgo in diœcesi Argentoratensi in Alsatia, inscriptaque est Martyrologio Romano ad 13 Decembris, ubi de ea agetur latius.
n Non quidem inusitatum est, quod aliquis impetret unius Sancti intercessione illa, quæ frustra rogavit ab alio; quodque etiam moneatur a primo, ut alterum accedat. Hæc tamen verba prorsus singularia sunt, ideoque dubitari potest, an sic prolata fuerint a Sancta apparente, ut sibi potestatem similia impetrandi generatim abjudicaret, alterique attribueret. In Molseimensi Ms. verba hæc sunt: Cur contristaris? Quid mihi irasceris? Feci, quod potui. Verenam roga. Ipsa habet potestatem dandi filios & filias. Auctor contemporaneus cum sit, facile credo, matronam fuisse monitam a S. Othilia, ut S. Verenam rogaret, cujus intercessione filium aut filios impetraret. At existimo verba, quæ Sanctæ attribuit, non habenda pro certis, cum idem scriptor justoliberior sit in exponendis aliorum dictis.
o Videtur scriptor nomina variorum prætermisisse, quod adhuc viverent, idque præcipue facit, dum honori illorum nocuisset relatio.
* perniciem
* adjutum
* palpando
CAPUT II.
Beneficia ope Sanctæ impetrata: laborantes in festivitate ejus,
blasphemi, fures, raptorque puniti, & aliqui ex iis pœnitentes
deinde, invocata Sancta, sanati.
[Lapides ad instaurandam ecclesiam ex fluvio facile elevati:] Igitur quodam tempore magna pars templi venerandæ Virginis ex fragilitate aquosæ terræ a summo usque ad fundamentum cecidit, populoque ingressum negavit. Tunc jussum est ab abbate a, ut tales fundamenti lapides acquirerent, ut ultra opus restaurandi non haberent. Statim se congregaverunt cives, ubi sciebant esse cumulum lapidum submersorum in locum, qui dicitur Confluentia, ubi Araris fluvius Rheno consociatus decurrit; & bonum consilium inierunt, ut, quamvis evellere non possent, tamen incipere studerent: Kyrie eleyson cantantes more fidelium militum, properantium ad bellum, saliendo ingressi sunt Rhenum. Deus enim, qui est totius boni auctor, per merita sanctæ Virginis firmam voluntatem illis dedit, frigus abstulit, (hyemis enim tempore fuit) audaciam præstitit, vigorem talem intulit, ut, quos viginti homines in terra non possent portare, a quinque vel sex in aqua usque ad terram perducti sunt b. Quos intuentes, figuras litterarum & imagines hominum viderunt in eis sculptas; & ideo cognoverunt, eos dudum naufragio submersos. Manus enim scribentis in aquarum substantia inutilis est. Tunc magna prosperitate fundamento impositi, & bene sunt superædificati. Laudemus venerandam virginem Verenam, quæ nobis Christum faciat esse complacatum.
[11] [inundatio aquarum repressa post Sanctam invocatam:] Æstivo igitur anni prioris tempore sub cujusdam, nescimus qua, noctis quiete accidit grande miraculum, quod nobis est bene cognitum, quia oculis nostris vidimus: ideo testes veritatis sumus. Rheno enim ex abundantia aquarum egresso supra modum & immaniter amplificato, totum pene segetis tegebat fructum, spem vivendi abstulit, atque cives desperantes fecit. Hoc intelligentes, ante lucem ad monasterium c venerunt, lacrymabiliter veniam Virginis deprecantes, ne se desereret, & ab importunis æquoribus eos liberaret. Et surgentes ab oratione, tollentes cruces, sanctitatemque d portantes, venerunt usque ad campum, sed tamen propter metum æquoris non ausi sunt intrare planitiem segetis. Tunc subito in articulo unius momenti felici recursu Rhenus proprium alveum ingressus est, nulla læsione comitante; & segetes, quæ erant proclives in mane, statim erigebant se in meridie. Tunc omnes effecti sunt læti, cantantes atque laudantes sanctam Verenam, & dicentes: Laudemus Virginem venerandam, quæ flore castitatis laudem promeruit in excelsis.
[12] Nec hoc prætereundum putamus, quod quædam mulier incauta nimis diem dedicationis ecclesiæ noluit servare ejusdem Virginis gloriosæ; [mulier in festo laborans subito malo percussa, & ad altare sanata:] sed arripiens fusum & colum penso involutum, insistebat operibus manuum. Cum autem a vicinis mulieribus fuisset ammonita, ne hoc ageret, sed secum ad ecclesiam pergeret, noluit illis consentire, sed magis cœptum opus adimplere. Illis abeuntibus e, facta oratione, acceptaque benedictione, gaudentes remearunt ad sua. Intrantibus autem illis prædictæ mulieris mansionem, invenerunt eam in terra jacentem, ore spumantem, dentibus stridentem, colum lævæ, dexteræ autem fusum, destricte adhærentem, omniumque membrorum officio carentem. Nec mora, vehiculo imponentes f, ante sanctum altare corpus inane deferentes; diu clerici cum omnibus, qui aderant, deprecationes facientes, per merita sanctæ Virginis mulieri incautæ subvenit gratia Salvatoris. Illa, quæ in manibus tenebantur, divinitus transiliendo super altare venerunt, & membra debilia mulieris sana surrexerunt. Tunc omnis clerus laudes Deo psallentes, ad propria reversi sunt gaudentes. Stellas in cacumine cæli videmus, arenam in litore maris novimus, sed dinumerare non valemus. Ita nec describere possumus miracula, quæ fiunt semper per Virginis gloriosa merita, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre in unitate Spiritus sancti vivit & regnat Deus in secula seculorum. Amen.
[13] Huc usque audistis blandimenta pietatis; nunc audite hujus Virginis sententiam potestatis. [blasphemia in Sanctam graviter punita,] In regione igitur Francorum g fuit quidam comes, multum per omnia dives. Hic totum tempus vitæ suæ vixerat sine filiis cum conjuge sua. Cumque a nobis sæpe foret ammonefactus, ut Zurziacum locum causa orationis adiret, veniam Virginis imploraret, & aliquam portiunculam suæ hereditatis, quamvis parvulam, illi donaret, ut filios habere potuisset; nostræ autem ammonitioni non consentiens, sed in ridiculum prorumpens, Hi tales h, dicebat, in virtutibus sunt fragiles, in rebus bellicis semper inutiles. Postmodum autem ipsa ejus uxor, quia nolebat credere spem suam in Virginem sanctam habere, ex ictu fulminis est percussa, atque miserabiliter vitam præsentem finivit, ipse autem sine filiis permansit.
[14] Cum dies festus adesset venerandæ virginis Verenæ, [furantes in festo Sanctæ impediti ac puniti, deinde sanati;] dies annuæ exspectationis nostræ, de regionibus multis populis congregatis, fures etiam, quasi ad adorandum hujus Virginis sanctitatem *, eamdem cum illis viam locum Zurziacum ingressi sunt. In crepusculo autem cujusdam noctis equos furati sunt, recedentesque erraverunt per montes & silvas, per campos & paludes, & per multa incommoda duxerunt totam quietem * noctis, vix crepusculum diei exspectantes. Unus autem eorum venit equitando in atrium ecclesiæ scissis vestibus, corrupta facie, sine sensu & intellectu corruens in terram quasi mortuus. Equus Domino suo redditur, fur autem a populorum manibus ad sanctum altare portatur; factaque oratione ab omnibus, surrexit sanus, spondens se ultra tale non facturum, & sub censu sanctæ Virginis proprium i serviturum. Quod ita fideliter fecit, ut promisit. Alter autem sine sensu venit nesciens cum caballo ad scenoniam k proprii senioris l. Similiter per merita sanctæ Verenæ est liberatus, recessitque illæsus: & sine crimine ambo vitam finierunt.
[15] Rusticus quidam, cum in dedicationis die ejusdem ecclesiæ ad colligenda ligna abscindendo silvam intraret, manubrium, quod tenebat manu, firmiter adhærebat. [alius in festo laborans, percutitur & sanatur; mola Sanctæ congregationi vindicata:] Ad altare ductus, oravit prostratus coram populo. Recessit sanus. Vir quidam pro redemptione animæ partem hereditatis suæ dedit Fratribus, Deo & sanctæ Verenæ servientibus, additque molendinum congregationi m valde necessarium. Cui potentior aliqua persona resistens, quod iste bene contradidit, ille male detrahere voluit, commutans cursum justum rivuli, ducens in alium locum injustum viri proprii *. Quodam autem tempore rivulus ille inaudita abundantia magnificatus erumpens, totamque structuram clausuræ frangens, sine pluviarum guttis, nulloque juvamine hominis, sed sola potentia Dei majestatis pervenit ad locum cursus prioris. Ille autem homo multum perterritus advenit, veniam Virginis deprecaturus, & quod incaute abstulit, diligenter reddidit atque emendavit.
[16] [quidam ob raptas ex ecclesia Sanctæ candelas subito morbo percussus, & dein sanatus.] Memoratus n quidam cum comitatu magnæ multitudinis per oppidum Zurziacum iter agendo tempus unius noctis mansitavit in ædificiis sanctæ Virginis. Unus autem ex illis, qui in ministerio ceteris præfuit, nobis contrarius, & nostrarum rerum malignus dispensator in distribuendo extitit: quod postea rerum eventus probavit. Nam ab ædituo ecclesiæ ceram ministerialem o cum magna austeritate quæsivit: ipse autem, prout habuit, dedit. Contra ille magis ac magis accipere voluit; ipse vero, quia non habuit, minime dedit. Tunc ille furore repletus candelas circa sanctum altare ad se traxit, protinusque recessit. Mane autem facto, ire cœperunt; sed subito iste anxius cecidit de caballo plana terra, quasi in basilicæ pavimento, fractisque cruribus jacebat quasi mortuus, manibusque suorum ad mansionem reportatus, diu manens in hac infirmitate detentus; nec prius melius habuit, donec se redimere studuit. Laudemus Verenam sanctam, quæ dat pœnitentibus misericordiam, ad se venientibus gratiam præstat, terrorem delinquentibus incutit, petentibus veniam distribuit, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre in unitate Spiritus sancti vivit & regnat. Amen.
ANNOTATA.
a Varia in hisce miraculis sic referuntur, acsi ecclesia S. Verenæ monachis fuisset subjecta: quod tamen nullibi clare dicitur. Hic abbatis fit mentio, postea Fratrum & Congregationis. Verum scriptores neoterici hæc recte videntur explicare de præposito ecclesiæ, & de fratribus antiquæ confraternitatis, quæ congregatio vocatur, ideoque eorum insistam vestigiis. Accipe, quomodo eum, qui hic abbas dicitur, vocet Vita prior Germanica: Mandavit præpositus, decanus, sive præses sacerdotum in Zurzach. Quidni etiam abbas ecclesiæ S. Verenæ dici possit? Nam abbas non necessario monachorum superior est, cum olim non modo monachorum abbates essent, sed etiam abbates canonicorum, idemque titulus Canonicorum præpositis hodieque detur quibusdam locis. Quin imo parœciæ rectores subinde abbates nominati leguntur, atque idem titulus multis aliis fuit attributus. Consule Cangium in Glossario aucto ad vocem abbas.
b Hoc miraculum, si revera miraculum vocari debet, & res peracta non est modo naturali, prætermissum est in Ms. Molseimensi.
c Per monasterium intellige ecclesiam, sicut vox monasterium non raro sumitur. Vita Germanica: Currunt homines afflicti ad sepulcrum, sive locum S. Verenæ &c.
d Id est, reliquias aut thecam reliquiariam, sicuti vox sanctuarium subinde sumpta fuit. Formata est vox a voce Germanica heiligthum, quæ reliquias significat, & ab eadem oritur radice cum voce heiligkeyt, quæ sanctitatem. Pro reliquiis vocem sumi, clarius patet num. 14, ubi repetitur.
e Solœcismus hic aliquoties recurrit. Lege: Illæ abeuntes &c., & paulo inferius: Intrantes autem illæ &c.
f Hic alius est Solœcismus prædicto oppositus. Lege: Illis imponentibus … deferentibus, .. & clericis deprecationes facientibus &c. Porro cum similia orationis vitia non reperiantur in aliis miraculis, suspicari possumus hoc descriptum fuisse ab alio quopiam, & ceteris adjectum. Legitur tamen etiam in Molseimensi sine solœcismis, sed ultimo loco.
g In Vita Germanica dicitur, ex Francia Orientali.
h Ibidem, mulieres &c., additurque uxorem comitis non minus blasphema verba dixisse, & peiora etiam, quam comitem.
i Proprius sumitur pro cliente, servo, mancipio.
k Vocem hanc non reperio. Sed haud dubie locus designatur.
l Senior hic dominum significat, uti alibi sæpe.
m Jam dixi, hic posse intelligi confraternitatem, cui bona illa fuerint data, nisi quis malit intelligere clericos, qui divina officia obibant in ecclesia Sanctæ, & forsan in communi vivebant.
n Vox sic legenda videtur, sed ambigue scripta est. In Molseimensi habetur: Quidam nobilis cum exercitu &c.
o In dicto Ms., Ceram petiit ad lumina facienda.
* reliquias
* tempus quieti destinatum
* servi
CAPUT III.
Reliqua miracula & beneficia medii ævi.
[Quidam nobilis ex gravi infirmitate restitutus;] Frater quidam erat in congregatione a, nobilis quidem genere, sed nobilior dignitate. Hic vias justitiæ semper habebat in corde, &, prout potuit, Fratribus servitium impendebat. Diligebat autem omnes & ab omnibus diligebatur. Crescebat autem eo tempore juventutis infirmitas magnæ ponderositatis, & a nullo medicorum b industria potuit superare incommoda. Cœperat ejusdem Virginis sanctæ jugiter juvamen implorare, ac sæpius ejus requiem c visitare, ut ab ea mereretur liberari. Cumque quadam die adveniret, & humiliter orando prostratus jaceret, ut dicunt homines, obdormivit, sanusque surrexit, & cum magno gaudio ad propria remeavit, ac usque ad finem vitæ illæsus permansit. Hæc ideo, Fratres, descripsimus, & pauca de multis expressimus, veluti quosdam flores de pratis, ut in die solemnitatis sanctæ Verenæ virginis habeat dilectio vestra super nocturnos in nocte ad legendum, & in die super mensam refectionis Fratribus sufficienter ad intelligendum, & in omni loco semper resonet laus Dei in auribus nostris, qui in Trinitate vivit & regnat Deus unus in secula seculorum. Amen d.
[18] [candelæ in ecclesia Sanctæ vento exstinctæ, rursumque sæpius sponte accensæ;] Igitur in die Purificationis sanctæ Mariæ cum oblatione cives universi ad ecclesiam sunt congregati, Missarum solemnia processionemque sanctæ crucis exspectantes. Cumque divinæ laudis tempus adveniret, officio candelarum rite peracto, accensisque omnibus, ad ecclesiæ januam venimus, singuli singulas candelas in manibus portantes; sed tamen nulla ardens præ valetudine venti ingrediebatur. Et dum quasi centum passus ab ecclesia digressi sumus, subito cum magna impetus tempestate, irruit ventus vehemens ab aquilone; multa ædificia in villulis fregit, magnasque in silvis arbores radicitus erutas in terram projecit. Cumque ardentem flammam in candela vidissemus, manum ad defendendum apposuimus, jamque mox extinctam cernebamus. Illico retraximus manum ad corpus, cum celeriter ardentem invenimus; omnibusque populis hoc factum similiter inspicientibus, quod nos latuit, qui post tergum nostri fuit. Iterum atque iterum manum ardenti candelæ apposuimus: nutu divino extinguitur, atque rursum divinitus accenditur. Quotiens manum flammæ ad protectionem præbuimus, totiens Deo inspirante * extinguitur, atque iterum inflammatur. Quarta autem vice ad nosmetipsos revertimur, cognoscentes vere in nomine sanctæ & individuæ Trinitatis hoc factum esse. Nam trina & unum quatuor faciunt. Trina pertinent ad sanctæ Trinitatis majestatem; unum ad sanctæ Unitatis Deitatem e. Sine autem defensione manuum, & cum immobili flamma pervenimus ad templum Domini: cum summa lætitia reversi sumus ad propria.
[19] [laborans in Sanctæ festo. morbo percussus diuturno:] Villanus f quidam diem solemnem sanctæ Verenæ dignis feriis noluit observare, sed abiit ad proprium pratulum, volens fœnum aridum evertere de loco in locum. Dixerunt ei presbyteri boni: Est hodie festivitas sanctæ Virginis. Non licet tibi hodie quidquam operis servilis facere. Ille autem pro nihilo habuit, nec omnino opus dereliquit. Maledixerunt ei presbyteri, dicentes: O sancta Verena, redde illi mercedem g. Ille autem miser sex vicibus cecidit, lunatice in terram cadens. Stomachari cœpit, & longum malum longo tempore habuit, donec Virginis gratia illum sanavit.
[20] [punitus cum uxore, qui renuebat solvere tributum Sanctæ debitum:] Tributarius h quidam copulavit sibi in conjugem similem sibi tributariam. Etenim illius substantiæ per partes plurimas ditatus, non post multum temporis factus est vir inclytus. Cumque filios & filias haberet, erubescens se sanctæ Virgini tributum solvere, quod ex hereditate debuit reddere, abduxit se suamque progeniem cum Virginis maledictione: quod postmodum rerum eventus ostendit in actione. Nam ipse & ejus conjugata defuncti sunt ambo morte inspirata i. Procreatio autem ejus, quæ nunc superest, patitur paralysim, cunctorum carens officio membrorum, nisi tantum habens visum oculorum. Sic fiat k detrahentibus beatæ Verenæ sanctis virtutibus.
[21] [mulier in aqua mirabiliter servata:] Igitur quodam tempore familia l sanctæ virginis Verenæ jussa est ex ipsa ripa, qua monasterium est constructum, in alteram convenire ad metendum. Perrexerunt quidam, ecclesiam præterierunt; alii autem humiliter adoraverunt. Muliercula autem prostrata intentissime se Deo & beatæ Virgini commendabat: & ita ventum est usque ad naviculam navigationis. Sed quia navicula parva erat, plures portare non poterat. Pauci, qui ecclesiam præterierunt, naufragio perierunt. Qui autem proni adoraverunt, ex gratia Virginis evaserunt. Muliercula autem illa usque ad ima Rheni est submersa, atque ambulando mirabiliter est transducta. Cives autem hæc videntes, occurrerunt ei obstupefacti, mirando dicentes: Unde venis, aut quo vadis, aut qualiter habes? Illa dixit: Pretiosa femina ponens in imo manum suam super os meum, & alteram super capitis mei cincinnum, produxit me ad medium vestrum. Tunc omnes læti, prout potuerunt, laudes Deo & sanctæ virgini Verenæ in altum cantaverunt.
[22] Vas itaque lapideum in urbe antiqua juxta Rhenum a pastoribus gregum fuerat repertum m, [cæcæ visus redditus invento vasculo, quo usa erat Sancta, inde sacellum ædificatum:] de quo post paululum dicemus, cum ad illius loca congrua scribendo perveniemus. Nam quædam fidelis femina vidua lacrymando maritum perdidit visum oculorum: ac jugiter veniam Virginis implorabat cum lacrymis. Nocte igitur veniens sancta Virgo, suscitavit eam, dicens n: Est vas lapideum, in quo infundens aquam calidam cum cinere mixtam, lavi capita leprosorum, aliorumque vestimenta infirmorum. Si ex illo laveris, procul dubio visum habebis. Surrexit concita, ducatum petiit a vicina muliere, vas invenit, lavit oculos, & vidit. Post o hæc autem Almitati ejus & sanctorum Thebæorum martyrum pulchra ecclesia in eodem loco est fabricata, in qua Christi miracula visa sunt & audita. Nam cum ex aliqua negligentia nocturnale lumen deesset, totus locus prædictæ urbis magno redundans splendore luminis, sicut visum est cuidam beato presbytero, in adjacenti juxta Rhenum oppido habitanti, manensque * in totius noctis spatio. Simili autem modo, privata ecclesia officio clericorum, audita est vox psallentium angelorum, & tam dulcis in auribus audientium, veluti mel est in dentibus manducantium. Custodes autem volentes accedere, non potuerunt pedem ante levare.
[23] Secundus igitur Hermannus p Alamannorum dux, [filius impetratus.] dum esset præcipuus omnibusque virtutibus vir præclarus, Conradi prædicti regis filiam duxit uxorem. Cumque ex ea filias satis procrearet, filios autem non haberet, ambo venerunt, gratiam Virginis pro filio postulaverunt: quod statim postea impetraverunt. Quo nato, xenia non parva obtulerunt cum puero: & cum benedictione Virginis & gratia recedentes, læti venerunt ad propria. De quo plurima in alio loco scripturi sumus, si Deus permittit, qui omnia ex nihilo creavit: cui honor & gloria per omnia secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Hæc secundum ante dicta sic exprimuntur in Vita Germanica: Erat ex confraternitate S. virginis Verenæ stemmate quidam nobilis, virtutibus vero & auctoritate nobilior. Non habetur hoc beneficium in Molseimensi.
b Phrasis luxata est. Lege: Nullus medicorum industria &c.; vel: Nulla medicorum industria.
c Id est, sepulcrum, uti habent neoterici.
d Clausula hæc, & phrasis vitiosa alium rursus auctorem insinuare videtur.
e Frigida hæc est ratiocinatio. Factum ipsum nec in Molseimensi, nec in Vita Germanica habetur; forsan quia minus videtur spectare ad S. Verenam. Nolui tamen illud omittere, quia reperitur in nostro Ms., & in ecclesia S. Verenæ contigit.
f Villanus rusticum, seu ruricolam significat.
g Zelus hic quidem erat imprudens; sed idcirco factum falsitatis non arguendum, cum numquam non reperiantur imprudentes. In Molseimensi habetur: Qui maledixerunt ei, orantes Verenam, ut se vindicaret. Ex miraculis, quæ sequuntur, nullum amplius legitur in Molseimensi.
h Hoc in Vita Germanica sic exprimitur: Servus quidam & cultor S. Verenæ duxit in uxorem similiter ejusdem Virginis famulam. Verum hæc minus recte; nam tributarius ille est, qui tributum solvere alicui debet, & alius est a servo, sive mancipio, multo minus cultor Sanctæ dici debebat. Illud autem tributum solvebat ex hereditate, id est, quia hereditatem adeptus erat cum onere tributum aliquod solvendi ecclesiæ S. Verenæ.
i Id est, divinitus illata: nam sic illa voce ante usus est auctor.
k Et hic scriptor ille ostendit zelum sine scientia.
l In Vita Germanica, feudales & mancipales ecclesiæ S. Verenæ.
m In Vita Germanica dicitur vas rursus abjectum fuisse a pastoribus.
n Sequentia sic narrantur in eadem Vita Germanica: Quære vasculum a pastoribus inventum, ex quo ego pauperum capita abluere & mundare fui solita. Si itaque illi aquam imposueris, eaque te laveris, priorem tuum visum plane recipies. Quo dicto, mulier læta surrexit, seseque a pastoribus ad locum illum, quo sacrum vasculum abjecerant, duci curavit &c.
o Rursum Vita Germanica: Propter hoc magnum & notabile miraculum, ad honorem Dei & hujus sanctæ Virginis, etiam ad laudem totius sanctæ Thebeiensis Societatis, in sacro illo loco capellam aliquam ædificarunt, quæ hodierno adhuc die capella S. Mauritii apellatur, & etiam singulis annis a magna hominum turba publica processione & supplicatione visitatur, &c.
p Hæc optime congruunt cum dictis laudatisupra Chesnii, qui lib. 2 cap. 51 de Hermanno II Sueviæ duce Gallice hæc habet: Tunc (anno 997) Otto III ducatum dedit Hermanno II, illustri ac potenti domino: nam nuptiis sibi conjunxerat Gerbergam seu Guepam filiam Conradi regis Burgundiæ, … ex qua genuit filium unum & tres filias, videlicet Hermannum successorem suum &c. Miror hoc beneficium omissum esse in Vitis Germanicis, nisi forsan scriptores illi putaverint Hermannum hunc eumdem esse cum memorato ante Hermanno I, cui simile obtigit beneficium. Hisce demum subjungam appendicem miraculorum aliquot, quæ narrantur in Vita Germanica, prout illa nobis Latine reddita est.
* i. e. agente vel disponente
* lege manebat
APPENDIX
Ex Vita Germanica, interprete Winando Pescher.
Verena V., Zurzachi diœcesis Constantiensis in Helvetia (S.)
A. Anonymo.
[Obtentus ope Sanctæ filius,] Serenissima regina Agneta a regio sanguine ex Ungaria nata, potentissimi imperatoris Romani Rodolphi conjux, tempore quodam se celebre S. Virginis sepulchrum visitaturam vovit, ut Deus sibi hæredem dare dignaretur, quo facto fuit exaudita, Filiumque impetravit, quem Joannem b appellavit. Qui postea anno MCCXCIV fundationem S. Verenæ in tutelam suam & patrocinium suscepit. Quæ litteræ præter cætera verisimilia testimonia tam de donatione & confirmatione hujus ecclesiæ, quam etiam de narratis aliisque miraculis adhuc conservantur, & exhiberi possunt.
[25] Anno MDCVI contigit, postquam pii quidam conjuges filiolam longo tempore cæcam haberent, [cæcæ visus restitutus,] quod illam S. Verenæ in Zurzach voverent. Et ecce, cum votum suum ibidem implevissent, Dominus Deus gratiam suam ostendit, cæcamque filiolam rursus illuminavit, ut ipsi nos præsentes ex utroque parente percepimus.
[26] Non ignota persona in loco, vulgo Thienger dicto, [scabies sublata,] comitatui Sultzensi c subjecta, filiolam habebat in tota facie nociva & mortifera scabie ita defœdatam, ut nullus medicorum mederi potuerit. Quare hæc syncera & pia persona hanc filiolam S. Verenæ offerre vovit. Cum jam puellam ad sepulchrum anno MDCXIII perduxisset, omnis scabies quantocius defecit, puellaque plane fuit sanata. Quare Deum in dilectis suis Sanctis summe laudavit, & gratias egit.
[27] Anno MDCXVI contigit, quod duo viri ex imperio Zurchensi d XIV Junii in Zurzach venirent, [uti & surditas & oculorum dolor,] ibidem suo voto, quod ex consilio piorum hominum susceperant, satisfacturi, ex causis, quia uxores earum valde ægrotarent, una ex surditate, altera vero ex glaucomate, seu oculorum dolore. Quamprimum autem preces suas persolverant, eorum petitionibus per intercessionem S. Verenæ fuit satisfactum. Quemadmodum uterque cum gratiarum actione reversus exitum sui voti indicavit.
[28] Margaretha e femina ex Pfullendorff anno MDXCIX magno & terribili tumore in pede erat affecta, [mulier invisens sepulcrum,] ingentesque longo tempore dolores patiebatur: & quamvis ubicumque auxilium & consilium imploraret, multa etiam remedia adhiberet, nihil tamen juvabant, sed tumor & dolores quo diutius, quo plus proficiebant. Interea occurrunt ei multiplices gratiæ & favores, quos S. virgo & martyr Verena apud omnipotentem & misericordem Deum sua fideli intercessione multis hominibus in omnibus eorum difficultatibus & necessitatibus consecuta est & impetravit. Quare se munus aliquod sive sacrificium, piamque peregrinationem sanctæ ejus ecclesiæ & sepulchro exhibituram vovit: mox se ad iter accingit, & quidem tempore hyemali in Januario, in magno frigore, & profunda multaque nive: cum jam totaliter languida & defessa, etiam aliquantulum debilis & infirma in Zurzach veniret, statim & sine mora ecclesiam, & sepulchrum S. Verenæ virginis & martyris invisit, offert munera sua & preces, quem in finem (quia illa, ut dictum, aliquantulum defessa, debilis & infirma fuerat)subsidit, & inter orandum etiam indormivit.
[29] [sanatur ex tumore & dolore pedis.] Post mediam circiter horam rursus evigilat, reperitque non solum dolores pedis, infirmitatemque cordis una cum defatigatione membrorum, verum etiam tumores pedis defecisse. Quare surgit, gratias ferventissime primo agit omnipotenti & misericordi Deo, deinde etiam S. virgini Verenæ pro fideli illius intercessione. Porro se confert ad reverendum admodum & doctissimum virum ac dominum D. decanum illius ecclesiæ, eique in præsentia reverendi domini Galli, cellarii sacræ ecclesiæ S. Blasii, decani in Klingenaw f, uti etiam honestissimi viri, & domini Pelagii Artzlin, secretarii urbici & memoratæ ecclesiæ S. Blasii præfecti in Keyserstull, hoc expressum & notabile miraculum narrat, quod sibi per gratiam & bonitatem Dei, & per intercessionem S. virginis & martyris Verenæ paterne fuit communicatum.
ANNOTATA.
a Hoc beneficium varie narrant hic auctor Mauritius Adler (modo verba ejus fideliter reddita; nam Vitam ipsam Germanicam non vidi) & recentior Hieronymus Richter, cujus Vitam Germanicam præ manibus habeo. Omnis tamen varietas est in personis. Prior certo errat, cum Rudolfus I imperator uxorem non habuerit filiam regis Hungariæ, nec filium Joannem. Richterus melius dicit Agnetem fuisse filiam Ottocari Bohemiæ regis: nam hæc nupta fuit Rudolfo Sueviæ duci, Rudolfi imperatoris filio, quem archiducem Austriæ nominat minus recte, cum Austria eo tempore ducatus tantum titulo gauderet; atque hic Rudolfus ex Agnete genuit filium Joannem, ut multi tradunt scriptores.
b
Vitus Arenpeckius in Chronico Austriaco de Joanne ejusque parentibus sic habet tom. 1 Scriptorum rerum Austriacarum Col. Rudolfo filio regis Rudolfi Agnes, soror sexti regis Bohemiæ Wenceslai, filia Othocari, nupsit, … & ex ea natus est Johannes, qui Albertum regem circa flumen Rhenum, non longe ab oppido Schaffhusn, dum simul amice iter agerent, sua manu interfecit: deinde pœnitentia ductus Clementem V Pontificem maximum, qui sibi purgationem indulgeret, apud Avinionem adiit. Pontifex cæsaris occisionem ab imperatore judicandam ait. Venit igitur Pisas, ubi cum [Note: ] [forte tum] cæsar Hainricus VII ejus nominis imperator considebat; a quo jussus religionem ingredi Eremitarum S. Augustini, in eaque perpetuo pœnitere, non recusavit: mortuus est in eadem urbe & in æde sui Ordinis sepultus. Idem repetit auctor Col.cædemque Alberti imperatoris affigit anno 1308, & contigisse dicit juxta civitatem Baden, .. in quo loco monasterium ædificatum est & dictum Kunigsfelden.
c Sultz, quod aliqui Solicinium vocant, oppidum est Sueviæ ad Nicrum flumen in ducatu Wurtembergico. Illud olim suos habuisse comites patet ex Crusio, qui subinde de iis meminit.
d Ex pago Tigurino, seu ditione Tigurina voluit dicere, uti habent Richterus & Murerus. Tigurinus autem pagus, cujus caput Tigurum, Germanice Zurich, notissimus est & primum locum obtinens in Helvetia.
e Apud Richterum vocatur Margarita Waiblin, nata in Pfullendorff.
f Clingenovium, vulgo Klingenau, est oppidulum ad Arolam; Kayserstul, quod mox sequitur, ad Rhenum; utrumque est in præfectura Badensi, & episcopo Constantiensi subjectum, sicuti Zurzachum ipsum, quod utrique fere interjacet. Ex hisce demum colliget lector, miracula & beneficia haud dubie plura contigisse, cum videantur continuata a seculo decimo, quo anteriora facta sunt, usque ad seculum decimum septimum, quo aliqua adjunxit Germanus Vitæ scriptor, sed ea tantum, uno excepto, quæ suo tempore noverat facta.
DE S. FIRMINO EPISCOPO CONF.
AMBIANI IN GALLIA
Circa an. CCCLXX aut CCCLXXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Geminus Ambiani Firminus, martyr alter, alter confessor: hujus Acta
anachronismis fœdata: elogia aliunde deprompta, tempus vitæ discussum.
Firminus episc. conf., Ambiani in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Ambiani, vetusta gens Galliæ in Belgica secunda Bellovacos inter & Atrebates Somonam flumen accolunt, quod Latini olim Samaram vocabant, [Ambianum olim Samarobriva, & Somonobria dictum;] uti videtur ex antiquo urbis primariæ nomine. Quippe urbem gentis primariam Samarobrivam nominavit Cicero cum antiquis, alii Somonobriam & Somanobriam recentius vocarunt, ut videre est apud Valesium in Notitia Galliarum pag. 15 & 539. Nunc vero urbs ipsa a gentis vocabulo Ambianum passim dicitur, Gallis Amiens. Porro urbs Ambianensis, uti primaria erat, vetusto gaudet episcopatu, atque inter episcopos suos colit Firminum geminum, alterum martyrem, qui XXV Septembris celebratur, alterum Confessorem, cujus festivitas in hunc diem incidit. Celebritatem antiquitatemque cultus S. Firmini confessoris infra commodius ostendemus occasione controversiæ, de possessione corporis ejus exortæ. Hic vero de Actis, atque ætate ipsius breviter disseremus: nam, etiamsi egregia Viri sanctitas satis se manifestet, pauca tamen de gestis ejus exarata sunt, pauciora sunt de eo monumenta, quæ plenam mereantur fidem.
[2] Acta quædam S. Firmini confessoris scripta sunt, [Acta S. Firmini confessoris anachronismis fœdata:] quorum duo habemus exemplaria Mss. Primum majoribus nostris submisit Nicolaus Belfortius frequenter in hoc opere laudatus, alterum R. P. Joannes de S. Martino huc Ambiano misit anno 1660. Consonant invicem hæc exemplaria, si solum respiciamus ad facta, quæ in iis referuntur: sed Ambianense hinc inde interpolatum est, adjectis phrasibus verbisque subinde mutatis, ut stylus esset elegantior. Porro non consentiunt sibi Acta ipsa, sed variis fœdata sunt anachronismis. Quippe Faustinianum Sancti patrem aiunt floruisse imperante Gratiano, id est, circa annum Christi 370 aut 380, deinde vero ætatem S. Firmini confessoris producunt post tempora Attilæ Hunnorum regis, qui circa medium seculi V Gallias misere vastavit, quin & Sanctum nostrum ad Vigilium Papam deducunt, ita ut vivere debuisset usque ad medium fere seculi VI, quo pontificatum gessit Vigilius. Hæc non cohærere, per se patet, tantoque minus cohærere possunt, quod Faustinianus dicatur conversus a S. Firmino martyre, qui passus est sub Diocletiano & Maximiano. Omnia indicant, Acta illa collecta esse ab homine imperito, qui multa miscuit & confudit, ideoque certam fidem non mereri. Præterea & alia quædam in iisdem Actis occurrunt, quæ vel dubia apparent vel prorsus reprobanda, uti in annotatis ostendam.
[3] [varia compendia iis carentia: elogium ejusdem in Actis S. Firmini martyris:] Breviaria ecclesiæ Ambianensis, quæ nobis ad manum sunt, impressa seculo XVI, nimirum anno 1550 & 1555, novem in Officio Sancti exhibent lectiones, in quibus relati anachronismi non reperiuntur, licet alias Actis ubique consonent. Vincentius Bellovacensis in speculo recitat compendium vitæ S. Firmini confessoris: aliud simile Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum. Et demum, ut omittam recentiores, quædam etiam de S. Firmino confessore habentur in Actis S. Firmini martyris, quæ gravitatem habent & antiquitatem, ut fatetur Tillemontius, etiamsi hisce etiam Actis fidem detrahere conetur.
[4] [hæc ipsa Tillemontius oppugnat, sed præcipuum ejus argumentum nihil evincit,] Porro, cum nihil habeamus de S. Firmino confessore, quod antiquius sit Actis S. Firmini martyris, breviter discutiam præcipuum argumentum Tillemontii, quo Acta illa impugnat tom. 3 Monument., nota 2 in S. Saturninum. Primo ait mortem S. Firmini martyris aliquando in Actis collocari sub Diocletiano, aliquando sub Decio & Valeriano. Rationem aliam hujus asserti non allegat, nisi Acta ipsa apud Bosquetum pag. 146 & 152 inspicienda. Verumtamen de Decio & Valeriano non tam clare id habetur, ut aliam explicationem verba non patiantur, ideoque alio modo explicari debeant, cum non sit verisimile scriptorem, cui gravitatem attribuit ipse Tillemontius in Saturnino pag. 304, sibi tam aperte contradixisse in re tam clara. Ipsa igitur auctoris verba accipe: Præses data jussione præcepit, ut curiales & templorum sacerdotes in ejus præsentia convenirent, ipsisque assistentibus Sebastianus præses dixit: Sacratissimi imperatores Decius & Valerianus decreverunt, ut honor & cultura deorum in omnibus finibus orbis a populis & gentibus conservetur, & thure altaria secundum veteres & antiquas principum consuetudines venerentur, & si quis contra decreta sacratissimorum imperatorum venire tentaverit, aut conservare minime voluerit, diversis tormentorum generibus affligatur, eumque capitalem subire sententiam ex decreto senatus & principum Romanorum statutum est. Ex his colligi nequit, martyrium S. Firmini sub Decio & Valeriano statui, cum eadem dici possent sub Diocletiano, præsertim priusquam hic sub finem regni feralia decreta contra Christianos promulgaverat. Etenim, cum non abrogarentur defunctorum imperatorum decreta in Christianos lata, sed eorum exsecutio solum intermitteretur, poterant provinciarum præsides iis decretis uti, iisque revera subinde utebantur ad Christianos persequendos. Locus igitur exponendus est de edictis Decii & Valeriani dudum defunctorum, nec de utroque vivente imperatore exponi potest, cum simul non imperaverint. Qua de causa non debebat Tillemontius asserere, mortem S. Firmini martyris modo in Actis collocari sub Diocletiano & Maximiano, modo sub Decio & Valeriano, acsi id clarum esset; sed probare debuerat id sequi ex verbis allegatis, ne inconsequentias suas lectoribus obtruderet pro verbis Actorum.
[5] Objicit præterea, verisimilia non esse, quæ in Actis leguntur de quadraginta hominum millibus Pompeiopoli conversis a S. Saturnino, [aliæ leviores objectiones discutientur suo loco: elogium] multisque aliis in Gallia a S. Firmino ad fidem adductis. Ac demum multa alia ait in Actis occurrere, quæ eorum minuunt auctoritatem. An numerus conversorum nimium sit exaggeratus, aliisque nævis laborent Acta, examinari latius poterit ad XXV Septembris, quo colitur S. Firminus martyr. Nos interim leviusculis hisce objectionibus non absterremur, quo minus huc transferamus omnia, quæ de S. Firmino confessore in Actis prædictis leguntur. Ubi auctor narraverat corpus S. Firmini martyris sepultum esse a Faustiniano, quem Sanctus antea converterat, hæc deinde ad propositum nostrum subjungit: Faustinianus autem, quem antea memoravimus, qui & corpus beati Firmini martyris condidit, in amore & memoria beati Firmini martyris & confessoris, unicum filium suum, nomine Firminum nuncupavit, eumque sacris litteris imbutum, viris religiosis ad instruendum tradidit: qui postmodum sapientia, & doctrina in Galliarum partibus, velut clarissimus solis radius, omnibus enituit. Nam dum esset decorus eloquio, certissimus moribus, & castitate probus, omnibus Europæ ecclesiis pater & magister effectus est; & cum virtutum gradibus ad culmina ecclesiæ conscenderet, a Joanne Lugdunensis ecclesiæ antistite, ad episcopatus officium rapitur, per quem divina misericordia in sancta Ecclesia multa miracula ostendere dignatus est.
[6] Nam & ipse paralyticos multos ad pristinam sanitatem restituit, [S. Firmini confessoris ex Actis Martyris,] & filium Calisti patricii a febribus orationis virtute liberavit, vexatos a dæmonibus multoties per singula loca expurgavit, sicut ipse hodie meritis ipsius singulis se invocantibus, & in se sperantibus longe, lateque coruscat, qui & ecclesiam in honore sanctæ Mariæ Virginis construxit, in qua sanctus Firminus martyr & pontifex conditus esse traditur, & in qua Firminus episcopus suam sepulturam elegerat fieri. Sed cum dubium sit propter persecutionem, quæ tunc illic inundaverat, ubi sanctus Firminus martyr a Faustiniano claro depositus sit: dubium tamen non est ubi sanctus Firminus confessor & episcopus post multas virtutes ostensas, conditus est, ubi & sine dubio requiescere credendus est. Vixit autem annis quadraginta septem *, & sub die Kalendarum Septembrium feliciter a sæculo migravit, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre simul & Spiritu sancto vivit, & regnat per immortalia sæcula sæculorum. Amen. Explicit passio sancti Firmini episcopi & martyris. Præcipua hujus elogii difficultas est, quod inter episcopos metropolis Lugdunensis nullus reperiatur Joannes ante seculum XII. Nec ad Lugdunum Clavatum seu Laudunum recurrere licet, quod serius accepit episcopum. Lugdunum Convenarum jam tunc fortasse habuit episcopatum, sed ignoti sunt primi illius urbis episcopi. Verumtamen Joannes Lugdunensis episcopus Sanctum nostrum ordinasse dicitur etiam in Actis edendis. Fieri potest, ut Joannes prætermissus sit in catalogis antistitum Lugdunensium, nisi malimus suspicari errorem in episcopi illius aut ejus ecclesiæ nomen irrepsisse.
[7] [alterum ex Bellovacensi,] Aliud elogium Bellovacensis lib. 16, cap. 89 tradit his verbis: Per idem tempus (id est, imperante Gratiano, de quo egerat) Faustianus vir genere nobilis, non solum Ambianis, sed totius Galliæ præfectus erat. Hic unicum filium habuit, quem in honore & memoria sancti Firmini martyris Firminum nuncupavit. Qui bonæ indolis puerulus esse incipiens, ætatulam suam Domino consecravit. Cumque virtutum gradibus ad culmina ecclesiæ conscendere videretur, Ambianicis plebibus gratus episcopus ordinatur. Ubi qualem, quantumque se præstiterit, quis digne valeat explicare. Quis tantorum verborum copia instructus sit, ut cuncta ejus bona, ut decet, prosequi queat? Ab omni errore infidelitatis vanæ gentilium superstitionis urbe purgata, in loco, ubi corpus beati Firmini martyris tumulatum, ecclesiam sanctæ Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ construxit, quam populorum confluxus supremis honoribus muneravit. In qua dum in Paschali festivitate sacra pertractaret mysteria, cælis apertis, palmam Domini nostri Jesu Christi aspexit, quæ ejus vitæ sacrosancta chrismata beavit, qui de sacrosancti muneris visione, imo perceptione sacrificatus, ab omni inquinamento carnis & spiritus postmodum mansit illæsus. O quoties ob veritatis assertionem paratam habuit mortem, sed licet ei sors temporis præstare martyrium non potuerit, gloriam tamen martyrii non amisit, quia pro spe æternitatis jugiter laboravit. Insignis itaque virentibus miraculis coruscus Cal. Septembris migravit ad Christum.
[8] [tertium ex Petro de Natalibus:] Accipe & tertium elogium ex Catalogo Sanctorum Petri de Natalibus, qui lib. 7 cap. 137 sic habet: Firminus episcopus Ambianensis (urbis,) quæ ab ambitu fluminis Ambianum dicitur, ipsius civitatis oriundus, filius fuit Faustiani nobilissimi viri, qui in honorem sancti Firmini martyris filium suum Firminum vocavit … Hic bonæ indolis puer ætate procedente per incrementa virtutum crescens, factus est episcopus civitatis: qui populum verbo & exemplo in viam salutis direxit; & ab omni gentilitatis errore urbem purgavit; atque supra sepulcrum sancti Firmini martyris ecclesiam Dei Genitricis construxit & consecravit: in qua dum in die sancto Paschæ celebraret, cælis apertis, palmam sibi de supernis illapsam aspexit: & ab eo die ab omni carnis inquinamento & motu mundus permansit. Quievit in pace III Calen. Septembris, sepultus in ecclesia supradicta. Cui successerunt sancti Honoratus … & Salvius. Simile elogium contexuit Saussayus ad 1 Septembris. Addit tamen duo, primum quod in episcopatum successerit Eulogio secundo Ambianensium episcopo, uti omnes habent catalogi; alterum, quod præter ecclesiam supra sepulcrum S. Firmini martyris structam, quam cathedralem ab eo constitutam affirmat, aliam ab eodem ædificatam asserat his verbis: Beatæ insuper Virginis ædiculam condidit, ad quam succedente tempore sedes pontificia, senatusque ecclesiasticus translatus est. Verum secundæ hujus ecclesiæ cathedralis auctorem fuisse S. Firminum, nullibi lego apud antiquiores.
[9] Demum subjungo indicatas ante lectiones ex Breviario anni 1550, [compendium vitæ] cum omnia fere videantur continere, quæ de Sancto vivente sunt ceteris probabiliora. Quæ vero de urbe Ambianensi non recte dicuntur, corrigentur in annotatis ad Acta: Regnante Deo & Salvatore nostro Jesu Christo per secula, anno ab Urbe condita octuagesimo sexagesimo septimo Antonius * Pius cum filio suo Aurelio urbem condidit, quam ab adjacente flumine Somonobriam appellavit. Hanc divinis sacravit muneribus, muneravit opibus, viris nobilitavit belligeris. His vero fultam munificentiis Gratianus, magni quondam Valentiniani filius, suo eam post annorum multorum curricula præfecit dominio, imperialemque inibi sibi sortitus est dignitatem. Cui & nomen mutando indidit, & ab ambitu fluminum Ambianum eam nominare præcepit.
[10] Per idem tempus Faustinianus vir nobilis genere præfectoriam Ambianorum non solum administrabat dignitatem; [ex Breviario] verum etiam hierarchico totius Galliæ ordini præerat summus. Huic unicus erat Filius, quem in amore & memoria B. martyris Christi Firmini, documentis cujus & prædicationibus sanctis longe ante baptismatis gratiam perceperat, Firminum nomine nuncupavit. Qui puerulus erga parentes degens, & bonæ indolis esse incipiens, ætatulam suam Christo Domino consecravit. Traditus vero viris sapientibus & religiosis quotidie crescebat in bonis operibus. Perfectus itaque in Dei sapientia & doctrina, in Galliarum partibus velut solis radius omnibus enituit. Firminus igitur Dei cultor a beato viro Joanne Lugdunensis ecclesiæ antistite Ambianicis plebibus consecratus est episcopus. Sic ergo episcopatu suscepto, ad sedem Ambianicam remeavit, semper ad virtutum instantiam perseverans. Eamdem pauperibus curam, ut prius, solicitus gerebat. Semper enim in obsequiis pauperum, in diligentia peregrinorum, infatigabiliter perdurabat.
[11] In loco enim, qui ab antiquis dicitur Abladana, ubi corpus B. Firmini martyris a Faustiniano senatore tumulatum fuerat, [Ambianensi.] ecclesiam B. Virginis Mariæ construxit: in qua dum in Paschali solennitate divinum perageret Officium, palmam Domini ejus vice charismata beantis aspexit. Dum vero appropinquare profectionis salutarem diem sentiret, convocatis discipulis suis, dixit ad eos: Si me diligitis, Jesum semper amate, & præcepta ejus vestris mentibus figite: ego enim gradior viam carnis universæ. Commendo ergo in manus vestras hodie salutem animarum vestrarum. Hæc inter verba, supplicibus oculis cum manibus ad cælum elevatis, diu tacitam precem fudit. Deinde in vocem prorumpens, ait: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum. Sic enim ejus anima, sarcina carnis abjecta, atque a terrenis pressionibus liberata, hoc ordine ad suum læta devolavit Auctorem. Vixit autem beatus Firminus annos sexaginta septem; qui miraculis coruscans, sub die Calendarum Septembris feliciter migravit ad Christum. Sepultusque est honorifice in ecclesia beatæ Mariæ Virginis, quam ipse construxit, præstante Domino Jesu Christo, cui est cum æterno Patre & Spiritu sancto honor & gloria per infinita seculorum secula. Amen.
[12] [Notæ chronologicæ, quæ habentur in elogiis, explicantur,] Præcedentia elogia aliquot continent notas chronologicas, sed vagas & vix sibi cohærentes, imo in speciem contrarias. Hinc ætas Sancti certo determinari nequit. Primo Faustinianus sancti Confessoris pater conversus dicitur a S. Firmino martyre, ita ut ætas S. Firmini confessoris non debeat nimis amoveri a S. Firmino martyre. Hæc nota ceteris certior, cum habeatur ex Actis S. Firmini martyris. 20. Bellovacensis & Petrus de Natalibus cum Breviario ita loquuntur, acsi Faustinianus adhuc vixisset imperante Gratiano, quod verisimile non est, si sepelierit S. Firminum martyrem. Hinc quod dicitur per idem tempus, non tam preße videtur sumendum. 30. S. Honoratus tum hic a Petro, tum in elogio proprio, aliisque ibidem in Actis ejus citatis tom. III Maii pag. 612 & 613, dicitur S. Firmini confessoris successor. At S. Horonatus videtur floruisse circa finem seculi VI, aliis seculo VII jam provecto, ita ut illud intelligi non debeat de successione immediata, cum plures inter utrumque intercesserint, non nominati in catalogis antiquioribus, ut ibidem advertit Henschenius: Etenim, ait, ejusmodi catalogi videntur magna ex parte desumpti e litaniis & Martyrologiis ecclesiæ Ambianensis, in quibus notati erant episcopi, qui sanctitate floruerant, ceteris omissis, quorum memoria injuria bellorum aut negligentia majorum videtur intercidisse. Horum autem aliqui, ab aliis postea in notitiam revocati, ita indicantur: Leodardus, Audoënus, Edibius & Beatus, qui interfuit concilio Aurelianensi V, anno DXLVII habito. Hi omnes etiam reperiuntur eodem ordine apud Sammarthanos tom. 2 Galliæ Christianæ pag. 92, & apud Adrianum de la Morliere in Antiquitatibus Ambianensibus lib. 2. Subdit Henschenius: Memoratur ex vetustissimo Martyrologio ecclesiæ Ambianensis Deodatus episcopus, sed quando præfuerit, ignoratur. Hic igitur etiam inter S. Firminum & Honoratum sedere potuit, aliique etiamnum ignoti. Porro S. Honoratum & S. Salvium collocarunt Majores nostri cum Morlierio ante Berecundum, mortemque Honorati figunt circa annum 600, Salvii circa 615, nec paucas hujusce chronotaxis rationes allegant, quas vide tom. 1 Januarii pag. 704, & tom. III Maii pag. 612 & 613.
[13] [vixit probabilius Sanctus annis 67, & S. Firminus martyr passus est sub Diocletiano:] Quarto difficultatem parit, quod ætas Sancti diverso modo notetur in Actis. Namque Acta S. Firmini martyris edita tantum attribuunt Firmino confessori annos quadraginta septem, Acta propria annos numerant sexaginta septem. Dubium non est, quin Acta Martyris sint meliora; sed nec dubitare possum, quin alia hoc loco sint præferenda, cum certum sit, transcribentium incuria mendum irrepsisse in numeros. Deprehendi id in Mss. nostris: nam in uno notantur anni quadraginta septem, sicut apud Bosquetum; in alio vero Audomarensi sexaginta septem. Deinde Breviaria Ambianensia etiam notant annos sexaginta septem, eaque videtur communis olim fuisse opinio, quæ & rectius cohærere poterit cum chronotaxi danda. Laudatus mox Morlierius pag. 160 cum aliis quibusdam, quos nominat, longissimam Sancto nostro Vitam adscribit, non alia, opinor, de causa, quam ut melius impleret tempus omne, nec ullum in catalogo episcoporum relinqueret vacuum. Verum hæc ratio non sufficit. Malim ergo opinionem de ætate sexaginta septem annorum ut probabiliorem amplecti, donec quis inveniat certiora monumenta. 50. statuenda est mors S. Firmini martyris sub Diocletiano & Maximiano secundum Acta, & ante persecutionem generalem, quia in iisdem Actis mentio non fit edictorum Diocletiani, sed Decii & Valeriani. His prænotatis, neglectisque erroribus, qui de Attilæ & Vigilii temporibus leguntur in Actis, breviter ostendam, quid de ætate S. Firmini confessoris videatur probabilius statuendum.
[14] Sanctus natus esse potest circa annum 310, aut etiam annis aliquot serius, [ex dictis qualiscumque vitæ datur chronotaxis,] quia Faustinianus pater ei dedisse nomen Firmini dicitur in amorem & memoriam B. martyris Christi Firmini, cujus documentis longe ante baptismatis gratiam perceperat. Non igitur natus est Sanctus noster, vivente S. Firmino martyre, sed diu post ejus obitum, imperante verosimiliter Constantino, idque etiam suadet tempus initi episcopatus. Etenim Episcopus factus est post annum 347: nam inter utrumque Firminum ab omnibus medius statuitur Eulogius, qui fuit in concilio Coloniensi anno 346, in Sardicensi anno 347. Scio quidem non eamdem omnium sententiam esse de concilio Coloniensi seu Agrippinensi, illudque fictitium haberi ab aliquibus, sed nec eorum opinioni assentior, nec ex ea pendet assertio, cum Sardicense concilium saltem subsistat, ibique inter episcopos Galliæ subscripserit Eulogius, non alius utique ab Ambianensi. Porro Eulogius secundus episcopus Ambianensis statuitur passim, quia inter ipsum & S. Firminum martyrem nullus reperitur medius. Hinc verisimile est jam senem fuisse tempore Sardicensis concilii, ipsique non multis post annis successisse S. Firminum confessorem, forsan inter 350 & 360. Demum quot annis episcopatum gesserit, quove anno obierit Sanctus, antiqui non exprimunt. Martyrologium novum Parisiense ad marginem notat circa annum 390: Morlierius vitam ejus vellet producere usque ad 430, sed parum probabiliter.
[15] Si Sigebertus audiendus videretur, vitam Sancti producere deberemus usque ad medium fere seculi V: [& rejicitur opinio Sigeberti.] sic enim habet ad annum 382: Eo tempore præfecturam Gallicam ministrabat vir illustris Faustinianus, qui genuit Filium, quem ob amorem & memoriam beati Firmini martyris Firminum vocavit, (ecclesiæ) Ambianensis posteriori tempore episcopum. Verum clarum est, hæc ex Actis S. Firmini confessoris desumpta esse cum aliis, quæ præmittit de urbe Ambianensi, ideoque referri ad imperium Gratiani, quia de Gratiano Acta meminerunt, & mox subdunt: Per idem tempus Faustinianus &c. Credimus autem in Actis illius non alia de causa Gratiani imperatoris mentionem esse factam, quam quia imperio associatus est Ambiani anno 367, ejusdemque urbis, in quam beneficus fuit, nomen mutasse fertur. Verba vero illa Actorum: Per idem tempus Faustinianus … præfectoriam Ambianorum … administrabat dignitatem, quæ preße secutus est Sigebertus, non alio loco habemus, quam verba hominis tempora ubique perturbantis, sibique apertissime contradicentis, uti antea probavi. Hinc mortem S. Firmini circa imperium Gratiani collocandam censeo, nimirum circa annum 370 aut 380 aut etiam paulo serius: nam ætas 67 annorum & tempus obitus S. Firmini martyris non sinunt, ut ad tempora multo posteriora vitam sancti Confessoris producamus. Hisce Acta qualiacumque subjungo, ut deinde de cultu & reliquiis Sancti uberius disseramus.
[Annotata]
* in Ms. uno rectius sexaginta septem
* Antoninus
ACTA ANACHRONISMIS CONSPERSA
auctore anonymo
Ex Ms. Nicolai Belfortii, collato cum Ambianensi.
Firminus episc. conf., Ambiani in Gallia (S.)
BHL Number: 3012
[Varia de urbe Ambianensi,] Regnante Domino & Salvatore nostro Jesu Christo in secula, anno ab urbe condita octingentesimo sexagesimo septimo Antoninus Pius a cum filio suo Aurelio urbem condidit, quam ab adjacente flumine Somena, Somonobriam appellavit, eamdemque divis sacravit numinibus, muneravit opibus, viris nobilitavit belligeris. Erat quippe fœcunda terris, arboribus nemorosa, trapezetum b referta commerciis, ac memorato fluvio per diversos rivulorum flexus uno latere munita, qui piscium copiam civibus abunde ministrat, & muris non parvum noscitur præstare munimen. Hanc denique Gratianus, magni quondam Valentiniani c regis filius suo præfecit dominio, imperialemque inibi sortitus est sibi dignitatem, & nomine mutato ab ambitu fluminum Ambianum nominari illam præcepit.
[2] [ac Faustiniano Sancti patre: pia S. Firmini pueritia & adolescentia:] Per idem tempus, Faustinianus, vir nobilis genere, præfectoriam Ambianorum non solum administrabat dignitatem, verum etiam hierarchico totius Galliæ ordini præerat summus d. Huic unicus erat filius, quem in amorem & memoriam B. martyris Christi Firmini e (cujus longe ante documentis & prædicationibus, pristinis eliminatis piaculis, perfectionem baptismatis gratiæ, cum magno Christianorum gaudio percecerat) Firminum nuncupavit. Hic puerulus bonæ indolis, ætatulam suam Domino consecravit, atque viris sapientibus & religiosis a primæva ætate traditus, lectioni assidue adhærebat: & sagaci industria excedens pueriles annos, ævum adolescentiæ cum magna sollicitudine exercebat: & spiritus sapientiæ cum humilitatis gratia in ejus vultu resplendebat. Ecclesiarum conventiculis frequens intererat, & quæcumque ex divis * Scripturis recitabantur, avidissime hauriebat, & in corde suo recondita, cum absens esset, intentissime ruminabat. Perfectus denique sapientia & doctrina, velut clarissimus solis radius, in Galliarum partibus enituit: ferebat enim simplicitatem columbæ, ne cuiquam machinaretur dolos, habebat & serpentis astutiam, ne aliorum supplantaretur insidiis f.
[3] [ordinatio episcopalis,] Interea cum virtutum gradibus ad culmina ecclesiæ conscendere videretur, Gallicanis convocatis episcopis, communi decretum est consensu, quatenus Vir Domini, divino plenus spiritu, propter persecutiones g, quæ tunc Christiano populo imminebant, occiduas in partes ordinaretur episcopus. Firminus igitur inter catervas populi, inter agmina clericorum, inter choros psallentium a domino beatissimo viro Joanne episcopo Lugdunensi h, Ambianicis plebibus consecratus est episcopus. Qui, episcopatu suscepto, ad sedem Ambianensem remeans i, ad virtutis instantiam se exercens, constantissime in cœpto proposito perseverabat. Eadem in corde humilitas, eadem in vultu gravitas erat k, eadem dilectio fraterna, eadem mentis constantia permanebat; nisi quod episcopalis honor, qui cæteris pompæ fomentum subministrare solet, ei majus studium ad humilitatis virtutem exhibuit.
[4] Erat itaque doctrina præcipuus, devotione semper armatus, [virtutes variæ:] opere docens, in corrigendo vehemens, in diligendo ardens, in adversis patiens, protervos non armis, sed patientia vincens, & Christi jugo suavissimo subdens: in disciplinis mansuetus, ad ignoscendum paratus, in studiis assiduus, metu mortis sollicitus: in exequiis devotus, in misericordia gloriosus: excellenti ingenio præditus, pastor ecclesiæ providus, delictum proprium cavens, alienum ut suum lugens: in obsequiis erga pauperes & peregrinos infatigabiliter perseverans. Habebat enim sequestratum locum, in quem certis diebus egenos ac debiles intromittens, ipse, ut dudum consueverat, famulorum more satagens, satis eis devote serviebat. Singulis tamen diebus constitutum duodenarium numerum reficiebat, plerumque etiam cum eis pariter ad unam mensam convivans, ita dumtaxat, ut prius singulorum manibus aquam funderet, vinumque & panem manu propria præberet. Agebat hoc assidue: nam quod primum Deo vovit, nullis mundi negotiis obligavit.
[5] Hic idem Vir beatus, tantis operibus mirifice semper intentus, [iter Romanum ad limina Apostolorum,] divino fultus præsidio, Romam petiit. Ad quam cum pervenisset, sancto satiatus desiderio, dulcia liminibus Apostolorum imprimens oscula, diebus ecclesiarum circuibat loca, noctibus vero ad sacrosancta B. Petri redibat habitacula. Ejus interim fama sanctitatis audita a B. Vigilio l, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Apostolico, viro prudentissimo, honorifice est susceptus: mutuoque se ambo cum magna dulcedine charitatis sancti Pontifices sunt osculati. Gaudebat enim summus Pontifex de tanto Hospite; beatus vero Firminus de tali susceptore: atque inter hujusmodi gaudia, mox pro gratiarum actione divinis conspectibus obtulerunt Sacrificium. Missarum quoque solemnia celebrantes, sanctis precibus pariter diutissime insistebant.
[6] Facto autem apud illum triennio, sanctus Firminus sibi augere labores pro Christo desiderans, [unde dicitur rediisse cum potestate legati apostolici:] confessus est B. Vigilio Papæ, se velle regredi ad occiduas partes. Qui cernens in eo omne sanctitatis studium, tradidit ei omnem potestatem Apostolicæ dignitatis: quatenus ecclesiæ, quæ longe lateque ab Attila m Hunorum rege ferocissimo per Europam eversæ fuerant, ejus sagaci ingenio ad divinum repararentur cultum. Valedicens itaque B. Firminus summo Pontifici, omnibusque jam dictæ urbis præsulibus, regreditur ad beatum Joannem ordinatorem suum. Cui cum retulisset, quomodo summus Pontifex tradidisset sibi arcem summi pontificii Europæ ecclesiarum, quæ ab Attila dirutæ fuerant, B. Joannes: Perge, inquit, frater charissime, lux decusque ecclesiæ, & ut prudens speculator a Domino constitutus, prædica verbum, insta opportune, importune, arguens, obsecrans, increpans, in omni patientia & doctrina, suavem semper habens de iis, quæ Dei sunt, vel allocutionem plebis, vel collationem fraternæ familiaritatis, ut gentis ferocissimæ pacem teneas, & copiosum populum ad fidem convertas.
[7] [ecclesiam construit supra corpus S. Firmini martyris;] His verbis B. Firminus in Christi confortatus gratia, Europeas n peragrans ecclesias, ordinavit episcopos, presbyteros, diaconos: insuperque eliminata omni spurcitia, sancta reparavit loca, docens populum ad ecclesiam coire, monasteria instruere, atque in bonis actibus Deo sedulo servire. His omnibus rite perfectis, Ambianicam postremo aggressus est urbem. Qua ab omni infidelitate & gentilium superstitione purgata, in loco, qui ab antiquis dicitur Bladana o (ubi corpus B. martyris Firmini a Faustiniano senatore pariterque ordinario tumulatum fuerat) ecclesiam B. Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ construxit, populorum quam confluxus supremis muneravit honoribus.
[8] [miraculis coruscat,] In quæ dum Paschali solennitate festivum perageret Officium, sacraque pertractaret Mysteria, cœlis apertis, palmam p Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi aspexit, quæ ejus vice sacrosancta beavit charismata. Ipseque tanti muneris visione, imo perceptione sanctitatis, ab omni inquinamento carnis & spiritus, postmodum mansit illæsus: & in eadem civitate per eum Deus multa ostendere dignatus est miracula q. Nam paralyticos plurimos sanitati restituit, & filium Callisti patritii a febribus orationis virtute liberavit. Vexatos a dæmonibus multoties per loca singula expiavit: sicut usque hodie merita ipsius singulis eum invocantibus & per eum sperantibus, longe lateque coruscant.
[9] [verbum Dei prædicat gentibus finitimis] Cæterum pastoris cura sollicitus, lustrabat urbes & municipia sibi commissa: quem Morinenses r, Pontinenses, Vinniacenses s Talaonenses t quoque, atque Caldenses u, & barbari quique circa maris littora degentes (quos velut in extremis remotos nullus adhuc prædicationis vomer sulcaverat) primum cum hostili animo & perversa mente susceperunt. Postmodum vero, cum paulatim verbum Dei insinuare cœpisset, pars maxima trucis & barbari populi, relictis idolis, Christo subjecta est. Sicque fana eorum nonnulla destruxit, idola quoque diversi generis, ubicumque invenit, funditus subruit. Inter hæc autem cum semper sobriam ac religiosam teneret disciplinam, frequenter nihilominus ab ingrato & perfido populo lacessitus est, & pene usque ad contumeliam provocatus: sed accepta doctrina minime quiescens, subtilitate inenarrabili, blande atque composite, animos barbarorum, de spe futura nihil sollicitos, ad amorem Dei stimulabat.
[10] [magno cum fructu:] Unde ipsi, qui eum primo, ceu ferocissimæ bestiæ, discerpere cupiebant, postmodum ejus attendentes bonitatem ac mansuetudinem, imitatores ejus fieri cupiebant x. Nec erat ejus fama contenta circumjectas tantum Gallias illustrare: sed exteras utique provincias implebat, meritorum gratia præcurrente. O quoties ob veritatis assertionem, paratam habuit mortem, fecissetque satis votis, si contulisset sors temporis. Sed licet ei ratio temporis non potuit præstare martyrium, gloriam tamen martyris non amisit, qui pro spe æternitatis jugiter laboravit.
[11] [ægrotus postrema dat suis monita,] Cum jam propinquare profectionis salutarem diem sentiret: convocatis discipulis, quos jam, etsi non spiritu, corpore tamen incipiebat relinquere orphanos, sic ad eos exorsus est: Ultimam, dilectissimi, parvitatis meæ sententiam, ultima amatoris vestri suscipite verba. Si me vicaria dilectione amatis, divina jussa adimplere contendite, Jesum semper suspirate, præcepta ejus vestris mentibus figite. Si vere mei amatores estis, Christi nomen, sicut & ego, amate, Dei tremenda judicia jugiter formidate, & quales eritis in die judicii præsentandi, sollicite pensate. Ego enim secundum eloquia Scripturarum viam universæ carnis ingredior. Commendo ergo hodie in manus vestras salutem animarum vestrarum: mementote admonitionum mearum, & cogitate singuli de vobismet ipsis.
[12] Hæc inter verba, supplicibus oculis cum manibus ad cœlum elevatis, [ac pie moritur.] diu tacitam precem fudit, deinde prorumpens in vocem, ait: Memento mei, qui solus sine peccato es, Christe redemptor mundi. Tu semper fuisti protector meus, adjutor meus: in manus tuas, Domine Jesu, commendo spiritum meum. Sancta ergo ejus anima, sarcina carnis abjecta, hoc ordine ad suum læta revolavit Auctorem. Vixit venerandus & magnificus præsul B. Firminus annos sexaginta septem, insignis virtutibus & miraculis. Sub die Calendarum Septembris migravit ad Christum, sepultusque est cum magnifico honore in ecclesia S. Dei Genitricis, quam ipse construxit; ubi recta fide petentibus beneficia illius clarescunt, præstante Domino & Salvatore nostro Jesu Christo, cui est cum æterno Patre & Spiritu sancto virtus, honor, gloria & imperium per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Longe ante Antoninum Pium ejusque filium adoptivum Marcum Aurelium condita erat urbs Ambianorum, quæ modo Ambianum ac Gallis Amiens vulgo vocatur. Antiquum urbis nomen erat Samarobriva, eoque usi sunt Cicero, Cæsar, Ptolemæus, aliique, quorum verba videre est apud Cellarium in Notitia orbis antiqui lib. 2, cap. 3, pag. 171, ubi tamen corrupte habet Samarobrina, & pag. 244, ubi recte scribit Samarobriva, vocis etymon sic exponens: Nomen urbis a Samara amne est, medio ævo Somena vel Sumina, nunc Somme dicto; & briva vel briga, quod pontem Celtis significabat. Nomen urbis initio mutatum est cum nomine fluvii. Hinc in Actis Somonobria, & in alio Ms. Somanobria. Verum gentis nomen urbi deinde datum, urbsque Ambiani dicta apud Ammianum Marcellinum lib. 15 cap. XI. Ex dictis liquet, ab Antonino Pio urbem illam non conditam. Et vero non imperabat Antoninus anno Urbis conditæ 867, sed Traianus. Nihilo certiora sunt, quæ de mutato per Gratianum nomine deinde sequuntur, cum Ambianos urbem jam vocaverit Marcellinus, qui nihil habet de nomine mutato. Recentiores quidem volunt Ambianensem urbem ab Antonino auctam, beneficiisque affectam a Gratiano, sed nihil adducunt nisi verba Sigeberti ad annum 382, quæ ex hisce Actis videntur desumpta, & sunt talia: Civitatem, quam Antoninus Pius cum filio Aurelio condidit, & Sommonobriam ab adjacente flumine appellavit, Gratianus imperator suo dominio mancipatam, mutato nomine, Ambianis ab ambitu fluminum fecit vocari. Futilis est etymi ratio, cum flumina undique non circumdent Ambianos, sed gentis nomen urbi impositum.
b Trapezita dicitur alias mensarius aut numularius, Gallis banquier. Ab hac voce Græca, Plauto etiam usitata, vox mendose deducitur acsidiceretur trapezitarum.
c Valentinianus I Gratianum filium imperio associavit Ambiani anno 367.
d Hoc rursum non modo videtur incertum, sed etiam parum probabile. Certe titulos tantos non habet Faustinianus in Actis S. Firmini martyris.
e Varia de S. Firmino martyre diximus in Commentario. Ejus Acta dabuntur ad 25 Septembris.
f Additur in alio Ms.: Dignum quoque in cunctis habebat ingenium, & facile loquebatur & pure.
g Non aliæ videntur designari persecutiones quam Arianorum: nam Constantius imperator Arianus, defuncto Constante fratre Catholico, victisque tyrannis, acrius cœpit persequi episcopos Catholicos. Hinc anno 356 ex concilio Biterrensi in exsilium missus est S. Hilarius Pictaviensis episcopus. Deinde episcopi Galliæ convenerunt anno sequenti ad synodum loci incerti, in eaque rejecerunt transmissam sibi formulam Sirmiensem. Colliguntur hæc ex S. Hilarii libro de Synodis, quem ad episcopos variarum Galliæ provinciarumscripsit anno 358: nam inter alia num. 2 sic habet: Beatæ fidei vestræ litteris sumptis, .. gratulatus sum in Domino incontaminatos vos & illæsos ab omni contagio detestandæ hæreseos perstitisse, … & missam proxime vobis ex Sirmiensi oppido infidelis fidei impietatem non modo non suscepisse, sed nuntiatam etiam significatamque damnasse. Tempus horum omnium probat Tillemontius tom. 7 Monument. nota 5, 6, 7 & 8 in S. Hilarium. Porro, si S. Firminus consecratus est propter persecutiones, & Gallicanis convocatis episcopis, ut dicunt Acta, non videtur ulli tempori ejus consecratio probabilius alligari posse, quam tempori hujusce concilii. Verumtamen, quia & alii circa idem tempus episcoporum Galliæ congressus contingere potuerunt, res manet incerta.
h Inter antistites Lugdunenses nullus circa hæc tempora notus est Joannes; uti antea monui. Verissimus præerat isti ecclesiæ anno 347, quando subscripsit concilio Sardicensi; S. Justus eamdem ecclesiam regebat anno 374, quo fuit in concilio Valentino. Inter hos Joannes medius esse debuit, nisi error sit tum in hisce, tum etiam in Actis S.Firmini martyris. Certe cum nulla post annum 347 sit Verissimi mentio, nulla Justi ante annum 374, nihil obstat, quo minus Joannes aliquis in cathedra Lugdunensi sedere potuerit ad annos non paucos; eoque præcise tempore, quo ordinatus est S. Firminus.
i In alio Ms. hæc adduntur: Qualem se demum quantumque præstiterit, quis digne valet explicare? aliaque similia, quæ recensere omnia non est necesse.
k Ibidem rursum hæc interposita: Eamdem pauperibus curam, eamdem, ut prius, solicitudinem gerebat. Alia quædam mox sequuntur leviter mutata aut addita, sed operæ pretium non est notare tam levia.
l Si vere Romam profectus est Firminus, non invenit ibi Vigilium Papam, sed vel Liberium vel Damasum, qui præfuerunt eo tempore Romanæ Ecclesiæ: sed ipsum iter Romanum incertum videtur; & ne probabile quidem est, quod postea dicitur, triennio Romæ mansisse, & tanta cum potestate, quanta describitur, reversum esse.
m Alius hic anachronismus, ut jam dictum in Commentario.
* al. divinis
n Vehementer suspicor, omnia illa, quæ hic biographus narrat de potestate Sancti accepta a summo Pontifice, de peragratione ecclesiarum Europæ, de ordinatione episcoporum, aliaque similia, quæ sunt incredibilia, per conjecturam male fundatam ex Actis S. Firmini martyris fuisse conficta. Etenim in dictis Actis hæc leguntur verba de Sancto Confessore: Nam dum esset decorus eloquio, certissimus moribus, & castitate probus, omnibus Europæ ecclesiis pater & magister effectus est. Hæc non sine exaggeratione aliqua dicuntur de auctoritate Sancti, scientia virtutibusque parta, quæ ad varias Europæ partes se poterat extendere litterarum commercio. Verum scriptor inconsideratus eadem transtulit ad potestatem in alienas ecclesias, indeque videtur deduxisse Sanctum nostrum ad summum Pontificem, a quo ejusmodi potestatem obtinuisset.
o Locus in Actis S. Firmini martyris & in aliis monumentis vocatur Abladana. Tot autem monumenta testantur, hanc ecclesiam a S. Firmino confessore ædificatam, ut ea res nullum patiatur dubium, ut probabimus in Gloria posthuma.
p Hoc miraculum minus est certum, quia de eo nihil legitur in Actis S. Firmini martyris, imo ab alio ad Sanctum nostrum translatum videtur, nisi duobus contigerit, ut voluerunt aliqui. Certe in Vita S. Honorati Ambianensis episcopi apud nos tom. 3 Maii pag. 613 de eo Sancto sic habetur: Quadam enim die, cum vir Dei tractaret in altari Dominici Corporis Sacramentum, videre meruit palmam Domini consecrantis. Quod ibi in annotatis lit. b de S. Honorato etiam dicitur ex Vita S. Salvii, & ex gemina Historia inventionis S. Firmini martyris, in quarum altera item additur: Ab omni inquinamento carnis ac Spiritus postmodum mansit illæsus.
q Plus fidei merentur sequentia miracula, cum eodem modo referantur in Actis S. Firmini martyris, adductis in Comm. num. 5.
r Populi enumerati videntur revera fuisse sub episcopatu Ambianensi tempore S. Firmini. Certe Morini, qui partes maritimas incolebant inter Scaldim & Samaram seu Somonam flumina, necdum eo tempore habuisse leguntur episcopum. Pontivus comitatus, Pontium quandoquedictus, & Pontiu, nunc vulgo le Pontieu, a quo Pontinenses vocat, in alio Ms. Pontinienses, hodie etiam est sub Ambianensi episcopo.
s Vinniacenses, in alio Ms. Vimacenses. Populi indicantur pagi Vinemaci, de quo agit Valesius in Notitia Galliarum pag. 612. Pagus variis nominibus vulgo Vimau, Vitmau, Vitnau & Wimnau, nunc le Vimeu, dictus reperitur. Latine quoque variatur nomen: nam Usuardus, inquit, & Ado in Martyrologiis pagum Vimnacensem super Somnam fluvium appellant in finibus Ambianorum, alias pagum Vimacensem. Situm hujus pagi idem indicat his verbis: Inter Ausciam & Suminam fluvios jacet, seu inter Tellau & Pontiu pagos.
t Taraonenses, in alio Ms. mendose, ut videtur, Thalaonenses, sunt pars Morinorum, quorum urbs primaria Taruanna, Teruanna & Taruenna, Gallis Teroüanne, sedem episcopalem deinde habuit, donec penitus excideretur.
u Per Caldenses, uti in utroque est Ms., designati videntur incolæ pagi Caletensis corrupto nonnihil nomine. Habebat quidem jam episcopum suum urbs Rotomagensis, cui pagus Caletensis, nunc vulgo le Pais de Caux, si totus consideretur, erat vicinior; sed, cum illi fortasse pagani adhuc essent, potuit in partem laboris venire S. Firminus, & excolere Caletenses Ambianis viciniores.
x Accipe quædam in alio Ms. addita hoc loco; qualia & aliis locis dixi inserta a quodam, qui phrasim pleniorem facere conatus est: Quis enim esset tam obstinatus, qui ejus modestiam intuens, non confestim admirando obstupesceret? Aut quis arrogans sobriam ejus vitam considerans, non illico ad æquitatem semetipsum converteret? Crescebat in eo nimirum quotidie opinio familiarium virtutum: seminabat in plebem verba veritatis fructu fidei redundantia, sufficienti sale condita, & velut aromaticis unguentis infusa.
GLORIA SANCTI POSTHUMA.
Firminus episc. conf., Ambiani in Gallia (S.)
BHL Number: 3014
§ I. Sanctus sepultus in ecclesia B. Mariæ Virginis, quam ipse construxerat, ibidem miraculis claret, & colitur a seculo saltem VI: exponitur controversia nuper agitata de hodierna sacri corporis possessione.
[Sanctus sepultus in ecclesia a se constructa, ibique cultus ante seculum VII;] Sanctum Firminum confessorem sepultum esse cum magnifico honore in ecclesia sanctæ Dei Genitricis, quam ipse construxit, habent Acta mox data sub finem. Idem asseritur in Actis S. Firmini martyris, quorum verba dedi in Commentario num. 5, ubi additur: Dubium .. non est, ubi S. Firminus confessor & episcopus post multas virtutes ostensas conditus est, ubi & sine dubio requiescere credendus est. Fulgebat quoque miraculis Sanctus: hæc enim de eo præmittuntur verba: Sicut ipse hodie meritis ipsius singulis se invocantibus & in se sperantibus longe lateque coruscat. Præterea ex vocibus, invocantibus & in se sperantibus, colligitur sanctum Confessorem jam venerationi fuisse fidelibus, dum hæc auctor scribebat; & verosimiliter jam cultus ille diu viguerat, cum de eo non loquatur, ut de re nova. Porro clarum est, Acta illa exarata esse ante translationem corporum utriusque Firmini, quam contigisse circa annum 613, infra ostendemus. Non videtur igitur dubitandum, quin ante seculum VII coleretur Sanctus ab Ambianensi populo. Sed revertamur ad locum sepulturæ.
[2] [nec de loco sepulturæ videtur dubitandum;] Inventio corporis S. Firmini martyris apud Cointium ad annum 687 num. 17 de loco sepulturæ utriusque Firmini sic habet: Sciebat vero (S. Salvius) quod (S. Firmini martyris corpus) in ecclesia beatæ Mariæ Virginis requiescebat, quam beatus Firminus confessor Christi construxerat: qui & pro sorte nominis & pro merito dignitatis in hac civitate clarissimus extitit pastor, & in ipsa ecclesia suam elegerat fieri sepulturam. Porro non nemo dubitationem movit, an revera in eadem ecclesia sepultus sit Sanctus Confessor, quia tum hic, tum in Actis S. Firmini martyris, solum dicitur in ipsa ecclesia suam elegerat fieri sepulturam, & non clare, in ipsa sepultus est. Verum frivola est hæc vitilitigatio: nam addidissent iidem scriptores, alio loco sepultum esse, si id factum fuisset. Quin imo suspicor, scriptores illos non aliunde scivisse, electam ibi a Sancto sepulturam, quam quia ibidem noverant sepultum. Hinc in Actis propriis, a Petro de Natalibus, & in variis Breviariis Ambianensibus clare dicitur sepultus in ecclesia, quam ipse construxit supra corpus S. Firmini martyris, in cœmeterio videlicet patris sui Faustiniani extra urbem Ambianensem: Faustinianus enim sepeliverat S. Firminum martyrem, ut hujus Acta, in suo cœmiterio, quod Abladana dicitur.
[3] Hanc ecclesiam B. Mariæ Virginis nomen deinde mutasse, [ecclesia illa primum B. Mariæ Virgini sacra, nunc S. Acheoli dicitur:] ac dici cœpisse S. Acheoli, vulgo S. Acheul, cujus corpus forsan eo translatum fuerat, abunde ostendi potest. Rorico episcopus Ambianensis ecclesiam illam anno 1085 concessit Canonicis Regularibus S. Augustini, qui illam etiamnum possident cum celebri ejusdem nominis abbatia prope Ambianum. Instrumentum donationis, quod editum est apud Labbeum tom. 10 Conciliorum col. 407, apud Acherium tom. 2 Spicilegii pag. 60, & apud Sammarthanos tom. 4 pag. 7, sic habet: Rorico … humilis præsul Ambianensis… Ecclesiam quamdam, quam B. Firminus confessor, dum primitus hanc urbem a cultu dæmoniacæ servitutis erueret, & per salutis lavacrum idem ipse paranymphus cælestis virginem castam, maculam non habentem aut rugam, uni viro Christo copularet, in honore sanctæ & perpetuæ Virginis fundavit; postea vero a sanctis martyribus Aceo & Acheolo antiquitatis nostræ tempore sibi nomen optavit, … ab omni reditu episcopi ministrorumque ejus liberam esse decernimus, & in ea clericos, qui canonice & regulariter Deo serviant, deputamus &c. Primo ergo ecclesia illa B. Mariæ Virgini dicata fuit, deinde SS. Achei & Acheoli nomen assumpsit, ac demum Acheoli nomen prævaluit. Porro dubitatio hic aliqua esse posset propter ea, quæ de S. Firmino adduntur, utrum per vocem confessor non esset intelligendus S. Firminus martyr, qui primus fuit episcopus Ambianensis, & deinde confessor & martyr in eodem diplomate vocatur, nisi ex ipsis sancti Martyris Actis ostenderetur, ecclesiam antiquam B. Mariæ Virginis non a Firmino martyre, sed a Firmino confessore esse conditam. Hactenus de loco Sancti sepulturæ, quæ acri controversiæ occasionem præbuit. Verum priusquam sacri corporis translationes discutiamus, de memoria ejus in Martyrologiis breviter agemus.
[4] Non invenio Sanctum nostrum commemoratum ab ullo ex antiquioribus martyrologis. [memoria Sancti in Fastis sacris 1 Septembris,] Variis tamen antiquiorum Martyrologiis memoria ipsius addita reperitur. Imprimis Hieronymianum tom. 2 Spicilegii recusi ad 1 Septembris sic habet: Ambianis civitate, depositio sancti Firmini episcopi & confessoris. Corbeiense apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col.ecentiore manu ad eumdem diem: Et sancti Firmini confessoris & episcopi. Kalendarium Corbeiense ibidem Col. Ambianis Firmini episcopi. Pluribus codicibus Usuardinis adjuncta est ejusdem Sancti memoria. Pauca e multis, quæ in Usuardo nostro videri possunt, accipe elogia. Codex Ambianensis: Ambianis transitus beati Firmini episcopi & confessoris, qui inter cetera bonitatis suæ insignia, dum Corpus Domini sacraret in terris, manum illius meruit videre in cælis. Editio Lubeco-Coloniensis: Civitate Ambianensium, depositio sancti Firmini episcopi & confessoris. Hic tanta scientia & sanctitate floruit, quod omnium Europæ ecclesiarum doctor & rector efficeretur; deinde episcopus ecclesiæ Ambianensis: & completis annis ætatis suæ quadraginta septem, ad Christum transiens, sancto fine quievit. Qui sepultus in ecclesia beatæ Mariæ Virginis juxta corpus prædecessoris sui, sancti martyris & antistitis Firmini, cujus nomen ipse sortitus est. Quæ in hisce elogiis dubia sunt aut falsa, jam ante discussimus. Grevenus rectius hoc dedit elogium: Ambianis, sancti Firmini episcopi & confessoris, qui a patre Faustiniano, viro nobili, ad honorem sancti Firmini Ambianensis episcopi martyrisque gloriosi, quem ipse sepelierat, Firmini nomine vocatus est. S. Firminum etiam commemorat Florarium nostrum Ms. his paucis verbis: Ambianis sancti Firmini episcopi & confessoris. Hæc omnia ad 1 Septembris, quo celebratur Ambiani festivitas sancti Confessoris magna cum solemnitate, ut patebit per decursum.
[5] [& aliis etiam diebus; translatio 10 Januarii, & 21 Martii memorata.] Aliis quoque diebus annuntiatur Sancti memoria, videlicet XVIII & XXX Augusti, prout apud nos declaratum est in Prætermissis ad eosdem die. Ghinius eumdem amplo elogio exornat ad XXIII Octobris; sed hisce non immoror: Consecratio ejus & ordinatio in Martyrologiis Ambianensibus notatur XIX Augusti, ut annotavit Bollandus ad Vitam Ms., sed ignoro, quo dies ille consecrationis nitatur fundamento. Variis etiam diebus annuntiatur S. Firmini confessoris translatio. Hæc ex Martyrologiis Ambianensibus notavit Bollandus: IV Idus Januarii Ambianis translatio corporis S. Firmini episcopi & confessoris. Translationem die hoc X Januarii diu celebratam fuisse videbimus. Additur die XXI Martii his verbis: XII Cal. Aprilis translatio S. Firmini episcopi & confessoris. Translationem ad diem posteriorem in Usuardino codice Ambianensi item invenit Sollerius hisce verbis memoratam: Ipso die, translatio S. Firmini episcopi & confessoris. Ad diem vero X Januarii non quidem reperit eam in suo Ambianensi, sed in Remensi ecclesiæ SS. Timothei & Apollinaris, ubi hæc sunt verba: Ambianis, translatio corporis sancti Firmini episcopi & confessoris. Addit editionem Molani, quæ sic habet: Ambianis, translationis sancti Firmini episcopi & confessoris. Translationem die X Januarii commemorarunt plures alii, qui in Prætermissis ad eumdem diem breviter sic indicantur: S. Firmini confessoris, episcopi Ambianorum tertii, translatio celebratur hoc die, ut ex Saussaio, Galesinio, Ms. Florario, aliisque Martyrologiis constat. Hinc colligo, duas saltem translationes ab Ambianensibus celebratas fuisse, uti bis translatum fuisse Sancti corpus infra probabimus. Reperitur demum memoratus Adventus reliquiarum in basilica S. Quintini non solum S. Firmini confessoris, sed & multorum Sanctorum, quorum reliquiæ fuere Ambiani, ut videre est in Prætermissis ad XXI Maii: verum hæc intelligenda sunt de ossibus quibusdam, non de totis corporibus. Hisce expeditis, occasionem obortæ controversiæ de possessione corporis S. Firmini confessoris breviter explicabo.
[6] Nullus a multis seculis dubitaverat, quin hujus Sancti corpus translatum esset, ac servaretur in ecclesia cathedrali Ambianensi: idque & monumenta plurima testabantur, [Translatio corporis, quæ pro certa fuerat habita, ob inventa quædam sepulcra,] & festivitas translationis longo tempore celebrata, & lipsanotheca quotannis circumferri solita, omnium animis alte impresserant. Verum translatio illa & possessio ecclesiæ cathedralis, etiamsi certa videantur, & pro indubitata fuerit habita usque ad finem fere præcedentis seculi, graviter oppugnari cœpta est anno 1697. Occasionem controversiæ præbuerunt inventa anno 1697, X Januarii in ecclesia S. Acheoli sepulcra, de quibus Mabillonius in Opusculo de Cultu Sanctorum ignotorum, recuso inter Opera posthuma tom. 1 pag. 279, sic loquitur: At longe venerabilior est alia inscriptio, quæ cum aliis fere obliteratis, anno MDCXCVIII (lege 1697) ineunte, detecta est Ambianis in suburbana sancti Acheoli martyris basilica, quam occupant Canonici Regulares reformatæ congregationis Gallicanæ. Illic, dum ad novi altaris fundamentum humus erueretur, detecta sunt quinque sepulcra prope tumulum sancti Firmini episcopi & martyris, qui pone vetus altare positus erat. Duo ex illis hinc & inde posita: unum ad latus Euangelii absque inscriptione, & alterum ad latus epistolæ cum inscriptione, quæ Eulogii Ambianorum secundi episcopi, & proximi ejus successoris S. Firmini confessoris esse creduntur. Ante altare tres alii tumuli reperti, unicus cum inscriptione, nempe Faustiniani, ut ex inscriptionis fere deletæ relictis vestigiis non sine fundamento conjiciunt. Deinde post relata quædam ex Actis de Faustiniano, & utroque Firmino in eadem ecclesia sepulto, hæc addit: Prædicta monumenta cum magno pietatis sensu lustravi; at Faustiniani, ut creditur, tumuli inscriptionem vix legere potui.
[7] Inventis hisce tumulis, cum in uno ex illis aliqui putarent se legere nomen Firminus, [negari cœpta est anno 1697: hinc gravis exorta controversia,] illeque tumulus ossa contineret humana, facile crediderunt, ossa illa esse S. Firmini confessoris. Accessit rumor falsus, qui opinioni isti pondus addidit: nam sparsum fuit in vulgus, lipsanothecam, in qua corpus Sancti servabatur in ecclesia cathedrali, apertam fuisse, vacuamque prorsus repertam. Apparuit igitur eodem anno dissertatio Gallice ab auctore anonymo scripta, cujus erat titulus: Epistola ad curiosum de antiquis tumulis, repertis X Januarii anni MDCXCVII sub altari principe cujusdam ecclesiæ, quæ olim erat cathedralis Ambianensis. Conabatur anonymus iste ostendere, unum ex quinque tumulis esse S. Firmini confessoris, ossaque ejus numquam ex eo sepulcro fuisse amota. Verum, cum non modo malam defenderet causam, sed etiam non satis se continuisset intra modestiæ limites, dissertatio seu Epistola illa eodem anno prohibita est ab illustrissimo Ambianensi episcopo Henrico Feydeau de Brou, qui decreto dato XX Julii illam gravi censura perstringit, & simul breviter refutat. Attamen non tam cito litibus hisce finis est impositus: nam causam Canonicorum Regularium S. Acheoli propugnandam suscepit Joannes Baptista Thiers, vir scriptis suis orbi litterario non ignotus. Edidit ille anno 1699 Dissertationem item Gallicam, quam mox suppressit Consilium status publici, decreto hunc in finem dato XXVII Aprilis ejusdem anni. At, cum hujusce Dissertationis exemplar pervenisset Leodium, ibidem eodem anno recusa est Dissertatio, eodemque anno huc missa, nescimus a quo. Titulus hic præfixus: Dissertatio de loco, ubi nunc quiescit corpus S. Firmini confessoris, tertii Ambianensis episcopi.
[8] [variaque contra translationem scripta, sed eadem solide propugnata.] Dissertationi huic, quæ plenior est affectata eruditione, miraque sui auctoris fiducia, quam argumentis solidis, nullus respondit usque ad annum 1711. Eo demum anno causam ecclesiæ cathedralis Ambianensis uberius defendere aggressus est Nicolaus de Lestocq doctor Sorbonicus ac canonicus Ambianensis Theologicis præfectus. Hic Gallice edidit Opusculum sub hoc titulo, Dissertatio de translatione corporis S. Firmini confessoris &c., in quo preße ac solide probat, corpus S. Firmini translatum fuisse, servarique in ecclesia cathedrali Ambianensi, & sic ad argumenta adversariorum suorum respondet, ut nullum videatur relinquere dubium, quin corpus Sancti possideat ecclesia cathedralis. Quievissent hic defensores inventi recenter sepulcri, si quiescere posset assumptum semel patrocinium opinionis præconceptæ. Obierat interim Thiersius, ejusque æque ac Anonymi arma, quæ numquam satis cohæserant, penitus erant confracta. Anonymus tamen, etiamsi nihil solidæ rationis in rem suam proferre posset, silere omnino noluit; sed responsionem ad Dissertationem Lestoquii adornavit, eamque inscripsit Umbram Thiersii. Verba inania, quæ personata illa Umbra profuderat, altera dissertatione facile refutavit Lestoquius. Opposuit rursum Anonymus Observationes criticas, quas similiter Lestoquius confutavit. Demum aperta est arca, qua claudebatur sacrum S. Firmini confessoris corpus, cumque illud in arca repertum fuisset cum instrumento translationis postremæ, finis diuturnæ liti fuit impositus. Hæc præmittere visum est, antequam narrarem sacri corporis translationes: nam sic eas referre statui, ut præcipua Lestoquii argumenta sim allaturus, & cavillationes ejus adversariorum breviter refutaturus.
§ II. Prima corporis translatio: ecclesia, in quam translatum, & tempus hujusce translationis inquiruntur.
[S. Salvius corpus transtulit in ecclesiam a se conditam: qua combusta anno 1218,] Vita S. Salvii Ambianensis episcopi apud nos tom. 1 Januarii pag. 706, relata prius inventione & translatione S. Firmini martyris, ad propositum nostrum subjungit ista: Sed & sanctos Dei Firminum episcopum & confessorem, Aceum quoque & Aceolum martyres Christi, in crypta Orientali verenter condidit, & decenter exornavit. Ad quam ecclesiam translatæ sint sacra hæc corpora, idem scriptor innuit paulo ante, ubi hæc habet: Ecclesiam denique, quæ necdum in loco erat, digno opere construxit, & in principis Apostolorum B. Petri honorem, nec non & doctoris gentium S. Pauli verenter beavit. Nam mox dicit corpus S. Firmini martyris collocatum esse in ecclesia, quam ipse beatissimus præsul Salvius construxerat, in crypta Orientali, in qua & aliorum corpora condita deinde affirmat. Non superest hoc tempore ecclesia illa SS. Petri & Pauli a Salvio exstructa: neque id mirum, cum eamdem subierint sortem omnes fere antiquiores ecclesiæ Ambianenses, testante Morlierio lib. 1 pag. 90, nullam fere superesse, quæ quingentis aut sexcentis annis antiquior erat, dum ille scribebat. Lestoquius in Dissertatione 1 cap. 1 affirmat dictam ecclesiam incendio consumptam fuisse anno 1218, fundamentaque novæ ecclesiæ cathedralis, quæ hodieque magnifica subsistit, jacta fuisse anno 1220 per Everardum Ambianensem episcopum. De consumpta per incendium ecclesia cathedrali, inchoataque per Everardum alterius structura consentit Morlierius pag. 90, citans etiam hæc verba Gaufridi vel Godefridi II antistitis Ambianensis, quibus prioris cathedralis combustio indicatur: Nam si peccatis nostris exigentibus, permiserit Dominus ecclesiam nostram concremari, ad nostrum profectum hoc evenisse credamus.
[10] Proxima aut contigua antiquæ huic ecclesiæ cathedrali erat ecclesia S. Firmini confessoris, [nova eaque amplior exstruitur,] quæ forsan eodem incendio destructa fuit, aut certe locum cedere debuit ampliandæ cathedrali, instaurataque fuit eo loco, quo nunc cernitur. Hæc simul cum antiquæ cathedralis combustione colliguntur ex fragmentis litterarum Godefridi II ejusque successoris Arnulsi, quæ protulit Lestoquius pag. 234. Fragmentum Godefridi sic habet: Quoniam per claræ memoriæ episcopum Everardum fuerat ordinatum, accedente consensu Ambianensis cleri & populi, tamquam eis fuisset a Domino inspiratum, quatenus fundamenta ecclesiæ ampliaret & mundaret sancta; .. oportebat ecclesiam B. Firmini confessoris matris suæ cedere fundamentis. Arnulfus vero loquitur in hunc modum: In litteris bonæ memoriæ prædecessoris nostri Gaudefridi episcopi Ambianensis, nobis oblatis, vidimus contineri, quod eam (lege cum) ecclesiam Ambianensem tempore piæ recordationis Everardi episcopi Ambianensis, tunc eidem præsidentis, contigisset incendio corruisse, per eumdem Everardum episcopum, accedente consensu cleri & populi Ambianensis, fuerat ordinatum, & erat necesse, quatenus fundamentum dictæ ecclesiæ ampliaret, ad quas ampliationes ecclesiam B. Firmini confessoris retro sitam cedere oportebat. Thiersius in Dissertatione sua cap. 9, pag. 79 præsentem cathedralem anno 1220 per Everardum episcopum inchoatam fuisse similiter affirmat, adducens hosce ex ejus epitaphio versiculos:
Qui populum pavit, qui fundamenta locavit
Hujus structuræ, cujus fuit urbs data curæ.
[11] Verum idem Criticus dissimulat combustionem ecclesiæ illius cathedralis, [utraque fuit cathedralis; prima verosimiliter SS. Petro & Paulo, hodierna vero B. Mariæ Virgini sacra.] in cujus locum hodierna fuit exstructa. Opus sane ei erat dissimulatione illa, ut ex epocha conditæ cathedralis, per sequelam nescio quam, concluderet, sacrum S. Firmini corpus a S. Salvio delatum non fuisse ad ecclesiam cathedralem, acsi nulla fuisset cathedralis ante hanc conditam. Cointius in Annalibus Francorum ad annum 689, num. 13, agens de hac translatione, scribit sequentia: Salvius duas Ambiani basilicas erexit, alteram nomine Principum Apostolorum, in qua reliquias sancti Firmini confessoris collocavit, unde & illa S. Firmini nomen accepit, alteram beatissimæ Virginis, in qua posuit corpus sancti Firmini martyris. Vetus enim Breviarium Ambianense quarto Kalendas Novembris hæc habet in festo sancti Salvii: “Duas Ambiani basilicas construxit; alteram nomine sanctorum Petri & Pauli, quæ nunc sancti Firmini confessoris dicitur, alteram sanctæ Mariæ Virginis, in quam beati Firmini martyris corpus suo tempore inventum transtulit”. Breviarium illud satis fideliter secutus est Cointius; sed parum vetustatis habet, cum tantum sit anni 1607. Porro huic opinioni repugnare videtur Vita S. Salvii, quæ innuit ecclesiam illam SS. Petri & Pauli cathedralem fuisse. Præterea duo antiquiora Breviaria ad manum habeo, in quibus nihil legitur de structis duabus ecclesiis a S. Salvio, nihil de ecclesia S. Firmini confessoris. Deinde clare indicat Vita S. Salvii, corpora utriusque Firmini ad eamdem delata fuisse ecclesiam. Quapropter, etsi nihil intersit ad præsentem corporis possessionem probandam, probabilius existimo cathedralem exstructam a S. Salvio sub nomine Sanctorum Petri & Pauli, in eamque delata dictorum Sanctorum corpora; sed eamdem, postquam combusta fuerat, sub nomine B. Mariæ Virginis ab Everardo instauratam.
[12] [De ætate S. Salvii, qui corpus transtulit, nihil certi habetur ex sola ejus Vita;] Quo tempore vixerit S. Salvius, qui transtulit corpus S. Firmini, difficulter ostendi potest, quia in sententias admodum diversas abierunt scriptores. Vita quidem istius Sancti, ad XI Januarii edita, aliquot habet notas chronologicas, sed eæ non sufficiunt, ad ejus ætatem certo stabiliendam, cum varie exponantur a variis. Accedit quod Vitæ illius scriptor Salvios diversos confuderit, eaque de causa non multum illius auctoritate niti debeamus. Bollandus in Commentario Vitæ prævio aliqua adduxit argumenta, ut ostenderet Salvium floruisse sub initium seculi VII, mortemque ejus fixit circa annum 615. Argumenta aliqua Bollandi recte refutavit Cointius ad annum 686, quo Salvium episcopum creatum voluit, sed nihilo meliora adduxit pro sua opinione, nec solide ad omnia respondit. Vita Salvii num. 8 sic habet: Eodemque tempore Theudericus gloriosus rex Francorum monarchiam regiæ potestatis exercebat: qui audiens sanctum Honoratum migrasse episcopum a seculo, legatos suos direxit ad urbem Ambianicam, sanctum scilicet Hautcarium, Noviomensis ecclesiæ pontificem, intimans urbanis, ut dignum Deo sibique salutiferum eligerent episcopum. Post quæ electio S. Salvii mox subjicitur. Theodoricum regem, sub quo electus narratur Salvius, Theodoricum Burgundiæ regem, Childeberti II filium, intelligit Bollandus. Verum Cointius rem contigisse contendit sub Theodorico III, quia Theodoricus in Vita Salvii describitur ut Franciæ monarcha. Fateor lubens, quod censerem Cointii opinionem potius sequendam quam Bollandi, si solus ad ordinandam chronotaxim occurreret Theodoricus, maxime quia nec Ambianum nec Noviomum fuit in ditionibus Theodorici Burgundiæ regis; sed quantum favet Cointio Theodoricus, tantum adversatur Honoratus Salvii antecessor; & Bollando præterea favet. Hautcarius Noviomensis antistes, qui alias Haudgarius, Acarius & Acharius scribitur, uti in annotatis observat.
[13] [etsi notæ chronologicæ in illa expressæ,] Vidit Cointius Honoratum non cohærere cum opinione sua; at facilem adhibet solutionem num. 8, inquiens: Error est in Honorati nomine, cujus loco restituendus est Dado. Si Theodoricus cum sententia nostra non magis conciliari posset, quam Honoratus cum Cointiana, cur mihi non liceret eadem facilitate reponere, Error est in Theodorici nomine, cujus loco restituendus est Clotarius II? Imo hic error multo erit verisimilior, quia Theodoricus II & Clotarius II eodem tempore in diversis Galliæ partibus regnaverunt, ita ut scriptor, qui illis diu fuit posterior, facile uni attribuere potuerit, quod factum erat ab altero, invento forsan in monumentis antiquioribus solo facto sine expresso regis nomine. At idem ille scriptor non tam facile errare poterat in ordine episcoporum Ambianensium, quorum haud dubie exstabant catalogi; nec verisimile est, ab eo Honoratum Salvio fuisse proxime præponendum, si toto seculo fuisset prior, ut contendit Cointius. Non minus facile se expedit Cointius num. 10 ab Hautcario, qui S. Salvii electioni præfuisse dicitur. Nullus dubitat, quin S. Acharius Noviomensi & Tornacensi ecclesiæ præfuerit ante S. Eligium, qui ei successit circa annum 640, nec ulla dari potest idonea ratio, cur episcopus esse non potuerit ab initio seculi VII, etiamsi ignoretur episcopatus ipsius initium. Alius in antiquis episcoporum Noviomensium catalogis Hautcarius non reperitur, nec in ullis conciliis aut aliis quibuscumque monumentis antiquis: primi Sammarthani tom. 3 Galliæ Christianæ pag. 812 Hautgarium ab Achario distinctum inseruerunt catalogo episcoporum Noviomensium ex hoc loco, sine ulla alia probatione, & quidem ante S. Mommolenum, qui certo successit S. Eligio, ut error sit manifestus.
[14] Laudatus Cointius distinctionem sine fundamento assertam amplectitur, [magis innuant eum sedisse sub initium seculi VII, quam sub finem ejusdem.] sed eumdem non servat ordinem: nam Hautgarium Mummoleno subjiciens, sic scribit: Nihil vetat, quo minus Acarius, qui sanctum Eligium in episcopatu antecessit, distinguatur ab Hautcario, qui post sanctum Mummolenum sancti Eligii successorem sedere cœpit. Adde quod Theodoricus Childeberti filius, qui post patrem in Burgundia regnavit, Acarium Noviomensem episcopum ad urbem Ambianicam dirigere non potuit, obiit enim priusquam Acarius ad episcopatum promoveretur. Verum distinctioni obstat silentium catalogorum Noviomensium, & defectus sufficientis rationis pro asserenda distinctione. Quod ait, Theodoricum II obiisse ante episcopatum S. Acharii, eadem facilitate negatur, qua asseritur. Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 1 pag. 604 ad annum 695 inter episcopos, qui sine sedis nomine subscripserunt privilegio cuidam ibi relato, recenset Hectarium quemdam, quem credit fuisse Hautcarium Noviomensem. Incerta mihi videtur hæc conjectura, quam nullis rationibus fulcivit: at si re vera Hectarius aliquis tunc Noviomensis fuisset, necdum constaret, an ille potius designatus esset in Vita S. Salvii quam S. Acharius, qui S. Eligium præcessit. Hinc concludo, nullam temporis notam reperiri in Vita S. Salvii, quæ satis sit certa ad ætatem illius assignandam; illas tamen, quas recensuimus, magis favere Bollando quam Cointio.
[15] Videamus igitur, utrum ex ipsis catalogis episcoporum Ambianensium attente consideratis ætas S. Salvii utcumque inveniri non possit. [Nisi SS. Honoratus & Salvius statuantur octavo & nono loco, improbabilis relinquitur biatus in catalogo,] In septem primis episcopis consentiunt Claudius Robertus, Morlierius, & Sammarthani. Ex his septimus ab omnibus statuitur Beatus, qui concilio Aurelianensi V interfuit anno 549. Robertus & Morlierius octavo loco ponunt S. Honoratum, nono S. Salvium. Sammarthani vero duos hosce integro seculo collocant serius, & Bercundum, quem alii decimum habent, octavo loco inserunt prorsus improbabiliter. Quippe vixit Beatus anno 549, Bercundus episcopus erat tempore S. Walarici abbatis, de quo egimus ad 1 Aprilis, eique defuncto circa annum 622 supervixit Bercundus, qui defuncti corpus transferre voluit. Advertat igitur lector studiosus, quantus inter Beatum anno 549 sedentem & Bercundum post annum 622 superstitem relinquatur biatus, nisi Honoratus interponatur & Salvius. Hic autem biatus tanto magis est improbabilis, quod Honoratus & Salvius deinde eo loco inserantur, ubi catalogus sine hiatu continuari potest, etiamsi duo hi præmittantur, imo ubi locum non relinquunt S. Theodefrido, qui necessario inseri debet, quemadmodum ostendemus.
[16] [& ab aliis monumentis receditur,] Accedit ad hasce rationes quod varia monumenta, partim citata in S. Salvio ad XI Januarii, partim in S. Honorato ad XVI Maii, testentur, S. Honoratum sedisse tempore Childeberti regis, adeoque seculo VI, sive Childebertus primus intelligatur, sive secundus: nam tertius nequit intelligi, ut facile admittent adversarii. Vidit hæc Cointius, atque ub hiatum supradictum expleret, & Honoratum a tempore Childeberti non amoveret, eum reliquit loco suo octavum, & pro Salvio, quem contra omnes catalogos ab Honorato distraxit, substituit nono loco Deodatum, quem alii duodecimum faciunt aut decimum tertium. Sic totum fere ordinem mutat sine ulla ratione solida. Rectius implebitur tempus inter Beatum & Bercundum, si loco suo relinquantur Honoratus & Salvius; nec alium eis locum probabiliter assignari posse, nunc ostendere aggredior.
[17] [cumque S. Theodefridus ex abbate Corbeiensi] Decimus nobis episcopus est Bercundus, S. Walarico coævus, eique superstes. Huic successit Bertefridus, ut fatentur omnes, qui nobis est undecimus, uti & Roberto & Morlierio. Bertefridus adhuc vivebat anno 666, quando Drausius episcopus Suessionensis ad ipsum aliosque episcopos direxit privilegium datum monasterio puellari beatæ Mariæ, ut videre est apud Mabillonium tom. 1 Annalium pag. 482. Cointius idem privilegium affigit anno 668. Tempore hujus Bertefridi condidit S. Bathildis monasterium Corbeiense, cui primus præfuit S. Theodefridus. Huic monasterio immunitatis privilegium anno 663 concessit Bertefridus, petentibus rege Clotario & regina Bathilde, in quo apud Mabillonium tom. 1 pag. 470 inter alia de electione abbatis hæc leguntur: Ad hæc, mortuo abbate, ejus successorem, a monachis unanimiter electum, accepto a principe mandato, ordinet (episcopus Ambianensis.) Verba hæc recitanda duxi, ut ex iis clare ostendam, Theodefridum abbatem Corbeiensem Ambianensibus episcopis annumerandum. Admittunt id Sammarthani & Cointius, contra quos alias disputo: sed dubitat Mabillonius, & Bollandus ad XXVI Januarii eumdem perperam annumeravit episcopis Albiensibus, inter quos locum habere nequit. De episcopatu nullum est dubium, sed dubitat Mabillonius pag. 502, an Ambianensis fuerit episcopus, nec alia de causa dubitare videtur, quam quod eum componere nequeat cum sententia Sammarthanorum, quam refutamus.
[18] [factus episcopus, non Cameracensis,] Audi Mabillonium ipsum, qui, ubi probaverat Theodefridum non esse creatum episcopum ante principatum Theodorici III, sic prosequitur: Eo certe regnante Theodefredus ex abbate episcopus evasit, eamque dignitatem etiam retinebat eo tempore, quo scriptor ille anonymus libellum de vita sanctæ Balthildis scribebat, id est, paullo post ipsius reginæ obitum, quam auctor ille merito laudat a condito monasterio Corbeiensi, “Ubi, inquit, venerabilis vir domnus Teudofredus, nunc jam episcopus, tunc vero abbas, magno gregi Fratrum præfuit”. Episcopus ergo fuit Theudofredus toto fere Theoderici principatu: at cujus loci, non convenit inter auctores, quorum alii eum Ambianensem, alii Cameracensem faciunt. Verum, ut Cameracensis fuerit, tametsi huic opinioni favent quædam schedæ recentiorum temporum, non facile assenserim: tum quia Theodefredi nomen deest apud Baldericum in Chronico Cameracensi: tum quia toto fere Theoderici regis principatu hanc ecclesiam rexit Vindicianus, qui eam post sanctum Autbertum Chlotario superstite obtinuit. Ut hæc vera esse lector intelligat, tantum opus est inspicere catalogum episcoporum Cameracensium tom. 3 Galliæ Christianæ recusæ. Pergit Mabillonius: An autem Ambianensis antistes fuerit Theodefredus, affirmare nolim, etsi locum habet in vulgatis indicibus (apud Sammarthanos) post sanctos Honoratum & Salvium, qui, si tempore Theoderici tertii eam sedem tenuerint, nullum Theodefredo vacuum relinquunt locum sub hoc rege, quo tamen regnante eum episcopum factum esse, constat ex diplomate ejusdem regis, confirmantis, ut jam diximus, electionem Eremberti abbatis post Theodefredi promotionem episcopalem, qui eum sibi successorem suggesserat, videlicet post Chrodegarium, qui primus successit Theodefredo.
[19] Hæc quidem Mabillonius dubitanter. At omne dubium amovere videtur laudatum mox Theodorici diploma, [sed Ambianensis,] quod ediderunt Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 293, & in quo hæc leguntur: De sacrosancto monasterio nuncupato Corbeia, in pago Ambianense constructo, ad regalem nostram præsentiam monachi & viri Dei venientes, serenitatis nostræ clementiæ auribus suggesserunt, ut dum & venerabilis vir Chrodegarius abba, secundum consuetudinem humanæ fragilitatis, de hac luce ad Dominum migrasse dignoscitur; quem apostolicus vir domnus & pater noster Theodefredus episcopus, dum & ille onus pontificale meruit accipere, per nostram voluntatem & præceptionem ad regendum ac dominandum monasterio supra scripto constituit; cum relatione & consensu totius congregationis ipsius monasterii petierunt, ut liceret eis secundum eorum electionem, & secundum sanctum privilegium, quod supra * loco sancto ex regali munificentia & sacerdotum concessione indultum est, de semetipsis eligere rectorem. Et dum eorum petitio nostræ serenitati congrua esse, & rationabilis in omnibus videretur, venerabilem virum Erembertum, qui in ipso monasterio fuit nutritus, ipsi homines cum voluntate supra scripti pontificis, domini Theodefredi episcopi elegerunt &c. Ex hisce, modo animum advertamus, clare consequitur, Theodefredum fuisse episcopum Ambianensem. Quippe, ut habent verba privilegii num. 17 data, monachi debebant abbatem eligere, episcopus Ambianensis, accepto regis mandato, ordinare. At Theodefredus per præceptionem Theodorici abbatem constituit Chrodegarium. Erat igitur Ambianensis episcopus, eamdemque regebat ecclesiam, dum electus est Erembertus, qui idcirco cum voluntate ipsius electus dicitur. Hæc clariora videntur, quam ut magis elucidari debeant. Hinc ex sententia Mabillonii Theodefredus locum non relinquit Honorato & Salvio sub principatu Theodorici III. At id paulo magis exponendum.
[20] Bertefridus adhuc sedebat anno 666, & verosimiliter aliquot annis serius, donec successerit Theodefredus, qui sub principatu Theodorici episcopatum suscepit. Certe nullo modo Bertefrido & Theodefredo interponi possunt. Honoratus & Salvius, ac ne Salvius quidem solus, [alius in catalogo locus non est Honorato & Salvio, ac ne soli quidem Salvio,] cum hic diutius præfuerit quam sit spatium, quod illis reperiri posset intermedium. Accedit quod Mummolenus præfuerit sedi Noviomensi usque ad annum circiter 684, ita ut nullus eo tempore Noviomi sedere potuerit Acharius vel Haudgarius, qui Salvii præfuisset electioni. Nullus igitur sedit inter Bertefridum & Theodefredum, vel, si quis fuit intermedius, fuit unus ex illis, qui circa idem tempus reperiuntur in catalogo episcoporum Ambianensium sine temporis nota. Porro supererat adhuc Theodefredus, dum scripta est Vita S. Bathildis reginæ, cujus obitum circa annum 680 locat Mabillonius; scriptam autem esse Vitam illam aliquot annis post mortem Beatæ, satis colligi potest ex miraculis ultimo capite relatis. Idem in vivis erat, dum electus est tertius abbas Corbeiensis Erembertus, quod circa annum 681 contigisse credit Mabillonius tom. 1 pag. 565. Nec video, cur superesse non potuerit usque ad finem regni Theodorici: nam annus emortualis est incertus. Post Theodefredum a nullo Salvium hactenus collocatum vidi: nec probabiliter ibi collocaretur, cum Deodatus, Dado & Bertmannus in catalogis reperiantur ante Dominicum, qui anno 720 vel 721 interfuisse dicitur translationi S. Lamberti. Itaque locus non est S. Salvio: nam tres inveniuntur ad explendum intervallum temporis, quod unus implere posset. Ex dictis hactenus concludo, relinquendum ordinem episcoporum, prout concinnatus est a Claudio Roberto & Morlierio, sed inserendum Theodefredum loco duodecimo aut decimo tertio, uti recte inseruerunt Sammarthani & Cointius.
[21] [qui sedit sub initium seculi VII, & corpus transtulit,] Salvius igitur sedit inter Honoratum & Bercundum sub initium seculi VII, uti etiam probare conatus est Thiersius in Dissertatione memorata cap. 16, affigens translationem S. Firmini martyris anno 613. Affert ille pag. 202 inscriptionem, quam adhuc superesse dicit in ecclesia S. Acheoli sub antiquo altari. Inscriptio autem illa notat annum 613, ex eaque infert, eodem anno corpus S. Firmini martyris translatum. Porro non modo Thiersius, sed etiam Lestoquius nostræ favet sententiæ: nam licet ille dictam epocham stabiliret, ut ostenderet potuisse corpus S. Firmini sub Dagoberto rursum transferri ad abbatiam S. Dionysii, quo illud deinde translatum contendebat contra Lestoquium; tamen Lestoquius, qui secundum illam translationem refutat Dissert. 1 cap. ultimo, pag. 201, negare noluit stabilitam epocham translationis primæ, etiamsi tota secundæ translationis historia collabatur, si corpus a Salvio translatum sit seculo VII ad finem vergente. Cur, obsecro, ea de re disputare noluit Lestoquius, qui monumenta omnia Ambianensia diligenter lustraverat? Noverat Cointium eo argumento usum: videbat Cointium non recte refutatum a Thiersio, qui sine ulla probatione supponebat Salvium sedisse ante Bercundum, quod negaverat Cointius. Non alia haud dubie de causa Lestoquius impugnare noluit epocham S. Salvii a nobis probatam, quam quod veram crederet & monumentis ecclesiæ suæ consonam. Ceterum an eodem anno 613, quo corpus S. Firmini martyris inventum creditur, etiam translatum sit corpus S. Firmini confessoris, non inquiro. Sufficit mihi ostendisse, id factum esse sub initium seculi VII.
[Annotata]
* forte supradicto
§ III. Solvuntur argumenta contra testimonium ex Vita S. Salvii allata: & confirmatur translatio ex aliis monumentis.
[Varia contra auctoritatem Vitæ S. Salvii objecta,] Translationem, cujus locum & tempus inquisivimus, in dubium vocatam fuisse jam monui. Qui eam impugnarunt, multa objecerunt contra Vitam S. Salvii, quæ primum translationis hujusce suggerit testimonium. Thiersius cap. 9 Dissertationis suæ hanc Vitam auctoritate carere contendit, primo quia est auctoris anonymi, secundo quia scripta est longo tempore post mortem S. Salvii, tertio quia illius scriptor idonea crisi usus non est, cum multa confuderit, & varia attribuerit Salvio Ambianensi, quæ pertinent ad Salvium Albigensem. Hæc contra auctoritatem totius Vitæ objecit Thiersius, quæ postea ab iis, qui defensionem malæ causæ majori contentione quam judicio prosecuti sunt, in plures partes divisa sunt, editaque Gallice ut Critica Vitæ S. Salvii. Nominatim vero reprehendit locum illum, ubi S. Firmini ac SS. Achei & Acheoli translatio asseritur his verbis: Sed & sanctos Dei Firminum episcopum & confessorem, Aceum quoque & Aceolum martyres Christi, in crypta orientali verenter condidit, & decenter exornavit. Post quæ scriptor ad alia progrediens, ait: Nam & homines &c. Carpit primo, quod dicitur de translatis Acheo & Acheolo: ait enim se non intelligere, an velit scriptor corpora eorum translata ab ecclesia S. Acheoli, quod falsum esse contendit; an vero dicat auctor ille, alibi inventa esse ea corpora. Nullius momenti est illa objectio, cum scriptor solum dicat condita esse in eadem crypta cum corpore S. Firmini confessoris; nec addat, unde translata sint: nam ne ipse quidem Thiersius negare ausus est, servari ea corpora in cathedrali Ambianensi. Non opus est igitur inquirere, utrum illa corpora primo translata fuerint ad ecclesiam S. Acheoli, indeque Ambianum, an vero aliunde post inventionem statim delata sint Ambianum.
[23] Eumdem locum deinde de interpolatione suspectum facere conatur Thiersius, [aliaque, ut ostendant interpolatam: at prima interpolationis ratio plane est frivola;] eamque objectionem continuarunt ejus gregales. Affirmat pag. 86, interpolationem apparere ex ipso contextu, cum locus ille non cohæreat cum antecedentibus & consequentibus. Respondeo optime cohærere cum antecedentibus: namque num. 11 narrat auctor constructionem ecclesiæ SS. Petri & Pauli, mox num. 12 subjicit inventionem S. Firmini martyris & translationem, ac demum translationem S. Firmini confessoris atque Achei & Acheoli martyrum. Consequentia etiam recte cohærent, licet fateamur illa non pertinere ad Salvium Ambianensem, sed ad Salvium Albigensem, cujus gesta ad Ambianensem transtulit, ut postea dicturi sumus. Totus Thiersii scrupulus consistit in particulis quibusdam, quas inepte locatas credidit. Ait auctor num. 10, ecclesiam denique construxit, deinde num. 11, postmodum vero &c., & num. 12 nam &c, prout locum supra adduxi. Verum, si forsan ignoravit Thiersius particulam denique non solum in fine orationis usitatam fuisse, & particulam nam multis modis adhiberi ab ipsis antiquioribus; certe ignorasse non videtur, scriptores medii ævi minus scrupulosos fuisse in usu similium particularum. Frivola igitur est objectio & scrupulus maxime inanis, nec necesse est hic grammaticum agere, cum solum sit inspiciendum Calepini Dictionarium, ut quis intelligat, neque particulam denique semper finem orationis insinuare, aut per conjunctionem nam semper rationem reddi præcedentium, ut contendit Thiersius.
[24] [altera nihilo melior,] Aliam mox rationem allegat Thiersius, ut probet interpolatam Vitam S. Salvii. Andreas du Chesne tom. 1 Scriptorum historiæ Francorum pag. 686 & 687 duo ex Vita S. Salvii edidit fragmenta, quæ Thiersius liberaliter Vitam vocat. Hinc ita ratiocinatur: Illa omnia uti & alia multa non reperiuntur in eadem Vita S. Salvii edita a Chesnio, quod interpolationis est argumentum. Hanc rationem rursum inculcavit auctor Criticæ Vitæ S. Salvii § 7, etiamsi Lestoquius Diss. 1 cap. 1 jam respondisset, non nisi fragmenta Vitæ edita esse a Chesnio, non totam Vitam, idque per se pateat, cum illa ediderit post multa alia Vitarum fragmenta, atque hunc iisdem fragmentis præfixerit titulum: Ex Vita Ms. S. Salvii episcopi Ambianensis. Verumtamen pergit auctor ille Criticæ futilibus quibusdam rationibus contendere, integram Vitam S. Salvii editam a Chesnio. At mihi non lubet ulterius probare ea, quæ sole clariora sunt; sufficiat dixisse scriptorem illum anonymum ne memorem quidem fuisse dicti vulgaris: Contra solem ne loquitor. Porro, cum ejusmodi fragmenta ediderit Chesnius, quæ magis conducere judicabat ad historiam regum Francorum elucidandam, non difficulter divinari potest, cur relationem translationis S. Firmini confessoris æque, ac inventionis S. Firmini martyris, cum multis aliis prætermiserit, videlicet quia reges in iis nullam habebant partem. Si laudatus collector alia subinde in fragmentis suis reliquit, quæ nihilo magis erant necessaria ad cognosiendam regum Francorum historiam, uti factum non inficiamur, necesse non est inquirere, cur non eodem modo ubique processerit: nam id videtur fecisse pro arbitrio.
[25] Menardus in Observationibus ad Martyrologium Benedictinum pag. 449 compendiosam scripsit S. Salvii Vitam, [nec quidquam evincit tertia:] de qua dicit pag. 451: Hanc Vitam composui ex veteri manuscripto cœnobii Monasteriolensis, ubi sunt sancti Salvii reliquiæ in capsa bracteis argenteis obducta, in quibus ejusmodi Vita incisa est cum characteribus singulas historias explicantibus. Non refert Menardus translationem corporis S. Firmini confessoris, ac ne quidem inventionem S. Firmini martyris, nisi breviter in annotatis ex Actis Ambianensis ecclesiæ. Observavit id breviter Thiersius, addens aliquot Breviaria Ambianensia, Kalendarium unum, Petrum de Natalibus, & Joannem Maldonatum, qui similiter eam translationem siluerunt, ut suspicionem interpolationis augeret. Ad Menardum & Breviaria (nam Petrus de Natalibus & Joannes Maldonatus breviores sunt quam ut responsione indigeant) recte respondit Lestoquius, Vitam memoratæ capsæ incisam desumptam fuisse ex Breviariis usitatis anno 1435, quo capsa est composita: Breviaria autem istius temporis non habuisse in lectionibus S. Salvii historiam translationum utriusque Firmini, quia lectiones, quod fuissent nimis prolixæ, variis vicibus erant truncatæ. Primo, inquit, tota S. Salvii Vita inserta est Breviario, in novem lectiones divisa. Sub finem seculi XIII, cum tædium pareret prolixitas, contractæ sunt lectiones, relicto tamen articulo Vitæ undecimo, in quo legitur utraque translatio. Circa finem vero seculi XIV aut initium XV successit altera lectionum contractio, qua resectus est articulus ille undecimus cum decimo, duodecimo, & maxima parte Vitæ. Ea autem sic contracta est Vita, quam laudat Menardus. Quis igitur hinc inferat, interpolatam esse S. Salvii Vitam, quia continet aliqua, quæ nec in Breviariis sic contractis, nec apud Menardum leguntur?
[26] Restat ut inquiramus, an scriptor Vitæ S. Salvii fidem mereatur in translatione asserta: [licet auctor Vitæ S. Salvii multa confuderit,] nam vere dixit Thiersius auctorem esse anonymum, esse Salvio longe posteriorem, ac demum confudisse gesta duorum Salviorum, Ambianensis nimirum & Albigensis; eaque confusione ne fragmentum quidem Chesnii caret. Etenim quæ in illo fragmento leguntur, uti in Vita integra, de Mummolo patricio, spectant ad Salvium Albigensem, ad quem similiter spectat caput secundum Vitæ. Deinde vera quidem non sunt, quæ de ætate istius scriptoris dixerunt Thiersius ejusque defensor, cum diu vixerit ante seculum XIII, & Lestoquius velit seculo IX scripsisse; attamen verum est S. Salvio longe posteriorem esse. Jacobus le Long in Bibliotheca historica Franciæ pag. 184, & Benedictini scriptores Historiæ Litterariæ Franciæ tom. 4 pag. 50 aiunt, Vitam S. Salvii scriptam sub posterioribus regibus primæ stirpis, seu seculo VIII, suspicanturque gesta S. Salvii Albigensis inserta esse huic Vitæ per eos, qui Vitam exscripserunt: Certe, inquiunt posteriores, verum est, illa (Salvii Albigensis) non reperiri in quibusdam antiquis Mss. At suspicor viros eruditos hac in re falli, cum illa in tribus Bollandi Mss., in omnibus a Lestoquio visis, in antiquis Breviariis Ambianensibus sint reperta; & ne fragmenta quidem Chesnii, aut contracta Vita Menardi, ab iis prorsus sint immunia. Ubi igitur latent illa Mss., in quibus confusio illa non reperitur? Cur asserant sine ulla probatione laudati scriptores, Vitam S. Salvii seculo VIII scriptam, nihilo magis perspicio, cum Lestoquius tantum seculo IX exaratam velit.
[27] Verum, sive seculo VIII sive IX aut X, composita sit S. Salvii Vita, [fidem tamen meretur in asserta translatione S. Firmini confessoris.] afferri nequit idonea ratio, cur fidem non mereatur in asserta S. Firmini confessoris translatione. Confudit auctor duos Salvios, & duorum gesta uni attribuit, id facile admittimus, ut verum & certum. Hinc varia narrat de Salvio Ambianensi, quæ pertinent ad Albigensem, & in quosdam incidit errores. Præter hanc confusionem, nullum in ea Vita errorem assignavit Thiersius: & certe nullus assignari poterit ejusmodi error, ut malam auctoris fidem prodat, & fictionis reum ostendat. Censendus igitur est bona fide scripsisse, licet fuerit deceptus confundendo duorum Salviorum Acta. Porro hæc ipsa confusio ostendit, biographum ex antiquioribus monumentis hausisse, quæ narravit. Nam Gregorius Turonensis lib. 7 Historiæ Francorum cap. 1 retulit de Salvio Albigensi, quæ hic per errorem attribuit Ambianensi. Vera ergo ex vetustioribus hausta confudit, non confinxit falsa. Jam vero nullus suspicari audebit, corpus S. Firmini confessoris per alium quempiam Salvium fuisse translatum, idque ex confusione Salviorum Ambianensi adscriptum. Restat igitur, ut credamus id vere factum a Salvio Ambianensi, præsertim cum ea constans omnium fuerit opinio usque ad nostra fere tempora, nullusque olim laudato scriptori contradixerit; ac demum, quia translatio ipsa tam multis confirmatur argumentis, ut ea nullum relinquant dubium.
[28] [Eadem translatio probatur ex translatione reliquiarum per Otgerum facta,] Primo Otgarius seu Otgerus Ambianensis episcopus, qui sedit sub finem seculi IX & initium X, ecclesiæ S. Quintini dedit varias reliquias Sanctorum, quorum sacra lipsana servabantur eo tempore in ecclesia Ambianensi. Festum istius translationis insertum est Breviario S. Quintini in Veromanduis sub hoc titulo, Adventus sacrarum reliquiarum Firmini &c., & in quinta lectione Officii matutini hæc referuntur apud Thiersium cap. 2: Illa veteri disciplina Christianorum eruditus Otgerus Ambianensium pontifex, ducentis plus annis ante Godefredum, e copia sanctorum pignorum, quibus Ambianensis ecclesia splendescebat, secrevit partes nonnullas, SS. Firmini, Victorici, Fusciani, Gentiani, Achei, Acheoli martyrum; alterius Firmini, Honorati, Walerici confessorum, & eas ecclesiæ S. Quintini pia munificentia donavit. Idem festum cum nominibus eorumdem Sanctorum e Ms. Lætiensi indicatur apud nos in Prætermissis ad XXI Maii. Cum autem dicatur Otgerus secrevisse partes nonnullas, clare indicatur, majores illorum Sanctorum reliquias quievisse in ecclesia Ambianensi, e qua partes illæ translatæ. At non poterant in illa ecclesia esse reliquiæ S. Firmini confessoris, nisi eo antea fuissent translatæ. Vim totam argumenti probe sensit Thiersius, ideoque decem paginas implevit, ut declamaret contra Breviaria, historiasque in iis relatas. Enimvero non tam longa opus erat excursione, ut persuaderet eruditis, breviaria passim immunia non esse ab omni errore; sed potius ostendere debuisset, verosimiliter hac in re erratum esse ab auctoribus istius Breviarii. At er or hic minime est verisimilis, cum festivitas Adventus reliquiarum sit instituta, festaque non instituantur temere.
[29] [quam non solide impugnat Thiersius:] Objicit quidem Thiersius pag. 27 verisimile non esse, ossa Sanctorum separata fuisse ab Otgero, affertque exempla Pontificum Romanorum, qui ossa aliqua Sanctorum a reliquo corpore secernere recusarunt, uti & sententiam Guïberti abbatis B. Mariæ de Novigento, qui id improbavit. At vix mihi persuadeo, virum non ignarum antiqui usus sincere hæc objicere potuisse, aut sperasse tali objectione dubium de translatione ingerendum erudito lectori, cum innumera reperiantur exempla ossium a reliquo corpore separatorum, isque usus ex ipsis Guiberti verbis abunde colligatur. Cur enim asserit plurimis documentis compertum esse, Sanctos hanc ob rem irasci, si non fuerit factum frequenter? Diversæ igitur fuerunt sententiæ. Alii dividebant Sanctorum ossa, ut pluribus locis colerentur. Alii tanta erant in Sanctos reverentia imbuti, ut eorum corpora tangere non præsumerent, nedum dividere. Improbavit Guibertus, quod crebro fiebat; nec ipsius censura efficere potuit, ut usus ille aboleretur. Objicit secundo Thiersius pag. 31, non fuisse in ecclesia Ambianensi omnia corpora Sanctorum superius enumeratorum, idque de corpore S. Walarici fatetur Lestoquius pag. 54; sed respondet, Otgerum dare potuisse ecclesiæ S. Quintini reliquias S. Walarici, modo aliquæ ejus reliquiæ fuerint in ecclesia Ambianensi. Verum de reliquiis S. Firmini confessoris idem dici potest, ita ut hæc reliquiarum translatio directe non evincat, corpus S. Firmini confessoris eo tempore fuisse in ecclesia Ambianensi. Recte tamen eo argumento utitur Lestoquius pag. 47, & sic fere ratiocinatur. Datæ sunt reliquiæ S. Firmini ecclesiæ S. Quintini; apertum igitur fuit S. Firmini sepulcrum, reliquiæque extractæ, imo & totum corpus inde amotum. Quis enim credat tantum thesaurum in terra relictum fuisse, quando pietas fidelium ardenter quærebat sacras reliquias? Quis sibi persuadeat sepulcrum rursus terra & structura cæmentitia operiendum fuisse, si sacrum corpus in eo fuisset relictum? Quo tandem modo sine ulla veneratione permansisset, ac denique in oblivionem abiisset in ecclesia, cujus fundator erat, & in qua clerici semper rem peregerunt divinam? Hæc sane verisimilia non sunt, ac vera non esse aliis argumentis ostendetur.
[30] Rorico Ambianensis episcopus in litteris datis anno 1085 in favorem canonicorum S. Acheoli, [eadem probatur ex diplomate Roriconis episcopi,] apud Labbeum tom. 10 Conciliorum col. 408 hanc favoris sui rationem allegat: Et quia, ut præfati sumus, ecclesia hæc Genitrici Dei dicata fuerat, & hujus cathedræ pontificum pulvis sacer diu in ea latuerat, &c. Ex verbo latuerat recte colligitur, non superfuisse tempore Roriconis in ecclesia S. Acheoli corpora antistitum Ambianensium, qui in ea fuerant sepulti, inter quos est S. Firminus confessor. Conatur quidem Thiersius cap. 3 aliqua respondere, sed vim argumenti non infringit. Primo ait latere diu potuisse corpus S. Firmini confessoris, ac deinde inveniri inventumque ibidem relinqui. Verum id est; at nec solutum est argumentum. Etenim, si corpus eo tempore fuisset in ecclesia S. Acheoli, Rorico pro ratione favoris sui non dixisset, quia in ea latuerat, sed quia in ea servatur; cum hæc ratio multo sit urgentior. Dicit secundo Thiersius, agi tantum de corpore S. Firmini martyris, quod revera diu latuerat in ea ecclesia, quodque translatum fatetur. Credit eam expositionem sequi ex vocibus, ut præfati sumus, quia de corpore solius Firmini martyris ante fuerat locutus. At mihi verisimilius est, voces illas, ut præfati sumus, tantum referri ad dedicationem, de qua antea etiam egerat. Certe, quandoquidem Rorico dixerat ecclesiam illam a S. Firmino confessore constructam, non prætermisisset, quod corpus ejus ibi servaretur, si id verum fuisset; sicut non omisit, quod Pontificum, utique duorum aut plurium, sacer pulvis diu in ea latuerat: nam honorificentius est ecclesiæ possidere sacrum corpus, quam aliquando possedisse. Demum hæ voces hujus cathedræ pontificum non possunt exponi de uno episcopo, nisi violenter.
[31] Lestoquius cap. 4 translationem ulterius probat ex Martyrologiis. [ex Martyrologiis variis,] Ex tribus Ambianensibus, quibus hæc translatio reperitur inserta, antiquissimum ait esse seculi XI, ut ex charactere & adjectionibus apparere affirmat. In eo sic habetur: Ambianis translatio corporis sancti Firmini episcopi & confessoris. Idem habent duo recentiora, quibus alia non pauca jungi possunt, adducta num. 5. Respondet Thiersius cap. 6 primo interrogando, cur Ambianensis ecclesia non inseruerit citius Martyrologio suo translationem, quam seculo XIII, ad quod reducit ætatem primi Ambianensis modo laudati, sed sine probatione. Addit ne in Breviariis quidem Ambianensibus eam translationem legi; contenditque eam Martyrologiis insertam eße ex Vita S. Salvii. Demum multa congerit de additionibus, quæ reperiuntur in vetustis Martyrologiis, indeque eorum auctoritatem elevat. Verum prima responsio inepta est, cum nullum assignet antiquius Martyrologium Ambianense, quod careat annuntiatione memoratæ translationis. Altera responsio non est omnino vera: nam testatur Lestoquius cap. 5 pag. 7 eam translationem memorari in duobus Breviariis Mss., quæ servantur in capituli Ambianensis tabulario: alterum ex his affirmat esse seculi XIII, alterum seculi XV. Quod vero non legatur in Breviariis recentioribus, factum est ex contractione lectionum Officii S. Salvii, in qua cum ceteris resecta est ea translatio. Tertia responsio exigui est momenti: quippe ea, quæ adjiciuntur Martyrologiis alicujus ecclesiæ, non temere adduntur, ideoque auctoritate non carent, præsertim si additiones fiant in illa ecclesia, in qua addita festivitas celebratur, aut Sanctus adjectus colitur.
[32] [& ex celebrata translationis festivitate.] Festum translationis celebratum est multis seculis in ecclesia Ambianensi X Januarii, ut affirmat Lestoquius cap. 5, sed deinde abrogatum. Utrumque fatetur Thiersius cap. 7. Prior ex celebrata festivitate translationem recte confirmat. Posterior eamdem infirmare nititur ex abrogatione festivitatis memoratæ. Nemo, opinor, inficiabitur ex festivitate translationis recte inferri translationem, cum festivitates institui non soleant, nisi ob causam certam, aut saltem, nisi videatur certa. Cur deinde abrogatum sit idem festum, satis bene exponit Lestoquius, videlicet quia erat intra octavam Epiphaniæ, docetque simul abrogatum festum sanctorum Luciani, Maximiani & Juliani martyrum, quod VIII Januarii agebatur infra eamdem octavam. Hæc igitur objectio Thiersii nullius est momenti. Nec melior est alia, quam mox adjungit, videlicet quod in Officio nihil legeretur de translatione: nam ipse fatetur Officio præfixum fuisse hunc titulum: Sermo in inventione & translatione B. Firmini episcopi & confessoris. Itaque translatio erat in titulo, & nihil verisimiliter de ea lectionibus insertum fuit, quia translationis circumstantiæ non erant satis cognitæ, ut ex iis lectiones componi possent. Eodem modo de multis Sanctis legitur Officium, in quo nihil occurrit de ipsorum gestis, quia hæc non satis distincte sunt cognita.
§ IV. Alia argumenta pro translatione corporis: idem anno MCCLXXIX novæ thecæ impositum, ac deinde quotannis circumferri cœptum.
[Ostenditur corporis translatio ex theca, quæ fuit ante annum 1254,] Lestoquius cap. 6 probat ex statuto canonicorum Ambianensium anni 1254, corpus S. Firmini confessoris eo tempore in theca quadam fuisse servatum, suspicaturque eamdem esse arcam, cui verisimiliter impositum erat a sancto Salvio. Idem statutum docet, qua solemnitate tunc celebraretur Sancti festivitas. Quapropter fragmentum ab eo datum pag. 237 hic subjungo: Anno Domini MCCLIV in capitulo generali, quod incipit in crastino Magdalenæ, ordinatum fuit, quod festum sancti Firmini confessoris fiat magnum duplum sine cum eo, & pulsetur, & accendantur luminaria, & parentur * tam altare & ecclesia quam personæ, sicut in magnis duplis. Duo præcentores regant chorum, responsorium cantetur ab archidiaconis, canonici legant & in sericis … Nec fit processio, nisi fuerit in Dominica, quod quandoque fiat propter Dominicam, non tamen deferetur capsula, sed nihilominus fiet in sericis & per claustrum &c. Totum statutum edidit post dissertationem secundam, quia adversarius ipsius aliqua responderat ad injiciendam suspicionem de interpolatione; sed illa minoris sunt momenti, quam ut nos morari debeant.
[34] Anno 1279 corpus S. Firmini confessoris translatum est in thecam novam per Simonem Cardinalem & legatum in Francia, [ex translatione in novam thecam,] qui deinde sub nomine Martini IV rexit universalem Ecclesiam. Hæc translatio certa est, & priorem tam certo confirmat, ut nullum de ea possit superesse dubium homini non litigioso. Thiersius refutare conatus est illud argumentum cap. 4, sed antequam legitime erat prolatum, ideoque omnia argumenta, quibus utitur, ut ostendat Acta translationis istius non esse authentica, solum impugnant quamdam Gallicam istius instrumenti versionem, quæ revera mendis non caret, & suspecta esse posset, nisi prolatum deinde esset exemplar instrumenti Latini, quod in ipsa arca inventum est anno 1500. Produxit illud Lestoquius pag. 237 ex tabulario episcopatus Ambianensis, ubi servari ait sub hoc titulo: Copia litteræ authenticæ inventa in capsa seu antiqua theca beatissimi Firmini confessoris Ambianensis episcopi anno Domini millesimo quingentesimo. Aliud exemplar servari affirmat in chartulario capituli, sub tali titulo: A capsa B. Firmini confessoris præsens scriptum fuit extractum.
[35] Litteræ autem ipsæ conceptæ sunt his verbis: Universis præsentes literas inspecturis Guilelmus archiepiscopus Rothomagensis, [quæ facta est anno 1279,] Philippus Ebroïcensis, Reginaldus Belvacensis, Guido Lingonensis, Robertus Bathoniensis & Guillelmus Ambianensis Dei gratia episcopi, æternam in Domino salutem. Noveritis quod anno Incarnationis Dominicæ millesimo ducentesimo septuagesimo nono, XVII Kal. Junii pontificatus domini Nicolai Papæ III anno secundo, reverendissimus pater & dominus, dominus Simon etiam Dei gratia tituli sanctæ Cæciliæ presbyter Cardinalis, apostolicæ Sedis legatus, excellentissimis Philippo Dei gratia Franciæ & Eduardo Angliæ regibus, Karolo principe Salerni, filio excellentissimi regis Siciliæ, & nobis præsentibus, nec non multis aliis principibus regnorum Franciæ & Angliæ, abbatibus, magnatibus, & cleri & populi multitudine copiosa, corpus B. Firmini confessoris, & pontificis Ambianensis quondam, in præsenti theca reposuit, illa solennitate adhibita, quæ consuevit in talibus. In cujus rei testimonium ad perpetuam rei memoriam præsentes literas sigillorum nostrorum munimine duximus roborandas. Datum ut supra. Quid huic instrumento solide opponi possit, non video. Thiersius jam dixerat pag. 38 instrumentum illud idoneum esse, ut convinceret, modo constaret esse authenticum. Auctor Umbræ Thiersii cap. 3 pag. 48 asserit neminem fore, qui non det manus, modo aperiretur theca, & inveniretur ibidem ipsum authenticum instrumentum. Aperta tandem est arca, ut videbimus, inventumque authenticum instrumentum cum Sancti corpore, ut dicemus suo loco. Superfluum igitur esset vana hic recensere effugia illorum, qui illud antea conabantur reddere suspectum.
[36] Anno 1317 statutum est in capitulo cathedrali, ut arca S. Firmini confessoris circumferretur quotannis in supplicatione. Decretum istud recitat Lestoquius pag. 238 ex libro, in quo collecta sunt statuta capituli, [ex decreto capituli de circumferendo quotannis corpore,] quique ejus mandato compositus est anno 1412. Verba accipe: In capitulo generali, quod fuit in crastinum B. Firmini martyris anno MCCCXVII, ordinatum fuit, quod in die B. Firmini confessoris, & in die beatorum Fusciani sociorumque ejus, fiant processiones solennes per claustrum, si tempus patiatur, & corpora eorum in suis processionibus solenniter deferantur, & similiter fiat compulsatio solennis. Huic statuto subjungit Lestoquius litteras Roberti de Foüilloy episcopi Ambianensis, quæ etiamnum authenticæ servantur cum appenso episcopi sigillo in tabulario Ambianensis capituli. Earumdem litterarum exemplar reperitur in secundo volumine Martyrologii Ambianensis, teste Lestoquio pag. 86. Partem illarum audi: Cum dilecti in Christo filii decanus & capitulum Ambianensis ecclesiæ, cui licet immeriti præsidemus, nobis duxerint humiliter supplicandum, ut ad laudem divini nominis & devotionem populi Christiani, venerandum corpus B. Firmini confessoris in suo festo, quod in capite Septembris ab incolis celebratur, .. consentiremus deferri, .. attendentes quia quod dictus gloriosus Confessor, qui eidem ecclesiæ priscis temporibus laudabiliter præfuit, pie & sancte vivendo, ad honorem summi sacerdotii claris pollens virtutibus, & quam plurimis miraculis, quæ pro eo omnipotens Dominus exstitit operatus, & quotidie etiam operatur, ipsam ecclesiam mirifice decoravit; … statuimus, volumus, ordinamus, volentes, statuentes & etiam ordinantes, quod corpus ipsius beati Firmini confessoris inclyti in suo festo, & ipsorum martyrum beata corpora Fusciani, Victorici atque Gentiani in suo passionis festo, ut præmittitur, reverenter & honorifice per ipsam ecclesiam & claustrum ejusdem, si temporis patiatur qualitas, perpetuis temporibus, annis singulis de cætero deferantur, deponantur, & reponantur in locis suis debitis, campanæ pulsentur per gentes nostras celebriter & solemniter nostris sumptibus & expensis, sicut in eisdem festis & aliis magnis duplis pulsari hactenus consuevit, & solemnius, si fuerit opportunum.
[37] [quod ab eo tempore solenniter factum,] Noverat Thiersius statutum capituli Ambianensis, illudque versavit cap. 6; at ignorasse videtur ordinationem episcopi, cum de ea mentionem non faciat. Argumentum hoc adeo constrinxit virum, qui operam suam malæ causæ accommodaverat, ut iratus in omnia capitula insurrexerit. Verum non sic solvenda sunt argumenta, non sic inquirendum est verum. Ausim dicere Thiersium nihil respondisse, cum nihil apte responderit, nihil, quod sit relatu dignum. Qua de causa, missis iracundi hominis dicteriis, adjungam pauca, quæ ex Ordinario, ut vocant, anni 1337, excerpsit Lestoquius pag. 243: Capsula B. Firmini confessoris in vespere præparata super magnum altare a canonicis defertur… Ad processionem, quæ fit per claustrum in cappis sericis, .. defertur capsula B. Firmini confessoris … Post sextam horam refertur & reponitur dicta capsula B. Firmini confessoris super majus altare. Eadem fere habentur in antiquo Ordinario, sed ad marginem adjecta, cum liber esset antiquior institutione laudata. Adduntur ibidem hæc verba citata a Lestoquio pag. 242: Post matutinum defertur capsula B. Firmini in medio ecclesiæ. Multa alia hujusmodi fragmenta, ex variis libris excerpta, brevitatis causa omitto, licet omnia mentionem faciant de translatione Sancti; & ex omnibus monumentis, quæ ex ecclesia S. Firmini confessoris adduxit Lestoquius, unum dumtaxat seligo, quia eo simul docemur, quo modo in propria ecclesia cultus sit Sanctus. Antiquum Ordinarium laudatæ ecclesiæ, teste Lestoquio pag. 244, sic habet: Translatio B. Firmini episcopi & confessoris, IX lectiones, magnum duplum &c. In translatione sancti Firmini episcopi & confessoris fit magnum duplum &c. Sciendum est, quod … in … translatione B. Firmini confessoris altare texatur ex viridi, & utitur ornamentis viridibus.
[38] Translationem corporis S. Firmini confessoris etiam probat Lestoquius ex variis reliquiis ejus, [ac demum ex hujus Sancti reliquiis,] quæ servantur seorsum a corpore: reliquiæ enim illæ nequeunt haberi aliis locis, si corpus Sancti in sepulchro suo semper mansisset immotum, uti contenderant adversarii. Audi laudatum scriptorem pag. 110, ubi hæc habet Gallice: Semper in hac ecclesia (S. Firmini confessoris) continuata est expositio reliquiarum S. Firmini confessoris, quæ ibi servantur a multis seculis. Reliquiæ hæ duabus thecis sunt inclusæ. Una repræsentat caput episcopi, ubi habetur dens cum inscriptione antiqua, quæ dicit dentem esse hujus Sancti. Altera theca est brachium argenteum, cui inclusa sunt ossa quædam brachii hujus Sancti. Cum hæc non negentur a Thiersio, non est necesse afferre scriptum quoddam anni 1442, in quo posteriorum reliquiarum iterata fit mentio. Videri illud potest apud Lestoquium pag. 245. Thomas Greffius canonicus Ambianensis anno 1261 fundavit sacellum in hospitali S. Joannis Baptistæ Ambiani, eique varias dedit reliquias, inter quas erant de juncta B. Firmini confessoris in uno vase argenteo posita, ut habet instrumentum adductum a Lestoquio pag. 254.
[39] Easdem reliquias hodieque servari in ecclesia hospitalis Ambianensis cum hac inscriptione Latina, [quæ servantur locis variis.] de juncta S. Firmini confessoris, testatur laudatus scriptor pag. 116, ubi ait esse os illius partis manus, quam carpum vocant anatomici. Pergit deinde ostendere os brachii ejusdem Sancti aliquando servatum fuisse in ecclesia cathedrali Noviomensi: alias S. Firmini confessoris reliquias memorari in ecclesia Longipratensi * diœcesis Ambianensis, alias in loco, qui dicitur Mentum S. Jacobi, atque alias Ambiani in ecclesia collegiata S. Nicolai, quæ pertinent ad quamdam Confraternitatem S. Nicolai, in dicta ecclesia institutam a multis seculis. Demum pag. 121 scriptorem adducit neotericum, qui ecclesiæ S. Acheoli assignat brachium Sancti nostri. Verum illud brachium abbatiæ S. Acheoli abjudicat auctor Umbræ Thiersii pag. 19. Hæc colligere placuit, ut lector simul intelligat, reliquias S. Firmini confessoris in veneratione fuisse locis variis, licet alioquin argumentum hinc desumptum ad probandam translationem tam efficax non sit, quam sint alia quædam ante allata. Breviter nunc discutiam argumenta partis contrariæ, quæ translationem negavit, antequam aperta fuit arca, corpusque repertum.
[Annotata]
* i. e. ornentur
* Notre Dame de Longpre aux Corps saints
§ V. Quibus rationibus dubitatum fuerit de translatione corporis.
[Primum argumentum eorum, qui negabant translationem, ex invento sepulcro,] Occasionem negatæ ab aliquibus translationis
breviter exposui num. 6 & sequentibus: at
hic examinanda sunt eorum argumenta, quæ ad
duo reducuntur. Primum est tale. Repertum est
in ecclesia S. Acheoli sepulcrum S. Firmini confessoris,
uti ex inscriptione patet. At sepulcrum
istud vacuum non est, sed inventa in eo humani
corporis ossa, quæ alterius esse nequeunt, quam
S. Firmini ibidem sepulti. Ossa igitur hujus Sancti
in primo sepulcro manent, & numquam alio
sunt translata. Singulas hujusce ratiocinationis
partes multis probare conati sunt illius opinionis
defensores. Verum numquam sic potuerunt ostendere
ea, ex quibus tota vis ratiocinationis oriri
debebat, ut non facile refutarentur a patrono
partis oppositæ. Nomen Firminus repertum in lapide
sepulcri unius ex quinque detectis asseruerunt
mira fiducia auctor Epistolæ ad curiosum,
ac deinde Thiersius, & figuram repertarum litterarum
æri incisam exhibuerunt in hunc modum.
Verum illustrissimus de Brou episcopus Ambianensis
in Censura memoratæ Epistolæ ad curiosum
conquestus est litterarum figuras exhibitas
multum distare ab iis, quæ inventæ sunt in sepulcro,
& jussu suo delineatæ. Figuras autem
in præsentia episcopi fideliter delineatas sic repræsentat
Lestoquius pag. 172.
[41] [cui dicebant inscriptum esse nomen Firminus; at id non probabant;] Porro priores figuras non esse exacte similes inventis supra sepulcrum, satis aperte fatetur auctor Umbræ cap. 10, ubi sculptoribus & excusoribus tribuit, si quid fuit repræsentatum minus exacte. Deinde non negat figuras a Lestoquio datas exactiores esse. Thiersius etiam cap. 13 maluit longa disputatione ostendere, sepulcra Sanctorum nosci ex inscriptionibus, quod nullus poterat negare, quam de similitudine figurarum multum agere, & dissimilitudinem pag. 156 satis clare agnoscit, cum eam excuset. Verumtamen tota argumenti supra dati vis & efficacia pendebat ex figuris litterarum. Etenim, si figuræ non designent eas litteras, ex quibus coalescit nomen Firminus, unde colligi potest S. Firmini esse sepulcrum? Si figuræ litterarum sint dubiæ, quam inutili & vana jactantia ex hisce conclusit Thiersius pag. 165 Sceptico deteriorem esse, qui ausit dubitare, an corpus S. Firmini confessoris eo tempore adhuc esset in detecto illo sepulcro? Si figuræ tales sint, ut nihil certi, aut aliud potius nomen exhibeant, numquid totum argumentum plane corruit? Itaque Thiersio ejusque gregalibus solide probandum fuerat, figuras litterarum tales esse, ut ex iis formaretur nomen Firminus. At, etiamsi hoc sæpissime affirmaverint tamquam certum, nullibi probaverunt. Lestoquius vero part. 2 Dissertationis suæ cap. 2 clare ostendit, nomen Firminus coalescere non posse ex figuris litterarum supra sepulcrum repertis. Præcipuas ejus rationes breviter exhibebo.
[42] Primo probari nequit litteram illam Y, quam F explicabant adversarii, [aliorum vero argumentis] primam esse litteram nominis sepulcro insculpti: aliæ enim litteræ præcedunt tanto intervallo, ut inter has & illam plures potuerint esse mediæ. Si autem non potest ostendi, quænam ex litteris sit prima nominis sculpti, quo modo probabitur nomen istud esse Firminus? Ad hoc argumentum, quo solo omnis certitudo inscriptionis perit, nihil respondit auctor Umbræ. Secundo, etiamsi certum esset litteram illam esse primam nominis, incertum adhuc esset, qualis littera designetur figura sepulcro inscripta. Nam Mabillonius quidem de Re diplomatica pag. 347 in Alphabeto veteris Gallici inter figuras septem, quibus F designatur, similem ponit, uti objecerunt adversarii; sed in eodem Alphabeto similem quoque figuram posuit pro littera S. In Epitaphio cujusdam Gordiani (apud Aringhum in Roma subterranea lib. 3, cap. 22) similis figura variis vicibus ponitur pro N. Alius V explicuit, legendumque putavit vikmin. Quis igitur hic definiat, quam litteram designet prima illa figura, si tamen prima?
[43] Respondit ad hæc auctor Umbræ pag. 159, Alphabetum Mabillonii ex abbatia S. Acheoli desumptum esse per Boterovium, [manifeste ostenditur,] a quo accepit Mabillonius: Duo, inquit, epitaphia Leudelini & Valdolinæ, detecta in hac abbatia, ipsi suggesserunt omnes characteres, e quibus composuit Alphabeta sua: asseritque in vocibus defunctus & ficit epitaphii Leudelini F expressum esse ea figura, de qua disputamus. Addit per sequentes litteras satis isinuari, F omnino designari illa figura. Verum quod ait de sequentibus litteris, primam explicantibus, frivolum est & inane, cum & illæ sint incertæ. De monumentis vero citatis sic respondit Lestoquius Dissert. 2 cap. 1, postquam adversarii sui verba retulerat: Monumentum igitur S. Acheoli, cujus expressum est exemplar in Boterovio, judex est, quem Umbra adoptat. At judex ille in favorem meum pronuntiat. Quod affirmat Umbra F formatum esse hoc modo Y in vocibus DEFUNCTUS & FICIT, certissime falsum est. Certissimum est, F alia figura expressum esse in his duabus vocibus. Certissimum quoque est, quod sit littera S, quæ sic Y expressa est in monumento isto, non semel, sed sexies… Decisum itaque est, secundum monumentum S. Acheoli, in libro Boterovii expressum, quod littera, quam examinamus, sit S, & per consequens, quod nomen Firmini frustra quæratur in hac inscriptione. Hisce alia recte adjungit Lestoquius, sed ea brevitatis causa mittimus.
[44] Tertio secunda littera apparet quidem I, ut pergit Lestoquius pag. 176 Diss. 1, [ex figuris in sepulcro inventis] sed potest etiam esse pars litteræ, cujus partes reliquæ sunt deletæ. Littera tertia prorsus deleta est, uti fatentur adversarii, qui non alia de causa suspicantur, R eo loco fuisse positum, quam quod illud necessarium sit ad nomen Firmini componendum. Quarta figura non est M, ut volunt Religiosi S. Acheoli: neque enim ullo loco littera M expressa legitur eo modo, quo data fideliter est illa figura a Lestoquio, qui observat lineas intermedias forsan esse litteram V, cum illa sic formetur in Roma subterranea. Hac observatione incertum fit, an figura illa unam tantum, an plures designet litteras; neque id dubium abstulit Umbra pag. 158, respondens minutiores quosdem litteræ minus perite sculptæ defectus non efficere, ut non sit M, quia, uti recte replicat Lestoquius Diss. 2 pag. XI, minutiæ illæ, quales hæ sunt, id saltem reddunt dubium. Litteram sextam inscriptionis non esse N, uti volebant adversarii, satis clare ostendit laudatus Lestoquius pag. 178 hac ratione. Littera N tres habet lineas, quarum media utramque lateralem sic connectit, ut oblique descendat a summitate primæ lineæ lateralis ad partem inferiorem lateralis secundæ hoc modo N. At figura inscriptionis lineam obliquam sic efformatam habet, ut hæc ab infima parte prioris lineæ lateralis ascendat, quod numquam contingit in littera N. Male igitur divinarunt, cum dixerunt ultimam lineam lateralem esse deletam: nam, etiamsi adesset altera lateralis, ne sic quidem littera N agnosceretur, sed figura exsurgeret ab omnibus characteribus distincta. Probabilius suspicatur Lestoquius V designatum esse figura illa, aut fortasse G, nam tale G reperitur in memorato ante epitaphio Gordiani. Varia ad hæc respondit auctor Umbræ pag. 162 & 163; at difficultatem non tollit, ideoque & illa & Lestoquii ad illa responsionem prætermitto: nam qui objectiunculas quaslibet minutissimas videre cupit, & earumdem solutiones intelligere, adire potest sæpe memoratas Dissertationes.
[45] [coalescere non posse nomen Firminus; ac argumentum esse nullius ponderis.] Accipe igitur conclusionem ex prædictis recte deductam a Lestoquio pag. 179: Nescitur ergo, an prima sex illarum figurarum sit initium nominis: nescitur, an prima illa littera sit F vel S, vel N vel V. Secunda fortasse non est I, sed reliquum cujusdam litteræ. Tertia prorsus est incognita. Quarta non est M. Postrema nequit esse N, uti necesse esset ad componendam vocem Firminus. Litteræ igitur supra sepulcrum, quod est ad latus Epistolæ, repertæ adeo non possunt evincere nomen S. Firmini illic fuisse incisum, ut contra ostendant, nomen illud ibi notatum esse non potuisse istis litteris; solaque hæc inscriptio sufficeret ad refutandam opinionem fabulosam Religiosorum S. Acheoli. Mabillonius, qui sepulcrum hoc viderat, nihil dicit de significatione inscriptionis ibi inventæ, haud dubie quia vir ille eruditus sibi persuaserat legi non posse. Attamen Mabillonium sententiæ suæ favere jactabat pars opposita, & quædam litterarum fragmenta adduxit auctor Umbræ pag. 155, ut ostenderet non dubitasse Mabillonium, quin nomen Firmini sculptum esset in sepulcro. Verum non erant Mabillonii illæ epistolæ, sed aliorum, qui id ex ipso se audivisse dicebant. At Lestoquius Diss. 2 cap. 2 reposuit duas ipsius Mabillonii epistolas, quibus non obscure innuit, sibi placere sententiam Ambianensium. Porro, etiamsi ex dictis liqueat sine idoneo fundamento sepulcrum istud attributum fuisse S. Firmino, Lestoquius tamen aliis quoque argumentis uti voluit, conatusque est probare ossa in illo sepulcro reperta non posse esse S. Firmini confessoris, licet constaret ipsius fuisse sepulcrum. Verum cum tam solida sint argumenta, quibus probatur corpus translatum, ipsaque translatio ex apertione arcæ mox enarranda tam luculenter sit confirmata & manifestata, ut sine pertinaciæ nota negari modo nequeat, operæ pretium mihi non videor facturus, si colligendo omnia argumenta disputationem hanc prolixiorem facerem.
[46] Hac etiam de causa alterum adversariorum argumentum paucis dumtaxat indicabo; [Alterum eorum argumentum, quod ridicula crisi exornavit Thiersius,] nullis enim verbis illud refutari potest tam clare, quam refutatum est, dum, aperta arca, S. Firmini corpus cum debita inscriptione præsentium omnium oculis patuit. Auctor Epistolæ ad curiosum & Thiersius pluribus locis asserebant thecam, in qua depositum credebatur S. Firmini confessoris corpus, apertam fuisse anno 1696 coram decano capituli, & quatuor aliis personis, nihilque prorsus in arca fuisse repertum, sed eam omnino esse vacuam. Tanta autem confidentia id jactabant, ut vix potuissent loqui asseverantius, si ipsi lustrassent arcam vacuam. Audi, quo fundamento. Dictitabant rem totam se habere ex testimonio Joannis du Croc fabri serarii, qui præsens adfuerat, totamque illius seriem narraverat abbati & quibusdam religiosis S. Acheoli. Fatebantur quidem dictum fabrum serarium, dum rogabatur, ut istud testimonium scripto firmaret, noluisse id facere: verum libere jactitabant eum retineri solo metu damni incurrendi, si eo modo indignationem canonicorum provocaret. Itaque omnis eorum certitudo nitebatur dictis unius hominis, quem agnoscebant tam timidum, ut aperte veritati non auderet patrocinari: vel potius, ut eventus docuit, ex verbis quibusdam hominis forsan ambiguis, & certe perperam intellectis, sibi vacuitatem illam arcæ confinxerant. Audire lubet, qua crisi hic utatur Thiersius pag. 89: Verum est, inquit, testimonium fabri hujus serarii esse unicum; sed æquivalet pluribus, quia sincerum est, & pluribus prævalere debet in hac occasione, conformiter legi Ob carmen, quæ dicit: “Non ad multitudinem respici oportet, sed ad sinceram testimoniorum fidem, & testimonia, quibus potius lux veritatis assistit”. Testimonium unius, etsi id scripto firmare non audeat, imo etsi id neget, æquivalet tamen pluribus, si credimus Thiersio. Cur illud, obsecro? Quia sincerum est, inquit. Sinceritatem autem egregie probat hoc modo: Si variavit postrema sua responsa, aut potius, si recusavit scripto confirmare, quod antea non nisi oretenus dixerat; satis intelligitur, id factum non esse, nisi post expostulationes, quibus impetitus est, quod veritatem fassus esset tam ingenue, & per timorem excidendi gratia capituli & canonicorum Ambianensium, & præsertim amittendi consuetudinem elocandi illis operam suam. Numquid variatio responsorum, recusatio scripti testimonii, & metus damni tam efficax, egregia sunt argumenta, quibus evincitur, unius fabri serarii testimonium, idque oretenus solum prolatum, multorum aliorum testimoniis præferendum esse?
[47] Alia enimvero sinceritatis proferenda sunt indicia, [prorsus falsum] sed illa non favebunt causæ, quam Thiersius susceperat defendendam. Ubi audita erat voce & scripto jactata assertio Religiosorum S. Acheoli de testimonio Joannis du Croc, comparuit hic coram notariis cum Ludovico Debonnaire presbytero ædituoque ecclesiæ cathedralis, & Damiano le Quien aurifabro, qui cum ipso arcam S. Firmini lustraverant. Hi tres coram duobus notariis regiis declararunt, subscriptoque nomine testati sunt sequentia, quæ tradam compendio. Affirmant audivisse se, in urbe Ambianensi spargi scriptum impressum, in quo asserebantur facta varia, ad se spectantia, de prætensa quadam apertione arcæ S. Firmini confessoris, quæ omnia æqualiter nata erant ex calumnia. Hinc declarant primo, se mense Augusto anni 1696 post festivitatem Virginis assumptæ, jussu domini Joly canonici Ambianensis, venisse ad inferius sacrarium ecclesiæ cathedralis, ut examinarent, unde oriretur nimium pondus thecæ S. Firmini confessoris, & inquirerent, an theca illa non posset reddi levior. 20. Hac de causa aurifabrum le Quien elevasse duas laminas argenteas, quibus tegebatur theca, nec quidquam inter laminas istas & lignum thecæ invenisse, unde nimia gravitas oriri posset. 30. Eadem de causa terebra perforasse duobus locis ligneas thecæ tabulas, ut investigarent an thecæ ligneæ inclusa esset alia plumbea, quæ tanti ponderis esset causa; at se intellexisse per duo illa foramina, nullam inclusam esse thecam plumbeam, sed nimiam illam gravitatem oriri ex crassitie tabularum lignearum & vectibus quibusdam ferreis, qui possunt in theca esse ad connectendas tabulas. 40. Cum viderent, thecam non posse leviorem fieri, foramina facta mox bene clausisse, & laminas argenteas reposuisse. 50. Addunt duo testes, Debonnaire presbyter, & le Quien aurifaber, se, dum thecam in latus inclinabant, sensisse motum oneris cujusdam, quod haud dubie fuerit fasciculus, cui impositæ sunt reliquiæ. 60. Testantur, nihil tunc factum præterea.
[48] [ostenditur.] 70. Adjunxit du Croc faber serarius, se rogatum fuisse a procuratore abbatiæ S. Acheoli, ut nomen scripto cuidam subnotaret, & veritatem fateretur de apertione dictæ thecæ; seque reposuisse, paratum se esse jurare tactis sacrosanctis Euangeliis, dictam apertionem numquam esse factam. Hæc paulo latius exposita subscripto nomine firmarunt Ludovicus Debonnaire, Damianus le Quien, Joannes du Croc, Boucher, & de le Warde. Sigillo munitum X Julii an. MDCXCVII & recognitum eodem die. Tota Declaratio Gallice edita est apud Lestoquium pag. 254. Huic testimonio de theca non aperta, consonat epistola Domini de Riencourt, decani capituli cathedralis, qui omnia etiam præsens conspexerat. Recitat epistolam Lestoquius a pag. 149, ex qua nihil desumo, nisi modum, quo usi sunt, ut explorarent, an theca plumbea ligneæ esset inclusa. Factis terebra foraminibus, bacillum tenuissimum per illa inseruerunt thecæ, ejusque ope intellexerunt thecam plumbeam illic non esse. Eadem tum hic, tum canonicus Joly, id est, omnes, qui adfuerant, asserebant ubique viva voce, ut testatur Lestoquius. Verumtamen ne tam authentico quidem testimonio acquieverunt contrariæ partis patroni; sed auctor Umbræ pag. 132 contendit, thecam bis eodem anno lustratam, & re vera apertam fuisse die 2 Novembris in Commemoratione omnium defunctorum, seu in visitatione secunda. Hinc iidem tres testes, ædituus nimirum, aurifaber, & faber serarius, rursum coram notario declararunt anno 1712, die III Junii, omnia ante declarata vera esse, seque alteri visitationi thecæ præsentes non fuisse, nec quidquam de altera visitatione audivisse. Consule totam Declarationem die IV Junii sigillo munitam apud Lestoquium Dissert. 2 a pag. 181. Pudet referre cavillationes omnes, quas pertinacia invenit in hac contentione: & minime necessarium est, disputationem hanc magis extrahere. Quapropter ad ipsam thecæ visitationem progredior: nam nihil adeo clamabant homines contentiosi, quam ut theca aperiretur, sic cessaturam demum omnem controversiam.
§ VI. Theca aperta, sacrum corpus reperitur cum authentico depositionis testimonio, uti intelligitur ex relatione episcopi hic data: declaratio abbatis S. Acheoli.
[Episcopus Ambianensis coram præcipuis urbis personis in choro ecclesiæ] Anno 1715, X Januarii, Petrus Sabatier antistes Ambianensis, ut diuturnis contentionibus finem imponeret, thecam S. Firmini confessoris aperuit coram præcipuis urbis Ambianensis personis, cum ecclesiasticis tum secularibus. Acta hujusce visitationis, Gallice impressa, Latine versa subjicio: Petrus Dei & apostolicæ Sedis gratia episcopus Ambianensis. Notum facimus, hoc die Jovis, decimo mensis Januarii anni MDCCXV, (quia promotor noster suggesserat nobis, quod per decretum nostrum die 2 hujus datum, post rem communicatam cum venerabilibus fratribus nostris, decano, canonicis & capitulo ecclesiæ nostræ, statuerimus procedere hodie ad apertionem thecæ S. Firmini confessoris, & quod consequenter invitasset corpora & præcipuas personas urbis, tam ecclesiasticas quam laïcas, & quod nominatim invitandos, & quantum erat necessarium, vocandos & interpellandos IV hujus mensis curasset, opera apparitoris Biberel, abbatem & Religiosos S. Acheoli, ut præsentes essent huic apertioni, eo quod auctor anonymus plurium libellorum, a quibusdam annis impressorum, temere asseruisset corpus hujus Sancti esse etiamnum in ecclesia S. Acheoli, & thecam, quæ servatur in ecclesia nostra, esse vacuam;) venisse nos circa horam nonam matutinam ad dictam ecclesiam nostram cum ministris nostris, habituque pontificali indutos intravisse in chorum, ubi invenimus dominos capituli, dominum regis vicarium *, dominos præsidialis curiæ senatores, dominos majorem civitatis & scabinos, omnes sic collocatos, prout fieri solet in cæremoniis publicis, & reliquum chori omnino repletum præcipuis urbis personis, cum cleri secularis & regularis, tum aliorum ordinum.
[50] Theca in medio posita super mensam, ante hanc nos collocati in throno ad hæc præparato, [examinat & aperiri jubet thecam, in qua fascem reliquiarum invenit,] exposuimus assistentibus rationes, quas habueramus eos convocandi, discursu hac super materia instituto. Quo finito, examinavimus thecam, quæ longa est tribus pedibus, quatuor pollicibus & medio, alta duobus pedibus & dimidio, lata sedecim pollicibus & medio. Capsam e ligno admodum crasso distinguunt bracteolæ argenteæ inauratæ, quæ dimidia eminentia repræsentant præcipua Sancti gesta tali opere, ut videatur esse seculi decimi tertii, sicut facile intelligitur ex vestimentis personarum, quæ ibi repræsentantur. Deinde eam curavimus aperiendam per Firminum de Bray, fabrum serarium consuetum abbatiæ S. Acheoli, juvantibus eum Joanne du Croc fabro serario ecclesiæ nostræ, & Damiano le Quien aurifabro. Invenimus illic pretiosas reliquias hujus Sancti (quæ sunt partim ossa integra, partim diversarum corporis partium ossium fragmenta, partim cineres) involutas linteo admodum candido, tectoque Anglica bombyce texta spissiori filo * virgataque albo & cæruleo. Totius simul molis mensura æquabat formam cylindricam duobus circiter pedibus longam, & diametro quinque pollicum constantem. Hisce expositis super mensam ante nos collocatam, cum omnibus congregatis nos prostravimus ad eas honorandas, jussimus in hunc finem cani hymnum sanctorum Confessorum concentu musico, & recitavimus orationem propriam hujus Sancti.
[51] [quæ singulæ recognoscuntur & nominantur;] Post hæc, assumptis singulis per vices sacris hisce ossibus, ea curavimus nominanda designandaque alta voce per dominos Joannem Baptistam Mouret medicinæ doctorem, decanum medicorum hujus urbis, & Joannem Baptistam Jolibois magistrum chirurgum juratum. Hi declararunt in hac theca nos habere ossa sequentia, nimirum, partem anteriorem brachii * integram, quæ Latine humerus * dicitur; alium cubitum; os coxæ, quod femur dicitur; varia fragmenta costarum; omoplatam, seu humerum; minus os brachii; duo fragmenta femoris; aliud os omoplatarum in fragmentis, fragmentum costarum; duo alia fragmenta femoris; fragmentum omoplatæ cum notabili quantitate aliorum fragmentorum, inter quæ habentur totius capitis, maxime cranii, vertebrarum, spinæ dorsi, lumborum, ossis ilium. Porro conjectura fieri potest, fragmenta adesse ex omnibus corporis partibus, quod facile cognosci nequit, quia fragmenta illa sunt comminuta, ideoque informia. Hæc denominatio eodem tempore conscribebatur per dominum Dionysium la Pierre, canonicum S. Firmini, scribam nostrum; & per dominum Adrianum Dehen scribam capituli, in duobus adversariis distinctis, quæ deinde fuere subscripto nomine firmata ab ipsis, & a dictis dominis Mouret & Jolibois. In memorato linteo, in quo erant hæc ossa, inventi quoque sunt duo alii fasciculi ex tela, in quorum altero, eoque minori, erant plura fragmenta ossium humanorum, & fascia membranea dimidio digito lata cum hac inscriptione: Hee sunt reliquiæ sancti Firmini confessoris. Alter multo major continebat copiam cineris aut pulveris, & minutorum fragmentorum, cum fascia membranea præcedentis simili, in qua erat hæc inscriptio: Pulvis S. Firmini confessoris. Hæ duæ inscriptiones erant characteris admodum antiqui.
[52] [invenit quoque litteras depositi in theca corporis testes, quibus appensa erant] Demum ibi invenimus fasciculum micarum thuris, quod poni cum reliquiis in consecratione altarium jubet liber noster pontificalis: unde collegimus, quam circumspecte sacrum hoc corpus impositum fuerit novæ huic thecæ; in qua etiam reperimus pyxidem ex ligno betulæ cum operculo æsculeo, quod ei erat funiculo annexum, in qua erant litteræ membraneæ, illæsæ & integræ, longæ octo pollicibus præter tres lineas, altæ quinque pollicibus & tribus lineis, munitæ sex sigillis etiam integris, pendentibus ex nodis serici viridis. Hasce legi jussimus alta voce per scribam nostrum, quarum hoc est contentum: “Universis presentes litteras inspecturis: Guillermus archiepus Rothomagensis, Philippus Ebroïcensis, Reginaldus Belvacensis, Guido Lingonensis, Robertus Bathoniensis, & Guillermus Ambianensis Dei gratia episcopi eternam in Domino salutem. Noveritis quod anno Incarnationis Dominice millesimo ducentesimo septuagesimo nono, decimo septimo Kalendas Junii, Pontificatus domini Nicolai Pape tertii anno secundo, reverendissimus pater & dominus, dominus Simon etiam Dei gratia tituli sancte Cecilie presbiter Cardinalis, apostolice Sedis legatus, excellentissimis Philippo Dei gratia Francie & Edouardo Anglie regibus, Karolo principe Salerni, filio excellentissimi regis Sicilie, & nobis presentibus, nec non multis aliis principibus regnorum Francie & Anglie, abbatibus, magnatibus, & cleri & populi multitudine copiosa, corpus beati Firmini confessoris atque pontificis Ambianensis quondam, in presenti theca reposuit, illa solempnitate adhibita, que consuevit in talibus adhiberi, in cujus rei testimonium ad perpetuam rei memoriam presentes literas sigillorum nostrorum munimine duximus roborandas. Datum ut supra”.
[53] Primum memoratorum sigillorum repræsentabat archiepiscopum casula indutum, [sex episcoporum sigilla hic descripta:] cum pallio, mitra & cruce, & cum hac epigraphe: S. Guillermi. Dei grā. Archiepi. Rothomagen.: & in sigillo opposito, Annuntiationem Virginis cum hac epigraphe: Contra Sigillū. Archiepi. Rothomagen.
Secundum repræsentat episcopum cum cruce & mitra, similiter casula indutum, cum lilio ad utrumque latus, & hac epigraphe: S. Philippi. Dei Gra. Ebroicensis epi.; & in signo opposito, Virginem tenentem manibus puerum Jesum cum his vocibus: Ave Maria gratia p̄la.
Tertium similem habet episcopi figuram cum tribus liliis ad utrumque latus, & hac epigraphe: S. Reginaldi de Nantolio. Di grā … lvacen.; & opposito sigillo, scutum tesserarium notatum cruce angulata quatuor clavibus, cum his vocibus: Secretū. R. Epi. Coītis. Belvacn.
Quartum continet similem figuram episcopi, & hanc epigraphen: S. Guidonis: Dei grā Epi. Lingonen.; & in opposito sigillo episcopum orantem flexis genibus, & has voces: Secretum. G. Epi: Lingonensis.
Quintum repræsentat similiter episcopum, appictis duabus clavibus uni lateri, & alteri forma quadam crucis S. Andreæ, cum hac epigraphe: Robertus. Dei. gra. Bathoniensis. et Weliensis. * Eps.; nullum hic sigillum oppositum.
Postremum habet figuram episcopi, uti alia, cum lilio ad utrumque latus, & hanc epigraphen: S. Guill. Dei. gra. Ambianensis Epi.; & in sigillo opposito B. Virginem, quæ tenet Infantem suum, cum hisce vocibus: Contra S. G. Ambian. Epi.
[54] Permisimus deinde assistentibus, ut appropinquarent, ad examinandum ossa, [deinde ossa aliaque omnia inspicienda præbet præsentibus: scribitque hanc relationem,] scripturas, uti & dictam thecam apertam; ac deprehendimus cum ipsis, in illa duo esse foramina, facta terebra superius & inferius, quæ deinde ligneis clavis fortiter infixis fuere conclusa. Per illa nihil immitti potuit, nisi exiguus baculus ad explorandam crassitiem, neque fieri poterat ut per ea quidquam cerneretur, quidquam auferretur, aut quidquam imponeretur. Postquam vero abunde erat satisfactum devotioni assistentium & piæ eorumdem curiositati, curavimus omnia rursum thecæ imponenda, claudendam aperturam per eumdem fabrum serarium, atque apponendum sigillum nostrum cum sigillo capituli, illam clausuri permanenter, ubi ei imposuerimus novas litteras, a nobis subscripto nomine, additoque sigillo nostro firmatas, ut memoriæ posterorum commendemus, quæ peracta sunt hoc die, quo Deo placuit ostendere veritatem reliquiarum hujus Sancti, & confundere temeritatem illorum, qui illas impugnare præsumpserunt. Ut autem ei hac de re gratias ageremus, cantavimus hymnum te Deum, sonantibus omnibus campanis; & thecam deponi jussimus prope altare, ut satisfieret devotioni populi, usque ad diem Dominicum, XX hujus mensis, quo eam portandam decrevimus in supplicatione generali. Post hæc recessimus, ad concinnandam hanc rei gestæ relationem, cui nomen nostrum subscripsimus, & cui subscribere sivimus omnes, qui sunt nostri capituli, curiæ præsidialis, corporis urbis, parochos, superiores communitatum, aliasque personas insignes, quæ præsentes cum essent cum vicario regis, desiderarunt subnotare.
[55]
[cui ipse subscribit cum omni bus canonicis,] Petrus episcopus Ambianensis.
Le Scellier de Riencourt, decanus, abbas Forestimonasteriensis.
Joyeux, doctor Sorbonicus, præpositus.
Forcedebras, archidiaconus Ambianensis.
De Fay Greffontaine, præfecturam Ambianensem gubernans *.
De Herte de Haille, scutarius nobilis, primus præses curiæ præsidialis Ambianensis.
Picquet, archidiaconus Pontivensis.
Glachant, doctor Sorbonicus, cantor.
Moreau, scholasticus.
Le Caron, pœnitentiarius.
Fournier.
T. Trouvain.
Pinguet.
Boistel, natu maximus.
Moreau, doctor Sorbonicus.
Trancart, doctor Sorbonicus.
Lallemant.
F. Trouvain.
Le Mercier, doctor Sorbonicus.
Benoise, abbas S. Salvii.
M. Filleux.
Hurache.
Caignart.
Picquet.
Masclef.
L. Boistel, doctor Sorbonicus.
N. de Lestocq, doctor domus Sorbonicæ, canonicus theologicis præfectus.
De Fay, licentiatus Sorbonicus.
P. Chaux.
Durand.
Fr. le Caron, doctor Sorbonicus.
Priolo, doctor Sorbonicus.
De Herte.
N. Filleux, doctor Sorbonicus.
Pingre.
Canon, licentiatus Sorbonicus.
Creton, scutarius nobilis, præses curiæ præsidialis Ambianensis.
Le Boucher, scutarius nobilis, dominus de Famechon, assessor.
Ducroquet, decanus senatorum.
Vacquette du Cardonnoy, nobilis scutarius, senator veteranus & senator scriba regis, atque emeritus civitatis Major.
Mouret, senator veteranus.
Le Gillon du Grotison.
Damyens.
Vacquette de Frechencoury.
Houlon.
J. B. Cornet.
De Herte de Haille.
Pingre de Sourdon, nobilis scutarius.
Dufresne.
Sentier, senator, clericus.
Mouret.
Claudius Ludovicus Vacquette.
Petyst, advocatus regius.
Pingre, scutarius nobilis, procurator regius.
Le Boucher.
Forcedebras, omnes canonici ecclesiæ cathedralis.
[56]
Du Fresne de Fredeval, Major & generalis disciplinæ politicæ præfectus. [aliisque pluribus variorum ordinum.]
Ducandas, scabinus.
Destrees, scabinus.
Jacobus Fr. Cornet, scabinus.
Damyens, scabinus.
Galand natu maximus, scabinus.
J. B. Roussel, scabinus.
De Bragelongne, prior S. Martini.
Joly, canonicus S. Nicolai.
De Villers, canonicus & præpositus capituli S. Firmini confessoris.
De Raveny, parochus S. Martini.
Turquet, parochus S. Firmini confessoris.
F. J. le Seigne, parochus S. Germani.
Fr. Antonius Emmanuel Brunel, doctor Sorbonicus, prior abbatiæ S. Joannis Ambianensis, Ordinis Præmonstratensis.
Piole, parochus S. Michaëlis.
Dehangest, doctor Sorbonicus & parochus S. Jacobi.
Demarinne, parochus S. Remigii.
F. J. Patissier, prior PP. Cælestinorum.
Sezille, superior seminarii Ambianensis.
Carolus Jameron, rector collegii Societatis Jesu.
Fr. Nicolaus de Hollandes, prior Dominicanorum Ambianensium.
Fr. Augustinus Moreau, prior Augustinianorum.
Fr. Claudius a Cruce, definitor-provincialis, & prior emeritus Carmelitarum Discalceatorum.
Fr. Antonius Elias ab omnibus Sanctis, Carmelita Discalceatus.
Fr. Joannes Maria, guardianus Capuccinorum.
Fr. Nicolaus Ambianensis, prædicator Capuccinus.
Fr. Joannes Vacquette, corrector Minimorum.
Baron-de Lamaronde, consiliarius regius, præfectus aquis & silvis Ambiani.
Cattelet, procurator regius de aquis & silvis.
Nicolaus Artus, scabinus emeritus.
Adrianus Cornet pater, civis Ambianensis.
Firminus Palyart.
Ducastel, caussidicus in suprema curia, prætor episcopatus & capituli Ambianensis.
Dehangest, ex officio notarius & procurator capituli Ambianensis, uti & episcopatus.
Le Caron, consiliarius regius, subpræfectus pro aquis & silvis.
Degrain, præpositus capellanorum.
Tavernier, tabularius fori ecclesiastici *.
[57] Præterea die Veneris, decimo octavo ejusdem mensis, [Episcopus, aliquibus reliquiis seorsum positis,] ad supplicationem dicti promotoris nostri, finitis Vesperis, accessimus ad chorum ecclesiæ nostræ cathedralis, induti stola super humerale * & supparum *, nobis assistentibus dominis Alexandro le Scellier de Riencourt dictæ ecclesiæ decano, Francisco Moreau canonico scholastico & officiali, Nicolao de Lestocq canonico theologicis præfecto & curatore capituli, vicariis nostris generalibus, & præsentibus dominis Ludovico le Caron pœnitentiario, Josepho Fournier, Carolo le Mercier, Joanne Baptista Pingre, canonicis ecclesiæ nostræ, & dominis Dionysio la Pierre canonico S. Firmini, scriba nostro, Antonio Adriano Vilman canonico S. Nicolai, eleemosynario nostro, & administris sacri thesauri nostri: quo postquam perveneramus, adorato prius sanctissimo Sacramento, factaque oratione ante thecam, in qua invenimus sigillum nostrum & sigillum capituli illæsa & integra, jussimus illam aperiri per eosdem operarios, qui eamdem ante aperuerant: & ubi exemeramus reliquias, quas posuimus supra mensam in hunc finem præparatam, consilio venerabilium fratrum nostrorum, decani & canonicorum præsentium, sumpsimus partem ossis, quod vocatur FEMUR, ut illam thecæ particulari deinde includeremus, quo facilius exponi posset ad devotionem fidelium, qui hac occasione singularem plane ostenderunt. Sumpsimus quoque unum circiter cochleare cinerum, quibusdam ossium fragmentis permixtorum, ut ex illis aliquid distribueremus abbatiæ Corbeiensi, cujus Prior & Religiosi modicam partem nos rogarunt, ut eam thesauro ecclesiæ suæ adjungerent; deinde ut ex illis aliquid donaremus parœciæ S. Firmini confessoris hujus urbis, cujus rector & subditi petierunt a nobis similiter partem modicam, ut istam conjungerent cum ea, quam a multis seculis habuerunt.
[58] [omnes alias cum testimonio visitationis suæ rursum eadem theca recludit,] Post hæc omnia ossa ordine imposuimus eidem linteo, in quo illa inveneramus: cui quoque inseruimus omnia fragmenta cum fascia membranea, in qua scriptum est: Hee sunt Reliquie S. Firmini confessoris. Eidem insuper inclusimus fasciculum cinerum cum simili fascia membranea, cui inscriptum est: Pulvis S. Firmini confessoris; uti & fascem thuris, quem ibi invenimus. Involutis omnibus decenter consuto omni ex parte velo ex serico Damasceno viridi, quod substitutum Anglicæ bombyci, quæ nimis erat trita; ea reposuimus in arcam eodem, quo erant, statu. In eamdem deinde remisimus litteras authenticas anni MCCLXXIX, in eadem theca, in qua fuerant, clausa per tæniam serici viridis. Hisce litteris adjecimus alias, similiter thecæ inclusas, quæ signatæ a nobis hujus sunt argumenti: “Petrus, Dei & sanctæ Sedis apostolicæ gratia Ambianensis episcopus, præsentibus & futuris salutem & benedictionem. Notum facimus, quod nos anno Domini millesimo septingentesimo decimo quinto, quarto Idus Januarii, ipsa die, qua factæ primum a decessore nostro beato Salvio sancti Firmini confessoris & Ambianensis episcopi, e loco, in quo humatus fuerat, in nostram cathedralem ecclesiam translationis memoria quotannis renovatur, hanc capsam, in qua corpus prædicti sancti Firmini confessoris & Ambianensis episcopi asservatur, quodque abesse ausu temerario mentita fuerat iniquitas, in choro jam nominatæ cathedralis ecclesiæ nostræ, ut obstrueretur os loquentium iniqua, aperuimus, ejusdem Sancti reliquias, quæ ex alia humiliori theca extractæ, anno millesimo ducentesimo septuagesimo nono in hac nobiliori conditæ sunt, debita cum veneratione, servatis ritibus, primariis hujus urbis spectantibus, clero & populo incredibili gaudio exultante, inspeximus, recognovimus, & in eadem capsa reposuimus. Datum ut supra sub signo sigilloque nostris. Petrus Epus Ambianensis”. Huic apponi jussimus sigillum nostrum ceræ rubræ impressum, suspensumque e vittis serici viridis.
[59] Post hæc jussimus eamdem claudi permanenter
per eosdem operarios, [& rei gestæ relationi cum aliis subscribit.] sicut antea erat
clausa, expositamque venerationi fidelium adhuc
reliquimus, donec finita sit supplicatio. Demum,
fusis rursum precibus, recessimus ut componeremus
hanc ipsam rei gestæ relationem, depositam
in tabulario episcopatus nostri, ut ad illam
recurri possit, dum erit necessarium. Datum dictis
die & anno, qui supra exprimuntur.
Petrus episcopus Ambianensis.
Le Scellier de Riencourt, decanus, vicarius generalis.
Moreau; scholasticus, vicarius generalis.
De Lestocq, canonicus theologicis præfectus, vicarius generalis.
Le Caron, pœnitentiarius.
Fournier. Le Mercier. Pingre, canonici.
Filleux, promotor.
Vilman, canonicus S. Nicolai, eleemosynarius.
De mandato illustrissimi ac reverendissimi Domini episcopi Ambianensis.
La Pierre.
[60] Cum hoc inspecti corporis instrumento, impressum est aliud item Gallicum sub hoc titulo: [Declaratio abbatis S. Acheoli, dubitationem de corpore deponentis,] Declaratio domini abbatis S. Acheoli de apertione arcæ S. Firmini confessoris, facta in ecclesia cathedrali Ambianensi X Januarii anni MDCCXV. Hanc similiter Latine versam subjungo: Coram subscriptis notariis regiis & apostolicis comparuit dominus Petrus de l'Etoile, abbas S. Acheoli prope Ambianum, qui declaravit, se, occasione quorumdam antiquorum sepulcrorum, in abbatia sua repertorum mense Januario anni millesimi sexcentesimi nonagesimi septimi, dubitavisse, an corpus S. Firmini confessoris, tertii Ambianensis episcopi, esset in theca, quæ exposita est in ecclesia cathedrali Ambianensi; se longo tempore credidisse, dubium suum non carere fundamento: verum postquam die decimo præsentis mensis Januarii publice aperta est hæc theca, in qua ossa hujus Sancti inventa sunt cum litteris authenticis anni millesimi ducentesimi septuagesimi noni, sigillis sex episcoporum, qui adfuerunt depositioni ipsius corporis in hac arca, munitis, quæ illius veritatem demonstrant) sibi persuasum nunc esse, non superesse rationem dubitandi, quin corpus hujus Sancti ibi servetur.
[61] Idem dominus comparens præterea declaravit, se non assentiri factis dictisque, [& improbantis ea, quæ hac occasione scripta sunt contra honorem capituli.] quæ inserta sunt scriptis hac occasione editis, quæque nocere possunt honori dominorum Capituli dictæ ecclesiæ Ambianensis, & cleri diœceseos, se adeo non approbare illa, ut vellet illa iis non fuisse inserta. De hoc & omnibus supra dictis memoratus dominus abbas comparens litteras publicas petiit a dictis notariis, qui hasce ei dederunt, compositas & concessas in memorata abbatia S. Acheoli XXIII Januarii anni MDCCXV, ut maneant inter primores tabulas & acta notarii Dehangest, unius ex subscriptis: & subscripsit prædictus dominus abbas cum dictis notariis, & cum domino Francisco du Fresne, equite, domino d'Epagny, in quæstoria jurisdictione præside in finibus Ambianensibus, qui tunc præsens erat in dicta abbatia S. Acheoli. Signatum: De l'Etoile abbas S. Acheoli, du Fresne, Dehangest, & Denis cum nota nomini addita.
Recognitum Ambiani XXIV Januarii anni MDCCXV per de Ligny, & obsignatum eodem die.
Dehangest.
Anno MDCCXV, XXV Januarii, hæc Declaratio monumentis publicis consignata est & relata in Acta fori ecclesiastici diœcesis Ambianensis, recognitaque per me subscriptum. Tavernier.
[Annotata]
* lieutenant du roy
* moire d' Angleterre
* l' avant bras
* melius cubitus
* Bath & Well in Anglia
* commendant
* de l'ossicialite
* camail
* rochet
§ VII. Edictum episcopi Ambianensis, quo ratio redditur apertæ thecæ, & festivitas translationis restituitur.
[Declarat episcopus se non aperuisse thecam, quia dubitabat de præsentia corporis:] Tandem placet subjicere litteras illustrissimi Ambianensis episcopi, quibus varia allegantur de relata ante controversia, atque hac occasione festivitas translationis S. Firmini confessoris instauratur. Phrasim Gallicam Latine reddam eo modo, quo præcedentia reddidi. Impressæ etiam fuerunt hæ litteræ eodem anno, atque ita habent: Petrus Dei & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia episcopus Ambianensis, clero & populo diœcesis nostræ salutem & benedictionem in Domino. Mirabimini procul dubio, charissimi fratres, visitationem thecæ S. Firmini confessoris esse a nobis institutam, postquam diu dubitaveramus, an videretur facienda. Verum audite rationes, quæ nos tandem ad eam permoverunt. Numquam dubitavimus vel ad momentum temporis, quin ecclesia nostra a multis seculis possideret pretiosas reliquias S. Firmini confessoris, tertii Ambianensis episcopi. Videramus in tabulariis episcopatus & capituli exemplar litterarum publicarum, quæ compositæ fuerunt anno MCCLXXIX per Simonem Cardinalem, sanctæ Sedis legatum, præsentibus pluribus episcopis, regibus Franciæ & Angliæ, principe Salernitano, & omnibus eorum aulicis, quando translatæ hujus Sancti reliquiæ ex theca vulgaris haud dubie pretii in hanc, quam nunc cernimus. Mille rationes æque solidæ & convincentes probant traditionem ecclesiæ nostræ, & fidelium hac de causa devotionem.
[63] [sed, quia negantes translationem, licet duo prima eorum Opuscula damnata essent,] Verumtamen auctor Epistolæ ad curiosum, simulans ignorare se veritatem, quam nescire non poterat *, “ignorans cæcitate mirabili, (uti ait S. Augustinus) vel animositate damnabili se scire dissimulans”, voluit ab anno MDCXCVII aliquam dubitationem de hac translatione populorum animis ingenerare. Verum, cum in hoc scripto asseruisset propositiones falsas, temerarias & calumniosas, mutuatus stylum & modum loquendi abjectissimorum scriptorum, qui reperiuntur inter hæreticos, amplexusque exiguo judicio locos quosdam communes, quibus illi solent uti ad impugnandum sacrarum reliquiarum usum, justissime damnatus est ab illustri antecessore nostro. Auctor hic confusus, at non conversus, subsidio advocavit defunctum dominum Thiers, parochum in Vibray, cujus usus est calamo, ad tuendam causam tam malam. At rursum cum dolore & confusione vidit hoc Opus suppressum edicto Consilii, præsente rege lato.
[64] Hæc sufficere debebant ad delendas affectiones, quas duo illa Opuscula animis potuerant ingerere illorum hominum, [& solide refutata, tertiumque similiter refutatum,] qui nequeunt per se cognoscere veritatem factorum, quæ fuerant impugnata. Verum cum intelligeretur, spargi adhuc inter homines, condemnationes non esse probationes, eosque, quorum mala est causa, solere ad auctoritatem confugere; edita est Dissertatio, non minus commendanda concinnitate & sinceritate quam eruditione & eloquentia, quæ omnibus communicavit probationes, quæ nequidquam fuerant impugnatæ. Postquam auctoritati adjunctæ erant rationes, satis evidens videri debebat demonstratio, ut dissiparentur tenebræ, quas huic translationi conati erant offundere, atque ut dici posset cum S. Augustino: “Quid ad hæc responderi potest, nisi pertinacia pugnaces nervos adversus constantiam perspicuæ veritatis intendat”? At nihil satis est evidens scriptori, qui fugit lucem. Revera ex fictitio tumulo domini Thiers visa cito est egredi Umbra, quæ frustra laboravit, ut veritatem obscuraret: cum nihil solidi afferret; continuo dissipata est Umbra Opusculo illo, quod ei reposuit auctor Dissertationis, ut hanc tueretur.
[65] Ab eo tempore causa prorsus finita fuisset, si posset mendacio & vanitati imponi silentium, [quarto rursum opusculo postulabant thecæ apertionem;] ut loquitur S. Augustinus. Verum, sicut vanitas, simulac cogi nequiit ad silendum, sibi semper adulata, fingit ad omnia se respondisse, sibique etiam persuadet, veritati se prævalituram, quia altius novit clamare (facile est cuiquam videri respondisse, si tacere noluerit: quid enim loquacius vanitate, quæ non ideo potest quod veritas, quia, si voluerit, etiam plus potest clamare quam veritas) credebatur Apologia non diu caritura responso. Nec vane id creditum: nam non multo post tempore prodierunt Animadversiones criticæ ab auctore semper latente, qui ad apertionem thecæ totam studebat reducere controversiam, qui conquerebatur disputari de difficultatibus, quas unico momento enodare poterat visus, qui demum gloriabatur fateri nos, objectionibus suis non posse a nobis responderi, quia recusabamus facere, quod postulabat.
[66] Quamquam vanæ hæ Animadversiones vix apparuerant, [licet iniqua esset postulatio; se consensisse ut augeret fidelium devotionem:] quin statim fuerint confutatæ, indeque hæc postulatio semper magis reddebatur temeraria, judicavimus tamen, charissimi fratres, expedire, ut illi assentiremur, non ut satisfaceremus moroso judicio istius auctoris, qui, ne cogeretur credere, quod videre renuit, indignum, ut dicitur, sibi præparavit perfugium, spargens in populum, thecæ imponi posse ab hominibus, quæcumque voluerint, neque instrumentum reperiri tam antiquum aut authenticum, quod corrumpi nequit. Sermo hic (si verus esset, quod libenter non credimus; “Solet quippe fama mentiri”, uti aiebat S. Augustinus) æque esset temerarius, impius & calumniosus, qui fidem numquam in mundo inveniet, modo ibidem modice cognoscantur probitas, religio, & alienus ab omni cupiditate animus eorum, qui sacri hujus thesauri sunt possessores; tantamque apud probos excitaret indignationem, quantam apud libertinos & hæreticos parere posset lætitiam. Unice id agimus, ut satisfaciamus devotioni nostræ, non ipsius curiositati; ut augeatur in hac diœcesi amor & veneratio, illi debita Sancto, qui heres fuit nominis, zeli, pietatis, ac cathedræ magni Firmini martyris; ut reparemus, quantum poterimus, honorem, quem ei tentabant eripere, traducentes, ut cultum superstitiosum, venerationem illam, qua honoratæ hucusque fuerunt ejus reliquiæ, quæ tam solida ratione inclusæ credebantur thecæ, quam aperuimus.
[67] [deinde breviter exponit certitudinem corporis inventi,] Habetis, charissimi fratres, rationes, quibus fuimus permoti. Legendo nostram rei gestæ Relationem intelligetis, quid peractum fuerit in hac sancta & augusta cæremonia, cujus testes & admiratores esse voluerunt tot homines conditione sua scientiaque insignes, quaque moti fuerunt usque ad lacrymas. Illi ipsi vobis dicent, se magna sua consolatione æque ac nos vidisse multitudinem illam ossium integrorum, fragmentorum multorum aliorum, & cinerum, quæ extraximus, quæque demonstrant id, quod semper credideramus. Dicent invenisse nos authenticas tabulas, sex episcoporum sigillis munitas, quæ testantur, huic thecæ inclusum esse corpus S. Firmini. Et nobis persuasum est, si quis, post argumenta tam evidentia traditionis nostræ, adhuc aliquid dubitationis vellet vobis inspirare, nobis non alia dicenda ad vos, ut illud dissiparemus, quam quæ S. Augustinus ad populum suum dicebat occasione Donatistarum: Videte, an non malitis credere testibus tam venerandis & judicibus tam eruditis, quam criticis pertinacibus & litigatoribus sui amantibus, qui, ubi causa ceciderunt, non nisi obmurmurant. “Eligant ergo, utrum malint credere, quod pronuntiaverint ecclesiastici cognitores, quam quod murmurant victi litigatores”; & vos ne ad momentum quidem hæsitaturos, an sequi velitis sententiam patrum vestrorum, qui semper in hac theca venerati sunt hujus sancti Confessoris reliquias.
[68] [damnat duos libellos a parte contraria scriptos,] Hisce de causis, ut amoveantur a vobis omnia, quæ impugnare possent ecclesiæ nostræ traditionem, & turbare vestram in sanctas hasce reliquias devotionem, prohibemus vobis, ne legatis aut servetis libellos, quorum hic est titulus, Umbra D. Thiers &c., Animadversiones criticæ in Apologiam translationis &c.; qui prodierunt sine approbatione & privilegio, sine nomine auctoris & bibliopolæ, licet agant de materiis, quæ spectant ad religionem; quod decretis conciliorum & regni statutis est contrarium. Et postquam illos mature examinavimus, sententiam doctorum hac de re audivimus, & sanctum Dei nomen invocavimus, eosdem condemnamus, ut continentes facta falsa & calumniosa, ut injuriosos memoriæ antecessorum nostrorum & clero ecclesiæ nostræ, tendentes ad dubitationem ingerendam de omnibus reliquiis, quæ ibi exponuntur venerationi fidelium, & ad diminuendum cultum iis debitum.
[69] [& hortatur illorum auctorem, ut resipiscat.] Exhortamur simul horum libellorum auctorem, ut impleat, quod promisit in Umbra sua, se, si inveniremus in theca cum ossibus litteras authenticas, quarum visum erat exemplar, arma depositurum, venturumque, ut ossa ipse nobiscum veneraretur. Obtestamur ipsum, ut meminerit, si antiquus quispiam dixerit turpe esse sententia decedere, respondisse ei S. Augustinum, id verum non esse, nisi quisquam tam felix sit, ut bene sentiat, & non habeat nisi sensa recta, pia & orthodoxa; at nihil esse magis salutare magisque gloriosum, quam mutare sententiam, dum quis infeliciter errorem propugnavit & mendacium: “Turpe est mutare sententiam, sed veram & rectam: nam & stultam & noxiam (mutare) & laudabile & salubre est”. Speramus ipsum, uti non ignorat prærogativam esse sacrorum auctorum, quorum expressiones dictantur aut diriguntur a Spiritu sancto, quod nullam in Operibus suis patiantur mutationem, non voliturum sua ad eumdem referre ordinem, & condemnaturum cum S. Augustino insensatam superbiam istius philosophi, qui sibi blandiebatur, nihil umquam a se dictum, quod sibi senserit revocandum: “Nullum umquam verbum, quod revocare vellet, emisit”. Deinde ipsi asseveramus, etiamsi S. Hieronymus admittat, amori irritato jus esse irascendi: “Debet amor læsus irasci”: quidcumque potuerit facere ad irritandum nostrum, charitatem nostram semper fore tranquillam, nec desituram erga ipsum esse, veram & sinceram charitatem: “Recedere ab amore etiam charitas læsa nescit”, ut ait S. Gregorius.
[70] Præcipimus, ut Officium translationis S. Firmini confessoris celebretur imposterum in tota diœcesi, [Festum translationis restituit X Januarii: Missam & supplicationem indicit] sicut olim celebratum est, die X Januarii, secundum ritum, quem præscribemus in litteris brevibus anni sequentis. Præterea, ad reparandum honorem, quem huic Sancto eripere tentarunt, ad gratias Deo agendas de gloria, quam possidet, & de insignibus beneficiis ejus intercessione obtentis, secundum consilium venerabilium fratrum nostrorum, decani, canonicorum & capituli ecclesiæ nostræ decrevimus curare cantandam die Dominico proximo, XX hujus mensis, Missam solemnem pro gratiarum actione, in qua ritu pontificali sacrificabimus, & instituere finitis Vesperis generalem supplicationem, cui intererit clerus secularis & regularis, ad quam etiam invitabuntur hujus civitatis corpora, & in qua hujus Sancti theca portabitur more consueto.
[71] Hortamur vos toto animo, charissimi fratres, ut illic adsitis, [in gratiarum actionem, cui ut pie intersint] non sicut illi, quibus exprobrabat S. Augustinus, quod accederent ad ecclesiam quasi ad spectaculum, in quo minus est religionis, quam curiositatis, ubi plus est distractionis & immodestiæ, quam attentionis & devotionis: “Prope theatrica consuetudine magis ad spectaculum .. quam ad instructionem”: verum tam sancte religioseque dispositi, ut cum S. Ambrosio vere dicere possitis, vos solum venire ad hoc augustum sanctuarium, in quo pretiosæ hæ servantur reliquiæ, quæ, quantumcumque infirmæ appareant, terrori sunt dæmonibus, & fidelibus venerationi: ut in hisce reliquiis memoriam honoretis sancti Episcopi, quæ æterna erit in benedictione propter virtutes, quibus anima ipsius erat ditata: “Honoro hominis memoriam perennitate virtutis”: ut honoretis istos cineres, qui consecrati fuerunt baptismatis & sacerdotii unctione, & magis adhuc confessione fidei: “Honoro per Christi confessionem sacratos cineres”: ut honoretis in hisce cineribus, quibus tempus & corruptio pepercerunt, semina beatæ illius æternitatis, qua omni temporis diuturnitate erunt superiores: “Honoro in cineribus semina æternitatis”; ut honoretis corpus illud, quod prædicationibus exemplisque suis Deum amare nos docuit, quod venerabile etiamnum post mortem, nos docet non timere mortem pro Magistro tam bono: “Honoro corpus, quod Dominum meum ostendit diligere, quod me propter Dominum mortem docuit non timere”; demum ut honoretis gloriosa pignora illius corporis, quod Deum laboribus suis honoravit, & quod æterna gloria a Deo honorabitur in cælo: “Honoro corpus quod Christum honoravit in seculo, quod cum Christo regnabit in cælo”.
[72] [omnes hortatur.] Verum oportet nos meminisse, quandoquidem rerum terrenarum contemptu meritus est insignem hanc gloriam, quam possidet in cælo, omnesque honores, quos ei exhibemus in terra, si eodem modo non essemus dispositi, haud dubie nobis interno alloquio dicturum, quod dicebat S. Augustinus ad populum suum in Sermone tertio de S. Cypriano: Quomodo fieri potest, ut terrena tanti faciatis, tantumque inhietis voluptatibus, honoribus, rebusque mundanis, dum laudatis, dum admiramini, dum veneramini illos, qui eadem contempserunt? “Quare vos invenio earum rerum amatores, quarum veneramini contemptores?”
Hoc præsens edictum nostrum legetur & publicabitur in expositionibus fidei consuetis parœciarum, & a prædicatoribus, atque affigetur, ubicumque erit necessarium. Datum Ambiani in palatio nostro episcopali XII Januarii, anno MDCCXV.
Petrus episcopus Ambianensis
De mandato illustrissimi ac reverendissimi
domini episcopi Ambianensis.
La Pierre.
Hæc omnia recitare volui, ut veritas clarius pateat, & unusquisque intelligere possit, controversiam demum finitam fuisse, aut certe eo usque deductam, ut prudens quislibet finitam credere debuerit. Si qui deinde adhuc reclamaverint, pertinaciam illi suam ostenderunt, sed necessitatem nobis non injecerunt ea ulterius demonstrandi, quæ patuerunt luce clarius.
[Annotata]
* al. debebat
DE SS. VINCENTIO EP. ET LÆTO PRESB. MARTYRIBUS
AQUIS TARBELLICIS IN NOVEMPOPULANIA,
Seculo III, IV aut V.
COMMENTARIUS CRITICUS.
Vincentius episc. M. Aquis Tarbellicis in Novempopulania (S.)
Lætus presb. M. Aquis Tarbellicis in Novempopulania (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Cultus Sanctorum in Hispania & Novempopulania: locus martyrii.
Martyrologium Romanum ad Kalendas Septembris annuntiat hosce Martyres in Hispania sine ulteriori assignatione loci hoc modo: [Vincentius & Lætus culti in Hispania;] In Hispania sanctorum martyrum Vincentii & Læti. Baronius in annotatis hæc solum adjungit verba: Agitur de iisdem hac die in Breviario Toletano; indicans, unde illos Romanis Fastis inseruerit. Verba Breviarii Toletani seu Mozarabici hæc sunt: In festo sanctorum Vincentii & Leti martyrum omnia dicuntur plurimorum martyrum. Missa de iisdem Martyribus habetur in Missali Toletano secundum ritum Romanum impresso anno 1550, in eaque prima oratio hæc legitur: Omnipotens sempiterne Deus, qui per gloriosa bella certaminis ad immortales triumphos martyres tuos Vincentium & Lætum extulisti; da cordibus nostris dignam pro eorum veneratione lætitiam; ut quorum solemnia pio amore amplectimur, eorum precibus adjuvemur. Per Dominum &c. Nicolaus Antonius in scriptis posthumis aliam notitiam de cultu horum Sanctorum in Hispania adjungit hisce verbis: Cœnobium S. Martini de Ferran indigetatum in Castellæ regno, sub patrocinio erectum fuit sanctorum Martini, Juliani & Basilissæ, Vincentii & Læti, Justæ & Rufinæ, uti in erectionis instrumento legi, auctor est Prudentius de Sandoval in libro Fundationum aliquot monasteriorum sui Benedictini Ordinis in Hispania, in fundatione monasterii S. Æmiliani § 24 fol. 42. Certum igitur est Vincentium & Lætum a multis seculis coli in Hispania. Verum an ex eorum hac veneratione recte colligi possit Hispanos esse, aut in Hispania passos, infra examinabimus.
[2] Andreas Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad XIX Aprilis annuntiat S. Vincentium, [item Aquis Tarbellicis in Novempopulania;] quem Kalendis Septembris coli videbimus cum Læto socio; ideoque non alium esse a præcedenti, aliis etiam rationibus suadebimus. Verba illius interim accipe: Aquæ Augustæ seu Tarbellæ in Novempopulania natalis sancti Vincentii Aquensium apostoli, hoc est, primi sacerdotis, & martyris, qui origine Santonensis, divino lumine illustratus, totum hunc tractum ad Christi cultum convertit, prædicationemque divinæ imitationis actibus confirmatam, fuso demum pro assertione euangelicæ veritatis pretioso sanguine obsignavit. In cujus testimonii acervum erecta est deinde a fidelibus ecclesia, ubi in hunc usque diem omni cum reverentia quiescit, coliturque non modo ut ipsius suæ basilicæ tutelaris, at etiam ut patronus universæ diœcesis, & auctor pontificalis cathedræ, cui primus insedit, eamque præcipue exornavit; primæque illic ecclesiæ, quam in crypta initiavit in honorem sanctissimæ Deiparæ, consecrator. Brevius eumdem Sanctum cum Læto annuntiat Martyrologium Parisiense hisce verbis: Aquis Tarbellicis in provincia Auxitana, sancti Vincentii, qui ibidem ut primus episcopus & martyr colitur cum beato Læto, ejus in euangelica prædicatione socio. Hæc Kalendis Septembris; ad quem diem & Castellanus in Martyrologio universali sic habet: In Hispania S. Vincentius & S. Lætus martyres: & ad marginem priora corrigens: Aut potius, in Novempopulania, est enim S. Vincentius Aquensis.
[3] [qui locus elucidatur,] Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ episcopos Aquenses, seu Aquarum Tarbellicarum, sub metropoli Ausciensi constitutos recenset, ac varia præmittit pag. 1035 de civitate ipsa, ex quibus aliqua huc transfero ad elucidationem loci: Civitas Aquarum Tarbellicarum, Aquensium dicta in Notitia provinciarum, Aquæ Augustæ vocatur a Ptolemæo; quod nomen a Romanis inditum nemo negaturus est. Aquas Tarbellicas nuncupavit auctor Itinerarii Antonino adscripti; Ausonius Aquas Tarbellas; Vibius Sequester de fluminibus Tarbellas; Aquis legitur in Tabula Peutingeri. Nomen vero accepit hæc urbs ab aquis salubribus, quæ hoc in loco scaturiebant. Hæc de variis urbis nominibus, quæ hodie etiam varia sunt apud Gallos: nam communius Dax scribitur, alias d'Acs aut Acqs. Vetustatem & celebritatem illius antiquam, uti & statum hodiernum exponit laudatus scriptor. Sita est civitas Aquensis ad Aturum * flumen, distatque Baiona decem fere milliaribus Gallicis, ac quinque ab oceano Aquitanico.
[4] [Vincentius primus episcopus Aquensium & martyr cum Læto, variis ibidem honoratus ecclesiis:] Primum hujusce civitatis episcopum S. Vincentium laudatus Sammarthanus Col.elebrat in hunc modum: Vincentius martyr creditur fuisse primus hujus urbis antistes, cujus ædes sacra visitur in suburbio, magno superioribus seculis religionis cultu frequentata: is in proprio officio Sanctorum ecclesiæ Aquensis dicitur cum Læto socio Christi fidem Aquensibus prædicasse, quam & glorioso agone confirmaverit. In monasterio, ejus postea nomine appellato S. Vincentius de Aquis, sepultus est. Ejus meminit vetus hagiologium sancti Severi Vasconiæ, his verbis: Kal. Sept. Aquis civitate sancti Vincentii martyris cum sociis suis. Ejus nomini per totam Aquitaniam dicatæ sunt basilicæ, & memoria recolitur die 1 Septembris: qua autem ætate vixerit, silent ecclesiasticæ tabulæ. Post ipsum vero desiderantur plurimi episcopi; cujus rei incusamus temporum injuriam, bellorum his in locis frequentium casus, persecutiones sub imperatoribus, potissimum vero in ecclesiasticas res paganorum & barbarorum sævitiam, a quibus basilica sancti Vincentii devastata, res sacræ direptæ, vasculum, in quo pars cinerum S. Vincentii servabatur, in fluvium Atyrim projectum. Tandem seculo V desinente, vel ineunte VI, electus est episcopus qui sequitur.
[5] De gestis SS. Vincentii & Læti nihil præterea ad nos pervenit, [gesta & ætas incerta,] ac ne seculum quidem innotuit, quo hi Sancti floruerunt. Hinc nihil obstare existimo, quo minus in vivis esse potuerint seculo III, IV, atque etiam quinto. Nec satis video, cur necessario multi episcopi desiderentur post S. Vincentium, qui sedere potuit paucis annis ante Gratianum, de quo Sammarthanus hæc subjungit: Gratianus interfuit concilio Agathensi anno DVI. Breviarium antiquum Aquense notat, reddita tandem pace Ecclesiæ, Gratianum, pulsis infidelibus, aut ad fidem conversis, totum se convertisse ad instaurandam B. Vincentii ædem, superstitionibus paganorum fœdatam, quam reconciliavit, & omnibus ad Dei cultum & religionem pertinentibus instruxit. Si jam initio seculi sexti exstabat ædes S. Vincentio sacra, diuque jam exstiterat, ut insinuant verba relata, antiquissimus sane est hujus Sancti cultus. At malim credere agi de ecclesia per ipsum erecta, quæ postea ejus nomini sit dicata. Porro citata verba vehementem mihi suspicionem ingerunt, Vincentium martyrio coronatum esse cum Læto seculo quinto, eique successisse dictum Gratianum, dum cessabat persecutio, in qua illi fuerant coronati. Certe non alia persecutio finiri potuit tempore Gratiani, quam persecutio Wisigothorum, qui Novempopulaniam eo tempore possidebant. Fuerat hæc gravis admodum & diuturna sub Evarico circa annum 470 & deinceps. Audi Sidonium lib. 7 epist. 6 ad Basilium, ubi de Evarico ejusque persecutione multa conqueritur: Sed quod fatendum est, inquit, præfatum regem Gothorum, quamquam sit ob virium merita terribilis, non tam Romanis mœnibus, quam legibus Christianis insidiaturum pavesco. Tantum, ut ferunt, ori, tantum pectori suo Catholici mentio nominis acet, ut ambigas ampliusne suæ gentis, an suæ sectæ teneat principatum. Ad hoc, armis potens, acer animis, alacer annis, hunc solum patitur errorem, quod putat sibi tractatuum consiliorumque successum tribui pro religione legitima, quem potius assequitur pro felicitate terrena.
[6] Propter quod discite cito Catholici status valetudinem occultam, [at satis verisimile apparet, floruisse seculo 5,] ut apertam adhibere festinetis medicinam. Burdegala, Petrocorii, Ruteni, Lemovices, Gabalitani, Elusani, Vasates, Convenæ, Auscenses, multoque jam major numerus civitatum, summis sacerdotibus ipsorum morte truncatis, nec ullis deinceps episcopis in defunctorum officia suffectis, (per quos utique minorum ordinum ministeria subrogabantur) latum spiritualis ruinæ limitem traxit… Nulla in desolatis cura diœcesibus parochiisque. Videas in ecclesiis aut putres culminum lapsus, aut valvarum cardinibus avulsis, basilicarum aditus hispidorum veprium fruticibus obstructos. Ipsa proh dolor! videas armenta non modo semipatentibus jacere vestibulis, sed etiam herbosa viridantium altarium latera depasci. Sed jam nec per rusticas solum solitudo parochias; ipsa etiam urbanarum ecclesiarum conventicula rarescunt. Consonat hisce S. Gregorius Turonensis Historiæ Francorum lib. 2 cap. 25 sic scribens: Hujus tempore & Evarix rex Gotthorum, excedens Hispanum limitem, gravem in Galliis super Christianos intulit persecutionem. Truncabat passim perversitati suæ non consentientes, clericos carceribus subigebat; sacerdotes vero alios dabat exsilio, alios gladio trucidabat. Nam & ipsos sacrorum templorum aditus spinis jusserat obserari, scilicet ut raritas ingrediendi oblivionem faceret fidei. Maxime tunc Novempopulanæ, geminæque Germaniæ * urbes ab hac tempestate depopulatæ sunt. Hinc mihi incredibile non videtur, eodem tempore morte sublatum S. Vincentium cum S. Læto socio, cum Gratianus successor dicatur totum se convertisse ad instaurandam .. ædem sacram. Attamen, ut monui, res est incerta.
[7] [nec videtur Vincentius noster interfuisse concilio Valentino anno 374:] Tillemontius tom. 8 Monumentorum in S. Justo Lugdunensi agens de concilio Valentino anni 374 inquirit Vincentium episcopum, qui sine urbis nomine dicto concilio interfuisse legitur, eaque occasione de nostro Aquensi hæc Gallice disserit: Colitur Aquis Tarbellicis in Novempopulania quidam sanctus Vincentius, ut primus episcopus, apostolus, & patronus urbis ac diœcesis. Ætas ejus ignoratur; at martyrem esse affirmant: spectat igitur ad tempus persecutionum, nisi dicere malimus occisum esse in quodam paganorum tumultu, aut in deprædationibus, quibus barbari vastaverunt Gallias anno CDVII & deinceps. Hæc suadent, Vincentium illum, qui concilio Valentino interfuit, verisimilius ab Aquensi distinctum esse, cum circa finem seculi IV non videantur tantæ fuisse persecutiones in Galliis, ut in iis Vincentius cum Læto martyrio coronatus credi debeat ex sola conjectura. Verum nec martyrium illorum evincit, passos fuisse sub imperatoribus gentilibus. Hac de causa cogor ætatem horum Sanctorum incertam relinquere; licet alias mihi appareat verisimilius, Sanctos sub Wisigothis floruisse ob rationes ante dictas.
[8] [festivitas Vincentii ex ejus revelatione instituta.] Quæ de Illidio Aquensi episcopo, quem collocat tertium, memorat Sammarthanus, ostendunt antiquam admodum esse festivitatem S. Vincentii. Nam hæc ejus sunt verba: Illidius episcopus Aquensis in Novempopulania, si fides Breviario, eximia sanctitate commendatur. Eo sedente, Maxima Aquensis virgo per revelationem a B. Vincentio edocta est genus & locum ejus martyrii, & ipsum agonis diem eo usque incognitum: unde Illidius sancivit festum S. Vincentii Cal. Sept. celebrandum in posterum per totam diœcesim, ex eodem Breviario. Ex instituta tunc festivitate non sequitur, nullam antea Sancto delatam fuisse venerationem; sed eam non fuisse certæ diei alligatam. Sic S. Germano Autissiodorensi revelata est dies, qua celebrari debebat festivitas S. Juliani martyris Brivatensis, uti relatum est tom. VI Augusti pag. 172 & 183. Attamen venerabatur populus S. Julianum, atque idem factum existimo de S. Vincentio.
[Annotata]
* Adour
* forsan Aquitaniæ, nam hæ intelligendæ
§ II. An alii ab Aquensibus Vincentius & Lætus, quos venerantur Hispani?
[Multa de SS. Vincentio & Læto conficta, per quosdam fabulatores Hispanos,] Joannes Tamayus Salazar in Martyrologio Hispano ad Kalendas Septembris, Sanctos Vincentium & Lætum sic annuntiat: Libisosæ in Arevacis Hispaniæ natalis SS. Vincentii & Læti fratrum adelphorum, qui ex urbe Toleto oriundi propter fidei constantiam, & idolorum despicientiam, variis afflicti cruciatibus ad præmia martyres evolarunt. Hisce in annotatis subjungit Acta fictitia, in quibus Vincentius & Lætus, quos gemellos affirmat, dicuntur habuisse patrem Turibium ex urbe Toletana in Carpetanis oriundum, & Luciam Severam matrem ex Aquensi sive Elborensi civitate progenitam. Martyrium vero passos dicit sub Decio, illudque variis tormentis ac prodigiis exornat. Adjungit Actis epitaphium metricum, tamquam ab Aulo Halo compositum; & Hymnum nomine domini Cixilani pontificis Toletani, quem e tenebris se eruisse asserit. Verum nulla me tenet dubitatio, quin Acta, Epitaphium, Hymnus, omniaque ex Dextro, Juliano, aliisque fictitiis monumentis, quibus priora firmare nititur, æque sint commentitia; imo ne refutatione quidem digna.
[10] Nicolaus Antonius in scriptis posthumis, quæ jam sæpius in hoc Opere laudata sunt, [quæ recte explodit Nicolaus Antonius.] in Vincentio & Læto adduxit omnia pseudo-Dextri & Juliani de his commenta, eademque cum additis a Tamayo fuse refutavit. Non tanti nobis sunt monumenta illa supposititia, ut omnia ejus argumenta recitare velim; sufficiet ejus de monumentis ipsis mentem audire, quam candide his verbis exponit: Tot ac tantis in speciem hostibus, fidei ac vetustatis arma quatientibus, pectus nudum, sed adamantinum & imperforabile opponit fortissima eorum omnium, quæ sub cælo sunt, veritas. Nihil enim solidi, nihil præter consueta & falsitatis toties accusata, toties convicta nomina instrumentaque proferuntur, quæ adeo ex se imbecillia, & præjudicatæ infamiæ, qua fronte ad dicendum pro se invicem testimonium admittemus? Hisce præmissis refutat singula, atque inter ea assignatum a fabulatoribus martyrii locum Libisosam (hodie vulgo Lezuza;) ostenditque locum martyrii prorsus esse incertum, aliaque omnia, quæ de parentibus, gestisque Sanctorum dicuntur, fictitia esse. Quapropter omnia illa missa facio, & solum inquiram, an credi possit ac debeat, Sanctos nostros in Hispania passos, aut alios synonymos ibidem coli Martyres.
[11] Laudatus scriptor Hispanus explicat, qua de causa Vincentius & Lætus credantur Hispani, [Ratio, cur Sancti adscripti sint Hispaniæ;] atque Hispaniæ attributi sint a Baronio; & licet ipse non neget Hispanos esse, ea tamen subministrat argumenta, quæ cum aliis sufficientes nobis præbebunt rationes eosdem Hispaniæ probabilius abjudicandi: Hoc certe martyrum par, inquit, Vincentium nempe & Lætum, Hispaniæ cives ea solum ratione ducti existimamus, quod nulla de his in communibus Martyrologiis mentio habeatur; Isidoriano autem Gothorum ecclesiastico Officio unicam eorum notitiam feramus acceptam. Si ea sola sit ratio, cur Hispaniæ attribuendi videantur Vincentius & Lætus, quod in antiquis aliarum gentium Martyrologiis non reperiatur eorum memoria, uti credidit Nicolaus Antonius; eosdem Hispaniæ non adscripsisset, si scivisset sanctos hosce Martyres antiquo admodum gaudere cultu in diœcesi Aquensi, ibidemque memorari in vetusto Hagiologio: nam eum non sumere argumentum ex Officio Isidoriano, sequentia docent.
[12] [habetur quidem eorum commemoratio in Isidoriano rituali,] Formaverat rituales Hispaniæ hos libros olim Isidorus Hispalensis antistes, uti fama est: sed non omnia, quæ nunc in iis leguntur, Isidorianæ manus sunt. Nempe opus & æquum fuit, a posterioribus locupletari memoria supervenientium, quotidieque in album ecclesiasticum ingredientium Sanctorum vulgares Liturgias; ne recentiorum sanctitatem, quos neutiquam celebrare potuit antiquior Isidorus, præjudicio dumtaxat temporis damnasse videremur. Et exstant quidem in duobus libris, quibus Gothicus hic ritus constat, nempe Missali & Breviario, plures Isidoro juniores, ut nulli non debeat esse certum, quin post priorem artificii operam, sequiores Hispaniæ hujus nostræ ecclesiæ administratores nonnulla his supplendis adjunxerint. Plane in editione unica horum librorum, quæ auspiciis jussuque Francisci Ximenii Toletani præsulis clarissimi, industria vero Ildefonsi Ortizii ejusdem ecclesiæ canonici facta fuit anno MDII, pars Sanctorum eo Opere comprehensorum vel Missam, vel Officium, … vel utrumque, pars autem simplicem natali die commemorationem sortita est. Hujus postremi ordinis sunt nostri Martyres, qui primo die Septembris hac tantum nota ibi cenfentur. “Sanctorum Vincentii & Læti. Omnia dicantur plurimorum Martyrum”. Quare non ad hoc Gothici ævi, sed ad recentioris aliquod Missale & Breviarium Toletanæ ecclesiæ pertinet oratio illa de his Martyribus, quam Alphonsus Requena, eorum res gestas commemorans, Breviario & Missali antiquo Toletano acceptam refert… Carent enim Missa & proprio Officio, ut alii plures, cum exteri tum Hispanii, ita ut frustra sit ex hac nudæ aut plenioris commemorationis differentia pro Hispana civitate eorum, qui laudantur, aut contra eam, certioris quidquam argumenti deducere…
[13] [indeque Baronius eos Hispaniæ attribuit:] Nec item ex eo argumentabimur, nostros esse cives Vincentium & Lætum, quod his in libris locum repererint, nisi præstare simul, validisque rationibus persuadere valeamus, Julianum & Basilissam VII Januarii, Julianum martyrem XX (qui in Romano est VIII) ejusdem, Agatham V, Dorotheam VII Februarii (hisce alios multos jungit hic brevitatis causa omissos) qui omnes Officio vel saltem hymno proprio celebrantur, domo aut natali die Hispanos esse. Argumentabimur quidem haud temere Hispanos esse ex eo, quod hic tantum, non alias, hoc est, in nostris, non in veteribus Ecclesiæ universalis Romanæ libris, ad posterorum memoriam duraverint. Quo uno motus Cardinalis Baronius in nove a se emendatum & auctum Martyrologium eos admisit, digitos nempe ad ritum hunc Gothicum, non ad alium aliquem veterem librum in notis intendens, sic ait: “In Hispania sanctorum martyrum Vincentii & Læti”. Quod ex Isidoriano se Breviario hausisse monet. Ceteris, quibus hoc libro, utpote rarissimo, uti non licuit, ignoti prorsus sunt Vincentius & Lætus. Ita vir ille candidus & sincerus, ac recte quidem argumentatur pro notitia, quam habebat de hisce Sanctis, sententiam verosimiliter mutaturus, si novisset antiquam eorum venerationem apud Aquenses.
[14] Quippe omnia persuadent eosdem Sanctos esse, [at omnia persuadent Aquenses esse, qui coluntur in Hispania;] qui in Hispania coluntur & in Novempopulania. Primo eadem amborum nomina, eadem festivitatis dies, tam vehementem ingerunt suspicionem, ut vix ullum relinquant dubium, quin iidem colantur in Hispania & Novempopulania: nam sine gravi fundamento dici non debet duos fuisse uno die Vincentios martyres, qui ambo Lætum habuere socium, præsertim cum Lætus nomen sit parum usitatum. Id tanto minus est verisimile ex eo, quod Novempopulania diu fuerit sub regibus Gothis, quibus parebat Hispania, quodque altera alteri sit finitima. Sic enim cultus ab una provincia facile propagari potuit ad aliam, vel per translationem aliquot reliquiarum, vel propter eamdem dominationem. Accedit celebritas cultus apud Aquenses, ubi S. Vincentius tamquam patronus celebratur cum socio Læto; contra nihil de hodierno cultu in Martyrologio suo dicit Tamayus, & in Kalendario Missalis Toletani anni 1650, tantum commemoratio cum nona lectione præscribitur de Vincentio & Læto cum festivitate S. Ægidii abbatis, quæ est præcipua. Non video itaque, SS. Vincentium & Lætum ullibi hoc tempore in Hispania tamquam patronos celebrari. Hinc mihi prorsus persuadeo, Vincentium & Lætum Aquensibus solis deberi, eorumque venerationem ad Hispanos olim propagatam, sicuti cultus S. Ægidii abbatis in Occitania defuncti, aliorumque multorum ad eosdem extensus fuit. Causam, cur eos Hispaniæ attribuerit Baronius, jam vidimus, ita ut ejus auctoritas opinioni nostræ obesse nequeat.
[15] [ipsique fabulatores Hispani aliqua memorant, quæ ad Aquenses spectant.] Ipsi Hispani, qui fictitiis Actis SS. Vincentium & Lætum exornare conati sunt, aliud agendo insinuant, se loqui de Aquensibus. Primo enim matrem Sanctis attribuunt Aquensem, non quidem Aquis Tarbellicis oriundam, sed Aquensi, inquit Tamayus pag. 15, sive Elborensi civitate, quam pag. 17 assignat prope Toletum in Carpetanis. Sic S. Verenam, quæ colitur in territorio Constantiensi Helvetiæ ad Aquas Duras, uti hoc die in ejus Actis diximus, in Hispaniam pertrahere nisus est Tamayus, ubi mira facilitate mox invenit Constantiam Juliam, atque Aquas Duras in ejus territorio. Secundo idem fabulator legit, quod de revelatione S. Vincentii dictum est num. 8, ubi Maxima virgo Aquensis dicitur ex ipso didicisse genus, locum, & diem martyrii: nam & ipse Maximam virginem inducit, cui apparuerit S. Vincentius. Tertio, sicuti Gratianus Aquensis episcopus ecclesiam S. Vincentii instauravit, ut dictum est num. 5; sic ille adducit Gratianum Carthaginis Spartariæ episcopum; qui ecclesiam Sancto dicarit, ejusque ibidem collocaverit sacra pignora. Noverat igitur aliqua Tamayus cum suis gregalibus de Aquensibus Sanctis, eosque eo fidentius Hispaniæ adscribere contendit, quod id jam ante ipsum fecisset Baronius. Plura de hisce Sanctis ad notitiam nostram non pervenerunt.
DE S. MARTHA VEL MATHANA, MATRE S. SYMEONIS STYLITÆ SENIORIS,
IN TRACTU SYRIÆ ANTIOCHENO.
Anno circiter CDXXVIII.
[Commentarius]
Martha vel Mathana, in tractu Syriæ Antiocheno (S.)
AUCTORE J. P.
Menæa magna Græcorum excusa agunt hac die de S. Symeone Stylita, cui deinde subdunt hanc annuntiationem: [Sancta hæc, quæ apud Græcos colitur, est mater] Eodem die S. Marthæ matris S. Symeonis, & sequentibus eam honorant versiculis, quos e Græco Latine reddam:
Ἐν
γῇ
ξενίζει
Μάρθα
τὸν
Χριστὸν
πάλαι,
Σέ
δε
ξενίζει,
Μάρθα,
Χριστὸς
ἐν
πόλῳ.
Christum sua olim Martha suscepit domo:
Te vero Christus, Martha, suscepit polo.
Clara est allusio in nomine Marthæ hodiernæ, ac synonyma Mariæ sorore & Christi hospita, de qua scripsimus die XXIX Julii. Menologium Græcorum, a Cardinale Sirleto Latine versum, illam sic refert: Eodem die (1 Septembris) commemoratio sanctæ Marthæ matris beati Simeonis Stylitæ. Hæc vero cujusnam Symeonis Stylitæ mater fuit? Ad diem V Januarii pag. 261 tres synonymos exhibuimus e Fastis ecclesiasticis: seniorem videlicet, primumque ejusmodi vitæ instituti parentem, a Græcis cultum die 1 Septembris; a Latinis autem V Januarii. Alter ibidem a nobis nominatur Symeon Stylita in Monte mirabili, quem Martyrologium Romanum refert die III Septembris, apposito cognomento junioris, quique apud Græcos colitur XXIV Maii, quo Acta ejus, uti & Marthæ matris ipsius apud nos illustrata sunt. Tertius denique ab eisdem Græcis celebratur die XXVI Julii sub nomine presbyteri & archimandritæ, de quo plura diximus ad eumdem diem. Ad quæstionem itaque modo propositam, cujusnam Symeonis mater fuerit Sancta, quæ sub nomine Marthæ hodierna die annuntiatur in dictis Menæis ac Menologio, respondeo, indicari matrem S. Symeonis Stylitæ senioris.
[2] [S. Symeonis Stylitæ senioris: ejusdem Sanctæ nomen,] Cum enim de isto Sancto tractent Græci hac die 1 Septembris, & prædicta Menæa cum Menologio post breve ipsius elogium statim ponant annuntiationem S. Marthæ matris S. Symeonis, non videtur mihi dubium, quin referenda sit illa ad eumdem Symeonem Stylitam, qui proxime præcesserat, seniorem videlicet. An autem vere Martha sit dicta; an nomen istius, quæ Symeonis junioris exstitit mater, & cujus Vitam cum Vita filii illustravimus XXIV Maii, aptatum fuerit Marthæ hodiernæ, cujus nomen æque ac dies mortis forte latuerit posteros, non definio. Die V Januarii apud nos in S. Symeonis Stylitæ Vita prima, auctore, ut præfert titulus, Antonio ejus discipulo, pag. 264, mentio fit patris istius Sancti: ibidem etiam occurrunt parentes; sed utrobique sine nomine proprio. Quin immo voluit hic Sanctus occultare nomen parentum: nam interrogatus ab archimandrita, Atqui parentes.., inquit, quærere noli, domine, sicut licet videre loco jam citato: ubi denuo mox comparent anonymi. Mater quoque sine nomine proprio ibidem occurrit pag. 266. Vita ejusdem S. Symeonis, quæ secundo loco a nobis datur, pag. 269 patrem vocat Hesychium, matrem vero Mathanam: quæ nomina an vera sint, & unde hausta, non habeo compertum. At de cultu ejus nonnulla superaddo.
[3] Menologium Slavo-Russicum Sparwenfeldianum Martham appellat cum Menæis hac die, [ac confirmatio cultus publici.] & de ea post filium ipsius ita meminit: Sancti patris nostri Simeonis Stolpnici (id est Stylitæ) & matris ejus Marthæ. Quibus subduntur ibidem sequentia: In utriusque memoriam feria & permissio utendi vino combusto & oleo: hæc vero permissio, quam & alibi in dicto Menologio notatam lego, significat majorem quamdam solennitatem Sanctorum, in quorum memoriam hæc aut similia privilegia ibidem conceduntur, quam aliorum, quibus nulla apponuntur. Synaxarium Ruthenorum peculiare diœcesis Kioviensis, quod Ms. habemus, interprete R. P. Georgio David, missionario Societatis Jesu, anno 1688 Moscuæ residente, hodierna die refert ista in rem nostram: Memoria ven. P. N. & conf. Symconis Stylitæ, primi archimandritæ Antiocheni, & matris ejus Marthæ.
[4] De S. Symeonis præsertim matre hæc refert Vita ejusdem Sancti superius citata pag. 264: [Martha videndi filii cupida petit mandram ejus,] At parentes ejus duos annos non destiterunt eum deflere & perquirere, postquam videlicet clam parentibus ad vitam monasticam confugerat. Sed post annos tandem viginti septem discessus sui inventus est a sola matre, prout ibidem refertur pag. 266: Mater ipsius septimo demum & vigesimo anno cum rescivisset, ubi terrarum degeret, accedens cupiebat eum videre: & cum ubertim fleret in vestibulo mandræ ejus, non est ei concessum, ut illum cerneret; sed scalis appositis ad mandræ parietem in terram corruit; significavitque ei B. Simeon: Da veniam mihi in præsentia, mater, &, si digni erimus, in illo sæculo nos invicem videbimus. Mater ut hoc audiit, magis videndi ejus desiderio inflammata est. At significavit ipsi Sanctus dicens: Asside paulisper & quiesce: moxque te videbo. Deseditque in vestibulo mandræ, & confestim spiritum tradidit Domino. Jussitque eam inferri.
[5] Posuerunt vero eam ante columnam. Ille eam intuitus, [sed non intromissa, miro modo moritur.] sic fari cœpit: Domine Deus virtutum, dux errantium, moderator Cherubinorum, qui deduxisti velut ovem Joseph; qui inclyta auxisti virtute prophetam David, qui Lazarum quatriduanum resuscitasti; accipe in pace animam Famulæ tuæ. Illo ita precato, matris corpus commotum est, ac vultu subrisit: omnesque adstantes id viderunt, & Deum laudarunt. Ceterum exequiis ejus factis, sepelierunt eam ante columnam, justa ibidem ei persolventes. De voce mandra, quæ supra occurrebat, plura inveniet lector ad diem XXIV Maii in S. Symeone Stylita juniore pag. 298, unde delibo ista: Est autem MANDRA, in primo atque originario suo significato, locus maceria lapidea circumseptus, qualem sibi in Syriæ campis facere solebant pastores, intraque eam pecudes suas noctu colligere, ubi a lupis ac furibus tutæ essent. Talis, nec alia, fuit mandra, quæ primo Symeoni nomen dedit; quippe qui, præter unum sibi ministrantem Antonium, nullos sciatur habuisse discipulos, & eo tantum fine, loco, quem columna sua occupabat, circumduxit maceriam, ne promiscuus ad se accessus daretur etiam mulieribus: huic vero adjuncta erat mandra altera, intra quam sese peregrini hospitesque reciperent, donec ad Sanctum admitterentur. Ceterum quia paulatim usus obtinuit, ut monachorum cœnobia MANDRÆ, & harum præfecti dicerentur ARCHIMANDRITÆ; hinc factum, ut senior Symeon, qui jam passim cognominabatur Symeon in mandra, in excusis Græcorum Ritualibus vocetur ARCHIMANDRITA, præter totius historiæ fidem.
[6] [Ex S. Symeonis Stylitæ senioris chronologia] Ætas S. Marthæ e chronologia S. Symeonis filii ejus ordinanda est. Hic autem anno ætatis decimo tertio factus monachus dicitur in Vita secunda supra citata, in qua leguntur de illo sequentia: Cum esset annorum tredecim, ad similitudinem B. David pascebat oves patris sui. Quadam vero die videns ecclesiam fidelium, relictis pecoribus cucurrit ad eam. Deinde autem, inquisita via salutis, monasterium S. Timothei petiisse refertur. In alio Ms. pro annorum tredecim legitur viginti septem, sicut observatur ibidem in Annotatis. Contra autem in Vita prima dicitur nondum habuisse annos octodecim, quando veste carni agglutinata exui se ægre sinebat, sic dicens: Sinite me, fratres, sinite me sic mori, canem fœtidum.. Ego enim peccatorum pelagus sum.. Dixitque ei archimandrites: Nondum duodeviginti annos natus es, & quæ tandem habes peccata? Non video tamen, qua de causa recedendum sit a vulgata lectione annorum tredecim. His adde annos viginti septem, de quibus dictum jam est num. 4. Annos totidem etiam numerat Vita tertia, sub nomine Simeonis Metaphrastæ a nobis edita, quæ pag. 278 ita memorat: Septem & viginti jam lapsi erant anni, ex quo naturæ leges, quæque in mundo sunt, vir hic mundo excelsior abdicaverat: cum ecce mater .. ad filium suum abiit .. cupiens filium intueri, & ejus frui colloquio, quo tanto tempore caruerat. Sed illa ad filii conspectum non admissa, pie obiisse ibidem indicatur.
[7] [ordinatur annus emortualis S. Marthæ,] Mors itaque ejus incidit in annum ætatis S. Symeonis quadragesimum, secundum mox dicta: cui anno si accenseatur tempus ejusdem matris, quo ante editum filium vixit, potuit saltem accessisse ad annum circiter ætatis sexagesimum; si hunc non transcenderit, & annis quidem plurimis non supervixerit, quod incertum tamen nobis est. Tillemontius Monumentorum ecclesiasticorum tomo 15 plurima collegit de S. Symeone seniore, calculis chronologicis eadem intexens. Articulo 3 citat e nostro tomo primo Januarii, die V, pag. 263 pro nativitate ejusdem Sancti annum circiter 391; sed indicat sibi præplacere annum 388. Sit autem natus anno 388: cui si adjungas annorum tredecim ætatem, qua, relicto paterno grege, vitæ solitariæ rudimenta auspicatus est, ex dictis supra num. 6, jam pervenies ad annum 401: huic autem si annumeres annos viginti septem vitæ monasticæ, dum accessit ad illum Mater, ac videre eum prohibita excessit e vita, sicut dictum est num. 4, poterit obitus ejusdem matris innecti anno circiter 428.
[8] [a Baronio cum alia confusæ.] Atque hæc computatio chronologica sufficiat ad propositum nostrum. Baronius in notationibus ad Martyrologium Romanum die III Septembris, seniorem Symeonem Stylitam ac matrem ejus confundit cum synonymo Sancto juniore, ejusque matre: Græci, inquit, in Menologio (quod videlicet e Græco vertit cardinalis Sirletus) de eodem agunt, ac matre ejus Martha Kal. Septemb. Eadem confusio occurrit in dictis notationibus ad V Januarii. Obitus Junioris apud nos die XXIV Maii, pag. 298 affigitur anno 596; Marthæ vero matris ejus ibidem pag. 402 anno 551. Accipe nunc alia quædam ad Sanctam hodiernam spectantia.
[9] Primo, videtur verosimile, eam a Græcis Sanctorum Fastis adscriptam esse propter tam inusitatum mortis genus, [Notationes quædam de cultu, habitatione] tam conspicua post mortem signa, tamque præclaram Symeonis filii ejus de ipsa opinionem, quam non obscure manifestavit, dum mandari eam terræ voluit in sua mandra, ut superius indicatum est. 20. Locus, e quo ad eamdem mandram profecta est, ut viseret filium suum, videtur esse pagus Sesan; in quo natus est Symeon, & illa sedem habuit stabilem, prout colligi potest ex Theodoreto Cyri episcopo apud Rosweydum in Vitis Patrum lib. 9 cap. 26, ubi hæc de Sancto referuntur: Est quidam vicus situs in confinio nostræ regionis & Cilicum: eum autem Sesam nominant. Ex hoc ortus, primo a parentibus docebatur oves pascere, ut in hoc conferri possit cum magnis viris Jacob patriarcha, Joseph temperante, & Moyse legislatore, & David rege & propheta, & Michæa propheta, & viris divinis, qui illis fuere similes.
[10] In Excerptis ex libro Ecclesiasticæ historiæ. Theodori Lectoris, Valesio interprete editis, pag. 553 vicus iste appellatur Σισὰν, Sisan. Castellum vocat Menologium Sirleti citatum. [ac loco mortis.] Ulterior loci situs exhibetur post Prolegomena Rosweydi ad Vitas Patrum in Chorographia generali mansionum & expeditionum eremiticarum, in qua ad viginti circiter milliarium, quorum unum sit unius horæ, ab Antiochia Syriæ distantiam ponitur Sisan; in alia vero ibidem mappa Chorographiæ particularis exhibetur columna S. Simeonis in tractu urbis Antiochenæ. Auctor Monumentorum eccles. nota 6 in S. Symeonem Stylitam disputat, an remota fuerit ipsius columna leucis quindecim ab Antiochia; nota autem septima agit de columnis ejus diversis, nec non de tempore, quo in singulis vixerit. Vita prima superius allegata pag. 266 hæc narrat: Columnam dein ejus altiorem fecerunt: extulerunt quippe ad cubitos circiter quadraginta. Unde videtur posse colligi, unam eamdemque illi columnam fuisse, sed per intervalla temporum magis magisque elevatam. Quoniam autem ante ejus mandram, in qua erat columna, obiit S. Martha, ut supra dictum est, locum ipsius emortualem posui in tractu Syriæ Antiocheno, qui 2 circiter leucis, non autem 15 abest ab ista urbe, secundum mappam Rosweydi.
DE SANCTIS MARTYRIBUS AFRICANIS
TASCIO, DUBITATO, VALENTO, DONATO.
Ex apographis Hieronymianis apud Florentinium.
[Commentarius]
Tascius martyr Africanus (S.)
Dubitatus martyr Africanus (S.)
Valentus martyr Africanus (S.)
Donatus martyr Africanus (S.)
J. P.
Antiquum Martyrologium, quod sub nomine S. Hieronymi edidit Florentinius, quatuor horum Sanctorum natalem refert hac die in Africa, civitate Toniza. Idem locus scribitur apud Acherium tomo 4 in Martyrologio, quod S. Hieronymi presbyteri nomine insignitur, pag. 670; sed nomina Sanctorum diverso modo ibidem efformantur, videlicet: Natalis sanctorum Tusciæ, Dubitati, Valentii, Donatæ. Florentinius in notis hodiernis ista observat: Tasciam pro Tascio tantum retinet M. Antverpiense: in reliquis cum libris nostris convenit, prætermisso tamen urbis Tonizæ nomine. Præmiserat ista proxime Florentinius: M. Corbeiense pro Tascio Tusciam scribit, & pro Donato Donatam. De loco autem agens, Tonizam, inquit, urbem in Africa apud geographos huc usque non inveni: nisi forte Toneisa sit Antonini, vel Thinissa Ptolemæi, aut Tunes recentiorum in Africa propria.
DE SS. MARCIANO EP., SISINNIO, AMAUSO: ITEM DE SS. PRIMO AC MATERNO MM.
Ex apographis Hieronymianis.
[Commentarius]
Marcianus episc. M. (S.)
Sisinnius M. (S.)
Amausus M. (S.)
Primus M. (S.)
Maternus M. (S.)
J. P.
Diversus est in Fastis sacris hos Sanctos annuntiandi modus. Martyrologium quippe a Florentinio vulgatum ita habet: Bellausia Prima natalis sancti Marciani episcopi. Et alibi natalis sanctorum Sisinnii, Amauxi. Grevenus mutat locum, & omnes tres simul jungit, hæc memorans: Bethsaïda prima, natalis sanctorum Marcialis episcopi, Sisinnii & Amausi. Martyrologium Corbeiense apud Florentinium in notis locum non nominat, sic dicens: Et alibi natalis SS. Martiani episcopi, Sisinni, Amauis, mendose, ut suspicor, pro Amausi. Quid sibi velit Bellausia prima, non equidem intelligo; & idem est de Bethsaïda prima apud Grevenum. Vetustissimum Antverpiense dicit in citatis modo notis: In Carthagine Primi, Materni, & alibi Sisinni, Amausi. Quid si ergo superius prima adjective pro nomine proprio Primi, & pro Materno Marcianus intrusus fuerit in tanta apographorum Hieronymianorum corruptione? Quod pro Bellausia autem & Bethsaïda legi debeat In Carthagine, minus videtur verosimile. Florentinius in notis rem non explicat, sed magis intricat: nam in textum Martyrologii a se editi scribens, pro Bellausia Prima, ut supra jam legimus, ponit Bettausia Prima, quod ibidem non legimus, & addit: Libri nostri ignotam Bettausiam exhibent. Incertum mihi, an nomen Martyris sit, vel loci. Quidquid vero sit de Materno ac Primo, nomina tamen eorum expressi in superiore titulo, quia notantur clare in dicto Antverpiensi.
DE S. VINCENTIO PRESB. AC MART.
BISULDUNI IN CATALONIA.
[Commentarius]
Vincentius presb. M., Bisulduni in Catalonia (S.)
J. P.
[Præter cultum publicum,] Bisuldunum, vulgari nomine Besalu, situm est in territorio Gerundensi principatus Cataloniæ; cujus distinctiorem dans notitiam Baudrandus, oppidum, inquit, ad Fluvianum fluvium, ad radices Montium Pyrenæorum. Alias comites proprios habuit magni nominis, antequam comitibus Barcinonensibus pareret: 7 leucis distat ab ora maris Mediterranei in Occasum, uti 8 a Rhodis, & 5 a Gerunda in Septemtrionem, Papirianum versus 12. Pluribus autem laudatur ab Antonio Domenec in Historia generali Sanctorum ac virorum illustrium sanctitate in dicto Cataloniæ principatu, in qua agit de hoc Sancto presbytero ac martyre ad diem 1 Septembris; cujus corpus, elapsis multis seculis, eo delatum asserit, atque in parœciali ejus ecclesia synonyma collocatum, ibique Deum, per intercessionem ipsius magnas sine dubio præstare gratias: prima Dominica Septembris celebrari Bisulduni festum ejus, eaque die sacerdotes legere de hoc Sancto. Collectam vero, quæ in Missa ac in Officio diurno recitatur, assignat istam de communi: Præsta, quæsumus, omnipotens Deus, ut qui beati Vincentii martyris tui translationem colimus, intercessione ejus in tui nominis amore roboremur. Per Dominum &c.
[2] Agricolæ territorii ac parœciæ Bisuldunensis, teste eodem Domenecco, illum habent tamquam patronum suum: sacerdotes vero, qui Sancti hujus viderunt historiam, [nihil fere scitur de hoc Martyre.] pauco abhinc tempore, sicut addit, perditam, affirmant memoratum in eadem fuisse, quod sit patronus contra tempestatem: territorium item illud antiquitus afflictum lapide & grandine, postquam eo pervenisset sacrum illud corpus, hujusmodi malo liberatum fuisse. Ferrarius hunc S. Vincentium tamquam presbyterum & martyrem etiam annuntiat in suo Catalogo generali ex tab. ecclesiæ Gerundensis, prout indicat in notis; solitumque eum celebrari affirmat 1 Dominica Septembris in op. Bisulduni. Ex dictis patet, obscura pene esse omnia, quæ ad hunc Sanctum spectant, si solum publicum cultum excipias. Quisnam itaque sit hic Vincentius, non magis nunc exploratum habemus, quam qualis esset ille martyr & presbyter synonymus, qui inter Prætermissos positus a nobis fuit ad diem XXII Januarii. Eodem die illustravimus Vincentium apud Gerundam passum, & synonymum martyrem archidiaconum Cæsaraugustanum. An vero notabilis aliqua alterutrius corporis pars ad Bisuldunenses fuerit translata, ne quidem suspicari possum sufficiente cum fundamento, cum neuter vocetur a nobis presbyter, nec norim, unde, quo tempore, a quo sacrum illud depositum obtinuerint Bisuldunenses; nec sciam, an totum corpus, an minor majorve ejusdem pars apud ipsos asservetur. Huc itaque transcribenda censui, quæ ab aliis jam pridem scripta inveni de hoc Sancto.
DE S. PLACIDIO ACOLYTHO
IN PROVINCIA BITURICENSI.
[Commentarius]
Placidius acolythus, in provincia Bituricensi (S.)
J. P.
[Ponitur a Castellano, & alibi hac die.] Primam hujus Sancti notitiam accepi e Martyrologio Castellani hoc die, quo annuntiatur in Bituricensi Galliæ provincia (en Berry) aliunde satis nota. Additur vernaculum Sancti nomen S. Plaisis, & officium acolythi. Apud Simonem de Peyronet in Notis ad Catalogum Sanctorum & Sanctarum pag. 332 vocatur Gallice Plaisir, Latine autem Placidus, ac publicus ejus cultus ita confirmatur ibidem: Extat ecclesia parochialis in diœcesi Bituricensi, sub archipresbyteratu Borbonii, quæ S. Placidi, vulgo S. Plaisir, dicitur. Cujusnam vero S. Placidi, an martyris, qui colitur V Octobris; an Æduensis antistitis; an vero alterius, non liquet. Titulus acolythi, Sancto hodierno appositus a Castellano, videtur sufficienter indicare, hunc a duobus istis esse diversum. Sed qua auctoritate sic illum annuntiet idem Martyrologus, ignoro, etiamsi credi possit, officium acolythi ab eo alicubi repertum fuisse, quod & ego superius posui cum ipso. Occasione Æduensis antistitis, quem memorabat Peyronetus, observa, nos egisse ad diem VII Maii pag. 138 de S. Placido seu Placito, presbytero Augustoduni in Gallia, sive Æduorum urbe, qui ab aliquibus habetur episcopus, sed melius presbyter & abbas S. Symphoriani. Consuli etiam potest Gallia Christiana recusa tomo 4, col. 337, ubi inter alia indicat, errare recentiores, qui eum episcopis Augustodunensibus accensent. Catharinus in Sanctuario Bituricensi pag. 34 S. Placidum memorat die 1 Septembris; sed nihil ibi addit, unde distinctius cognosci possit. Non satis intelligo, quid sibi velit, & an huc spectet sequens hac die annuntiatio in Hagiologio Franco-Galliæ, quod Labbeus edidit: Ab urbe Pampelonense territorio Biturico monasterio Frontonaco depositio Placidi confessoris, & Valentini martyris.
DE S. AMBROSINIANO EPISC. ET MART., UT FERTUR, PATRONO PAROECIÆ FONTANENSIS PROPE DIVIONEM
IN BURGUNDIA.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
De Cultu, Actis fabulosis, ac reliquiis Sancti.
Ambrosinianus ep. & M., ut fertur, patronus parœciæ Fontanensis prope Divionem in Burgundia (S.)
AUCTORE J. S.
[Colitur Sanctus Fontanis prope Divionem,] Claudius Castellanus in Martyrologio universali ad 1 Septembris annuntiat S. Ambrosinianum, quem aliis martyrologis notum fuisse non invenio. Verba ejus reddo Latine: Eodem die, S. Ambrosiniani patroni ecclesiæ parœcialis Fontanensis prope Divionem, ubi de ejus reliquiis habetur in ecclesia collegiata S. Stephani. Petrus Franciscus Chiffletius in S. Bernardi genere illustri asserto cultum S. Ambrosiniani magis stabilivit, Actaque ejusdem edidit, de quibus infra. Pag. 457 adducit ex tabulario S. Stephani Divionensis litteras, in quibus ad propositum nostrum dicitur: In Kalendis igitur Septembris, die natali sancti Ambrosiniani, qui ibidem colitur. Vox ibidem refertur ad castrum Fontanas, de cujus domino Bartholomæo agitur. Litteræ datæ sunt tempore Herberti abbatis S. Stephani Divionensis. Herbertus autem abbas factus est anno 1125, uti habet Series chronologica abbatum S. Stephani, quæ præmissa est Officiis propriis ejusdem ecclesiæ. Joannes Eremita in Vita S. Bernardi apud laudatum Chiffletium pag. 109 refert, matrem S. Bernardi, quæ Aalays ibi vocatur, devotam fuisse erga S. Ambrosinianum, in ejusque festivitate obiisse, sed Ambrosium vocat.
[2] [eique devota fuit preter S. Bernardi] Accipe verba Eremitæ, quæ refert ex ore Roberti abbatis: Mater, inquit, sancti patris nostri (Bernardi) religiosissima extitit. Consuetudo autem ejus erat per singulos annos in solennitate sancti Ambrosii universos clericos, quos invenire poterat, congregare, eosque in eadem die, ad honorem Dei, & beatæ Mariæ, & memorati Sancti, omniumque Sanctorum, cibo & potu sollemniter reficere. Deus autem honorem, quem illa Sancto suo exhibebat annis singulis, eidem remunerare volens, mortis suæ, quæ in anniversario ejusdem festivitatis die futura erat, illam præsciam fecit die quadam ante festum. Mortuam revera esse in eadem festivitate, sicut prædixerat, subjungit auctor. Chiffletius pag. 413 ostendit hic a multis intellectum S. Ambrosium Mediolanensem: At, inquit pag. 414, sanctum hunc Ambrosium nusquam Johannes Eremita vel doctorem dicit, vel Mediolanensem. Alius fuit Ambrosius (frequentius Ambrosinianus appellatus) vici & castri Fontanarum patronus, quem sollemnibus officiis a loci domina quotannis coli solitum longe est verisimilius. Hujus Ambrosiniani natale etiamnum agitur, & post omnem memoriam actum est in parochia Fontanensi Kalendis Septembris; quod probant S. Stephani Divionensis quingentis amplius abhinc annis confectæ tabulæ. Deinde ostendit Alaydem S. Bernardi matrem obiisse Kalendis Septembris, ita ut minime dubitandum videatur, quin S. Ambrosinianum designaverit supra Joannes Eremita, præsertim cum ostensum sit hunc Sanctum jam eodem seculo XII cultum fuisse.
[3] Vitam S. Ambrosiniani Majoribus nostris transmiserat laudatus Chiffletius, [Compendium ejus Actorum,] eamdemque edidit inter probationes dicti Opusculi a pag. 452, ex Ms. parochiæ Fontanensis prope Divionem, cujus patronus est S. Ambrosinianus, coliturque Kalendis Septembris, ut observat in titulo. Sanctus ibidem dicitur natus in Sarmatica urbe Iberiæ Asiaticæ, parentibus primo sterilibus, Agaro & Sanna, qui, vigente persecutione, fugerint Artemitam in finibus Armeniæ ubi & invenerint beatissimi Egidii fanum. Infans, si placeret fidem Actis adhibere, primam vocem emisit Ambrosinianus, indeque nomen ei impositum. Litteris instructus, cum jam bis senos attigisset annos, domum patris revertitur; ubi paucis moratus diebus, relictis omnibus, Sarlatum tandem adventavit, ubi a Nicephoro illius urbis episcopo benigne exceptus, eique deinde successor electus est. Demum, relicto episcopatu, Sarmaticam reversus narratur, ibique fidem prædicasse ac martyr occubuisse. Habes, studiose lector, compendium Actorum, quæ edenda non censui, cum quia prorsus fabulosa sunt, tum quia jam edita.
[4] Audi censuram Chiffletii pag. 415: Quis porro fuerit sanctus ille Ambrosinianus, [quæ prorsus fabulosa sunt:] aut ubi terrarum vixerit, non ausim affirmare. Suspecta enim est mihi ejus Vita, quam exhibet codex Fontanensis, vix ante octoginta annos conscriptus, in quo natus legitur in urbe Sarmatica Iberiæ Asiaticæ, episcopus Sarlatensis post Nicephorum, & denique multarum palmarum nobilis martyr. Sarlatensem quidem episcopatum in provincia Burdegalensi institutum lego a Johanne Papa XXII ex anno Christi MCCCXVII (ut probat Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ recusæ Col.At eo tempore dudum ut Sanctus colebatur Ambrosinianus, ita ut non potuerit illius ecclesiæ esse episcopus; sicuti nullus ibi notus est Nicephorus, a quo exceptus dicitur.) Sarlatensem aliam sedem episcopalem in orbe Christiano non reperio; sicut neque urbem nomine Sarmaticam. Nihilo magis verisimile est, ecclesiam S. Egidii fuisse in Armenia. Artemita urbs, quam Baudrandus eam credit, quæ Van aut Wan hodieque dicitur in Armenia, ab aliis in Assyria ponitur, aliaque synonyma in Arabia deserta. Cum igitur Vita hæc adeo sit fabrilosa, nec episcopi nec martyris titulum, ut certum, Sancto attribui: nam æque incertum existimo, an episcopus aut martyr fuerit, quam incertus sit locus & tempus, quo floruit.
[5] [Sanctus parochia suæ patronus: quædam reliquiæ aliis locis.] Hinc pauca tantum adjungo de cultu & reliquiis Sancti, de quibus Chiffletius hæc præ edentibus subdit: Tantum observo (ut jam monui) coli Fontanis sanctum Ambrosinianum Kalendis Septembris, ut proprium loci patronum; quamvis Fontanensis parochia sub S. Martini, utpote antiquioris patroni, appellatione inscripta legatur catalogis ecclesiarum diœcesis Lingonensis; nimirum ab ædicula S. Martino dedicata, quæ adhuc superest sub colle Fontanensi, & castri seu vici totius ecclesia matrix olim fuisse dicitur. Ad hæc S. Ambrosiniani quasdam reliquias inclusas fuisse in altari, quod in crypta S. Stephani Divionensis, Idibus Septembris, anno a Christi Incarnatione MCLXXI a Guichardo Lugdunensi archiepiscopo consecratum est. Monumentum hujus reliquiarum inclusionis recitat pag. 458. Ejusdem etiam Sancti reliquiæ fuisse videntur, quæ inolusæ sunt altari Cartusiæ Luviniacensis: nam ex tabulis dictæ Cartusiæ Luviniacensis hoc fragmentum idem scriptor recitat pag. 523: Anno MCCIII dedicata est ecclesia domus inferioris, & altare consecratum a domino Helduino episcopo Lingonensi pridie Nonas Octobris. Inter reliquias inclusas in ea ecclesia numerantur reliquiæ de sanguine sancti Benigni, & reliquiæ beatorum Medardi & Ambrosiani.
DE SS. PRISCO, CASTRENSE, TAMMARO, ROSIO,
HERACLIO, SECUNDINO, ADJUTORE, MARCO, AUGUSTO, ELPIDIO, CANIONE, ET
VINDONIO, AFRICANIS CONFESSORIBUS ET EPISCOPIS SALTEM EX PARTE,
IN REGNO NEAPOLITANO,
Verosimiliter seculo V.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Priscus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Castrensis confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Tammarus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Rosius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Heraclius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Secundinus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Adjutor confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Marcus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Augustus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Elpidius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Canion confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Vindonius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria S. Prisci in Martyrologio cum undecim sociis, qui singuli seorsum etiam coluntur diebus variis.
De Prisco primo Capuanæ ecclesiæ episcopo jam disputavimus hac die cum Martyrologio Romano, [De Prisco] quod alterum Priscum cum undecim socïis eodem die Capuæ annuntiat hujusmodi verbis: Capuæ item alterius Prisci episcopi, qui unus fuit ex illis sacerdotibus, qui in persecutione Wandalorum ob fidem Catholicam varie afflicti, & vetustæ navi impositi, ex Africa ad Campaniæ litora pervenerunt, & Christianam disciplinam, in iis locis dispersi, diversisque ecclesiis præfecti, mirifice propagarunt. Fuerunt autem ejus socii, Castrensis, Tammarus, Rosius, Heraclius, Secundinus, Adjutor, Marcus, Augustus, Elpidius, Canion & Vindonius. Hos quidem omnes simul occasione S. Prisci recensuit Baronius: verum non omnes eodem die coluntur, & non facile de omnibus assignari potest dies, quo coluntur singuli. Priscus, ut liquet ex antiquo Breviario Capuano, olim ibidem colebatur hoc ipso die primo Septembris. Nunc vero postridie colitur, ut patet ex Lectionibus ecclesiæ Capuanæ anno 1669 approbatis, in quibus unica de gestis ejus ad diem 2 Septembris occurrit lectio. Tillemontius tom. 16 Monumentorum in S. Eugenio art. 49 ait, festivitatem S. Prisci martyris notari in Missali edito per Thomasium pag. 170, sed sine titulo episcopi, & sine ullo socio. Verum non agitur ibidem de hoc Prisco, sed de Prisco seniore, de quo jam egimus. Si id observasset scriptor ille, non dixisset confessorem potius vocari debuisse, quam martyrem: at utrumque Priscum confudit, aut priorem ignoravit Tillemontius. Porro in lectione mox laudata Priscus Africanus dicitur ecclesiam Capuanam episcopus rexisse, ibique in pace quievisse: eaque est opinio communis Capuanorum. At ignoro, quam solido nitatur fundamento.
[2] Castrensis festivitas celebratur XI Februarii, quo in Opere nostro de ejus gestis disputatum est. [Castrense, Tammaro, Rosio, Heraclio,] S. Tammarus aliquis colitur XVI Januarii in loco diœcesis Aversanæ, isque a quibusdam inter socios S. Prisci recensetur, sed Beneventani XV Octobris S. Tammarum colunt atque hunc esse dicunt. Hac de causa ejus rei examen remissum jam pridem est ad XV Octobris, ut videri potest in prætermissis ad XVI Januarii. De S. Rosio actum est ad XVI Maii, quo memoria ejus occurrit in Fastis sacris. De Heraclio nihil certi invenio. Henschenius tamen tom. 1 Junii pag. 437 ad diem V ex vetusto Martyrologio Casinensi memoravit Heraclium confessorem cum Javino, de quibus nihil invenit præterea. Michaël Monachus pag. 69 ait: Rosii & Heraclii fuisse ecclesias in diœcesi Suessana, apparet in bulla confirmationis Benedicti episcopi Suessani, data ab Athenulfo archiepiscopo anno MXXXII, mense Martio, die XIX, Ind. XV: cujus bullæ exemplum servatur inter Ms. Chiochareli; & recitatur ab Ughello tom. 6 col. 536. Probabile est ecclesiam istam fuisse hujus Heraclii, maxime quia erat in provincia Capuana. Potest & idem esse Heraclius confessor, qui die V Junii habetur in dicto Martyrologio Casinensi, sed id magis incertum ob socium adjunctum. Memorantur & alii, Heraclius & Eraclius dicti, variis diebus in additionibus Usuardi apud Sollerium; at obscurum est, an aliquis eorum socius fuerit S. Prisci.
[3] [Secundino: Adjutore,] Heraclium in Martyrologio sequitur Secundinus. De Secundino episcopo, qui Troiæ in Apulia XI Februarii colitur, & cum hoc Secundino idem a multis creditur, egit Henschenius tom. 2 Februarii a pag. 529: & Sollerius tom. 1 Julii pag. 19 disputavit de Secundinis variis; neque aliquid inveni hactenus, quod iis adjungendum censeo. Adjutor non legitur in Vita S. Castrensis fuisse inter Confessores Africanos, sed Benignus, cui Adjutorem substituit Martyrologium, nescio qua de causa, nisi forsan Baronius Adjutorem in Ms. Vita S. Castrensis invenerit pro Benigno, quod vix credo; aut duplex nomen habuerit Sanctus, ut suspicantur aliqui. Quidquid fuerit causæ, constat, S. Adjutorem coli mense Decembri, dicique ab Italis scriptoribus unum e duodecim hisce Sanctis. Monachus pag. 70: Adjutor, inquit, Cavæ die decimo sexto Decembris (colitur.) Et pag. 69: Adjutor habuit suam (ecclesiam) in territorio Cancielli, ex sæpe citato diplomate Alphani archiepiscopi anni MCLXXIII, & alteram circa Capuam, de qua mentio est in quodam instrumento Sancti Angeli ad Formam, quod ego legi. De S. Adjutore vel Adjutorio Cavæ culto meminerunt quoque Paulus Regius in Sanctis Neapolitanis part. 2 pag. 419, David Romæus pag. 400 in Divis Neapolitanis, Marius de Vipera in Sanctis Beneventanis pag. 83, ac demum Ferrarius in utroque Catalogo. Hic autem complexus omnia, quæ dixerunt alii, in Catalogo Sanctorum Italiæ ad XIX Decembris tale formavit elogium: Adjutor, sive, ut alii legunt, Adjutorius episcopus Africanus ex eorum numero, qui in persecutione Wandalica suis sedibus pulsi ad Campaniæ litora pervenere, ac diversa petentes loca, in iis vel functiones episcopales prædicando exercuerunt, vel ab urbibus in episcopos electi, ibi consedere, unus fuit. Qui Beneventi & Cavæ, ob ejus reliquias ibi quiescentes, vel etiam quod in iis locis vivens prædicarit, venerationem habet hac die. Ex tab. eccles. præd. Hactenus Ferrarius, cui alii satis consonant, præterquam quod festivitatem celebrari asserat Monachus die XVI Decembris, sicut ipse Ferrarius notat in indice.
[4] Marcum, qui sequitur, Bovinensem credi episcopum ait Monachus pag. 68. [Marco,] Verum ætas S. Marci, qui ab aliis Bovinensis, ab aliis Lucerinus episcopus vocatur, quique forsan Æcanensis eodem jure dici poterit, ut observavi ad Acta SS. duodecim Fratrum hac die pag. 142, non congruit cum ætate hujus Marci. Nam Æcanensis vixit circa initium seculi IV, seu tempore Diocletiani & Maximiani, eodemque tempore creditur floruisse seu idem, seu alius Marcus, qui Lucerinus aut Bovinensis colitur XIV Junii, ad quem de eo disputatum est. Hactenus igitur nihil certi de Marco Africano invenio: nam conjecturam quidem aliquam afferre possum, sed incertam. Laudatus Vipera ad diem VII Octobris de Marco, qui eo die Beneventi ritu duplici colitur, sic habet: Marcus episcopus Bovinensis, quo tempore eam rexerit ecclesiam, adhuc latet: cujus * vero sacrum corpus Beneventi in sacra æde ei dicata, quæ parochialis est, magna veneratione servatur. Hunc diem translationis esse fatemur: nam ejus natalem ecclesia Bovinensis celebrat octavo (imo XVIII) Kal. Julii. Hujus sancti Episcopi Acta desiderantur: meminit tamen de eo Martyrologium antiquum Ms. in bibliotheca Beneventana existens, & David Romeus in Catalogo Sanctorum regni Neapolitani. Quando hic sanctus Episcopus vixerit, & quando ejus corpus Beneventum delatum fuerit, haud apparet ex prædictis. Prædicta ecclesia extat de jure patronatu * nobilis familiæ de Sabrianis. Ex his facile videbit lector, Beneventanis parum cognitum esse hunc S. Marcum: atque id unum forsan innotuisse ex inscriptione in marmore in ipsa ecclesia existente, ut habet ad marginem, quod corpus S. Marci episcopi ibi servaretur. Cum autem Bovinenses sibi asserant corpus S. Marci patroni sui, fieri potest, ut Beneventani alterius Marci corpus possideant, uti jam observavit Henschenius in S. Marco Bovinensium patrono ad XIV Junii pag. 801; atque hæc suspicio in nullum magis cadit quam in Marcum S. Prisci socium. Incerta profero, ut facilius inveniri possint certiora.
[5] Augustus, qui in Vita S. Castrensis Augustinus nominatur, [Augusto, Elpidio, Canione,] nihilo notior est. Monachus pag. 69 hoc solum affert: Augustus habet ecclesiam dirutam non longe a pago S. Prisci. Fuit olim ibi pagus & parochia… Nunc est beneficium simplex opulentum. Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ, ubi de sanctis hisce Confessoribus diligenter inquirit, pag. 538 memorat Augustinum Concordiæ cultum, & Augustinum Aquileiensem episcopum. Sed illi ab hoc diversi sunt, ut fatetur. Elpidius & Canion, qui sequuntur in Martyrologio, pluribus locis memorantur; at æque obscurum est, hine sint, de quibus agitur, ad alii synonymi. S. Elpidium Atellanum in Campania episcopum ad XXIV Maii produxit Henschenius tom. V pag. 282. Verum nihil adduxit aut adducere potuit, ex quo tuto statuatur, an is idem sit cum Africano nostro, licet id credant aliqui, teste Ughello tom. 7 col. 17. Certe seniorem faciunt, quam revera fuit, si sit Africanus. At idem de S. Canione contigit, in cujus Actis de Elpidio Atellano fit mentio, ita ut credendum sit Elpidium, qui ibi Elvidius nominatur, eodem vixisse tempore. Hinc Papebrochius in S. Canione tom. VI Maii pag. 28, ubi observaverat utrumque Sanctum reperiri in Vita S. Castrensis, hæc subjungit: Hæc tam certa notitia Canionis unius, ex Africa in Campaniam delati sub Wandalis intra cariosam navim; & ætas Elpidii, in ejus, de quo hic agimus, Canionis Actis qualibuscumque nominati; collata cum incertitudine & exigua fide ipsorum Actorum vehementer nos inclinant, ut arbitremur, non nisi Elpidium unicum & unicum Canionem habendos pro Sanctis, eosque ad quintum seculum & Wandalorum tempora pertinere: adeo ut, qui vera S. Canionis patroni Acheruntini Acta volet discere, ex Actis S. Castrensis haurire ea debeat, quicum habuit communem carcerem exiliumque, & refugii ac sepulturæ primæ locum in Campania. Idem de S. Elpidio aliisque sociis dici debet, de quibus aliunde nihil fere innotuit.
[6] [alia de Elpidio,] Hæc conjectura probabilis apparet, eaque de causa pro S. Elpidio ad XXIV & XXV, pro S. Canione ad XXV Maii lectorem remittimus. De Elpidio tamen addam, quæ aliunde se offerunt. In Kalendario tertio apud Monachum pag. 415 ad XXVI Maii annuntiatur his verbis: S. Elpidii episcopi & conf.; in quarto ad eumdem diem: S. Elpidii. Monachus vero ipse, postquam dixerat pag. 68 Elpidium episcopum præfuisse Atellis; & pag. 69 ecclesiam habere in pago Casapulli; de cultu sic habet pag. 70: Elpidius ab Atellanis (colitur) Maii vigesimo quarto. At in citato Kalend … notatur die Maii vigesimo sexto, & hoc ipso die agitur festum in ecclesia propria. Prætera Theodoricus I Metensis episcopus, cum Ottone I imperatore in Italiam profectus, obtinuit ibidem anno 970 multas Sanctorum reliquias, inter quas numeratur corpus sancti Elpidii confessoris, qui cum Elpidio nostro idem esse posset. Res breviter ex Sigeberto relata est tom. 2 Januarii pag. 399, & rursum pag. 588 & 589. Verum uberior ejusdem historiæ relatio edita deinde est ab Acherio tom. 5 Spicilegii, & correctius deinde tom. 2 Spicilegii recusi a pag. 133. Sufficiet huc transferre, quæ ibi leguntur de Elpidii corpore: Horum primum sanctum & venerabilem Christi confessorem Elpidium ex Marsorum provincia sumpsit, concedente Albrico ipsius Marsiæ episcopo, ex quadam ecclesia sedi episcopali proxima: quæ sedes super lacum Fucinum sita, quid olim fuerit, ruina urbis & plurimarum circa ecclesiarum ac monasteriorum frequentia attestatur. Hunc nobis ipse episcopus cæterique incolæ retulerunt fuisse ex collegio quorumdam servorum Dei, qui tempore antiquiore ex partibus Græciæ, numero 70, in eamdem Marsorum provinciam adventantes, ac diversis circumquaque locis vel civitatibus universis mirabilium signorum lumine fulgentes, ubicumque in sancta conversatione finis vitæ advenerat, venerabili sepultura reconditi, multa vicinorum longe lateque reverentia, pro assidua miraculorum jucunditate coluntur. Horum tres, quorum hic tertius fuit, in eodem cœmiterio quiescebant, Calistratus, Euticius, & hic Elpidius. Hæc ibi.
[7] At obscurum est, quis sit ille Elpidius, nec id exponunt scriptores rerum Metensium, [& de Vindonio.] quos consului. Porro etiamsi nostro non omnia congruant quæ de ipso dicuntur; oriri tamen suspicio posset, populari traditione veram historiam esse corruptam. Certe quod de Græcia dicitur, intelligi potest de Africa. Numerus septuaginta tantam non habet difficultatem, ut tolli nequeat: nam ex Vita S. Castrensis num. 9 & 10 abunde patet, multo plures, quam duodecim recensitos, vetustæ navi impositos, & divina providentia in Campaniam delatos. Nihil tamen certi hic potest statui, præsertim quia Marsorum provincia omnes suscepisse hic dicitur, quod certo falsum est de Confessoribus nostris: sed rursum id fama populari credi potuit, quia aliqui eo venerunt. Quidquid sit, mihi ignotus est ille Elpidius, nisi forsan idem sit cum nostro, de quo disputamus. Postremus ex duodecim sociis recensetur Vindonius minime omnium notus. Monachus pag. 69 de eo incertam hanc affert conjecturam: Vindonius est meo judicio .. qui Mendonius legitur. Habebat ecclesiam foris Capuam, ubi dicebant alla Murata, & extabat anno MCCXL, ut legi in instrumento monasterii monialium S. Joannis. Nihil præterea de eo invenio. Nunc, quædam examinanda sunt, quæ spectant ad omnes duodecim Sanctos.
[Annotata]
* forte ejus
* forte patronatus
§ II. Inquiritur, quanti valeat Vita S. Castrensis, quæ agit de Sanctis duodecim; quo tempore hi mari sint expositi, & an omnes fuerint episcopi.
[Acta S. Castrensis, quæ scriptoris sunt coævi aut supparis, interpolata putat Ruinartius,] Quid in Africa passi sint hi Sancti, refertur in assignata ante Vita S. Castrensis; sed inquirendum, an Vita illa fidem mereatur, quod in dubium vocarunt aliqui. Henschenius editor in Commentario prævio, & Papebrochius in S. Canione Acta S. Castrensis probarunt ut scriptoris coævi aut supparis, cum ipse indicet num. 16, se quædam audivisse ex relatu quorumdam sacerdotum, qui morienti adfuerant. Ruinartius in Historia persecutionis Wandalicæ part. 2, cap. 9 de eadem Vita agit, eamque interpolatam existimat, ita tamen ut omnem ei fidem abrogatam nolit. Verba ejus accipe: Quamvis enim nævis non careat, atque scripta fuerit ab auctore rerum ante sua tempora gestarum prorsus ignaro, aut certe ab aliquo posteriori vitiata, qui Valentis Ariani imperatoris persecutionem cum Vandalica confudit, non tamen ei omnis prorsus deneganda fides. Etenim cap. III num. XVI nonnulla, quæ refert, se ex relatu quorumdam sacerdotum, qui Castrensi morti proximo adfuerant, se accepisse testatur. Quæ verba ex antiquo Vitæ scriptore fuisse crediderim; quæ vero sequuntur ex interpolatore: “Hæc vero (inquit) quæ nostris sensibus pietas perennis Dei per sanctorum Patrum dicta tradidit, idcirco annotare studuimus, ut dum aliquis fidelium alicujus Sancti (ex Castrensis scilicet sociis, ait Ruinartius) solemnitatem celebrat, pariter de cunctorum triumpho lætetur”. Ibi enim rationem reddit, cur in Castrensis Vita aliorum etiam gesta inseruerit, qui simul cum eo ex Africa pulsi, varias in Italiæ urbes & regiones dispersi, ibique defuncti celebrabantur. Expendamus objectionis disjunctivæ partem utramque.
[9] [respondetur primæ ejus objectioni,] Prior est, quod scriptor hujus Vitæ prorsus fuerit ignarus rerum ante sua tempora gestarum, quia confudit persecutionem Valentis cum Wandalica. Hanc objectionem, quæ recte prolata erat a Baronio in annotatis ad Martyrologium die 1 Septembris, perperam repetit Ruinartius, cum locum non habeat in editione Henschenii, quam solam citat. Quippe in hac editione nullum verbum de Valentis Ariani persecutione, nullum verbum, quo probari possit, scriptorem peccasse contra ullam præcedentium temporum historiam. Hinc in Commentario num. 8 sic loquitur Henschenius de Ms. suo Romano, ex quo cum duobus aliis collato Vitam edidit: Deest huic narrationi, quod alibi exstat, insulsum exordium. Dicebatur in illo exordio exsilium Sanctorum contigisse in persecutione Valentis & Valentiniani. At observavit Henschenius cum Antonio Caracciolo errorem illum non auctori hujus Vitæ tribuendum videri, sed alteri cuipiam sciolo, caput equinum humano corpori inepte jungenti, ut loquitur Caracciolus cap. 26, sect. 3. Quam frequenter id contingat, experimur quotidie. Pro exemplo sint Acta S. Terentiani episcopi martyris, quibus tria diversa exordia assuta reperi in tribus diversis Mss., ut ibidem monui in Commentario num. 13 pag. III. Quin & occasionem, qua id fieri potuit, assignavit Henschenius ex bello iterato, quod fuit Valentiniano III cum Genserico Wandalorum rege, atque ex iis sic conclusit: Quocirca, uti etiam advertit Caracciolus, non videtur scriptor adeo antiquus in consignandis sui pene temporis imperatoribus tam crasse hallucinatus, ut pro regibus Wandalorum Valentinianum & Valentem imperatores obtruderet, qui jam sexaginta & amplius annis ante Wandalorum in Africam incursionem obierant. Ad hæc nihil hactenus responsum invenio.
[10] [uti & secundæ.] Vidit tamen hasce rationes Ruinartius, ideoque primam objectionis partem, quam rectius omisisset, noluit vehementer urgere; sed mox transiluit ad interpolationem, quam & probare conatur, adductis verbis supra recitatis. Verum adeo mihi clarum videtur & manifestum, verba allata interpolatori tribui non posse, ut mirer id existimare potuisse Ruinartium. Accipe igitur locum integrum, ex quo mens scriptoris magis elucescet. Postquam narraverat duodecim Sanctos cariosæ navi impositos a regiis ministris, sic prosequitur num. 8: Talia dum sævi disponunt ministri, repente supervenit innumera multitudo Christicolarum, permixtim viri ac mulieres, seu adolescentes & parvuli, omnes pariter clamantes: Miseremini, miseremini, concives, &, ne vestræ manus polluantur nostro sanguine, sinite nos sequi vestigia sanctorum Patrum. Hanc acclamationem indigne ferentes, & in derisionem vertentes, cœperunt festinanter cogere eos ascendere navem, atque deridentes dicere: Dignum est, ut simul cum his, quos imitati estis, efficiamini in pastum marinis belluis. Multitudinem vero Sanctorum Sanctarumque idcirco minime præsumpsimus nominatim nominare, quia nullus sub cælo invenitur, qui dicere audeat, se cognovisse nomina singulorum, nisi solus ille, qui æqualiter per suæ magnitudinis gloriam semper ubique est, & cui omnia præsentia sunt. Hæc vero, quæ nostris sensibus pietas perennis Dei per sanctorum Patrum dicta tradidit, idcirco annotare studuimus, ut, dum aliquis fidelium alicujus Sancti solennitatem celebrat, pariter de cunctorum triumpho latetur; quo ab æterno Rege immortalitatis præmia, his omnibus intercedentibus, adipisci digne valeat. Hi enim sunt, qui relinquentes prædia & divitias, semetipsosque abnegantes, secuti sunt Redemptoris vestigia. Totus hic locus ne minimum quidem interpolationis habet indicium. Etenim primo nominaverat duodecim Sanctos, quos Ariani imposuerant navi. Deinde refert sponte accurrisse ingentem multitudinem Christianorum, qui ultro Sanctos cupiebant comitari, & revera comitati sunt. Tertio rationem adjungit, cur horum nomina non exprimat. Quarto edicit, cur factum tamen narraverit multitudinis istius non nominatorum. Non igitur rationem reddit, cur … aliorum etiam (quos nominaverat) gesta inseruerit, ut vult Ruinartius, sed cur narraverit alacritatem contemptumque vitæ ac rerum omnium illorum, quorum nomina non potuerat exprimere præ multitudine. Ut hæc lector clare perspiciat, ad oppositionem scriptoris advertat: Multitudinem, ait, … minime præsumpsimus .. nominare: ac deinde: Hæc vero … annotare studuimus. Itaque nulla hic apparet interpolatio, nec ullibi illa deprehendi poterit in Vita, modo exordium expungatur, quod male assutum agnovit Henschenius.
[11] Tillemontius tom. 16 Monumentorum in S. Eugenio art. 49 objectiones Ruinartii repetiit, [Tillemontius contra eadem Acta ex stylo male disputat,] excepta illa de loci allati interpolatione; cujus infirmitatem videtur agnovisse. Verum alia multa addidit, & plura, quam videatur intellexisse. Verba ejus fideliter relata probabunt, an vera sint, quæ affirmo: Acta illa, inquit, obscura sunt & perplexa: multa dicunt, quæ non satis exprimuntur distincte; nec aliunde idonea videntur, ut multum obtineant auctoritatis: nam vitiose admodum scripta sunt, Latinitate barbara, mixta multis carminibus aut carminum extremitatibus sine ratione, sine elegantia. Hæc scriptor Gallus, qui quam peritus fuerit Latini sermonis, mihi non liquet. Certe hæc magnam styli aut metri Latini peritiam non insinuant. Respondeo igitur stylum horum Actorum non magis obscurum esse aut implexum, nec magis barbarum, quam passim sit stylus aliorum auctorum, qui sub finem seculi quinti, vel initium sexti scripserunt. Floruit eo tempore Victor Vitensis, qui composuit Historiam persecutionis Wandalicæ, laudatam paulo ante a Tillemontio art. 45. Siquis peritus Latini sermonis eam conferre voluerit cum Actis S. Castrensis, fallor, si illius Historiæ stylum clariorem aut puriorem inveniat, quam sit stylus, quo Vita S. Castrensis conscripta. Quod additur de versibus non modo risum mihi movit, sed & dubitationem, an carminum dimensiones satis noverit Tillemontius: nam multa se reperisse carmina existimavit in Actis, in quibus nullum carmen reperire potui, nullam versiculi partem studio positam. Numerosa quidem subinde est oratio: at si numeros modosque oratorios fortasse non noverat a versibus distinguere Tillemontius, non debuerat de stylo disputare, ne cæcos inferret ictus. Sufficiat igitur dixisse verbo, omnia illa, quæ mox recitavimus ex Tillemontio, non modo frivola esse, sed plane falsa. Audiamus objectiones reliquas.
[12] [& objectiones Ruinartii repetit, adjecta una de miraculis, quæ exigui est momenti.] Multa, inquit, referuntur in iis miracula sine probabilitate & sine decore. In diversis Mss. habent, persecutionem Wandalorum accidisse sub Valentiniano & Valente, quod est ridiculum. Auctor affert, quæ didicerat ab illis, qui morienti Sancto adfuerant; atque ex eo videtur non diu post ipsum vixisse. Verum, etsi id verum esset, sat multi reperiuntur, qui scribunt etiam facta sui temporis sine cura sufficienter illa investigandi. Certum est hanc Vitam scriptam esse aut interpolatam ab homine, qui historiam seculi quinti prorsus ignorabat. Hactenus Tillemontius, qui, ut numerum objectionum augeat, semel accusat scriptorem Vitæ, quod persecutionem Wandalorum collocaverit sub Valentiniano & Valente, ac rursus quod ignoraverit historiam seculi quinti. Si quis modo quærat, cur ignorasse videatur historiam quinti seculi; respondebitur: Quia persecutionem Wandalorum posuit sub Valentiniano & Valente. Una igitur est objectio diversis verbis bis prolata, eademque jam soluta ab Henschenio, ut supra ostendi. Hinc sola Superest objectio de miraculis, quæ sine probabilitate & decore narrata affirmat, sed non probat. Respondeo ad hanc difficultatem, quæ magna non est, miracula illa non tam improbabili aut indecoro modo relata esse quam vult Tillemontius: quin & in variis Actis critico nostro probatis, & nominatim in Actis S. Theodati, datis apud nos ad diem XVIII Maii, quæ summis laudibus ornantur ab ipso Tillemontio tom. 5 pag. 189 editionis secundæ, occurrere miracula nihilo minus mirabilia. Constat etiam, non rara fuisse miracula tempore persecutionis Wandalicæ, ex quibus multa retulit Victor Vitensis, omisit haud dubie plura. Quod ait, scriptores coævos subinde non satis inquirere in veritatem factorum, quæ referunt, non ferit scriptorem nostrum, qui multa satis minulim narravit, & illius negligentiæ convinci nequit. Itaque, cum parum sint solida, quæ contra hanc Vitam objiciuntur, partem illam, quæ de duodecim Sanctis nostris eorumque sociis anonymis agit, subjiciam atque annotationibus quibusdam illustrabo, ubi pauca observavero de iis, quæ magis sunt dubia.
[13] [Incertum est, sub quo Wandalorum rege fuerint Confessores nostri,] Primo incertum est, quo anno, imo etiam sub quo Wandalorum rege, Sancti nostri navibus sint impositi. Caracciolus loco ante indicato existimavit Sanctos nostros duodecim una cum S. Quotvultdeo Carthaginensi episcopo navi cariosæ impositos esse sub Genserico circa annum 437 vel 438. Verum non est, cur scriptor Vitæ S. Castrensis omisisset S. Quotvultdeum, si hic eidem navi fuisset impositus; atque ideo cum Henschenio Ruinartius & Tillemontius probabilius putant, Sanctos nostros seorsum a Quotvultdeo fuisse mari commissos: Si autem conjecturis indulgere voluerimus, inquit Ruinartius pag. 532, nullus fere erit annus sub Vandalica dominatione, ad quem hæc persecutio revocari non posset. Tillemontius dubitat, an sub Genserico, Hunnerico, aut Frasamundo res contigerit. Henschenius magis propendet in persecutionem Genserici, sub quo persecutio non minus fuit generalis, quam notatur fuisse illa, de qua agit Vita. Fateor rem esse incertam, ideoque obitum horum Confessorum late notavi seculo V, quod etiam excesserunt, si sub Trasamundo sint relegati. Attamen, cum sciamus S. Quotvultdeum cum clericis suis eodem modo marinis fluctibus expositum fuisse sub Genserico; cum etiam constet ex Victore Vitensi lib. 1 pag. 8, eumdem voluisse vicino mari … eadem hora demergere episcopos, qui eum supplices accesserant, suspicor vehementer ejusdem tyranni jussu Sanctos nostros marinis periculis objectos; licet alioquin non inficier idem contingere potuisse sub Hunnerico, aliisque sequentibus regibus.
[14] Altera dubitatio est, an omnes fuerint episcopi, uti insinuare videtur Martyrologium Romanum. [nec omnino constat, an omnes fuerint episcopi.] Rossius, Priscus, Tammarus & Castrensis infra num. 1 episcopi dicuntur satis clare. De Heraclio dicunt tyranni num. 7, qui jura Christi in populis audacter consparsit; quod munus proprie est episcoporum, sed presbyteris communicatum in Africa a tempore S. Augustini. Num. 5 S. Castrensis .. conversus ad Confratres & Coëpiscopos, ita eos allocutus est: Fratres mei & Domini &c. Quod videtur insinuare omnium episcopatum. Num. 8 multitudo Christianorum accurrens, dicebat: Sinite nos sequi vestigia sanctorum Patrum. Quæ verba rursum suspicionem ingerunt de omnium episcopatu. Demum ex num. 1 habemus, hos Sanctos ex diversis provinciis fuisse adductos cum ingenti alia multitudine, ita ut verisimile sit, eos solos jussu tyranni cariosæ navi impositos, quia erant episcopi, ac demum, cum ultro se adjunxissent alii, horum solorum nomina ob dignitatem episcopalem ab auctore expressa. Verum, etsi hæc omnia vehementem de omnium episcopatu suspicionem injiciant, eaque traditionibus Italorum sit conformis, rem certo non conficiunt. Hisce subjungo partem illam Vitæ S. Castrensis, quæ spectat ad omnes duodecim.
ACTA
auctore anonymo
Ex Vita S. Castrensis edita.
Priscus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Castrensis confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Tammarus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Rosius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Heraclius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Secundinus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Adjutor confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Marcus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Augustus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Elpidius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Canion confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Vindonius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
A. Anonymo.
[Captis Sanctis, Priscus & Castrensis blandis verbis tentati,] Unde a factum est, ut catervatim ex unaquaque provincia Sanctos Dei vinctos adduci præciperent. Sed cum ingenti multitudine etiam & sancti Viri moribus & vitæ honestate præfulgentes, etiamque summi sacerdotii honore præditi, intererant, qui gratantes cum commissis gregibus gradiebantur, putantes se cum martyrii triumpho vitam consequi sempiternam. Ex quibus præcipue rutilabant meritis & moribus & sensus decore Rossius, Priscus, Tammarus & ab indole sanctus enitens Castrensis b. Sed ubi sceleratus tyrannus c tam ingentem multitudinem conspexit, sævissimis ministris eos custodiendos tradidit; donec tractaret, quid de tam præclaro cœtu perageret. Quos dum sævi, ac nefandissimi satellites in arcta custodia retrusissent, separatimque ab alterutro alterum separassent; evenit, ut sanctos Athletas Dei, præcipuæ sanctitatis ac austeritatis nitore præfulgentes, Priscum & Castrensem clam ex ergastulo educerent; talibusque eos colloquiis decipere conarentur: Cum vos & decor & forma corporis, & generositatis nobilitas, necnon & regis amicitia, & philosophiæ decus ceteris præponat, cur vosmetipsos ad hujusce ignaviæ dedecus trahitis, ut inter hos deputemini, quorum genus, ac patriam ignorari omnino certum est?
[2] [fortiter respondent: hinc rex incensus a ministris,] Ad hæc constanter Sancti dixerunt: Quid, iniqui satanæ ministri, nobis talia ausi estis conferre, ut vestris sævissimis suasionibus nostra corda conemini inflectere, quæ divina gratia ita ad copiam divinæ celsitudinis direxit, & ita potenter ab istius seculi voluptatibus abstraxit, ut non solum Dei filios, sed etiam fore deos testetur per Prophetam dicens: Ego dixi, dii estis & filii excelsi omnes; & alius item vates: Quam speciosi pedes euangelisantium pacem! Tunc isti nimio furore accensi, cursim regalia tecta subeunt, clamantes: Piissime ac humanissime rex, ecce virus, quod infundebatur clam per singulorum corda, ne tuis quispiam piis obediret præceptis, nunc in patulo per superbos ac contemptores regni tui infunditur: in tantumque eorum exarsit protervia, ut etiam te ipsum sævum ac crudelem nominent tyrannum d.
[3] [Sanctos jubet torqueri graviter, quod exsequuntur satellites:] Quod audiens scelestus rex, movet cæsariem concusso capite, & per se suique regni magnitudinem terque quaterque jurat, hos non sinere viros absque vindictæ pœna abire. Tunc torvis luminibus ad suos intendens satellites, ait: Ite propere, & quidquid parricidis inferendum fore dignum creditis, his sceleratis dupliciter inferte, ut per vos dedecus nostræ celsitudinis auferatur. Hoc audientes crudelissimi satellites, agminatim pergentes, Sanctos in unum congregari fecerunt locum, & alios virgis, alios alapis, alios cum lapidibus cædebant. Sed Sancti Dei alacri mente in superni Regis amore permanentes, nec suspirium quidem emittere videbantur. Cumque brachia cædentium omnino deficerent, & Sancti mente ac corpore stabiles permanerent, stupefacti separaverunt se ab invicem, mussitantes in semetipsis, quo genere mortis Sanctos Dei perderent. Nec multo post in uno congregati agmine, cœperunt alterutrum inter se suas cogitationes edicere. Sed cum nihil ex his, quæ loquebantur, eis congruum videretur, unusquisque remeavit ad propria, altero die reversuri ad perficiendum scelus: Sanctos vero Dei in ima carceris retrudi fecerunt.
[4] [inclusos carcere noctu consolatur angelus.] Eadem vero nocte apparuit illis angelus Domini, & splendor mirabilis circumfulsit omnes, qui erant in cubiculo carceris, dixitque illis: Ecce Dominus noster Jesus Christus misit me ad vos, ut meis alloquiis corroborentur corda & corpora vestra, & antequam vos sævissimi persequutores in vasti æquoris profundum demergere tentent, omnes sciatis, quia Rex æternus unicuique vestrum præparatum habet locum, in quo & vos ipsi in Christo quiescatis, & multitudinem in illis partibus commorantium populorum ab omni errore absolvatis. Ad hæc Sancti unanimiter dixerunt: Sit laus in altissimis Deo, suamque in nobis superna pietas adimpleat voluntatem. Hoc tantum nobis conferat divina Majestas, ut quos ab uno solo pro nominis sui gloria transferre dignatur, infra unius patriæ terminos sua pietate concedat ut nostra corpora sepeliantur. Quibus angelus placido ore respondit: Pro certo scire vos volo, quia, quidquid postulabitis, secundum vestrum votum adimplebitur e. Quo dicto, angelus ab eorum oculis abscessit; lux vero per totam noctem exuberavit in carcere, & Sancti per totam noctem hymnis & laudibus exultaverunt.
[5] Altera vero die infanda caterva iniquorum cum pugionibus & virgis super Sanctos irruentes, [Stolam S. Castrensis irreverenter apprehendentis brachia subito arescunt, & precibus Sanctorum restituuntur:] putabant se eos suo terrore inflectere. Sed Sancti Dei fidenter exspectantes promissionem angelicam, pro nihilo minas eorum ducebant. Tunc S. Castrensis circuminduit se stola sua. Quod ut vidit ex circumstantibus ministris unus, qui ceteris erat audacior, cœpit illum trahere per eam, ac si per vilem funem. Quem divina pietas illico percussit, ut non solum manus, qua stolam sancti Viri apprehenderat, verum etiam utraque brachia ei arescerent. Qui mox corruens ad pedes sanctissimi Castrensis, ejulando cœpit clamare & dicere: Miserere, miserere, sancte Sacerdos Dei, miserere mei, & erue me ab hac, quæ mihi meis pro delictis evenit, ariditate. Ad hanc vocem S. Castrensis misericordia motus, conversus ad Confratres & Coëpiscopos, ita eos alloquutus est: Fratres mei & Domini, memores esse debemus dicti Domini & Salvatoris nostri, dicentis: Orate pro persequentibus & calumniantibus vos. Unde, Fratres, omnes unanimiter rogemus Dominum, quo hæc retrograda brachia & has aridas manus sua pietate ad pristinam sanitatem reintegrare dignetur. Eadem hora oraverunt singuli sigillatim in corde suo, & quasi ex uno ore omnes pariter responderunt, Amen. Ad hanc vocem ille angarizator iterum exclamat: Pontifex Dei, miserere mei. Cumque jussu Dei Famuli a terra sese erigeret, confestim brachia manusque ejus pristinæ sanitati sunt reddita f. Quo viso, ministri impii quidam, nescio, quo spiritu pleni, magnis cum vocibus cœperunt magnificare Deum, cujus in nomine S. Castrensis oratio tam cito infirmum pristinæ sanitati restituit.
[6] Sed cum a supervenientibus Christianis redarguerentur ex peractis in Sanctos Dei sceleribus, [aliquis suadet ut Sancti imponantur vetustæ navi omnique ope destitutæ,] iterum rediviva eorum vesania in iram exarsit, cœperuntque compellere Sanctos Dei, ut regalibus obedirent præceptis. Sed quia superna clementia vigili cura custodiebat Sanctos suos, multo cœperunt deridere amplius vesaniam eorum. Tunc unus, in quem corporaliter habitare sathanam creditum est, nomine Aristodemus g, hujuscemodi voces contra Sanctos Dei cœpit emittere. Hos si ignis cremaverit, pulvis, qui ex eis remanserit, iterum maculat; sin vero exstinxerit, cruor eorum, in quocumque rure ceciderit, inficiet. Nunc ergo acquiescite consiliis meis, & hujus sectæ hos qui tantum existunt auctores, ut etiam regis animum ad iracundiam provocent, ita funditus perdere studeamus, ut nec vestigium eorum in terra inveniatur. Sint in pastum marinis belluis, & tumulus eorum imputetur profundum abyssi. Feratur vetustissima navis, quæ non solum aliquam navigantibus utilitatem non habeat, verum etiam nec exiguam partem, ex quo compactæ detinentur tabulæ, bitumen retineat: in qua nec aliqua pars solaminis inveniatur, abjectis tropis & antennis, omni solatio viduata clavorum: vix per pauciora spatia æquoris ambulantes a pelagi absorbeantur faucibus.
[7] Talibus alloquiis ut est affatus sævæ catervæ multitudinem ille iniquus pestifer, [quod cum eorum derisione faciunt barbari:] passim hinc illincque confestim segregati cœperunt discurrere, atque cum erectis brachiis vetustarum navium cœperunt lora concutere, ne quid in eorum viribus Sancti habere valuissent solatii. Cumque multarum abjecissent navium copiam, indicio visa est una vetustior, quæ per multorum annorum curricula solummodo ab avium stercoribus putrefacta marcuerat. Hanc unanimiter complexantes, cum læto animo ad oras maris perducere festinant, perclamantes: Hæc navis Christicolas transportabit ad alias oras. Cumque eam in æquore projecissent, simulantes se nomina Sanctorum segregatim cum honore digno vocare, ita exorsi sunt: Ingrediatur prius huc reverenda canicie h & sanctitate præditus Rossius. Post hunc fœcundæ * sobolis proles Secundinus. Tertius, qui jura Christi in populis audacter consparsit, Heraclius. Juxta eum fas est ut Benignus & Priscus resideant, Elpidius necnon * lateris ultimam sedeat partem. Ad intra dehinc alterius partis detineat locum Marcus, & Augustinus; Canion, & Vindonius pariter cum eis recumbent. Signifer præceptor Castrensis puppis possideat arcem, ab indole qui flatibus imperavit iniquis: Tammarum fas est proram gubernare benigne.
[8] [multi Catholici sponte accurrunt, ut navi imponantur cum Sanctis,] Talia dum sævi disponunt ministri, repente supervenit innumera multitudo Christicolarum, permixtim viri ac mulieres, seu adolescentes & parvuli, omnes pariter clamantes: Miseremini, miseremini concives, &, ne vestræ manus polluantur nostro sanguine; sinite nos sequi vestigia sanctorum Patrum. Hanc acclamationem indigne ferentes, & in derisionem vertentes, cœperunt festinanter cogere eos ascendere navim, atque deridentes dicere: Dignum est, ut simul cum his, quos imitati estis, efficiamini in pastum marinis belluis. Multitudinem vero Sanctorum Sanctarumque i idcirco minime præsumpsimus nominatim nominare, quia nullus sub cælo invenitur, qui dicere audeat, se cognovisse nomina singulorum, nisi solus ille, qui æqualiter per suæ magnitudinis gloriam semper ubique est, & cui omnia præsentia sunt. Hæc k vero, quæ nostris sensibus pietas perennis Dei per sanctorum Patrum dicta tradidit, idcirco annotare studuimus, ut, dum aliquis fidelium alicujus Sancti solennitatem celebrat, pariter de cunctorum l triumpho lætetur: quo ab æterno Rege immortalitatis præmia, his omnibus intercedentibus, adipisci digne valeat. Hi enim sunt, qui relinquentes prædia & divitias, semetipsosque abnegantes, secuti sunt Redemptoris vestigia. Sed commodum duximus, ut præcurrente stylo breviter annotemus, qualiter immensus Rex noster Christus sæva ridiculaque nefandorum tyrannorum ad laudem sui nominis convertere dignatus est.
[9] [ad eamque aliis navibus perducuntur; navis vero Deo dirigente, Sanctos ad litus Campanum perducit.] Cumque sæva concio militum unanimiter viros ac mulieres, adolescentes & parvulos, agminatim conspicerent navim velle conscendere, metuentes, ne vetusta navis in littore mergeretur, statuerunt, ut hi demum, qui se eorum consortio copulare voluissent, usque ad eos navigio firmioris ratis deducerentur. At omnipotens Deus, cui est in mari via & semitæ in aquis multis, mutato ordine, eorum versutiam in Sanctorum gloriam mutavit mirabiliter. Nam, cum multitudo navium vix usque ad pelagum Sanctorum deduxissent exercitum, permixtimque in vetustam navem certarent ejicere, ut pariter interitus Catholicorum veniret, demerso vetusto navigio: tunc virtus superni Regis hoc suæ præbuit virtutis indicium, ut ii, qui Sanctos Dei devinctos ad pelagum usque deduxerant, nequaquam suarum navium mutarent m remigia, donec ipsi cum suis viderent luminibus, qualiter Christus Deus noster suis in mari præberet vias, & in aquis semitas. Sicque gaudentes & exultantes, atque Christo Regi seculorum grates referentes, pervenerunt in Campano littore, cum mensis Maius dies decem compleret a Kalendis. Hinc cum placidas arenas maris propriis calcarent pedibus, pater sanctus Castrensis e vetusto navigio, Christo Deo juvante, confracta n solidat, ad locum, ex quo est projectus, redire sategit: quod, aura leni flante, per vastum æquor iter arripuit: qualiterque transmeavit, sequens sermo o edocet.
ANNOTATA.
a Auctor varia præmiserat generatim de artibus, quibus Ariani Wandali pervertere moliebantur Christianos, horumque constantia in fide orthodoxa.
b Cum hi quatuor dicantur ex illis, qui summi sacerdotii honore præditi erant, clarum est fuisse episcopos, ut jam monui num. 14.
c Gensericus intelligendus, aut Hunnericus,aliusve rex Wandalorum, secundum dicta in Commentario num. 13.
d Hoc nomen regi dedisse Sanctos, ante non dicitur. Neque tamen vehementer mirandum esset, si eo nomine ipsum designassent. At fingere similia etiam poterant ministri, ut regem magis inflammarent.
e Non dubito, quin hæc angeli apparitio promissioque displicuerit Tillemontio. At non video, cur mendacem credere debeamus auctoris relationem, cum nihil contineat, quod hujusmodi meretur censuram.
f Neque in hoc miraculo quidquam occurrit, quod ab eodem credendo nos absterrere debet.
g Aristodemus hic deinde in Vita S. Castrensis num. 12 Adamas, & apud Monachum Adamantius. Potuit nomen alterutro loco esse mendosum. Certe non placet annotatio Monachi in Recognitione Sanctuarii pag. 4, Aristodemus esse nomen dæmonis, a quo erat obsessus: quin imo non tantum hisce Actis tribuo, ut eorum auctoritate certo credam hominem illum corporaliter a dæmone fuisse obsessum, cum similia facile dicantur perexaggerationem.
h Hæc & sequentia, quibus videntur laudare Sanctos, per irrisionem ironice dicta sunt, verisimiliter quia similia de iis dixerant Catholici.
i Eos designat, qui sponte se offerebant comites.
k Hæc, id est, accessum ultroneamque oblationem multitudinis non nominatorum, cognitam ex dictis sanctorum Patrum, nimirum quorumdam ex duodecim nominatim recensitis, annotare studuimus.
l Cunctorum non modo duodecim, sed etiam non nominatorum, qui non colebantur singuli. Hoc scriptorem velle, liquet ex toto contextu, uti ostendimus in Comm. num. 10.
m Id est, mutato cursu, non reverterentur ad terram, priusquam viderent vetustam navim non demergi, sed recto cursu ferri per mare.
n Forsan legendum, qui confracta solidat, ut habuit Ms. Romanum; sed ne sic quidem phrasis est integra. Quocumque autem modo legendum fuerit, indicat auctor navim sponte sua deinde delatam in Africam. Crediderim & alia quædam mendosa esse, sed cum menda illa minus sint clara, phrasis satis tuto nequit restitui.
o De his, postquam narraverat pœnam illius, qui suggesserat consilium imponendi Sanctos cariosænavi, eumdemque in Italia sanatum a S. Castrense dixerat, subjungit hæc solum verba: Hoc revertente viro (in Africam,) etiam navis, quæ ad dedecus Sanctorum marinis in fluctibus jactata fuerat, auxiliante Deo, in litore, ex quo ejecta fuerat, reperta est.
* apud Monachum secundæ
* adde ad
APPENDIX
De inventione corporis S. Prisci confessoris, qui forsan idem est cum S. Prisco Africano.
Priscus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Castrensis confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Tammarus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Rosius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Heraclius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Secundinus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Adjutor confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Marcus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Augustus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Elpidius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Canion confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Vindonius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Ughellus tom. 8 Italiæ sacræ a col. 290 editionis Venetæ dedit historiam inventionis cujusdam S. Prisci, sed non exponit, quis fuerit ille Priscus. De loco & tempore inventionis sic ibidem loquitur: Sed nec silentio obruendum, quod Joanne hoc pontifice (Frequentino, qui episcopatus fuit in Principatu Ulteriore sub archiepiscopo Beneventano) sub Innocentii II pontificatu in veteri civitate, jam diu solo æquata, Quintodecima antiquitus nuncupata, nunc Aquaputrida, Frequentinæ diœcesis inventum est corpus S. Prisci. Inventionis historiam eodem tempore conscriptam hic exhibemus ab exemplari nobis transmisso. Porro ex tota inventionis relatione nullum colligi potest argumentum, quo certo statuatur, an hic Priscus idem sit cum Capuano, an ab eo diversus, neque id aliunde colligi posse videtur. Certe Capuani videntur ignorare, ubi Prisci Africani corpus quiescat: nec video adduci ullum antiquum monumentum, quo evincant Capuanum fuisse episcopum, aut Capuæ defunctum. Dicitur quidem Priscus ille, cujus inventum est corpus, natione Græcus, sed unde id sciverit scriptor ille, non exprimit; neque videtur id scire potuisse, cum Sanctus ante inventionem esset ignotus, & solum Prisci nomen dicatur fuisse scriptum super lapidem sepulcri. Demum hic Priscus nominatur confessor, nec ullus occurrit Priscus confessor, cujus corpus hoc suspicari possumus, nisi forsan Priscus Nuceriæ Paganorum * patronus, qui colitur IX Maii, atque ab aliis confessor, ab aliis martyr dicitur. Actum est apud nos de Prisco illo Nucerino ad dictum diem, ubi dicitur primus illius civitatis episcopus, sed incertum est, quo tempore sederit; nullusque post ipsum Nucerinus episcopus reperitur ante Gregorii Magni pontificatum, ita ut ne quidem certum sit, Priscum Nucerinum alium esse ab Africano nostro. Cum igitur nec locus Campaniæ vicinus, nec aliud quidquam obstare videatur, quo minus id corpus possit esse S. Prisci Africani, & aliunde ignotum sit, cujus Prisci fuerit, relationem istius inventionis ex Ughello subjungam, unice gavisurus, si ea occasione eruditi Itali certius inquisiverint, cujus Prisci corpus repertum fuerit.
[Annotata]
* Nocera de pagani
RELATIO INVENTIONIS
auctore, ut dicitur, coævo,
Ex editione Ughelli tom. 8 Italiæ sacræ col. 290.
Priscus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Castrensis confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Tammarus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Rosius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Heraclius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Secundinus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Adjutor confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Marcus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Augustus confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Elpidius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Canion confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
Vindonius confessor Africanus, & episcopus, saltem ex parte, in regno Neapolitano (S.)
BHL Number: 6929
[Corpus S. Prisci diu fuit in loco ignoto,] Priscus natione Græcus, vita & moribus per omnia sanctus: quem de partibus Orientalibus a ad nostram patriam venientem tamquam novum sydus gratia æterni Largitoris, a quo cuncta bona veniunt, ad nos mandavit. Cujus vitam & miracula, Deo adjuvante, per ordinem manifestare deinceps curabimus. Temporibus itaque Innocentii b venerabilis memoriæ Papæ, & Joannis Frequentinæ c sedis episcopi, multa signa & miracula per visiones fidelibus hominibus Deus ostendit in suo & beati Prisci honore, qui per multa tempora in veteri civitate, quam Quintumdecimum d solent veteres nominare, suo tumulo jacebat incognitus: in qua vero civitate multa corpora Sanctorum inventa fuerunt, & cum summa veneratione Beneventum collata sunt.
[2] Quodam igitur tempore res valde mira, & stupenda in eodem loco, [super quem agricola quidam videt tres globos igneos,] ubi sanctum corpus beati Prisci jacebat, per gratiam Dei visa est. Quadam namque die, cum quidam agricola in campo suo laboraret in supradicta civitate Quintadecima, quæ quondam fuit, intuens in quemdam angulum ipsius ruris, divina voluntate vidit quasi micantes solis radios, tres speras * de sub prædicti ruris angulo prodeuntes umbrosis nubibus, sole penitus occupato, qui dum eas subtiliter respiceret, statim ipsarum se sensit lumine cæsum, qui ut vidit se hujusmodi ab eis obumbratum, obstupuit, & exterritus effectus est in tantum, quod in terram fere semivivus, relicto fossorio *, quod tenebat in manu, cecidit. Cumque præfatus agricola in se esset reversus, vidit easdem speras ingredi eundem locum, unde prodierant. In illa autem die, quando dictus agricola hoc vidit, tempus erat tenebrosum, & hyems erat, sed agricola ipse in illa ruina, quam ex sperarum coruscatione senserat, perduravit, & se ultra levare non potuit.
[3] Tunc cuidam suo patruo, qui etiam presbyter bene timoratus erat, [idque indicatur Alferio archipresbytero:] Nicolaus nomine, ruinam & malum, quod habebat, nunciando mandavit, qui præstim * ad eum veniens per ordinem interrogare cœpit, qualiter res illa sibi evenisset. Qui omnia, sicut acciderant, manifestare curavit. Presbyter hæc audiens, timorem habere cœpit, & prædictum nepotem suum in asino posuit, & domum suam adduxit. Qui vero presbyter, postquam ad civitatem Aquæ putridæ e venit, quæ non longe a memorata urbe Quintadecima sita est, illico ad venerandum archipresbyterum, Alferium nomine, ejusdem civitatis Aquæ putridæ ivit, & rem totam, sicut a suo nepote audierat, patefecit. Quibus archipresbyter auditis, gaudio repletus est magno, dictis tamen ejusdem presbyteri credere noluit; sed ad prædictum agricolam cum eodem presbytero festinavit: qui valde cum lætitia magna ad confratres suos clericos remeavit. Quibus congregatis in majori ecclesia civitatis prædictæ, eis omnia diligentius enarravit: qui gratias, & laudes immensas unanimiter omnipotenti Deo dederunt, & inito consilio, jejunium statuerunt, & post jejunium cum laudibus, & magna reverentia eundem locum venerabilem, in quo sancta visio visa fuerat, adeundum esse laudaverunt *.
[4] Quibus finitis, pie & devote ad venerabilem locum perrexerunt, [hic ad locum se conferens, invenit lapidem, Prisci nomine notatum, sed eum nequit movere:] & præfatum agricolam secum duxerunt. Tunc vero isdem agricola venerabilem locum prædicto archipresbytero Aquæ putridæ, & suis clericis humiliter ostendit: qui psalmos & litanias in Dei omnipotentis, & S. Prisci honore decantaverunt, & æternum obsecrantes Opificem, devotis cum orationibus ibidem fodere cœperunt. Cumque in fodiendo desudarent, quemdam invenerunt lapidem, in quo B. Prisci nomen continebatur. Postquam Nicolaus presbyter, cujus memoriam fecimus, supradicti agricolæ patruus, lapidem illum aspexit, statim recordatus est, quomodo sibi in ipso loco de eodem lapide transacto tempore contigerat, & archipresbytero jam dicto, omnibusque aliis circumstantibus insinuare illud cœpit, dicens: Noverit paternitas vestra, me tempore illo, quo Leonis Petri filius f, qui Papa cognomine dicebatur, in præsenti loco in fodiendo laborasse, & lapidem ipsum invenisse; sed cum ego, & nostri operarii, qui nobiscum aderant, lapidem ipsum a loco suo, fodiendo per totum diem, removere cuperemus, nequaquam valentes, inremotum dimisimus. Nocte igitur insecuta apparuit beatus Priscus in somnis cuidam nostrorum operariorum bono viro, dicens ei: Hesterna die vos male voluisse sciatis, quando meam domum quocumque modo frangere tentabatis. Et sciatis me talia non velle isto tempore, neque talia volo, ut modo tentatis; quia donec filius Petri Leonis vixerit, qui Papa dicitur, ego revelatus non fuero. Postquam vero isti defecerint, meam revelationem esse sciatis, & in civitate Aquæ putridæ me mansurum confidite, in qua misericors, & miserator Dominus, fidelibus suis ad laudem sanctam suam, suorumque Sanctorum ostendere dignabitur mirabilia multa. His auditis, idem archipresbyter cum suis clericis videns tunc ipsum lapidem moveri non posse, abscessit.
[5] [apparet Sanctus duobus presbyteris, a quibus monitus archipresbyter, rursum quærit; at frustra:] Sequenti itaque nocte apparuit B. Priscus cuidam sacerdoti, & cuidam alii sacerdoti per visionem, dicens; Euntes nunciate archipresbytero vestro, quatenus non dimittat opus, quod hesterna die cœpit, sciens quia quod desiderat, inveniet. Qui mane surgentes ad suum archipresbyterum festinanter venerunt, & visionem, quam viderant, unus ignorans de alio, narraverunt. Quod archipresbyter audiens, nimio repletus est gaudio, & cum suis clericis, & aliis bonis viris prædictæ civitatis Aquæ putridæ, devote ad locum, in quo memoratus lapis erat, venit, ipsumque lapidem divino adjutorio a fovea, in qua stabat, extrahere fecit, in quo beati Prisci nomen scriptum erat. Ubi autem lætantes, beati Viri nomen viderunt, & legerunt, rursus in eodem loco fodere cœperunt, existimantes Sancti corpus ibidem invenire. Sed postquam fodiendo Sancti corpus invenire non potuerunt, dolore pavoreque concussi atque conterriti quodam desperationis jaculo, ut ita dicam, minime inveniendi percussi, ad sua remearunt.
[6] Eo namque tempore sacerdos quidam, Marcus nomine, [apparet rursum Sanctus & jubet quæri corpus suum,] in eadem civitate Aquæ putridæ morabatur, qui etiam paramonarii g gerebat officium, & prædictam * ejusdem civitatis custodiebat. Cui B. Priscus nocte quadam nitido aspectu, virgam in manu ferens, per visionem apparuit, dicens: Quare locum istum, qui vobis ostensus fuit, dimisistis? Et quare fodere reliquistis? Cui isdem sacerdos dixit: Nos quidem, carissime Domine, ad ipsum locum jam bis venimus, & devote cum summa diligentia in loco ipso quæsivimus, & beatum corpus non invenire potuimus. Et beatus Vir dixit ei: Veni & docebo te, quo in loco quærere, & fodere debeatis. Ad quem, postquam accessi *, continuo cum eadem virga, quam in manu ferebat, designavit, dicens: Nunc vade ad archipresbyterum vestrum, & festinanter accedite, & in loco isto, quem eadem virga tibi designo, fodientes & perquirentes, sine dubio, quod optatis, invenietis. Tunc sequenti die sacerdos surrexit, & sicut in somno viderat & audierat, archipresbytero manifestavit. Quam divinam visionem archipresbyter audiens, lætitia magna repletus, libenter ad ipsum locum se venire promisit.
[7] Cumque archipresbyter sequenti nocte se sopori dedisset, [ipse etiam archipresbyter] quamdam mirabilem visionem vidit. Videbat enim sibi in sacristario * ejusdem majoris ecclesiæ civitatis Aquæ putridæ adstare, & quod paratus albis vestimentis esset, quemadmodum mos illi fuerat in majoribus solemnitatibus, & de sacristia exiens, ad sanctum adire volens altare, quasi sanctarum Missarum ordinem humiliter; utpote decet, velletque * peragere; in choro aspiciens, tres venerandos viros; episcoporum more rubeis planetis indutos, infulasque in capitibus habentes, demumque per omnia, ut episcopos decet, ornatos existere, ita in majori atque venerabiliori loco chori vidit consistere: & cum idem archipresbyter, quasi ad prædicandum, gradum vellet ascendere, tota illa sancta ecclesia bonis viris sibi plena videbatur. Et intuens juxta illos viros archiepiscopatus Beneventani sacristam venientem cum libro, & quadam epistola, ad se venit. Loquens sacrista, archipresbytero h hæc dixit: Pater carissime, salutem, & benedictionem ex parte sanctorum Patrum, qui Beneventi consistunt, & nostri episcopi tibi apporto, & hunc librum cum hac epistola ex eorum parte accipito.
[8] Cui archipresbyter respondens, dixit: Hoc nobis, [miro somnio jubetur quærere;] fili, non mittitur, sed nostro Frequentino episcopo dirigitur. Quod sacrista negavit, dicnes: Non episcopo, sed tibi mittitur; & archipresbytero dixit: Accipe hunc librum, quoniam hic invenies de ipsis bonis viris, qui episcopali more intus morantur, & de illo, qui in veteri civitate Quintadecima est. Cumque archipresbyter librum accepisset, & idem sacrista epistolam archipresbytero dare voluit, archipresbyter autem, antequam epistolam legeret, quid in ea contineretur, exquisivit; cui sacrista respondit, dicens: Accipe epistolam, & tibi legenti epistolæ continentia notificabitur. Accipit igitur archipresbyter epistolam, & quod in ea continebatur, aperte legendo, intellexit. Mandatum autem & series epistolæ hæc erat: Illud, quod vos cœpistis in Quintadecima, facite perseverantes, & ita volo, quatenus vobis perficientibus, quæ cœpistis, omnia vestro episcopo notificetis, atque per notitiam ejus, ea, quæ facere debeatis. Et post hæc excitatus a somno, evigilare cœpit.
[9] [hinc invitat populum ut secum accedat locum:] Itaque Dominica die, quando clerici & totus populus, more solito in sancta ecclesia ejusdem civitatis Aquæ putridæ simul adessent, ad sacrum ordinem sanctarum Missarum audiendum * agendum, visionem, quam ipsa nocte viderat, facto silentio, omnibus adstantibus, clara voce narravit. Patefactis ergo omnibus, qualiter viderat, & secundum visionem audierat, omnes rogare cœpit, ut prædictum locum Quintædecimæ civitatis secum adirent. Postquam vero idem archipresbyter omnia notificavit, omnesque rogavit, ut secum ambularent ad civitatem obrutam, quæ fuerat ab antiquo, quam maxima multitudo hominum bonorum Aquæ putridæ eum secuta est. Qui cum pie ac devote ad locum tumuli pervenissent, accedens sacerdos Marcus, custos sanctæ ecclesiæ ejusdem civitatis Aquæ putridæ, locum ostendit, in quo beatus Priscus circulum faciens cum virga, quam in manu habebat, in somnis apparuit, sicut præsens lectio narrat, & fodere jussit, ut sacri corporis reliquias invenirent.
[10] [facta oratione, invenitur corpus suavem spirans odorem, portaturque ad ecclesiam S. Petri:] Tunc archipresbyter & alii, qui aderant, suppliciter continuo flectentes genua, omnipotentem Dominum enixe rogaverunt, multiplicatis orationibus, cum litaniis & psalmis, dicentes: Domine Jesu Christe, ante cujus sanctum conspectum omnia contremiscunt, & cuncta nuda & aperta semper assistunt, te nos indigni servi tui humili prece exoramus, qui dignatus es dicere: Petite & accipietis, quærite & invenietis, pulsate & aperietur vobis; quatenus nobis petentibus indignis famulis tuis beatum corpus S. Prisci confessoris tui in loco isto ostendere digneris ad gloriam & laudem sancti nominis tui, qui cum Patre & Spiritu sancto inseparabiliter vivis & regnas æternus Deus per inefrabilia secula seculorum. Amen. His dictis, humiliter illis fodientibus, omnipotens Deus, qui semper præsto est justis petitionibus, & non derelinquit sperantes in se, laudabilem tumulum venerabilis patris Prisci revelavit. Qui ingenti exultantes lætitia, omnipotenti Regi laudes debitas reddentes, & devotis mentibus sanctum tumulum inventum, in quo beatus pater Priscus jacebat, aperuerunt. Quibus autem aperientibus, tam suavissimus odor omnes adstantes replevit, acsi diversorum pigmentorum balsamique innumerabilia adessent vascula. Et sic tandem cantantes & jubilantes in cordibus suis Domino, mirificum corpus a loco, ubi erat, extrahentes, in sancti Petri quadam ecclesia, quæ juxta erat, illud posuerunt.
[11] [corporis inventione audita, episcopus illud per ignem probare statuit,] His itaque peractis, archipresbyter ad Frequentinum episcopum Joannem convolavit, & gestæ rei ordinem per omnia intimare curavit. Quæ postquam Joannes venerandus episcopus auribus percepit, in exstasim positus, prout potuit sagacino * sollertique pectore æterno Deo Patri laudes & gratias præ lætitia decantavit, & eidem injunxit archipresbytero, quatenus, relictis morulis, in die sanctæ feriæ proximioris venientis ad ecclesiam S. angeli, quo in loco (Sallenti nuncupatur) eumdem episcopum exspectaret, ac si * postmodum ad usque memoratam ecclesiam beati Petri, ubi almificum corpus erat, nudis pedibus ambularent, vacantesque orationibus & litaniis, tamquam aurum reliquias beati corporis in fornace i humiliter approbarent. Archipresbyter vero fidelia monita antistitis sui fideliter accipiens, pie satagere, studioseque peregit.
[12] Inter hæc a Beneventana sede, sub cujus diœcesi k universa loca, [cumque adesse non posset, probationem committit archipresbytero,] quæ commemoramus in præsenti lectione, consistunt, legatus Frequentino episcopo mittitur, loquens, ut omni sublata occasione, ad Beneventanum archiepiscopum properaret. Qui sui archiepiscopi mandata metuens, omnibus relictis curis, religionis atque obedientiæ studium exercens, Beneventanam adivit sedem. Licet hoc modo fecisse legatur, tamen antea archipresbytero Aquæ putridæ accersito mandavit, dicens: Quia tecum venire non possum, qualiter disposuimus, ambulate l & prædictus Nicolaus presbyter cum aliis bonis viris, prout ordinavimus, nudis pedibus ad locum, ubi corpus sancti Prisci esse dignoscitur, & sacris vigiliis, & orationibus, atque assiduis eleemosynis, necnon sanctis jejuniis operam dantes, reliquias almifici corporis devote probate. Archipresbyter autem monita sui præsulis, prout erat, pectore humiliter accipiens, humiliterque * pro posse complevit.
[13] Probationem igitur sanctarum reliquiarum subsequens sermo evidenter manifestat. [qui eas igni imponit, sed hic bis exstinguitur:] Archipresbyter post hæc ante altare beati Petri copiosum ignem fecit accendere, & quamdam particulam capitis beati Prisci cum litaniis & sanctis precibus, & laudibus, & orationibus in eodem igne misit coram Nicolao presbytero, & aliis bonis viris. Sed res valde mira in ea actione secuta est: ignis enim, qui valitudine sua, ut ita fatear, cuncta comburere solet, sic tunc exstinctus funditus fuit, tamquam si quilibet amnis violenter influeret. Intuens archipresbyter talia, mirari cœpit, ipsumque ignem acrius accendere studebat, quatenus sanctas reliquias lucidius probaret. Sed ignis non ferens laudabilem fortitudinem almarum reliquiarum, quanto magis accendebatur, eo validius extinguebatur, & sanctæ reliquiæ tunc in ipso igne acriter sonare cœperunt, & adstantibus multum pavorem fecerunt. Et postea accipientes talia, maximas laudes, & innumerabiles gratias Deo æterno liberatori omnium unanimes decantaverunt, & sanctas reliquias extraxerunt, & a probatione cessantes, cum aliis sanctis reliquiis sanctas posuerunt reliquias.
[14] Post hæc vero archipresbyter Nicolao presbytero tale præceptum dedit, dicens: [peracta probatione, reliquiæ deinde jussu episcopi in ecclesia beatæ Virginis collocantur:] Vide, ne aliquis ingrediatur ad locum, in quo sanctuaria ista posita sunt, & neque tu, neque alius aliquis, & de ipso loco, ubi modo consistunt, movere præsumat. Ego enim omnia hæc, quæ in isto sancto opere nobis advenerunt, sicut audivimus & vidimus, nostro episcopo manifestare volo. Festinans ergo archipresbyter suum adivit episcopum, & gestæ irei ordinem, quemadmodum viderat & audierat, eidem humiliter notificavit. Quibus auditis, episcopus in sexta feria sanctæ majoris hebdomadæ misit de confratribus suis Aquæ putridæ ad locum, qui vocatur civitas Quintidecimi, ubi sanctum corpus erat, & inde illud ad civitatem Aquæ putridæ afferri præcepit. Quod cum fratres cœlestibus laudibus fecissent, debita reverentia suo episcopo nunciaverunt: sicque deinde factum est, quod sanctæ reliquiæ per manus religiosorum hominum intus in ecclesia beatæ Dei Genitricis Mariæ non longe a choro, in psalmis & laudibus collocatæ, in civitate Aquæ putridæ positæ sunt.
[15] Contigit posthæc, ut episcopus Beneventum iret, [episcopus noctu a via aberrans, invocato Sancto, periculo liberatur.] & ipsa via eundi & redeundi multa adversa sibi advenerint. Denique cum ad Frequentinam sedem cum suis accedere vellet, licet noctis tempore esset, per multa devia ambulantes, rectam obliti sunt viam; tandem nimio perterriti dolore & pavore, talem orationem episcopus dicitur fecisse: Domine Rex, miserere nobis per gloriosa merita Sanctorum, & sancti Prisci confessoris, cujus sanctum corpus desideramus ponere in sancto altari, cujus sancti corporis negligentiam usque ad præsens habuimus: & nunc Deus omnipotens libera nos famulos tuos de præsenti angustia, quia confitemur nos multum offendisse te, & sanctum Priscum; sed pœnitentiam quærimus & volumus, atque emendationem nostrorum peccatorum desideramus, te auxiliante, qui es benedictus in secula seculorum, Amen. Factum est autem post hæc verba; se sanos & incolumes invenerunt, & res suas omnes sine damno similiter. Jam clarescente die respecti fuerunt juxta tumulum, in quo sanctum corpus venerabilis sancti Prisci fuerat ante in civitate Quintadecima; & super tumulum B. Prisci episcopus aspiciens, igneam nebulam vidit, & sic accepta consolatione, Dei omnipotentis magnalia collaudantes, ad suam domum reversi sunt, ac deinde episcopus festinanter ad se archipresbyterum Aquæ putridæ venire fecit, & omnia mala, quæ sibi acciderant, & quomodo fuerunt, & quomodo de equitatura sua ceciderat, & in terra quasi semivivus jacuerat, omnesque, qui secum erant, valido timore exterriti fuerant, & animalia, quæ secum ipse & sui Beneventum duxerant & reduxerant, quasi cæcata fuerant in via, eidem archipresbytero cuncta, quæ superius leguntur, manifestavit.
ANNOTATA.
a Qua fuerit patria & natione Priscus, atque unde advenerit in Italiam, ignorasse auctorem existimo, ut jam prævie monui. Quod ait, enarraturum se Vitam & miracula, intellige de inventione corporis, mirabilibusque tunc factis, etiamsi alioquin verba ejus plus insinuent: nam sæpius experimur, hujusmodi scriptores Vitam vocare,dum narrant aliquam corporis inventionem aut translationem.
b Innocentius II electus est anno 1130, defunctus vero anno 1143. Contra hunc in Sedem pontificiam intrusus est Petrus Leonis filius, seu Anacletus Antipapa, de quo inferius fiet mentio.
c Friquentum, inquit Ughellus tom. 8 Italiæ sacræ col. 284, seu Frequentum, vulgo Frigento, est Hirpinorum antiquissima civitas Ulterioris Principatus in summitate montis posita, Abellino finitima; duodecim circiter milliaria Benevento metropoli distans, olim Æculum dicta; aut potius Æculanum seu Æclanum, si vera sit Ughelli opinio, quam alii affirmant, negant alii. Episcopatu ornatam censet hanc civitatem tempore S. Leonis I, id est, seculo V. Deficientibus tamen populis, sub Paulo II, anno MCDLXV, die VII Maii, priscum dignitatis decorem amisit, cum episcopatus ejus Abellinensi finitimo perpetua unione accessit: unde ab eo anno qui præfuerunt Abellinæ ecclesiæ, Abellinensis & Frequentinensis episcopi titulo se subscripserunt. Porro Joannes hic memoratus reperitur Frequentinensi ecclesiæ præfuisse anno 1142 & anno 1145, quibus nominatur in documentis ab Ughello recitatis. Quo vero anno episcopatum fuerit adeptus, quoque deinde vitam finierit, non exponitur.
d Quintodecimum memoratur in Actis translationis S. Mercurii martyris, editis a Victorio Giovardi pag. 56, ubi nomen exponitur hoc modo: Quæ civitas, sive quod Quintus Decius eam sibi victricibus armis subjugavit, ob signum victoriæ Quintodecimum ei nomen imposuit; seu, quod oculis patet, eo quod quindecim millibus passuum a Samnia, quæ nunc Beneventum dicitur, a parte auroræ dinoscitur constituta, Quintodecimum est vocata. Editor autem existimat Quintodecimum ex Æclani seu Æculani ruderibus surrexisse. Eamdem opinionem cum Holstenio amplexus est Norisius Historiæ Pelagianæ lib. 1 cap. 18, existimans Julianum famosum illum Pelagianorum propugnatorem, quem refutavit S. Augustinus, ejusdem civitatis, quæ ante Eclanum, deinde Quintodecimum, dicta fuerit, fuisse episcopum. Itaque antiquum Æculanum aliis est Frigentum, aliis Quintodecimum; nec libet hanc litem ulterius examinare, cum non inveniam argumenta satis certa pro alterutraopinione. Ceterum Acta S. Mercurii pag. 57 Quintodecimum dirutam vocant jam a tempore Constantis imperatoris Monothelitæ, seu seculo VII.
e Civitatem Aquam Putridam nullibi invenio. Ughellus citatus eam confundit cum Quintodecimo, sed clare hic distinguuntur tamquam oppida duo. Fieri tamen potest, ut Aqua Putrida creverit ex prioris ruina.
f Schisma Petri Leonis passim refertur ab historicis ecclesiasticis, qui illa attingunt tempora. Franciscus Pagius in Breviario Pontificum Romanorum tom. 2 pag. 646 de ejus electione sic habet: Cum Innocentius II die decima quinta mensis Februarii anni MCXXX Honorio II successor datus esset a saniori Cardinalium parte, altera post die, scilicet decima sexta ejusdem mensis, in ejusdem Innocentii æmulationem, intrusus est in Sedem Pontificiam Petrus Leonis filius, presbyter Cardinalis tituli sanctæ Mariæ trans Tiberim, qui jam non semel legationibus in Gallia & Anglia perfunctus fuerat. Nomen Anacleti assumpsit Petrus, & a suis consecratus est XXIII ejusdem mensis, ut subdit. Mortuus est hic pseudo-Papa anno 1138; at post ejus mortem electusalter, de quo laudatus Pagius pag. 650: Post mortem Anacleti pseudo-Pontificis non statim pax reddita est ecclesiæ; fautores enim ejus jussu Rogerii Siciliæ pseudo-regis in Anacleti locum Gregorium, natione Romanum, presbyterum Cardinalem sanctorum Apostolorum in cathedram sancti Petri intruserunt. Hic Victorem se nominavit, sed eodem anno 1138 pseudo-pontificatum deposuit; & Rogerius Siciliæ rex InnocentiumII agnovit. Ex hisce colligere possumus, corpus S. Prisci inventum inter annum 1138, quo finitum schisma, & annum 1143, quo defunctus est Innocentius II: nam infra S. Priscus dicit se revelandum, postquam isti antipapæ defecerint.
g Idem num. 9 dicitur custos sanctæ ecclesiæ, idem ergo hic videtur paramonarius, uti etiam advertit Cangius in Glossario, licet eadem vox alias etiam designet ecclesiæ vel monasterii œconomum.
h Mendosa adeo erat phrasis, ut nullum exhiberet sensum propter corruptas interpunctiones, quas ex conjectura correxi. Accipe verba, prout apud Ughellum in utraque editione leguntur: Et intuens juxta illos viros, archiepiscopatus Beneventani sacristam venientem cum libro, & quadam epistola ad se venit loquens sacrista, archipresbyter hæc dixit. Legendum certo, Loquens sacrista archipresbytero hæc dixit. Sic quis alia, quorum minus certa est correctio, rectius formare noverit, per me licet, id faciat.
i Examen reliquiarum per ignem variis locis olim usitatum fuit, quando de earum certitudinenon satis constabat. Imo concilium Cæsaraugustanum 11 sub Reccaredo rege celebratum tempore S. Gregorii Magni hæc decrevit can. 2: Statuit sancta synodus, ut reliquiæ, in quibuscumque locis de Ariana hæresi inventæ fuerint, prolatæ a sacerdotibus, in quorum ecclesiis reperiuntur, pontificibus præsentatæ igne probentur. Quod si a quibuslibet occultatæ fuerint, & deteguntur, a sacrosanctæ Catholicæ ecclesiæ cœtu segregentur. Hæc apud Labbeum tom. 5 Col. Exempla non desunt. Unum accipe ex Leone Ostiensi lib. 2 Chronic. Casin. cap. 33, ubi hæc narrat: His diebus monachi quidam ab Jerusolymis [Note: ] [Hierosolymis] venientes, particulam lintei, cum quo pedes Discipulorum Salvator extersit, secum detulerunt, & ob reverentiam sancti hujus loci devotissime hic optulerunt [Note: ] [obtulerunt] , sexto scilicet Idus Decembris: sed cum a plurimis super hoc nulla fides adhiberetur, illi fide fidentes, protinus prædictam particulam in accensi turibuli igne desuper posuerunt: quæ mox quidem in ignis colorem conversa, post paululum vero, amotis carbonibus, ad pristinam speciem mirabiliter est reversa.
k Apud Ughellum mendose legitur diœcesis, quod correxi, non dubitans, quin sit mendum, & verosimiliter typographicum, cum iis scateat utraque editio. Diœcesis autem sumitur pro provincia archiepiscopi, uti olim vox usitata fuit.
l In prima editione, ambulate; in altera, ambulare: forsan rectius legeretur, ambula tu.
* id est, sphæras seu globos
* i. e. ligone
* i. e. velociter
* i. e. existimaverunt
* adde ecclesiam
* lege, accessit
* i. e. sacrario
* lege, ut decet, vellet
* addendum & aut vel
* i. e. sagaci
* forte ac sic
* redundat que
DE S. VICTORIO SEU VICTURIO
CENOMANENSI IN GALLIA EPISCOPO,
An CDXC aut forsan citius.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Educatio sancti & institutio per S. Martinum: virtutes: miracula: episcopatus: cura pastoralis &c.
Victorius aut Victurius episc. conf., Cenomannis in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Acta S. Victoris ecclesiæ Cenomanensis episcopi dedimus ad XXV Augusti. Filium hic atque in episcopatu successorem habuit S. Victorium, [Quædam de S. Victorio alibi disputata.] aliis Victurium nominatum, de quo hac die agendum. Varia, quæ ad S. Victorium spectant, examinanda fuere ad acta S. Victoris, quæ hoc loco breviter tantum veniunt assignanda. Primo itaque probavimus Victorium a Victore patre esse distinctum, patrem XXV Augusti, Filium Kalendis Septembris in ecclesia Cenomanensi coli ostendimus, Filium patri in regimen ecclesiæ suffectum demonstravimus, tempus episcopatus utcumque assignavimus. Hæc itaque, aliaque, quæ operose ibidem discussa sunt, pro insertis habebo, quæque de S. Victorio dici possunt, breviter, ordine fere temporis servato, enarrabo.
[2] Natus est S. Victorius seculo IV jam ad finem vergente. [S. Martinus decennem fere baptizat, & fausta benedictione impertit:] Baptismo ablutus est a S. Martino fere decennis, ut Acta ad XXV Augusti edita describunt his verbis: Domine (inquit Martino mater Victorii) peto ut baptizetur filius meus de manu tua, & sit spiritualis filius tuus, & serviat tibi cunctis diebus vitæ suæ, quia prope duo lustra sunt a nativitate ejus. Tum vero pontifex repletus est gaudio magno, eo quod baptismi gratiam postulasset, & jussit Puerum venire ad se, & stetit in medio, & baptizavit eum in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, ac testimonium perhibuit, vocavitque nomen ejus Victorium, ut assimilaret eum nomini patris sui Victoris. Benedictionem suam cum fausta precatione addidit Martinus, ut sequitur: Tradito autem in Christi nomine baptismo, deosculatus est eum, & oravit ad Dominum, dicens: Pater cæli & terræ, da Puero isti signum tale, ut vivat. Da illi, Domine, intellectum, scientiam, sapientiam, moderationem, charitatem, castitatem, sobrietatem, subtilitatem, humilitatem: quia tu, Domine, humilibus dabis gratiam, & superbis resistis. Infunde super eum, Domine, cælestem benedictionem, ut post impletos dies genitoris sui honorem dignitatis accipiat, & patris sui sedem ei judicare permittas. Et dixerunt circumstantes. Amen. Non caruisse effectu has viri sancti preces docuit vita deinde sancte peracta: quamvis hæc verba non ita videantur a S. Martino prolata, sed ab auctore eidem tributa.
[3] Discessurus ad propriam ecclesiam Martinus, oblatum a parentibus Victorium secum duxit, [secumque ductum mittit, ut cæci faciem & oculos lavet,] mirabiles in omni virtutum genere sub tanto magistro progressus facturum; neque solum virtutibus instruendum, sed & ad patranda miracula mox erudiendum. Docent id acta num. 9 verbis sequentibus: Vir Dei Martinus pontifex ad suam jam desiderabat iterum pergere civitatem: Puerum vero spiritualem filium Victorium, quem relevatum a sacro susceperat fonte, præcepit ire secum. Cumque accessissent post diem tertiam ad littora Ligeris, respexit vir Dei, viditque hominem cæcum, stantem super ripam fluminis, quærentem transire ultra, ut alimonias quæreret. Tunc præsul dixit ad Puerum: Fili, vade ad hominem, quem vides stantem, lava faciem & oculos ejus ab aqua Ligeris, & dic ei: Accede huc usque ad me. Abiit ergo Puer, & locutus est cum eo. Amice, vocat te dominus pater Martinus pontifex ire ad se. Qui respondit: Quia cæcus sum, nisi apprehenderis manum meam, non possum te sequi. Cui ait Puer: Prius lavabo faciem tuam, & oculos ab aqua Ligeris, & postea vade. Et intinxit manus suas in aquam, tetigitque faciem suam, & oculos.
[4] [cui visus redditur: huic deinde triduo servit Victorius.] Et confestim aperti sunt oculi ejus: & vidit cælum, terram, & aquas; vel quodcumque voluit: & gaudio magno repletus exaltavit vocem suam, dicens: Gratias tibi ago, Deus cæli & terræ, quia per Puerum, ad me missum, te jubente, illuminati sunt oculi mei: currensque, quoad usque veniret ad sacerdotem, devolutus cecidit ad pedes ejus, dicens: Domine, tuis orationibus tenebrosi oculi mei meruerunt cernere lucem, quia Puer ille coronatus in albis (propter baptismum paulo ante susceptum, ut notavi ad Acta) qui mihi denunciavit, ut venirem ad te, lavit oculos meos de manu sua sancta, & vidi. Conjectura non difficili assequimur hoc miraculo fidem Victorii ingenti incremento auctam, obedientiamque, quæ in hoc jam facto mirifice elucet, non mediocriter fuisse roboratam. Continuo & in charitatis opere eum exercuit magister egregius, dum prædicto pauperi, secum Turones ducto, per tres dies ministrare jussit, ut Acta num. 10 post pauca subjiciunt: Stetit pauper ipse coram Sancto Domini tribus diebus, & tribus noctibus; & quocumque ad vescendum delectabatur, per manum Pueri ei ministrabatur assidue.
[5] [Virtutibus auctum a. mat, & tonsura clericali initiat S. Martinus,] Post hæc num. 11 Acta exponunt, quomodo ope orationis, ac divinarum rerum meditationis, bonorum utique omnium fontis, virtutibus auctus, sanctoque Martino percharus, ab eodem tonsura clericali fuerit initiatus: Denique, puer Victorius crescebat in opere Dei, quia incessanter Dominum meditabatur quotidie, quin etiam ex hoc, quod a senioribus illi fuisset injunctum, procul dubio facere non recusabat. Ergo diligebat eum vir Dei, & paterno provocabat amore, in tantum ut a sua non liceret illi ullo modo sequestratum esse præsentia, sed sub regimine & potestate prædicti pontificis omni tempore consistebat. Sed ubi cognovit eum apostolicus Pater litteris eruditum, & in omnibus esse perfectum, & totis viribus Deum sequi, continuo onus clericatus ei tradere non dubitavit. Etenim suis manibus comam capitis illius præcisam deposuit: sed cum primum sacerdotale promeruit signum, erat gaudens tam de honore, quam de gratia, & amore pontificis, & magis delectabatur illi amplificare servitium, dum se sentiebat provocatum esse ut filium.
[6] Amabat Victorium Martinus, sed ut prudens pater, [eum erudiens, corripiens, ad miracula etiam & opera apostolica instituens.] qui, quem diligit, filium erudit, arguit, & castigat: Tunc Vir Dei, pergunt Acta, arguebat, & catechisabat eum suis dogmatibus, corripiebat, castigabat, & docebat eum suis doctrinis, hoc est ut ipse per angustam portam transiret ad cæleste regnum. Interim ad fidem summam, etiam miraculorum, atque ad opera plane apostolica suo erudiebat & excitabat exemplo, ut sequentia manifestum faciunt: Idcirco quisquis pro sua, suorumque necessitate, expetisset a viro Dei veniam postulare, ex permisso & ordinatione pontificis illuc Victorius accedere non tardavit, & suis orationibus unumquemque, Domino præstante, ad suam pristinam revocabat protinus uberrimam sanitatem. Sed cum beatissimus Martinus ad reprimendam hæresim, & sublevandum Christianorum nomen, vel pauperibus alimonias tribuere, sacerdotali affectione ascenso asino per diversas regiones haberet discursum, Victorius famulus Christi sequebatur eum pedibus ad quemcumque voluisset pergere locum, ut & ministeria necessaria procuraret, & vigiliis, orationibusque attentius coram Sancto Domini singulis noctibus non piger psallentium minister adesset. Unde etiam suæ provocationis meruit vestigium obtinere; dum vigore firmatus præcepta Domini intentus valuit custodire.
[7] Quæ hic auctor num. 14 subnectit, correctione aut certe explicatione indigent: [Mortuo S. Martino, cum ejus successore mansit, semper intentus virtutibus.] non enim, ut ille videtur dicere, mansit cum S. Martino Victorius usque ad obitum patris sui Victoris, qui Martino vixit superstes; sed defuncto S. Martino, cum ejus successore S. Briccio permansisse credibile est, ad quem proinde referenda sunt, quæ deinceps de antistite Turonensi dicentur. Nunc cum Actis progrediamur: Fuit igitur commoratus cum magno sacerdote Turonicæ ecclesiæ (Martino, eoque defuncto, Briccio) plures quidem annos, hoc est, quousque genitor suus Victor pontifex a seculo transiisset. Sed ipse semper die noctuque intentus Dominum meditabatur, & se in cinere & cilicio prosternens, esse confessorem Domini testabatur, contraque adversantem circumdatus scuto fortiter certavit in palam. Obtenta itaque victoria fugatoque adversario, ipse sine plaga illæsus stetit in gratia.
[8] Post hæc num. 15 referunt Acta quomodo Victorius, [Defuncto patre Victore, Victorius consecratus Cenomanensis episcopus:] defuncto patre, Cenomanensis ecclesiæ antistes electus sit & consecratus. Si ejus verbis insistere volumus, dicendum est, consecrationem apud Turonenses esse peractam, quod contingere potuit, quia Cenomanenses, ejus non ignari virtutis, a Turonensi episcopo eum per nuncios petierunt antistitem; nam alioqui ipsis insciis non videtur fuisse ordinandus, quod illo tempore electio & consecratio episcopi cum populi consensu soleret peragi. Audiamus rem ex biographo: Post hæc vero, inquit, cum accessissent viri festinantes nuntiare ejus genitorem fuisse defunctum, valde contristatus est, ac doluit fortiter, & flevit amarissime. Cui dixit pontifex urbis: Noli fili contristari, nec conturbetur cor tuum, non enim te oportet angorem animi pati, quia felix dicendus est pater, qui Deo dicatum reliquerit superstitem filium. Tu vero accipe benedictionem tibi repromissam, & servies Domino soli. Paratus te locus expectat, ut glorificeris in seculum. Tunc congregati sunt sacerdotes plerique, & clerus, & plebs populi in unum, stetitque Victorius Christi famulus in medio eorum, & clamaverunt unanimi voce dicentes: Magnus sacerdos, & dignus in opere suo non immerito benedicitur pontificali honore, qui totis viribus per dies plures pro Christi nomine visus est sustinuisse laborem. Tunc vir Dei impositis manibus appropinquavit cum eo ad sanctum altare, & tradidit illi benedictionem pontificalem.
[9] [ad ecclesiam suam honorifice dimissus, in via ægrum sanat;] Hisce discessum Victorii ad ecclesiam suam subjungit auctor, in quo mox agnoscas S. Martini discipulum, & miraculorum heredem. Illius num. 16 verba accipe: Accepto itaque honore dignitatis stetit coram Sancto Domini, & non dimisit eum, priusquam per loca sanctorum orantes accessissent, & cum magno psallentium, ut decuit, choro fluvium Ligeris navigantes pariter transierunt. Post hæc communicantes invicem, & valedicentes a seniore usque ad parvum, & oscula pacifica inter se conferentes, pontifex Turonicæ urbis permisit eum ire ad locum desideratum. Cumque abiisset cum suis ministris, transeunte eo per loca, ubi invenisset infirmum, qui per Christum pro sua necessitate expetisset auxilium, confestim divina potentia per ipsum dignata est operari virtutem, ut effugato languore, æger ad suam reverteretur pristinam sanitatem.
[10] [in urbis ingressu captivi prodigiose liberati, ab eo moniti & eleemosyna sublevati dimittuntur:] Honorifice a Cenomanensibus susceptus, captivis adventu suo opem tulit non sine prodigio. Captivi autem illi ob dissidia quædam in carcerem videntur fuisse conjecti, cum paulo post dicantur cum adversariis suis pacificati. Credibile est ex contentione, & inimicitiis in excessus quosdam fuisse prolapsos. Rem Acta describunt num. 17 hoc modo: Sed cum accessissent in oppidum civitatis, exeunt plebes populique, & omnis clerus, convocati in unum, occurrentes susceperunt eum, laudantes Dominum cum magno psallentium choro, quoad usque ingressi sunt civitatem, levaveruntque eum in cathedram honorifice, ut consuetudo exposcebat. Cumque transiret, tenebantur plures homines in ergastulo, quorum reputabatur iniquitas. Cum quidem insonuit civitas, & cognovissent transire Hominem Dei, clamaverunt ad Dominum cum tribularentur, ut de eorum necessitatibus liberaret eos. Igitur confractæ sunt catenæ, & argumenta & tormenta, in quibus tenebantur, diminuta sunt, & custodes pavefacti; exeuntes foras, cucurrerunt ad Sacerdotem Domini, clamantes: Miserere nobis. Qui pacificavit cum illis & jussit eos silere. Ipsi vero, ponentes manus ad cathedram, sustinuerunt eum, & deferentes deposuerunt ante altare Domini. Jussit autem eos appropinquare ad se, & dedit illis singulos aureos, & castigavit eos, ut non iterum peccarent. Quin etiam pacificati sunt cum adversariis eorum.
[11] [multi ad fidem conversi, & baptizati.] Addit his auctor hæreticos multos ad fidem conversos & baptismo ablutos esse, quod paulatim videtur factum. Per hæreticos forsan paganos intelligendos, monui in notis ad Acta, idque quia baptismum petiere, & impetravere: non enim hæreticos, recte baptizatos, illo tempore baptizasset Victorius. Addidi tamen, non defuisse hæreticos, quorum baptismus, ob formam illegitimam, erat invalidus. Tales si fuerint apud Cenomanenses eo tempore, ubi Wisigothi, passim Ariani, obtinebant imperium, potest vox, hæretici in significatione propria intelligi. Biographum interim audiamus num. 18: Sed cum hæc plebs populi facta esse cognovisset, continuo hæretici, qui non fuerant credentes, petierunt baptismum, & conversi sunt non minima pars populi, & baptizati sunt in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Ipse vero Pontifex stetit juxta altare Domini, &, post consecratum divinum mysterium, communicavit populum, & benedixit eos cælesti benedictione. Illi vero, humiliantes se, adoraverunt eum, dicentes: Vivat pontifex urbis Victorius, & salvet nos manu sua sancta, protegat atque defendat, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor, gloria, virtus, & potestas per infinita secula seculorum. Amen. Hactenus Acta, quibus subjungam, quæ aliunde ad gloriam Sancti se offerent colligenda.
[12] Gregorius Turonensis lib. de Gloria confessorum cap. 56 illustre S. Victorii facinus refert, [Urbis incendium signo crucis exstinguit:] quod quo tempore factum non constat; at constat factum in episcopatu, adeoque post memorata superius: Victorius, inquit, Cenomannorum episcopus, magnis se virtutibus sæpius declaravit. Nam ferunt quadam vice, dum civitas ipsa cremaretur incendio, & validis globis flammæ huc illucque impellente vento propellerentur, hic quasi pastor bonus non perferens ecclesiasticas caulas ab insidiis sathanæ devastari, obviam se turbini obtulit, elevataque manu, facto signo crucis e contra, ilico omne cessavit incendium, liberataque civitas gratias Pastori retulit, eo quod non permiserit res suas ab imminenti igne vorari. Et ad hujus sepulcrum sæpius infirmi sanantur. Hoc, tamquam exemplum, ex multis prodigiis unum Gregorius.
[13] Egregium non modo virtutibus & miraculis, sed & pastorali cura fuisse Victorium, [epistolam pro immunitate ecclesiæ cum duobus aliis episcopis scribit:] declarant concilia, quibus interfuit, vel quæ ad ipsum epistolam synodalem direxerunt. Primo occurrit epistola, scripta pro immunitate ecclesiastica ad episcopos provinciæ tertiæ Lugdunensis, in qua sub gravi pœna prohibetur, ne clerici judicia secularia subeant. Recitat hanc epistolam Labbeus tom. 3 Conciliorum a Col.in eamque Jacobus Sirmondus ibidem notat sequentia: Leonis nomen plerosque omnes hactenus induxit, ut hanc epistolam Leoni Papæ adscriberent, atque inter ejus epistolas collocarent numero XCVI, cum revera sit Leonis Bituricensis episcopi; qui una cum Victurio Cenomanensi, & Eustochio Turonensi, eam scribit ad episcopos & presbyteros provinciæ, non Thraciæ, ut inter Leonis epistolas vulgatum est, sed Tertiæ, quo nomine Turonica provincia designatur, quæ est tertia Lugdunensis. Tillemontius tom. 16 pag. 770 miratur Victorium Cenomanensem præpositum fuisse Eustochio Turonensi archiepiscopo, indeque subdubitat an non alius hic intelligendus veniat Victorius: at in concilio Turonensi ipsum etiam Leonem Bituricensem Victorio Cenomannicæ civitatis episcopo postpositum videbimus, contra Turonensem præpositum, ita ut alium Victorium quærere non debeamus. Circa tempus hujus epistolæ recte notat Tillemontius loco assignato, scriptam videri circa tempus concilii Andegavensis, de quo mox, non tamen in ipso concilio, quod Chariaton, ad quem cum aliis scripta est epistola, concilio Andegavensi interfuerit. Non est tamen improbabile, quod existimat Longuevallius noster in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2 pag. 77, post concilium a tribus his episcopis scriptam esse.
[14] [concilio Andegavensi IV, & Turonensi I assistit] Concilium Andegavense IV anno 453 innectit Labbeus tom. 4 a Col.Huic cum aliis episcopis interfuit S. Victorius, atque inter episcopos ponitur loco penultimo, post Leonem Bituricensem, & Eustochium Turonensem, aliosque. Exstant duodecim hujus concilii canones, ad disciplinam ecclesiasticam spectantes, quorum primus compendium fere est memoratæ mox epistolæ. Concilium Turonicum primum anno 461, secundum Labbeum tom. 4 Col.fuit celebratum. Ex decem, qui huic concilio subscripti leguntur, secundo loco ponitur Victorius episcopus Cenomannicæ civitatis, cui succedit Leo episcopus Bituricæ civitatis, atque inter alios sexto loco Germanus episcopus Rothomagensis civitatis. Quid causæ esse dicemus, cur metropolitani post alios quosdam subscripserint, quod miratum vidimus Tillemontium, atque iterum miratur occasione hujus concilii pag. 399. Respondet tamen ex conciliis Galliæ satis perspici, ordinem episcoporum in conciliis fuisse servatum secundum tempus ordinationis, quod verum videtur cum aliqua tamen exceptione. Nam qui præsidebat concilio vel in sua vel in aliena provincia, haud dubie reliquos anteibat. Metropolitanus etiam in sua provincia, si forte alius præsidebat, videtur suffraganeis suis fuisse prælatus, non item in provincia aliena. Hinc explices, cur Victorius Eustochio metropolitano suo præponatur in epistola num. 13 memorata, hic autem in Turonico duobus aliis metropolitanis; scilicet quia consecratione prior illis omnibus, illique in aliena tum erant provincia; nam epistolam dictam in provincia Bituricensi scriptam esse suspicari vel hinc possumus. Bituricensem autem & Rothomagensem concilio Turonico in aliena interfuisse provincia, patet. Deinde intelligimus, cur idem Victorius Bituricensi & Turonensi in concilio Andegavensi postpositus legatur, cum ex dictis modo huic, modo illi legatur præpositus; quia nempe Bituricensis ibidem præsidebat, Turonensis in sua agebat provincia. Hæc per conjecturam, ut videtur, non incommodam: nisi quis suspicari malit, ordinem subscriptionum fuisse neglectum, vel labrariis confusum.
[15] [ad eum scribit concilium Veneticum: S. Innocentium instituisse dicitur,] Concilio Venetico, anno 465, ut censet Labbeus laudatus Col.celebrato non interfuit S. Victorius, senio jam fortasse fractus, aut alio modo impeditus. Episcopi vero ad Victorium, & Thalassium Andegavensem epistolam synodalem direxerunt. Dubium est, an diu post hoc concilium superfuerit Victorius, cum nulla ejus deinceps in conciliis recurrat memoria, nulla item alterius cujusdam Cenomanensis episcopi ante annum 511 in concilio Aurelianensi 1. Verum de ætate ejus satis disputavimus in commentario prævio ad Acta S. Victoris § 2, quem lector potest consulere, indeque statuere de epocha episcopatus, & mortis ejus, post subjicienda. Pag. 74 in Actis S. Innocentii tom. 3 Analect. Mabillonii S. Victurius Innocentium de fonte suscepisse atque instituisse dicitur, his verbis: Qui (Victurius) & a fonte eum suscepit; & cum in filium sibi adoptavit, seu fideliter & pie docuit, & enutrivit, atque eum instruendo & sublevando in aliquibus sacris sacerdotii gradibus (ordinibus minoribus) provehendo ordinavit & sublimavit. Hæc sub finem vitæ S. Victorius. Accipe & aliud eodem fere tempore factum. Ecclesiam S. Mariæ & SS. Apostolorum, quæ deinde SS. Gervasii & Protasii, ut ibidem narratur, amplificare & restaurare cœperat; sed opus, morte superveniente, imperfectum reliquit, quod demum perfecit Innocentius. Honorifice ibidem deposuisse dicitur reliquias Sanctorum prædictorum, sed non sine errore, dum, jubente S. Martino, dudum mortuo, res fertur peracta: unde, quæ ex Innocentii Actis hic retuli, non admodum sunt certa.
[16] His subjungo, quæ tradunt Acta Victorii tom. 3 Analect. dictorum pag. 70: [miracula, virtutes, anni episcopatus, tempus mortis.] Hic sedit in prædicta sede annos XLI, menses VI, diesque X, omni tempore virtutes innumerabiles faciendo, cæcos illuminando, claudos restaurando, infirmos sanando, dæmonia ejiciendo, & ceteras infirmitates debilium atque ægrotantium sanando, & Domino Deo nostro totis nisibus inhærendo, & divina officia condigne ac devotissime sacrando, & episcopale ministerium, ut decebat, in omnibus, exhortando, & perficiendo, atque complendo, & gratias omnibus famulando. Quæ de virtutibus, miraculis, cura episcopali tradit auctor, apte congruunt præcedentibus, non ita quæ sequuntur de anno mortis cum annis episcopatus conveniunt: Obiit ergo, inquit, prædictus vir, beatus Victurius Kalend. Septembris, plenus dierum, Fausto Juniore & Longino bis Coss. Meruit autem in pace migrare, & ad Christum pervenire, & inter catervas Sanctorum Dei collocari; cujus oratu humiliter supplicamus nos ab omnibus malis eripi, & ad gaudia æterna transferii, & perpetua frui requie, auxiliante Domino Jesu Christo, cui est honor & gloria in secula seculorum, Amen.
[17] [Sepulcrum ejus miraculis gloriosum.] Ubi primum sepultus fuerit S. Victorius, non tradunt Acta. In ecclesia tamen Apostolorum ultra fluvium Sartam ejus deinde sacrum corpus ab Innocentio fuisse honorifice depositum, ejusdem Innocentii Acta mox citata pag. 76 asserunt. Audi ipsa a pag. 75: Ecclesiam quoque Apostolorum ultra fluvium Sartæ, in qua prædictus domnus Victurius, & ejus successores requiescunt, exaltavit & exornavit: seu in ejus orientali parte absidem novam construxit, in qua propter honorem & decorem sanctæ Dei ecclesiæ, atque propter amorem sanctorum, beati sancti Victuri, & sancti Victurii ejus filii copora honorifice collocavit, & juxta eorum sepulturam suam præparavit requietionem. Deinde etiam Innocentius ibidem sepultus narratur. Ad sepulcrum Sancti infirmos sæpe fuisse sanatos, supra num. 12 refert Gregorius Turonensis, verum hæc nobis nondum innotuerunt.
DE S. REGULO EPISC. AFRICANO MARTYRE,
LUCÆ IN TUSCIA,
Probabilius anno DXLII.
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Regulus episc. Africanus M., Lucæ in Tuscia (S.)
BHL Number: 7102, 7103
AUCTORE J. L.
§ I. Diversa S. Reguli annuntiatio: demonstratur ejus corpus Lucam translatum esse Waldo, cujus loci situs detegitur: varia documenta de Sancti cultu: reliquiæ.
Præsulibus Afris, quos Wandalorum rex Trasamundus vel Arianorum sub ipso persecutio exsulare coëgit, [Exsules Afri, qui in Tuscia sanctitate claruere; ex his duo hodie coluntur:] verisimilius, ut infra ostendemus, accensendi sunt SS. Regulus, Cerbonius & Felix. Hos, ut multi volunt, in exsilium comitati sunt SS. Justus & Clemens, necnon S. Octavianus. In Tusciam, notissimam Italiæ regionem, omnes appulerunt, quam virtutibus & miraculis nobilitarunt: S. Regulus etiam fuso pro Christi fide sanguine eamdem rigavit, quemadmodum & S. Felix, ut fertur. Hi ambo hoc die coluntur. Quæ ad prioris cultum & vitam spectant primum expediemus: proxime succedet S. Felix. De S. Octaviano in hoc quoque tomo agetur ad II Septembris. S. Cerbonius dabitur ad diem X Octobris, quo Martyrologio Romano inscribitur. De SS. Justo & Clemente scripsit Papebrochius noster ad V Junii. Vide dicenda num. 45.
[2] In Hieronymiano Lucensi, quod Florentinius copiosis notis illustratum edidit & Vetustius Martyrologium inscripsit, [S. Regulum M., de quo nunc agendi locus, varie referunt Fasti sacri; episcopi titulo donandus] primo loco hæc leguntur: Sancti Reguli martyris. Vetustiori Martyrologio proxime subjecit aliud, quod Parvum Hieronymianum vocat, ex pervetusto membranaceo libro bibliothecæ canonicorum Lucensium; in quo Sanctus etiam primum locum occupat: Kal. Septemb. Reguli episcopi. Ad priorem annuntiationem inter alia Florentinius hæc observat, quæ posteriori æque conveniunt: Neque negarem, ab iisdem clericis Lucensibus in fronte hodierni laterculi librorum nostrorum memoriam S. Reguli ad usum Lucensis ecclesiæ superadditam fuisse; cum S. Episcopus (ut ex Mss. Actis, & ejus Vita apud Cæsarem Franciottum & Silvanum Razzium Italice scripta patet,) non ex antiquis martyribus fuerit, sed sub Totila coronatus, hoc est, circa annum DL. Probabilius octennio citius passus est, ut infra a num. 46 probabitur. In Parvo Hieronymiano martyris, in Vetustiore Martyrologio episcopi titulus omittitur. Uterque exprimitur in Usuardino Greveni: In Tuscia civitate Lucana sancti Reguli episcopi & martyris; & Strozziano: Apud Africam sancti Reguli episcopi & martyris, cujus corpus requiescit in basilica sancti Martini in civitate Lucana. At rursum in Romano Martyrologio dumtaxat martyr vocatur: Populonii in Tuscia sancti Reguli martyris, qui ex Afrcia veniens ibi sub Totila martyrium consummavit. Nos non modo palmam martyrii, sed & dignitatem episcopalem ipsi tribuendam putamus; quam ei deferunt omnia plane instrumenta paragrapho tertio producenda: nec ullum e recentioribus reperi, qui eam aperte in dubium vocarit. Ejus tamen episcopatus suspectus haberi potest ex oe, quod ubique fere in monumentis, quæ de ipso exstant, archiepiscopus appelletur: qui titulus non tantum inusitatus, sed Afris etiam exosus fuit. Sed dubitationem, quæ quæ hinc suboriri potest, si non omnino tollere, plurimum certe minuere debent ea, quæ dicentur num. 39 & seq.
[3] Sanctus in Martyrologio Romano Populonii annuntiatur, [& Lucæ potius annuntiandus videtur: notitia loci, ubi exsul vixit & martyr obiit:] quod, si non in ipsa urbe, saltem in ejus vicinia martyrium subierit: in Strozziano codice apud Africam; forte ob persecutiones Arianorum ibi toleratas, quæ tandem eum in voluntarium exsilium abire compulerunt. Certe neque in ea martyrium consummavit, neque ullum scitur umquam cultum habuisse. Quoniam S. Reguli corpus jam a seculo VIII ad finem vergente Lucæ in ecclesia cathedrali sancti Martini honorifice conditum servatur, atque ipse Sanctus ibidem solenniorem, quam usquam alibi, venerationem nactus est; malui ego cum Greveno eum Lucæ in Tuscia annuntiare. Nobilis hæc civitas, reipublicæ sui nominis caput, ac nuper etiam a Benedicto XIII titulo archiepiscopatus aucta, notior est, quam ut eam describere sit necesse. Populonium, vel ut alii Populonia, cujus territorium sancto Præsuli nostro virtutum & martyrii palæstra obtigit, inclyta quoque fuit Etruriæ civitas, In ora, inquit Baudrandus, maris Thyrrheni, olim episcopalis; postea excisa a Nicea duce Constantinopolitani imperatoris, quo tempore Bernardus Caroli magni nepos rex erat Italiæ. Ejus ruinæ hodie ostenduntur, ubi portus, Porto Barato dictus, in Tuscia & in agro Senensi, teste Leandro cum aliis, sub dominio tamen principis Plumbini, 3 milliaribus distans a Plumbino in occasum, 20 a Massa urbe, quæ ei in episcopatu successit, in occasum hybernum, & 10 ab Ilva insula in Septentrionem: media fere est in ora inter Pisas ad Septemtrionem, & Cosas ad ortum hybernum. Quoniam S. Regulus exsul cum sociis ex Africa Populonium advectus fuit, non dubito, quin portus, ad quem appulit, fuerit ille ipse, qui hodie Porto Baratto dicitur: proxime quem in tabulis geographicis notatum invenio Populonia distrutta. Confirmatur id ex Cluverio lib. 2 Italiæ antiquæ cap. 2: Navale autem Populoniæ hodie vocatur Porto Baratto. Annales, qui sub Eginhardi nomine citari solent, ad annum 809, quo & ipse illorum auctor vivebat, & Pippinus Caroli magni filius in Italia regnabat, hæc habent apud Chesnium tom. 2 pag. 255: In Tuscia Populonium, civitas magna *, a Græcis, qui Ὀροβιῶται (id est, montium incolæ,) vocantur, deprædata est. Suspicor tunc quoque urbem excisam fuisse, & Baudrandum aberrare, dum ejus eversionem a Græcis factam esse ait, quo tempore Bernardus Caroli magni nepos rex erat Italiæ, qui anno 813 inauguratus est, & 817 obiit. In plerisque quidem lexicis aliisque libris geographicis idem asseritur; sed nullibi antiqui scriptoris testimonium producitur: unde illis acquiescendum non est.
[4] [carmina e corrupto Wandelberti Martyrologio Lucensi accepta, & Bedæ male tributa:] Baronius in Notis ad S. Reguli annuntiationem scribit, exstare de ejus martyrio Acta Mss.; in illorum autem fine hæc haberi: Cujus dignissimam sanctitatem beatus Beda considerans, etiam memoriam facere curavit in Martyrologio suo, quod versibus hexametris composuit, dicens:
Septembris Regulus tenet, orditurque Kalendas,
Regulus antistes, sibi qui caput ense peremptum
Portavit binis Christo stadiis faciente:
Cujus relliquias nunc urbs Lucensis adorat.
Laudatus Florentinius circa versus istos Bedæ affictos hæc observat: Carmina, quæ in Notationibus ad hanc diem Baronius affert, legi in Martyrologio Wandelberti Hœdino Ms. apud Lucenses Canonicos, ex quo fortasse immutata accepit, qui S. Reguli in Africa episcopi & in Thuscia martyris Acta illa Mss. contexuit, cujus (quorum) Baronius meminit. Quamquam enim Wandelberti omnino sit metricum illud Martyrologium, nullum tamen auctoris nomen in eo codice præfert; unde facile ab illius Vitæ scriptore celeberrimo Martyrol. auctori Bedæ tributum fuit. Ubi autem Wandelbertus habet,
Septembris Josue tenet, orditurque Calendas:
In perantiquo & ante quingentos annos scripto codice illo Lucensi legitur:
Septembris Regulus tenet, orditurque Calendas,
Regulus antistes, qui suum * caput ense peremptum &c.
Quæ pariter carmina iisdem verbis scripta leguntur ad calcem Vitæ seu Passionis S. Reguli in uno ex magnis hœdinis codicibus passionalibus Canonicorum Lucensium. Et, ut verum fatear, suspicor, ab illius ecclesiæ clericis, ubi S. Reguli episcopi corpus quiescit, & solemnis est memoria, hæc Wandelberti carmina ejusdem S. Reguli celebritati fuisse accommodata; &, quæ Baronius Acta Mss. habuit, ex Lucensi ecclesia defluxisse.
[5] [Ferrarii elogium ex S. Reguli Vita desumptum;] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ hoc de Sancto elogium texuit ex monumentis ecclesiæ Lucensis: Regulus archiepiscopus Africanus, in Arianorum adversus Catholicos commota persecutione, ex Africa cum Cerbonio & Felice episcopis in Italiam navigavit, atque inter navigandum ortam tempestatem oratione sedavit. Cum Populoniam in Tusciam venisset, ibi in proxima solitudine aliquamdiu vixit: quoad fama sanctitatis ad Totilam Gothorum regem perlata, a militibus ab eo missis, ut se ad illum perducerent, a puella capras pascente detectus, captus est, & ad regem idololatram venire nolens capite obtruncatus. De quo illud memorabile fertur, caput suum manibus acceptum ad duo stadia gestasse, resedisseque quasi non occisus esset, ita ut Cerbonius & Felix, ab angelo admoniti, advenientes sedentem invenirent, & ipse ab eis vocatus surgens caput ad lapidis jactum deferret: quo in loco ab illis non sine lacrymis sepultus est, interfectoribus una cum puella (uno excepto, quem patrati criminis pœnituerat,) a dæmone suffocatis. Ibi templum S. Martyri dicatum ob crebra miracula, quæ ad illius tumulum fiebant, magnam habuit apud accolas venerationem; donec corpus a Joanne episcopo Lucense Lucam translatum in æde S. Martini honorifice conditum est.
[6] Compendium hic habes eorum, quæ in Actis referuntur paragrapho sequente examini subjiciendis. [utriusque error circa translationem corporis, quod non e vicinia Populonii,] In his tamen non dicitur, quod puellam, quæ S. Regulum Totilæ militibus prodidit, dæmon suffocarit; sed contra, quod ea sancti Martyris beneficio incolumis servata fuerit. Ecclesiam supra Sancti sepulcrum ædificatam, eamque, percrebrescente miraculorum fama, a fidelibus magno concursu frequentatam fuisse, in nostris quoque Actis legitur; unde cultus ejus antiquitas innotescit. Sed an corpus e territorio Populoniensi a Joanne episcopo Lucam asportatum fuit? Accepit id Ferrarius ex Historia translationis iisdem Actis subjuncta, vel ex alia eodem errore inquinata, quæ ipsum fefellit. In nostro apographo hæc ita incipit: Sancti igitur Reguli venerando corpore intra Populoniæ fines sepulto, & ibidem multo tempore quiescente, omnipotente Domino inibi pro eodem plurima miracula faciente, a multis circumquaque manentibus frequentatus magnæ, sicut dignum erat, reverentiæ habebatur. Sed cum jam Dominus mirabilis in Sanctis suis eundem in gloria amplius, quam in terris, vellet exaltare, fecit prænominatum ejus sanctum corpus a loco, in quo jacebat, in alium, ubi magis frequentaretur & honoraretur, transferri: ductum namque est in civitatem Lucanam… Erat interea ejusdem civitatis episcopalem tenens cathedram Joannes venerabilis præsul &c. Plura hic non transcribo. Suffecerit nunc solum annotasse, Joannem episcopum, hujus nominis primum, sacrum quidem corpus sub finem seculi VIII Lucam transtulisse, sed non e vicinia urbis Populoniensis; illum vero, qui translationem conscripsit, cujus exordium dedi, seculo X antiquiorem non esse, ut patebit ex dicendis num. 15. Credo quidem, sincera eum Acta præ manibus habuisse, in quibus legerit, Joannem S. Reguli corpus Lucam deferri curasse e loco maritimo: sed dum hunc territorii Populoniensis esse existimavit, in errorem lapsus est ipse, atque alios pertraxit. Cetera, quæ de translatione a Joanne præsule facta narrat, quoad substantiam & præcipua adjuncta non differunt ab iis, quæ habent ejusdem translationis Acta, ab Ughello edita tomo 1 Italiæ sacræ col. 847. Hæc a dicto errore immunia sunt; proferenturque post hunc Commentarium, in cujus paragrapho ultimo a Florentinii aliorumque censuris vindicabuntur.
[7] Porro S. Regulum ex urbis Populoniensis vicinia a Joanne episcopo Lucam non fuisse delatum, [sed Waldo Lucam translatum fuisse, ex vetustis instrumentis demonstratur:] ita evidentissime demonstro. Joannes in episcopatu successit Peredeo; de quo ita Ludovicus. Antonius Muratorius tomo 3 Antiquitatum Italicarum medii ævi col. 572: Denique visuntur ibidem (in archivo archiepiscopi Lucensis) postremæ ejus (Peredei) tabulæ scriptæ anno IV Caroli Francorum regis, die XVI Martii, Indictione 1, hoc est, anno DCCLXXVIII: quibus positis facile intelligimus, ipsius vitam protrahi potuisse usque ad annum DCCLXXX, ab Ughello tomo 5 Italiæ sacræ in Appendice col. 1516 memoratum. Itaque Joannes cathedram Lucensem non ascendit ante annum 778 vel 780. At istis temporibus sancti Martyris corpus non quiescebat in Populoniensi territorio. Constat hoc ex instrumento, cujus Florentinius in Opere posthumo, quod Etruscæ pietatis Origines inscribitur, cap. 9 ita meminit: Jam vero fugato Desiderio rege, & Carolo rege Francorum regnante in Italia anno quarto, Indictione prima, nimirum DCCLXXXVIII Monasterium B. Reguli martyris Christi, ubi corpus ejus requiescit, locupletari, apparet ex instrumento; Actum ad ipsam Dei ecclesiam in Waldo, territorio Lucense. Ejusdem instrumenti mentio etiam fit tomo 10 Italiæ sacræ Ughelli, a Nicolao Coleto auctæ, in Addendis & corrigendis col. 279: ubi illud mense Martio … anno Christi DCCLXXVIIIscriptum esse dicitur. Mensis Martius Indictionis primæ & anni quarti, quo Carolus magnus in Italia regnavit, a Muratorio laudato eidem anno 778 innectitur; & innecti debet, uti examinanti patebit: unde in Florentinii Opere posthumo numerus annorum 788, quem vitio typographi irrepsisse credo, minuendus est ad 778. Infra num. 52 alia duo producentur monumenta donationum, factarum ecclesiæ S. Reguli in Waldo: quorum alterum exaratum est anno 770, alterum 774 vel 775. Utrumque dicti loci nomen exprimens proxime adjungit, sancti Martyris corpus ibi quiescere. Sed si S. Regulus in Waldo, territorii Lucensis loco, servabatur, antequam in cathedra Lucensi Peredeo Joannes successit, quomodo hic tempore sui episcopatus illum Lucam transferre potuit e vicinia urbis Populoniensis, ubi non amplius erat?
[8] [ex aliis eruitur, illud ante medium seculi 8 Waldi quievisse,] A quo & quo tempore sacrum pignus in Waldo depositum fuerit, incompertum est: neque etiam constat, an illuc allatum fuerit ex Populoniensi territorio: credibile tamen est. Ex chartis donationum numero præcedente memoratis certum est, Waldum Sancti corpus possedisse ab anno 770. Alia duo subjungo instrumenta, e quibus recte inferes, illud diu ante ibidem conditum fuisse. Tomo 2 Antiquitatum Italicarum col. 611 hæc scribit Muratorius: Item in altera charta, exarata anno primo, Aistulfi viro excellentissimo rege, Indictione III, id est, anno Christi DCCL, Tanualdus presbyter Walprando episcopo Lucensi pollicetur, se rite famulaturum ecclesiæ sancti Reguli in Waldo sub pœna cc solidorum bonorum Lucensium. In eodem tomo col. 1041 aliud adfertur instrumentum venditionis, factæ Tanualdo presbytero a Clausulo cive Lucensi anno 746: verba in illo ad propositum facientia hæc occurrunt: Contradedi * tibi, Tanualde, venerabili presbytero de beato sancto Regulu &c. Ex his satis colligi potest, Waldum sacro thesauro ditatum fuisse ante medium seculi VIII.
[9] [cujus situs detegitur:] Diu apud geographos inutili labore quæsivi locum, sub Waldi nomine tot vetustis monumentis celebratum, ex quibus etiam eruitur, S. Regulum summa ibidem in veneratione fuisse. Aliquæ tabulæ topographicæ in agro Pisano notant vicum S. Regolo, Liburno trium circiter, Luca vero septem fere horarum itinere distantem, atque ita forte dictum, quod Sanctus loci sit patronus. Sed Waldum, in cujus ecclesia corpus sancti Martyris seculo octavo quievit, ad diœcesim & territorium urbis Lucensis pertinebat: unde hic locus ab illo diversus sit oportet. In sæpe laudato Muratorii Opere de Antiquitatibus Italicis tomo 4 col. 733 producitur instrumentum concordiæ anno 1099 initæ inter canonicos ecclesiæ Lucensis S. Martini, & Widonem quemdam ejusque partibus addictos. Ex illo discimus, Waldum situm fuisse in eo terrarum Lucæ subjectarum tractu, qui ad Occidentem versus mari Tyrrheno adjacet inter fluvium Auserem & diœcesim Lunensem, nunc Sarzanensem. Verba, e quibus hoc deduco, ex ipso instrumento accipe, barbara latinitate conscripto: Hi omnes ore proprio juraverunt ad sancta Dei Euangelia, quod ab hac ora * in antea, dum vixero, studiose non offendam, neque offendere faciam, neque de habere, neque de persona in rebus beati sancti Martini & canonicorum ejus, seo * clericorum, qui sunt ad strada * Montemagni usque ad mare, & ad loco, qui dividit res beati sancti Martini inter Fabianula & Waldum, usque ad castrum, quod dicitur Pedoni. Qui hæc jurarunt, sub instrumenti initium dicuntur graves intulisse injurias hominibus de curtibus de canonici * jam dicti sancti Martini de loco & finibus Massagrosi, & Riscetulo, & Waldo, & Montisciana. Tabula geographica Blaviana, tomo 8 folio 161 verso rempublicam Lucensem exhibens intra exiguum terræ spatium notat Massarosa, Pedona, Fabialla: quæ nomina tantam affinitatem habent cum Massagrosi, Pedoni & Fabianula, ut dubitandum non sit, quin iis significentur illa ipsa loca, quæ in adducto instrumento memorantur. Hoc autem cum satis aperte innuat, quod dictis locis Waldum fuerit vicinum, in iisdem, quibus illa, territorii Lucensis partibus statuendum est. At tabula Blaviana, cui & aliorum chartæ topographicæ consentiunt, Massarosa, Pedona & Fabialla ponunt in ditionis Lucensis maritimo tractu, inter Auserem & limites diœcesis Sarzanensis; igitur & Waldum in eodem collocandum est. Hujus situm si Florentinius aliique scriptores Itali detexissent, atque instrumenta hactenus allegata ante Operum suorum editionem vidissent, non tam graves errores commisissent; qui infra a num. 50 referuntur opportunius & refutabuntur.
[10] Sancti Reguli corpus Waldo Lucam translatum fuit a Joanne episcopo, [a tempore, quo Lucæ in cathedrali honorifice conditus fuit, celebrem] quem ab initio anni 783 usque ad finem Julii anni 800 ecclesiæ Lucensi præfuisse demonstrari potest ex monumentis a Muratorio editis tomo 5 Antiquitatum col. 417, & tomo 6 col. 405. Translationis Acta dabuntur post hunc Commentarium. Abs re non erit nonnulla ex illis hoc loco obiter prælibasse. Antistes Joannes, qui erga Sanctum piissime afficiebatur, ab angelo admonitus, ut ejus corpus honorificentiore tumulo Lucæ exciperet, ad locum, ubi jacebat, cum clero urbis Lucensis perrexit. Illud incorruptum invenit & suavem spirans odorem: Lucamque religiosa pompa delatum in basilica S. Martini deposuit. Cryptam in ea subterraneam paulo post ædificavit, & in hac sepulcrum marmoreum, in quo Sanctum condidit: supra sepulcrum vero in crypta altare construxit, & S. Regulo consecravit: cujus apud Deum intercessione cum multi corporis sanitatem aliaque beneficia consequerentur, ab eodem præsule vel aliquo ex ejus successoribus decretum fuit, ut prima Septembris, dies Sancti natalis, per totam diœcesim celebraretur ea, quantum ex Actis colligo, solennitate, quæ ad Missæ auditionem & cessationem a laboribus fideles obligarit.
[11] Cæsar Franciottus, qui Sanctorum Lucensium Vitas anno 1613 Italice edidit, [ibi Sanctus cultum nactus est, uti ex variis] pag. 183 observat, templum urbis primarium, quod antea solius S. Martini nomen gerebat, post eo translatum sancti Martyris corpus, in multis instrumentis vocari ecclesiam S. Martini & S. Reguli. Unum alterumve ex illis reperi apud Ughellum. Tomo 1 Italiæ sacræ col. 850 adfert diploma Carolomanni Italiæ regis datum anno 877, in quo hæc lego: Gherardus episcopus Lucanæ ecclesiæ, quæ constructa in honorem sancti Martini confessoris cernitur, & in qua sanctus Regulus requiescit in corpore. Ibidem col. 853 Adalberti marchionis, quem circa annum 917 obiisse scribit, instrumentum producit; in quo hæc verba invenio: De decima portione ecclesiam S. Martini & sancti Reguli investivimus, ut usque in finem sæculi habeat. Ex his concludo, quod Sanctus noster secundus a S. Martino fuerit ecclesiæ cathedralis patronus. In Italia sacra Ughelli, a Nicolao Coleto aucta, tom. 1 col. 819 exstat bulla Gelasii II Pontificis, data anno 1118, qua inter varias principis ecclesiæ consuetudines etiam hæc confirmatur: Nulla præterea ecclesiarum Missas solemnes celebret in festivitate B. Martini & S. Reguli. Hinc colligo, festo Sancti nostri die in templo urbis primario, ubi illius corpus quiescebat, summa celebritate summoque splendore Sacrum solenne fieri consuevisse: cui ut fideles majori concursu interessent, aliis ecclesiis omnis Missa solennis interdicebatur. Quæ infra edentur Acta translationis a Joanne episcopo factæ, istius consuetudinis originem non obscure indicant. Verba accipe: Inclyto Joanne episcopo, quem superius commemoravimus, Missarum solemnia in honorem B. Reguli celebrante, plurimorum miraculorum apparuerunt signa per divinam virtutem & B. Reguli honorem… Ex hac ergo consuetudine decretum est, ut omnes S. Dei ecclesiæ Lucensium longe lateque solemnia B. Reguli devotissime cum gaudio celebrent, & omnes plebes ibi (in ecclesia cathedrali ad Sancti sepulcrum) veniant adorare, & Missarum solemnitates celebrare in die, quam prædiximus, Kal. Septembris. Dicebantur olim Missam celebrare etiam laïci, qui illam audiebant & offerebant Domino, ad beneficium aliquod sibi vel aliis impetrandum; uti ostendit Mabillonius lib. 1 de Liturgia Gallicana cap. 6 num. 4.
[12] [documentis intelligitur:] Affirmat Franciottus laudatus, Alexandrum II, qui ab anno 1061 Romanam S. Petri Cathedram & Lucensem simul rexit, postquam basilicam SS. Martini & Reguli a fundamentis refecisset, sancti Martyris nostri corpus locavisse in altari, in quo etiam tum asservabatur, cum hæc scriberet: additque, altare istud anno 1484 ornatum fuisse pulcherrimis statuis marmoreis a Nicolao Civitale Lucensi cive & sculptore celeberrimo, eique hæc verba fuisse inscripta: Sancti martiris Reguli corpus hic colitur. Idem Franciottus pag. 458 narrat, S. Reguli lipsana bis per civitatem Lucensem in necessitatibus publicis circumlata fuisse, nimirum mense Aprili anni 1527, & mense Novembri anni 1531. Ex Italia sacra Ughelli, a Coleto aucta, tom. 10 pag. 279 discimus, ad usum cleri Lucensis compositos fuisse hymnos, antiphonas, & lectiones Officii, quod solebat antiquitus recitari in festo S. Reguli. Eminentissimus dominus Prosper de Lambertinis archiepiscopus Bononiensis, qui nunc Ecclesiam universam feliciter gubernat, lib. 4 de Servorum Dei beatificatione & beatorum canonizatione parte 2 cap. 19 num. 2 ex Ascanio Arnolfino testatur, in duobus antiquis Missalibus, anno 1540 & 1560 Lucæ impressis, exstare Litanias in quibus a clero Lucensi inter martyres invocabatur S. Regulus. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ elogio S. Reguli subdit, ab ecclesia Lucensi illum coli cum Octava. Unde patet, eum, sicut priscis temporibus, ita & seculo præcedente insigni cultu a Lucensibus honoratum fuisse, qui haud dubie etiam nunc perseverat.
[13] Silvanus Razzius in Opere de Sanctis & beatis Tusciæ pag. 116 scribit, [ex Actis visitationis certum est, ejus corpus neque Pisas delatum fuisse,] quod Pisani contendant se possidere corpus sancti Martyris, quia in eorum ecclesia cathedrali ad manum dexteram intrantis chorum ex adverso sedis archiepiscopi sub antiqua S. Reguli pictura hæc verba leguntur: Sancti Reguli episcopi & martyris, ob cujus reverentiam imago hæc facta est, reliquiæ & ossa ad hoc templum translata sunt summo cum honore, currentibus annis MCDLXXXVIII, die octava Aprilis. Nunc audi Florentinium in Notis ad Sancti annuntiationem: Hac etiam die S. Regulum cum Felice episcopo ejus socio Pisis in cathedrali venerari, ubi eorum corpora quiescant, idem Ughellius affirmat. Ferrarius tamen post Razzium aliquas ibi reliquias asservari, non corpus, scripsit, & ubi S. Felix passus sit, ignorari ex tabulis illius ecclesiæ deducit. Equidem si idem S. Regulus Pisis & Lucæ veneratur, ut idem dies, episcopalis dignitas, martyrii titulus suadent, in Pisana ecclesia potius S. Felicis corpus quiescere cum aliquibus S. Reguli reliquiis dicendum esset, quam S. Reguli. Dum enim hæc scriberem eminentissimus Cardinalis episcopus Lucensis Hieronymus Bonvisius sacras suæ cathedralis reliquias sedulo perlustrans, adaperto S. Reguli marmoreo tumulo, invenit sancti Martyris ossa candidissima, optimeque servata, & a quibus pro humani corporis integritate vix aliquæ particulæ deficere possint, ut ex Actis illius visitationis constat. Inventa etiam in eadem lapidea arca fuerunt parva ad quadrantis mensuram ænea & vetusta numismata, quorum aliqua penes me reposita male sculptum Lucæ urbis nomen præferunt, ibidem illa, ut credere par est, tempore translationis inclusa.
[14] Alfonsus del Castillo in Sacrario Valentiæ pagina 153 versa asseverat, [neque Valentiam, nec nisi exiguas reliquias extra cathedralem Lucensem servari.] Benaventi comitem Joannem Pimentel anno 1606 ex Italia, ubi tunc morabatur, misisse in Hispaniam ad collegium Valentinum, a Joanne Ribera urbis archiepiscopo & patriarcha Antiocheno fundatum, corpus S. Reguli martyris. Hinc Tamayus eum ad 1 Septembris Martyrologio suo Hispano ita inseruit: Populoni in Tuscia S. Reguli Africani episcopi, qui, sede relicta, Italiam veniens, a Totila Hunnorum (imo Gothorum) rege provinciam grassante comprehensus, pro Catholicæ veritatis confessione ore gladii martyr occubuit. Cujus sacra lipsana primum Lucæ postea Valentiæ Hispaniæ translata & in collegio patriarchæ Joannis a Ribera recondita, ibidem honorifice quiescunt. In Notis Alfonsum citat, cujus testimonio nixus asseruit, sacrum depositum Luca Valentiam translatum fuisse. Sed si eminentissimus Cardinalis Hieronymus Bonvisius, qui ab anno 1657 usque ad 1677 ecclesiam Lucensem rexit, Sancti corpus fere integrum in sua cathedrali repererit, alterutrum fatendum est, vel quod collegium Valentinum exiguam tantum illius partem ex Italia acceperit, vel quod sub nomine S. Reguli honoret transmissum corpus aut notabiles reliquias alicujus martyris a nostro diversi & e cryptis Romanis extracti. Lucæ apud moniales cœnobii Angelorum, & apud religiosos Ordinis Servorum beatæ Mariæ Virginis nonnullæ quoque Sancti nostri reliquiæ servantur, teste Franciotto pag. 527 & 563. Idem pag. 580 scribit, Presbyteros Congregationis Lucensis beatæ Virginis in ecclesia sua venerari unum e Sancti dentibus & frustum maxillæ ejus: sed hoc grande esse non potest, si, ut affirmat Florentinius, ex Actis visitationis certum est, quod a Sancti ossibus, in cathedrali servatis, pro humani corporis integritate vix aliquæ particulæ deficere possint.
[Annotata]
* al. maritima
* apud Baron. sibi qui
* i. e. tradidi
* i. e. hora
* i. e. seu
* i. e. ad viam
* i. e. de prædiis canonicorum
§ II. Antiquitas & fides Actorum examinatur: notantur, quæ in iis falsa aut suspecta; his accensetur miraculum corporis, abscissum caput gestantis.
[Sancti Acta ante seculum 10 scripta non sunt:] Non dubito, quin Acta S. Reguli, quæ ex nescio quo codice bibliothecæ Vaticanæ descripta ante me habeo, illa ipsa sint, de quibus Baronius loquitur in Notis ad Sancti annuntiationem: etenim non modo quatuor versus Bedæ supposititii Septembris Regulus &c., sed verba etiam illos proxime præcedentia, quæ supra num. 4 invenies, in Actis nostris & in iis, quæ Baronius vidit, eadem plane sunt. Nunc lectorem remitto ad observationes Florentinii eodem numero 4 a me transcriptas. Illis expensis facile concedet, Acta a Baronio visa & consequenter ea etiam, quorum apographum habeo, ex Lucensis ecclesiæ cathedralis archivis defluxisse, eorumdemque scriptorem ex Ms. Wandelberti Martyrologio ibidem asservato (quod Bedæ esse putavit) istos versus accepisse, a clericorum forte aliquo immutatos & Sancto nostro adaptatos. Hinc sequitur, ut auctor Actorum junior sit non tantum Wandelberto, sed etiam ipsius Martyrologio apographo Lucensi, quod depravatum exstat in codice ante quingentos annos exarato, uti affirmat laudatus Florentinius, qui post medium seculi XVII scripsit. At licet codex iste vetustior sit, quam Florentinius judicarit, antiquitate tamen seculum X non multum excedere potest; nam 58 dumtaxat ante illud annis Wandelbertus Martyrologium suum conscripsit, quemadmodum ostendit Bollandus tomo 1 Januarii in Præfatione pag. LII. Itaque vix credibile est, quæ mihi præ manibus sunt Acta S. Reguli, dicto codice recentiora, vetustate superare seculum X; cujus inter initium & annum sancti Martyris emortualem plus quam tria secula cum dimidio intercedunt.
[16] [vetustiora exciderunt; saltem Lucæ in archivis cathedralis non exstant:] Antiquiora S. Reguli Acta, ut patebit ex dicendis num. 20, olim quidem exstiterunt; sed quæ nunc excidisse existimo. Certe non servantur in archivis ecclesiæ cathedralis Lucensis, uti nos docent Florentinii litteræ, Luca XVII Septembris anno 1664 ad Papebrochium missæ; quarum fragmentum ad hunc diem sepositum ita incipit: Canonici cathedralis Lucensis ecclesiæ, penes quos jacet corpus S. Reguli, optarent de eo aliquid vetustioris notitiæ, si penes vos sit, quam quod exstat in eorum libris Passionariis. Epistola ita concluditur: Præter nostra de Sancto monumenta, ex quibus aliqua nos excerpere memini, siquid vetustius aliunde penes vos esset, indicare dignetur humanitas tua. Sancti Vitam vetustiorem non habemus quam eam, de cujus antiquitate jam actum est, & in cujus fine leguntur quatuor carmina ex corrupto Wandelberti Martyrologio Lucensi descripta, & Bedæ male attributa: quæ pariter, inquit idem Florentinius citatus num. 4, iisdem verbis scripta leguntur ad calcem Vitæ seu Passionalis S. Reguli in uno ex magnis hœdinis codicibus Passionalibus canonicorum Lucensium.
[17] Licet biographus a morte Sancti, cujus gesta describit, [recentiorum auctor aliqua ex suo ingenio] plurium seculorum intervallo sit disjunctus, non ideo tamen fides ei abroganda est, si prudenter credi possit, quod a se vel ab alio conficta non obtrudat. In S. Reguli Actis, quæ ejus vitam & corporis translationem enarrant, & multis seculis, ut jam ostensum est, post ejusdem martyrium conscripta sunt, duæ tantum res occurrunt ad Sanctum propius spectantes, quas ex auctoris ingenio profectas esse affirmare ausim. Altera est, quod Totilam, sub quo Sanctus passus est, in pugna contra Narsetem gladio cæsum esse dicat, quia S. Regulus prophetico ore cum suis dapibus prædixerat periturum. Procopius lib. 4 de bello Gothico cap. 32 Totilam lancea transfossum scribit; aliorum etiam narrationem adfert, secundum quam sagitta confixus fuerit. Verba autem, ob quæ sanctum Martyrem prophetam facit, ea sunt, quibus regiis ministris respondisse narratur: Ad illum ire paratus sum, qui servis suis æternas epulas præparare dignatur. Totilam certe cum suis pastionibus respuo, quod cum perituris dapibus est ipse perfidus periturus. Antithesim hic agnosco, qua æternæ æterni Regis epulæ opponuntur perituris perituri regis dapibus, ad quas Sanctus forte invitatus erat; non vero ullam prædictionem propheticam de morte Totilæ, quem decem fere annis post S. Reguli martyrium regnasse patebit ex dicendis a num. 46. Res altera, quam omnium forte primus asseruit, est, quod Sancti corpus Lucam portatum fuerit e vicinia Populonii. Id falsum esse evici paragrapho præcedente num. 7. Ibidem num. 6 verba dedi, quibus biographus suam translationis narrationem exorditur: reliqua non edam ob rationes, quæ adferentur in fine hujus Commentarii.
[18] Fidem etiam non merentur, quæ biographus refert de puella hircos, [& vulgi traditione falsa aut suspecta refert: his miro modo narratam] vel ut ego credere malim, capras pascente, quæ sanctum Martyrem Totilæ ministris prodidit, ideoque hunc sexui feminino tam infensum reddidit, ut nulla olim mulierum in ejus templo dormire, imo ne quidem juxta illud transire ausa fuerit. Sed hæc Vitæ auctor non commentus est: addit enim ita esse in auribus plebis vulgatum, quæ nimium credula ineptas de Sanctis fabulas circumferre solet. Ex populari traditione forte etiam accepit, quod mirabili Sancti sepulturæ subjungit, nimirum neminem circa ejus ecclesiam equitare vel venari potuisse, quin ipsi aliquid impedimenti obvenerit. Quæ narrat contigisse, postquam carnifices Sancto caput abscidissent, merito etiam suspecta haberi possunt. Sunt autem hæc: S. Regulus caput manibus acceptum a loco, ubi amputatum fuerat, gestat usque ad lignum quoddam duobus inde stadiis distans: ligno insidet usque ad adventum SS. Cerbonii & Felicis, quibus angelus ejus martyrium annuntiarat: hi Sanctum alloquuntur & ab eo petunt, ut surgat & pergat ad locum, ubi sepeliri velit: mox truncum corpus iterum se in pedes erigit, & cum capite progreditur, quantum est jactus lapidis: tandem illud a SS. Cerbonio & Felice terræ mandatur, in qua gradum stiterat.
[19] Licet prodigiosam illam capitis gestationem biographus forte vestiverit aliquibus adjunctis, [gestationem abscissi capitis annumeramus:] ut mirabilior appareret; ipsam tamen miraculi substantiam scripto prior non vulgavit. Præcessit quatuor versuum sæpe memoratorum auctor, quem ille sub nomine Bedæ citavit. Diximus eos legi in depravato Wandelberti Martyrologio, quod Lucæ exstat in codice, quem Florentinius inspexit & ante 500 annos scriptum fuisse judicavit. Sed dicti Martyrologii corruptor, qui intelligi potest sex integris seculis post Sancti martyrium versus istos composuisse, secura fide dignus non est: quia capitis gestatio ab illo asserta vetustiore testimonio non confirmatur. Duplicia mox Acta S. Cerbonii proferentur, quorum scriptores & biographo nostro & versuum auctore, ut putamus, antiquiores de S. Reguli martyrio & sepultura agunt: at de dicto miraculo nullam mentionem faciunt. Hinc suspicio esse potest, illud ex erronea vulgi opinione originem suam traxisse. Sancti Martyres capite minuti sæpe olim pingebantur aut sculpebantur, quemadmodum S. Regulus exhibetur in imagine, Vitæ ejus præposita apud Franciottum pag. 178, videlicet erecto corpore & capite intra manus ante pectus sublato. Imagines ita pictæ vel sculptæ ad exprimendum mortis genus rude vulgus facile inducere potuerunt, ut crederet id, quod oculorum sensus menti primo suggerebat, nimirum martyres, quos in illis intuebatur, ambulasse abscissum caput ante pectus ferentes: Potuit hoc, inquit Papebrochius tomo VI Maii pag. 38, semel iterumque revera contigisse; sed agnito semel illo, quod tam multos in errorem induxit, fallaci principio; de nullo sancto potest prudenter credi, cujus Acta non sint omnino sincerissima: qualia certe non sunt, quæ S. Regulum caput suum gestasse narrant. Ibidem ex S. Chrysostomo rationem aliquam subjungit, in qua fundatur modus sic pingendi martyres capite truncatos. Legi etiam possunt, quæ habet tom. III Aprilis pag. 106, ubi & de aliis agit erroribus popularibus, quibus pictarum sculptarumve imaginum monumenta occasionem præbuerunt.
[20] [cetera, quia sufficiente auctoritate suffulciuntur, mihi videntur.] Quæ Vitæ auctor ex suo ingenio vel ex vulgi traditione falsa aut parum credibilia de S. Regulo scripsit, jam ob oculos posita sunt. Quid de ceteris statuendum sit, ex sequentibus intellige. Nostris antiquiora de sancto Martyre Acta extitisse testatur auctor Vitæ S. Cerbonii episcopi Populoniensis, quam Nicolaus Coletus tomo 3 Italiæ sacræ Ughelli col. 703 inseruit, quamque ipse scriptam fuisse putat ante tempora Caroli Magni. Licet hæc sua Coletum forte fallat opinio, credimus tamen vetustum esse monumentum illud, cujus S. Cerbonii Acta meminerunt, dum S. Reguli martyrium & sepulturam his verbis perstringunt: Illo namque in tempore Totila rex perfidus crudeli examinatione cum satellitibus suis Gothis Italiam devastabat: beatum vero Regulum, sicut in Digestis suis legitur, capitali extraxit * sententia. Cerbonius vero & Felix sanctissimi episcopi cadaver sui Magistri & archiepiscopi mirifice sepelierunt. Quæ ad S. Reguli vitam in Africa & in exsilio actam pertinent, martyrio ejus præmittuntur in iisdem S. Cerbonii Actis. Altera hujus Acta servamus, quæ, ut in fronte nostri apographi notatur, exstant in codice 6453 bibliothecæ Vaticanæ, quæque Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2 lib. 3 cap. 43 num. 7 nondum typis vulgata esse affirmat. In his, si rem ipsam spectes, eadem de Sancto nostro referuntur, quæ in Vita S. Cerbonii a Coleto edita. Quia vero hujus auctor citat antiquius de S. Regulo instrumentum, quod Digesta appellat, haud dubie ex illo accepta sunt, quæ de sancto Martyre narrat tam ipse, quam alter, qui S. Cerbonii ejus discipuli gesta nondum in lucem edita conscripsit. Sed præcipua rerum omnium capita, quæ uterque de S. Regulo refert, etiam in hujus Actis recentioribus leguntur: igitur ea, in quibus hæc cum illis concordant, fidem merentur, utpote ex eodem vetustiore monumento hausta.
[21] An instrumentum illud, cujus meminit biographus noster, [prudenter credibilia: rationes, ob quas Sancti Acta integra non dabuntur.] dum Sancti martyrium secundo enarrare incipit ab his verbis, Quocirca prout in Gestis invenimus, declaramus, idem sit cum illo, quod citatur in Actis S. Cerbonii editis, manifestum mihi non est. In narratione, quæ allatis verbis proxime subjungitur & num. 28 adferetur, sinceritas & alia, quæ historiæ fidem conciliant, mihi magis elucere videntur, ut & instrumenti antiquitas & biographi in transcribendo fidelitas mihi minus suspecta sit. Prudenter igitur credi potest martyrii descriptio, cui præmittitur, Quocirca prout in Gestis &c., uti & illa, quæ in utraque S. Cerbonii Vita leguntur. Sed quid sentiendum de iis, quæ biographus noster de S. Regulo narrat, & in ejus discipuli Actis non inveniuntur? Quæ falsa & suspecta ex suo ille ingenio & traditione populari historiæ suæ immiscuit, jam supra lectori proposita sunt. Cetera, si sano sensu intelligantur, pro fictitiis habenda non sunt, quia modo satis credibili referuntur, & fere non sunt nisi quædam adjuncta non aliena a rebus, in utraque S. Cerbonii Vita enarratis. Harum veritatem si admiseris, illorum verisimilitudinem non recte negabis. Dicta hactenus de rebus & its, quæ res circumstant, ita intelligenda sunt, ut non extendantur ad allocutiones, quas a Sancto, ejus sociis & Arianis factas esse scribit biographus. Non nego quidem eos locutos fuisse; sed credibile non est, quod usi fuerint iis verbis, quibus loquentes inducuntur. Cum autem sermones, quos illis biographus attribuit, valde prolixi sint, cumque narrationi suæ plurimos sacræ Scripturæ textus intrudat, atque insuper, ut ceteras ejus evagationes sileam, etiam describat congressum Totilæ cum S. Benedicto, aliaque non pauca de regis istius factis & morte commemoret ab instituto plane aliena; ego quam scripsit de S. Regulo historiam, licet ex parte fide dignam, ut jam ostendi, edendam non censui nisi longioribus digressionibus interpolationibusque resectis, quæ sine fastidio legi non possent. Illud autem fideliter præstabo, nil prætermissurus, quod ad Sancti vitam quoquomodo spectet. Dein ex utrisque discipuli ejus Actis ea subjungam, quæ biographi nostri historiam plurimum confirmant. Ex aliis etiam auctoribus aliqua adferentur, quæ in hactenus memoratis instrumentis non reperiuntur. Paragraphus sequens nihil fere nisi nudam illorum narrationem continebit, cujus contextus historicus ne interrumperetur, in paragraphos 4 & 5 reservavi observationes & discussiones quæstionum, quibus vel materiem vel occasionem præbent ea, quæ nunc transcribere aggredior.
[Annotata]
* l. extinxit
§ III. Sancti Acta, longioribus interpolationibus resectis; aliqua ad ejus vitam spectantia ex aliis instrumentis.
[Solicitudo Sancti pro grege, certamina cum Arianis; qui eum indignis modis vexant,] Sancti Vitam, præmisso verboso Prologo, in quo nil notatu dignum adfert, ita exorditur biographus: Beatissimus igitur Regulus, sicut viri eruditissimi tradiderunt, cum per Africam archiepiscopali celebraretur culmine sublimatus, & Catholica fide commissam sibi gubernaret ecclesiam, cœpit ipsius * Arrianorum fons veneno pestifero toxicoque manare. Docebat namque idem præcipuus Pastor sibi attributum populum, quomodo Dei Filius &c. Inserit hic Ecclesiæ doctrinam Arianorum erroribus oppositam, ad cujus fidem Sanctus plebem hortatus fuerit. Mox Arianos introducit se ejus prædicationi opponentes, fidelem populum pervertentes; quorum etiam hæretica dogmata allegat. Tandem ita pergit: Tunc beatus Regulus, pater Africæ & Domini athleta improborum facinus prohibendo cœpit corripere & fortiter repugnare, quatenus Dei populum a satanæ dominatione liberaret, & suo Creatori, prout decebat, restauraret. At vero illi, quos prædicta hæresis commaculaverat, in tanta furoris face contra eumdem Dei Famulum exarserunt, ut non solum se ab errore nollent compescere; verum etiam verba Dei ab eodem audire non dignabantur: insuper minas mortis in eum jaculabantur… Igitur illi, qui prædicatione beati Reguli fuerant offensi, cœperunt infaustis jaculis vulnerari; dum projectis boni Pastoris monitis sese Arrianorum tradiderunt insaniæ: nimirum itaque insidiantes ei a suis eum finibus expellere conati sunt.
[23] [& ad voluntarium exsilium cogunt: clero fugæ consilium proponit; cum sociis,] Interea beatus Archiepiscopus tantum scelus ab Arrianorum auctoribus propaginatum * considerans, seque etiam sua repugnatione nihil proficere, … convocatis … aliquantis ex proprio clero, sic eos benigna alloquitur voce: Fratres & comparticipes fidei Catholicæ, in quantum persecutio contra nos malorum increverit, bene videtis: hac igitur relicta terra cum pessimis hominibus, in aliam ad serviendum Deo pergamus. Sequuntur textus & exempla e sacris Litteris desumpta, quibus sanctus Præsul congregato clero ostenderit, se licite, rebelli grege relicto, in alias terras migrare. Mox subdit: Talibus denique atque aliis multis ad medium ductis exemplis, cœperunt quidam suorum dicere, se quocumque vellet ire, paratos sequi, magis cum illo cupientes mori, quam sine illo vivere… Tunc S. Regulus in orationem se cum suis discipulis dedit orans ac dicens: Domine Jesu Christe, Fili Dei omnipotentis … tu nobiscum semper esse digneris, & locum nobis præparare opportunum, & nostros in viam pacis dirigere pedes, ut servire ac quiete semper tibi famulari possimus, qui cum coæterno Deo Patre &c. Cumque responsum fuisset, Amen; sanctus idem Regulus relinquens rura accolis, propriaque dimissa sede, duobus episcopis comitibus & tribus presbyteris, duobusque diaconibus, Tusciæ terram pacificus novusque hospes pedibus attigit. Hoc & præcedente numero comprehensa, quæ paucis lineis absolvi potuissent, textibus sacris & longis interpolationibus adeo amplificata sunt, ut tres fere folii paginas in apographo nostro impleant.
[24] Narrationem suam ita prosequitur biographus: Et quia Sanctis in hoc sæculo non desunt tentationis certamina, [tempestate precibus sedata, in Tusciam appellit, ubi solitariam vitam ducit:] dum Tusciæ partes peteret, ventosis in fluctibus surrexit furibunda tempestas; contra quam nautica se succinxit solito turba paratu: cœperant enim alta mugire tonitrua, fulguraque micare, cæli quoque facies aëris nubibus permutari, marinus fragor furoris sui fluctus ostendere. Omnium animos in navi terror invasit, & usque ad desperationis pene voraginem traxit. Solam vero beati Reguli mentem terror non potuit in desperationis barathrum immergere, quia erat confidens Domini de pietate sui. Positis autem genibus, mundi deprecatus est Conditorem, ut inter tremulas undas navis ejus fieret gubernator, & a tanto periculo suos exules liberaret: cujus orationem protinus desiderabilis est sequutus effectus. Pelago enim data est stellifera concordia cæli, ita ut nubila metuenda ipsum desererent, & mare prosperis flatibus mansuetudinem pristinam retineret: factumque est in illo aquarum spatio, ut mare pacificum fieret, & nautarum animus ab ingenti salvaretur timore. Egressus igitur ex pelagi fluctibus, elegit eremitico vivere tramite, & remotis finibus loco congruo latitare: quo dum a seculi istius vanitate viveret sequestratus, ferarum, multorumque animalium honorabatur quotidie famulatu.
[25] Et cum multa per eum Christus in eodem loco signa facere dignaretur, [a puella Totilæ ministris proditur; ejus martyrium:] fama eum Totilæ regi perfido nunciavit: qui mittens ex obsequio S. Regulum sibi accersiri præcepit. Missi quidam juvenes ad ejus hospitium pervenerunt: sed ipsum sedentem atque legentem, dum tribus ante eum vicibus transissent, videre minime potuerunt. Erat autem non longe puella bestias & hircos pascens, quæ egregium Virum sævis carnificibus indicavit; quæ futuris mulieribus atque hircis non modicum præbuit detrimentum. Nulla sane mulierum in ejus aula sanctissima sopore modico manere præsumat aut refecta poterit inveniri: quia in auribus plebis vulgatum est, non audere quamlibet mulierem in ejus domo temeraria præsumptione quiescere, nec juxta ecclesiam ejus licitum esse transire, agente Domino per servum suum Regulum. Videntes autem eum ministri, qui a rege fuerant destinati, hortati sunt, ut ad regem pergeret, ne, si contemneret, pœnis gravissimis puniretur. Quibus ille respondit: Implere quod Totila jussit, despicio, quod Christi, æterni Regis Filii, præcepta conservo: ad illum ire paratus sum, qui servis suis æternas epulas præparare dignatur: Totilam certe cum suis pastionibus respuo; quod cum perituris dapibus est ipse perfidus periturus. Hæc audientes carnifices vitam illius capitali extinxere sententia: cujus caput juxta fontem putantes pro nihilo jactaverunt.
[26] Sed ut ostenderet Dominus, quibus meritis fuerit honorandus, [resectum caput manibus gestat: sepelitur a SS. Cerbonio & Felice, ab angelo monitis:] caput suum, quod miseri carnifices absciderunt, suis manibus levans duobus stadiis ipso, pro quo passus est, faciente, portavit; & resedit super quoddam lignum acsi sævorum gladio non fuisset occisus. Angelus autem Domini apparuit duobus ejus coëpiscopis Felici & Carbonio * eisque interfectionem beati Præsulis annuntiavit, dicens: Pontifex vester interfectus est. Et cum hoc dixisset, ab oculis eorum evanuit. Illi vero Spiritu sancto ductore perrexerunt, sedentemque eum invenerunt, ubi, priusquam decollatus esset, sedisse compertus est: qui de morte illius contristati, sed de vitæ perpetuitate gaudentes, dixerunt: Cur nos a tuo consortio segregasti, sanctissime Pater? Tecum profundos transivimus gurgites &c. Hi & alii SS. Cerbonio & Felici sermones attribuuntur, ex quibus pateat, quantum sui desiderium apud eos Sanctus reliquerit. Hunc denique illi ita alloquuntur: Surge, surge, sanctissime Pater, ut in loco voluntatis tuæ valeamus tuum sepelire cadaver. Mox erectus caput ferens in manibus, quantum jactus est lapidis, requievit traditus sepulturæ.
[27] [carnifices puniti, miracula ad Sancti sepulcrum; templum ei erectum; fidelium concursus.] Occisores vero strangulati sunt a dæmone. Unus evasit cum puella hircorum custode; qui vociferantes ubique clamabant: O serve Dei Regule! Cur nos vinctos cathenis ducis? Qui cum ligarentur, rumpebant vincula & currebant ad sepulchrum: qui venientes ad locum salvi facti sunt, & retulerunt omnia, quæ gesta fuerant. Illi autem homines videntes miracula, quæ per illum fiebant, ædificaverunt ei domum. Unde factum est, ut usque nunc non audeat residens quis equo circa ejusdem Martyris transire ecclesiam; nec venator in ejus fines feras insequi potest, quod non ei impedimentum eveniat. Sed & multa alia operatur Deus per eumdem laudabilem Martyrem suum: & ex longinquo audientes ejus miracula plurimi adveniunt; quorum languentes sua vota solventes beneficia multa suscipiunt. Passus & sepultus est Calendarum die Septembris; cujus honorifice est celebranda festivitas. Multi invalidi expectant ejus beneficia, ut valentes fiant.
[28] [Altera martyrii narratio ex antiquiore instrumento accepta:] Illud præterea in præsenti nobis commemorandum videtur, qualiter omnipotens Deus post transitum beati Reguli archiepiscopi vindictam in crudeli & impio rege Totila operatus sit: non enim decet, ut nos scientes mira facta, quæ Dominus in suis & pro suis Sanctis operari dignatus est, saltem aliqua opportune non enarremus… Quocirca prout in Gestis invenimus, declaramus. Tempore quo Justinianus imperator hominibus laudabilis in Constantinopolitanis habitans partibus Romanum tenebat imperium, Baduilas, qui alio nomine Totila nuncupabatur, rex videlicet Gothorum undique congregato exercitu totam magna cum ferocitate invasit Italiam. Nam multas ibidem ecclesias destruxit, multosque Christianos impie trucidavit. Deprædationes etiam usquequaque & captivationes faciens, castella domusque multas exussit ac diruit. Interea dum in maritimis esset finibus inter Populoniensem comitatum *, qui videlicet in partibus Tusciæ est constitutus, audivit, quod beatus Regulus archiepiscopus Africæ in illis eremiticam ducens vitam habitaret finibus. Misso itaque nuacio, ut ad sub omni celeritate veniret, mandavit. Qui cum ejus præceptis parere noluisset, ad eum venire contempsit. Quo audito, tyrannus ira repletus capitalem cædem, sicut superius dictum est, jussit inferri sancto Pontifici: quam lætus pro Christo suscepit, & cælestem januam securus intravit.
[29] [SS. Benedicti & Reguli prædictiones de morte regis Totilæ.] Verum egit hoc Totila non impune, quod, ut sequens lectio edocebit, ipse postea turpiter vitam finivit. Per idem tempus nimia crudelitate ac ferocitate succensus iter faciens per Campaniam ad beati viri Benedicti, qui tunc temporis vivens erat in corpore, cœnobium venit. Quem audiens prophetiæ spiritum habere, probare conatus est, an verum esset. Inseritur hic tota historia congreßus Totilæ cum S. Benedicto: mox varia ejusdem regis gesta & itinera recensentur: tandem pervenitur ad pugnam Gothos inter & Romanos sub duce Narsete commissam, in qua Totilas interfectus fuit anno decimo post habitum colloquium cum S. Benedicto, qui illum novem annis regnaturum & decimo moriturum prædixerat. Cæde Gothorum regis enarrata, subditur: Sicque factum est, ut qui sanctum Dei Regulum gladio interfici fecerat, ipse quoque gladio interficeretur… Non enim præterire poterat, ut non ipse Totila periret, quia S. Regulus prophetico ore cum suis dapibus prædixerat periturum. Vult nimirum biographus, uti mortis annum a S. Benedicto, ita & a S. Regulo mortis genus prænuntiatum fuisse. Deinde post varias antitheses, quibus Sancti Martyris & Gothorum regis facta & mors inter se opponuntur, sequitur translationis historia, cujus initium dedi num. 6. Ratio, cur eam non edendam judicem, dabitur num. 54.
[30] Nunc accipe initium Vitæ S. Cerbonii ineditæ, de qua num. 20 sermo fuit: [Sancti Vita brevior ex Actis S. Cerbonii] Tempore, quo Ariana hæresis in toto mundo pullularet, maximeque apud gentem Guandalorum, quæ Africanam gentem devastabat, quæ eamdem quasi pro divinitate excolebat; erat beatus Regulus archiepiscopus in eadem regione, qui gratia sancti Spiritus afflatus prædicare cœperat populum, ut ab hac hæresi se sequestraret, & Christi Dei Filium, qui est verus Deus, totis nisibus coleret. Sed dum prædicatio ejus casso labore deficeret, cœpit ipse sanctus Regulus anxie dolere, quoniam gens illa cotidie famulos Christi laniabant. Illis vero diebus veniens pater beati Cerbonii, cum videret ipsum Dei Sacerdotem miraculis coruscantem, & sanam doctrinam, quæ de Domino Jesu Christo erat, omnibus prædicantem, commendavit eum beato Regulo, ut eum doceret Christi doctrinam, quatenus divini cultus sacras Litteras disceret. Tunc beatus Regulus docuit beatum Cerbonium omnes sacras Scripturas, & effectus est ejus discipulus. Sed dum cerneret beatus Regulus insaniam pravitatis hæreticæ, relicta sede, qua sacerdotes alios beabat, ascitis sibi beato Cerbonio & Felice duobus episcopis, quos ipse sacraverat, pelagi tramitem, celoce sibi injuncta, cum tribus presbyteris & duobus diaconibus aliisque sociis commeantibus, marinis fluctibus iter arripuit. Hæc periodus valde contorta est, & ab exscribente forte corrupta.
[31] Sed dum alta pelagi peragrarent, marinus fragor est perturbatus, [ineditis, a quibus vix differunt altera ejusdem Acta, a Coleto vulgata:] & valida tempestas contra eos surrexit, & omnes in perturbationes dejecit: solummodo beatum Regulum nihil perterruit, quia erat fisus de pietate Domini sui. Deprecatus est namque Dominum, cui pure deserviebat, cui cuncta obediunt, ut intra procellas ejus navis fieret gubernator. Cujus omnipotens Deus statim preces audivit; mare vero pacificum extitit & suos servos quietos abire præcepit. Sed dum Romuleos contingeret fines, sequestratus a sociis cœpit heremiticam vitam ducere, & a Felice famulatum habere. Qui dum hæc perageret, & multa in eodem loco signa faceret, a quibusdam relatum est Totilæ perfido regi: qui misit suos executores, & præcepit ut ad eum pergeret, &, si contemneret, capitalem subiret sententiam. Cujus mox dicti verba compleverunt. Sed beatus Cerbonius & Felix ejus corpusculum sepulturæ tradiderunt. Post mortem vero Antistitis sui cœpit beatus Cerbonius omnes populos docere in eisdem partibus commorantes, monens eos, ut in orationibus & vigiliis, in jejuniis & eleemosynis consisterent, quemadmodum ipse beatus Pontifex consuetus erat agere. Eadem fere omnia habentur in alteris Actis S. Cerbonii. Unum ex his decerpo, quod alibi clare non exprimitur, nimirum S. Regulum, uti fugæ, ita & vitæ solitariæ socios habuisse Cerbonium & Felicem: Venientes autem tres sancti Exsules in Romuleis finibus congruum locum sibi vendicaverunt, quatenus optimo omnipotenti Deo, sequestratis omnibus, eremiticam duxerunt * vitam. Cetera non transcribo, tum quia legi possunt in Italia sacra Ughelli a Coleto aucta tom. 3 col. 703, tum etiam quia lectori minus grata esset earumdem rerum, etsi aliis verbis enarratarum, longa repetitio. Id tamen in memoriam hic revocare licet, quod Actorum typis vulgatorum scriptor, uti verba ejus num. 20 relata fidem faciunt, antiquiorem viderit S. Reguli Vitam. Hoc ejus testimonio, cujus falsitas, cum probari non possit, præsumi non debet, credibiliora redduntur quæ ipse, quæ auctor Vitæ S. Cerbonii ineditæ, & pleraque, quæ noster biographus de sancto Martyre litteris mandarunt. Sed hac super re jam satis disserui a numero 20.
[32] [alia citat instrumenta Augustinus Camaldulensis, ex quo nonnulla excerpantur:] Augustinus Florentinus, professione monachus Camaldulensis, anno 1567 Florentiæ edidit Vitam & miracula SS. Justi & Clementis, quibus etiam S. Reguli & aliorum cælitum Acta inseruit. Pagina 16 varia recenset monumenta Mss., ex quibus historiam suam omnem contexuit. Quamquam hæc in multis rebus mihi valde suspecta sit, aliqua tamen ad Sanctum spectantia ex ejusdem cap. 5 & 6 excerpere visum est, quia cum novis adjunctis narrantur, quæ forte in instrumentis invenit, quæ citat. Sunt autem hæc: Postremo B. Regulus cum Justo, Clemente atque Octaviano, cumque reliqua multitudine in portum Hetruriæ delati cum gratiarum actione appulere. Et ubi omnes egressi optata arena potiuntur, B. Archiepiscopus illis benedixit. Deinde in osculo sancto se invicem salutantes, quocumque eos divina vocabat providentia, divisa societate alii alia tenuere. B. Regulus Populoniæ fines cum Cerbonio ac Fœlice discipulis primum ingressus, mox in remoto nemore abditaque sylva eremiticam in Domino laudabiliter elegit vitam ducere. Ubi orationibus, vigiliis ac jejuniis vacans, demum senio confectus in prædicatione ac defensione Christianæ fidei martyrii coronam sibi expetivit Cal. Septembris ad Pontem (quod aiunt) Sacci. Namque ejus sanctitatis ac prædicationis fama ad aures impii Totilæ perlata, missis satellitibus capite in eremo truncatus est. S. Octavianus in suis Actis, quæ ad diem secundam hujus mensis examini subjicientur, etiam cum Justo & Clemente dicitur Sancto nostro ex Africa fugienti comitem se adjunxisse.
[33] [aliqua de Sancto apud recentiores leguntur manifesto falsa.] Sancti Reguli Vitam superiore seculo Italice descripserunt Cæsar Franciottus & Silvanus Razzius laudati num. XI & 13. De eo etiam præter multos alios agunt, quotquot fere de Sanctis scripserunt, qui illum ducem in exsilium secuti fuerunt, vel fuisse creduntur. Sed nihil proferunt, quod in allatis documentis non inveniatur. Aliquos tamen reperi, qui ex quo fonte, quod referunt, hauserint, ignoro. Qui Martyrologium Usuardi Florentinum auxit ad 2 Septembris in S. Octaviani elogio, scribit, hunc simul cum Sancto nostro Volaterras Tusciæ urbem advenisse. At ceteri passim omnes, qui dicunt illum fuisse socium S. Reguli ex Africana Arianorum persecutione profugi, affirmant, quod una cum Justo & Clemente Volaterras adierit; sanctus vero Regulus solitarium vitam ducturus cum Cerbonio & Felice substiterit in territorio Populoniensi, in quo etiam martyrii palmam fuit consecutus. Hæc postrema indubia sunt, uti patet ex allegatis instrumentis. Ab horum narratione & a veritate plane aliena etiam scribit Ludovicus Zacconi in Compendio Vitarum omnium Sanctorum, dum S. Regulum ex Africa Romam profectum esse ait ad Sanctorum reliquias ibi honorandas, eumque, cum Roma in Tusciam iter faceret, forte occurrisse Gothorum regi Totilæ, qui Sanctum, quod Christianus esset, jusserit occidi.
[Annotata]
* f. impius
* i.e. propagatum
* l. Cerbonio
* i.e. territorium
* f. ducerent
§ IV. Inquiritur tempus, quo Arianorum persecutio S. Regulum exsulare coëgit; qui verisimilius in Africa primæ sedis antistes fuit: refellitur Tillemontius ejus a grege absentiam subaccusans: fugæ & solitariæ vitæ socii.
[Quod Sanctus nec seculo quinto nec octavo,] Quæ variis ex documentis paragrapho præcedente collegimus æque firmam omnia fidem non merentur. Quæ falsa vel non verisimilia putamus, jam assignata sunt num. 17, 18, 19 & 33. Ex iis, quæ mihi credibilia videntur, aliqua ambigue, confuse & debitis nudata circumstantiis enarrantur, adeo ut dubitationibus & quæstionibus non levibus locum relinquant. Eas nunc discutere incipimus: ac primo quidem tempus inquiremus, quo Arianorum persecutio S. Regulum & socios ex Africa aufugere compulerit. Raphaël Volaterranus Commentariorum Urbanorum lib. 5 post medium, & ex eo Leander Albertus in Descriptione Italiæ editionis Coloniensis pag. 79 affirmant, Sanctum cum Justo, Clemente & Octaviano ex patria profugum in Tusciam appulisse, Leone III imperante. Papebrochius tomo 1 Junii pag. 438 typographi vitio ob rationes, quas ibidem adfert, tribuendum esse putat, quod apud Volaterranum numerus III irrepserit pro littera M, significante Magnum. Verum sive legas Leone III sive Leone M. imperante, ab errore ipsum non vindicabis: cum sanctus Exsul sub neutro in Etruriam venerit. Certum est S. Regulum passum fuisse sub Totila. Hic autem quoniam Gothorum in Italia regnum non suscepit ante annum 541, neque illud tenuit ultra annum 552; sancti Martyris exsilium nec differri potest ad seculum VIII, quo Leo III, cognomento Isaurus, imperavit; neque revocari ad persecutiones, quas Gensericus Wandalorum rex sub Leone M., istius nominis primo, id est intra annum 457 & 474 in Africa excitavit. Hæc in aperta luce ponentur numero sequente.
[35] Sanctus Gregorius Magnus lib. 2 Dialogorum cap. XI refert, [sed sexto ex Africa in Tusciam advenerit,] quod S. Cerbonius Totilæ jussu urso devorandus objectus fuerit; verum ope divina illæsus evaserit, bellua ad pedes ejus procumbente, eosdemque osculante. Cujus rei, subdit sanctus Pontifex, [ex ætate S. Cerbonii certum est:] hi, qui tunc præsentes fuerunt, adhuc nonnulli supersunt; eamque cum omni illic populo se vidisse testantur. Dein præscitam a Sancto mortem, mirabilemque ejus sepulturam ita narrare incipit: In ea namque Populonii ecclesia, cui præerat, sepulcrum sibi præparavit. Sed cum Langobardorum gens in Italiam veniens cuncta vastasset, ad insulam Ilvam recessit. Qui ingruente ægritudine ad mortem veniens, clericis suis sibique obsequentibus præcepit, dicens: In sepulcro meo, quod mihi præparavi Populonii me ponite. Cui illi cum dicerent: Corpus tuum illic qualiter reducere possumus, qui a Langobardis teneri loca eadem, & ubique eos illic discurrere scimus? Ipse respondit: Reducite me securi &c. Hæc e S. Pontificis, scriptoris coævi, narratione in rem nostram excerpsisse sufficit. Licet Papebrochius citatus neget, SS. Justum & Clementem una cum S. Regulo ex Africa fugisse, atque idem etiam de S. Octaviano haud dubie censuerit: apud omnes tamen certum est, quod SS. Cerbonius & Felix simul cum Sancto nostro in Tusciam extorres appulerint. Jam vero si S. Cerbonius Totilæ temporibus claruerit, sub quo S. Regulus martyrium consummavit; imo adhuc vixerit, quando Longobardi, qui anno 568 in Italiam irruperunt, in eas usque Etruriæ partes penetrarunt, ubi Populonium situm erat; nullum amplius relinquitur dubium, quin ipse & S. Regulus, quem ducem in exsilium secutus est, seculo VI in Tusciam adventarint. A vero itaque plurimum aberrarunt Raphaël Volaterranus & Leander Albertus citati. Ughellus in fœdum etiam lapsus est anachronismum. Tomo 1 Italiæ sacræ col. * 332 S. Justum in episcoporum Volaterranorum serie statuit ante Elpidium, quem synodo Romanæ sub Symmacho pontifice anno 502 habitæ interfuisse scribit; tomo autem 3 col. 784 S. Cerbonii vitam extendit usque ad X Octobris anni 573: & tamen utrumque præsulem eodem tempore simul cum S. Regulo ex Africa fugisse affirmat.
[36] [rationes adferuntur, cur eum non sub Gelimere, ut multi volunt,] Ex Vita S. Cerbonii inedita discimus, quod cum Felice & aliis sociis S. Regulum ex Arianorum persecutione profugum secutus fuerit, cum Wandali in Africa adhuc dominarentur. Eorum ibi regnum exstinctum fuit anno 534, quando ultimus gentis istius rex Gelimer a Belisario, imperatoris Justiniani duce, victus, captusque fuit & Constantinopolim in triumphum abductus. Unde consequitur, ut Sancti exsilium differi nequeat ultra dictum annum 534. Ad hoc usque tempus tres seculo VI Wandalorum in Africa reges fuerunt, Trasamundus, Hildericus, & qui anno 530, vel ut alii 531, hujus regnum invasit, Gelimer. Nullo modo verisimile est, Sanctum nostrum persecutioni se subduxisse, regnante Hilderico; hic enim orthodoxis præsulibus favit, & rei Catholicæ pacem libertatemque, quam Trasamundus ademerat, restituit. Augustinus Camaldulensis in Actis SS. Justi & Clementis, Franciottus in Vita S. Reguli pag. 179, Benedictus Falconcinius episcopus Arretinus apud Orlendium in Orbe sacro & profano parte 2 lib. 3 cap. 31 num. 9, & nonnulli alii existimant, persecutionem Arianorum contra Catholicos sub Gelimere recruduisse, atque in hac sanctum Præsulem nostrum & socios fugere compulsos fuisse. Verum cum apud antiquos scriptores non inveniam, Catholicos sub isto rege fidei causa ullam persecutionem passos fuisse, neque S. Regulus, ut in ejus Actis legitur, aliam ob rationem ab Arianis exagitatus fuerit, quam ob eorum hæreticam doctrinam impugnatam & Catholicam defensam; ego recentiorum assertioni acquiescere non possum, fide digno testimonio destitutæ. Lego quidem apud Procopium lib. 2 de bello Wandalico cap. 9, eum Arii placitis adhæsisse, & apud Victorem Tunnonensem in Chronico, multos nobilium Africæ ab eodem rege interemptos fuisse, quorum bona per fas & nefas postea diripiebat: sed an in illos sæviit, quod Orthodoxi essent? Credibilius mihi apparet, quod, sicut Hildericum solio deturbatum ejusque affines, ita & multos alios nobiles Afros illi faventes occiderit, ut regnum, quod invaserat, sibi stabiliret. Huic nostræ opinioni favet potius, quam obest auctius Hermanni Contracti Chronicon, a Christiano Urstisio Francofurti anno 1585 editum; quod ad annum 530 hæc habet: Geilamer regnum invadens in Catholicos & in omnes debacchatur, quos scilicet ab Hilderici partibus stare sciebat aut suspicabatur, nullo conditionis vel religionis facto discrimine. Confirmatur id ex eo, quod in Fastis sacris nullum martyrem, confessorem nullum reperire potuerim, qui notetur sub Gelimere pro Christi fide mortem vel exsilium tolerasse.
[37] Theodericus Ruinart in Historia persecutionis Wandalicæ parte 2 cap. XI num. 13, [sed sub Trasamundo in exsilium fugisse judicem,] S. Regulum cum sociis in Italiam fugisse asserit sub Hilderici decessore Trasamundo; sed quo circiter tempore id sub illo contigerit, non determinat. Norisius lib. 2 Historiæ Pelagianæ cap. 21 probat, Trasamundum anno 496 die XXIV Septembris Guntabundo fratri suo successisse, & XXVIII Maii anni 523 regno & vita defunctum fuisse, Mihi videtur nullum aptius tempus inveniri posse, ad quod Sancti & sociorum exsilium referatur, quam annus Trasamundi emortualis, vel proxime præcedentes. Rex ille Arianæ sectæ addictissimus, ut auctores coævi & ex his obvii Annalium scriptores referunt, impio edicto vetuerat, ne in episcoporum demortuorum locum alii ordinarentur; quod cum transgressi essent provinciæ Byzacenæ antistites, statim Catholicorum ecclesias claudi, & cunctos regni sui antistites exsilio mulctari jussit. Victor Tunnonensis in Chronico centum & viginti, alii multo plures sub tyranno illo e sedibus suis ejectos fuisse scribunt. Arianis contra Catholicos præsules omnia tum temporis impune licita fuisse, vel ex hoc solo satis intelligitur, quod ipsum Trasamundum quasi invitum adegerint ad S. Fulgentium episcopum Ruspensem rursus in exsilium mittendum, quem paulo ante ex illo revocarat, viri videndi & audiendi desiderio captus. Porro persecutio ista, paulo post initium seculi VI ob regii decreti transgressionem mota, continuata fuit usque ad Trasamundi obitum, vel certe sub finem vitæ ejus recruduit, uti ex auctoribus synchronis & coævis evincit laudatus Ruinartius num. 23. Nec modo vivens, sed etiam mortuus, quantum potuit, Catholicos oppressit; nam Victoris Tunnonensis Chronicon testatur, quod Hildericus fuerit sacramento a decessore suo Trasamundo obstrictus, ne Catholicis in regno suo aut ecclesias aperiret, aut privilegia restitueret. Hæc summatim commemorare placuit, ut lector intelligat, fidelium in Africa perversionem, incrementum hæresis Arianæ, hujus sectatorum effrænatam improbitatem, qua S. Regulum ob veræ fidei propugnationem vexare non cessarunt, donec tandem eum exsulare compulerint; ut, inquam, intelligat hæc & alia, quæ supra num. 22 in Sancti Actis narrantur, nullis melius congruere temporibus, quam quibus Trasamundus & sub eo Ariani Afros fideles ac præcipue antistites insectati fuerunt.
[38] [idque anno 523, regis hujus emortuali, vel proxime præcedentibus.] Nunc rationem accipe, cur Sancti nostri & sociorum exsilium differendum censeam ad annos, qui Trasamundi obitum proxime præcesserunt. In utraque Vita S. Cerbonii narratur, quod S. Regulo, alicujus in Africa ecclesiæ tunc antistiti, a patre traditus fuerit virtute & Litteris sacris imbuendus, neque in exsilium prius discesserit, quam postquam a Magistro suo episcopus ordinatus esset. Jam autem cum S. Regulus martyr obierit sub Totila anno 542, ut infra probabimus, sanctus vero Cerbonius etiam tum vixerit, quando Longobardi, anno 568 Italiam ingressi, Populonium usque excurrerant; utriusque Sancti exsilium retrahi non potest ad annos Trasamundi obitum remote præcedentes: major etenim, quam ut facile credi posset, utrique ætas concedenda esset, ut consideranti patebit. Hoc incommodum nos evitamus, qui illorum fugam in Italiam ad postremos vitæ Trasamundi annos differimus. Admißa verisimili Baronii, Ughelli tom. 3 Italiæ sacræ col. 784, aliorumque opinione, quæ annum 573 S. Cerbonii emortualem statuit, concedere quidem debebimus, eum, qui ante suum exsilium jam episcopus consecratus erat, 50 & amplius annis in Tuscia vixisse, & consequenter in senectute valde provecta ad vitam feliciorem transiisse: verum ejus Acta inedita, quorum initium transcripsi num. 30 & 31, hoc ipsum testantur sub finem: Erat namque miræ abstinentiæ, piis operibus pollens, suavis & modestus tam clero quam populo, usque ad decrepitam ætatem pertingens. In alteris ejus Actis, quæ exstant tom. 3 Italiæ sacræ Ughelli, a Nicolao Coleto auctæ, col. 708, hæc lego. Ad insulam, quæ Elba vocatur, propter crudelitatem Longobardorum recessit, ibique cum suis clericis latebram fovebat. Jam illi enim ætas decrepita advenerat, quæ illum usque ad finem vitæ protraxit. Fatemur etiam ex nostra sententia consequi, ut S. Regulus in senili ætate passus fuerit: nam si alicui in Africa ecclesiæ præfuerit, cum S. Cerbonius ejus fieret discipulus, neque prius exsulaverit, quam post collatum ipsi episcopatus Ordinem; satis commode intelligi non potest, quomodo ad Totilæ tempora vitam protaxerit, nisi dicatur senex fuisse, dum martyrium subiit. Si velis ipsi 80 circiter vitæ annos tribuere, non repugno: nam Augustinus Camaldulensis in Vita SS. Justi & Clementis cap. 6 de eo hæc scribit: Demum senio confectus in prædicatione ac defensione Christianæ fidei martyrii coronam sibi expetivit Cal. Septembris. Licet auctor mox nominatus in multis nullam fidem mereatur, malo tamen credere ipsum hic non aberrare, quam asserere S. Regulum cum sociis fugisse Arianorum persecutionem, sub Gelimere excitatam, de qua tota silet antiquitas.
[39] [Credibilius mihi videtur, S. Regulum in Africa non quidem nomine,] Auctores instrumentorum, quæ transcripsi paragrapho præcedente, atque his recentiores scriptores passim omnes Sanctum nostrum archiepiscopum vocant, si martyrologos excipias. Hi isto titulo rectius abstinuerunt, quem nemo ex præsulibus Africanæ ecclesiæ umquam gessit. Semper ipsis exosum fuit archiepiscopi nomen, quod seculi fastum ac dominationem magis, quam modestiam, Ecclesiæ ministris dignam, redolere videretur. Proscripsit illud anno 397 concilium Carthaginnense III, canone 26 decernens, Ut Primæ sedis episcopus non appelletur princeps sacerdotum, aut summus sacerdos, aut aliquid hujusmodi; sed tantum primæ sedis episcopus. Nec nomini invidia abstersa fuit seculo VI, quo Sanctus floruit; nam synodus Carthaginiensis sub Bonifacio anno 525 celebrata eamdem prohibitionem renovavit. Itaque archiepiscopi titulum S. Regulus in Africa non gessit; quem proinde rectius cum martyrologis episcopum agnominabis. Verum si non nomine, an ipsa re & dignitate archiepiscopus non fuit? Ut affirmem id vero propius accedere, sufficere mihi videntur, quæ nunc subjungo. In omnibus Africæ provinciis, Proconsulari excepta, antistes consecratione senior, in quacumque civitate resideret, episcopus primæ sedis erat. Quoniam vero persecutio contra Catholicos antistites non nisi cum morte Trasamundi finem habuit, plurimæ ecclesiæ suis pastoribus viduatæ fuerunt. Unde S. Regulus, qui, ut ex ante dictis necessario sequitur, multis annis in Africa episcopus fuit, facile in sua provincia præsulum senior esse potuit, & primæ sedis episcopatum gerere. In antiquissimis Sancti Actis, quæ exciderunt, hæc ejus super alios antistites præcellentia expressa forte fuit vocibus, apud Afros olim usitatis; sed quam junior auctor explicarit per notiorem in Italia archiepiscopi appellationem: qui titulus dein transierit in recentiorum biographorum scripta, quæ edita vel inedita hodie exstant.
[40] Præterea Cerbonius in Vita sua inedita dicitur cum Felice episcopus a Sancto nostro ordinatus fuisse: [sed re ipsa archiepiscopum fuisse, id est, primæ sedis antistitem.] unde rursum intelligitur, hunc primæ sedis antistitem fuisse; cujus erat episcopus in sua provincia consecrare. Verum, inquies, S. Regulus in suis Actis narratur convocatis aliquantis ex proprio clero suum fugiendi ex Africa consilium proposuisse: sed ex iisdem deduci potest, quod Cerbonius & Felix probabilius fuerint e numero convocatorum: non videntur igitur episcopi fuisse, quia erant ex proprio clero S. Reguli. Hoc argumentum, ut mihi videtur, parum urget: nam dici potest, biographum vocibus istis usum fuisse, ut iis comprehenderet omnes a Sancto advocatos tam episcopos quam presbyteros & diaconos: e quibus hi fuerint ex proprio ejus clero, ut episcopus erat, illi vero, ut erat episcopus primæ sedis; cujus jurisdictioni, quæ sine aliquo proprietatis jure intelligi non potest, Decreta Nicæna sive inferioris gradus clericos, sive ipsos episcopos, qui sunt ex clero supremi gradus, apertissime commiserunt. Verba sunt Concilii Africani can. 238 apud Thomassinum de Vetere & nova Ecclesiæ disciplina parte 1 lib. 1 cap. 41 num. 18. Itaque ex eo, quod Cerbonius & Felix fuerint e clero convocato, inferri nequit, eos episcopos non fuisse; quam dignitatem ecclesiasticam illis tribuunt non modo S. Reguli & utraque S. Cerbonii Vita, verum etiam omnes passim recentiores biographi constanti traditioni acquiescentes. Neque ab hac ideo recedendum puto, quia nusquam determinatur ecclesia, quam in Africa rexerint. Non solum res gestæ, sed etiam ipsa nomina prorsus ignota sunt plerorumque antistitum, qui sub Trasamundo in Sardinia, Italia & alibi exsularunt. Ex iis vero, quorum nomina exprimuntur, plures sunt, de quibus nescitur, quam cathedram tenuerint, ut videre est apud laudatum Ruinartium a num. XI. Quidni his accenseantur Cerbonius & Felix; quos, licet incertarum sedium, episcopus tamen ubique fere nominatos invenies. Quidni etiam credere liceat S. Regulum primæ sedis antistitem fuisse, qui illis episcopatus ordinem contulisse legitur in Vita S. Cerbonii inedita, quique in omnibus instrumentis de quibus hactenus mentionem feci, archiepiscopi titulo donatur. Hæc inter duo sunt, quorum scriptores num. 20 & 28 testantur se aliqua ad S. Reguli martyrium spectantia producere ex vetustioribus ipsius Actis. Si his illi usi fuerint, cur potius credendi sunt archiepiscopi titulum de suo adjecisse, quam per hunc explicare voluisse id, quod revera legerunt, nimirum quod Sanctus primæ sedis episcopatum gesserit, qui solo nomine, non re, ab archiepiscopatu differt.
[41] [Ab omni culpæ suspicione liberatur Sancti absentia a suo grege, ostenditurque] Tillemontius in Monumentis ecclesiasticis tom. 16 pag. 610 difficultatem aliquam lectori expendendam proponit, quam ipsi creavit sancti nostri Præsulis commoratio in Tuscia post mortem Trasamundi. Nihil, inquit, ipsi impedimento fuit, quo minus potuerit in Africam reverti sub Hilderico, qui pacem rei Catholicæ ibidem restituit: intellectu difficile est, quid ipsum solverit ab obligatione redeundi ad suam sedem Hæc objectio nos non magis ferit, quam illos, qui Sancti exsilium differunt ad tempora Gelimeris. Nam si ad cathedram suam reverti debuerit sub Hilderico, debuit etiam illo circiter octo annorum spatio, quo vixit post Gelimerem regno exutum atque Africam a Justiniano imperatore recuperatam, sub quo veræ in ea religionis status felicior fuit, quam sub ullo Wandalorum rege. Verum sive sub Justiniano post Africam imperio subjectam, sive sub Hilderico, sive sub utroque S. Regulus redire potuerit, mea sententia est, ipsum in exsilio commorantem solutum fuisse eo vinculo, quo episcopi suis ecclesiis alligantur, & consequenter ad sedem suam redire non debuisse. Intellectu quidem difficile id esse ait Tillemontius: sed nos hoc facile probabimus, idque argumentis non longe quæsitis, sed ex ipsa Sancti Vita depromptis. Ex ea imprimis habemus, quod episcopatu se absolute abdicare voluerit, non vero ad aliquod tempus persecutioni se subducere: nam ad clerum congregatum dixisse narratur, se, sede sua relicta, in alias terras secedere velle ad serviendum Deo; dein Dominum orasse, ut dignaretur sibi & sociis opportunum locum præparare, & in viam pacis dirigere pedes, ut secure ac quiete semper famulari ipsi possent. Mox subjungitur, quod Sanctus relinquens rura accolis, propriaque dimissa sede, mari se commiserit, & magnam tempestatem eluctatus, in Tusciam appulerit; ubi elegit eremitico vivere tramite. Ex quibus liquet, quod sanctus Præsul, cum in voluntarium exsilium abiret, episcopatu se abdicarit, tranquillioris & sanctioris vitæ in remota solitudine agendæ desiderio incensus.
[42] [contra Tillemontium facile intelligi posse, quod solutus fuerit] Verum an abdicatione ista ab ecclesia sibi desponsata ita divellere se potuit, ut nexus sublatus fuerit, quo antea illi adstringebatur? De nexus istius solutione dubitandum non est, si episcopatu cesserit justa de causa & cessionem approbarint illi, quos consuluisse satis erat. Sacri istius vinculi dissolvendi tota potestas jam dudum devoluta est ad Sedem apostolicam: sed temporibus, quibus S. Regulus floruit, episcopatuum cessiones justis de causis fieri consueverant, summo Pontifice inconsulto. Extra omne dubium id ponit Thomassinus in Vetere & nova Ecclesiæ disciplina parte 2 lib. 2 cap. 50 & sequentibus. Ibidem cap. 54 num. 6 scribit, seculo tantum duodecimo sub Alexandro III usum invaluisse, ne præsules suæ dignitati & oneri injussu Pontificis renuntiarent. An autem olim in Africa ad validam & licitam episcopatus cessionem necessaria fuerit primatis Carthaginiensis approbatio, an vero suffecerit primæ sedis episcopi seu concilii provincialis, sive etiam solius cleri populique consensus, hic non inquiro: quia ipse S. Regulus verisimilius primæ sedis antistes erat, nec episcopum Carthaginiensem consulere potuit, quia illis temporibus nullus erat. Nam a morte S. Eugenii, id est, ab anno 505 usque ad 523 prima totius Africæ cathedrä vacua fuit. Satis igitur fuit episcopos atque alios, qui commode adesse poterant, ex provinciæ suæ clero convocare, iisque suam de episcopatu abdicando voluntatem proponere: hoc autem Sanctum fecisse Acta ipsius testantur; ex quibus etiam satis manifesto colligitur, quod ejus consilium approbatum fuerit.
[43] Causa, quæ Sanctum movit ad sacrum magistratum deponendum, [ab obligatione ex Tuscia redeundi ad suam ecclesiam;] etiam justa fuit. Ejus Acta hanc adferunt: Illi, quos prædicta hæresis commaculaverat, in tanta furoris face contra eumdem Dei Famulum exarserunt, ut non solum se ab errore nollent compescere; verum etiam verba Dei ab eodem audire non dignabantur: insuper minas mortis in eum jaculabantur. Nimirum itaque insidiantes ei a suis eum finibus expellere conati sunt. Interea beatus Archiepiscopus tantum conati sunt. Interea beatus Archiepiscopus tantum scelus ab Arrianorum auctoribus propaginatum * considerans, seque etiam sua repugnatione nihil proficere &c. His verbis expensis, lector Thomassinum citatum adeat, fuse & docte disserentem de episcopatuum cessionibus & causis requisitis, ut illæ canonicæ censeantur. Plurimos apud illum invenies præsules, pietate & vitæ sanctimonia illustres, qui ante & post S. Regulum in variis orbis partibus claruerunt, easdemque vel similes, vel etiam, ut mihi videtur, leviores ob causas sacris præfecturis renuntiarunt. Veterum testimonia, quæ producit, tam frequentia sunt, tam certa, atque etiam eruditis passim tam nota, ut ego iis transcribendis immorandum non censeam. Si Afrorum, qui episcopatu abierunt vel abire voluerunt, exempla requiris, reperies ea apud laudatum scriptorem capite 51: quod ubi una cum præcedente & subsequente capite perlegeris, satis apparebit, ipsam Sancti Vitam sufficientia suppeditare argumenta, ex quibus inferri possit, eum, cum ex Africa discederet, solutum fuisse vinculo, quo antistites cum sua ecclesia conjunguntur, & consequenter nulla constrictum fuisse obligatione redeundi ad suam sedem. At persecutio cessavit sub Hilderico, qui Catholicis præsulibus favit. Quid inde? Eo citius & tutius S. Reguli ecclesia alterius curæ & administrationi committi potuit; & haud dubie commissa fuit: nam Mirabilis, inquit synchronus Vitæ S. Fulgentii scriptor cap. 28, bonitas Hilderici regnare incipientis… Carthaginiensi plebi proprium donavit antistitem, cunctisque in locis ordinationes pontificum fieri clementissima auctoritate mandavit.
[44] Sancti Cerbonius & Felix, quos episcopos fuisse credimus, [idem asseritur de ejus vitæ solitariæ sociis SS. Cerbonio & Felice:] numquam etiam ad sedes suas reversi sunt. Tam facile excusari potest eorum a grege suo absentia, quam sancti Præsulis nostri. Illos ex Africa discessisse, eo sibi fine proposito, ut in terris procul dissitis solitariam vitam agerent una cum S. Regulo, ex hujus Actis colligimus. Hoc vero eos re ipsa fecisse, asserit Vita S. Cerbonii, quæ exstat tomo 3 Italiæ sacræ, a Nicolao Coleto auctæ, pag.703: Venientes autem tres sancti Antistites in Romuleis finibus congruum locum sibi vendicaverunt, quatenus optimo omnipotenti Deo, sequestratis omnibus, eremiticam duxerunt * vitam. Si S. Reguli socios nulla alia ratio movisset ad ecclesias suas deserendas, quam vitæ solitariæ desiderium, eorum ego consilium culpare non auderem: illis eos annumerarem, de quibus S. Augustinus scribit lib. 2 contra Cresconium cap. XI: Denique nonnulli sancta humilitate præditi viri propter quædam in se offendicula, quibus pie religioseque movebantur; episcopatus officium non solum sine culpa, verum etiam cum laude posuerunt. Verum credibilius mihi apparet, utrumque sanctum eamdem ob causam abiisse episcopatu, ob quam S. Regulus id fecit; nimirum ob plebis a fide defectionem, ejus tantam contumaciam, ut eorum labor omnis infructuosus esset, necnon Arianorum indies magis insolescentium vexationes, approbante & patrocinante Trasamundo exercitas, ut in voluntarium exsilium fugere cogerentur, quos tyrannus ille forte non jusserat aperta vi in illud detrudi. Consentanea hæc sunt iis, quæ leguntur in Bonifacii episcopi Carthaginiensis epistola, ad Missorem Numidiæ primatem secundo Hilderici anno scripta, cujus hoc est initium: Post gravissimæ tribulationis jugem pene molestiam, quam communiter universa provinciæ Africanæ toleravit ecclesia, renovatæ libertatis oportebat &c. Eodem fere modo loquitur Felix Zactarensis episcopus; Numidiæ legatus ad concilium Carthaginiense sub eodem Bonifacio: Innumeras Deo Domino gratiarum referimus actiones quod concessa exoptati temporis libertate, te, beatissime Papa Bonifaci, post discrimina exitialia, quibus perstrictim episcopalis honor subjacebat arctatus, promotionibus summis pertribuit huic sanctæ sedi & Carthaginiensi ecclesiæ sacerdotem, cujus exercitationis instantia pontificalem numerum, qui perierat, renovaret.
[45] [præter hos alii eum in exsilium secuti sunt.] Præter duos sæpe memoratos præsules Sanctum nostrum, ut ipsius Acta referunt, in exsilium secuti sunt tres presbyteri & duo diaceni. Vita S. Cerbonii inedita, cujus initium transcripsi a num. 30, alios addit socios. An ex eorum numero fuerint SS. Justus, Clemens & Octavianus plane incertum est. Affirmat id quidem illorum Vita ab Augustino Camaldulensi ex variis instrumentis collecta, uti & Acta S. Octaviani ad diem 2 hujus mensis examinanda: sed simul etiam narrant illos urbem Volaterranam obsidione liberasse, qua eam cinxerant Wandali ex Africa classe advecti. Cum autem gentes illæ nullibi legantur seculo sexto hostiliter in Italiam excurrisse, sed tantum seculo quinto sub Genserico, Papebrochius tomo 1 Junii pag. 438 SS. Justi & Clementis exsilium ad dicti regis tempora revocandum censuit; inter cujus mortem & initium regni Totilæ, sub quo SS. Regulus, Cerbonius & Felix floruerunt, 65 circiter anni medii intercedunt. Sed de hac quæstione pluribus agetur in Commentario, quem ad 2 Septembris de S. Octaviano dabimus.
[Annotata]
* i. e. propagatum
* forte ducerent
§ V. Ostenditur Sancti martyrium probabilius contigisse anno DXLII: vindicantur Acta translationis, ab Ughello typis vulgata.
[Ex Totilæ itineribus] Instrumentum antiquius, cujus partem S. Reguli Actis insertam dedi num. 28, testatur, quod Totilas, cum Sanctum ad se accerseret, eumque venire recusantem interfici juberet, in maritimis esset finibus inter Populoniensem comitatum *, qui videlicet in partibus Tusciæ est constitutus. Certe Gothorum regem Populonio tunc procul abfuisse, minus verisimile est. Unde non assentior Florentinio, qui hoc die in Notis Sanctum coronatum esse asserit circa annum 550; neque Castellano, qui martyrium ejus notat circa annum 546; neque etiam Franciotto & quibusvis aliis, qui illud differunt ultra annum 542: nam varias inter urbes, quas ab hyeme annum nonum belli Gothici proxime præcedente, id est, ab anno 543, usque ad mortem suam, quæ anno 552 contigit, Totilam adiisse narrat Procopius in libris de Bello Gothico, neque Populonium neque alius locus ei vicinus nominatur. Procopii historiam pervolvens studiose observavi, quo, qua & unde Totilas omni isto tempore iter emensus & remensus fuerit: nihil invenire potui, ex quo colligi possit, quod vel pedem posuerit intra limites Etruriæ strictius acceptæ, quam nunc Itali la Toscana vocant. Urbes, quas ab anno 543 accessit, Populonio proximiores non offendi, quam Perusiam & Centumcellas: sed ab his antiquæ, non vero hodiernæ, Tusciæ urbibus longo intervallo Populonium disjungebatur: ab hac octoginta, ab illa nonaginta circiter milliaribus distabat. At S. Gregorius Magnus lib. 2 Dialogorum cap. XI narrat, quod Totilas S. Cerbonium ursis objiciendum e territorio Populoniensi jusserit deduci ad locum, qui ab octavo hujus urbis (Romanæ) milliario Merulis dicitur, ubi tunc ipse cum exercitu sedebat. Potuit itaque & S. Regulum ad se accersere & in venire detrectantem mortis sententiam pronuntiare, cum anno 545 moraretur in Umbria, cis montem Apenninum sita & Etruriæ contermina, vel cum prope Perusiam aut Centumcellas subsisteret, quarum urbium hanc anno 549, illam biennio ante obsedit. At quoniam sæpe memoratum antiquius instrumentum diserte affirmat, Totilam non procul ab urbe Populoniensi abfuisse, cum sanctum Martyrem interfici juberet, & ex Procopii narratione ad annum octavum belli Gothici, Christi 542, satis, ut mox videbitur, colligi potest, tunc eum in Tusciæ partibus fuisse Populonio haud ita procul dissitis; S. Reguli martyrium eidem anno 542 potius illigandum videtur, quam differendum ad tempora posteriora, quibus Totilas semper versatus fuit in terris nimium remotis a loco, ubi Sanctus solitarie vivebat.
[47] [& gestis, a Procopio descriptis, eruitur, S. Regulum passum fuisse anno 542] Dies, qua S. Regulus passus fuit, a biographo asseritur fuisse 1 Septembris. Annum non determinat. Sententiæ tamen nostræ consona sunt, quæ de eo scribit post Sancti martyrium ex vetustiore instrumento relatum: Verum egit hoc Totila non impune, quod, ut sequens lectio docebit, ipse postea turpiter vitam finivit. Per idem tempus nimia crudelitate ac ferocitate succensus, iter faciens per Campaniam, ad beati viri Benedicti, qui tunc temporis vivens erat in corpore, cœnobium venit. Quem audiens prophetiæ spiritum habere, probare conatus est, an verum esset &c. Congressum Totilæ cum S. Benedicto anno 542 affigit Henschenius tom. III Martii pag. 276, Pagius ad annum 543, & Mabillonius tomo 1 Annalium Benedictinorum lib. 4 num. 24. Videamus modo, an nostra & biographi dicta consentanea sint iis, quæ narrat Procopius ad annum octavum belli Gothici, quocum annus Domini 542 a vere ineunte usque ad finem componitur. Exacta hyeme, inquit lib. 3 cap. 5 in fine & sequentis initio, annus finitur septimus hujus belli, quod Procopius monumentis mandavit. Dein Totilas Cæsenam ac Petram castella cepit. Aliquanto post in Tusciam sese contulit; ac tentatis regionis illius oppidis, cum ei permittere se nemo vellet, trajecto flumine Tiberi, Romæ finibus abstinuit, & in Campaniam ac Samnium repente ingressus, Beneventum urbem validam, nullo negotio in potestatem suam redegit.. Deinde Neapolitanos.. obsidere constituit. Verba illa Procopii Trajecto flumine Tiberi, Romæ finibus abstinuit, singulariter observanda sunt: ex his enim eruitur, quod Procopius ita nequeat intelligi, ut Totilas oppida tentarit Umbriæ cis Apenninum sitæ, quam scriptor ille lib. 3 cap. 12, & lib. 4 cap. 29 Tusciæ partem facit; nam si Petra aut Cæsena per Umbriam cis Apenninum jacentem ad Campanos & Samnites iter instituerit, non Tiberis, sed fluvius Nar ipsi trajiciendus fuit. Si itaque Tiberim transierit, idque loco ab urbe Romana remotiore (ejus enim finibus abstinuit,) ex ea regione, quæ hodie la Toscana dicitur, Tiberim accessisse credendus est, eoque superato per Umbrorum agros Narniæ viciniores suum iter direxisse. Nunc, ut res tota magis elucescat, Procopii narrationem hac commentatione excipere visum est. Totilas Cæsenam ac Petram ceperit mense Aprili. Aliquanto post, puta mense Maio, iter arripuerit in Tusciam, & se junxerit ducibus Bledæ, Roderico & Uliari, quos sub finem anni 541 vel sequentis initium miserat ad Florentiam obsidione cingendam: quam licet ipsi solverint, adveniente Romanorum exercitu, quia tamen hi, commisso prælio, turpem se in fugam conjecere; verisimile non est, Gothorum duces Etruria excessisse, in qua hostes vicerant. Totilas itaque cum iis se junxerit, in loca regionis interiora imo & maritima penetrarit, urbesque in illis munitiores frustra tentarit. Hæc expeditio eum detinuerit intra terminos, quibus Tusciam hodie circumscribunt Itali, usque ad medium Septembris, cujus mensis prima die ejus jussu S. Regulus occisus fuerit. Dein ad Samnites & Campanos diverterit, in quorum confiniis, qua Volscis proximi sunt, Casinum jacet: colloquium hic cum S. Benedicto habuerit mense Octobri. Reliquum anni tempus post captum nullo negotio Beneventum posuerit in oppugnanda urbe Neapolitana: quam tandem expugnavit sub finem hyemis anni 543; quæ octavum belli Gothici claudit.
[48] [ante congressum Gothorum regis cum S. Benedicto, circa quem errat Mabillonius, ] Temporis ordo, quem Totilæ gestis & itineribus jamjam tribuimus, mihi valde verisimilis apparet. Mabillonius supra citatus gravem committit errorem chronologicum, dum a nobis dissentiens Totilæ cum S. Benedicto colloquium accidisse scribit mense admodum Aprili aut Maio ejus anni, nimirum 542: Huic, inquit, calculo recte convenit sancti Benedicti vaticinium, ubi Totilæ prænuntiat fore ut novem annos regnans, decimo moreretur… Numera tempus a Maio anni quadragesimi secundi, quo ejus cum Benedicto congressum accidisse dicebamus, cum anno quinquagesimo secundo ad mensem Augustum, quo in pugna contra Narsetem cæsus est; utique annos integros novem cum tribus mensibus invenies: quod cum prædicto Sancti vaticinio accurate convenit. Infeliciter hic calculos subduxit Mabillonius: nam a Maio 542 usque ad Augustum 552 non novem, sed decem anni integri cum tribus mensibus effluxere. Præterea incredibile pene est, Totilam a vere anni 542 Cæsenam ac Petram expugnasse, aliquanto post in Tusciam iter fecisse, regionis hujus oppida tentasse, inde in Campaniam & Samnium profectum esse, nec serius ad Casinense S. Benedicti cœnobium advenisse, quam mense admodum Aprili aut Maio ejus anni. Hæc omnia uno alterove mense commode fieri non potuerunt; vel si facta sunt, falsa fuit S. Benedicti prædictio. Hujus autem veritas, uti & eorum, quæ hactenus de die & anno martyrii S. Reguli dicta sunt, facillime intelligetur, si itinera & gesta Gothorum regis ad eum temporis ordinem reducantur, quem nos illis dedimus.
[49] Augustinus Camaldulensis citatus num. 32 locum determinat, [Palæstra martyrii, cujus causa incerta.] ubi Sancto nostro caput abscissum fuit, nimirum ad Pontem Sacci. Variæ tabulæ geographicæ ponunt vicum vel oppidulum istius nominis in agro Pisano 45 circiter milliaribus Italicis a Populonio destructo: sed illud sancti Martyris palæstra non fuit, cum constet eum in territorio Populoniensi, nunc principatu Plumbinensi, passum fuisse, in quo locum synonymum nusquam invenio. De causa martyrii id solum scitur, quod Vir sanctus jussu Totilæ capite plexus fuerit, quia accersitus illum adire recusavit. Ex Sancti responsione ad regios ministros, Ad illum ire paratus sum, qui servis suis æternas epulas præparare dignatur; Totilam certe cum suis pastionibus respuo, judicare quidem pronum est, quod ipsum rex ad epulas invitarit: sed finis, ob quem id fecerit, & ratio, cur S. Regulus venire noluerit, non exprimunt instrumenta § 3 producta. Credendum tamen est, eum vere martyrem esse, cum ut talis semper habitus & cultus fuerit.
[50] Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ col. 847 ex membrana Ms. bibliothecæ Vaticanæ historiam edidit., [Qui Acta translationis, ab Ughello edita, sinistre interpretati sunt] qua describitur translatio S. Reguli ex Waldo in urbem Lucensem, facta a Joanne I, qui 20 circiter ultimis seculi VIII annis episcopatum administravit. Si veræ sint scriptorum aliquot Italorum interpretationes & censuræ, instrumentum istud non modo errat circa locum ex quo, sed etiam circa personam a qua, & tempus quo translatio facta est. Verum aberrant ipsimet, quotquot aliquem e dictis erroribus illi adscribunt. Ughellus imprimis Acta translationis a se in lucem data male intellexit, dum ea, sicuti patet ex verbis, quæ præmittit, agere existimavit de translatione Lucam ex Populonii vicinia. Eam hinc illo factam fuisse, etiam scribunt Ferrarius in Sancti elogio ad 1 Septembris & Franciottus in ejusdem Vita pag. 182: sed hos decepit historia translationis, cujus exordium dedi num. 6. Florentinius in Notis ad Sancti annuntiationem, & Julius Ambrosius Lucentius tomo 1 Italiæ sacræ Col.tiam opinati sunt, in Actis ab Ughello vulgatis asseri, quod Joannes episcopus ad ecclesiam suam cathedralem Lucensem S. Reguli corpus detulerit ex agro Populoniensi; quod cum scirent verum non esse, illorum fidei detraxerunt ob errorem, quem non asserunt; nam Populonium ne quidem nominant. Dum autem putatitium errorem correxerunt, contra idem documentum Ughellianum confidentissime asseverarunt, ante tempora Joannis episcopi sacra lipsana ex Waldo Lucam translata fuisse: in quo a manifesta veritate longe recesserunt.
[51] [& immerito reprehenderunt,] Utriusque scriptoris verba accipe. Florentinii hæc sunt: In Populoniæ finibus sepultum, atque ex erecta ibi basilica sacrum corpus Lucam translatum docent Acta translationis apud Ferdinandum Ughellum, amicum nostrum & in Italiæ sacræ voluminibus clarissimum, tom. 1 ex Vaticana membrana; quæ licet cum Lectionibus in ejus celebritate apud Lucenses legi consuetis conveniant, multa tamen egere correctione in Dypticis nostris, Deo favente, ostendemus. An Dypticha Florentinii lucem aspexerint, ignoro. Si promissum Opus conscripsit, certe in illo, ut mox patebit, ostendere non potuit, Acta translationis Ughelliana ea correctione egere, quam illis adferendam esse significavit Papebrochio per litteras XVII Septembris anni 1664 Luca scriptas: Translatum sacrum pignus fuisse circa annum septingentesimum e loco nuncupato Waldo in territorio Lucensi ad cathedralem ecclesiam, mihi plane constat. Unde homilia de translatione, edita ab Ughellio ex Ms. Vaticano, saltem circa tempus vacillat. Lucentius citatus non minori cum fiducia ita pronuntiat: Vacillat tamen ejus (instrumenti Ughelliani) fides. Ex vetustis enim documentis in hujus (Lucensis) ecclesiæ archivo asservatis constans fides est, superioris episcopi Walprandi tempore corpus S. Reguli ex loco Gualdo, seu Valdo translatum Lucam fuisse ad ecclesiam S. Martini. Succedens forte Joannes exornaverat sacrum depositum, ejusque cultum splendidius auxerat.
[52] [evidenti demonstratione] Lucentii censuram transcripsit, & cum nihil ei opponat, etiam approbasse videri potest Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2 lib. 3 cap. 30 num. 19. Eamdem refert Coletus tomo 1 Italiæ sacræ a se auctæ col. 796: sed tomo 10 in Addendis & corrigendis col. 279, re melius examinata, translationis Acta ita vindicat: Quænam vero sint vetusta documenta in archivo Lucensis cathedralis adservata, ex quibus colligi possit translationem B. Reguli non a B. Joanne, sed Walprandi ejus antecessoris tempore factam, ignoro. Sequentia contrarium omnino evincunt. In documento tabularii episcopalis Lucen. ✠ C n. 28, dato an. XIV Desiderii, & XI Adelchis filii ejus, 24 Maii Ind. 8, id est, anno Christi 770, Talanus & Taupertus filii q. Magnifredi offerunt ecclesiæ S. Reguli in Valdo, UBI EJUS CORPUS CONQUIESCIT &c. Extat in tabulario canonicorum Lucensium lit. A n. 45 instrumentum actum in Valdo mens. Decembri per Rodibertum notarium anno… regni Caroli regis Francorum & Longobardorum Ind. XIII, id est, anno Christi 775, vel si mavis 774, donationis bonorum factæ ecclesiæ S. Reguli martyris Christi, ubi corpus ejus requiescit in Valdo. Et hæc eadem verba repetuntur in documento ejusdem tabularii episcopalis * I n. 55, dato anno quarto Caroli regis Francorum & Longobardorum mense Martio Indict. prima, id est, anno Christi 778. Adi supra num. 7. Ex quibus clare perspicitur ad dictum saltem annum 778, nondum fuisse Lucam translatum S. Reguli corpus. Cum autem Walprandi episcopi memoria non excedat annum Christi 754 in hujus ecclesiæ documentis, quomodo ex his potest edoceri, translationem B. Reguli a Walprando factam? His adde vetustissimos hujus ecclesiæ in archivo capitulari existentes passionarios, hymnos, antiphonas & lectiones Officii, quod solebat antiquitus recitari in festo S. Reguli; omnes denique rerum Lucensium scriptores constanter convenire in affirmanda B. Reguli translatione per Joannem episcopum facta: adeo ut Vaticanæ Ms. membranæ fides nullatenus vacillare posse videatur. Hac demonstratione non modo omnino convictus est Lucentius, qui translationem contigisse ait sub Walprando, cui Joannes post Peredeum successit; sed etiam Florentinius, qui scilicet sibi plane constare scribit, illam circa annum septingentesimum factam fuisse.
[53] Jam abunde ostensum est, Acta translationis neque aberrare circa tempus quo, [convincuntur:] neque circa episcopum, a quo ecclesia cathedralis Lucensis sacro thesauro locupletata fuerit. Quod eum ex Waldo acceperit, Coleti confutatio etiam certum facit. Unde falluntur, qui Sanctum Lucam translatum credunt ex agro Populoniensi. Falluntur etiam Florentinius & alii, qui hunc designari putant in instrumento Ughelliano. Scribit hoc quidem de Joanne episcopo, sacri depositi translatore: In suo namque tempore per singulos annos pergebat locum maritime, ubi erat S. Reguli sepulcrum: sed Waldum situm erat in tractu maritimo territorii Lucensis, non procul a locis Massarosa, Pedona & Fabialla. Id extra dubium ponunt allegata numero 9: quibus hic addo, nullum ex tribus jam dictis locis, si accurate notentur in tabulis geographicis, longius a mari quam duarum, nullum longius ab urbe Lucensi quam quinque circiter horarum itinere abesse. Instrumentum autem ab Ughello editum non agere de Populonio vel ejus vicinia, vel inde quodammodo elici potest, quod in illo dicatur Joannes singulis annis versus mare iter instituisse S. Regulum veneraturus, & prope locum, ubi illius corpus jacebat, prædium habuisse. Hæc de Waldo, maritimo diœcesis Lucensis loco, & ab ipsa urbe haud ita procul dissito, aptius intelliguntur & majori cum verisimilitudine affirmantur, quam de territorio urbis Populoniensis, quæ ut minimum 60 milliarium Italicorum seu 20 horarum itinere Luca distat.
[54] Superest, ut de Actis ab Ughello editis, quæ jam vindicata sunt & mox edentur, [illa nobis videntur luce digniora, quam quæ Vitæ S. Reguli subjiciuntur.] lectorem aliqua præmoneamus. In illis æque ac in alteris, quæ Vitæ S. Reguli subjiciuntur, occurrunt quatuor versus Redæ male adscripti, quos ex corrupto Wandelberti Martyrologio Lucensi acceptos esse, supra num. 4 dictum fuit. Unde fatendum est, neutra Acta seculum X antiquitate superare, uti patet ex num. 15. Facile crediderim, illorum auctoribus non defuisse vetustiora documenta: sed his pari fidelitate usi non sunt. Qui Acta ab Ughello typis vulgata conscripsit, asserit Sancti corpus Lucam fuisse delatum ex loco maritimo: quod verissimum est, si per illum Waldum intelligas, quemadmodum jam satis ostensum est. Aliorum auctor locum maritimum, e quo facta translatio, viciniam Populonii fuisse ait: quod eum in nullo documento, sed in suo cerebro levibus conjecturis indulgenti invenisse suspicari licet, quia certo falsum est. Præter istum errorem, qui ejus sinceritati & fidei non parum detrahit, aliæ suæ narrationi immiscet ad rem nihil facientia; qualia sunt ea, quæ scribit de origine urbis Lucensi, quam summis laudibus extollit, & in cujus nomine, quod verbo lucere est affine, ludit more scriptoribus, seculi XI vel XII usitato. Hujusmodi ineptias non reperio in Actis Ughellianis, neque etiam dictum errorem; quæ proinde alteris sinceriora mihi apparent & luce digniora. Hæc tamen non judico undequaque approbanda esse: nam in annotandis ad litteram f lector monebitur, aliqua in illis non satis consequenter, nec modo, ut mihi videtur, verisimili referri. Hinc inde etiam ob solœcismos ambigua & valde obscura est eorumdem narratio. Quæ in alia translationis historia clarius exponuntur, annotationibus suo loco inserentur.
[Annotata]
* id est territorium
TRANSLATIO
auctore anonymo,
Edita ab Ughello tomo 1 Italiæ sacræ col. 847 ex membrana Ms. bibliothecæ Vaticanæ.
Regulus episc. Africanus M., Lucæ in Tuscia (S.)
BHL Number: 7104
[Laudes Joannis episcopi; quotannis visit sepulcrum S. Reguli, a quo sanatus fuerat;] Ideo enim, fratres charissimi, diligentissime narremus ac annuntiemus, quali ordine ductum fuit corpus beati Reguli archiepiscopi a & martyris Domini in civitatem Lucensem. Ibi in ipsa civitate ordinatus erat Joannes episcopus b, aspectu angelicus, sermone nitidus, opere sanctus, fide Catholicus, consilio magnus, inter cleros potentissimus, charitate diffusus; quando hostiam Deo sanctificabat, ad prædicationem ejus copiosa turba currebat. In suo namque tempore per singulos annos pergebat locum maritime c, non tantum propter fossionem prædii, sed tantum ut adoraret ad sepulchrum beati Reguli d. Et quod etiam in infantia evenit, memorabat suis fidelibus: Ego multa infirmitate fui detentus, in somno sanavit me beatus Regulus.
[2] [monetur ab angelo, ut eum Lucam transferat; triduanum jejunium & preces indicit;] Hæc eo narrante, apparuit ei angelus Domini in ipsa nocte e, & dixit ei: Ostendet tibi Deus beati sui Reguli in hac parte corpus f; tolle eum & educ tecum in urbe Lucensi: & sicut illa est provincia provinclarum g, sic oportet B. Regulum proprium habere sepulchrum intus in basilica beati Martini confessoris Christi, quam beatus episcopus Frigidianus h a fundamentis ædificavit. De hac die in futurum ibi erit in custodem & defensorem. Evigilante episcopo, referendo universa, quæ audivit in somnis ab angelo, omnibus qui ibi aderant, diligentissime, placuit. Tunc episcopus suis fidelibus prædicavit triduanum jejunium, similiter & orationis instantiam, & dicebat: Dignetur Dominus noster Jesus Christus, qui est Salvator omnium, in hoc loco corniferi i potentiam demonstrare sui Reguli martyris.
[3] [corpus incorruptum & suavem spirans odorem religiosa pompa] Expleto triduano jejunio & oratione, convocatis presbyteris, diaconibus, clericis, ipse præsul primus terræ fossor accessit: cæteri clerici prosecuti fodientes pervenerunt ad sepulchrum k; quod aperientes invenerunt corpus beati Reguli martyris, [defert ad basilicam S. Martini;] quasi ipsa hora fuisset occisum, miro odore flagrans * de sepulchro sicut cinnamomum & balsamum, chrismi arva l pretiosa. Episcopus autem cum suis clericis & cum Dei laudibus levavit beatissimum corpus beati Reguli, & involvit in linteaminibus mundis, & posuerunt eum in feretrum novum cum psalmis & hymnis & laudibus: cum omni festinatione duxerunt eum in civitatem Lucensem in basilica beati Martini, sicut angelus Domini episcopum admonuit.
[4] Post hæc autem diligentissime, & cum omni studio & universo populo Lucensi fabricavit ecclesiam & confessionem similem beati Petri apostoli urbis Romæ m. [honorificum sepulcrum & supra hoc aram in nova crypta Sancto construit:] In ipsa vero confessione corpus B. Reguli cum omni diligentia posuit in sepulchro marmoreo novo, & desuper altare construxit; primum vero honorem B. Martini n. Sic legitur in partibus juxta aram B. Martini: Metallo præsul Joannes solutum gradibus portibus fecit o, hic corpus beati Reguli deduxit, & altare sursum erexit & construxit. Ad ejus caput jacet humatus Pascentius archidianus suus p: ibi namque legitur & cernitur in brevi tabula lapidea. B. Beda in Martyrologio Sanctorum metricæ arti * beatum Regulum commemorans sic ait: September Regulus tenet, orditurque Kal., Regulus antistes, sibi qui caput ense peremptum portavit binis Christo stadiis faciente: cujus reliquias nunc urbs Lucana * adorat q.
[5] Inclyto Joanne episcopo, quem superius commemoravimus, [benefecia ad ejus tumulum; annua solemnitas decreta.] Missarum solemnia in honorem B. Reguli celebrante, plurimorum miraculorum apparuerunt signa per divinam virtutem & beati Reguli honorem: cæci receperunt visum, claudi gressum, surdi auditum, homines a dæmonio oppressi liberati sunt, & multi infirmitatibus & languoribus curati atque salvati sunt. Ex hac ergo consuetudine decretum est, ut omnes S. Dei ecclesiæ Lucensium longe lateque solemnia B. Reguli devotissime cum gaudio celebrent, & omnes plebes ibi veniant adorare & Missarum solennitates celebrare r in die, quam prædiximus, Kal. Septembris.
ANNOTATA.
a Vide dicta num. 39 & seq.
b Joannes hujus nominis primus, filius, inquit Ughellus, Teuperti Lucensis, patriam sedem administrandam suscepit anno 781, ejusdemque memoria extat usque ad annum 799, quo ipso anno e vivis potuit excessisse. Sed non excessit: nam anno 800 adhuc vixisse certum est ex duobus instrumentis, quæ Muratorius e tenebris in lucem protraxit tom. 5 Antiquitatum Italicarum col. 415 & 417. Successiorem habuit Jacobum, qui anno 801 episcopatum gessit, uti rursum constat ex instrumento, quod producitur tom. 6 col. 221. Ibidem col. 405 referuntur litteræ Joannis præsulis, scriptæ sub initium anni 783. Antiquiorem de eo memoriam non invenio. Potuit tamen fieri id, quod laudatus Ughellus affirmat, nimirum illum anno 781 ad insulas promotum fuisse: nam tom. 3 col. 572 memorantur postremæ tabulæ, a Peredeo illius decessore exaratæ anno 778. Porro Acta translationis Joannem insigni ornant elogio. Ughellus & alii beatum vocant. Franciottus pag. 513 scribit, eum sepultum fuisse in ecclesia S. Frigidiani, & inhujus archivo olim extitisse librum, in quo descripta erant ejus miracula, uti, inquit, diserte affirmatur in vetusto dicti archivi codice. De ejus cultu nihil invenio.
c Per locum maritimum, de quo hic, intellige Waldum, ubi S. Reguli corpus paucis annis ante episcopatum Joannis quievisse probatum est num. 7 & 52. De illius situ actum est num. 8 & 53.
d Hæc in historia translationis, Sancti Vitæ subjecta, ita referuntur: Qui Joannes aliquando in maritimam, quo corpus beati Reguli jacebat, ire solitus erat, quatenus de prædiis, quæ illic habebat, curam gereret, & maxime ut ad sepulchrum ejusdem Martyris orationem Domino offerret, eundemque Sanctum in auxilium sibi invocaret.
e Narratio accepti beneficii & angeli apparitio ad diversa tempora distrahendæ sunt: nam paulo post sequitur: Evigilante episcopo &c.
f Hæc verba angeli supponunt, Joannem ignorasse locum, ubi Sanctus in Waldo depositus fuerit. Numero sequente narratur, eumdem præsulemterram fodere incepisse, dein clericos fossionem prosecutos pervenisse ad Sancti sepulcrum: unde consequens est, ut ejus corpus publicæ venerationi tunc ibidem expositum non fuerit. Sed si hæc vera sunt, quomodo hic num. 1 asseritur Joannes S. Reguli sepulchrum adire consuevisse, ut ad illud preces funderet? Ea inter se componi non possunt, nisi dicatur Joannes sanctum Martyrem in ecclesia Waldensi invocasse, quem ex certa traditione & publica fama ibi conditum noverat, ignorato tamen determino ejus depositionis loco. Verum id mihi minus credibile apparet: nam cum non modo ecclesia S. Reguli in Waldo, sed etiam ejus in illa depositio tot vetustis monumentis, num. 7, 8 & 52 adductis, celebretur, cumque ex iisdem constet, eamdem ecclesiam paulo ante Joannis antistitis tempora locupletatam fuisse variis donationibus, ex devotione erga S. Regulum ibi quiescentem factis; parum verisimile est, hujus corpus ibidem loco incognitio terra obrutum sub ejusdem Joannis episcopatu indecenter jacuisse. Unde potius credendum est, angelum jam sæpe nominato præsuli Lucensi apparentem non annuntiasse, quod Deusipsi ostensurus esset Sancti sepulchrum, sed tantum eum monuisse, ut ipsius corpus inde Lucam transferret; neque illud terra fuisse effossum, sed levatum e tumulo, qui compositus erat in loco patente, & ad quem Joannes episcopus, ut num. 1 legitur, aliique fideles Sancti auxilium in suis necessitaribus efflagitare consueverant. In aliis translationis Actis, etiam Sancti corpus effossum fuisse dicitur; sed illorum auctor fallitur, dum id putat prope Populonium contigisse.
g Qui hæc translationis Acta conscripsit, etiam auctor est honorificæ istius appellationis: nam quis credat ea angelum usum fuisse? Apud Muratorium tom. 1 Antiquitatum Italicarum col. 232 invenies, civitatem Lucensem seculo XII atque etiam sub Ottone III, qui sub finem seculi X & initium sequentis imperavit, totius Tusciæ caput fuisse: hinc utcumque intelligi potest, cur eadem urbs, cum territorio sibi subjecto accepta, provincia provinciarum, Tusciæ videlicet, hic in Actis vocetur; quorum scriptorem circa Ottonis imperium, vel seculo XII, vel tempore inter hoc & illud medio vixisse existimo.
h Frigidianus, vel ut alibi lego Frigdianus & Fridianus, qui post medium seculi VI ecclesiam Lucensem rexit, inscribitur Martyrologio Romano hodierno ad diem 18 Martii, quæ ejus natalis fuit. Sancti memoria in eodem Martyrologio repetitur ad 18 Novembris, quando corpus ejus translatum fuit. Ad hanc diem majores nostri eum distulerunt, quod tunc ejus festivitas Lucæ potissimum recolatur.
i Exodi cap. 34 ℣ Moysis facies metaphorice dicitur cornuta, quod ex illa radii, velut totidem fulgentia cornua, promicarent. Eadem metaphora autor hic usus videtur, & per vocem corniferi nil aliud significare voluisse, quam sancti aut sanctitate clari, cujus indicium, ut notissimum est, in picturis sunt radii caput circumdantes.
k Relege annotata ad litt. f.
l An per chrismi arva pretiosa auctor hic intellexit chrismatis seu unguenti aromata pretiosa? Sed nullibi legi nomen arva in hac significatione usurpatum; neque ullam aliam ei attributam inveni, quæ sensui hic aptari possit.
m Conradus Janningus tom. VII Junii seu parte 2 Supplementi ad quinque priores tomos ejusdemmensis pag. III & seqq. fuse disserit de voce confessio ejusque varia acceptione. Hic cryptam subterraneam significat. Ibidem a pagina 113 accuratam Janningus dat descriptionem confessionis antiquæ S. Petri in basilica Vaticana, a Constantino magno condita. Confessio in cathedrali Lucensi, a Joanne episcopo ædificata, illi similis fuisse asseritur. Certe neque in hisce translationis Actis, neque in aliis, ab auctore Vitæ S. Reguli scriptis, quorum verba mox referentur, quidquam legitur, ex quo elici possit eam dissimilem fuisse.
n Si primum ad altare referas, & præpositionem in voci honorem adjicias, constructio erit legitima, cujus sensum ita explano: Joannes supra sepulcrum, in quo S. Reguli corpus condiderat, altare construxit, in ipsa scilicet confessione seu crypta; primum vero, id est, princeps aut majus altare supra cryptam in honorem S. Martini erexit. Hæc explicatio consentanea est iis, quæ narrat altera translationis historia; cujus verba, quia clarius & distinctius rem proponunt, hic describo: In ecclesia denique beati Martini, quam S. Fridianus ejusdem civitatis olim episcopus ædificaverat, præmemoratus præsul Joannes pulchram faciens ædificationem, ex marmoreis lapidibus totam decoratam, ibi corpus venerandum recondens, duo altaria desuper consecravit, unum inferius in honorem S. Reguli in ipsa crypta, aliud autem superius ad honorem S. Martini: quod de medio choro, in quo prius fuerat, in hunc locum transmutavit, sub quo scilicet erat sepulcrum & altare S. Reguli in sacello subterraneo.
o Prior hujus inscriptionis pars adeo vitiosa est, ut ejus sensum assequi non possim, multo minus restituere. Altera translationis Acta tantum obiter illam memorant: Fecit & pulchros cancellos Joannes in circuitu Sancta sanctorum, in quibus ea, quæ diximus, scribere curavit. Acta, quæ notis illustramus, inscriptionem illam positam fuisse dicunt in partibus juxta aram B. Martini. Utrobique aliis vocibus idem significatur: nam ecclesiæ locus juxta altare princeps Sancta sanctorum nuncupabatur, uti videre est in Glossario Cangii aucto. Aliis nominibus dicebatur sanctuarium altaris & presbyterium. Janningus laudatus pag. 126 veteris basilicæ Vaticanæ presbyterium ita describit: Transeo ad presbyterium, quod cum altari suo supra confessionem fuit. Confunduntur a multis presbyterium & chorus ecclesiæ ac pro eodem sumuntur loco. Quod non ita est. Nam loca sunt diversa intra idem septum … Erat quippe presbyterium proprie loquendo circa altare, presbyteris ad illud facientibus destinatum: ex eoque per aliquot gradus descendebatur ad chorum, ubi cantores circumsedebant in utroque latere. Hanc presbyterii notionem hausit Janningus ex antiquis scriptoribus, quos ibidem adducit. Multos etiam adfere auctius Cangii Glossarium, ex quo pauca ad rem facientia hic addo: Quod quidem presbyterium cancellis distinguebatur a reliqua æde. Subdit verba synodi Romanæ sub Leone IV cap. 33: Nec inter sacros cancellos Ordinibus debitos, nisi permittente episcopo, adtentent accedere seculares. Ex hoc synodi decreto satis erui potest, cur presbyterium Sancta sanctorum appellatum fuerit. Alexander II, qui supremus Pontifex anno 1061 creatus episcopatum Lucensem administrare perrexit, cathedralem S. Martini ecclesiam a fundamentis reædificavit. An & in quo recentior a veteri basilica differat, ingoro.
p Pascentium, mihi aliunde ignotum, archidiaconum fuisse credo Joannis episcopi: nam inter S. Reguli socios nullus nomine Pascentius, autdignitate archidiaconus reperitur.
q Circa hos versus varia observata sunt num. 4, 15 & 54.
r Consule ea, quæ diximus num. 10 & XI in fine.
* l. fragrans
* l. artis
* al. Lucensis
DE S. FELICE EPISC. ET, UT FERTUR, MARTYRE,
PISIS IN TUSCIA,
Post annum DXLII.
SYLLOGE HISTORICA.
Sancti annuntiatio sub corrupto nomine; pauca ejus gesta ex SS.
Reguli & Cerbonii Actis; cultus; martyrium incertum; corporis
translatio Pisas.
Felix ep., &, ut fertur, M., Pisis in Tuscia (S.)
AUCTORE J. L.
Apud Sollerium in Auctariis Usuardi hoc die ex codice Strozziano proxime ante S. Regulum Fidelis quidam ita commemoratur: [Qui in codice Strozziano sub nomine Fidelis vel Fidulis refertur, ab eo, quem S. Cerbonii] Item sancti Fidelis confessoris, qui fuit socius S. Cerbonii, episcopi Populoniensis, & apud eamdem urbem quiescit, magnæ sanctitatis viri. Ob mendi suspicionem codicis Strozziani apographum, quo usus est Sollerius, inspexi, & in eo reperi S. Fidulis. Sine dubio vitiosa est hæc scriptio; at quomodo corrigenda? Credo ego substituendum esse nomen S. Felicis, cum quia a nullo altero Fastorum sacrorum scriptore hodie Fidelis vel Fidulis memoratur, tum vel maxime, quia hujus vel istius nominis socius S. Cerbonii, de quo ad X Octobris agetur, nullibi apud biographos invenitur. Hi omnes Felicem constanter illum nominant, qui SS. Regulo & Cerbonio, in voluntarium exsilium ex Africa fugientibus & prope Populonium in Tuscia solitarie viventibus, adhæsit. Adeat lector Commentarium, quem de S. Regulo jamjam dedi. Paragrapho 2 num. 20 gemina laudantur Acta S. Cerbonii, e quorum alteris, ex Vaticano codice 6453 acceptis, § 3 num. 30 & seq. inter cetera transcripsi, quod S. Regulus, ascitis sibi Cerbonio & Felice duobus episcopis, quos ipse sacraverat, in exsilium migrarit, & in Tusciam appulsus, cœperit heremiticam vitam ducere, & a Felice famulatum habere. Utrique convixit S. Cerbonius; nam in alia hujus Vita, quæ exstat tomo 3 Italiæ sacræ Ughelli, a Nicolao Coleto auctæ, col. 703 de tribus sanctis Viris hæc referuntur: Venientes autem in Romuleis finibus, congruum locum sibi vendicaverunt, quatenus optimo omnipotenti Deo, sequestratis omnibus, eremiticam duxerunt * vitam. Dein, S. Reguli martyrio paucis enarrato, subditur: Cerbonius vero & Felix, sanctissimi episcopi, cadaver sui magistri & archiepiscopi mirifice sepelierunt.
[2] In Actis S. Reguli, quæ amputatis longioribus interpolationibus & digressionibus § 3 edita sunt, [& S. Reguli Acta] sancti martyris sepulturæ hæc præmittuntur: Angelus autem Domini apparuit duobus ejus coëpiscopis Felici & Cerbonio, eisque interfectionem beati præsulis nunciavit, dicens: Pontifex vester interfectus est. Et cum hoc dixisset, ab oculis eorum evanuit. Illi vero, Spiritu sancto ductore, perrexerunt, sedentemque eum cum abscisso capite, inter manus ante pectus sublato, invenerunt, ubi priusquam decollatus esset, sedisse compertus est. Qui de morte illius contristati, sed de vitæ perpetuitate gaudentes, dixerunt: Cur nos a tuo consortio segregasti, sanctissime pater? Tecum profundos transivimus gurgites, tecum marinas sustinuimus tentationes, sperantesque, ubicumque fuisses, quod tecum tuos comites aggregasses. Tu nobis absentibus es martyrio coronatus: nos, te patre ablato, in istius seculi fatigamur angustiis. Quis nos cibo spirituali reficiet? Quis nobis salutis monita ministrabit? Precamur, ut Regem nostrum, Dei Filium, pro nobis voce solita depreceris, ne nos diu post te in hac exilii peregrinatione reservet. Surge, surge sanctissime pater, ut in loco voluntatis tuæ valeamus tuum sepelire cadaver. Mox erectus, caput ferens in manibus, quantum jactus est lapidis, requievit traditus sepulturæ.
[3] [Felicem vocant, non videtur distinguendus:] Quid de SS. Cerbonii & Felicis allocutione ad truncum S. Reguli corpus, & de miraculo gestati ab illo capitis statuendum sit, indicavi § 2 num. 19 & 21. Initio § 4 ostendere conatus sum, illorum exsilium probabilius referendum esse ad posteriores annos, quibus Trasamundi vel Arianorum sub ipso persecutio in Catholicos Afros & præcipue antistites sæviit. Hæc finem non habuit, nisi cum morte dicti Wandalorum regis, quæ anno 523 contigit. Martyrium S. Reguli anno 542 probabilius innectendum esse, ostensum est § 5. Unde consequens est, SS. Cerbonium & Felicem ut minimum 19 circiter annis una cum S. Regulo in solitudine prope Populonium vixisse, cujus urbis jam dudum destructæ notitiam dedi § 1 num. 3. Post sancti martyris sepulturam Cerbonius eremum reliquit, Populonium se contulit & aliquamdiu commoratus est apud S. Florentium, tunc temporis civitatis episcopum, de quo XV Maii actum est. Dein post hujus mortem a clero & populo ad cathedram Populoniensem assumptus fuit, quemadmodum utraque ejus Acta testantur. Etsi in his post enarratam S. Reguli sepulturam nulla amplius mentio fiat de Sancto nostro, verisimillimum tamen est, eum non fuisse divulsum a S. Cerbonio, cujus in fuga comes & in solitudine convictor tot annis fuerat; sed cum ipso Populonium venisse, ibique mortuum ac sepultum fuisse. Ecce quam pulcre S. Felici conveniant, quæ in apographo codice Strozziano de, nescio quo, Fidule, & apud Sollerium de Fidele referuntur. Unde vehementer suspicor, Sanctum nostrum in dicto codice sub corrupto nomine 1 Septembris annuntiari. Suspicionem auget, quod hoc ipso die etiam S. Felix colatur, uti testimonia jamjam producenda fidem faciunt.
[4] Pisas, celeberrimam Tusciæ urbem & potentis olim reipublicæ sui nominis caput, [colitur Pisis, ubi corpus quiescit: episcopum fuisse credimus;] cujusdam S. Felicis corpus servare & venerari, Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2 lib. 3 cap. 26 num. 10, Josephus Martinius in Theatro basilicæ Pisanæ cap. 7, & alii asseverant. Sacrum autem corpus non esse alterius quam nostri S. Felicis, atque hujus venerationi primam Septembris destinatam esse, intelligo ex Florentinii Notis ad S. Reguli annuntiationem: Hac etiam die S. Regulum cum Felice episcopo, ejus socio, Pisis in cathedrali venerari, ubi eorum corpora quiescant, idem Ughellius affirmat. Hunc quidem mox corrigit Florentinius, sed in eo tantum, quod dicat S. Reguli corpus, cujus possessione Lucenses gloriantur, in basilica Pisana quiescere, quæ aliquas dumtaxat ejus reliquias servare dicenda est. Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ; elogio S. Reguli hanc subjicit Annotationem: Hac die Pisis una cum S. Regulo etiam Felix episcopus & martyr, ejus socius, celebratur, ut ex Tab. eccl. Pisanæ apparet; licet, ubi martyrium passus sit, ignoretur: tametsi Felicem quoque sub eodem rege Totila, & circa Populoniam, sicuti & Cerbonius ejus comes, martyrio affectum probabile est. In Fide Ferrarii, qui basilicæ Pisanæ Tabulas, & Florentinii, qui Ughellum laudat, in Opere nostro Felici locum concessi: quem etiam sanctum vocant, quotquot fere SS. Regulum & Cerbonium scriptis celebrarunt. Ab iisdem quoque episcopi titulo honoratur: quem ob rationes, in sæpe dicto Commentario § 4 num. 40 allegatas, ipsi relinquendum censeo; licet ignoretur, cui in Africa ecclesiæ præfuerit. Ibidem num. 44 eadem opera, qua S. Reguli, etiam SS. Cerbonii & Felicis absentiam a suis sedibus omni, quæ ex difficultate a Tillemontio objecta nasci potest, suspicione culpæ liberavi.
[5] At quid de titulo martyris, qui Sancto apud Ferrarium tribuitur? [de martyrio nihil asserimus; Ferrarii de eo conjectura infirmatur:] Confessor agnominatur in codice Strozziano, cujus annuntiatio, nisi mea me fallat opinio, de S. Felice agit. Qui credunt eum martyrio coronatum, nullum aliud documentum proferre possunt, quam ecclesiæ Pisanæ Tabulas, quarum vetustas mihi incognita est. Earum tamen auctoritati satis me dedisse existimo, dum Sanctum sub dubio martyrem appellavi; de cujus passione & S. Reguli & utraque S. Cerbonii Acta altum silent. Ferrarius Pisanorum traditioni insistens probabile esse ait, quod martyrio affectus fuerit sub Totila prope Populonium, sicut & Cerbonius ejus comes. Errat, si hunc illud consummasse velit: Totilas quidem eum ad se perduci jussum immani urso devorandum objecit, sed bellua feritatem deponens sancti viri pedes lambit; quo conspecto, rex illum liberum dimisit. Neque id prope Populonium contigit, sed in loco, qui, teste S. Gregorio magno lib. 2 Dialogorum cap. XI, ab octavo hujus urbis milliario Merulis dicebatur, ubi tunc Totilas cum exercitu sedebat: vocem autem hujus urbem Romanam demonstrare, ubi sanctus Pontifex Dialogos suos elucubravit, censent monachi Benedictini e Congregatione S. Mauri, qui Parisiis anno 1705 illius Opera & Vitam ediderunt, tom. 4 pag. 116 & 201. His ego assentior, quia in libris Procopii de bello Gothico nihil occurrit, quod credibile faciat, Totilam post annum 542, quo S. Regulus passus est, ad octo milliaria urbem Populoniensem accessisse; in cujus territorio apud geographos locum, Merulis dictum, nullibi invenio. Præterea licet indubitatum foret, quod S. Felix martyr obierit, facilius ego crederem, eum in urbe Populoniensi vel ejus vicinia a Gothis militibus interfectum esse, quam ab illis simul cum S. Cerbonio ductum fuisse ad Totilam, cum exercitu Merulis considentem: nam quoniam S. Gregorius laudatus ex relatione eorum, qui præsentes adfuerant, describit, quomodo ibidem, magna populi aspectante turba, a Totila urso objectus & a Deo mirabiliter servatus fuerit S. Cerbonius, silentio non videtur præteriturus fuisse Socii ejus martyrium, si illud Merulis consummasset. Haud dubie fama ad vicinam Romam ejus certamen pertulisset.
[6] [annus mortis incertus: intelligi potest, Pisas ejus corpus a multis seculis possedisse.] Porro si S. Felix sub Totila coronatus sit, vitam non protraxit ultra annum 552, quo rex iste in pugna contra Narsetem cæsus est. Si sancto fine in pace quievit, diutius vivere potuit. Quia tamen etiam medium seculi VI forte non attigit, mortem ejus supra notavi post annum 542, quo eum adhuc vixisse certo constat. Quando Sancti corpus Pisas translatum fuerit, ignoro. Apud urbem Populoniensem quiescere dicitur in codice Strozziano: nam qui in eo refertur S. Cerbonii socius, a nostro Felice mihi non videtur distinguendus. Hinc tamen non consequitur, ut admittere debeam id, quod forte falsum est, nimirum Pisanos sacrum depositum ante seculum XV non accepisse: nam licet is, qui Felicis & aliorum Sanctorum additionibus Usuardi Martyrologium in dicto codice auxit, seculum XV antiquitate fortassis non superet; vetustissimum tamen potuit esse documentum illud, in quo legit Sanctum prope Populonium quiescere. Quia additionum auctor facile ignorare potuit, sacrum corpus dein Pisas fuisse delatum, mirum videri non debet, quod immutata transcripserit, quæ in antiquiore instrumento invenit.
[Annotata]
* f. ducerent
DE S. CONSTANTIO EP. ET CONF. AQUINI
IN REGNO NEAPOLITANO,
Inter an. DLX et DLXXIII.
SYLLOGE HISTORICA.
De cultu Sancti, tempore episcopatus & anno mortis.
Constantius ep. conf., Aquini in regno Neapolitano (S.)
AUCTORE J. V.
Aquinum urbs … episcopalis sub archiepiscopo Capuano, sed ab ejus jurisdictione immunis, teste Baudrando, [Sanctus Aquini colitur ut patronus:] hodie parva quidem, olim autem ampla civitas fuit & colonia Romanorum. De ea Ferdinandus Ughellus in Italia sacra novæ editionis 1717 tom. 1 col. 395: Aquini magnitudinem adhuc extantia vestigia, ipsæque ruinæ produnt, certissimi humanæ instabilitatis testes, atque invidæ vetustatis. Patronus ejus tutelaris est S. Constantius, ab Ughello citato inter Aquinates episcopos quartus ordine recensitus; qui & festum ejus celebrari asserit 1 die Septembris, ut habetur in Romano Martyrol. his verbis: Apud Aquinum S. Constantii episcopi, prophetiæ dono, multisque virtutibus clari. Ad quæ Baronius lit. o notat sequentia: De eo scribit S. Greg. lib. 2 Dialog. cap. 16, ubi demonstrat, eum vixisse temporibus S. Benedicti, rursumque lib. 3 cap. 8 vita functum refert temporibus Joannis Papæ. Verum de his postea pluribus. Scripsit vitam ejus Petrus diaconus bibliothecarius Cassinensis (ut testatur idem Petrus diac. lib. de Vir. illustr. monast. Cassin. c. 45 *) sed non extat. Constantium quemdam sine titulo episc. hodie in Cassino annuntiant Hieronymiana contracta Rhinoviense & Richenoviense tom. VII Junii; & Richenoviense quidem addit Felicianum, uti etiam Grevenus, sed is locum non exprimit. An vero iste Constantius ab episcopo Aquinate diversus sit, an cum eo idem, sed ob translatas forte reliquias aliave de causa Casino adscriptus, aut quis demum qualisve fuerit, divinare non possumus, nedum asserere.
[2] Eminentissimus Prosper de Lambertinis, nunc Benedictus XIV Christi Vicarius, [& a martyrologis recentioribus celebratur.] libro 2 eruditi Operis sui de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione cap. 19 pag. 155 meminit Constantii Aquinatis episcopi, eumdem recensens inter Sanctos, qui memorati in scriptis Patrum & virorum sanctorum canonizationis honores consecuti sunt. Miramur autem quod antiquiores martyrologi Beda, Ado, Usuardus aliique hunc sanctum Episcopum taciti præterierint, quem a S. Gregorio Magno egregie laudatum reperimus. Quidquid sit, de cultu ejus dubitari nequit ex jam dictis. Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 8 cap. 112, & Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ hac die pag. 561 verbis fere Gregorii Papæ elogium Sancti contexunt; quod nos infra ex ipso fonte proferemus. Constantinus Ghinius in Natalibus sanctorum Canonicorum pag. 60 Sanctum nostrum annuntiat 1 Septembris cum Romano Martyrologio: Apud Aquinum S. Constantii (al. Constantini ut notat in margine, nescimus quo auctore) episcopi, prophetiæ dono, multisque virtutibus clari: instante enim sibi morte, quæsitus a suis, prædixit duos post se futuros episcopos. Additque ex Petro de Natalibus: Claruit tempore Joannis Papæ primi, quod infra examinandum. Brevius Castellanus in Martyrologio universali: Aquini, S. Constantii, episcopi; quem donum prophetiæ & virtutes plurimæ celebrem reddidere. His adde quod Orlendius Orbis sacri & profani parte 2 vol. 3 pag. 1515 habet: Eximia sanctitatis laude effulsit S. Constantius episcopus Aquinas.
[3] [Circa ejus episcopatum aliaque errores] Quamdiu Sanctus episcopatum tenuerit, & quot annos vixerit, in obscuro est; nec certo a nobis instrumentorum penuria determinari potest. In serie episcoporum Aquinatium tertius ab Ughello numeratur Joannes, ad quem (ut ait) Joannes III literas dedit in c. ex lit. de Pigno. Hoc si verum esset, sequeretur, Sanctum nostrum, qui secundum Ughellum quartus fuit Aquini præsul, & sub Joanne III defunctus est, ut infra probabitur, annis ad summum 12 cum aliquot mensibus isti ecclesiæ præfuisse: quandoquidem Joannes III annos Pontificatus tredecim non explevit. Sed manifeste errat Ughellus; capitulum enim ex litteris quod citat, quintum est in libro 3 Decretalium Gregorii IX titulo XXI De pignoribus, datum non a Joanne III, sed ab Innocentio III, qui anno 1198, id est, plus quam VI seculis post, sedere cœpit: non ad Joannem, sed ad episcopum Aquinatem, cujus nomen ibi non exprimitur. En tibi, lector, capituli epigraphen: Idem (Innocentius III) episcopo Aquinati, fortasse Gregorio II, qui ordine decimus quintus, ipso Ughello teste, Gregorio (I) successit,.. Innocentio III sedente, anno MCCVI. Neque in toto Jure canonico alium canonem aut capitulum ex lit. de Pigno. præter assignatum invenire est.
[4] [Ughelli deteguntur.] Hallucinatur iterum Ughellus scribens S. Constantium sub Joanne (utique III) circa annum Domini DLXVI S. Benedicto contemporaneum fuisse: Quo etiam tempore S. Benedictus Patriarcha sanctitate florebat. Consentiunt enim plures eruditi hunc sanctum Patriarcham ad tempora Joannis III minime pervenisse: videlicet cum obierit anno Christi 543, XXI Martii, ut Tomo III ejusdem mensis pag. 276 probatum est, & ut habet Mabillonius tomo 1 Annalium ad an. 543 num. 8, ubi num. 3 præmiserat: Intetim jam mæstos ex Mauri discessu Casinatium animos gemina plaga supra modum afflixit; mors scilicet Benedicti parentis, sororisque ejus Scholasticæ, quæ fratrem in cælum paucis diebus præcessit. Imo secundum quosdam obiit anno 536; quamquam hæc opinio nobis haud videatur probabilis propter Totilæ cum sancto Patre congressum, qui serius, nempe anno 542 contigit. Atque hæc, ne actum agam, de anno mortis S. Benedicti per transennam dicta sufficiant: nunc ad sanctum nostrum Episcopum revertamur, certiora de illo quantum licet cognituri.
[5] S. Gregorius Magnus, quem Ughellus citat, libri 2 Dialogor. caput 16 sic exorditur: [Quo anno sedere cœperit, & quamdiu vixerit, incertum:] Eodem quoque tempore quidam Aquinensis ecclesiæ clericus dæmonio vexabatur, qui a venerabili viro Constantio ejusdem ecclesiæ antistite per multa fuerat Martyrum loca transmissus, ut sanari potuisset; verum conatu irrito. Ductus itaque est ad omnipotentis Dei famulum Benedictum: qui Jesu Christo Domino preces fundens, antiquum hostem de obsesso homine protinus expulit. Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 60 id factum narrat anno 530: unde concludere possumus, & Sanctum nostrum anno 530 coævum fuisse S. Benedicto, & jam tum Aquinensem rexisse ecclesiam. A quot autem annis ante illud tempus episcopatum adeptus fuerit, quove anno in lucem editus, nusquam invenimus. Secundum Petrum de Natalibus citatum num. 2, Constantius episcopus Aquinæ civitatis fuit, & Joannis Papæ primi temporibus claruit; quem Ghinius sequens addit: Forte anno DXXV. Cum aliunde quo hæc infirmem vel confirmem nihil habeam, eatenus Petro de Natalibus Ghinioque assentior: potuisse nempe Sanctum circa hæc tempora creari episcopum, ob insignes virtutes, quibus præfulgebat. Unde oportet natum esse sub finem seculi V, aut certe ineunte seculo VI. Quod si agant (ut verborum ordo videtur innuere) non de Sancti presbyteratu aut initio episcopatus, sed de fine seu morte sub illud tempus obita, minime assentiri possum tum ob dicta superius, tum quod Gregorius lib. 3 Dialog. cap. 8 scribat: Vir quoque venerabilis vitæ Constantius Aquinæ civitatis episcopus fuit, qui NUPER prædecessoris mei tempore beatæ memoriæ Johannis Papæ defunctus est. Ubi editores Benedictini ad vocem Johannis notant: Scilicet Johannis III, qui an. DLXI (imo 560, ut probat Pagius) sedere cœpit.
[6] Sane a martyrio S. Joannis I, Ravennæ enecti anno 526, [sed constat obiisse sub Joanne III,] XXVII Maii, ad pontificatum Gregorii Magni, quem III Septembris anno 590 auspicatus est, anni fluxerunt 63; Joannes II autem obiit itidem XXVII Maii 535, id est, annis 54 ante Gregorium Papam: adeoque Gregorius anno 593 aut 594 Dialogos scribens non dixisset nuper, sed pridem defunctus est, siquidem sub Joanne I vel II sanctus Episcopus ex hac vita migrasset. Quis enim hominem ab annis plus 63 sive etiam 54 mortuum, nuper defunctum dicat; aut suum prædecessorem appellet obvio sensu nuperum, a quo tot annorum spatio distet, intermediis 10 vel 7 Pontificibus? Voluit ergo S. Doctor indicare proximum suum istius nominis prædecessorem Joannes III anno 573 defunctum; sub cujus pontificatu, & non ante, Sanctum nostrum obiisse testatur. Confirmat hæc Ferrarius citatus num. 2 sua Annotatione: Joannes, sub quo S. Constantius vixit, tertius est, qui Pontif. gessit post Gelasium I * circa an. D. DLXI, quo tempore Gothi a Narseta profligati fuerant anno 552, & iterum 554, qui finis fuit belli Gothici in Italia, teste Pagio. Hinc liquet, si Sanctus noster, ut habet Petrus de Natalibus & ex eo Ghinius, Joannis Papæ primi temporibus claruit, & ad cathedram episcopalem evectus est; illum annis ut minimum 34 Aquinensem gubernasse ecclesiam. Imo vero annis pluribus eidem præesse potuit, licet tantum sub Felice IV Joannis I successore ad episcopatum promotus fuisset.
[7] [quamvis annum determinare nequeamus.] Ad annum Sancti emortualem quod spectat, illud certi habemus ex S. Gregorio Magno sub finem numeri 5 citato, obiisse illum tempore beatæ memoriæ Johannis Papæ nempe tertii, prout ostendimus num. 6: quoto autem Christi anno non constat. Secundum Ughellum sub Joanne Pontifice floruit circa annum Domini DLXVI, an eodem defunctum esse velit, nescimus: Ferrarius annum nullum exprimit; Castellanus circa annum DLXXII. Audiamus & Baronium tomo VII ad an. 572, ubi post narratam Joannis III mortem (quam anno uno anticipat, ut ostendit Pagius in Critica ad eumdem annum) sic habet num. 2: Ad hæc tempora ejusdem Joannis Romani Pontificis, antequam tamen Longobardi irrumperent in Italiam, Constantius episcopus Aquinas, qui vivente adhuc S. Benedicto jam sedere cœperat, defunctus est, ut testatur S. Gregorius. Irruptionem Longobardorum in Italiam idem Baronius, consentiente Pagio, affigit anno 568 ipsis Kalendis Aprilibus ex Paulo Diacono lib. 2 de Gestis Longobard. cap. 7. Nos, deficiente certiori temporis nota, Sancti obitum collocamus sub pontificatu Joannis III, id est, inter annum 560 & 573; prout supra posuimus.
[8] [Sancti virtutes & elogium hic edendum.] Multis ac insignibus virtutibus meritisque eximium hunc Præsulem eluxisse, extra controversiam est; prophetiæ quoque dono fuisse præditum, ex Gregorio patet. Id unum dolemus, quod præclara tanti Viri gesta & decora singulatim enumerare ac illustrare non possimus, cum Vita ejus, teste Baronio supra, non exstet: quam temporum ingluvies, ait Ughellus, devoravit. Scripta illa fuit, eodem Ughello teste col. 396, circa an. MCXXV a Petro diacono bibliothecario Casinensi, ut ipse affirmat Opusculo de viris illustribus cap. 47, & lib. 4 Chron. Casin. cap. 66 (non 48, ut perperam Ughellus habet) ad Guarinum episcopum Aquinensem ordine duodecimum. Speraveram saltem aliquid de Vita ista vel ad Sanctum nostrum pertinens inventurum me fuisse sive in Thesauro antiquitatum & historiarum Italiæ edito Lugduni Batavorum anno 1723, sive apud Rerum Italicarum scriptores tomo VI Muratorii anno 1725 Mediolani impresso, ubi col. 59 & 60 opusculorum anecdotorum Petri diaconi citati catalogus sat longus texitur: sed frustra quæsivi. Quare eruditos Italos, Aquinates imprimis enixe rogatos cupimus, ut, si quid forte in aliquo bibliothecarum angulo inter blattas lateat, ad gloriam Dei & honorem Sancti Præsulis ac Patroni sui in lucem proferre & nobiscum communicare ne graventur. Edemus interim, quod unicum de Sancto hoc in museo nostro reperimus, exiguum Ms. a Ferdinando Ughello transmissum, continens qualecumque vitæ compendium, & Sancti elogium ex lib. 3 Dialog. cap. 8 Gregorii Magni. Elogium illud ex nova editione Parisiensi Operum sancti Doctoris tomo 2 col. 293 correctius recudemus, & annotatis quibusdam illustrabimus. Manuscriptum ex quo auctore desumptum sit, non additur: certe non est valde antiquum. Præfigitur autem hic titulus: Vita vel obitus S. Constantii ep. Nos illud sub nomine elogii dabimus.
[Annotata]
* ime 47
* l. Pelagium I, nam Gelasius I ad anno 496 obierat.
ELOGIUM
Ex Ms. Ughelli, & S. Gregorio Magno.
Constantius ep. conf., Aquini in regno Neapolitano (S.)
BHL Number: 1935, 1934
[Pastoralis cura Sancti, perseverantia in divinis obsequiis, prophetiæ donum:] Dum egregius pontifex Constantius Aquinensem strenue gubernabat ecclesiam, & dictis atque exemplis ceu lucerna præclara super candelabrum posita sublimiter illustrabat illam, omni virium conamine illud adimplere studens * imitandum exemplum, quod est de Christo scriptum, quæ cœpit Jesus facere & docere: scilicet ut auditoribus suis id exhiberet in opere, quod * eos informaret prædicatione. Et quia nullus de perceptione bravii exultat, nisi qui cursum efficaciter explere conatur, & ipsa per se veritas non incipientibus, sed perseverantibus æternam pollicetur salutem: vir iste Sanctus usque ad extremum vitæ suæ terminum in divinis obsequiis juxta nominis sui præsagium constantissime perseverare studuit. Unde & post ejus obitum multas ab eo virtutes factas cognovimus: quia Deum omnium virtutum cooperatorem in se promeruit habere inhabitantem, de quo Apostolus apertissime testatur dicens: Hæc omnia operatur unus atque idem spiritus, dividens singulis prout vult. Qui utique inter cetera suarum virtutum insignia, prophetiæ quoque dono refulsit, quemadmodum B. Papa Gregorius vir per omnia sanctissimus in tertio Dialogorum libro (cap. 8) ejus memoriam faciens retulit, dicens.
[2] Vir quoque venerabilis vitæ Constantius Aquinæ civitatis episcopus fuit, [prædicit duos post se successores, & moritur.] qui nuper prædecessoris mei tempore beatæ memoriæ Johannis a Papæ defunctus est. Hunc prophetiæ habuisse spiritum multi testantur, qui eum familiariter scire potuerunt. Cujus inter multa hoc ferunt b religiosi veracesque viri, qui præsentes fuerunt, quod in die obitus sui cum a circumstantibus civibus utpote discessurus Pater tam amabilis amarissime plangeretur, eum flendo requisierunt, dicentes: Quem post te, Pater c, habebimus? Quibus ipse Pater per prophetiæ spiritum respondit, dicens: Post Constantium, mulionem: post mulionem, fullonem d. O te, Aquine, & hoc habes e. Quibus prophetiæ verbis editis, vitæ spiritum exhalavit extremum. Quo defuncto, ejus ecclesiæ pastoralem suscepit curam Andreas diaconus illius, qui quondam in stabulis itinerum, cursum servaverat equorum. Atque hoc ex hac vita subducto, ad episcopatus ordinem Jovinus accersitus est f, qui in eadem urbe fullo fuerat. Quo adhuc superstite, ita cuncti inhabitatores civitatis illius & barbarorum g gladiis & pestilentiæ h immanitate vastati sunt, ut post mortem illius nec quis episcopus fieret, nec quibus fieret, inveniri potuisset i. Sic itaque completa est Viri Dei sententia: quatenus post decessum duorum se sequentium ejus ecclesia pastorem k minime haberet l.
ANNOTATA.
a Consule Commentarium num. 5 & 6. Idem Joannes PP. III habetur inter Prætermissos ad 13 Julii, tomo III pag. 471.
b Ms. Ughelli referunt.
c Idem & Baronius Patrem, sensu non dispari.
d Sic etiam legitur in Ms.: Petrus de Natalibus adjungit: post fullonem neminem. Quibus editis, vitæ spiritum exhalavit, omissis intermediis. Ferrarius & Ughellus: post Fullonem finem habebit Aquinum. Eo nempe sensu, quo etiam intelligi debet S. Gregorius, ut post Jovinum episcopo diu caruerit. Vide Ughellum in successione episcoporum Aquinatium.
e Baronius: O tu Aquina, & hos habes.
f In Ms. Jovinus adscitus est. Ceterum de utroque hoc præsule Andrea & Jovino nihil usquam invenio nisi nomen & officium inter episcopos Aquinates apud Ughellum col. 396.
g Longobardos haud dubie intelligit sanctusDoctor, qui anno 568, ut Commentarius habet num. 7, cum aliis barbaris Italiam ingressi, occiso ipsorum rege Alboïno anno 574, itemque interfecto Clepho ejus successore anno 576, sub Ducibus fuerunt annis decem, teste Sigeberto in Chronico: Italiam depopulati sunt anno 578, Neapolim obsederunt 581, & Autharim regem sibi præfecerunt 586. Vide Pagium ad annos 571, 573, 577, 578, 581, 585.
h Luem inguinariam designat, quam descriptam vide apud Baronium anno Christi 565 num. 25. Pestilentia illa gravissima annos quinquaginta & amplius grassata est, cœpitque in Oriente ab anno 541 vel sequenti, ut probat Pagius ad an. 544. Idem anno 577 Marianum Scotum adducit, ad annum Christi 579 hæc scrïbentem: Gens Longobardorum, comitante fame, mortalitate & peste, omnem invasit Italiam, ipsamque Romam vastatura obsidet. De lue inguinaria sub finem anni 589 & initium 590 apud Baronium meminit etiam Gregorius Turonensis & S. Gregorius Papa: quam pestem, inquit Pagius num. 18, hoc anno (590) non solum Urbem; sed & alia Italiæ loca afflixisse, supra ostendimus. Quoto autem anno barbarorum gladiis & pestilentiæ immanitate Aquinatibus clades ista illata sit, mihi hactenus incompertum. Ceterum Ferrarius in Annotatione ait: Aquinum autem bis vastatum est, primo sub Justinano Imp., secundo sub Conrado. Post quem numquam reædificatum fuit, licet episcopatus perseveret. Sed male vastationem primam sub Justiniano contigisse asserit: nam Justinianus I imperio & vita functus est Idibus Novembris anni 565, vivente forsan adhuc S. Constantio, qui sub altero tantum successore suo Jovino illam cladem futuram prædixerat. Justinianus vero Junior sive II imperium capessivit anno 685 diu post Gregorium Papam, qui hæc se vivente gesta narrat, obiitque anno 604. Mendose itaque Ferrarius avunculum scripserit pro nepote, id est, Justinianum pro Justino juniore seu II, qui cum imperaverit ab anno 565 usque ad 578, sub eo vastari Aquinum potuit. Insuper narrat Leo Ostiensis lib. 1 Chronicæ Casinensis cap. 28, Saracenorum ducem Massar anno 846 Aquinum pertransiisse, & arcem ceteraque in circuitu devastasse. Quod ad Conradum spectat. fuit in Conradus Friderici II filius, quem anno 1253 in terra Laboris civitates Aquini, Suessæ aliaque loca expugnasse, refert ex anonymo auctore Ms. de rebus Manfredi Odoricus Raynaldus Annalium tomo 13 ad dictum annum num. 1; Spondanus autem in Continuatione Baronii ad annum præcedentem 1252. Porro episcopatus quidem, ut Ferrarius ait, perseverat; sed residere solent episcopi & pontificalia exercere Ponte Curvo 3 mill. pass. ab Aquino in occasum, in limite ditionis Ecclesiæ, ex dimensione Baudrandi. Existimant aliqui apud Orlendium Orbis sacri & profani parte 2 vol. 3 pag. 1516, Pontem Curvum esse antiquas Fregellas; ex quarum, inquit, ruinis emersit postmodum Pons Corvus, nobile Latii oppidum, quod tandem nuper Benedictus XIII Pont. Max. civitatis jure, & episcopatus cathedra donatum, Aquino univit anno MDCCXXV; ita tamen ut idem & Aquini & Pontis Corvi episcopus appelletur.
i Petrus de Natalibus posset. Apud Baronium omittitur nec quibus fieret. Ms. Ughelli mendose habet fieri.
k Hic Ms. interserit urbe civibusque deletis, per multa tempora. Nempe usque ad Angelum, Jovini successorem sub medium seculi XI; nam excommunicatus est ob mores utique non angelicos a S. Leone IX, qui anno 1049 S. Petri cathedram conscendit. Vide Ughellum, & Baronium ad annum 1060 num. 5.
l Nempe cum hæc scribebat sanctus Doctor. Vide dicta litt. d & k. Ceterum in Ms. habetur paulo inferius: Reliqua desiderantur. Desideramus sane nos plura de tam insigni Præsule, ut dictum num. 8.
* pro studebat, vel studuit
* l. ad quod
DE SANCTO AREALDO MARTYRE
BRIXIÆ IN ITALIA
Forte anno DLXXVI.
SYLLOGE.
De cultu Sancti, loco & tempore martyrii.
Arealdus M., Cremonæ in Italia (S.)
AUCTORE J. V.
Publico & immemorabili cultu hunc S. Martyrem honorari satis certum est, ut patebit ex dicendis; [Sanctus qui Cremonæ colitur,] de tempore martyrii haud ita constat, fatente Ferrario in Catalogo Sanctorum Italiæ pag. 562: Quando, & quo mortis genere hic S. Mart. affectus fuerit, nondum sciri potuit; cum nulla extet ejus in Annalib. Brixiens. memoria. (quos utinam inspicere licuisset!) Et in Catalogo generali pag. 346: Passus Brixiæ fertur. Quando, nescitur. Primo itaque quæ ad Sancti cultum spectant proferemus, deinde passionis tempus indagaturi. Ferrarius in Catalogo proxime citato his verbis eum annuntiat: Cremonæ S. Arealdi martyris. In Catalogo Italiæ Sanctorum ad hanc diem scripserat sequentia: Arealdus Brixiæ martyrio coronatus, ibidemque sepultus est. Cujus ossa Gerardus, Brixiensis civis ex nobili Madiorum familia episcopus Cremonensis a Clemente V Pont. Max. anno sal. MCCCV creatus, a Brixiensibus, apud quos plurimum valebat auctoritate & gratia, impetrata Cremonam transtulit, & in sacello ei dicato reposuit; unde postea in ecclesiam Cathedralem translata sunt, ibique pie asservata coluntur. Testatur id Josephus Brescianus in Diario Cremonensi pag. 72: 1 Septembris S. Arealdus martyr. Festum in ecclesia cathedrali, ubi sub confessione conservatur ejus sanctissimum corpus. Item in ecclesia ipsius Sancti, quæ regitur a RR. PP. Minimis. Plura in Sanctuario Cremonensi pag. 248 habet Peregrinus Merula, perperam tamen confundens Arialdum diaconum martyrem Mediolani cum hodierno; ut postea videbitur.
[2] Laudatus a Papebrochio tom. 11 Aprilis pag. XL Bernardinus Faynus in Martyrologio Brixiano Kal. Septembris ita scribit: [Brixiæ passus est] Brixiæ S. Arealdi martyris, in cathedrali Cremonæ translati: qui Longobardorum tempore, cum duobus filiis, Brixianam ecclesiam proprio sanguine decoravit. In quæ notat sequentia: De eodem habent Tabulæ eccl. Cremonensis sub ritu semiduplici. Item Tabula dyptica episcoporum illius ecclesiæ a Blasio Rossio * conscripta, qui agens memoriam Gherardi Maggii illic episcopi, ac consanguinei Berardi Maggii, in Brixiana sede etiam titulo principis fulgentis, sic scribit (pag. 355 post Decreta synodi Cremonensis edita 1599.) Gerardus de Madiis patritius Brixiensis, successit Raynerio de Rubeis Parmensi, episcopo cremonæ, mortuo anno MCCCV Clemente V summo Pontifice. Is cum plurimum gratia & auctoritate apud suos valeret, Cremonam ossa divi Arealdi, Brixiæ martyrio coronati, inde transferri curavit; eaque primo reposita fuerunt in ecclesia, ad ejus memoriam in vico Omnium Sanctorum constructa. Deinde vero (anno 1484) in ecclesiæ cathedralis partem illam translata sunt, ubi nunc est altare dicatum SS. Sacramento, opera Isacchi Restalli canonici Cremonensis ecclesiæ. Demum (an. 1614 VIII Junii) in ejus partem subterraneam; ibique jacent in arca marmorea, capite in æreo vase reposito. Tradit Merula citatus, arcæ inscriptam fuisse sequentem epigraphen: Anno post ortum Christi MDCXIV die septimo Junii, huic arculæ mandatum est non parvo totius civitatis sumptu corpus S. Arealdi martyris per illustrissimum & reverendissimum D. Joannem Baptistam Brivium Cremonæ episcopum. Arcui vero triumphali: Divis Archelao & Arealdo, sanguine ob Christum Servatorem profuso, aureas coronas adeptis, ab æthere suos hic cineres Cremonensemque rempublicam respicientibus, arcas, aras, arcus eadem pia & fidelis hospes condidit, dicavit, erexit. Solennissimam hanc translationem a Bollando descriptam vide tom. 11 Januarii in S. Babyla pag. 581: anniversaria autem ejus memoria annuntiatur tom 11 Junii pag. 52 in Prætermissis ad diem VIII. Hactenus de cultu Sancti & palæstra, nunc agendum de tempore.
[3] Ludovicus Cavitellius in Annalibus Cremonensibus, Lugduni Batavorum 1704 recusis tom. 3 Thesauri antiquit. [probabiliter sub Longobardis.] & historiar. Italiæ col. 1356, ad annum 1305 scribit S. Arealdum martyrio Brixtæ affectum anno circiter CXXXIV, Adriano imperante: forte quia credidit socium fuisse SS. Faustini & Jovitæ, quos tunc passos esse vult Pagius ad annum 134 num. 2. Verum id minus verisimile putamus, & Fayno potius assentimur, qui postquam Cavitollium allegaverat, utique a se lectum, hæc subdit: Hujus S. Martyris cum duobus filiis Carillo & Oderico meminit in Annalibus Brixiæ manufer. Octovius Rossius, citans antiquas memorias in soliis membraneis exaratas, ex quibus defert *, anno DLXXV Longobardorum regnum (mortuo Clepho rege) per annos decem, decem * quoque ducibus fuisse dispartitum & dominium Brixiæ cum duci Alahisio contigisset; primo ejus anno, qui fuit DLXXVI, adeo (nondum fidelis Christo) in Christianos invexisse: ut S. Honorio tunc Brixiæ episcopo necesse fuerit cum turba civium in sylvas aufugere, ut persecutionem evitaret. In qua præcipue Arealdus & ejus filii Carillus & Odericus, eodem anno currente, pro fide martyrii palmam adepti sunt. De S. Honorio actum est tom. III Aprilis pag. 276. Martyris filios, quiæ de cultu eorum non constat, in titulo omisimus; quoad alia sequentes Fayni fidem: nam, quæ habemus tom. 4 Thesauri Italiæ, Monumenta Brixiensia Octavil Rubei, nec non Capreolum de rebus Brixianorum tom. 9 part. 7, uti & Chronicon Brixianum Malvecii tom. 14 Muratorii, frustra scrutati sumus. Itaque martyrium Sancti sub dubio posuimus anno forte DLXXVI.
[4] Prosequitur Faynus Merulæ errorem corrigens hoc modo: [Merulæ error corrigitur: & disputatur,] Arealdus iste diversus est ab Arealdo diacono & martyre Mediolanensi: nam natalis hujus ad gloriam fuit hac die, eodem anno DLXXVI, Benedicto (I) Sum. Pontif. & Justino juniore imperatore. Illi autem natalis fuit XXVII Junii, non anno MLXXVI, sedente Gregorio VII, ut perperam exscripsit Faynus; sed 1066, sedente Alexandro II, & imperante Henrico IV, ut habet Baronius in Annalibus. Iste fuit martyr sine aliquo sacro Ordine: ille vero diaconatus Ordine initiatus. Iste cum duobus filiis; ille sine filiis. Iste Brixiensis: ille vero Mediolanensis. Sed Peregrinus Merula in Sanctuario Cremonensi, quia hisce relatis caruit monimentis, ideo circa hos duos Arealdos se decepit, unum accipiendo pro alio. De S. Arialdo diacono martyre actum est tom. V Junii a pag. 279: Acta vero aut miracula hodierni Martyris nulla habemus. Superest nunc haud levis difficultas circa Gerardum de Madiis seu Maggium, a quo superius ossa S. Arealdi Brixia Cremonam translata esse retulimus: utrum scilicet Gerardus iste Cremonensis episcopus fuerit. Negat Ughellus tom. 4 novæ editionis col. 610, ubi inter alia hæc habet: Post Raynerium (de Casulis) gratis nonnulli affingunt Gerardum quemdam de Madiis Brixiensem, electum Cremonensem episcopum anno MCCCVIII *, voluntque Brixia transtulisse Cremonam S. Arealdi martyris reliquias, easdemque intulisse in ecclesiam in honorem ejusdem Sancti exædificatam in Sanctorum viculo, ut vocant, die 1 ineuntis Septembris, qua die festum ejusdem Sancti celebratur Cremonæ. Cæterum in Regestis Vaticanis nulla de Gerardo habetur memoria.
[5] [quis primum Sancti reliquias transtulerit.] Assirmant vero Ferrarius supra, Josephus Brescianus in Rosis & Violis Cremonensibus, ubi contra alios Cremonensem facit, adferens pag. 65 hoc epitaphium: Gherardus Maggius episcopus patriæ suæ Cremonæ &c., & Faynus his verbis annotata concludens: Dubitant aliqui Gherardum Maggium fuisse antistitem Cremonæ. Alii ex quasi nominis uniformitate cum Berardo, cognominis æqualitate, funerisque tempore, affirmant fuisse ipsummet Berardum episcopum & principem Brixiæ, qui, per mortem Raynerii de Rubeis vacante Cremonensi ecclesia, illam quoque curaret. Sed præter ea, quæ de antistite Gherardo ipsi Ludovicus Cavitellus & Blasius de Rubeis & alii asserunt, apud Brixiam in arbore familiæ Maggiæ in aliisque monimentis ejusdem atque in picturis, ut episcopus tantum Cremonæ scriptus est. Ex adverso Ughellus Bonuium de Narnis, ut eum vocat Rubeus in Diptychis pag. 355, seu de Naldis pro episcopo fictitio habet, contenditque Raynerium de Casulis Volaterranum Pontio Ponzono a Bonifacio VIII anno 1296 suffectum esse, addens: Ita habetur in Regesto Vaticano epistola 181 fol: 39 anno 2: ac ætatem protulisse usque ad annum 1317, succedente ipsi an. 1318 Ægidio de Madalbertis; adeoque locum inter episcopos Cremonenses Gerardo non esse. Nodum hunc aliosque eruditis Cremonensibus solvendos relinquimus: præsertim quia ad sancti Martyris cultum perinde est sive a Berardo, sive a Gerardo ejus ossa primum Brixia Cremonam translata fuerint.
[Annotata]
* Latine Rubeo
* l. refert
* imo 36. Vide Murator. tom. 1 pag. 436.
* imo 1305
DE SANCTO LUPO
ARCHIEPISCOPO SENONENSI,
BRIENNONE IN CAMPANIA GALLIÆ,
Anno DCXXIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Lupus episc. Senon., Briennone in Campania Galliæ (S.)
AUCTORE J. V.
§ I. Sancti veneratio in diversis locis; Officia propria: Actorum ætas & fides.
Senones, teste Baudrændo, urbs ampla Galliæ Celticæ, Senonum primaria, … [Illustris apud Senones memoria & Sancti] quæ & Agendicum dicta fuit & Senonæ in libris Conciliorum, .. urbs Galliæ antiquissima, quæ ante Romam condita fertur; archiepiscopalis est, in planitie pulcherrima ad Icaunam fluvium, qui ibi ponte jungitur lapideo: caput est Senonensis agri in Campaniæ præfectura generali, cum antiquis a quibusdam male Burgundiæ tribueretur. Gloriari merito hæc civitas potest pluribus sanctis archiepiscopis tum ante tum post S. Lupum, quorum Acta in Opere nostro vel illustrata jam sunt, vel deinceps illustrabuntur. Hugo Mathoud monachus Benedictinus in Catalogo archiepiscoporum Senonensium, quem ad fontes historiæ noviter accuratum edidit Parisiis anno 1688, pagina 21 insigne S. Lupo elogium texit his verbis: Post beatissimos martyres Savinianum & Potentianum, quibus suæ sedis encænia debet ecclesia Senonensis, ceteris suis præsulibus hic eminet sanctimonia morum & signorum magnificentia, jugique populorum accursu ad ejus sacrum corpus in cœnobitica S. Columbæ Senonensi basilica. Plures plura de eo, quæ hic repetita nolumus. Et licet in omnium tabulis & ecclesiarum pulpitis vigeant ejus præconia, suis tamen laudibus semper major erit. Martyrologium Parisiense hac die sequentia de ipso memorat: Briennone in agro Senonensi, S. Lupi episcopi, qui ab occidentalibus Neustriæ partibus, ubi multos infideles exul ad fidem Christi adduxerat, Senonas rediens, Parisiis plurimos vinculis & carcere liberavit. Corpus ejus Senonis ad S. Columbam asservatur. Quamquam hæc ad probandum sancti Archipræsulis cultum videantur posse sufficere, pro more tamen nostro ea res altius repetenda est ex veteribus martyrologis.
[2] S. Lupum annuntiat Ado: Apud Senonas B. Lupi episcopi, [cultus, tota item Gallia & in Catalonia receptus.] sanctitate & signis miraculorum illustrissimi. Usuardus item & Notkerus. Wandelbertus in martyrologio metrico:
Præsul & his * Senonum Lupus æde coruscat ab alta.
Martyrologium reginæ Sueciæ, olim Senonenso S. Columbæ, post tom. VII Junii: In Galliis, Senonas civitate, depositio B. Lupi episcopi & confessoris. Romanum denique: Apud Senonas B. Lupi episcopi & confessoris, de quo refertur, quod quadam die, dum præsente clero sacris altaribus astaret, lapsa est cælitus gemma in ejus calicem sanctum. Idem habet Florarium nostrum Ms., additis quibusdam. Elogio historico eum ornat Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 8 cap. 20. Molanum, Canisium, Galesinium, Maurolycum, Ghinium aliosque recentiores commemorare supervacaneum est. Solus codex Pulsanensis martyrem facit: Senones, beati Lupi episcopi & martyris; sed perperam, ut ex Vita constabit. Celebris ejus memoria est apud Aurelianos, teste Chalemoto in Serie Sanctorum &c. Ordinis Cisterciensis, hac die: Aureliis in urbis suburbiis & prioratu sancti Lupi sanctimonialium Ordinis nunc abbatia, festivitas S. Lupi quondam archiepiscopi Senonensis ibidem nati, paterna domo postea in cœnobium commutata. Ejusdem etiam Sancti festivitas in omnibus cœnobiis diœcesis Senonensis. Imo per totam Galliam plurima in ipsius honorem exstructa esse templa, tradit Carolus Sausseyus lib. 3 Annalium ecclesiæ Aurelianensis num. 39 in Austreno: Sanctus vero Lupus apud nos celebratur Calendis Septembris (in tribus Kalendariis Aurelianensibus Mss. ponitur 2 Septembris) ejusque nomini in loco nativitatis ejus excitata est ecclesia extra muros Aureliæ ad plagam orientalem circa alveum Lygeris, in qua jugiter Deo famulantur sanctimoniales Cisterciensis Ordinis. Alia item parochialis apud Ingreium, & innumeræ per universam Galliam. Viget quoque Sancti cultus in Hispania; erga quem multa habetur devotio in Catalonia, & speciatim in conventibus Dominæ nostræ de Mercede, inquit Domeneccus in Historia generali Sanctorum &c. principatus Catalani fol. 86 verso, ubi & Vitam describit ex variis auctoribus.
[3] [Officia de eo propria diversis locis:] Celebratur Sancti festum in metropolitana ecclesia Senonensi ritu semiduplici & Officio proprio novem Lectionum, ut patet ex Breviario ejusdem ecclesiæ anno 1625 Parisiis impresso. Breviarium item pervetustum ecclesiæ Altissiodorensis, impressum, ut Papebrochius annotavit, initio seculi XVI aut citius, novem de Sancto nostro Lectiones habet ex Vita desumptas, sed multum diversas a Senonensibus. Collecta seu oratio propria utrobique fere eadem est: Deus, qui nos devota beati Lupi confessoris tui atque pontificis instantia ad agnitionem tui nominis vocare dignatus es: concede propitius, ut cujus natalitia colimus, etiam patrocinia sentiamus. Per Dominum. In Parisiensi Breviario anni 1640 fit de eo ritu duplici: omnia de communi confessoris pontificis præter Lectiones secundi Nocturni & orationem, quæ ibidem hoc modo legitur: Deus, qui devota sancti Lupi confessoris tui atque pontificis instantia, non credentem populum ad tui nominis agnitionem evocasti; da, quæsumus, ut cujus gloriosis adjuvamur præsidiis, sanctissimis provocemur exemplis. Per Dominum nostrum. Antiphonas & Responsoria, quæ in Senonensi etiam propria sunt, non transcribo: sufficiet novem illius Lectiones ex pervetusto cod. manuscripto, ut prænotatur, desumptas, in Vita assignare. Præter jam dicta, invenio apud Castellanum Martyrologii universalis pag. 749, a monialibus Benedictinis abbatiæ Jotrensis in Bria Galliæ provincia speciali item festo 1 Septembris coli S. Lupum episcopum Senonensem, dictum, inquit, S. Lop in ipsarum Proprio litteris Gothicis. Utrum autem Officium, quod de eo recitant, idem sit cum Senonensi, an Parisiensi, an Autissiodorenfi, hactenus ignoramus; nec libet operose inquirere, cum nihil Sancti gloriæ intersit. Nunc ad Acta progredimur.
[4] Vitam Sancti seu potius gestorum compendium, præter citatos num. 2 Petrum de Natalibus & Domeneccum, [Acta varii excuderunt: apographum] typis evulgarunt Mombritius tom. 2, & Saussayus ad hunc diem: integram mutato stylo edidit Surius; mutilam, servata phrasi primigenia, inter Fragmenta de regum Francorum rebus pie gestis exhibet Chesnius tom. 1 Scriptor. Franc. pag. 562, ex quo novissime anno 1741 eam recudit Martinus Bouquet tom. 3 Scriptorum Gall. pag. 491. Duplex præterea Ms. habemus: primum est apographum ex Rubea-Valle, ut videtur, acceptum; alterum est Vitæ exemplar inscriptum codici membraneo prægrandi, olim abbatiæ Valcellensis in diœcesi Cameracensi, nunc Musei nostri, notato P Ms. 158. Apographum cum aliis collatum, sincerum ac integrum dabimus, divisum pro more in capita & numeros, quibus Annotata subdentur. Titulum præfert hujusmodi: Vita S. Lupi archiepiscopi Senonensis & confessoris: acceptum autem prænotatur Ex Ms., ut puto, Rubeæ-Vallis collato cum Ms. S. Maximini Treviris; additurque alio charactere: Extat etiam in Ms. S. Mathiæ Treviris. Quod licet non viderimus, haud tamen putamus diversum esse a San-Maximinensi; post miracula enim ex hoc adscripta subjungitur: sic Maximinus in fine habet,tum alio charactore ut supra: & Ms. S. Mathiæ. Eadem miracula habentur etiam in codice Valcellensi.
[5] In multis ab apographo discordat Ms. S. Maximini: [hic edendum; ætas] nam primo miraculum de patefacto cælitus ostio basilicæ S. Aniani refert contigisse priusquam Sanctus ordinaretur episcopus; apographum vero seu Ms. nostrum num. 5 illud attribuit Sancto jam consecrato Senonensi archiepiscopo, item codex Valcellensis & Surius. Utri rectius, certo determinare haud possumus: licet enim S. Aniani bæsilica prope Aurelianum sit, non Senonis; potuit tamen Sanctus post adeptas infulas urbem Aurelianensem revisere, imo videtur eo rediisse: nam in apographo nostro post narratum miraculum mox subditur: Cumque prædia propria in Aurelianorum tellure ordinatus Pontifex circuiret, quæ verba in San-Maximinensi non sunt. Omittit hoc præterea quartam Actorum partem, nisi folium exciderit, quod magis verisimile putamus: aliqua hinc inde addita uncis [ ] includentur; e reliquis discrepantiis levioris momenti multas negligemus, quædam tamen assignabuntur ad marginem vel in Notis. Nunc Actorum ætas inquirenda est. Biographus nullibi prodit nomen suum aut locum vel tempus, quo scripsit; neque etiam aliunde illud certo a nobis deprehendi potuit. Ex breviori Adonis elogio facile colligitur, inquit Sollerius in Observatione ad Usuardum hac die, latuisse Viennensem Lupi Acta; quæ Usuardum vidisse, ex relato signo manifestum existimo. Martyrologium suum scripsit S. Ado circiter annum 858, Usuardus vero suum 875 vel sequenti, ut patet ex Præfatione Sollerii num. 160. Unde suspicio esse posset, Acta Sancti scripta fuisse post medium seculi noni.
[6] [Actorum & fides inquiritur.] Sane Bailletus in Tabula critica tomo 3 præfixa de scriptoris ætate hæc habet: Auctor apparet esse seculi IX: saltem videtur Usuardus eum legisse, licet Adoni fortasse notus haud fuerit. Bouquetus in Notis: Hanc Vitam, inquit, cum duobus Mss. Codd. bibliothecæ Sangermanensis contulimus: hujus auctor floruisse creditur sæculo nono. Quamquam non video, quid obstet, quo minus Acta longe ante, forsan seculo VII, exarata sint, adeoque auctor suppar fuerit aut synchronus ipsi Sancto. Certe Bailletus ait, fuisse illum satis bene instructum de pluribus factis; quæ quidem ita cum omnibus adjunctis recenset, ut visa potius vel ab oculatis testibus audita scribere videatur, quam texere historiam de rebus ante ducentos annos gestis: nullibi enim monumentorum meminit, sine quibus tamen ex sola populari traditione singula tam accurate enarrare haud potuisset. In Vita num. 25 narrat mulierem, adhibito pulvere e Sancti sepulcro, gravi dolore dentium liberatam, quæ nobiscum, inquit, hebdomada sine somno & cibo degerat. Ceterum Acta sunt bona & digna fide historica, quod etiam in titulo Surius annotavit. Bailletum hic nihil moramur, qui scriptorem auctoritatis incertæ appellat vel ob narrata miracula, quæ forsitan ipsi minus placuerint, cum ex iis nullum singulatim expresserit in Vita a se compilata col. 12; vel forte ob id unum, quod anonymus sit. Verum sicut cognitio nominis parum aut nihil juvat ad conciliandam auctoritatem scriptori, quæcumque pro suo libito aut ex vulgi fama referenti absque delectu; scientia & veracitate; ita, ubi hæc adsunt, ignoratio nominis auctoritatem elevare non debet illius scriptoris, qui gesta alicujus Sancti fideliter, sincere ac integre ad Dei gloriam & posterorum ædificationem litteris consignavit, suppresso licet (quando id indicare non tenebatur) suo nomine.
[Annotata]
* Kalendis Septembr.
§ II. Nobilis prosapia; quo anno natus, factus clericus, & episcopus; tempus exsilii; fabula de eo confutata.
In omnibus, [Sanctus regia stirpe ortus circa an. 573: factus clericus] quotquot vidimus, Sancti elogiis regali stemmate prognatus asseritur secundum id quod habet Vita num. 1: S. igitur Lupus parentibus inclytis ex parte regali sanguini contiguus. Officium Senonense legit ex patre. Sane pater ejus Beto seu Betto affinitatem iniverat cum familia regia, ut vult Bailletus: mater Agia seu Austregildis prosapia æque ac virtutibus nobilissima erat, imo uterque e sanguine regio, inquit Franciscus le Maire in Historia episcoporum Aurelianensium pag. 117 & 152. Ex his itaque parentibus, de futura prolis magnitudine divinitus admonitis, Sanctus natus est prope Aurelianum in castro, ubi nunc est abbatia & ecclesia S. Lupi, quam anno 1249 mense Julio monialibus de Calceata dedit Guilielmus de Bussiis episcopus Aurelianensis, teste Sausseyo lib. XI num. 47, & le Maire pag. 117. Vide supra num. 2. Annum ejus natalem nusquam expressum invenimus: verumtamen ex dicendis de tempore suscepti clericatus probabiliter conjici potest in lucem fuisse editum anno circiter 573. Parvulum lactis pabulo enutritum, expleto tempore curarum, erudiendum tradirerunt studiis litterarum, inquit Vita: in quibus felici ingenio & diligentia tantopere profecit, ut cunctos sodales suos in schola præcederet, & flore sapientiæ ac rivo torrentis facundiæ superaret. Cumque avunculi ejus Austrenus Aurelianorum pontifex & Aunarius Antisidiorensium præsul .. cernerent … puerum normam religionis amare & Christi præcepta diligere, eum utique jam duodennem, minorem tamen annis 17, clericatus officio studuerunt mancipare. Quod fieri non potuit ante annum 587, quo Austrenus Namatio successit, ex Gregorio Turonensi lib. 9 cap. 18, contra Sausseyum lib. 3 num. 36 & 39, ubi contendit Austrenum episcopum sedisse, mortuo Andegavis Namantio anno Domini DXC; sed perperam: annus enim Childeberti 12 concurrit cum anno Christi 587. Vide Cointium ad dictum annum num. 21, Pagium num. 12, Labbeum in Epitome chronologica & Ruinartium in editione Operum S. Gregorii Turonensis col. 413, 439, 444.
[8] Ætate crescente, insigni pariter incremento augebantur Sancti virtutes: [virtutibus inclarescit, & archiep. Senonensis eligitur an. 609.] inter quas eminebat rigor abstinentiæ, qua carnis rebellionem edomabat, orandi studium & assiduitas in visitandis martyrum sepulcris, accuratio in persolvendis divinis officiis, misericordia erga pauperes, mundi contemptus, æternorum desiderium. His aliisque piis exercitiis in clericali munere apud Aurelianenses ita se probavit, ut fama illius, teste Vita, longe lateque percurreret, & amor in bonorum præcordiis glomeratus succresceret. Quare unanimi voto cleri populique Senonensis, defuncto ipsorum antistite Arthemio, ad istius ecclesiæ infulas postulatus, & annuente rege, evectus fuit. Tempus ordinationis ejus, uti & mortis S. Arthemii (de quo vide tom. III Aprilis pag. 578) incertum est: mendose tamen citatus le Maire electionem S. Lupi differt in annum 620: quandoquidem constat tum ex Sigeberto apud Mathoud & chronico Virdunensi apud Labbe tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 100, tum ex Vita num. 8, sedisse Sanctum tempore Theodorici II regis, qui cum Brunechilde avia regnum gubernabat Burgundiæ. Theodoricus autem ille jam ab anno 613 obierat, ut narrat Cointius tom. 2 Annalium ecclesiasticorum pag. 636, Pagius vero ad annum 615 num. 13. Nos cum Cointio pag. 594 putamus episcopatus ejus initium probabiliter referri posse ad annum 609, quo S. Arthemium obiisse volunt Demochares & Servertius, Castellanus item & Martyrologium Parisiense ad XXVIII Aprilis: quamvis Claudius Robertus & Sammarthani tom. 1 Calliæ Christianæ mortem clare non exprimant, sed tantum dicant memorari ipsum in Chronico Ms. ad an. DCIX. Fuit porro S. Lupus in ordine archipræsulum Senonensium vicesimus primus, ut habet Mathoud, cui potius assentimur, quam Sammarthanis & Catalogo Ms., qui XIX statuunt, aut Demochari & Roberto qui XX, aut Severtio qui XXIII.
[9] [Calumniis impetitus pellitur in exsilium, & honorifice an. 614] Ubi Sanctus commissum sibi gregem pastorali solicitudine & paterna benignitate aliquamdiu rexerat potens opere & sermone, ut virtus non minus quam veritas odium parit improborum, mendacibus Farulfi senescalli susurris & Madegisili Remigiani abbatis, Senonensem cathedram ambientis, variis apud Clotarium II accusationibus postulatus est; & ab eo nimis credulo exsul in Neustriam actus. Audi Baronium ad annum 631 num. 2: Fuit autem Clotharius patiens, litteris eruditus, timoris Dei plenus, pauperibus necessaria tribuens, ecclesiarum Domini atque sacerdotum utilitati consulens. Verumtamen subdola malignantium versutia subreptum est ei, ut B. Lupum præsulem Senonum, a sede propria expulsum, in exilium mitteret. Generoso ac læto animo illud pertulit Vir sanctus reputans omne solum forti patriam esse, Christiano præsertim, qui Deum ubique invenit. At vero non otiose aut infructuose ibi tempus transegit: nam populum gentilitatis errore cæcutientem ad Christi fidem miraculorum virtute ipsumque Bosonem reduxit. Hæc Sammarthani: sed falluntur, dum aiunt revocatum in sedem, exilii septimo anno clapso: siquidem obstat Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 307, & Pagius ad annum 631 num. 3 id factum esse ostendit post annuum circiter exilium, anno scilicet DCXIV, subdens in fine: Quæ gesta esse ante mensem Octobrem anni DCXIV, Cointius eo anno num. XVIII ex eo colligit, quod eo anno mense Octobri Clotarius synodum Parisiis haberi curavit. Accipe Cointii verba: Ex vitis sanctorum Lupi ac Winebaudi, quas infra citabimus, Lupus actus est in exilium sub initium Clotariani principatus in Burgundia, Winebaudusque statim ea de re certior factus iter ad regem quamprimum suscepit.
[10] [revocatur a Clotario II.] Anno superiori (613 num. 4 in fine) non omisimus Lupum Senonensem episcopum post mortem Theodorici regis a partibus Sigiberti filii strenue laudabiliterque stetisse contra Blidebodem, qui Clotarianis copiis præerat. Extincto postea Sigiberto, quid secutum sit, ita declarat vetus author in vita sancti Lupi. Hic narrat ex Surio, quæ inferius Vita exhibebit num. XI & seqq. tum subjungit: Nonnulli apud Jacobum Tavellum in catalogo Senonensium antistitum tradunt Senecium quemdam sive Sevecium (vide Mathoudum pag. 22 & 23, ubi Sanctus vocatur) exulante Lupo, sedisse, eoque reverso, peregrinatum Romam, atque in itinere defunctum & in cœnobio Savigniensi sepultum fuisse; sed ea narratio testimoniis authenticis non subnititur: imo furor, quo Senonenses exarserunt adversus Medegisilum abbatem, qui episcopatum expetebat, palam ostendit eos Pontificis sui majori desiderio flagrasse, quam ut alium subrogari paterentur; idque confirmat author vitæ jam laudatus, cum de Lupi reditu hæc proxime subjungit num. 14 & 15: Ex hoc textu colligimus exilium Lupi diuturnum haud fuisse, eosque falli, qui producunt illud usque ad annum Christi DCXXIII. In Historia sancti Winebaudi, quam Nicolaus Camuzatus in Promptuario Tricassino publicavit, iter illius ad Clotarium regem, diligentia, qua profectionem suscepit & miracula, quæ in via peregit, ita describuntur &c. Verba videri possunt tom. 1 Aprilis pag. 574 & 575, ex quibus hæc sola transcribo: Proinde quod petiit (S. Winebaudus) habuit obtentum, absolutis captivis cum B. Lupo pontifice Senonicorum. Vale dicto, iter repetit, Parisius civitatem advenit.
[11] Pergit Cointius: Is qui vitam B. Lupi scripsit, ejus adventum in aulam regiam, [Fabula de projecto in aquam annulo] ac discessum e palatio prolixius enarrat, vide Vitam num. 16. Hæc autem gesta sunt ante mensem Octobrem; hoc enim anno mense Octobri Clotarius, anno regni sui tricesimo-primo ineunte, synodum Parisiis haberi curavit, ediditque constitutionem, quæ non in urbe aut villa, Oceano vel Rotomago vicina, sed Parisius data reperitur, sub die XV Kalendas Novembris, anno XXXI regni. Ex quo & hujus concilii epocham discimus, inquit Pagius ad an. 615 num. 15; nam Clotarius II Chilperico patri successit anno DLXXXIV jam provecto, adeoque synodus illa mense Octobri superioris vel currentis anni indicta. Atque hæc de Sancti relegatione ipsiusque exsilii tempore; locum assignabit Vita num. 12. Priusquam ad alia progrediamur, refutanda est fabula, qua Dictionarium Historicum Morerii auctum & novissime recusum anno 1740, articulum de S. Lupo (Gallice Saint Leu) concludit in hunc modum: Fertur hic Sanctus, cum ex urbe Senonensi egrederetur iturus in exsilium, projecisse suum annulum pastoralem in fossas aqua plenas, atque edixisse non reversurum se, quin iste annulus repertus foret; & revera paulo ante ejus reditum captus fuisse prope Melodunum barbus, in cujus corpore repertus fuit ille annulus, qui deportatus est in ecclesiam cathedralem, ubi adhuc hodie cernitur. Versus locum, ubi captus est ille piscis, Ludovicus Crassus Franciæ rex ædificavit celebrem suam abbatiam de Barbeau * ubi tumulari voluit, & quo corpus ejus delatum fuit anno MCXXXVII. * Baronius. Surius. Petrus de Natalibus. Bailletus.
[12] Sed primo, nec Vita, nec ullus ex auctoribus citatis aliisque, [& prædictione reditus confutætur.] quos vidimus, commenti istius meminerunt. Secundo, Melodunum ecclesiam cathedralem non habet, nec umquam habuit; audi Mussonum in Descriptione fluminum Galliæ pag. 193: Martianus decipitur, cum ait episcopalem in eo sedem olim fuisse. Et quamvis Morinus lib. 3. Historiæ Vastinensis pag. 503 ecclesiam Divæ Virginis a Carolo Magno ædificatam cathedralem vocet, forte quia primaria est, de annulo tamen S. Lupi altum silet. Tertio denique aperte falsum est, quod celebris illa abbatia a Ludovico Crasso condita sit, item quod ipse ibidem sepulturæ locum elegerit: constat enim ex eodem Dictionario & Sugerio abbate, quem citat, prædictum regem in S. Dionysii prope Parisios, ut in votis ei fuerat, sepultum esse. Barbellus autem, teste Claudio Roberto in Abbatiis Galliarum pag. 529, Barbeau, sacer vel sanctus Portus, Ordinis Cisterciensis ad Sequanam, tribus passuum millibus supra Mellodunum, diœcesis Senonensis, fundatur a Ludovico VII, Crassi filio, cognomento Juniore & Pio, forte post impetratum a Deo filium Philippum Augustum (alias Adcodatum) precibus Cleri, sed præcipue Cisterciensium, natum undecimo Calend. Septembris MCLXV. Quod confirmat Manrique tom. 2 Annalium Cisterc. pag. 416, nec non Ms. Catalogus genealogicus abbatiarum Ordinis Cist. pag. 2: Barbellum, Barbeaux, olim Portus Sanctus, in D. Senonensi, Sens, fundatur MCLXV a Ludovico VII Galliæ rege: qui anno 1180 ibidem honorifice tumulatus est, ut habet Guillelmus Armoricus apud Chesnium tom. 5 pag. 72, & fatetur idem Dictionarium. Ceterum procudendæ fabulæ occasionem dedisse arbitramur, quod scribit citatus Massonus pag. 194: Id quoque monasterium (Barbatulus, ut ipse appellat) opus Ludovici VII fuisse narratur ab historicis propter captum in fluvio barbatulum piscem, quo exenterato, ac reperta intus preciosa gemma, templum & monasterii septa cellasque monachorum construxit: cujus mausoleum sive tumulus in eo magnificentissime positus est. Nisi quis malit dicere Dictionarii editores, mutatis quibusdam, factum S. Arnulphi Metensis episcopi, quod narratur tom. IV Julii pag. 446, S. Lupo perperam attribuisse.
[Annotata]
* de Barbello alias de Sacroportu
§ III. Annus mortis, Sancti successor; aliqua notatu digna de concilio Remensi.
[Obiit Sanctus ante celebratum Remis concilium,] Annum Sancti emortualem Vita nusquam exprimit: hinc scriptores in varias abierunt sententias. Martyrologium quod sub Canisii nomine citari solet, signat annum 610, circa eumdem claruisse scribit Mombritius; Domeneccus: Obiit 1 Septembris circa annum Domini DCX, Pelagio II * Pontifice, imp. Heraclio. Juxta Florarium nostrum Ms. Claruit anno salutis DCXVI; Castellanus cum aliis obitum confignat anno 623: Martyrologium Parisiense anno 1727 editum, an 628. Si Surio & Rayssio credimus, Sanctus vixit circa annum Christi DCXXX: Demochares denique & Severtius mortem ejus affigunt 631. Quam opinionem Mathoudus rejicit pag. 25 inquiens: Nullo veterum testimonio stabilitam invenio cujusdam recentiores sententiam, qui Lupum obiisse scribit anno DCXXXI; quamvis de eo quædam referat Baronius ad illum annum, sed nulla temporis nota certo consignata. Certum porro est ex num. 9, Sanctum in vivis fuisse anno 614: item Clotario regi superstitem non vixisse, probat Pagius ad an. 631 num. 4; cum migrarit ad Deum priusquam celebraretur concilium Rhemense, cui successor ejus Richerius subscripsit. Concilium illud, teste Pagio habitum fuit anno 624, vel tardius sequenti, ut Labbeo placet tom. 5 Conciliorum col. 1688, Cointio ad an. 625 num. 14, Mabillonio num. 52, & Longuevallio in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 3 pag. 455. Clotarius II regnare & vivere desiit anno 628 ex Fredegario aliisque. Pagio opponit se a pag. 23 Mathoudus negans successorem S. Lupi fuisse Richerium, quem proinde e Catalogo archiepiscoporum Senonensium expungit. Juverit ipsa ejus verba, etsi prolixiora sint, huc transcribere.
[14] [cui Richerium inter-fuisse solummodo ut coëpiscopum] Huic (Richerio) numerum in hac serie non affigo; quamvis tutus sit authoritate Sammarthanorum, qui Tavelli silentium improbant, apud quem non invenitur, nec in Chronicis & membranis nostris omnium vetustioribus, nec apud Odorannum, Clarium, Gaufridum Hyron, Robertum S. Mariani, Gaufridum a Collone, &c. Nec apud modernos Buretellum, Coquinum, Cotronium, &c. Certum est in Collectione Conciliorum legi synodum Remensem sub Sonnatio ad annum DCXXX, seu potius fragmentum Historiæ Flodoardi lib. 2 cap. 5, continens plurium episcoporum nomina Remis congregatorum sub Sonnatio, quos inter scribitur Richerius Senonensis. Verum respondeo 10. si qua sit fides Flodoardo in illorum præsulum recensione, quam sane lubricam mox videbimus; dici debet istum Richerium fuisse tantum coëpiscopum, vices agentem S. Lupi, forte tum adhuc exulantis, qui post Senecium anno DCXXIII pia morte defunctum substitutus fuerit Lupi vicarius, & eo modo Sonnatianæ synodo subscripserit, quo Orbatus pro Leone Senonensi in conc. 2 Aurelianensi, Germoaldus in Cabilonensi anni DCL pro Audoberto Parisiensi, & plures alii passim occurrentes in conciliis. Tales ut plurimum erant ecclesiarum archidiaconi ex constituto Damasi Papæ, ad quod alludit Robertus Antissiodorensis pag. 56 mei codicis: “Damasus Papa decrevit, ne quid contra episcopos præsumant archidiaconi, qui dicuntur etiam corepiscopi”. Ab aliis vocantur coëpiscopi.
[15] Respondeo 20. congeriem illam episcoporum ad synodum Sonnatii convenientium, [aut Sancti vicartum;] uti recensentur a Flodoardo, meram esse chronologiæ maculam. Ne lectori tædium pariat censura prolixior, unus inter alios testis sit Auspicius Æduensis episcopus, qui subscripsit cum Richerio. Qualis sit de tempore hujus concilii controversia, quod quidam anno Christi DCXXV, alii DCXXX consignant, certum habet Sirmondus, scriptor eximius, celebratum fuisse tempore Dagoberti, qui patri Chlotario II successit anno DCXXVIII & jam ab anno DCXXII Austrasiam regebat. Jejuna tamen videtur Sirmondi ratio, quam ex sola Rustici Cadurcensis subscriptione desumit; siquidem plures aliæ vacillant in illa serie, & præsertim Auspicii nostri, quem Æduenses tabulæ & alia antiquitatis monimenta longe superiorem faciunt hujus synodi Remensis chronico charactere. Et ne quis fingat alium Auspicium, sed a matricula præsulum Augustodunensium temere distractum; non est diffitendum eumdem esse, quem Gallia Christiana indigitat ex Flodoardo hujus concilii patres recensente. Sed qui fieri potuit, ut Auspicius iste episcopus Æduensis, inter quem primario sedentem & Syagrium, Gregorii Magni Papæ literis notissimum (ut ipse notat C. Robert.) sederunt Augustoduni Lefastus, S. Flavianus, & Odalricus; subscripserit concilio anni DCXXV aut DCXXX, cum Syagrius jam sederet & usum pallii ambiret, vivente Gregorio Magno, cujus obitus viginti ut minimum annis Sonnatii synodum antecessit?
[16] Certe mirandum quod tanti viri luce sua meridiana clarissimi Flodoardus, [non vero tamquam archiepiscopum & successorem,] Sirmondus, Binius, C. Robert, doctissimi Sammarthani, Labbeus, Gabr. Cossartius, & qui præcessere aut subsecuti sunt, hos chronologiæ nævos aut non viderint aut non absterserint. Quid igitur certi de Richerio præsule Senonensi (quod vellent Sammarthani) statui posset, si ipsa nutent historiæ fundamenta, quibus deberet inniti? Opponet contra meam de illius vicariatu qualemcumque conjecturam, nullam hujus vicariæ potestatis aut delegationis notam exhiberi, qualem cernimus in plurium delegatorum subscriptionibus & ipsius Orbati, vice Leonis Senonici, &c. Dico synodi hujus Sonnatianæ nullas legi syngraphas in collectionibus conciliorum, quarum intuitu discerni possint qui præsules, qui legati; sed solam Flodoardi pericopen singulos temere laudantem, qui interfuere aut quos interfuisse bona fide putavit. Nam ut alios nullibi apud veteres inscriptos taceam; laudat Childoaldum Abrincatensem, Bertegesilum Carnotensem, Galonem Virdun, quos in Elenchis illarum ecclesiarum non agnoscit C. Robert, quin de Godono nobis assentit pag. 509 mei codicis: “Hoc tempore florebat S. Godo, qui a Flodoardo l. 2 c. 5 recensetur tamquam Virdunensis episcopus in synodo Remensi, habita circa annum Christi DCXXXIV, fortasse quia vices episcopi sui obiret”. Par de Richerio mihi judicium, quod tamen eruditorum censuræ secus sentientium submitto. Ita Mathoudus.
[17] [perperam contendit Mathoudus; vindicantur] Sed prima hujus auctoris responsio, quæ tota nititur falsa conjectura de protracto exsilio S. Lupi usque ad Remense concilium, non subsistit: nam ut vidimus paragrapho præcedente, Sanctus ad cathedram revocatus est opera S. Winebaudi anno 614; nec uspiam legitur secundo expulsus in exsilium. Quomodo igitur dici debet, imo quomodo dici potest, istum Richerium fuisse tantum coëpiscopum, vicos agentem S. Lupi, forte tum (quando Remensi synodus habebatur) adhuc exulantis, qui post Senecium anno DCXXIII pia morte defunctum substitutus fuerit Lupi vicarius, atque ut talis concilio isti subscripserit? Id certe non evincunt aliorum, quos Mathoudus citat, in aliis synodis subscriptiones. Quod ait responsione secunda, congeriem illam episcoporum prout a Flodoardo recensentur, meram esse chronologiæ maculam, vacillare in illa serie plures subscriptiones præsertim Auspicii Augustodunensis, & Galonis seu Godonis Virdunensis; totum nititur auctoritate Claudii Roberti, quæ profecto tanta non est, ut præponderare debeat Flodoardo totque aliis viris eruditissimis. Et Auspicium quidem inter episcopos Augustodunenses tertio loco post Syagrium collocant novissimi editores Galliæ Christianæ tom. 4 col. 347; Godonis Virdunensis episcopatui favet Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 349. Videri etiam potest. tom. 11 Februarii pag. 171.
[18] [subscriptiones concilii.] Mathoudum in ea opinione præcessit Jacobus Severtius in Archiepiscopis Lugdunensibus pag. 128 & 129 secundæ editionis; ubi plures enumerat præsules, quos contendit Remensi synodo coævos non fuisse, motus nimirum auctoritate Democharis & Joannis Chenutii, hos enim identidem citat. Sed norunt eruditi parum esse fidendum mendosis istorum catalogis, quos potius corrigere debuerat Severtius ex Flodoardo, quam hunc ex illis impetere: præsertim cum nulla solida ratione probet, vitiatas esse apud Flodoardum aut Sirmondum subscriptiones. Quod spectat ad argumentum Severtii petitum ex silentio Baronii & Genebrardi, quo synodum Remensem in dubium vocare, vel a seculo VII videtur velle removere, nullius istud est ponderis: nemo enim hodie dubitat, quin illo seculo vere habita fuerit. Ceterum Sirmondus apud Labbeum tom. 5 Conciliorum Col.am collocat circa annum DCXXX, Dagoberti 2. Verum dubius hæc addit: Quod si de annis Dagoberti sermo sit, quibus ante patris obitum in Austrasia regnabat, citerior aliquanto Christi annus huic synodo conveniet. Et sane convenire debet, nempe 624 circiter, ut num. 13 docuimus, & solide probat Henschenius in Diatriba de 3 Dagobertis lib. 4 cap. 1. Imo canon 3 & 24, in quibus mentio fit Parisiensis synodi, satis videntur innuere concilium celebratum esse, vivente Clotario; si enim ille jam mortuus fuisset, utique bonæ memoriæ Clotarium regem appellavissent episcopi. Hæc de synodo Remensi paulo fusius deducere placuit, tum ne lector parachronismis variorum decipiatur, tum etiam ne diffidat subscriptionibus, uti recensentur a Flodoardo.
[19] Quærit Mathoudus: Quid igitur certi de Richerio præsule Senonensi, [Mors Sancti affigitur anno 623.] si ipsa nutent historiæ fundamenta? Respondemus fundamenta a nobis stabilita, exsilium nempe S. Lupi & Remense concilium minime nutare: certum autem nobis videri, Richerium I synodo subscripsisse non tamquam vicarium Sancti aut delegatum, sed veluti Senonensem archiepiscopum; atque ut talem catalogo inscribendum ordine 22, Senecio expuncto. Vide num. 10. Ex dictis hactenus patet obiisse Sanctum ante annum 625: at quoto Christi anno, nunc indagandum. Bailletus in Vitis Sanctorum tom. 3 col. 15 scribit sequentia: Refertur ordinarie mors S. Lupi ad annum DCXXIII; eumdem signant Cointius, Castellanus, & Calendarium Autissiodorense anni 1725. Ad dictum annum pag. 323 sic habet Mabillonius: Hoc fere anno Lupus Senonensis antistes, ab exsilio reversus, finem vivendi fecit, &, uti ipse jusserat, in stillicidio basilicæ S. Columbæ ad pedes beatæ martyris sepulturæ traditus est. Non quod velit uno eodemque anno exsulandi atque vivendi finem fecisse; siquidem ante pag. 307 narraverat impetratum Sancto reditum ante concilium Pærisiense: Fecit vir sanctus (Winebaudus) quod rogatus erat. Regem adiit in villa regali Alento non longe ab urbe Rotomagensi. Rex facile a sancto abbate se exorari passus est, sanctumque antistitem (Lupum) ecclesiæ suæ restitui jussit, data etiam ad Winebaudi preces reis libertate, qui in carceribus tenebantur. Adeoque prioribus verbis non indicat reditum Sancti & mortem eodem anno contigisse, nisi turpiter sibi contradixerit. Intellige ergo S. Antistitem, diu ante ab exsilio reversum anno scilicet 614, anno demum 623 finem vivendi fecisse, Kalendis Septembris, ut habet Codex Valcellensis in Vita num. 24. Testamentum condidit episcopo dignum; quippe ecclesiam Senonensem, inquit Mathoudus, bonorum suorum scripsit hæredem ex asse; quo amplissimo proventu hactenus dives, grati animi vices singulis annis hoc die rependit publica supplicatione ad ejus sacra lipsana; eorum bajulatione intra civitatis mœnia, annua cereorum oblatione & totius chori metropolitani symphonia in cœnobitico templo ad primum urbis lapidem, in cujus stillicidio humari voluit ad pedes sanctæ virginis & martyris Columbæ, quam ut impense coluerat vivus, sepultus humili funere ei se magis adhuc clientem exhibuit.
[Annotata]
* imo Bonifacio IV
§ IV. Corporis translatio, inventio, recognitio: controversia de Sancti capite & reliquiis judicio Pontificio dirempta: reliquiæ locis variis.
[Corpus post annos 229 transfertur in ecclesiam S. Columbæ;] Promissionem Christi, Qui se humiliat, exaltabitur, in Sancto nostro cernere licet adimpletam: cum enim tam humile sepulcrum ex animi demissione sibi elegisset, eum ibidem miraculorum gloria & multitudine sublimavit Deus. Temporum successu levatum inde & in ipsam S. Columbæ basilicam translatum fuit sacrum corpus; cujus translationis festum notatur ad XXIII Aprilis in Martyrologio Gallicano Andreæ Saussayi pag. 228: Ibidem (Senonis) in monasterio S. Columbæ elevatio & translatio S. Lupi episcopi ejusdem metropolis & confessoris, quando ex atrio ecclesiæ, ubi, sicut jusserat, subtus stillicidium fuerat humatus, levata sacratissima ejus gleba miraculis fulgens, intus basilicam deportata & decenti loculo inclusa inter veneranda pignora beatorum, quorum in cælis gloriosus Præsul est particeps, reposita fuit condecenti honore. Non tamen illo die id factum credimus, verum XXIII Julii anno 853, ut scribit Mabillonius Annalium tom. 3 pag. 33: Hoc ipso anno, quem describimus, apud Senonas facta legitur dedicatio basilicæ sanctæ Columbæ XI Kalendas Augustas; & X Kalendas ejusdem mensis translatio corporum S. Columbæ virginis, & S. Lupi episcopi & confessoris, quæ ibidem sepulta fuerant. Certe hunc annum signat Chronicon Lemovicense apud Labbeum, & vetus aliud Chronicon necdum typis vulgatum: tametsi in Floriacensi mox laudato id differtur in annum sequentem. De hac dedicatione & translatione agit Clarius monachus in Chronico, ubi Wenilo archiepiscopus ecclesiam S. Columbæ XI Kalendas Augusti in honore sanctæ Crucis dedicasse perhibetur, & postridie corpora SS. Columbæ & Lupi levasse e tumulis, in quibus primum sepulta fuerant. Vide Mathoudum pag. 57, sed loco pridie lege postridie.
[21] [dein metu paganorum occultatum invenitur seculo 10,] Sancti corpus, quod aliquamdiu latuerat, detectum fuit an. 960, ut legimus in Chronologia Roberti monachi Altisiodorensis pag. 72: Senonensi ecclesiæ post Hildemannum præfuit Archembaldus. Sub hujus tempore SS. Columbæ virginis & Lupi confessoris mausolæa per noticiam cujusdam veterani monachi sunt detecta, quæ a tempore paganorum usque ad tempus illud in cripta ipsius basilicæ fuerant occultata. Ut itaque de illorum præsentia certiores facti sunt, invitato Archembaldo archiepiscopo populoque innumerabili, cum magna eos honorificentia levaverunt. Spicilegium Acherii tom. 2 novæ editionis pag. 470 diem signat XI Kalendas Augusti. Pagani illi, quorum metu dicuntur occultata fuisse Sanctorum corpora, vel Nortmanni fuerunt, de quibus Mabillonius ad annum 886 pag. 254: In veteri chronico Senonensi legimus, Nortmannos hoc anno, pridie Kalendas Decembris, ab urbe Parisiorum Senonas ascendisse; & sequenti mense Maio rediisse in Franciam… Tunc vastata fuisse omnia, destructas ecclesias, succensa monasteria Clarius scribit: vel Hungari, qui anno 937 Rheno transmisso, Franciam prædationibus, cædibus & incendiis infestam reddiderunt usque ad pagum Biturigensem effusi, ut auctor est Mabillonius pag. 434. Paganorum nomine Hungaros designari a Roberto, probabilius mihi est: nam Betto monasterii S. Columbæ præpositus, initio seculi 10 adeoque annis aliquot post irruptionem Normannorum exedras beati Lupi confessoris & sanctæ Columbæ virginis & martyris bracteis aureis & argenteis affabre sculptis adornavit, teste rursus Mabillonio pag. 308, & Roberto pag. 71: unde tunc nondum videntur latuisse prædicta Sanctorum lipsana.
[22] Denique post multos annos corpus S. Lupi recognitum fuit ab Hugone de Touciaco Senonensi archiepiscopo, [rursumque visitatur seculo 12: aliquas tunc reliquias] qua de re ita meminit pag. 123 Mathoudus: Iterum nova gratia Vivianos Hugo promeruit anno MCLX, cum corpora SS. præsulum & MM. Potentiani & Altini … suis manibus levavit, coram exhibuit, & novis brandeis * protexit… Pari cultu in monasterio S. Columbæ corpus S. Lupi visitavit. Aliqui asseverant in hac visitatione seu recognitione quamdam capitis partem aliasque S. Lupi reliquias Hugoni archiepiscopo concessas fuisse, & ab hoc donatas monasterio prioratus de Naudo: unde postea super possessione corporis S. Lupi gravem litem exortam esse videbimus. Accipe interim donationis historiam prout eam narrat Ms. noster Catalogus episcoporum Senonensium signatus ✠ Ms. 139 C, una cum citati Hugonis litteris: Sanctus igitur Lupus Senonensis archiepiscopus, nobilis genere, sed nobilissimus mente, multisque clarus virtutibus, apud Brienonem migravit a sæculo, vivens in Christo: & in monasterio sanctæ Columbæ virginis & martyris prope Senones ad pedes prædictæ sanctæ corpus suum ante suum obitum jusserat sepeliri, quod diligenter est impletum. Postea vero corpus ipsius a loco, in quo jacuerat, relevatum fuit undecimo Kalendas Augusti, & in dicto monasterio honorifice observatum. Vitam ipsius & miracula fere per totam Senonensem diœcesim poteris invenire.
[23] Post hæc vero, annorum curriculis jam transactis, [Hugoni donatas fuisse & ab hoc alio translatas,] dominus Hugo vir bonæ memoriæ Senonensis archiepiscopus, qui fuit anno domini millesimo centesimo quadragesimo quarto, ut in tabula suo nomine intitulata invenies, electus, confirmatus, consecratus, honore pallii decoratus & a monasterio beati Petri Vivi ad majorem ecclesiam deportatus, ad petitionem abbatis & conventus sanctæ Columbæ reliquias istius beatissimi Lupi populo, qui ad hoc videndum devote venerat, ostendit: & perfectis processionis & Missæ solemniis, ab eisdem abbate & conventu humiliter postulavit, quatenus aliquam portionem de reliquiis sanctissimi Lupi sibi concederent & donarent; quod benigne concedentes donaverunt sibi quamdam partem de capite & de reliquiis istius confessoris sanctissimi. Ipse vero vir laudabilis dominus Hugo prædictus, audiens & videns evidentissime miracula, quæ per merita sancti Lupi frequentius fiebant in ecclesia de Naudo, intelligensque quod fere omnes confluebant illuc; jam dictas reliquias cum multa devotione in monasterium prioratus de Naudo transtulit & donavit, & in quadam capsa reposuit conservandas.
[24] Super hujusmodi vero donatione tam benignissime facta, [in hujus litteris] suas monasterio sancti Petri Vivi donavit literas sigilli sui munimine roboratas, quarum tenor talis est: “Hugo Dei gratia Senonensis archiepiscopus, omnibus, ad quos præsentes literæ perveniunt, in Domino salutem. Novit universitas vestra quod, cum ad petitionem & instantiam abbatis & monachorum sanctæ Columbæ, reliquias beati Lupi archiepiscopi Senonensis populo, qui ad hoc devote venerat, ostendissemus, humiliter ab eodem Abbate postulavimus, quatenus aliquam portionem de reliquiis sanctissimi Confessoris nobis concederet; quod nobis benigne concedens, donavit quamdam partem de capite & de reliquiis corporis ipsius involutam in quadam particula capsulæ suæ. Nos vero moti plurimum pro evidentissimis miraculis, quæ per merita dicti Confessoris frequentius fiebant in ecclesia ejusdem confessoris Lupi de Naudo, & fere omnes illic confluebant; jam dictas reliquias cum multa devotione donavimus & in quadam capsa reposuimus observandas”.
[25] [asseritur: litem de corporis possessione] Abbatis nomen, tempus prædictæ donationis & quæ hanc secuta sunt, distinctius exprimunt ad annum 1144 Annales Benedictini tom. 6 pag. 375: Tunc temporis Senonensi sanctæ Columbæ monasterio præerat Theobaldus abbas, cujus rogatu Hugo Senonum archiepiscopus hoc anno S. Lupi ejusdem urbis quondam episcopi reliquias frequenti populo ostendit; isque post missam & sollemnem processionem aliquam sibi earum portionem dari postulavit. Ejus postulatis annuens abbas, quamdam S. Lupi capitis partem cum aliis ejus ossium particulis eidem concessit archiepiscopo, qui eam in ecclesia beati Lupi de Naudo reposuit: quod ipse litteris suis testatum facit, in quibus ecclesiam illam ipsius Sancti frequentibus miraculis illustratam fuisse dicit. Hinc gravis jurgiorum materia inter illius ecclesiæ parochianos & monachos orta est super possessione corporis S. Lupi, quæ contentio jussu Romani pontificis per Hugonem archiepiscopum, qui eas in S. Columbæ ecclesia populo exhibuit, tempore Odonis abbatis terminata est. De Odone videri potest pag. 567 ibidem. Sed bona venia Mabillonii vel Martenii, qui tomum 6 edidit, non videntur tam cito finem habuisse jurgia; nam utcumque ea tunc forte sopita fuerint, constat tamen initio seculi 13 viguisse contentionem de Sancti corpore inter abbates & monachos S. Columbæ & S. Petri-Vivi: donec tandem lis ad Innocentium III delata est; quam Pontifex, causa probe cognita, monachis Columbensibus adjudicavit.
[26] [dirimit Innocentius III,] Ad clariorem intelligentiam audi, lector, Innocentium ipsum epistola 10 lib. 15 Regestorum hac super re Abbati & priori sancti Victoris, & magistro G. Cornuto Canonico Parisiensi Scripta. Eam nos integram recudemus, prout edita est a Stephano Baluzio Epistolarum Innocentii III tom. 2 pag. 602: Dilecti filii abbas & conventus sanctæ Columbæ Senonensis nobis conquerendo monstrarunt, quod, licet in ecclesia sua totum corpus beati Lupi confessoris archiepiscopi Senonensis una cum capite requiescat, sicut per authenticum bonæ memoriæ Hugonis Senonensis archiepiscopi, qui convocatis quibusdam episcopis, & clero & populo adunatis, ipsum corpus ac caput omnibus astantibus demonstravit, evidenter apparet; abbas tamen & monachi sancti Petri vivi Senonensis in ipsorum gravamen per prædicatores suos caput & quædam membra Confessoris ipsius esse apud quemdam prioratum suum, videlicet sanctum Lupum de Nando *, per episcopatus longe lateque diffusos faciunt publice nuntiari: quod siquidem est a veritate penitus alienum. Quia igitur falsitas tolerari non debet sub velamine pietatis, discretioni vestræ per apostolica scripta mandamus, quatenus memoratos abbatem & monachos, ut ab hujusmodi præsumptione desistant, auctoritate nostra moneatis attentius & efficaciter inducatis; ipsos ad hoc, si necesse fuerit, per censuram ecclesiasticam appellatione remota, cognita veritate cogentes; cum nec saluti nec famæ congruat eorumdem, quæstum acquirere de prædicatione mendacii. Nullis litteris veritati &c. a Sede Apostolica impetratis. Quod si non omnes &c. duo vestrum ea &c. Datum Laterani II Idus Martii, Pontificatus nostri anno decimo quinto. Id est, XIV Martii anno Christi 1212.
[27] Ex hac epistola discimus quidem, Hugonem archiepiscopum Senonensem visitasse ac integrum reperisse Sancti corpus una cum capite in ecclesia monasterii S. Columbæ, [non tamen omnia monachis S. Petri-Vivi abjudicat.] ipsum corpus ac caput omnibus astantibus spectandum exhibuisse, & confecisse ea de re instrumentum authenticum; ex quo Pontifex ait constare sacrum illum thesaurum a monachis S. Columbæ possideri: item falso dici a prædicatoribus sancti Petri-Vivi Senonensis, CAPUT ET QUÆDAM MEMBRA Confessoris ipsius (S. Lupi) esse apud quemdam prioratum suum, videlicet sanctum Lupum de Nando, quos proinde jubet desistere ab hujusmodi præsumptione. Verum hinc non sequitur, falsum esse quod supra num. 23 & seqq. de quibusdam Sancti reliquiis prioratui de Naudo donatis retulimus: potuerunt enim ibi vere asservari exiguæ Sancti capitis & ossium particulæ, quod Innocentius non negat, & interim falso a quibusdam asseri, habere se illo loco caput & quædam membra. Atque hoc solum prædicari vetuit Pontifex; neutiquam autem declaravit, nullas prorsus S. Lupi reliquias ad istum prioratum translatas fuisse. Neque talis declaratio erui potest ex his verbis: Quod siquidem est a veritate penitus alienum; nam certe penitus a veritate alienum erat, frustulum cranii & aliorum ossium particulas pro capite & membris venditare, &, quia illa haberent, negare totum corpus una cum capite alibi requiescere.
[28] Reliquiæ Sancti post annum 1212, vel etiam ante quædam particulæ minores ex iis aut res aliæ, [Sancti lipsana in variis ecclesiis honorantur.] communicatæ fuerunt variis ecclesiis: Ab illo tempore, ait Bailletus, nimirum post translationem, quæ colitur XXIII Aprilis, factæ sunt aliquæ distributiones reliquiarum ejus, quæ ostenduntur in diversis regni ecclesiis ad ipsius (S. Lupi) honorem exstructis. Quasdam haberi volunt in ecclesia parochiali, illius & S. Ægidii nomine insignita Parisiis. Certe Rayssius Hierogazophylacii Belgici pag. 33, in cœnobio Elnonensi honorificentissime recludi asserit os femoris sancti Lupi Senonensis … archiepiscopi: pag. 195 magnam ossis partem esse in abbatia Domp-Martini: demum pag. 553 ipsum caput servari in xenodochio S. Jacobi Majoris Duaci: Caput, inquit, & medietas brachii S. Lupi Senonensis archiepiscopi… Ultima Gallorum cum Hispaniarum rege dissentione obtinuit hoc sacrum pignus per quemdam Duacensem, qui prædictum caput a milite insolenti, suo argento & auro denudatum humique projectum, propter S. Quintini fanum suis ipse manibus e terra sustulit, & Duacum ad natale solum attulit, atque prædicto xenodochio .. donavit.. Obiit (Sanctus) ipsis Kalendis Septembris: ejus tamen natalis dies octavo Kalendas Octobris a populo Duaceno maximo confluxu celebratur: quod, ut quidem ego existimo, hac die sacrum illud depositum hoc in sacellum illatum e Gallia fuerit. Hæc Rayssius: Buzelinus vero Gallo-Flandriæ libro 2 cap. 8 pag. 287 ait esse ejus divi Lupi caput, qui Trecensem ecclesiam episcopus rexit, seque de eo in veteri monumento Ms. hæc legisse: S. Lupi episcopi & confessoris, qui caducum morbum habentibus & ipsum requirentibus integram sanitatem præstare solet. Vide tom. VII Julii pag. 68. Sed cum relata inscriptio non habeat Trecensis, & Sanctus noster eodem morbo laborantibus perpetim opituletur ac singularis patronus ea in re imploretur, teste Saussayo; determinare non possumus, cujus S. Lupi eæ reliquiæ sint. Rayssius loco proxime citato annotat in margine sequentia: Joannes Buzelinus … dicit esse reliquias S. Lupi Trecensis episcopi, sed perperam, ut mihi ex variis archivis Ms. adprime constat. Fides sit penes auctorem.
[Annotata]
* fasciis
* al. de Naudo
VITA
auctore anonymo
Ex Ms. Rubeæ-Vallis, collato cum Ms. S. Maximini Treviris, codice Ms. Valcellensi a pag. 6, aliisque editis.
Lupus episc. Senon., Briennone in Campania Galliæ (S.)
BHL Number: 5083
A. Anonymo.
PROLOGUS.
[Vitæ Sanctorum cur scribantur.] Sanctorum gesta calamo pandere per Raphaël docemur archangelum ad Tobiam loquentem: Consilium, inquit, regis bonum est abscondere: opera [autem] Dei præclarum est enarrare. Sed & lucerna mundi Hieronymus ad: istud nos provocavit exemplum: qui postquam vetus Testamentum & novum præclaro transtulit eloquio, etiam vitas anachoritarum Hilarionis, Pauli, Malchi a & aliorum florentissimo depinxit stilo in memoriam posteris * profuturum *: & licet humanis laudibus justus non egeat, quem præsentia Christi clarificat, & aula paradysi & * societas angelica jam retentat; tamen fidei propagantur augmenta, cum Christus per suos famulos b monstratur magna populis ostendisse miracula c.
ANNOTATA.
a Vitæ horum trium habentur in nova editione Operum sancti Doctoris per Martianay tom. 4 part. 2 col. 68 & seqq. De S. Paulo primo eremita actum est tom. 1 Januarii ad diem 10 pag. 602; de Hilarione & Malcho monacho captivo ad 21 Octobris agetur.
b Ms. San-Maximinense pro suis famulis, sed apographi nostri lectio videtur præferenda.
c Prologum & multa alia sparsim in Vita omittunt Chesnius & Bouquetus: quæ autem habent ab apographo diversa, Bouqueti nomine suis locis annotabimus.
* posteris non habet San-Maxim.
* forte profuturas
* in aliis Mss. vel
CAPUT I.
Illustres S. Lupi parentes, quibus divinitus promittitur; clericatus, educatio & indoles: virtutes, episcopatus.
[Locus Sancti natalis, educatio &] Lectio I. Sanctus igitur Lupus parentibus inclytis a, ex parte regali sanguini contiguus, oriundus extitit in b vicina amnis Ligeris c provincia Aurelianensium civitatis: cujus genitor Beto d, genitrix Austregildis vocabulo, Aiga e avunculi f cognomento: qui divina revelatione commoniti, quod dignum Deo Antistitem funderent mundam g prolem, mox editum parvulum lactis pabulo enutritum h expleto tempore curarum i erudiendum tradiderunt studiis litterarum.
[2] Lect. II. Mox in eo lampada k cælestis gratiæ ita l resplenduit, [egregia indoles, qua perspecta, ordinatur clericus:] ut cunctos sodales suos in schola præcederet, & flore sapientiæ ac rivo torrentis facundiæ superaret m. Erant fratres illius genitricis n [venerandi] antistites, Austrenus o Aurelianorum p pontifex, & q Aunarius r Autisiodorensium s præsul virtutum signis effulgens: qui cum cernerent prædictum t puerum normam religionis amare, & Christi præcepta diligere, eum clericatus officio studuerunt mancipare.
[3] Lect. III. Qui cum jam ætate crescente officia divina cœpisset digne persolvere, [dein a Senonensibus ob raras virtutes expetitur episcopus,] & oris melliflui cantu u Christi harmoniam insonare, atque abstinentiæ rigore carnis rebellionem domare, non cessabat oratu assiduo Sanctorum sepulchra martyrum frequentare, inopiæ afflictorum x compati, sospitalitatem sectari y, charitate resplendere, eleemosynis insudare, mundum contemnere & toto desiderio ad aulam paradysi anhelare z. Sed [&] cum fama illius longe lateque percurreret, & amor in bonorum præcordiis glomeratus aa succresceret bb, mox ut Papa cc Arthemius Senonum defunctus est, ut jam dictæ civitatis cathedram S. Lupus perciperet dd, clerus vel ee populus urbis. Senonicæ auribus regis unanimiter suggessit ff.
[4] [consecratusque miraculis & angelica vita coruscat.] Lect. IV. Divino igitur decreto pontificali locatus in solio gg cœpit virtutibus pollere, miraculis coruscare hh. Agebant gratias cuncti divinæ clementiæ, qui * talem Senonicis dedisset pontificem, virtutibus egregium, amatum clero vel ii populo, justitia indutum, virginitate præclarum, jejuniis deditum, eleemosynis largum, vigiliis indefessum, doctrinæ sanctæ tubicinem kk: qui corpore tentus in seculo, crederetur merito jam angelis sociatus in cælo ll.
ANNOTATA.
a Proceres Palatinos seu palatii fuisse, scribit Andreas Saussayus hac die. De Sancti stemmate, anno & loco natali vide Commentarium num. 7.
b Alia Mss. & Bouquetus omittunt in. San-Maximinense præterea legit amni hoc modo: oriundus extitit vicina amni Ligeris provincia.
c Liger, & Ligeris Baudrando fluvius percelebris Galliæ Celticæ, Aurelias alluens. De eo Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum: Liger … vere nostrorum fluviorum rex, vulgo la Loire, oritur in pago Velauno vel Vellavo… Latine in Nominativo Liger est, nec aliter potest enuntiari. Quod fuse probat pag. 277, contendens errare recentiores cunctos, qui Adalberonem episcopum Laudunensem, DCL annorum auctorem, aut alios ejus similes & æquales secuti, Ligeris in recto casu dicere maluerunt.
d San-Maxim., codex Valcellensis & Bouquetus habent Betto, ut communiter appellatur; Surius Betro, Breviarium Senonense Bello. Le Maire in Historia ecclesiæ Aurelianensis tom. 2 pag. 119 Bettonem Beatum appellat: Nam non solum, inquit, festum S. Lupi solemniter celebrabatur, sed ejus beati patris Bettonis in abbatia S. Lupi Aurelianensi, quod ob tumultus Religionis causa exortos intermissum fuit. De hujus cultu nihil alibi invenio.
e Sic etiam habet Surius; Valcell., Bouquetus & Breviarium citatum Aga: nos cum aliis Agiam vocabimus in Appendice de hac sancta vidua post Vitam S. Lupi.
f Mendose San-Maxim. ab incolis; nam avunculi constanter legunt tum editi tum Mss. Sensus apud Surium clarior est: Pater ejus Betro, mater Austregildis dicta est, cui ab avunculo Aigæ cognomentum accessit. Cointius ad an. 609 num. XI Austregildi cognomentum Aigæ vel Agiæ ab avunculo accessit. Quis iste avunculus fuerit, nos latet.
g Valcellensis rectius mundo, San-Maxim. gignerent mundo.
h San-Maxim. genere mutato, sic legit, editam parvulo lactis pabulo enutritam.
i Idem omittit curarum. Valcellensis melius cunarum, uti & Surius. Officium Senonense cunabulorum.
k In San-Maxim. lampas: sed & lampada primæ declinationis apud Plautum est. Vide Glossarium Cangii ad vocem LAMPADÆ.
l Absunt a San-Maxim. hæ duæ voces, gratiæ ita, unde sensus hiulcus est.
m Præcedentia sic legit San-Maxim. florem sapientiæ a rivo torrentis fecunde sumeret. Minusclare.
n Adeoque avunculi, non fratres ipsius Sancti, ut perperam scribit Demochares tom. 2 fol. 29 & 32 versis. Vox sequens hamulis inclusa, non est in San-Maxim.; sed illam interserunt Valcellens. & Bouquetus.
o Vocatur etiam Austrinus & Austerius, a quibusdam Sancti titulo exornatus. Beatissimum appellat Fredegarius in Chronico apud Ruinartium col. 605: Bertoaldus.. Aurelianis ingreditur, ibique a viro beatissimo Austrino episcopo suscipitur. Vide quæ tom. VI Augusti pag. 90 de eo annotata sunt lit. g. Adi & Commentarium prævium hic num. 7.
p Aureliæ, & Aureliani, item Aurelia, Aurelianum & Genabum (Orleans) urbs ampla Galliæ ad Ligerim fluvium, provinciæ cognominis caput. Episcopalis est sub archiepiscopo olim Senonensi, nunc sub Parisiensi a 20 Octobris 1622, quando Lutetia archiepiscopali dignitate insignita fuit a Gregorio XV. Vide Baudrandum & le Maire in Historia ecclesiæ Aurelianensis tom. 2 pag. 6.
q Conjunctio & deest in San-Maxim., Valcellensi, & Bouqueto.
r Varie nominatur hic sanctus, ut videre licet in Annotatis lit. f tom. VI Augusti citato. Habetur in Martyrologio Romano 25 Septembris. In ejus Vita, quam Labbeus edidit tom. 1 Bibliothecæ pag. 529, abbati cuidam pedum contractione laboranti apparuisse narratur S. Lupus in extasi dicens, perniciter mittens dirige unum ex fratribus, qui sacri antistitis tibi Aunarii calciamenta deportet &c. In Mss. autem, quæ ad illum diem edenda servamus, vocatur S. Lupus episcopus per prolepsin haud dubie, quia postea nempe anno 609 episcopus factus est: cum S. Aunarius, quo vivente superiora contigerunt, jam obiisset ab anno 605 secundum Cointii calculum.
s Alii editi & Mss. Autissiodorensis. Est autem Altissiodorum, Antissiodorum, Autessiodurum, Autissiodorum (Auxerre) urbs Galliæ ad Icaunam fluvium in Burgundiæ ducatu, episcopalis sub archiepiscopo Senonensi. Addit Baudrandus, Antricum dici a quibusdam. Nullum nomen urbis pejus acceptum aut sæpius mutatum ab auctoribus nostris reperias, inquit Valesius pag. 69.
t Prædictum omittit San-Maxim.
u San-Maxim. & Valcell. ore mellifiuo cantus. Deinde omittunt non cessabat: Valcell. oratu assiduo cœpit.
x San-Maxim. fractorum.
y Idem sectare, sed barbare.
z Hic San-Maximinense interserit prodigiosam patefactionem basilicæ S. Aniani, orante noctu præ foribus Sancto nostro. Apographum & Valcell. illam referunt inferius, ubi narrationem utramque conferemus. Consule interim Commentarium num. 5.
aa Vitiose in San-Maxim. glomerata; Bouquetus solus glomerate.
bb Solus Chefnius accresceret.
cc San-Maxim. episcopus, dein pro defunctus est substituit diem clausit ultimum, omisso Senonum. Valcell. vero & Bouquetus: Papa Artemius Senonis defunctus est. De nomine Papa omnibus olim episcopis, saltem Latinis, communi, donec Gregorii VII decreto, anno MLXXIII, ad solum Episcopum Romanum … restringeretur, videri potest tom. V Junii pag. 28 *. PorroS. Arthemius colitur 28 Aprilis.
dd In aliis Mss. & editis susciperet.
ee Conjunctio disjunctiva vel hic copulativa est, ut alibi sæpius. Adi Calepinum & Cangium.
ff Eodem modo hæc legit Bouquetus, notatque in margine annum 609; quo probabiliter Sanctus consecratus est episcopus, ut docet Commentarius num. 8. Valcell. & Chesnius aures regis unanimiter postulavit. San-Maxim. unanimiter postulavit, omisso auribus regis.
gg Valcell. & Bouquetus cathedra. Sanctum ordine vicesimum primum sedisse, diximus in Comm. num. 8.
hh Verbum pollere solus omittit Chesnius. Quæ autem sequuntur usque ad cap. 3 nec ipse nec Bouquetus habet.
ii Valcell. &. Vide dicta lit. ee.
kk San-Maxim. doctrina sancta tubicinum pro tubicinem.
ll Idem sociatus esset, omisso crederetur merito. Hic finiuntur quatuor primæ Lectiones Officii Senonensis. Quinque reliquæ indicabuntur inferius.
* Valcell. quæ
CAPUT II.
Obseratam S. Aniani ecclesiam precibus suis aperit; inimicis
& detractoribus benefacit: fidens Deo magnam vini copiam accipit.
[Sancto in oratione vigilanti aperitur divinitus basilica S. Aniani, quam fulgens ingreditur:] Noctem quamdam ducens Christo pervigilem, liminibus a astitit basilicæ sancti Antistitis Aniani b: cumque diligentia custodum firmiter ostium obseratum eidem prohiberet ingressum, ipse prostratus limini c pias aures Domini dum pulsat intima voce d, repente cælitus avulso repagulo e, Sancto patuerunt ostia. Custodum excitata caterva ingredi vident Sanctum facie rosea, fulgentibus oculis claritate superna. Cumque prædia propria in Aurelianorum tellure ordinatus pontifex circuiret f, erat [enim] ei erga Sanctorum titulos g magna dilectio [& in reliquiis exornandis præclara intentio] præcipue S. Columbæ h, quæ duplicem a Christo meruit coronam accipere; unam, virginitatem servando, alteram, pro amore fidei palmam martyrii obtinendo i.
[6] [mira ejus in obtrectatores & inimicos benignitas:] Fulgebat in eo sancta benignitas, non solum in benevolos, sed in impios & k inimicos. Et quia, dicente Paulo Apostolo: Omnes, qui volunt in Christo pie vivere, persecutionem patiuntur; quoscumque sibi senserat invidere * peste contrarios, & detractionis aculeo l dentes inferre vipereos, in tantum ipsis erat pacificus, ut viliora suis usibus in cibis vel poculis, meliora eorum inferret obtutibus m, exemplum Veritatis subsequens, quæ * diligere inimicos suos mandavit discipulis.
[7] [firma in Deum fiducia freto vinum copiose submittitur.] Quadam namque n die dum plurimos o ad suum convivium convocasset p, &, cætero expenso pauperibus, amplius vini in modio q non haberet; cum crebris succedentibus populis * falernum r deficere per pincernam proprium * agnovisset, fidens in Domino coram omnibus dixit: “Credo quia Dominus meus Jesus Christus, qui nos sancto Euangelio præmonuit considerare volatilia cæli, quia non serunt s, neque congregant in horrea, & Deus pascit illa t, ad nostram implendam charitatem citius tribuet consolationem.” Mirum in modum mox ut verba complevit, missus * genitricis suæ u astitit, qui quingentos x vini modios viginti plaustris impositos proximos jam dictæ urbis foribus nunciavit. Tunc ille prophetiæ munere approbatus, robore fidei confortatus, lacrymis compunctus prædicationis verba deprompsit ad socios, & sperare eos in Domino exhortatus est attentius, atque circumstantibus offerri pocula mandavit frequentius.
ANNOTATA.
a Liminibus non est in San-Maximinensi.
b S. Anianus Aurelianensis episcopus Martyrologio Romano inscribitur ad 17 Novembris. Plures in diœcesi Aurelianensi S. Aniano dicatas ecclesias recenset citatus le Maire pag. 74 & 144: nos a biographo hic non aliam designari putamus, quam collegiatam extra muros.
c San-Maxim. limine.
d Idem & Valcell. prece.
e Utrumque legit vitiose, avulsa repagula: primum omittit etiam Sancto. Miraculum hoc ostendit vim orationis, quæ merito Clavis cæli appellatur a S. Augustino.
f Valcell. transponit propria hoc modo: Cumque prædia in Aurelianorum propria tellure, ordinatus pontifex circuiret, quæ San-Maxim. non habet. De præcedentibus vide Annotata ad cap. 1 lit. z.
g Id est, ecclesias, monumenta, sacella vel altaria. Vide Cangium.
h De ea Martyrologium Romanum ad 31 Decembris.
i Surius hanc periodum cum sequentibus connectit, parenthesi interposita: Cum ecclesiæ prædia in Aurelianorum territorio perlustraret, (erat enim magna illi erga Sanctorum titulos dilectio, præcipue vero S. Columbæ, quæ duplicem a Christo obtinuit coronam, virginitatis & martyrii) animi sui benevolentiam non solum in amicos, sed in ipsos etiam hostes egregie declarabat. Nos apographum secuti, a quo abest enim, divisimus. Perperam autem Surius vocat ecclesiæ prædia, quæ erant Sancti propria: nisi prolepsi usus sit, quia nempe Sanctus bona sua testamento reliquit ecclesiæ. Vide Comment. num. 19.
k San-Maxim. & Valcell. in ipsos etiam.
l Ambo legunt aculeis; sed Valcell. mendose detractionibus.
m Id est, meliora quæque fercula & pocula illis apponeret, retentis sibi vilioribus. Ita ex animo inimicis benefacere heroïcæ virtutis est.
n Namque non est in San-Maxim.
o Idem legit plures.
p Hic permagnus est hiatus in San-Maximinensi usque ad vocem [abbas] num. 14. Putem folium excidisse, ut monui in Comm. num. 5.
q Valcell. amplius quam vini modium. Dicitur modius & modium; estque mensura liquidorum, constans XVI sextariis secundum Cangium, qui ad illam vocem multa habet de mensurarum æstimatione, reductione & diversa modii capacitate. Petrus de Natalibus & Mombritius sic legunt, cum vinum ad medium non haberet: id est, pro media parte convivarum, ut conjicio; addit enim Petrus de Natalibus pro recumbentibus.
r Vinum, quod gignitur in Campania Felice, sic dictum a monte vel agro Falerno, qui tractus Italiæ vitiferos habet colles generosissimo vino nobiles. Biographum tamen huc respexisse non puto, sed falernum scripsisse simpliciter pro vino.
s Valcell. addit neque metunt, uti habetur Matth. 6 ℣. 26.
t Idem hic interponit ut, & dein legit tribuat.
u In Valcell. illius. Ex his porro liquet, fabulosum esse, quod scribit Petrus de Natalibus: vinum unde aut a quo delatum esset, minime sciri potuit. Non dubitamus tamen quin speciali providentia Dei factum sit, ut eo temporis puncto submissum a matre vinum nuntiaretur.
x Quingentos habet etiam Valcell. & Surius: centum dumtaxat legunt alii citati littera q & Breviarium Altissiodorense; sed biographo credere malumus, utpote antiquiori. Neque illa quantitas vini tanta est, ut fidem excedat: si enim 16 sextarios in modium computes, 500 modii conficient sextarios 8000, id est, cados 40,quorum singuli contineant sextarios bis centum; bini autem cadi seu modii 25 singulis plaustris advehi potuere.
* l. invidiæ ut est in aliis
* Valcell. qui
* Valcell. poculis
* Idem prorsus
* id est, legatus, nuntius
CAPUT III.
Sinistra de se judicia & obtrectationes contemnit; hostes ab urbe fugat: novis traductus calumniis in exsilium relegatur.
[Pravis hominum de se judiciis dictisque non turbatur Sanctus] Illo itaque tempore rex Theodericus a cum Brunechilde avia regnum gubernabat Burgundiæ. Cum igitur quidam regius aulicus Fulcarius dictus, illustribus b natalibus ortus, comes Aurelianensibus datus, qui maxime ob hoc c sancto Viro erat amicus, quia Beto * pater ejus de sacris eum susceperat fontibus, ad Virum Dei veniens indicasset, quod ei d in palatio detrahi a quibusdam audisset, quod ancillam Dei quamdam Verosiam e nomine, filiam antecessoris sui Arthemii immoderate diligeret, Sanctus ad euangelica arma recurrens, contra detrahentium impetum Christi tuba insonuit: Sancti f, inquit, estis cum maledixerint vobis homines, & dixerint omne malum adversum vos, mentientes: gaudete & exultate, quoniam merces vestra copiosa est in cælis.
[9] [præclaram iis opponens sententiam:] Tunc coram prædicto viro ipsam Dei famulam g caritatis amore osculans, ait: “Nil nocent homini aliena verba, quem propria non maculat conscientia: Nam si ego pro amore Regis æterni istam in Christo veraciter diligo, terrenum ex hoc principem non pavesco.” Sanctus etiam h quia ipsam [Dei] virginem Christum amare ardenter agnovit *, ideo i ipsam mente purissima ante oculos Dei diligebat nec placere exinde hominibus studebat, quod * placere Domino intrinsecus satagebat; exemplo usus [Pauli] apostoli, qui ait: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem. Idem k enim erubescere non poterat, quem testis inviolatæ conscientiæ defendebat.
[10] [hostes urbem invadentes pulsu campanæ in fugam conjicit.] Defuncto igitur Theoderico l principe, dum rex Francorum Clotarius m Burgundiam cœpisset intrare, armatum manu hostili Blidebodem direxit ducem ad Senonicam urbem. Cumque eam cœpissent n sui crudeliter jaculis infestare, Sanctus [Lupus] fidens in Domino aulam petiit matris ecclesiæ o in honore prothomartyris Stephani constitutæ: & dum ad evocandum populum signum p prædictæ ecclesiæ tangeret, omnis fortitudo sensus ab hostium caterva recessit, tantusque terror super eos irruit, ut nullatenus evadere se crederent, [nisi fugæ præsidium expetissent.] O virum clarissimum, qui exemplo Mosaïco dum ad cœlum porrexit brachium, hostem fugavit protervum. Tua sunt hæc, Christe, opera, cujus in Sanctis [omnibus] est laudanda potentia, qui in te confidentes sola salvas clementia absque clypeo & hasta.
[11] [Cum libero responso Farulfi ducis fastum retudisset,] Obtento namque q Clotarius regno Burgundiæ, præcepit cuidam viro potenti, dignitate sæculi præpollenti in magna gloria r Farulfo nomine duci, regalia negotia explicare *: qui progressus a latere regis, cum in ejus spem s decreta regis peragere studeret, prope Senones veniens exarsit iracundiæ flammis, indigne ferens nimirum; quod urbis cum muneribus obviam sibi non processisset Antistes prædictus t. In civitate namque susceptus cum contra Sanctum u Dei vultu incederet turbido, hoc ab eo accepit responsum: “Magis quam hominibus obedire semper convenit Deo: sacerdotem enim plebem regere, & principes sæculi oportet divina præcepta docere: illos autem [ad ipsum] condecet convenire.”
[12] Regressus igitur Farulphus frendens, eo quod non fuisset a sancto [Viro] plenius muneratus, [falso insimulatur apud Clotarium, qui male credulus Sanctum relegat in Neustriam;] plura falsiloquutus x contra Virum Dei principis intulit auribus, maxime instante viro nequissimo nomine Medegisilo y, qui S. Remigii in suburbio tenens monasterium sancti Pontificis cupiebat invidus invadere locum. His itaque nefariis insistentibus quasi z jaculis venenosis, rex Clotarius felle commotus virum Dei Lupum episcopum retrusit in exilium in pago quodam Neustriæ aa nuncupato bb Vinimaco cc, traditum duci pagano nomine Bosoni Landegisilo, quem ille direxit in villam, quæ dicitur Andesagina super fluvium Anciam dd, ubi erant templa phanatica ee a decurionibus culta.
[13] Lect. V. Dumque Vir Domini ad cum ff pervenisset locum, [ubi non tam exsulem agens quam apostolum multos convertit.] fruebatur de peregrinatione solatio patriarcharum priorum exemplo, recordans sancti Joseph in Ægypto, cujus servierunt manus in cophino gg. Gaudebat quippe in Domino sentiens se ab eo hh missum ad populum incredulum instruendum, ibique quemdam cæcum illuminans, prædictum ducem superbum sub sanctæ Crucis humiliavit signaculo, atque vitali tinxit in lavacro: plurimumque Francorum exercitum ii, qui adhuc erroris detinebatur [in] laqueo, Sanctus illuminavit kk per baptismum.
ANNOTATA.
a Theudericus, Theodericus & communius Theodoricus hujus nominis II, Childeberti II secundo genitus 587, regnavit in Burgundia ab anno 596 usque ad 613, teste Cointio ad dictos annos. Quomodo autem Senones ad Burgundiam pertinerent, docet Hadrianus Valesius in NotitiaGalliarum pag. 513.
b Bouquetus & Valcell. illustris mendose.
c Valcell. ob hoc mutat in huic.
d Idem & Bouquetus legunt eum: hic vero annum signat in margine 611.
e Bouquetus Volosiam appellat, Valcell. Volasiam, Mathoudus in Catalogo pag. 20 Eulosiam, ubi hæc habet: S. Arthemius nondum Sacris initiatus legitime conjugatus fuit, & filiam habuit Eulosiam nomine, pudicitia & ceteris animi dotibus, quæ Christianam virginem decent, tanto parente dignam. Deo consecratam fuisse, scribunt Sammarthani in Artemio. Sanctissimam vocat Saussayus in Catalogo Sanctorum &c. post Martyrologium Gallicanum pag. 1236: Eulosia virgo sanctissima, quam paterno amore ob angelicæ mentis indolem & castimoniam præcellentem dilexit S. Lupus archiepiscopus Senonensis. Verum de cultu ejus nihil scimus.
f Valcell. & Bouquetus, Beati; prout legitur Matth. 5 ℣. XI.
g Valcell. ancillulam. Ceterum hoc factum videtur magis mirandum quam imitandum.
h Idem: Nam quia ipsam Dei virginem, omisso Sanctus etiam.
i Ideo non est in Valcell.
k Hic Valcell. Idem mutavit in Ideo.
l Theodoricus II anno regni sui 18, Metis profluvio ventris interiit anno 613. Vide Cointium ad dictum annum.
m Clotarius sive Chlotharius II Chilperici filius, eodem, quo natus est, anno 584 patri successit in Neustriæ regnum; potitus Austria & Burgundia 6:3.
n Bouquetus & Valcell. omisso sui, legunt cœpisset.
o Id est, navem ecclesiæ cathedralis. Vide Cangium.
p Officium Altissiodorense Lectione IV: Mox ut cymbalum communitatis pulsavit. Porro Baronius ad annum 615 num. 14 observat in hunc locum sequentia: Porro quod ait auctor, S. Lupum ad convocandum populum signum ecclesiæ tetigisse: illud fuisse prægrande tintinnabulum, quod vocant campanam, quæ habentur inferius declarant: nam post multa hæc ibidem: quæ narrabuntur in Vita num. 20; tum sic prosequitur: Hæc de campana Senonensi: quibus declaratur, jam hoc tempore in usu frequenti eas esse receptas. In Oriente autem adhuc consuetudo illa perseverabat pulsandi ligna ad popultum convocandum. Nec Græcia campanas habuit ante annum 865, teste Baronio ibidem num. 101; imo Blondus Italiæ Illustratæ fol. 110 anno primum 870 missas fuisse scribit. Vide Hierolexicon Macri pag. 105.
q Valcell. & Bouquet itaque. Clotarium totius Franciæ monarchiam obtinuisse anno 613, diximus ad litteram m.
r Chesnius & Valcell. dignitatis seculi immani gloria præpollenti. Bouquetus, omisso potenti, sic habet: Præcepit cuidam viro dignitate sæculari & immani gloria præpollenti. Farulfum hic & Blidebodem supra non exprimit Mombritius, sed utrumque architriclynum vocat, id est, Majorem-domus; Breviarium Altissiodorense, tacito item utriusque nomine, senescallum missum esse ait. De vario senescallorum munere videri potest Cangius in Glossario.
s Quid auctor hic per spem intelligat, non satis assequor. Fortasse ad votum seu ex voto. Alii legunt in specie. Chesnius: Cum in ejus specie decreta regis studeret, addit Valcell. explere, Bouquet. adimplere; quod explicari potest, cum in ejus persona sive ut vicesgerens vel locumtenens regis mandata illius exsequi satageret.
t Valcell. & Bouquet. indigne nimium ferens, quod sibi cum muneribus obviam prædictus non processisset Antistes. Mutato nimirum in nimium, & omisso urbis.
u Iidem Virum; dein pro turbido legunt torvido, quod barbarum est.
x Pro quod alii habent cur. Valcell. & Bouq. falsiloquus; apud Chesnium falsiloquiis, æque barbare ac in apographo. Deinde Chesnius & Valcell. principalibus, id est, principis ut Bouq. legit cum apographo nostro.
y Madegisilum vocat Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 307. De S. Remigio archiepiscopo Remensi agetur ad 1 Octobris.
z Valcell. & Bouq. omittunt nefariis & quasi: postea habent exilio pro in exilium. Contigit autem illud anno 613, ut Bouquetus emendat pag. 808. Vide Comm. num. 9.
aa Neustria sive Neustrasia pars fuit perampla regni Francorum, magis ad occasum extensa, quæ ideo Francia Occidentalis aliquando dicta fuit. Neustria proprie dicta, de qua hic sermo est, pars erat regni Neustriæ sive Neustrasiæ, protendebaturque tunc a Mosa fluvio ad Ligerim, & Neuser nonnumquam etiam Neptricum vel Neptria vocabatur. Vide Baudrandum, & Valesium in Notitia Galliarum. Plura de Neustriæ origine &c. qui cupit, adeat tomum 1 Februarii pag. 208.
bb Bouquet. nuncupante.
cc Valcell. & Bouq. Vinemaco. Tomo 1 Januarii pag. 706 in Vita S. Salvii episcopi Ambianensis, item apud Bouquetum pag. 621 Vimmacus & Vinmacus legitur. Pagus iste vocatur etiam Vinemagus, nunc vulgo le Vimeu, estque Baudrando tractus Galliæ in Picardia provincia, inter Normanniam & ostium Somonæ fluvii extensus, qui a recentioribus Vimesium dicitur.
dd Galliæ flumen est, Picardiam a Normannia separans. Bouq. Auciam legit, Chesnius Auciæ, Breviarium Senonense & Altissiodorense Altiæ; Valcell. mendose Autide. In Vita S. Germani tom. 1 Maii pag. 268 & 269 fluvius hic Auda dicitur; aliis Aucum, Augum & Auva; vulgo Ou: nunc mutato nomine la Bresle, Baudrando la Bresselle, qui contendit eum esse Phrudim Ptolemæi. Verum Hadrianus Valesius pag. 538 fluvium Suminam (la Somme) φρούδιος vel Frudis nomine a Ptolemæo designari vult. Andesagina porro (Ausene, alias Ansene vel Ancesne, & Ansenne) vicus est Auciæ adjacens; nunc vulgo oppidum sancti Lupi dicitur, teste Andrea Saussayo pag. 573. Audi de his Mabillonium citatum lit. y: Farulfi & Madegisili abbatis criminationibus commotus Chlotharius, sanctum Antistitem in Vinemacum (le Vimeux) Neustriæ pagum relegari jussit sub custodia Bosonis Landegisili ducis pagani, qui cum in vico Andesagina (Ausene) sito ad flumen Auciam seu Augum, in actis sancti Walarici Auvam, (quod modo Breslam (la Bresle) appellant, veteri nomine in opidum Augum (Eu) translato) stricte observari curavit. Erant adhuc eo in loco profana delubra, quæ a decurionibus colebantur, haud dubie ipsius Bosonis jussu: quem Vir sanctus, reddita cæco homini luce, a paganismi tenebris ad veram Christi lucem adduxit, & cum multis aliis baptizavit &c.
ee Id est, templa Gentilium, qui per vocem Fanatici designantur apud Cangium. Mabillonius statim profana delubra appellavit.
ff Bouquet, initio legit Cumque; idem & Valcell. ad eundem. Hoc numero comprehenditur Lectio quinta Officii Senonensis.
gg Verba sunt Psal. 80 ℣ 7 sed transposita. Perperam vero auctor ipsi Josepho hæc attribuit, quæ de ejus posteris dumtaxat intelligenda sunt. Bouquet. cujus servierunt officio manus: Valcell. autem, ex Egypto, cujus servierunt manus in officio seu servitio Putipharis Gen. 39.
hh Valcell. & Bouq. a Deo.
ii Id est, plurimos e Francorum exercitu; nisi aulicorum turbam aut proceres intelligat, quos voce EXERCITUS designari docet Cangius in Glossario.
kk Sic etiam legit Bouquet, Chesnius vero & Valcell. humiliavit.
* al. Betto
* Valcell. noverat
* Idem quia
* i. e. curare
CAPUT IV.
Agente S. Winebaudo, honorifice ab exsilio revocatur; supplex ab
eo veniam petit Clotarius: prodigia Andesaginæ & in itinere facta.
[Senonensium dolor, & studium recuperandi Pastoris:] Interim divina sententia a judicante, cives Senonici zelo Dei permoti b, dolentes abreptum c impia rapacitate Pastorem, in basilica S. Remigii prædictum Medegisilum imitatorem Judæ per proditionem Magistri, acerba trucidaverunt morte: sicque infelix, negato sibi spacio pœnitendi, in cloacam descendit inferni.
Pollebat eo tempore in Trecassina d urbe S. Winebaudus e ad basilicam antiquam f præsulis Lupi, qui corpore g quiescit juxta eamdem civitatem, fungens ibidem abbatis officio mirabilis sanctitate h. Tunc archidiaconus ecclesiæ Senonicæ, Ravengisilus i nomine, incitatus precibus populi, quin potius amore nominis Christi [sanctum] Winebaudum k precibus flagitavit; ut ad regem Clotharium l pergeret & intenta prece posceret, quatenus sanctum Lupum de exilio revocaret, & ad pristinam dignitatem remitteret, ne plebs sine pastore [posita, a] lupinis faucibus deperiret.
[15] [S. Winebaudus reditum ejus a Clotario impetrat;] Qua suggestione impensa, sedata tyrannica ferocitate m rex humilitate flectitur; odium in amorem convertitur: missus a latere n regis vir Dei Winebaudus, devotus pergit o ad beatum Antistitem: qui videntes [etiam] se invicem præ gaudio flere cœperunt, alterutrumque p colloquentes etiam beatus Winebaudus condoluit q hujus exilii pœnam. Ad hoc r beatus Lupus respondit divini sermonis eloquia: Quod s non sunt condignæ passiones hujus temporis, quas hic patimur, ad perpetuam gloriam, quam Deus electis suis revelare dignabitur t. Qui volunt, inquit, pie vivere in Christo, persecutionem patiuntur ab hominibus.
[16] [hic facti pœnitens ad Sancti pedes se abjicit, cumque regio] Tunc Winebaudus cum beato Lupo episcopo lætus ad palatium u remeans, regis obtutibus [ipsum] Antistitem repræsentat. Rex [autem] seu turba procerum gratulatur Sacerdotis præsentia, contemplatusque [est] eum [&] ejus duritia ad pietatem permovetur x. Ante Pontificis pedes in terram prosternitur, veniam & indulgentiam ab eo postulat: Videns etiam rex beatum Virum y afflictum, & corpus illius tabefactum, ut erat intonsus barba & capite z pro abstinentiæ cumulando rigore, tremens & ejulans ad gemitum aa movetur, & pietatis more lacrymis rigatur bb, reum se esse clamans hujus penuriæ, irritationis jacula Sancti accusatoribus imprecatur cc. Jussit eum cum magno decore reparari, & servitium ei dd impendi, [comam] & barbam cum honore pristino detonderi.
[17] [exceptum convivio & muneribus cumulatum Senones remittit: locus exsilii aliaque,] Recepto itaque decore ecclesiastico, suo eum ee rex præcepit interesse convivio. Fit Christi ope repente conversio: efficitur rex ex persecutore minister, ut suis ipse manibus ei partes tribueret ff, qui ei plus afflictionis penuriam ingessisset. Petens ergo iterum veniam pro scelere; a Sancto levatur a pulvere gg, offerensque ei multorum munerum congeriem ministeriis profuturam ecclesiæ hh, jussit eum ad propriam civitatem remeare. Sed quamvis ii [vir] sanctus Dei Lupus Senones pergeret, Andesagenam kk locum exilii Christus pro ejus meritis virtutum sæpius gratia illustravit, ita ut jam clauso illo in ll paradiso, adhuc virtus Domini in eodem fulgeret loco. Valedicentes mm igitur inclyti sacerdotes Lupus atque Winebaudus regi & proceribus illius, dum juncti societatis nn vinculo pertransirent Parisios, multa reorum turba cathenarum vinculis tenta, vel ergastularibus oo angustiis trusi, eorum virtute soluta eis obviam est egressa.
[18] Revertente igitur Sancto ad propria, dum ad Miledunum castrum pp evenisset mansio ei oportuna, [per quæ transit, miraculis illustrata.] repente immane qq horreum usque ad summum plenum [ignis] vallavit incendium, nec poterat expectantium rr quisquam præstare auxilium. Tunc vir Domini in orationem ss prosternitur, fulmen immissum super incendium cernitur. Illico flamma extinguitur, illæsa apotheca reservatur, Christus per Pontificem collaudatur, meritum Sacerdotis agnoscitur tt. Obvia deinde Pontifici & S. Winebaudo plebs Senonicæ urbis egreditur cum hymnis & cantibus *, flentibus plurimis præ gaudio uu, sicque propriam sedem desideratus introivit Antistes: Erat enim hilaris in confabulatione, severus in correctione xx, providus in discretione. Condolebat merenti, fovebat egentem, confortabat justum, requirebat yy infirmum, sublevabat miserum, nullumque ab opere Dei prætermittebat tempus vacuum.
ANNOTATA.
a Bouquet. & Valcell. dextera.
b Bouq. promoti. Sed non secundum scientiam; fuit enim zelus ille plane indiscretus.
c Tres alii arreptum.
d Bouq. Tricasina. Trecæ sive Tricasses (Troyes) urbs est Galliæ in Campania.
e Chesnius Winebaldus, Valcell. & Bouquet. Winebaudus. Colitur ille sanctus 6 Aprilis.
f San-Maximinense cum aliis antiqui. Ceterumde S. Lupo Trecensi episcopo egimus 29 Julii.
g Corpore non est in San-Maxim.
h San-Maxim. fungens officium mirabili sanctitate. Alii tres: Abbatis fungens officio, mirabili sanctitate.
i Chesnius habet Regnegisilus, Bouq. & Valcell. Ragnegisilus, Mabillonius Ragnesilus: San-Maxim. ecclesiæ sancti Stephani Ragnegiselus, omisso Senonicæ. Ragnegisilus hic cum titulo sancti memoratur apud Baronium ad an. 631 num. 3; nobis de ejus cultu nihil hactenus compertum est.
k San-Maxim. Winibaudum, ut infra ubique; Chesnius iterum Winebaldum.
l In San-Maxim. Lotharium, dein percepta prece deposceret. Mombritius Dotarium appellat, alibi Chlothacarius vocatur. Hic Bouquet. signat in margine An. DCXLV. Vide Comm. num. 9 & 10.
m Alii omnes, tyranni ferocia. Quod sequitur, rex humilitate flectitur, mendose vertit San-Maxim. rex afflictionem vertitur.
n Valcell. & Bouq. e latere. Locus, ubi Clotarium convenit, Alentum vocatur tomo 1 Aprilispag. 575. De eo Mabillonius citatus: Fecit vir sanctus (Winebaudus) quod rogatus erat. Regem adiit in villa regali Alento non longe ab urbe Rotomagensi. Rex facile a sancto abbate se exorari passus est, sanctumque Antistitem ecclesiæ suæ restitui jussit, data etiam ad Winebaudi preces reis libertate, qui in carceribus tenebantur.
o San-Maxim. legit pergens sensu imperfecto. Deinde cum aliis omittit qui.
p Chesnius alterutrum loquentes, Valcell. præponit pariter: San-Maxim. pariter colloquentes etiam alterutrum beatus Winibaudus.
q San-Maxim. condolens jam dicti Antistitis hujus exilii penuriam. Valcell. condolens hujus exilii penuriæ, id est, miseriæ.
r San-Maxim. & Valcell. Ad ea.
s In iisdem quia; molius quod, ut habetur Rom. 8 ℣ 18. Pro hujus temporis legunt istius mundi.
t San-Maxim. dignatus est, omissa sequenti sententia. Valcell. ad perpetuam gloriam, quæ revelabitur in nobis. Qui volunt &c.
u Alentum intelligo, ubi prius regem convenerat, ut dixi ad lit. n; vel palatium Rothomagense: nam de Parisiensi sermonem hic non esse, liquet ex Vita S. Winebaudi pagina cit. Vale dicto, iter repetit, Parisius civitatem advenit. Et patebit inferius num. 17. Pro repræsentat, legunt Valcell. & Bouquet. præsentat, San-Maxim. præsentavit. Deinde ponitur seu pro &, quod passim occurrit, teste Cangio. Sequentia hoc modo habet San-Maxim, turba populi gratulans Sacerdotis præsentiam, sensu imperfecto.
x Alii omnes promovetur, sed in sequentibus discrepant: San-Maxim. Ante Pontificis pedes se ad terram prosternens, reliqui se in terram prosternit, dein pro ab eo habent illius; San-Maxim. illius Pontificis.
y Virum deest in Valcell. & apud Bouquetum; San-Maxim. legit Episcopum.
z Valcell. & Bouq. capillo, pro abstinentia cumulando rigorem. San-Maxim. habet cumulanda, &. Apographi sensus est clarior.
aa San-Maxim. in gemitu, alii in gemitum.
bb San-Maxim. erigatur mendose. Valcell. & Bouq. irrigatur; tum subdunt sensu imperfecto: reum se esse in hujus penuria.
cc Vitiose iterum San-Maxim. in Sancti accusatoribus impletur. Valcell. & Bouq. in Sancti accusatores. Periodum hanc clarius explicat Surius: Tremens & ejulans rex cum multo gensitu ejus miseriæ se reum fatetur, & sancti Viri delatoribus dira imprecatur.
dd In aliis omnibus ei omittitur. Pro reparari Valcell. habet ire parari; San-Maxim. reparare & impendere, utrumque mendose.
ee Eum non est apud Chesnium nec in Valcell.
ff Id est, cibos porrigeret seu ministraret: ei ab aliis omittitur. Pro qui ei plus rectius San-Maxim. & reliqui legunt qui illi prius.
gg Præpositionem expungit San-Maxim.; alii habent de pulvere, dein offerens multorum & sine conjunctione aut ei.
hh Vitiose denuo San-Maxim, profutura ecclesiæ, tum interponit atque, ut reliqui; sed pro remeare legit redire. Quæ sequuntur usque ad num. 20, a Chesnio & Bouqueto prætermissa sunt. Hactenus de sancti Lupi ab exilio restitutione: ex quo discant sacerdotes, cultores se esse debere justitiæ, & nihil remittere sacerdotalis constantiæ timore regum. Hæc & plura lectu digna Baronius ad annum 631 num. 4 sub finem.
ii San-Maxim. postquam. Idem & Valcell. Senonas.
kk Valcell. emendate Andesaginam. Pro Andesaginam locum corrupte legit San-Maxim. Andesa cenaculum; postea habet merito. Jacobus Tavellus observat villam Andesaginam, apud quam Lupus exulavit, hodie oppidum sancti Lupi vocari. Ita Cointius ad annum 623 num. 15. Vide dicta ad cap. 3 litt. dd:
ll Ab utroque Ms. abest hic præpositio in, deinde legunt fulgeat.
mm Vitiose rursus San-Maxim. Valedicens.
nn San-Maxim. & Valcell. sanctitatis; dein scribunt Parisius, cui San-Maxim. perperam postponit cum.
oo Mendose iterum San-Maxim. ergastulo lateribus angustiis trusorum virtute soluta eis obvia est egressa. Valcell. trusa legit, reliqua vero ut in apographo. Clarius hæc habentur in Officio Altissiodorensi Lectione VI: Cumque tunc sanctus Lupus per Parisius transiret, multa incarceratorum turba, ostiis per se apertis, fractisque vinculis, ei obviam cunctis admirantibus venit. Hinc patet, prodigiosam captivorum liberationem, quæ ortione S. Winebaudi facta narratur in ejus Vita num. XI, Sancti quoque nostri meritis adscribendam esse.
pp San-Maxim. Militone castro, Valcell. Milidone castro (Melun) quod oppidum alii aliter atque aliter appellant, ut videre est apud Valesium in Not. Galliar. Communiter Melodunum vocatur, urbs Galliæ in Bria provincia ad Sequanam fluvium, distans leucis 10 a Parisiis in Meridiem ex Baudrandi dimensione. Post mansio San-Maxim. & Valcell. expungunt ei.
qq San-Maxim. immanem vitiose.
rr Pro spectantium. Vide Cangii Glossarium. San-Maxim. & Valcell. omißa hac voce, legunt quispiam.
ss Corrupte San Maxim. domini ratione. Valcell. in oratione, qui post cernitur legit illud, omittens ilico. Mirabile porro est, quod de exstinctione Melodunensis incendii fertur apud Bouquet.pag 284 in additione ad Chronic. S. Dionysii lib. 5 cap. 8 lit. k: Postquam Sanctus orasset Dominum nostrum ut averteret istius incendii periculum, & Dominus exaudisset ejus preces; fluvius Sequana, relicto alveo suo, ascendit supra domos, exstinxitque & avertit incendium ignis.
tt San-Maxim. cognoscitur, dein cum Valcell. Obviam.
uu Valcell. & flentibus præ gaudio universis, tum prosequitur cum San-Maxim. intra ædem propriam desideratus &c.
xx Severus in correctione abest a San-Maxim. ejusque loco habet, fortis in exhortatione. Valcell. autem legit correptione, tum subdit fortis in exoratione, providus in disertione, quod mendose scriptum pro discretione.
yy San-Maxim. non relinquebat.
* in aliis Mss. canticis
CAPUT V.
Aliis a Deo honoratur miraculis: confundit dæmonem, libidinis ardorem precibus exstinguit.
[Sancto celebrante, gemma cælitus in calicem delabitur:] Lect. VI. Quodam igitur die Dominico dum in Bardone prædio a Eucharistiæ sacraret mysterium coram sacerdotali vel b Levitico choro, gemma de cœlo in calicem descendit a Domino inter manus Pontificis, commixtionem corporis & sanguinis Domini c celebrantis; quæ scilicet gemma radio fulgentissimo pulcherrima d diu Senonis conservata, regia jubente potentia inter e Sanctorum pignora palatio est deportata. Hinc namque apparet, quam tum f Christus eum dilexerit, inter cujus manus tam præclarum miraculum demonstravit g. Addatur h paginæ, quæ fuerunt subsecuta miracula.
[20] [prodigium in campana Senonensi: dæmon pudefactus:] Audito Clotharius rex de signo S. Stephani, quod miram haberet dulcedinem, jussit inde Parisios deportari i ubi ipsum sæpius debuisset audire: sed dum hoc sancto Viro non placuisset k, mox ut sublatum est signum a Senonica urbe, perdidit dulcedinem sonitus sui. Quo rex agnito, ilico jussit loco pristino restitui l signum: at ubi pervenit ad pontem Synacum m, reddito sono a Domino in virtute Sancti [Lupi] insonuit miliario septimo n. Vir sanctus cum sederet in urbe, ilico perrexit obviam cum psallentium dignitate, & quod o dolens perdiderat, [sic] gaudendo receptum Domino gratias referebat p.
Nocte quadam cum q Sanctus vigilans psalleret, antiquus hostis affuit, & ei validam sitim inflixit; jussit r sacer ministro aquam frigidam deportaret, & [mox] dolos intelligens inimici, signato plumacio suo subserrato capite, strictum s super vasculum posuit, ibique veterrimum t hostem inclusit u, & nocte tota usquequo sol radians claro * se lampade terris infudit *, variis vocibus ululans, quis fuisset ostendit, & qui tentare venerat, confusus abscessit.
[21] [Sanctus loca sacra obiens clericos duos a libidine revocat.] Erat consuetudo Sancto vigilandi, dono sibi a Domino collato, ut una cum communitate x basilicas circuiret ex more, & pene noctibus singulis non solum infra murorum mœnia, sed etiam circumquaque vicina Sanctorum lustraret oracula. Et hoc ita animo agebat strenuo, ut hora, qua clerum agere matutina solennia competeret y, ipse propria manu signum ecclesiæ tangeret.
Quadam [igitur] nocte, dum de basilica S. Remigii ad domum ecclesiæ pergeret, duos inter se clericos rixantes audivit z adulterare cum mulieribus volentes: eadem hora præsens aa noluit [eis] se ostendere, ne iterum in ejus absentia ad destinatum volutabrum festinarent. Melius igitur credidit, ut eorum casum sanctis orationibus bb sublevaret: [concitus ecclesiam pergit, breviatam pro illis orationem effudit cc] Mox signum S. Stephani manu tangit, ut matutinas laudes clerus [vel populus] conveniens dd celebraret; mirum in modum mox [ut] in eorum auribus signi sonitum [surgerent] sanctitas cum dextera pervenisset ee, ilico ab eorum cordibus stimulus ardoris recessit: tunc ad ecclesiam currunt, debita officia solvunt. Expleta psalmodia, ab eo ff correcti veniam petunt, melioris vitæ exordia sumunt. Sic virtus divina per patientiam Sancti eripuit jam casuros de fovea inimici. Addantur stilo, quæ crescunt virtutes in cumulum.
ANNOTATA.
a San-Maxim. corrupte hoc ordine Præsul pro in Bardone prædio, Valcell. Quadam igitur die dominica dum Obordone prædio, Surius in Obordone: Officium Senonense Ordone, Cointius in Odordone.
b Pro &. Vide Annotata ad cap. 1 litt. ee.
c Valcell. Christi.
d San-Maxim. radio fulgente pulcherrimo; Valcell. radio fulgente pulcherrima, diutius &c.
e San-Maxim. inter reliquias: Valcell. inter reliqua sanctorum pignera palatium est deportata. Melius Officium Senonense: inter reliqua sanctorum pignora in palatium est deportata.
f Valcell. rectius quantum, dein habet ipsum loco eum.
g Idem, præclare miraculum monstravit. Hic finitur Lectio sexta Officii Senonensis.
h San-Maxim. & Valcell. Addantur.
i Alii omnes habent Parisius, San-Maxim. & Valcell. inde mutant in eum; sed vitiose in San-Maxim. portare: Bouquet. loco inde legit illud. Signum autem campana est, eademque notione signus dicitur, teste Cangio.
k In aliis omnibus, sancto non placuisset Pontifici.
l San-Maxim. restituere; antea pro agnito habet cognito.
m Mendose scriptum opinor pro Syriacum, ut legunt Valcell. & Bouquet. omisso ad; vitiose San-Maxim. ponte Siriaca. Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 541 de eo notat sequentia: Heic Pons Syriacus locus est, quem vulgo Pontes Icaunæ vocant, Pons sur Yonne, ab civitate Senonum VII millibus passuum distans. Signum autem hoc majoris ecclesiæ Senonicæ in navem imponi jusserat rex Chlotharius, Chlotharii majoris nepos, Chlodovei pronepos circa annum DCXX, ut secundo flumine Icauna, deinde Sequana in sedem urbemque regiam Luteciam deveheretur: quod postea eisdem fluminibus adversis Agedincum Senonum reportatum est. De quo signo ibidem hæc referuntur. Consule Vitam superius num. 10. Deinde observat quædam ex Gregorio Turonensi de usu signorum seu campanarum in ecclesiis recepto multo ante hoc tempus, nimirum ætate Sidonii (Apollinaris) episcopi Arvernorum, qui anno Christi CDLXX floruit ante annos MCC. Verum antiquiorem esse campanarum usum, discimus ex Cangio tom. 2 Glossarii aucti col. 94: Tradunt, inquit, campanas a Paulino, Nolano in Campania Italica episcopo, primum inventas, indeque non semel scriptoribus Nolas appellatas: vel sane (quod verius putamus) Paulinum earum usum in ecclesiam invexisse, cum priscis Latinis Græcisque longe antea esset notus. Obiit S. Paulinus Nolæ anno 431. Dicta Cangii confirmat Sweertius in Notis ad Hieronymum Magium de Tintinnabulis pag. 81: Paulinus episcopus Nolanus … primus in suam ecclesiam campanæ usum invexit. Subdit pag. 82: Quo autem tempore cœptum fuerit CAMPANIS uti in ecclesia Catholica, incertum. Idem fatetur Baronius ad annum 58 num. 104, ubi hæc habet: Ceterum reddita Ecclesiæ pace (quo tamen id fieri cœptum sit anno, nobis est incompertum) ex edito loco publico grandioribus tintinnabulis, quæ postea a loco, ubi primo grandiora fieri cœperunt, Campanæ sunt appellata, populus ad ecclesiam vocari solitus fuit. Atque hæc de ecclesia Latina: Græcis enim non nisi diu post medium seculi IX campanas usui esse cœpisse, diximus ad cap. 3 lit. p.
n Hic desinit Bouquetus cum Chesnio. Officium Altissiodorense Lectione VII, milliario a Senonis septimo, sono pristino reddito, per se sonuit. Quod ubi audivit Vir Sanctus … ilico perrexit obviam cum psallentium dignitate, id est, choro vel comitatu canentium clericorum stipatus.
o San-Maxim. quem. Vide dicta ad lit. i.
p Valcell. clarius: & quod dolens perdiderat, gratias Domino referens, gaudendo recepit.
q San-Maxim. & Valcell. dum.
r Valcell. jussitque … deportare: San-Maxim.melius, jussit Sacerdos ministrum &c. deportare, sed mendose legit dolus.
s Vitiosa & barbara hæc sunt: multo rectius Valcell. signatum plumatium, quod suo capiti substernere consueverat, strictim super vasculum posuit. Est autem plumacium pulvinar seu pulvinus plumis fartus, ut Cangius docet.
t San-Maxim. veteranum, Valcell. veternum, id est, veternosum.
u Inclusio illa, si vere contigerit, valde mira est, & eo fere modo explicanda, quo Raphaël dæmonium religavit in deserto. Tob. 8 ℣. 3. Dein pro & San-Maxim. & Valcell. legunt qui.
x Valcell., insertis quibusdam & mutatis, ita legit: Erat autem consuetudo Viri sancti, habebat enim vigilandi donum a Domino sibi collatum, ut uno cum comite &c. San-Maxim. autem Sancto substituit Sancti, dein ut Valcell. uno cum comite. Quod sequitur, infra murorum mœnia, id est, intra urbis muros, ut Surius explicat.
y Mendose San-Maxim. compereret, forte pro compererat.
z Iterum quos pro quod, deinde vellent loco volentes. Valcell. autem hoc modo: Quos adulterari cum mulieribus velle audiens.
aa San-Maxim. rursus præsentia.
bb Idem per orationes: Valcell. per sanctas orationes.
cc Valcell. pro eis orationem fudit.
dd Vitiose San-Maxim. ut matutinis laudibus clericorum mens celebraret.
ee In San-Maxim. mox ut eorum auribus signi sonitum surgerent &c. æque obscure & vitiose ac in apographo. Clarius Valcell. mox ut in eorum auribus signi sonitus pervenit, ilico &c.
ff San-Maxim. perperam a quo; dein exordium pro exordia. Aliter hæc legit Valcell. Expletaque psalmodia, a sancto correpti Viro veniam petunt &c.
* lege clara
* San-Maxim. effulsit
CAPUT VI.
Cælesti musica in itinere recreatur; S. Winebaudum ad convivium
pertrahit: sanat ægros, & sancte moritur; miraculis item ab obitu
clarus.
[Orationem Dominicam ab angelis decantari audit:] Lect. VII. Cum quidam vir nobilis Hellefredus a nomine causa prandii Titiaco b villa invitasset Dominica die eum c, & ipse devotus offerret Sacrificium, ea vero hora dum pergeret vico, audito in cœlo sonitu, astitit equo insidenti d diu in uno loco, sicque diutius cælo intentus orationem Dominicam decantari audivit inter angelicos choros. Merito namque ei patebant superna mysteria, cujus mens assidue erat cœlo intenta. Sufficere itaque * sibi credidit, quod sub præsentia Christi laudes supernas audisset, ac pro * hoc cœpto itinere non perrexit.
[23] Lect. VIII. Die quadam dum in urbe Senonica ad prandium sederet e, [Dei instinctu S. Winebaudum invenit & convivio adhibet; pluribus ægris sanatis,] agnovit per Sanctum Spiritum, quod vir Domini Winebaudus ecclesiam S. Stephani introisset: tunc relicto prandio alacer obviam [ei] pergit, nemine f nunciante, [&] S. Winebaudum inter ecclesiam S. Mariæ & S. Stephani euntem invenit; atque oratione completa, prælato g pacis osculo, ad proprium perduxit convivium. Multa h ostendit in corpore [constitutus] quæ longum est paginis intimare. Plures languores & morbos sanavit i. Cæcis lumen reddidit, surdis auditum restituit, infirmitatibus k gratiam sanitatis impendit.
[24] Lect. IX. Sentiens igitur jam corpore [se] resolvi, [tandem pie moritur, suavem mox odorem spirans.] Briennom l prædio tactus incommodo, invocato m sacerdotali conventu, sanctis eos prædicationibus exhortatur n, flente choro circumstantium [Kal. Septembris sanctum] ad Dominum transmisit o spiritum. Statim divina virtus affuit, quæ ad demonstrandam sancti p Pontificis gloriam, odorem suavitatis ostendit: fragrabat q de illo odor nectareus, tamquam si fuisset multis aromatibus delibutus. Corpus impositum [in] feretro divinis canticis circumdatum caterva sequebatur plangentium; atque juxta præceptum ipsius Viri sancti in stillicidio basilicæ ad pedes S. Columbæ tradiderunt corpusculum [antro sepulchri r] verentes transcendere jussa magistri s: ubi manus Domini virtutum multiplicavit congeriem t.
[25] Nam quædam mulier curriculo triginta annorum lumen perditum oculorum, [Multa & varia] dum ibidem advenisset cum u fide, sana recessit cum lumine. Sed & alia cuncta * membris recepit ibidem præmia sanitatis. Mulier namque Vetula x nomine nobiscum hebdomada sine somno & cibo degerat, & acri dentium torqueretur dolore, cum ex pulvere sepulchri sputo mixtum locum linivisset y doloris, confestim recepit gaudium sospitatis. [Lector] igitur qui ibi deserviebat z desperatus a medicis, incommodo tenebatur languoris; ita ut septem dierum evoluto curriculo nullatenus aa sumeret alimenta. Sed cum levatus in grabato ad Sancti fuisset deportatus sepulchrum, qui venerat ex fide, recepit medicinam de pulvere. Plura non habet apographum nostrum: sequentia, quæ ex Ms. S. Maximini Treviris alia manu inferius adscripta sunt, cum Codice Valcellensi collata accipe.
[26] [ad Sancti tumulum] Mulier quædam per somnium instinctu diaboli cædebat se colaphis multum *: solummodo sanctum ut conspiciat bb poliandrum, confestim evomuit inimicum fœtidum. Sed & quidam surdus a tempore longo ad Sanctum * festinans tumulum, recepto auditu, domum perrexit cum gaudio. Cum quidam stultus vocatus episcopus sepulturam Sancti protervo tetigisset de pede, contracto nervorum compagine cc, cadacim sibi confestim inflixit dolorem gravissime. Sicque humiliter expetitum ad Sanctum recipi dd remedium. Ostendit namque in eo virtus divina vim geminata potentia, tam vindicta tam venia ee. Mulier quædam a nativitate soluta tota paralysi, dum a parentibus deferretur ad locum sepulchri, mox ut polyandrum Sancti cœpit aspicere, cœperunt membra inculta vigere, gluttinum soliditas restaurare ff: repente sanata per Dominum, incolumis propria reversa est domo.
[27] [patrantur miracula.] Sed & sacerdos quidam ad sepulchrum sancti Winibaudi deserviens, cum per confragosos scalæ gradus valide fuisset contritus; ad sepulchrum sancti Lupi portatur * sanitatem pristinam est adeptus. Fiunt ibi plura miracula, quæ ex fide petentibus Christi monstrat clementia. Vere sacerdos inclitus, qui in corpore [constitutus] Christo servivit attentius; cælo clausus in requie, vernans aula paradysi pro duplicato talento. Ingressus in gaudium Domini angelico junctus carmine gg victor existens de hoste: sociatus martyrum agmine *, roseo purpurantes * rubore, coronatus a Domino regnat cum gloria in triumpho, expectans diem Domini beata anastasi hh suscitandus ab Agno per Dominum nostrum Jesum Christum ii, qui coronis laudibusque glorificat Sanctos suos; & in modum radiantis cristalli, splendore micantis astrifero, odore redolentis nectareo beatissimus Confessor coronatur triumpho.
ANNOTATA.
a In San-Maxim. Dum quidam vir nobilis Harlefridus: Valcell. & Breviarium Senonense Herlefredus nomine eum &c. Surio Herlefridus.
b San-Maxim. Ticiaco, Valcell. Treiacum villam, Breviarium Senonense Tyciacum villam, Surius ad Ciciocum villam. Quinam rectius, ignoro: putem pagum fuisse prope Senones.
c Hæc vox non est in San-Maxim.: sequentia vero Valcell. & Breviarium Senonense ita legunt: Et ipse devotus offerre sacrificium Eurora pergeret vicum &c. Eurora nusquam invenio.
d Breviarium Senon. insistens: San-Maxim. & sedens diu in unum locum. Valcell. hoc modo legit: adstitit equo, diu insidens in uno loco.
e In aliis consederet.
f San-Maxim. nemini, dein intra ecclesiæ, utrumque vitiose.
g Idem prolato, Valcell. & Breviarium Senon. dato.
h San-Maxim. Multum ostendit in corpore, quod &c.
i San-Maxim. & Valcell. a languoris morbo curavit.
k Rectius San-Maxim. & Valcell. infirmantibus.
l San-Maxim., omisso jam, inepte legit: Sentiens igitur se corpore se resolvi; dein ex Briennone facit pridie nono. Est autem Brienno (Brignon seu Brinon, Sansoni Brignon l'Archevesque) oppidulum Galliæ in Campania in agro Senonensi prope Armentionem (l'Armanson) fluvium distans Senonibus 6 vel 7 leucis, ex Dictionario Historico Morerii aucto. Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum pag. 184 existimat Brignon esse Eburobricam, quam inter Autesiodorum & Tricasas memorat Æthicus in Itinerario provinciarum, Antoninus Augustus falso aliis dictus & creditus. Prædium hoc, quod Sanctus ex patrimonio habuerat, cathedrali ecclesiæ Senonensi legavit, ut ait Bailletus.
m San-Maxim. & Valcell. evocato.
n Idem corrupte, ex predi orationibus exhortatus: Valcell. sanctis prædicationibus exhortato.
o San-Maxim. erans emisit, forte orans.
p Sancti omittitur ab aliis.
q San-Maxim. flagravit, Valcell. fraglabat; utrumque mendose.
r Sic legit Valcell. & Breviarium Senonense;vitiose San-Maxim. claustra sepulchri. Vide Commentarium num. 19 in fine.
s Præcedentia in Valcell. omissa sunt.
t Hic terminatur Lectio nona Officii Senonensis. Cæterum, inquit Saussayus Martyrologii Gallicani pag. 574, hoc in sancto Confessore donum miraculorum fulget perpetuum, quo caduco morbo laborantibus perpetim opitulatur. Unde singularis patronus ea in re imploratur ab utriusque sexus afflictis: quin & medelam fert infantulis viscerum torminibus vexatis. Idem de epilepsia laborantibus diu ante testatus est Robertus monachus Altissiodorensis in Chronologia a Camuzæo edita pag. 66.
u San-Maxim. ex. Præcedentia minus barbare legit Valcell. per triginta annorum curriculum lumen perdiderat oculorum. Dum ibidem advenisset ex fide &c.
x San-Maxim. Mulier namque nobilis Betela nomine cum hebdomada &c. Sic etiam Valcell., sed scribit Bettola, & dein degeret &c.: apud Surium Betzela dicitur. Si vox nobiscum recte in apographo nostro exarata sit, confirmatea, quæ in Comm. num. 6 de biographi ætate diximus: nam hæc miracula videntur contigisse non diu post obitum Sancti.
y San-Maxim. valde dentium torquente dolore… Item misisset pro linivisset. Valcell. rectius mixto locum livisset.
z In aliis duobus Lector igitur ibidem serviens, sed qui redundat in San-Maxim. Voce Lector hiatum apographi replevimus. Est autem Lector secundus gradus Ordinis ecclesiastici. Vide Cangium & Hierolexicon Macri.
aa Vitiose iterum San-Maxim. evoluta circula; dein cum Valcell. nulla penitus sumeret alimenta.
bb Valcell. omittit sanctum, sed sensum probe restituit, legens: Solummodo ut conspicata est poliandrum, id est, sepulcrum. Cangio teste, dicitur polyandrum & polyandrium; Græce πολυανδριον, cœmeterium, sepulcretum, locus ubi sunt multa sepulcra, ex πολὺς multus, & ἀνὴρ, ἀνδρὸς, ὁ, vir. Interdum & sæpius, ut recte Cangius observat, apud ævi inferioris scriptores sumitur pro monumento, aut sepulcro unius hominis, uti etiam hic.
cc Valcell. contracta nervorum compage, cadacem sibi confestim infixit pro inflixit &c. Id est, illico morbum caducum contraxit; CADAX enim Isidoro in Gloss. est claudus, qui sæpe cadit: unde cadax dolor seu passio epilepsiam significat. Vide Cangium.
dd Vitiosa hæc sunt: emendate Valcell. a Sancto recepit. Planior sensus est apud Surium: Petit igitur humiliter a Sancto remedium, & impetrat.
ee In Valcell. vim geminatæ potentiæ, tam vindictæ quam veniæ.
ff Melius Valcell. & glutino soliditatis restaurari: sicque repente sanata … propriam reversa est domum.
gg Idem omittit aula paradysi, atque aliter hæc legit: Cælo clausus in requie vernans, pro duplicato talento ingressus in gaudium Domini angelico junctus agmini.
hh Anastasi vel anastasia, nam vox dubie scripta erat, id est, resurrectione. Valcell. legit beatam anastasim. Græce ἀνάστασις ab ἀνίστημι, excito, suscito.
ii Valcell., omisso per Dominum &c., sic effert sequentia: Quo (forte qui) coronis aureis glorificat sanctos suos, & in modum radiantis cristalli splendore micantes astrifero, odore redolentes nectareo beatissimos coronat triumpho. Tum addit: Cui est honor & gloria cum Patre & Paraclyto in trinitate perfecta & unitate perhenni per omnia secula seculorum amen.
* Valcell. namque
* in aliis per
* l. contracta, ut est in aliis
* Valcell. multis
* idem Sancti
* Valcell. portatus
* idem agmini
* idem purpuratus
APPENDIX
DE S. AUSTREGILDE VEL AGIA S. LUPI MATRE,
AURELIANIS IN GALLIA.
Post an. DCVIII.
[Commentarius]
Austregildis vel Agia ejusdem S. Lupi mater, Aurelianis (S.)
AUCTORE J. V.
Sancto Lupo Senonensi archiepiscopo S. Austregildem seu Agiam, id est, [Elogium Sanctæ,] sanctam, prout ipsum nomen Agia Græce significat, sancto filio Matrem adjungimus, secuti Majores nostros, qui in Prætermissis ad XIV Junii tomo 11 istius mensis pag. 783 censuerunt illustrem hanc Matronam 1 Septembris cum S. Lupo filio suo referri posse: alio tamen die, ut mox videbitur, apud Aurelianenses ejus memoria recolitur. Sequenti elogio illam exornat Andreas Saussayus in Catalogo Sanctorum &c. post Martyrologium Gallicanum pag. 1233: S. Agia uxor Bettonis viri illustris, ex proceribus palatinis, uti ipse, oriunda genusque suum ad regiam stirpem referens; mater vero sancti Lupi Senonensis arhiepiscopi, & duorum sanctissimorum episcoporum Austreni Aurelianensis & Aunarii Autissiodorensis germana: quibus meritis uti natalibus nequaquam impar tanti nati ex divina promissione meruit esse genitrix. Hæc post vitæ piissimæ decursum, Aureliis, ubi sacra ejus lipsana religiosis honoribus (cum beata ejusdem memoria) abhinc observari cœperunt, felicissimo fine in Christo obdormivit. Sanctam Matrem divina revelatione nativitatem filii futuramque dignitatem edoctam fuisse, patet ex Vita S. Lupi num. 1: nec dubium est quin eidem a teneris virtutem instillaverit, ejusque pie formandæ juventutis egregios curatores fratres nempe suos elegerit; donec, ipsa certe non invita, in clerum cooptatus est. Vide num. 2 ibidem.
[2] Insigne liberalitatis S. Agiæ specimen exhibet eadem Vita num. 7: [tempus mortis, cultus publicus] cum enim S. Lupum, cætero expenso pauperibus, vinum deficeret, missus Genitricis suæ astitit, qui quingentos vini modios ab eadem larga manu missos nunciavit, reficiendis utique Christi pauperibus impendendos; erga quos sanctum filium suum tenerrime affici non ignorabat. Ex hoc loco & num. 4 ibid. constat Sanctam nostram in vivis adhuc fuisse, S. Lupo jam episcopo: cum autem hic ad cathedram Senonensem assumptus sit anno 609, uti diximus in Commentario prævio ad ejus Vitam num. 8, consequens est, ut Matris obitus ante illum annum collocari nequeat. Unde nimis vage signatur circa annum DO. An vero & quamdiu post annum 609 superstes fuerit, in obscuro est. Quare mortem illius notavimus post annum 8 seculi VII. Ad publicum Sanctæ cultum quod attinet, Agiam recenset Peyronetus in Catalogo Sanctorum pag. 369. Mothierus ad calcem Martyrologii Romani Gallice Parisiis editi 1705, in Tabula Sanctorum Galliæ, qui in Romano non sunt, locum & diem addit: Austregildis, Aureliani, IX Octobris. Eodem die annuntiatur a Castellano: Aurelianis, sancta Austregildis (Aga) mater S. Lupi; cujus reliquiæ sunt in S. Aniani. Martyrologium autem Parisiense anni 1727, in Addendis & emendandis pag. XIV, illam signat octavo Idus Octobris seu VIII ejusdem his verbis: Aurelianis, sanctæ Austregildis viduæ, cui Aga cognomen, matris sancti Lupi postea Senonensis episcopi, cujus corpus in basilica sancti Aniani repertum est tempore Roberti regis: notatque in margine, uti etiam Castellanus, eam obiisse circa DC; sed non satis exacte, ut supra ostensum est. Memoria S. Agiæ in Kalendario Aurelianensi Ms. habetur ad XIV Junii.
[3] [& translatio reliquiarum.] De sacri corporis translatione ad calcem citati Kalendarii leguntur sequentia: Ex veteri Ms. ecclesiæ S. Aniani Aurelian… Translata sunt in eam ecclesiam per Robertum corpora SS. Aniani … Agiæ viduæ. Paulo fusius hæc refert aliud Aurelianensium SS. Kalendarium itidem Ms. ad XIV Junii: Robertus Franciæ rex in ejus (S. Aniani) honorem ecclesiam construxit… Anno autem regni sui XXXIII temporibus Oldorici * Ep. Aurel. convocatis regni sui præsulibus, corpus ejus cum corporibus sanctorum Euspicii … & Agiæ matris S. Lupi illuc transferri … curavit. Andreas Saussayus geminam commemorat translationem beatæ Agiæ; primam XV Junii, alteram ad XXVI Octobris. Ejusdem meminit Carolus Sausseyus in Annalibus ecclesiæ Aurelianensis pag. 141: S. Agia mater S. Lupi in ecclesia S. Aniani celebratur, cujus corpus una cum corporibus S. Aniani, Euspicii & aliorum illuc est illatum postea per Robertum regem Francorum, Hugonis Capeti filium. Solennis illa translatio, quam inferius a pag. 387 describit ex Helgaudo Floriacensi in Epitome Vitæ Roberti regis, contigit anno Dominicæ Incarnationis MXXIX, Indictione XII. Verum in præcedentibus fallitur Helgaldus, ubi ait Rotbertum, ut legit Chesnius tom. 4 Scriptorum pag. 73, suæ ordinationis; benedictionis & assumptionis in regem anno XXXVI evocasse archipræsules: annus enim Christi 1029 Roberti 42 fuit, ex quo cum patre cœpit regnare; monarchiæ vero ejus 33 dumtaxat, ut liquet ex textu Ms. translationis reliquiarum S. Euspicii apud Chesnium citatum pag. 147. Obiit autem XX Julii an. 1031, teste Labbeo in Epitome chronologica, & Pagio in Critica Baronii ad an. 1033 & 1034, anno 34 ab adita monarchia nondum expleto. Demum, ut Saussayus narrat ad XVII Novembris pag. 898, anno MDLXII qui Galliæ luctuosus in æternum erit, Calviniani hæretici interceptam Aureliam sacrilegiisque repletam, miseranda clade cum vastarent, plurium Sanctorum corpora necnon sanctæ Agiæ matris S. Lupi archiepiscopi Senonensis … tragice habita dissiparunt. Nefandam barbariem, qua ibidem grassati sunt, legere licet apud Odoricum Raynaldum ad dictum annum num. 145 & seqq. Plura de S. Austregilde vel Agia non invenimus: si Vitam ejus aut Acta quædam eruditi Aurelianenses aliive suggesserint, pergratum nobis accidet; poteruntque ea Operi nostro inseri ad VIII vel IX Octobris.
[Annotata]
* al. Odolrici
DE S. NIVARDO ARCHIEPISCOPO REMENSI IN COENOBIO ALTIVILLARENSI PROPE SPARNACUM
IN CAMPANIA GALLIÆ.
Circa DCLXXIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Nivardus episc. Remensis, in cœnobio Altivillarensi prope Sparnacum in Campania Galliæ (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Antiquus Sancti cultus: memoratus a quibusdam ut monachus, sed perperam: Vita a quo & quomodo scripta.
Præter duos primos ecclesiæ Remensis antistites, Sixtum & Sinicum, [Memoria Sancti in Martyrologiis,] quorum gesta ante illustravimus, alius hodie colitur Remensis præsul, Nivardus & Nivo dictus, qui eamdem ecclesiam mira vitæ sanctitate administravit seculo VII. Non inseruerunt S. Nivardum Martyrologiis suis Ado & Usuardus. Verum Wandelbertus Nivardum memorat cum Sixto & Sinicio, cum quibus dicit insigni nomine, meritis vitaque Nivardum fulgere. Varii etiam aucti codices Usuardi, cum Mss., tum impressi, ejusdem Sancti memoriam habent adjectam, sed in aliquibus Vivardus mendose nominatur. Florarium Ms. Sanctorum hoc sanctum Antistitem ornavit elogio: In Altovillari sancti Nivardi episcopi & confessoris. Hic sanctus Nivardus Remensis archiepiscopus sanctum Bercharium moribus & sapientia instruxit, pluresque alios viam salutis edocuit. Monasticæ conversationis viros religiosos aggregavit, & cuncta, quæ huic ordini commoda judicantur, diligenter implevit. Cui Reolus vir totus apostolicus in episcopatu successit. Claruit anno salutis DCLXI. Locum distinctius explicat hodiernum Martyrologium Parisiense in hoc brevi elogio: In monasterio Altovillarensi in Campania Gallica, sancti Nivardi Remensis episcopi. Morti assignat in margine annum 669. Consentit fere Castellanus in Martyrologio universali, mortuam statuens circa annum 668. Andreas Saussayus prolixius texuit elogium S. Nivardi, sed erroribus plenum, ut ostendam in decursu.
[2] Martyrologi Benedictini, Menardus, Wion & Bucelinus Sanctum nostrum etiam annuntiant, [etiam Benedictinis, quæ perperam monachum faciunt:] & posteriores quidem ut monachum & abbatem. Bucelini verba subjungo: In monasterio Altovillariensi depositio sancti Nivardi Remensis episcopi & confessoris. Nivardus Luxoviensis primum monachus, ob insignem vitæ integritatem, ad cœnobium quoddam Galliæ abbas postulatus, tanta sanctitatis fama longe lateque innotuit, ut amplissimi & celeberrimi archiepiscopatus honore dignissimus haberetur. Ad Remensem proin evectus cathedram, tanta in dignitatis sublimitate ita se gessit, ut non præclare solum, sed & miraculose factis ecclesiam suam mirifice exornaret, suaque tam eruditione quam sanctitate plurimas Christo animas lucraretur. Eum Almannus Villariensis scriptor vetustissimus, sanctitatis ac religionis magnitudine toto Francorum orbe famosissimum celebrat. Condidit vir sanctissimus Altovillarense amplissimum cœnobium, ubi & sacrum ejus corpus religiosissime frequentatur & colitur. Non dubito, quin Bucelinus secutus sit Trithemium, qui lib. 4 de Viris illustribus cap. 62 idem brevius habet his verbis: Nivardus abbas & monachus in Francia, archiepiscopus Remensis, vir sanctissimæ conversationis, qui vita & doctrina commissam sibi strenue gubernavit ecclesiam, multis virtutibus & signis clarus effulsit. Claruit anno Domini DCLX. Luxoviensem fuisse monachum credit Wion in Ligno Vitæ ad 1 Septembris, quia S. Bercharius, qui certo Luxovii tirocinium habuit, Nivardi fuit discipulus. At ea frivola est ratio, cum eum discipulum habuerit Nivardus jam episcopus. Doubletius in Historia abbatiæ S. Dionysii lib. 1 cap. 25 asserit, monachum fuisse in laudata S. Dionysii abbatia, at sine probatione idonea. Hinc Mabillonius in prætermissis ad seculum secundum Benedictinum sic candide pronuntiat: Nivardus episcopus Remensis laudatur in Actis S. Bercharii, … & apud Frodoardum, … quod monasterium Altivillarense condiderit; at eum fuisse monachum nuspiam legitur; videlicet apud scriptores, quibus hac in re satis fidere possumus. Contra vero ex Vita, quæ monachum habet auctorem, satis colligitur, S. Nivardum monasticæ professioni numquam fuisse adscriptum.
[3] [cultus est saltem a seculo 9.] Porro a quo tempore S. Nivardus venerationem ecclesiasticam obtinuerit, non omnino clarum est, at constat cultum ejus admodum esse antiquum. Auctor Vitæ, uti & Flodoardus, Beatum semper vocant; Wandelbertus vero Martyrologio inseruit, ita ut a seculo IX cultum habuerit, & verosimiliter jam diu ante. In Breviario Remensi anni 1553 Officium habet commune cum SS. Sixto & Sinicio, in quo tamen lectiones nihil continent ex Vita Nivardi. Verum in Breviario anni 1630 breve ejus legitur elogium lect. 6. Illud hic subjungo: Horum (Sixti & Sinicii) sedem quintus & vicesimus occupavit beatus Nivardus, genere nobilissimus & vita religiosissimus; qui Remensi ecclesiæ * magnis muneribus donata, monasterium Altivillare construi curavit; eique Bercharium summæ religionis virum, primum abbatem constituit. De cultu Sancti apud Altivillarenses, agam § 5, uti & de reliquiis. Verumtamen in Martyrologio Romano S. Nivardi memoria necdum legitur, quod sane miratus sum.
[4] Vitam S. Nivardi hactenus ineditam scripsit Almannus monachus Altivillarensis seculo IX. [Vitam ineditam scripsit seculo 9 Almannus monachus,] Sigebertus in Scriptoribus ecclesiasticis cap. 99 de eo hæc memorat: Almannus monachus Altvillarensis scripsit Vitam S. Nivardi archiepiscopi Remensis, Vitam Sindulphi, Vitam Helenæ reginæ, & translationem ejusdem a Roma ad cœnobium Altvillarense: & quia suo tempore Francia a Nortmannis vastabatur, exemplo Hieremiæ prophetæ desolationem Franciæ & sui cœnobii quadruplici planxit Alphabeto. De Almanno ejusque scriptis fusius agunt eruditi Benedictini, qui componunt hoc tempore Historiam litterariam Franciæ, tom. 5 dicti Operis a pag. 618. Judicium tale ferunt illi pag. 625 de Opusculis ejus stylo soluto scriptis. Stylum non prorsus neglexit, sed justo diffusior est: idque inde evenisse videtur, quod facta historica sciret pauca de iis Sanctis, quorum Vitas scribendas susceperat. Hæc scribendi methodus etiam servata est in Vita S. Nivardi, licet de eo plura scire posset, quam de aliis, quorum etiam Vitas scripsit: nam cum Sanctus noster fundator esset cœnobii Altivillarensis, in quo degebat Almannus, haud dubie varia de eo invenit monumenta antiqua. Verum plura haud dubie desiderabat, atque ex eorum defectu, verborum abundantia multisque exclamationibus Vitam protraxit.
[5] Porro laudati Benedictini pag. 622 suspicantur hanc Almanni lucubratiunculam prorsus esse deperditam, [cujus tria habemus exemplaria Mss.,] quia Marlotus in Historia metropolis Remensis eam nuspiam memoravit. Verumtamen dubitare vix possum, quin Almanni sit lucubratio, quam nos habemus S. Nivardi Vitam: nam, etiamsi nomen ejus non sit præfixum, stylus plane talis est, qualis in aliis Almanni Opusculis reperitur. Deinde tam multa narrat de fundatione Altivillarensi, ut inde facile colligi possit, ejusdem monasterii fuisse monachum. Clare etiam patet, Flodoardum ex hac Vita hausisse plurima, quæ de S. Nivardo scripto tradidit, cum facta pleraque eodem plane modo referantur ab utroque. Hunc vero biographum non hausisse ex Flodoardo colligo vel ex eo, quod Flodoardus matrem fratresque aliquot S. Nivardi nominet, quos biographus noster tacet, non taciturus utique, si Flodoardum ducem esset secutus. Hinc nequaquam dubito, quin viri eruditi mecum sint judicaturi lucubrationem hanc esse Almanni. Tria autem hujus Vitæ ad manum sunt exemplaria, invicem recte consentientia, exceptis paucissimis mendis, quæ sic irrepserunt singulis, ut facillime corrigi possint ex aliis. Primum exemplar est in codice nostro P. Ms. 154: alterum apographum est ex monasterio S. Mariæ Bonifontis, Ordinis Cisterciensis; tertium ex monasterio ejusdem Ordinis Igniacensi donavit anno 1666 Laurentius Forzy, laudati monasterii presbyter.
[6] Cum autem dicta apographa cum codice nostro tam apte congruant, ut nulla fere sit differentia, Vitam hanc edam ex dictis tribus Mss., inter se collatis, [Vita hæc majori fide digna, quam aliæ ab eodem scriptæ.] notatis solum in margine diversis lectionibus, ubi reperiuntur. Restat ut dicamus pauca de auctoritate hujus Vitæ; quia Almannus in Opere nostro tom. III Augusti pag. 580 varios errores dicitur inseruisse Vitæ S. Helenæ imperatricis; at ibidem pag. 601 ejusdem eruditio laudatur a Trithemio. Mabillonius quoque tom. 3 Annalium pag. 149 & 150 de ipso agens, Vitæ S. Memmii per ipsum similiter scriptæ nullam fere auctoritatem merito attribuit. Hinc facile quis existimare posset, idem statuendum esse de Vita S. Nivardi. Verum considerare oportet, unde errores isti Almanno obrepserint; sic enim videbimus non eamdem ei fuisse occasionem errandi in Vita S. Nivardi. Erravit in Vita S. Helenæ vir sincerus magis quam criticus, quia secutus est scripta apocrypha; Vitam fabulosam S. Memmii frustra conatus est emendare, quia idoneis carebat instrumentis. At non plane eadem hic est ratio: nam S. Nivardo vicinior erat loco, habitans in monasterio, quod ipse condiderat, quodque haud dubie multa conservabat instrumenta, ad sanctum Fundatorem suum spectantia. Tempore etiam erat huic Sancto vicinior quam aliis. Remotior quidem erat, utpote ducentis fere annis Sancto posterior, quam ut scribere posset Vitam, in qua ordine & minutatim exponerentur omnia Sancti gesta; attamen adeo remotus non erat, ut aliqua ejus gesta scire non posset ex instrumentis aut elogiis quibusdam scriptis, quæ facile tam diu conservantur. Sane tam pauca de S. Nivardo exposuit Almannus, ut non videam, cur ei in factis fidem abrogare debeamus, nisi major repugnaret auctoritas, cum omnia fere adoptata fuerint a Flodoardo. Nunc omnia S. Nivardi gesta ordine discutere aggredior, ut suppleantur quæ in Vita sunt prætermissa, quantum fieri potest.
[Annotata]
* ecclesia
§ II. Stirps Sancti illustris: initium episcopatus ejus figendum sub regno S. Sigiberti, ac circa medium seculi VII.
[Nobili stirpe natus Nivardus, incertum an regia:] Nobilissima stirpe ortum fuisse Sanctum Nivardum, convenit inter scriptores cum antiquos tum neotericos; non æque constat, an regia natus sit prosapia, aut regibus fuerit affinitate junctus. In Vita quidem dicitur cognatus regis Childerici; at Flodoardus cognatum regis nullibi vocat, uti nec Vita S. Reoli apud nos Ms., nec Vita S. Bercharii sæpius memoranda. Biographus dictam cognationem probat hisce verbis: Nam sanctus Reolus, qui post ipsum pontificabat sedem ecclesiæ Remensis, regis filiam prius, dum comes esset, habebat uxorem, neptem videlicet beati Nivardi. Neptis Nivardi dicitur filia regis; ipse igitur Nivardus erat cognatus regis, aut saltem affinis, si illa regis filia Nivardi neptis erat ex sorore. Porro non designat ille, cujus regis esset filia. Nam Childericum quidem antea nominaverat; sed neque hic Childericum recte intelligere potuit, neque paullo ante, ubi dicit Sanctum educatum in aula regis, sicut mox patebit. Itaque, nullus est modus conciliandi cum hisce Actis dicta Flodoardi, nisi utrisque crassum errorem affingamus, uti fecerunt quidam neoterici. Etenim Flodoardus lib. 2 cap. 7 neptem S. Nivardi Reolo nuptam similiter affirmat, sed eam nominat filiam Childerici, non explicans, utrum Childerici regis filiam velit, an alterius cujusdam Childerici. Si autem Childericum regem intelligat, gravi lapsus est errore; si alium, dissentit ab Actis.
[8] Neoterici varii Childericum regem intellexerunt in Flodoardo, [sed crasse hallucinantur, qui eum asserunt fratrem Bilihildis reginæ:] eumque errorem secuti, alii asseruerunt Nivardum fuisse Childerici fratrem, alii fratrem fecerunt uxoris Childerici Bilihildis reginæ, æquali utrique fundamento, errore æque claro & crasso. Marlotus lib. 2 cap. 40 utramque opinionem dubitanter proponit, & neptem Nivardi Childerici regis filiam deinde vocat cap. 43. Blithildem vel Bilihildem reginam Nivardo sororem attribuunt Saussayus, Colvenerius, & Bailletus ad 1 Septembris, conjecturam inepte deductam pro certa veritate obtrudentes. Audi mentem eorum ex Colvenerio, qui in Catalogo archiepiscoporum Remensium in Nivardo sic habet: Hujus S. Nivardi sororem, nomine Blithildem, Childericus rex Austrasiorum, & postea Francorum, duxerat in uxorem, ex qua suscepit filiam Amalthidem (alias Mathildis dicitur) quam Reolus comes Campaniæ habuit uxorem. Quam hæc sint inepta, breviter accipe. Natus est Childericus circa annum 650, ut scriptores passim nunc habent, Reolus vero factus est episcopus circa 673 aut 674, quo fere tempore obiit Childericus ætate 23 aut 24 circiter annorum (nam hæc omnia exactius discutere non est necesse.) Quomodo igitur Reolus filiam Childerici habere uxorem potuit ante episcopatum? Quin imo Reolus filium habuit Gedeonem, teste Flodoardo, isque jam factus est monachus vivente Nivardo, ita ut Reolus nuptiis alligatus fuerit, priusquam matrimonio aptus esset Childericus, quem ejus volunt socerum. Error igitur hic manifestus est & certus, ut jam observavit Papebrochius ad Acta S. Gundeberti tom. III Aprilis pag. 624 lit. a, ibique existimat alium Childericum a Flodoardo designari, non regem.
[9] Hinc observa, quam multa sint incerta in genealogia S. Nivardi. [nihil certi de ejus genealogia,] Incertum est 10., an Flodoardus Childericum regem Reolo socerum assignet ex errore, an vero alium Childericum a rege distinctum. 20. an potius credendum sit Flodoardo, an biographo, si neuter Childericum regem velit; prior vero Childericum alium, posterior alium regem. 30. Si constaret, neptem Nivardi fuisse filiam unius ex præcedentibus regibus, prout revera potuit esse Clotarii II, aut Dagoberti, rursus esset dubium, an ex legitima uxore, ac ex concubina esset regis filia. 40. Nihilo certius esset ex eo, an Nivardus natus esset regia stirpe, an vero tantum affinis regis per sororem, cujus neptis illa esset filia. 50. Etiamsi biographus Nivardum asserat regis cognatum, quia tamen de illa cognatione nihil apud Flodoardum, nihil in Vitis Bercharii aut Reoli dicitur, dubium videtur, an intelligendus non sit de sola affinitate, cum neptem inducat ad cognationem probandam; imo magis ambiguum est, an cognationem illam sibi non finxerit ex conjecturis male fundatis. 60. Demum incertam est, quo sensu uxorem Reoli, neptem Nivardi dixerint Flodoardus & biographus: nam vox illa medio ævo variis modis usurpata fuit a Gallis scriptoribus.
[10] Hæc sufficiunt, ut ostendamus quam omnia illa sint incerta, quamque nihil certi statui possit de genere S. Nivardi, [mater ejus Emma dicta, frater S. Gundebertus; nec alii fratres noti.] nimirum an ex stirpe regia descenderit, an affinitate regibus junctus fuerit per sororem aliquam aut amitam, quæ dictæ neptis fuerit mater, & sic improprie vocetur cognatus, an vero erraverit biographus, & Childericum alium cum rege Childerico confuderit. Quidquid autem de his fuerit verius, nobilem Sancti stirpem fuisse abunde cognoscimus. Mater Sancti Emma vocatur a Flodoardo lib. 2 cap. 10, frater vero Gundebertus, alias Guntbertus vel Gumbertus, de quo egit Papebrochius, ut de sancto martyre tom. III Aprilis a pag. 620. Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 467 quatuor Nivardo attribuit fratres: Erant Nivardo, inquit, quatuor germani fratres, nempe Bavo, Theoderamnus, superius laudati; Gundebertus & Childericus, cujus filiam in matrimonium duxerat Regulus seu Reolus comes, postmodum Remorum antistes. At viro erudito nescio quæ hic obrepsit hallucinatio: nam Bavo & Theoderamnus fratres sunt, sed non sunt fratres Nivardi ut clarum est ex Vita, atque etiam ex Flodoardo lib. 2 cap. 7, ubi Bavo, Baldinus & Theoderamnus fratres asseruntur, referunturque ad preces Nivardi cum eo commutasse locum, quem Sanctus destinabat ad condendum monasterium Altivillarense. Quod autem hi non sint fratres Nivardi clare innuit Flodoardus, cum dicit Nivardum visionem suam narrasse cuidam Dei servo, nomine Bavoni. Sic certo non nominaretur frater. Vix etiam credo Childericum inter Nivardi fratres numerandum, cum id non asserat Flodoardus; neque idem evinci possit ex eo, quod filia Childerici dicatur neptis Nivardi, cum possit esse neptis ex sorore, vel ex amita, patruo aut avunculo: multis enim modis usitatæ fuerunt voces nepos & neptis medio ævo. Unus igitur S. Nivardi frater videtur fuisse Gundebertus; aut certe de nullo alio id tuto affirmari potest.
[11] [Natus videtur sub initium seculi 7, conversatusque in aula regum Austrasiæ:] De loco & tempore natali nihil prorsus commemorant scriptores: at conjicere possumus, Remis aut certe in Campania natum fuisse, quia pleraque ipsius fratrisque ejus Gundeberti bona fuisse videntur in Campania, ubi fundarunt ac ditarunt monasteria varia. Verum Emma ipsorum mater dicitur bona habuisse trans Ligerim, ut verisimile sit oriundam fuisse ex istis partibus. Etenim, cum post mortem Sancti de bonis ipsius lis orta esset inter Reolum episcopum & Gundebertum, Nivardi fratris sui bona repetentem, sic concordiam inierunt, ut Gundebertus ea, quæ ultra Ligerim fuerant Emmæ genitricis ipsorum, absque repetitione Reoli episcopi, vel agentium suorum, in sua reciperet potestate. Reliqua vero, quæcumque bonæ memoriæ domnus Nivo ad loca Sanctorum per sua instrumenta delegavit, ad integrum eadem Sanctorum loca perpetualiter absque repetitione Gundeberti, vel heredum suorum cum Dei adjutorio possiderent. Unde conventiale quoque scriptum digestum apud nos adhuc reservatur, utriusque partis assignatione roboratum, inquit Flodoardus lib. 2 cap. 10, ubi ante dixerat tam de paterna quam de materna hereditate litem fuisse. Hinc verisimile est, patrem fuisse Campanum, matrem vero Aquitanam, ex Aquitania videlicet ad Ligerim usque producta. Porro natum crediderim seculo VII non multum provecto, educatumque Metis in aula Dagoberti, atque in aula adhuc conversatum fuisse sub S. Sigeberto filio Dagoberti: nam in aula fuisse regum Austrasiæ, quibus etiam Remi suberant, colligitur ex eis, quæ Nivardo episcopo dederunt Childebertus Grimoaldi filius, ipseque Grimoaldus, qui regnum Austrasiæ usurparunt post mortem S. Sigeberti. Flodoardus cap. 7 tantum dicit: Hic prius (quam fieret episcopus) in aula regis, utpote vir illustrissimus, traditur conversatus.
[12] De tempore, quo Sanctus noster promotus est ad episcopatum, [episcopus factus sub S. Sigeberto,] nihil tradit biographus aut Flodoardus, nisi Landoni successisse. Flodoardi verba hæc sunt: Post prædictos (Leudegisilum, quem sub Dagoberto floruisse dixerat, Anglebertum, & Landonem) ad episcopale culmen eligitur beatus Nivo, qui & Nivardus: utroque enim reperitur vocitatus nomine. De tempore Landonis cap. 6 sic loquitur: Fuit autem Sigiberti regis tempore. Hinc colligo, Nivardum creatum esse episcopum tempore S. Sigeberti Austrasiæ regis, sub quo defunctus est Lando: nam id confirmatur ex immunitate, quam Nivardus impetravit a Childeberto, atque ex villis a Grimoaldo donatis, cum illi post mortem Sigeberti non diu sint dominati. Verum nec convenit inter scriptores de anno emortuali S. Sigeberti, nec constat, quamdiu ante ejus mortem promotus sit S. Nivardus, ita ut annus primus ejus episcopatus exacte nequeat assignari. Colvenerius in catalogo antistitum Remensium, post Historiam Flodoardi edito, ordinatum episcopum dicit mense Septembri, anno 655, præsente Clodoveo II. At id de Clodoveo non crediderim, sed magis de Sigeberto, sub cujus imperio erat urbs Remensis. Cointius vero in Annalibus Francorum promotionem Sancti ad episcopatum affigit anno 649, uti ibi habet num. 10. Neuter tamen firmum chronotaxis suæ tradit fundamentum, licet Cointius variis locis agat de successione episcoporum Remensium, suosque singulis annos attribuat æque ac Colvenerius.
[13] Si conjectura Longuevallii nostri de concilio Namnetensi, [sed anno inserto circa medium seculi 7.] cui interfuit Nivardus, satis videretur certa, tuto initium episcopatus statueremus ante annum 650. Etenim laudatus scriptor in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 4, ad annum 650, recitat canones concilii Namnetensis, cujus tempus ignoratur; suspicaturque idem esse concilium, de quo Flodoardus lib. 2 cap. 7 ait, congregatum fuisse Romani jussione Pontificis. Tum concilium istud, cui adfuit Nivardus, collocat circa annum 650, Quia scimus, inquit, Papam anno DCXLIX scripsisse, ut concilia haberentur in Galliis. Probabilis est hæc ratio, non certa, neque eam pro certa allegat Longuevallius. Marlotus de anno inchoati episcopatus sic loquitur lib. 2 cap. 40: Opinor Nivardum, Childeberto III Grimoaldi filio necdum e solio armis Clodovei deturbato, ad archiepiscopatum Remensem electum fuisse anno DCLI. Ut id probet, allegat donationes Childeberti & Grimoaldi. At eæ solum probant, serius electum non fuisse, atque adeo non evincunt, non esse electum sub Sigeberto, ut id potius insinuent. Quippe intrusio Childeberti per Grimoaldum sic refertur ab antiquis scriptoribus, ut statim Grimoaldi carcerem conjungant, ita ut electio Nivardi nequaquam quam videatur contigisse brevi illo perturbatoque tempore tyrannidis Childeberti; sed donatio Grimoaldi forsan præcesserit, ac immunitas a Childeberto, simulac regnum sibi vindicaverat, concessa videatur, ut sic Nivardum, magnæ auctoritatis antistitem, suis partibus faventem redderet. Verumtamen Sanctus, etsi privilegium acceptarit, ita se gessisse videtur, ut Chlodoveum regem non offenderit, cum ab hoc similiter dona pro ecclesia sua obtinuerit. Itaque cum hæc innuant Nivardum ante tyrannidem Childeberti fuisse episcopum, & Flodoardus dicat antecessorem ejus fuisse tempore Sigeberti, initium episcopatus S. Nivardi collocandum omnino videtur sub Sigeberto, ac circa medium seculi VII, annusque relinquendus incertus.
§ III. Præclara Sancti gesta in episcopatu, obtentaque privilegia & donationes pro ecclesia Remensi.
[Varia a Sancto præstita ad utilitatem ecclesiæ suæ,] Quæ de gestis S. Nivardi lib. 2 cap. 7 tradidit Flodoardus, tam exacte congruunt cum Actis edendis, ut dubitarem uter alterum exscripsisset, nisi ea dubitatio tolleretur ex Flodoardi cap. 10, ubi agit de Reolo Nivardi successore. Nam, cum ibi memoret Emmam matrem, Gundebertum fratrem Nivardi, atque aliquot donationes cap. 7 omissas, prout omissa sunt in Actis hæc omnia; abunde patet Flodoardum cap. 7 compendium Actorum tradidisse, aliaque quædam de Nivardo invenisse, dum de Reolo agebat, quæ ne quidem curavit inserere loco suo. Almannum Flodoardo præluxisse etiam innuit fusa relatio fundationis Altivillarensis, cum contra fundatio monasterii S. Basoli brevissime sit narrata: ex qua differentia agnoscus primum auctorem fuisse Altivillarensem. Verumtamen, quia aliqui forsan plus auctoritatis tribuunt Flodoardo, quam Almanno biographo, narrata ab illo inseram huic Commentario. Sic igitur habet Flodoardus cap. 7: In episcopatu vero positus, emptis per diversa loca tam fundis quam domibus, nec non mancipiis, dilatasse res invenitur ecclesiæ. Disposuit etiam nonnullas ordinatis coloniis villas episcopii: quasdam quoque res commutasse reperitur cum Attila Laudunensi præsule pro utriusque partis oportunitate… Sed & cum aliis quibusdam personis, prout congruum visum fuit, res quasdam commutavit. Hæc omnia ad utilitatem ecclesiæ Remensis præstita eodem modo narrat biographus, qui observat reditus episcopales pro dignitate ecclesiæ nimis eo tempore fuisse tenues.
[15] [eidemque obtenta a principibus:] Hisce subjungo impetrata per Sanctum a viris principibus. Flodoardus cap. 7: Hujus etiam tempore tradidit Grimoaldus vir illustris sancto Remigio villas suas Calmiciacum & Victuriacum, pro animæ suæ remedio. Erat Grimoaldus præfectus palatii, seu major domus S. Sigeberti, cum eoque haud dubie in aula Metensi vixerat S. Nivardus. Hasce autem donationes obtentas suspicor, vivente adhuc Sigeberto, ideoque primas recensui, licet postremas posuerit Flodoardus, quia ut opinor, aliæ a regibus factæ: Præceptum etiam immunitatis a Childeberto rege super teloneis & quibusdam tributis, ecclesiæ Remensi obtinuit. Childebertus hic erat Grimoaldi filius, post mortem S. Sigeberti in regnum Austrasiæ intrusus a Grimoaldo patre, qui commissum sibi Sigeberti filium Dagobertum clam in Hiberniam curaverat deportandum, famamque sparserat eum obiisse, ac filium suum a Sigeberto adoptatum. Sed breve fuit Childeberti regnum; ipse enim a Chlodoveo II, dudum Burgundiæ ac Neustriæ rege, deturbatus, paterque ejus necatus est in carcere. Subjungit Flodoardus: Cui Ludovicus (id est, Clodoveus II) quoque rex, sub ecclesiæ suæ nomine, res quasdam in Malliaco super fluvium Vidulam, quas, quibusdam infidelibus suis ejectis, receperat, auctoritatis suæ præcepto concessit. Infideles illi verosimiliter adhæserant Childeberto; cumque eorum bona rex dederit ecclesiæ Remensi, satis patet Nivardum eorum partibus non studuisse.
[16] Varia quoque in commodum monachorum præstitit Nivardus. [constructum S. Basoli monasterium:] Audi Flodoardum: Dedit quoque sub jure privilegii ad monasterium S. Basoli ecclesiam in Viriziaco * in honore sanctæ Mariæ constructam, cum omnibus ad ipsam pertinentibus, simulque locellum, qui Wasciacus dicitur. Immunitatem quoque ipsis monachis, sub Perrone abbate ibidem Deo servientibus instituit, ut nullus ecclesiasticorum judicum eos indebite in aliquo inquietare præsumeret, sed eis quieto ordine sub sancta regula vivere, ac Deo servire liceret. Hoc monasterium cap. 10 numeratur inter loca Sanctorum, quibus omnem rem suam contulerat, quæque ipse domnus Nivo suo construxerat, vel restruxerat opere. Conditum erat dudum Viriziacense monasterium, quod ad radices montis Remorum infra nemus Rigetii * situm erat, teste Mabillonio tom. 1 Annalium ad annum 573, quo circiter ad illud venisse S. Basolum affirmat. Idem scriptor ad annum 620 credit S. Basolum, qui XXVI Novembris colitur, eo fere tempore obiisse: Hic e monacho factus anachoreta, inquit, supremum diem vitæ mortalis… absolvit in ipso montis vertice, ubi remotioris habitaculi cellulam cum oratorio sibi erexerat, & per annos quadraginta Deo militaverat… Cum vero locus iste & miraculorum gloria, & adventantium frequentia illustrior evaderet in dies; beatus Nivardus Remorum antistes ibidem aliud monasterium construxit; sicque paulatim Virziacense monasterium, quod ad montis radices situm erat, obsolescere cœpit, & superiori monasterio cedere, monachis inferioris cœnobii istuc translatis. Ab eo tempore monasterium sancti Basoli appellari cœptum. Ex hisce facile intelligimus, cur Flodoardus dicat, monasterium istud structum vel restructum a S. Nivardo, videlicet quia constructio secundi, erat quasi restauratio prioris. Exstat etiamnum S. Basoli monasterium a S. Nivardo constructum & ditatum.
[17] Cointius in Annalibus Francorum ad annum 627 num. 6 recitat verba Breviarii Remensis, [benefacit monasterio puellarum, ubi S. Bova præerat abbatissa; & ecclesiæ SS. Rufini & Valerii.] quibus dicitur, monasterium Remis ædificatum a Balderico presbytero, eique præfuisse abbatissam S. Bovam Balderici sororem. De ejusdem monasterii consecratione hæc ibi dicuntur: Quod Deo in honorem beatissimæ semper Virginis Mariæ atque sancti Petri apostoli dicari curavit, sancto Nivardo pontifice. Putat Cointius ad annum 649 num. 10 consecrationem illam contigisse circa initium pontificatus Nivardi, vivente adhuc Sigeberto rege. Mabillonius in Annalibus ad annum 629 ostendere nititur monasterium istud conditum esse ante annum 630, quo certe necdum episcopus erat Nivardus, ita ut dubitari possit, an consecratio per Nivardum sit peracta, quod nec Flodoardus asseruit, nec Acta habent. Verumtamen constat, sanctum Antistitem in idem monasterium fuisse beneficum: nam Flodoardus cap. 7 hæc habet: Item (dedit Nivardus bona sua) Remis ad monasterium puellarum, ubi Boba præesse videbatur abbatissa. Laudatus Mabillonius de hac donatione sic loquitur: Nivardus Remorum antistes sub finem seculi septimi quædam largitus est monasterio puellarum Remis, ubi Boba præesse videbatur abbatissa; quæ distinguenda videtur a sancta Bova ex præmissis: alias plus quam centenaria fuisset. Si quis vero unam & eamdem esse velit, consequens est ut etiam neget, vel sanctam Bovam fuisse primam sancti Petri parthenonis abbatissam, aut Balderici sororem; vel certe Baldericum non fuisse conditorem monasterii Montis-falconis, quod conditum erat ex dictis ante annum sexcentesimum trigesimum & quidem post constructionem parthenonis sancti Petri. Egerunt majores nostri de sanctis Bova & Doda tom. III Aprilis a pag. 283. De S. Balderico agi poterit ad XVI Octobris, quo coli dicitur, ibique investigari, an argumenta Mabillonii ad distinctionem utriusque necessario cogant. Certe si monasterium exstructum est non diu ante annum 630, poterat adhuc facile superesse S. Bova, cum isti monasterio benefecit S. Nivardus, longe a finseculi VII, cum defunctus sit circa annum 673. Ecclesiæ quoque SS. Rufini & Valerii beneficum fuisse sanctum Antistitem, subdit Flodoardus cap. 10. De hisce sanctis martyribus apud nos actum est ad XIV Junii.
[18] [Sanctus invisit parentes S. Bercharii tunc pueri,] Munificentia S. Nivardi præcipue eluxit in fundatione monasterii Altivillarensis, cui S. Bercharium primum præfecit abbatem. Res fuse refertur in Actis & eodem fere modo apud Flodoardum, in Vita vero S. Bercharii narratur mutatis quibusdam adjunctis. Edidit hanc Vitam Mabillonius inter Acta Sanctorum Ordinis Benedictini seculo 2, a pag. 832, atque in eadem S. Nivardus magnis ubique ornatur laudibus. Accipe primo, quæ habet num. 3: Eo tempore, inquit, Francorum imperium rege Childerico felicissime disponente,… B. pontifex Nivardus, sanctitatis ac religionis magnitudine toto Francorum orbe famosissimus, apostolica auctoritate cælestem in terris vitam agens, sanctæ Remorum præsidebat ecclesiæ. Qui quia esset plenus auctoritatis & gratiæ, cum peteretur quoque diversas terrarum vel nationum, tam pro vitæ merito quam etiam doctrinæ affluentis eloquio, partes invisere, fines Aquitaniæ aliquando contigit expetisse, atque ad illud usque prædium traditur pervenisse, in quo viri Dei (S. Bercharii) parentes videbantur propria statione resedisse… Cum prædictus Pontifex sanctus a viri Dei parentibus debitæ venerationis liberalitate, ut par erat, officiosissime susceptus, quamdam futuræ habitudinis speciem miraretur in puero boni operis candidato, divino instinctu sacris mysteriis eum applicandum esse præcensuit. Hactenus Adso abbas Dervensis, qui hanc Vitam seculo X conscripsit. Noster vero biographus num. 12 asserit S. Bercharium de sacris fontibus susceptum a Nivardo: quod nec apud Adsonem invenio nec apud Flodoardum, ideoque incertum puto. Si vero id factum est, contigisse debuit ante episcopatum Nivardi, cum Adso num. 2 affirmet Bercharium, simulac in lucem prodierat, sacro fonte renatum. Hoc ipsum quoque iter in Aquitaniam, quod narrat Adso, contigisse videtur ante episcopatum Sancti, cum puer adhuc esset Bercharius. Crediderim igitur Nivardum dici episcopum, quia eam dignitatem postea est consecutus.
[19] Porro Bercharius litteris institutus; scientiaque & virtute insignis, [qui postea ad eum mittitur instituendus,] teste Adsone num. 4, præfatum sanctissimum Nivardum Remorum pontificem flagrat ardore expetendi. Qui, sicut diximus, apostolicæ institutionis prærogativa suffultus, nobilitatis honore clarissimus, variis virtutum generibus adornatus, inter Francorum proceres primus in aula regis, vita & conversatione dignissimus fulgebat. Per id temporis ea civitas Sanctorum stipata cohortibus, & licet inter militares alas sub principe suo Childerico, Capiti * tamen suo consona, divini amore cultus urbs populosa spirabat. Hujus itaque tantæ opinionis gratia provocatus felix adolescens Bercharius, ecclesiasticis sacramentis fide, habitu & actu aptissimus, … fines ingreditur Franciæ, futurus cum S. Nivardo pontifice civis felicissimus … sanctæ Remensis ecclesiæ, in augmentum videlicet operationis divinæ, quam Domini omnipotentia Redemptoris, in lucrandis fidelium animarum quæstibus per hos duos synergos * felicissimos præordinaverat adimplere. Hic igitur beatus Pontifex, ut semper optaverat, tali ac tanto suppare adepto, quoniam ipse exterioribus tractandæ reipublicæ fuerat negotiis implicatus, regiæ dispositionis consiliis & actibus frequenter interesse, pontificalis providentiæ pondus volens nolensve cælesti ordinatione perferre, ministerium sibi injunctum, tum publice tum privatim increpando, arguendo, obsecrando, ut perfectus agricola, sedulus exercere, gaudio replebatur non modico, familiari potitus adjutore atque in divinis operibus devotissimo consorte.
[20] Quapropter cupiens eum undecumque perfectius erudiri, [ab eoque missus ad S. Remaclum, inde Luxovium, redit monastica disciplina instructus ad Nivardum,] sanctoribus ac religiosioribus divinæ scientiæ viris, quos sibi undique collata familiaritate addiderat, copulandum esse constituit, ut videlicet plurimorum instituentium auctoritate disceret, quod postmodum plurimis ministraret. Deinde narrat S. Bercharium missum esse ad S. Remaclum in aula versantem; ab eoque postea profectum ad cœnobium Luxoviense, ubi vitam professus est monasticam. Quibus relatis, sic prosequitur num. 9: Ita vero cum jam esset regularibus adprime disciplinis edoctus, divinæ militiæ in utramque partem armis præmunitus, ut videlicet per hæc, quæ longo exercitio didicisset, in lucri Dominici dispensationem jam plurimorum saluti consulere potuisset; in provinciam Remorum ad S. Nivardum pontificem revertitur, qui tam virtutibus quam rebus, ut diximus, supra gregis sui custodiam vigilans, hostis insidias relidebat, atque ecclesiasticam dignitatem profusis successibus ampliabat; cuique olim volventibus annis, divinæ inspirationis instinctu hic ardor sensibus inerat, uti in quolibet * suæ diœcesis contubernio, eo loci ad serviendum Deo viventi domum construeret, ubi rerum competentia aptiora divinæ servitutis commoda prætulisset. Illa erat in hac deliberatione morarum causa permaxima, quoniam deesset persona voti ad id agendum socia, quæ & desiderium suppleret Pontificis, & strenua in Dei rebus inveniretur instantia suscipiendæ tantæ collaborationis. Sed diu in dubio suspensus animus nequaquam frustrari potuit spe jam pridem conceptæ intentionis. Bercharium itaque præripit, voto applicat, consultu præeligit, virum quidem in Dei rebus idoneum, religione præditum, animo efficacem, exteriorum experientia non minus agilem quam prudentem.
[21] [qui monasterium ei exstruere desiderat aliudque instaurare bis frustra tentarat.] Flodoardus cap. 7 de conatu condendi monasterii hæc memorat cum Actis nostris: Hic beatus Nivardus, dum ex communi consensu totius concilii præsulum Galliæ, Namnetis Romani jussione Pontificis exhibiti, rege favente, restruxisset ecclesiam monasterii, super ripam Maternæ fluminis, in loco nuncupato Villari dudum siti, sed a barbaris diruti, & ab eo constructa hæc funditus cecidisset ecclesia, in alio loco rursus ab ipso restructa, rursum traditur corruisse. Hæc, non memorata ab Adsone, forsan contigerunt antequam Bercharius ex monasterio Luxoviensi rediisset ad Nivardum. Tempus autem celebrati istius concilii incertum esse, jam ante monui: neque exacte determinari potest tempus conditi tandem Altivillarensis monasterii; verum ex omnibus hisce, quæ de Berchario & de conatu Nivardi bis irrito retulimus, satis colligitur, fundationem illam non esse peractam sub initium episcopatus Nivardi, sed potius sub finem, seu annis non multis ante beatum ejus obitum. Nunc ipsam fundationem ex Flodoardo & Adsone, qui in adjunctis quibusdam dissonant, accurate exponere conabimur.
[Annotata]
* Verzy
* de la Route
* Nivardo episcopo
* i. e. cooperatores
* i. e. quodam
§ IV. Fundatio cœnobii Altivillarensis fuse descripta.
[Locus conditi deinde cœnobii:] Locum cum occasione sic describit laudatus Adso apud Mabillonium num. 9: Prædium est publicum in pago Remensi, octo millibus ab urbe disparatum, cui videlicet ævo præcedenti Sparnacus * nomen fuisse constat impositum, quam olim quidem … beatus Remigius .. non modicæ quantitatis pretio adquisierat, ac Remensem ecclesiam … heredem constituerat. Denique gloriosissimus Dei Pontifex Nivardus, pastoralis solertiæ condigne administrans officium, tum ad alia suæ diœcesis loca invisenda, tum quoque ad hunc sæpe vicum egrediens, non tam propriæ causas agebat utilitatis, quam cunctis se affabilem quoque exhibens, salutem subjectorum sedulus impendebat. Cumque dies ac noctes ædificandi cœnobium in aliquo prædiorum suorum, quibus nobiliter temporali quoque emolumento pollebat, desiderii continuatione pervigiles duceret, assumpto suo illo, ut sæpe solebat, domestico beato Berchario, causa exstitit, qua præfatum vicum expetere pro more cogitaret. Hujus processu itineris, quo ad eumdem vicum, Maternæ fluminis litoribus contiguum, tenditur, quidam sui juris locus erat gratissimus, qui paullulum reducto sinu in montis latere amœnissimo herbis virentibus aquarumque rivulis, ex sublimi vertice leniter effluentibus, arboribusque ac vineis in declivi circumquaque constipatus, intuentium oculis oblectamenta præstabat. Corrigendus scriptor, dum ait locum fuisse S. Nivardi: nam Bavonis erat & Theodoramni fratrum, a quibus eum commutatione impetravit Nivardus, uti habent Acta, Flodoardus, ipsæque Nivardi litteræ. Brevius eumdem locum describit Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 466 his verbis: Locus erat quatuor leucis ab urbe Remorum, in declivi montis latere positus, ad Matronæ fluvii prospectum, haud procul a Sparnaco opido, Altivillare dictus, quæ visa est apta monasterii sedes. Pertinebat hic locus ad Bavonem & Theoderamnum. Nivardi fratres. Recte cetera, sed Bavo & Theoderamnus non erant fratres Nivardi.
[23] Causam eligendi hunc locum Adso narrat num. 10 hoc modo: [per quem transiens cum Berchario Nivardus, somno opprimitur,] Sanctus igitur Pontifex hoc iter aggressus, cum jam eas partes per clivum montis attigisset, qua de contra illa loci gradientis visibus se amœnitas propius objecisset, super equestre, quo ferebatur, vehiculum eo gravi sopore deprimitur, ut omni protinus eundi facultate proscriptus, symmistem suum B. Bercharium inclamaret, omnemque illum equestrem, qui tunc forte se comitabatur, ordinem stare loco præciperet, & quibus ad soporem urgeretur stimulis, patentius indicaret: Ecce, inquit, irruente soporis immanitate secus solito concutior: ita ut hinc gressum promovere, impotem me esse omnino confiderem. Procuretur ergo fessis artibus inter hæc virecta amœnitas paullulum divertendi, ut redeuntibus per soporem viribus cœptum reddatur facultas iter peragendi. Inter late patentia nemora diffusis frondibus, virentibus foliis instanti rei grata fagus eligitur.
Hæc alias inter tantum caput extulit alnos,
Quantum lenta solent inter viburna cupressi.
Huic itaque arbori ocius se subter injiciunt gratia quiescendi. Ita individui sui comitis B. Bercharii solo decumbentis festinans composito vertice gremio recipi, sternitur hic patulæ recubans sub tegmine fagi. Quid vero tunc miraculi cælitus sit ostensum, stili duxi officio non improbe intimandum, ut supernæ illustrationis veritas ostenderet, qui essent, quos silvarum densitas obtexisset. Interim Pontifice quiescente, sanctus vir Bercharius in cælum defixis luminibus adspicit subito aëre per serenum conspicuo columbam e sublimibus descendere, niveo fulgore radiantem, atque eidem, cui substrati manserant, arbori leniter insidentem. Cumque in eam oculorum dirigeret aciem, diligenter explorare cupiens, quasnam in partes ales ille niveus declinare decerneret, repente alarum soluto remigio, ab arbore, cui insederat, prosilit, & rumpens aëra vacuum, futuræ spatium fabricæ circumvolans, locum, in quo cœnobium construi debeat, gyro designat, præsentia sanctificat; expleto hoc lustramine, rursus nota recipitur arbore. Cumque eosdem sui ambitus circulos cæli nuntius ad futuræ rei firmitatis indicium tertio repetisset, patenti cælo reconditur, & nihilominus hominibus in terra degentibus divinæ voluntatis præsagium aperitur, & novæ admirationis vestigium relinquitur.
[24] Intelligit hic vir sanctus, puro ut erat animo, signum esse cæleste, [visioque dormienti objicitur, quæ similiter vigilanti accidit Berchario;] quo & dubitantium animi firmarentur, & diu dilectum opus in Dei servitute fundaretur. O beatum virum, cui ostenditur corporali intuitu angelicæ dignitas visionis, in specie columbæ rutilantis ad comprobandum testimonium innocentiæ & puritatis. Est etiam in hac re illud quoque non minus admirabile, quia quod iste corporalibus deprehenderat oculis, hoc idem quiescens sanctus Pontifex senserat sopore cælestis visionis. Qui cum post aliquantulum perceptæ quietis spatium somno excitus, caput ab imis, superna revelatione præedoctus, erigeret, O, inquit, votorum meorum compar fidelissime, quam gratum mihi est huc paullulum gratia soporis pro tempore divertisse, quem constat per Dei gratiam tantæ revelationis mysterium cælitus agnovisse. Ecce enim hinc jam lætus progredior, cælorum signa sequor, quod diu differens corde gestaveram, mirandæ visionis arcano maturius aggrodiendum esse compellor: sed ne longius res inopinata te duxerit, quid viderim patenter expedio. Et prius præsentias hic esse domum Dei, ut felicissimo quondam antiquo patriarchæ, & portam cæli mihi indigno Christi Domini famulo divinitus ostensam. Nam mox summissis artubus, subito hic sopore præceptus, cum vix in utramlibet partem vis naturæ quiescentem impelleret, videre mihi videor a supernis instar nivei candoris speciem adesse columbæ, quæ post hujus arboris sessum, non incerta, quo tenderet, locum hunc præpeti cursu volando præcingit, trinoque gyro æque peracto cæli cacumen tendit. Credo equidem hoc spei conceptæ proficuum a Deo portentum, ut quod erat voto susceptum, jam cælo præmonente sit celerius exsequendum. Sancto hæc Pontifice perorante; Me, inquit B. Bercharius, qui sancto Viro gremii sui reclinatorium fecerat, quidquid, Pater sanctissime, cælesti prodigio in visione spiritus divinitus tibi testaris illatum, manifesta Dei virtute noveris etiam corporaliter fuisse conspicatum. His igitur alternis ita conserentibus, altero quidem, quod in somnis senserat, altero vero, quod oculis corporeis adspexerat, res in prospectum deducitur, locum illum angelica perlustratione signatum, ad agendum divinæ servitutis obsequium mira dispositione a Deo esse quam dignanter electum. Ita vero percepta tantæ revelationis de cælestibus simul & consolationis gratia, certiores utrique facti, &, quod erat ambiguum, loci designatione specialiter edocti, inde ambo consurgunt, ac sic oculos Antistes beatissimus in cælum dirigens, illum protinus tota cordis intentione collaudans, gratias egit *, in quem ab æterni Patris secreto Spiritus sanctus corporali specie in columba descendit, ac fluenta Jordanis sacri corporis tinctione in nostrorum ablutionem scelerum cælo patente beavit.
[25] [ex hac uterque concludit cœnobium condendum esse eodem loco, quem permutatione acquirit Nivardus;] Flodoardus Actis consentiens, asserit visionem contigisse, cum redirent Sparnaco, docetque locum non fuisse Nivardi. Verba ejus, quæ vero sunt magis propinqua, hic subnecto: Quadam vero die veniens de villa Sparnaco, simul comitante secum præfato abbate Berecario, visum sibi est, transito flumine, debere paululum requiescere: sicque caput in sinum sedentis reclinans Berecarii, obdormivit, & visum vidit, scilicet columbam locum silvæ circumire, & in fago quadam post hanc circumitionem resedisse: idque tertio columbam videt eamdem egisse, tumque cælos petisse. Quam visionem, sicut ipse in somnis, ita prædictus quoque Berecarius vigilans fertur aspexisse. Quo viso compunctus idem cœpit abbas fundere lacrymas. Experrectus autem beatus Præsul a somno, ex lacrymis ejus sibi faciem reperit udam: & interrogans, quæ illi causa fletus existeret, accipit eum propter sui ruinam flevisse operis. Invicemque sibi visa referentibus, traditur Pontifex, hæc etiam cuidam Dei servo, nomine Bavoni, cujus erat ipsa possessio, visa narrasse. Qui oratorium in honore sanctæ crucis illic habens, ibi conversabatur. Qui etiam postquam visionem Præsulis, & ejus agnovit voluntatem, obtulit illi eandem possessionem suam, partem quoque possessionis cujusdam fratris sui, nomine Baldini. Alterius vero fratris, Theoderamni nomine, causam retulit, quod esset scilicet in factione contra Reolum comitem, qui Remensis post extitit episcopus, pro filiis ejus, quos occiderat in ultione filiorum suorum, quos Reolus pro latrocinio, quod exercebant, suspendio necaverat. Unde domnus Nivardus eum cum Reolo, qui neptem suam filiam Childerici habebat uxorem, pacificavit, & sic ipse Theoderamnus simul cum cæteris fratribus suis eandem possessionem sancto Nivardo, commutatione ab eo sumpta, tradidit.
[26] Operis structuram S. Berchario commissam fuisse ait Adso, [atque ibi, cooperante Berchario, cœnobium erigit,] illudque satis verisimile est, licet taceant alii: Præcedente itaque, inquit, in conditionem æterni tabernaculi tanto ac tali auspicio; Tibi, inquit ad B. Bercharium Præsul eximius, tuæque industriæ hoc sanctum opus dispono committere… Itaque (Bercharius) in supradicti prædio loci, … quod ab antiquo Altum-villare nomen acceperat, angelicæ designationis spatium, ut cælitus ostensum fuerat, murorum ambitu jactis fundamentis complectitur, omnesque illius parietes ædificii, ad modum columbæ in aëre permeantis suspecta dimensione metatur. Nec ante divini cultoris opera destitit, donec, superna annuente providentia, Childerici etiam regis Francorum ac sacri Antistitis opitulante clementia, opus, quod ad laudem Dei susceperat, optata perfectione compleret. Brevius Flodoardus, totum Nivardo tribuens cum Actis: Mox (ubi locum obtinuerat) idem Præsul succidi silvam jubens, in honore sancti Petri & omnium Apostolorum ibi construxit ecclesiam, & ubi resedisse columbam viderat, altare instituit, collectisque servis Dei, monasterium ordinavit. Hisce consentit Adso, sic pergens: Ea vero arbor, quæ quondam opulentissima fagus steterat, in qua columba cælitus emissa pridem resederat, ac suo gyro situm monasterii volando expresserat, habita deliberatione, succiditur, & collatis in commune omnium votis, in loco, cui affixa fuerat, aram in veneratione B. Petri Apostolorum principis statuit; truncumque dictæ arboris aræ includit, uti addunt Acta.
[27] Prosequitur Adso: Ad consecrationem vero basilicæ eum S. Nivardo metropolitano pontifice alii etiam episcopi conveniunt, [illudque dedicatum reditibus donat,] clerus omnis & numerosæ plebes utriusque sexus irruunt, proceres quoque Francorum non minori voto concurrunt, & per B. viri Bercharii opus laudabile in Dei laudibus pari omnes magnitudine jucunditatis exsultant. In australi vero ejusdem montis latere, aliam struxit Vir sanctus ecclesiam, quam Genitricis Dei & Domini nostri Jesu Christi semper Virginis Mariæ nomine decrevit honorandam. Septa etiam monasterii & universas competentes Ordinis officinas, ad sectandam vitæ Regularis observantiam prudentissime composuit, monasticæ conversationis viros religiosos aggregavit, & cuncta, quæ huic Ordini commoda judicabantur, diligenter implevit. Copiosos vero prædiorum sumptus sanctissimus Antistes, tam ea, quæ sui juris esse videbantur, quam quæ etiam beato interveniente Berchario ab ipsis Francorum primoribus obtineri poterant, in necessarios servorum Dei delegavit usus, ut videlicet in eodem cœnobio & merito & numero populus Deo serviens utriusque laboribus augeretur. Flodoardus addit quædam, alia omittit, hunc in modum: Ubi etiam præfatus Theoderamnus (cujus locus partim fuerat) monachus efficitur. Sed & Reolus filium suum, nomine Gedeonem, de nepte sancti Nivardi susceptum, ibi monachum fieri petiit, & rerum suarum partem ad idem monasterium condonavit. Beatus autem Nivardus, constituto monasterio, quidquid possessionum ante episcopatum fuerat visus habere, ad ipsum locum tradidit, & exhortatus beatum Reolum, religionis ei suasit assumere habitum. Privilegium quoque poscente præfato abbate Berecario, eidem contulit monasterio; ut scilicet ipse Præsul idem monasterium in sui juris dominatione, dum adviveret, conservaret, & ut post suum decessum Remensis episcopus ipsum cœnobium gubernet, & eosdem monachos contra omnes adversantes defendat; ipsi vero monachi potestatem habeant prælatum sibi regulariter eligendi, prout in descriptione ipsius privilegii continetur. Hæc omnia & alia quædam in Actis, ubi etiam dici videtur, Reolum comitem monachum esse factum, hortante Nivardo, sed non tam clare, ut res omnino sit certa, quemadmodum annotabimus ad Vitam.
[28] [ac privilegiis munit: litteræ Nivardi,] Privilegium, cujus hic fit mentio, partim recitat Marlotus lib. 2 cap. 41, & Mabillonius in Annalibus ad annum 662, ex quo partem illam huc transfero: Ego Nivo sive Nivardus, etiamsi peccator, episcopus, dum omnes episcopi fratres mei, etiam & de viris Christianis & de bonis hominibus, monasteria secundum regulam sanctorum patrum ædificare non cessarent; petiit nos Bercarius abbas cum fratribus suis, ut talem locellum perquirere eis deberemus in nostra proprietate, ubi ipsi secundum regulam patrum sancti Benedicti & sancti Columbani vivere deberent, & pro nobis die noctuque misericordiam Domini debeant deprecari, ut in futurum veniam de peccatis merear obtinere. Sed cum minime hic talem locellum in nostra proprietate inveniremus, qui ipsis monachis ad monasterium faciendum placuisset, repertus est nobis una cum ipsis locellus, qui dicitur Altivillaris, in fine Remensi super fluvium Maternæ, prope villam Disiacum *, quem a Bavone & Theoderamno de villis ecclesiæ nostræ concambivimus, unde & ipsa instrumenta in archivis ecclesiæ retinentur; villam quoque Disiacum cum ecclesia & altari beati Timothei martyris, in cujus parochia situs est Altivillaris locus, eidem monasterio legaliter confirmavimus. Sed sic pensitavit ipse Bercarius una cum fratribus suis pro novissimis temporibus, ut, dum advivimus, ipsum monasterium, quod dicitur Altivillare, quod ego pro æterna beatitudine, vel pro remedio animæ nostræ, ad sanctam regulam conservandam ædificavi in honore sanctorum Petri & Pauli, seu etiam sancti Johannis, & ceterorum martyrum & confessorum, quorum pignora ibidem venerari noscuntur, in nostra potestate debeat esse: ut ipsos monachos melius delectet secundum disciplinæ ordinem, & regulæ vivere, vel quiete residere: & taliter nobis consenserunt de fratribus meis episcopis, etiam & de comitibus nostris, archidiaconis, seu & abbates, vel etiam clerus noster Remensis, etiam & de viris illustribus, quorum manibus subscriptiones vel signacula subter tenentur inserta.
[29] [quæ non videntur insertæ fuisse Vitæ S. Nivardi, sed aliunde acceptæ.] Hoc idem fragmentum recitat Cointius in Annalibus Francorum ad annum 662 num. 7, & ante hos omnes Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 33, qui subdunt: Hæc recitat Almannus monachus ejusdem cœnobii Altivillarensis, qui Historiam B. Nivardi contexuit, ducentis annis ab ejus obitu. Ex hisce vero verbis Cointius & Mabillonius crediderunt hoc fragmentum insertum Vitæ S. Nivardi fuisse ab Almanno, & revera hic obvius videtur verborum sensus. Quin & Cointius affirmat Vitam S. Nivardi repertam fuisse inter membranas Altivillarenses a Sammarthanis. Verum Sammarthani id non asserunt de Vita S. Nivardi, sed de Vita S. Bercharii, de qua sic loquuntur: Vitam (Bercharii) elucubravit Almannus monachus, in membranis abbatiæ repertam. Porro, si voluerint Sammarthani totum illud fragmentum recitatum fuisse ab Almanno, verisimilius est, insertum fuisse Vitæ S. Bercharii, cum in ea non minus locum habere posset, & magis etiam congrue, quam in Vita Nivardi, in qua idem minime reperio. At multum dubito, an illa sit mens laudatorum scriptorum, cum ipsi præmittant, unde dictum fragmentum excerpserint, nimirum ex chartophylacio Altivillarensi. Verba eorum accipe: Altumvillare … conditur a sancto Nivardo archiepiscopo Remensi, … quemadmodum apparet ex fragmento tabulæ fundationis, cujus in chartophylacio Altivillarensi exordium est tale: In nomine &c. Suspicor igitur nihil aliud velle Sammarthanos, quam ejusdem fundationis relationem legi apud Almannum.
[30] Andreas Saussayus ad 1 Septembris fundationi Altivillarensi alia ex errore adjungit, [Varia ad cœnobium Altivillarense translata corpora, non a S. Nivardo, sed serius.] sic scribens: Laude nominis clarus (Nivardus) morumque sanctimonia præstans, a Vitaliano Papa non mediocri honore habitus est; cujus auctoritate Altum-villare cœnobium a barbaris dirutum instauravit, ditavitque pretiosissimis beatorum exuviis; nimirum corpore sanctæ Helenæ augustæ, quod Roma ad se transmissum, una cum corpore sancti Polycarpi presbyteri, præcipui sancti Sebastiani symmystæ, dono ipsius Pontificis, sacrario illius asceterii perpetim colendum invexit: ad quod etiam transtulit veneranda ossa S. Sindulphi presbyteri & eremitæ, socii B. Basoli abbatis ex villa Alsontia. Trium horum corporum translationem ad abbatiam Altivillarensem narrat Flodoardus lib. 2 cap. 8 & 9, sed eam non attribuit S. Nivardo, nec dicit duo priora corpora a Vitaliano Papa dono data. Verum Saussayus hæc omnia adjunxit, & ad seculum VII retulit, quæ seculo IX sunt facta. De translatione S. Helenæ & S. Polycarpi legi potest Almannus synchronus in Gloria posthuma S. Helenæ tom. III Augusti a pag. 601. Mabillonius eamdem narrat in Annalibus ad annum 849, additque post aliquot annos translatas ad idem cœnobium S. Sindulphi reliquias.
[Annotata]
* Espernay nunc oppidum
* ei, id est Christo
* Disy
§ V. Institutio S. Reoli, quem sibi optat successorem: tempus obitus inquiritur & locus sepulturæ: reliquiæ in ecclesia Altivillarensi servatæ, cultus ibidem, aliaque ad posthumam gloriam spectantia.
Inter discipulos S. Nivardi numerandus est S. Reolus ejus successor, quem non modo juvenem docuit, sed post mortuam ipsius uxorem sacris ordinibus initiavit. Audi illius Vitam Ms., in qua, postquam dictum erat Reolum juvenem Nivardo & Gundeberto ejus fratri instituendum traditum, [S. Reolus institutus a Nivardo, eique imposita pars curæ regendi ecclesiam:] sic deinde legitur: His rebus suo ordine completis, homo Dei Reolus, conjuge jam ante defuncta, & filia, ut prædiximus, Deo dicata, mundi oblectamenta decrevit respuere; & sic, relicto seculari habitu, S. Nivardi salutaribus monitis informatus, tonsuram clericalem assumpsit. Denique dum ecclesiasticis assuesceret eruditionibus, ac jam nomen ejus fama diffunderet in divinæ servitutis arcem, beatus pontifex Nivardus sacris eum deliberavit ordinibus imbuere, nec multo post, præcurrentibus gradatim singulis gradibus, ad sacerdotii dignitatem promovit. Ejusdem in regimine ecclesiæ usus est consiliis: quin & curam fere totam in Reolum sub finem vitæ transtulit eumque sibi successorem optavit, si vera sunt, quæ sequuntur: Memoratus pontifex Nivardus secretis ejus alloquiis sedulo utebatur; ut qui esset vir totius prudentiæ & consilii singularis: donec etiam ipsius beati Nivardi consilio, summi pontificis & totius cleri decretum est consensu, ut vir summæ probitatis Reolus sollicitudinem episcopii Remensis acciperet. Jam Spiritu sancto præmonente, præfatus Pontifex dissolutionem sui corporis noverat imminere. Qua de re sibi tradita ecclesiasticæ dispensationis negotia beato viro Dei contradidit Reolo… Nec multo post contigit sanctæ recordationis Nivardum feliciter ad cæli palatium properare. Hæc favent Altivillarensium traditioni, quam recitabo num. 40, videlicet Sanctum ante obitum majoris perfectionis studio secessisse ad ædiculam B. Virgini Mariæ ab ipso dicatam, in qua obiisse dicitur. Verumtamen non legitur in Vita Reoli, hunc episcopum consecratum ante obitum B. Nivardi, sed electus dicitur post ejus mortem. Verisimile igitur est, Reolum curam ecclesiæ Remensis gessisse pro S. Nivardo, dum ille in secessu suo ad mortem sancte obeundam se præparabat.
[32] [Annus Sancti emortualis incertus: de eo mentio] Annus emortualis S. Nivardi certo assignari nequit: attamen satis ostendi potest, mortem ejus contigisse circa eumdem annum, quo occisus est rex Childericus: nam mentio de eo habetur usque ad ultimum Childerici annum. Anno 663 Bertefridus præsul Ambianensis concessit privilegium abbatiæ Corbeiensi, relatum a Mabillonio tom. 1 Annalium pag. 469 & 470, illudque inscriptum est Nivoni nostro aliisque episcopis. Anno 666 Drauscio seu Drausius Suessionensis privilegium, quod concedebat monasterio Suessionensi beatæ Mariæ, similiter inscripsit Nivoni seu Nivardo Remensi, aliisque apud Mabillonium pag. 482. Childericus anno 1 monarchiæ totius, quam non nisi ad quadriennium tenuit, interventu S. Nivardi aliorumque multorum varia donavit Lantberto abbati Fontanellensi, uti narrat laudatus Mabillonius ad annum 671 pag. 506. Anno III Childerici monarchæ notatur præceptum prædicti regis pro monasterio Dervensi, quod S. Bercharius in diœcesi Catalaunensi exstruxit. Huic præcepto post regem cum aliis subscripsit Nivardus Remensis, ut vult Mabillonius ad annum 672 pag. 508, & Cointius ad annum 671 num. 11 & 12. Edidit Childerici privilegium Camuzatus in Promptuario antiquitatum Tricassinarum fol. 80, ibique subscriptus legitur Reolus successor, sed id tamquam mendosum merito rejiciunt laudati scriptores; nam & S. Nivardum adhuc anno sequenti subscripsisse videbimus, nec deest ratio, cur hanc quoque Nivardi subscriptionem credamus.
[33] Adso in memorata sæpe Bercharii Vita num. 16 hæc habet: [usque ad annum ultimum Childerici, quo forsan obiit.] Auxiliantibus vero sibi per divinam gratiam, ex cujus desiderio ista agebat (Bercharius,) S. Leodegario episcopo,.. Nivardo etiam & Atelano episcopis, impetravit sibi dari a rege silvam ex suo fisco, qui vocatur Vassiacus in circuitu præfati loci &c. Hæc autem ipsa sunt, quæ Childericus prædictis litteris donavit: verisimile igitur est Nivardum istis litteris subscripsisse, nisi forsan Reolus subscripserit, ut ejus vicarius. Dubitatio tamen aliqua oritur ex ipso Adsone, qui num. 13 jam retulerat mortem Nivardi. Hinc Mabillonius sic notat ad verba recitata: Certe Nivardus supra num. 13 mortuus dicitur, antequam Bercharius cogitaret de cœnobio Dervensi. Verum hanc expositionem in Annalibus correxit, omnibus attentius consideratis: nam Adso mortem quidem Nivardi narravit, antequam loqueretur de fundatione Dervensi, sed nullibi asseruit mortuum esse Nivardum ante dictam fundationem. Obitum autem Nivardi videtur ea tantum de causa retulisse post fundationem Altivillarensem, quia cum illa fundatione erat magis connexa quam cum Dervensi, tum quod illius fundationis esset auctor, tum quod obiisset in eodem monasterio. Hinc credimus S. Nivardum anno quarto Childerici adhuc fuisse superstitem, & subscripsisse litteris S. Bercharii, editis apud Camuzatum fol. 81, quemadmodum nobiscum asserunt Mabillonius pag. 509, & Cointius ad annum 672 num. 2. Ex hisce omnibus verisimile est, Nivardum obiisse ëodem anno quarto & postremo Childerici, cum nulla deinde illius reperiatur mentio, & Reolus successor anno 2 Theodorici, qui successit Childerico, subscripserit testamento S. Amandi apud Mabillonium pag. 528.
[34] Verisimile est, inquam, obiisse S. Nivardum anno ultimo Childerici regis, [Pius ejus obitus circa annum 673,] sed non certum, cum illi superstes esse potuerit, at non nisi uno circiter anno. Satis igitur certum apparet S. Nivardi mortem non diu ante aut post obitum Childerici contigisse. Porro annus emortualis Childerici non idem ab omnibus statuitur; attamen plerique eruditi nunc eum defunctum credunt anno 673 aut 674, nec lubet operosius eam examinare sententiam. Hac de causa mortem S. Nivardi statui circa annum 673. Flodoardus de morte ejus ac sepultura sic habet: Post hæc in ecclesiola sanctæ Mariæ, quam in eodem monasterio (Altivillarensi) construxerat, obisse fertur, & ad ecclesiam sancti Remigii Remis deportatus, ibidem sepultus est. Consonat Vita de loco mortis, non item de loco sepulturæ, quam mox examinabimus. Adso in Vita S. Bercharii num. 13 mortem Sancti hoc prosequitur elogio: At vero cum in his sanctorum operum studiis quam gloriose tenerentur inserti, sanctæ exhortationis gratiam per populos infundentes, & ad æternitatis gloriam quaquaversum animos fidelium incitantes, cum jam superna clementia antistitis sui Nivardi vitam laudabilem perpetuæ jocunditatis commercio compensare, & pro labore brevi palmam decrevisset permanentis rependere gloriæ; opere perfectus, virtutibus consummatus, adveniente Kalendarum Septembrium die, mortis nexibus absolutus migravit ad Dominum, beatæ immortalitatis stolam consecutus, angelorum agminibus in illa cælestis curiæ dignitate concivis factus, apostolorum particeps, martyrum & confessorum coheres, illius insatiabiliter adspectu fruitur, cujus amor ab ejus pectore numquam recessisse certum tenetur: qui, licet pro lege carnis debitum solverit humanæ conditionis, vivit tamen in gloria perpetuæ exultationis, nostris autem illic procul dubio miseriis præstantius, si ex corde rogatus fuerit, occurrere paratus, quanto nunc potentius illi summo atque invisibili Spiritui cernitur esse conjunctus, per virtutem universa scientis ipse scius omnium ac exauditor effectus.
[35] [sepulturæ locus ambiguus; at corpus nunc apud Altivillarenses,] Sepulturam idem refert in hunc modum: Ad cujus exsequias corporis tota Remorum civitas ruit, clerus ac populus utriusque sexus convenit, ex vicinis etiam urbibus multi adfuerunt, tanti Pastoris excessum admixtis pio mœrore hymnorum solemnibus obsequiis adsignantes. Cujus quidem corpus diversis populorum catervis constipatum usque ad basilicam S. Remigii a S. Berchario, nec non & sanctis pontificibus, qui ea die illuc confluxerant, universa gregis sui multitudine prosequente, condigno honore defertur, ac excellenti mausoleo condendum, decentissimam ibidem accepit sepulturam. Hæc dubium ingerunt: nam eumdem sepulturæ locum assignat Flodoardus; Vita vero habet sepultum esse in ecclesia Altivillarensi B. Mariæ, in qua obiit. Vitæ suffragari videtur hodierna possessio Altivillarensis, præsertim quia nulla reperitur mentio de corpore Remis ad abbatiam Altivillarensem relato. Verumtamen, si omnia consideremus attentius, necesse est, translatio aliqua intervenerit, quia reliquiæ nunc servantur in præcipua abbatiæ ecclesia, non in eadem, in qua dicitur obiisse, quæ prioratus est abbatiæ subjectus, ut videbimus. Suspicor igitur sacrum corpus revera sepultum fuisse in Remensi S. Remigii ecclesia, ac deinde translatum esse ad cœnobium Altivillarense, cum Marlotus ipse lib. 2 cap. 41 describens sacrum ibesaurum ecclesiæ Altivillarensis, annumeret eidem corpus sancti Nivardi Remensis archiepiscopi, prædicti cœnobii fundatoris, in longiori capsa inclusum, argenteis imaginibus auro illitis decorata.
[36] [ubi servatur in theca eleganti] Plura de sacro S. Nivardi corpore, aliaque ad gloriam posthumam spectantia anno 1669 ad Majores nostros perscripsit R. D. Rupertus Reginaldus, abbatiæ Altivillarensis tunc monachus ac sacrarum reliquiarum custos, cujus verba subnecto: Conveniunt omnes auctores, apud Altivillarense cœnobium asservari hujus Sancti corpus, cujus est fundator. Et revera ostenditur quædam perpulchra capsa ibidem, longa pedes quatuor, alta ferme tres, argenteis laminis obducta, & tota ad solidum cælatis imaginibus cupreis deauratis circumvallata; quæ a latere Euangelii in majori altari, in fornice binis marmoreis columnis sustentata prominet. Super quam hujus Sancti effigies ex Virdunensi lapide, marmori non absimili, super fornicis convexum ad nativam hominis statuam evecta est. Post alia, quæ infra recitabo, de translatione harum reliquiarum in thecam prædictam hæc nobis communicavit: Translatum est hujus Sancti corpus de capsa lignea in argenteam per Rotrodum Catalaunensem episcopum, ut fidem facit quædam cuprea lamina, in capsa asservata, in qua sic habetur: “Anno ab Incarnatione Domini MCICIX *, Willelmo Remensi archiepiscopo præsidente, Galtero V Altivillarensem ecclesiam dispensante, reliquiæ S. Nivardi e capsula lignea translatæ sunt in hanc argenteam, a prædicto Galtero devotius præparatam. Facta est itaque ista translatio Nonis Septemb. a Rotrodo Catalaunensi episcopo, præsentibus quam pluribus abbatibus & prælatis, & assistente populorum multitudine copiosa”.
[37] Anno MDCXLVII, in religiosorum hujus monasterii præsentia, [qua aperta, intelligitur, quasdam partes corporis abesse. Officii] capsa B. Nivardi aperta est per R. P. Priorem. In qua & arcula clave obserata inventa est, & in arcula B. Nivardi corpus a costis ad pedum extremitates, cum quibusdam brachiorum reliquiis. Ossa sunt prægrandia & alba, omniaque triplici circumvestita sudario, quorum serica sunt duo & unum lineum. Inventa est etiam prædicta lamina. Ubi reliquæ hujus sancti corporis partes cum capite asserventur, nescimus, aut quomodo nobis perierunt: nam manuscripta nostra, paucis admodum servatis, heterodoxorum impietate incendio consumpta sunt. Nihil etiam mihi aliunde occurrit de aliis S. Nivardi reliquiis. Festivitas Sancti celebratur in abbatia Altivillarensi ritu duplici primi ordinis cum Octava, uti idem testatur, addens sequentia de Officio: Præter lectiones secundi nocturni, quæ ex ejus Vita brevi ad vos mittenda excerptæ sunt, & ea, quæ sequuntur, omnia sumuntur ex communi Pontificum.
[38] Hymnus ad utrasque Vesperas:
[Altivilla rensis hymnus & antiphonæ aliquæ:] Nostri Parentis gloriam
Dotesque mentis inclytas
Canentibus cælestia
Largire, Christe, gaudia.
Nivardus ortu nobilis
Vitæ sub ipso limine
Scientiarum culmina
Virtutis ornat lumine.
Aula relicta principis,
Nil læsus aulæ moribus,
Mundi fugit consortium
Christo daturus nomina.
Terræ fugatis gaudiis,
Sacro potitus ordine,
Dulci favente gratia
Totus sacratur Numini.
Exemplar orbis primitus,
Hinc norma factus aulicis,
Et sol refulgens clericis,
Fit lumen inde præsulum:
Istamque, doctus candidæ
Visu columbæ cælitus
Locum volatu triplici
Pandentis, ædem construit.
O Præsul invictissime,
Hic vota nostra suscipe
Ut grata Christo cantica
Reddamus omni tempore. Amen.
Antiphona ad Magnificat in primis Vesperis hæc sequitur: Dum præsul Nivardus in sinu Bercharii abbatis dormiret, angelus in columbæ specie monasterii construendi spatia trino volatu designavit, & postea super arborem sedit. Hæc vero ad Benedictus ponitur: Beatus Nivardus erexit lapidem in titulum ad radices arboris, in qua columbam quievisle notavit. Demum ad Magnificat in secundis Vesperis ista: Confessor Domini post multa præclare gesta, virtutum meritis coruscans plenusque dierum, corpore deposito, liber migravit in cælum, ubi ipsum Fontem omnium intuetur bonorum.
[39] De loco, ubi obiisse dicitur Sanctus, sic ad nos scripsit laudatus Reginaldus: Communis est traditio, & in Vita B. Nivardi habetur, ipsum jam ætate provectum majoris perfectionis studio ad quamdam ædiculam beatæ Virgini sacram, quam ipse construxerat, [locus ubi Sanctus creditur obiisse, adhuc venerabilis:] fere in superioris montis vertice sitam, & monasterio, quod in ejusdem montis declivi positum est, contiguam secessisse, ibique extremum clausisse diem. De facto nunc etiam in superioris montis parte visitur capella quædam pervetusta, quæ modo sancti Nivardi dicitur; de sub cujus altari, quod unicum est, fons emanat, ex quo ægroti, maxime febricitantes, & bibunt & lavantur magno suo commodo. Ad hanc capellam solent ire monachi processionaliter quotannis feria secunda Rogationum, Missam solemnem decantaturi. Solet & illuc ire thesaurarius in vigiliis Paschæ & Pentecostes, & in B. Helenæ XVII Augusti, fontem ipsum majori benedictione, quo maleficiatis prosit & aliis ægrotis, benedicturus. Quod hic in Vita legi dicitur de secessu Sancti ad ædiculam beatæ Virginis, in Vita non reperio: nam ibi obiisse solum Vita habet cum longior, quæ edetur, tum etiam brevior, quæ prioris est compendium. Attamen, si certum foret eo loco mortuum esse, etiam admodum esset verisimile ibidem aliquo tempore sub finem vitæ vixisse, cum nequaquam credibile appareat, Sanctum eo Remis deportatum, dum supremo morbo jam de vita periclitaretur.
[40] [de miraculis Sancti pauca cognita.] De miraculis subdit sequentia: Hujus Sancti miracula hactenus non legi, quamvis signis & virtutibus effulsisse dixerit Trithemius. Sed forte ad me non pervenerunt: in hoc enim loco miracula B. Helenæ, utpote principali patronæ, potissimum adscribuntur. Unum scio, & pluribus notum est, quod accidit anno MCLXVII circa nonnullas ex Remensis operariæ puellis. Nam cum ex his duæ, inverso pede utroque in scaurorum speciem ex maleficio, crurum essent impotes, nec ambulandi haberent facultatem, ad prædictam delatæ ædiculam 1 Septembris, qui dies Sancto est sacer, protinus pede in nativum reverso statum, ab hac perclusione sanatæ sunt. Solent etiam hujus regionis incolæ sæpiuscule pro febricitantibus in hac capella Missas fieri petere, quam insuper invisunt peregrini. Est & aliud, quod silentio prætereundum non puto: quod in quodam manuscripto legi, quamvis quo tempore id acciderit, nesciatur. Cum enim aliquando pervetusta ligna, quæ circa S. Nivardi capellam habebantur, auferri curaret & transportari quidam hujus loci Prior (nam hæc ædicula prioratus nomine gaudet, & habet reditus) aurigæ, nescio qua de causa, forte propter cadentem imbrem, intra capellam suos dimiserunt equos, qui subito in rabiem acti, & brevi furiosi interierunt, aut certe necesse fuit eos interimere. Hæc vir ille diligentissimus æque ac humanissimus, ut patet ex litteris, quæ hisce notitiis fuere adjunctæ. Nunc Acta ipsa subjungo, observaturus ad singula capita, si quid occurrerit, quod necdum satis sit expositum.
[Annotata]
* 1199
VITA
Auctore Almanno monacho Altivillarensi
Ex tribus Mss. inter se collatis.
Nivardus episc. Remensis, in cœnobio Altivillarensi prope Sparnacum in Campania Galliæ (S.)
BHL Number: 6243
A. Almanno.
ANTIQUÆ DIVISIONIS CAPITA.
Incipit Vita beatissimi Nivardi confessoris Remorum
archiepiscopi.
Cap. II. Quod litterarum studiis traditus sit.
Cap. III. Qualis tempore tirocinii sui fuerit.
Cap. IV. Quod episcopatus culmen Remensis
susceperit urbis.
Cap. V. Quo ordine prædecessorum episcopatum
adeptus sit, & quantum Durocordorum
plebi profuerit, & de eleemosyna ejus.
Cap. VI. Quod Remense episcopium, a sui
dignitate collapsum, ad pristinam dignitatem reduxit.
Cap. VII. Quod monasterium in loco, Alvillari
* nuncupato, dirutum a barbaris restruere
voluit, nec potuit *: & de angelico revelatu
circa Alvillarem * montem.
Cap. VIII. Explanatio visionis angelicæ.
Cap. IX. Quod cœnobium ibidem, ubi angelicam
visionem vidit, quod cognominavit Altum
Villare, construxerit.
Cap. X. Qualiter ipsum locum dilexerit & ditaverit,
& quod privilegium de eodem monasterio
fecerit, [& Gedeonem de nepte sua, filia
regis Chilperici susceptum, pro amore loci petente
sancto Reolo, monachus ibidem fuerit.]
Forte monachum fecerit. Quæ uncis inclusa sunt,
in apographo Igniacensi non habentur.
Cap. XI. De honesta perseverantia sancti Viri,
& obitu ejus.
[Annotata]
* al. Avillari
* al. potuerit
* al. Avillarem
CAPUT I.
Illustre Sancti genus; adolescentiæ studia & virtutes; sacri ordines suscepti.
Cap. I.
Præclarus igitur atque gloriosus Remorum archipræsul Nivardus, cognomento Nivo, ortum inclitæ nativitatis ex nobilissimis ac ditissimis parentibus sortitus est. [Sanctus illustri genere natus,] Nam tempore, quo Childericus a fortis rex Francorum honeste sceptra gubernabat; extitisse cognoscitur. Erat autem idem beatus Archipræsul nobiliter, ut nobilissimum decebat, educatus in aula regis & cognatus b ejusdem præfati gloriosissimi regis Childerici. Nam Sanctus Reolus c, qui post ipsum pontificabat sedem ecclesiæ Remensis, regis d filiam prius, dum comes esset, habebat uxorem, neptem videlicet beati Nivardi. Erant quoque consanguinei & nepotes e sancti Pontificis, comites in palatio nobilissimi, aulicis disciplinis instructi, ac dispositioni rerum plurimarum mancipati, & majores aulæ regiæ, totusque beatus Vir clarissima in signis natalium emicuit origine. Et ut tam splendidæ nobilitatis faciem & clare micantem lampadem altius efferam, non minus quam ex carnali prosapia nobilis extitit, eximia floridæ vitæ indole se venustavit, & multimodi decorus genere dulcis infantiæ incrementa exornare curavit, atque omnem præsentis vitæ pompam ad cœlestem nobilitatem transtulit.
II.
[2] Cum vero adhuc esset prima tenerrimæ pueritiæ gratia sponte bonus, [adolescens excellenti ingenio insignem in studiis facit progressum,] & voluntate promptus, Deo se totum obtulit devotus. Hinc factum est, ut a parentibus traderetur litterarum studiis imbuendus. Cui virtus Dei tam * felix atque excellens inspiravit ingenium, ut dignum in corde illustris pueri sapientiæ extrueret domicilium. Implevit gratia Christi pectus infantis, & dum ornamentis scientiæ decorositate mirabili se illustrare contendit, in rebus etiam difficilibus virtutis experimenta fecit, & vastæ quoque peritiæ flumen, citra illam ætatulam imbibit. Edita doctrinis sapientum dulciter excoluit, & legendi sedulitate, scientiæ culmen studiis acquisivit. Proinde indolem egregii animi * dedit etiam esse miraculo. Nam erat illi ita generosus animus & tanti ingenii decor in mente, ut cuncti stuperent in ejus admiratione. Erat illi ex adventicia Dei parte magna virtus intelligere quæ audiret, & magna gratia proferre quæ nosset.
[3] [clero adscribitur:] Ipse vero expertus Dei magnalia, magnifice illi gratias referebat, & pueritiæ suæ decus perfectæ vitæ expressione adornabat. Et ut in pictura florum * surgit decor auriformis, sic tota honestas etiam in membrorum surrexerat lineamentis, donec Deo & hominibus complaceret, & gratiam transcendens communem, mereretur inter primos ut nobilissimus clericatus honorem. Hoc gradu potitus, & licet infra aulam positus, semper ad cœlestia intentus, præcepta Dei factis quotidie adimplere studuit indefessis. Nam magis operibus enituit virtutis, & signacula veræ aperuit nobilitatis. Elegit rem supernæ vitæ & saluti invigilabat æternæ *.
III.
[4] Cumque vir Dei inclitus Nivardus adolescentiæ floreret in annis, crevit illi fama & gloria nominis, [eximiisque ornatus virtutibus] eratque jam merito sapientiæ donatus honoratius, probis actibus conspicuus, omni flore virtutum decorus, ac sanctimoniæ propalator egregius, fide veritatis subnixus, in legis Dei meditatione assiduus, orationi & compunctioni devotissime intentus; excubiis Domini diurnis & nocturnis vigiliis deditus, in utilitatibus pauperum quotidiana instantia sollicitus, in interventu strenuus, in cuncto simul opere circumspectus, in sermone ad omnes veridicus, in consilio prudentissimus, & totius vitæ honestæ clarissimus. Qui Deo spiritualiter agonizans, instar probitatis & exemplar virtutis, illo etiam tempore palmam emeruit sanctitatis. In quo Deus, qui bonitas semper bonis est, tantam virtutem multiplicavit, ut sicut inter populares, quantum ad seculum, linea regii stemmatis pulchro nitore descendit, ac velut ipsos reges purpura monstrat; sic idem illustrissimus & præstantissimus Vir optimorum morum & universæ vitæ qualitate inter cæteros parili decore claresceret, & caritatis flamma colore resculpta purpureo, eundem perfectissimum demonstraret.
[5] [singulos suscipit ordines sacros.] Hinc extitit dæmonibus terribilis, Deo dulcis, amabilis, & bonis omnibus desiderabilis. Tamquam patrem colebant eum pauperes, diligebant eum omnes, & pro insignis gratiæ cultu, nimio venerabantur affectu. O Virum omni præconio dignissimum, summum Dei antistitem futurum, qui mundanam nobilitatem & dignitatem spernens, aërem scandens, solemque despiciens, ipsa corde sidera penetravit gaudens! O mens viris sanctis imitanda, & omnibus prædicanda, qui ad hoc vixit, ut Deo adhæreret, & Dominus per eum multis fidelibus salutis vias aperiret! Singulis enim gradibus ecclesiastici ordinis usque ad sacerdotium a beato Viro rite susceptis, in cœlo exultabant angeli & gaudebant Sancti. Et cum inferiorem ordinem suscepisset, a Deo & ab hominibus superiore semper dignus judicabatur. Ita contigit ut vita ejus, qua nihil dignius, ut sanctitate, sic etiam honoris gradu cæteris præferretur.
ANNOTATA.
a Childericus I primum Austrasiæ, deinde totius Franciæ rex, filius erat Chlodovei II, & S. Bathildis. Successit S. Sigeberto patruo suo in regnum Austrasiæ, post deturbatum ChildebertumGrimoaldi filium, circa annum 660; fratri autem Clotario III in regnum Neustriæ & Burgundiæ circa 670, defunctus circa 673 aut 674, ut plerique nunc statuunt, & dixi in Commentario.
b Cognatum Childerici asserit, sed non addit in quo gradu.
c S. Reolus dicitur coli in monasterio Orbacensi. De eo agetur ad 25 Novembris. In Vita propria Ms. dicitur habuisse uxorem genere sublimem, & propinquus vocatur S. Nivardus. At uxor ejus nec filia regis, nec neptis Nivardi asseritur.
d Non indicat, cujus regis esset filia neptis illa Nivardi. In titulo antiqui capitis 10 vocatur filia regis Chilperici. At dubito, an tituli illi sint ipsius auctoris, an vero postea adjecti; nam in Ms. Igniacensis titulo illæ voces non leguntur, & pars istius tituli omissa est. Porro, ut nequit illa Nivardi neptis filia esse Childerici, cum habuerit filium Gedeonem, monachum factum tempore Nivardi, sic etiam improbabile est, filiam fuisse Chilperici, cum ille obierit anno 584, & Reolus ejus maritus supervixerit usque ad finemfere seculi septimi. Si neptis Nivardi revera fuerit regis alicujus filia, fuerit filia Clotarii II aut Dagoberti I, sive ex uxore legitima, sive ex concubina. Vide de his dicta § 2.
e Mirum est nihil hic dici de Gundeberto fratre Nivardi. In Ms. Vita S. Reoli de illo dicitur: Cujus (Nivardi) frater germanus, nomine Gundebertus, inter palatinos proceres famosissimus, Theodorici regis erat procurator strenuus, & ab Ebroïno, illo scilicet majoredomus venerabiliter secundus. Si Gundebertus revera fuit procurator Theodorici, id contigit post mortem Nivardi, cui ille supervixit.
* al. tanta
* al. additur Deus
* al. suorum mendose
* al. abestæternæ
CAPUT II.
Episcopus creatus, suorum liberaliter curam habet, & redituum episcopalium.
IV.
Post non multum temporis, cum archipræsul Remorum Lando a ex hac luce discessisset, [Omnium applausu fit episcopus,] & beatus Nivardus, ut prædictum est, nobili stirpe polleret, atque eximiæ conversationis opere tam regi quam palatinis principibus, necnon & omnibus complaceret; ut erat Franciæ decus purpureum, reipublicæ nutritus, & cunctis ad salutis lætitiam conservatus, rosa meritis lucens, aurum splendens, gemma preciosissima nitens, volentibus cunctis, rex b, qui sanctum Virum affectuose dulciterque in sinu cordis semper complectebatur, libens eum honore pontificalis cathedræ impertivit. In qua re facilis effectus fuit, cum ipsi affluens opulentia meritorum suppeteret, & id omni populo voti maxime foret. Surgit in his cunctis amor magnus, tripudiantque fœdere sancti consensus. Alacres lætitia cleri populique gradum obvii ferunt, diem lætitiæ tribuentes, & in patris affectu sanctum Præsulem suscipientes. Exultabat rex totum se in lætitiam explicans, & suorum procerum multitudo; cuncti, qui aderant, Deo laudes, Deo gratias proclamabant. Crederes id fuisse cordi Christo cunctipotenti, dum illibata lætitia gratulabundi sic exultarent in susceptione tanti Patroni.
[7] [subditis multum prodest:] Feliciter itaque in sede locatus, & a Deo potentificatus, fretus potentia *, præditusque virtute, de die in diem ampliori virtutis luce refulsit: atque idonea spe præmiorum æternorum, animos suorum relevare studuit. Concipit ingentem curam sibi commissorum Præsul sanctus, & prono illos fovens amore, ignibat cunctorum pectora Dei dilectione. Succedunt gaudia plebi spiritualia, crescit ardor sanctæ devotionis, augentur merita Pastoris. Gaudebant in commune sibi doctorem & præsulem datum, cujus imitatione in mores optimos formarentur, & actionis probitatem caritate compellente sequerentur. O vere beatam semper plebem, quæ talem meruit habere Doctorem; per quem magnus justorum numerus in cœlestibus sedibus pulchro ordine præcollocatur! O vere beate præsul Nivarde, nivali sanctitate nitens, semper tua gloria felix. Gratias tibi agimus, Christe, Deus universitatis, regens omnia, ævi perpetuitate indeficientis, quia sic præhonorificasti * Sanctum tuum, patrem nostrum, ut ad cumulum meritorum suorum hunc in summum sacerdotem tibi eligeres, testamentum illi pacis statuens, principemque populorum dignanter efficiens. Qui pro sudore laborum materiam ei tribuisti præmiorum, & talem largitus es pro spirituali fervore remunerationem, ut æternæ mercedis reciperet beatitudinem.
V.
[8] Hic autem felicissimus præsulum, beatissimus Nivardus, [cura ecclesiæ pietas,] vicesimus quintus a beato Sixto, primo Remorum episcopo, & undecimus a beato extitit Remigio c. Qui Durocordorum d plebem, auxiliante gratia Dei, ad fidem, quæ per dilectionem operatur, emollire potuit, ac reddidit quadraturam mysticam per credita sibi a Deo talenta, sanctoque Remigio per canticum graduum David respondit verbis doctrinæ & exemplo conversationis sanctæ. Sudore quoque laborum temporalium illius ecclesia protecta est, velut hyacintinis quondam figuratum est pellibus per duodecim templi vela.
[9] Hic etiam cum Joanne e Alexandrino episcopo pauperibus munificus factus est: [eleemosynæ largæ,] in cujus manu inperdibilis sudabat eleemosyna, solitus eam nocturna versare manu & diurna. Et quia erat ei animus prudens rerum, ac sciens maxima ex minimis pensare, & judicium Dei pertimescere, ad hoc se ipsum animavit, ad hoc instruxit, ut, donec ecclesia Dei peregrinaretur in terris, inprætermisse faceret sibi thesaurum non deficientem in cœlis. Fecitque, ut sicut lacrymæ David f, dum per ora generationis transeuntis & advenientis decurrunt, nulla temporis prolixitate siccantur, sic & hic venerabilis Pontifex, dum de sua administratione per alternantes vicissitudines sustentantur ecclesiæ status, numquam sit eleemosynæ suæ sudor exhaustus.
VI.
[10] Cum ad episcopale culmen electus esset beatus Nivardus, erat tunc quidem Remense episcopium rebus & facultatibus ex maxima parte a sui dignitate collapsum: [varia præstita & impetrata] sed hic beatissimus Pastor incessabili labore desudans, non prius cessavit, quam religione, & clericorum honore, & emptis per diversa loca tam fundis quam domibus, necnon mancipiis, ad priorem dignitatem urbem perduceret Remensem. Disposuit etiam nonnullas ordinatis colonis villas episcopii, quasdam quoque res commutasse reperitur cum Attila g Laudunensi præsule pro utriusque partis oportunitate. Præceptum etiam immunitatis a Childeberto rege super theloneis & quibusdam tributis ecclesiæ Remensi obtinuit.
[11] Cui Ludovicus quoque rex sub ecclesiæ suæ nomine res quasdam in Malliaco super fluvium Vidulam h, [in favorem ecclesiæ Remensis.] quas, quibusdam infidelibus suis ejectis, receperat, auctoritatis suæ præcepto concessit. Hujus etiam tempore tradidit Grimoaldus vir illustris sancto Remigio villas suas Calmiciacum i & Victuriacum k pro animæ suæ remedio. Dedit quoque sub jure privilegii ad monasterium sancti Basoli ecclesiam in Virisiaco *, in honore sanctæ Mariæ constructam, cum omnibus ad ipsam pertinentibus: simulque locellum, qui Wasciacus l dicitur. Immunitatem quoque ipsis monachis sub Perrone abbate ibidem Deo servientibus instituit, ut nullus ecclesiasticorum judicum eos indebite in aliquo inquietare præsumeret, sed eis quieto ordine sub sancta regula vivere ac Deo servire liceret. O Præsulem per omnia dignissimum, qui pro erectione gregis sui multo se labore affecit, & honestatem ecclesiæ sibi commissæ gloriosa perfectione consummavit.
ANNOTATA.
a Lando ab omnibus ante Nivardum ponitur. Illius gesta breviter narrat Flodoardus lib. 2 cap. 6.
b Rex ille verosimiliter fuit S. Sigebertus, ut dictum in Commentario num. 12.
c S. Remigius celeberrimus est Remorum antistes, de quo agetur ad 1 Octobris. De S. Sixto disputatum est hoc ipso die.
d Durocortorum urbs Remensis a Cæsare aliisqueantiquis nominabatur. Æthicus etiam Durocordorum, Durocordoro, & Durocordoros in quarto casu plurali, dixit, ut observat Valesius in Notitia Galliarum pag. 181. Postremum hunc loquendi modum, licet parum usitatum, imitatus est noster.
e Joannes Alexandrinus episcopus ab eximia in pauperes liberalitate Eleemosynarius cognominatus est, de quo ad 23 Januarii.
f Per lacrymas David designat psalmos, maxime pœnitentiales, quia illi semper a multis recitantur, & sæpe cum lacrymis.
g Attila longo tempore ante & post medium seculi 7 administravit ecclesiam Laudunensem Remensis suffraganeam, ut videre est in vulgatis catalogis. Facta omnia, quæ sequuntur, exposita sunt in Comm. § 3.
h Vidula, vulgo la Vele, flumen est Campaniæ Remos præterfluens, & prius Malliacum hic memoratum, vulgo Mailly dictum, qui locus Remis non longe dissitus est. Consule Valesium pag. 603, ubi de his plura.
i In Ms. Igniacensi Calminiacum, sed minusrecte. De Calmiciaco Valesius sic scribit pag. 165: Ab urbe Remorum non procul distat & Calmiciacum, ejusdem fere nominis locus (cum Culmisciaco, de quo egerat) Frodoardo in anno CMXXII memoratus, nunc (ni fallor) Chermizy, literis a in e, & l in r, similiter conversis.
k Varia hujus nominis loca memorat laudatus Valesius pag. 602. Inter alia occurrit Victuriacum in Partensi pago, quod nunc Vitriacum incensum dicitur, Vitry le Brulc. Illud unum ex omnibus, quæ recenset, hic designatum esse potest, sed & istud incertum, quia longiuscule Remis est dissitum, positumque in diœcesi Catalaunensi ad Saltum amnem.
l Mabillonius tom. 1 Annalium bis memorat donationem hujus loci; nimirum pag. 317, ubi ad vocem Wasciacus notat ad marginem Vee; & pag. 467, ubi ponit Vassy. Prior locus vicinus est monasterio, notaturque in tabula Remensis diœcesis uno circiter milliari Virziaco dissitus, fere ad oppositam ripam Vidulæ. Alter remotior est, quam ut datus videatur monasterio Virziacensi, seu S. Basoli: nam hodieque oppidum est in pago Partensi ad Blesam [Note: ] [la Blaise] amnem, qui inMatronam devolvitur. Porro Vassiacum, vulgo Vassy, non esse datum monasterio S. Basoli a Nivardo, certum est aliunde: nam locus ille a Childerico rege datus est S. Berchario pro monasterio Dervensi, ut videre est in privilegio Childerici apud Camuzatum fol. 79 & 80, & in Vita S. Bercharii apud Mabillonium in Actis seculo 2 pag. 841, ubi dicitur: Impetravit (Bercharius) sibi dari a rege silvam ex suo fisco, qui vocatur Vassiacus. Ad hæc Mabillonius observat: Vassiacus, Vassy, opidum ad Blesam fluvium in Matronam influentem, alius a Wasciaco Frodoardi lib. 3 (imo 2) cap. 7. Hisce Mabillonii dictis non acquievit Valesius; nam pag. 630 sic habet: Wasiacum Frodoardus in libro III (2) Historiæ ecclesiæ Remensis commemorat: quod a Vassiaco supradicto (ad Blesam) cur quidam distinguendum putent, equidem nescio, nec comminisci possum. At intellexisset haud dubie, si perpendisset rationes supra datas.
* al. prudentia
* al. præhonorasti
* al. Viriziaco
CAPUT III.
Desiderium construendi cœnobium: visio, qua Sanctus docetur locum, in quo fundat monasterium Altivillarense.
VIII.
Eodem tempore beatissimus atque gloriosissimus præsul Nivardus, [Sanctus monasterium construere desiderans,] vita moribusque ornatus, & Dei sui athleta præcipuus, cum pro cunctis esset sollicitus, & cuperet prodesse generationi venturæ, & populo, qui nascitur & nascetur, cœpit in sancto pectore versare, & omni intentione volvere, quo in loco unius possessionis suæ monasterium, & congrua secundum regulam sancti patris Benedicti servorum Dei habitacula ædificaret, & de propria hæreditatis suæ ampla possessione ditaret. Hæc eo diuturna cogitatione meditante, beatus Bercharius tunc abbas, nunc etiam martyr, vir magnificus, & spiritualis ejus filius, quoniam eum a sacris fontibus a susceperat, hoc idem devote a beato Præsulc petierat, scilicet sibi & fratribus suis locum dari pro æternæ remunerationis mercede, ubi sub regula sancti patris Benedicti & Columbani vivere posset.
[13] Inde cum inclytus Pontifex ex hoc, jam inspirante Deo, [cum antiquum bis instaurare tentasset irrito conatu,] majori desiderio cogitationem suam effectu compleri vellet, & ex communi consensu totius concilii præsulum Galliæ, Namnetis b Romani jussione Pontificis exhibiti, rege favente, restruxisset * ecclesiam monasterii super ripam Maternæ c fluminis, in loco, nuncupato Villarii, dudum siti, sed a Barbaris diruti, & ab eo constructa hæc funditus cecidisset ecclesia, in alio loco rursum restructa, rursum traditur corruisse. Pontifex vero sagacis ingenii licet intelligeret divino nutu aliud disponi; cogitabat tamen qualiter sui compos existeret voti.
[14] Unde per gratiam Dei contigit quadam die meridie, [transiens per montem Altivillarem, somno obruitur, fruiturque] ut veniens de villa Sparnaco d, ad quam egressus fuerat, simul comitante secum præfato abbate Berchario, cum ad montem, qui Altvillaris e dicitur, pervenisset, ita divinitus somno irruente cœpit opprimi, ut montem illum minime posset prætergredi. Cumque visum sibi fuisset debere paululum requiescere, divertens subter frondes arborum, caput in sinum reclinans sedentis Bercharii, obdormivit. Tunc hujusmodi visum vidit, scilicet aperto cœlo angelum a Deo missum de supernis in specie niveæ columbæ descendisse, atque libratis in aëra pennis trino volatu miræ pulchritudinis ambitu spacium silvæ ac totum montis verticem circumvolasse, ac deifico splendore omnem locum sanctificasse. Post unamquamque vero circuitionem, quam tertio egit, & mitissimo allapsu & quasi plaudendo volucritans perlustravit spatium * loci construendi: post girum sui volatus, contractis alis, super unam illic inter reliquas arbores altissimam fagum mansuetissime visa est consedisse.
[15] Cum itaque hanc decoram visionem Dei Pontifex miraretur, [visione mirabili,] quam spirituali contemplatione patenter distincteque tertio pervidisset, illa angelicæ gloriæ sublimitas in eadem columbæ specie ad alta tendens, cœlo patente recepta est. Ipse vero claro lumine per spiritum secutus; quodam magno lætitiæ jubilo fruebatur. O beati præsulis Nivardi præconia, ad cujus desiderium complendum hoc a Deo factum est insigne miraculum! O devotio sanctæ mentis, quæ crebro conversabatur in cœlis, & idcirco cœlestia mirificando Sanctum suum Christus ostendit in terris! Qua voce, quibus laudibus te extollam, Præsul beatissime? Tu amator vitæ angelicæ splendorem meruisti amœnum angelicæ conspicere gloriæ animi nimia pulchritudine. Divinorum mirabilium illuminatione completus, divino spiritu in tam beatæ speculationis puritatem conscendisti, & de cœlestibus procedentis columbæ pulchrificam speciem conspexisti.
[16] [quæ eodem tempore vigilanti objicitur Berchario:] Hanc igitur visionem sicut ipse in somnis, ita prædictus quoque Bercharius vigilans aspexit. Quo viso compunctus idem abbas, cœpit fundere lachrymas. Experrectus autem beatus Præsul a somnio, ex lachrymis ejus sibi faciem repperit udam. Et interrogans, quæ illi caussa fletus existeret, accipit eum propter sui ruinam flevisse operis. Invicemque sibi caussam referentibus, ambo ineffabiliter exultabant, & Dominum glorificabant, cujus virtute certissimi facti erant. Benedictus Deus, qui justis semper desideriis præsto est, & pie approbat in cœlis, quidquid pro eo fideliter disponitur in terris.
IX.
[17] Hujus vero specie triformiter exhibitæ visionis, & quodammodo per arborem simplicatæ, [explicatur visio de condendo illic monasterio,] quid aliud innui potest, quam illud Deum disposuisse, quatinus sancti viri illic futuri, bono certamine contendant placere trino & uni Deo, quousque deposito carnis onere eleventur ad cœlestis patriæ habitationem, ubi cum angelica societate & perenni lumine perfruantur unius veri & trini Dei beata jocunditate, sicque trimoda beentur lætitiæ ubertate. Sive ut evidenter ostenderet providentia Dei, quam sacer esset locus ille, quem per angelicam præsentiam consecrarat illustratione divina, & quod illic operaretur decoris victoribus bravia. Simul quod hic locus decentis gratiosæque specietatis foret benevolentiæ divinissime, foret amatoriæ bonitatis, & beatificandæ virtutis. Insuper quoque, ut nemini ambiguum remaneret, ipsum esse eumdem locum, ubi sacræ ecclesiæ templum ædificandum esset, quem specialiter Deus per angelum visitasset, quando tertio cum trino ambitu, hoc est, terno giri circuitu, in una singulariter electa arbore cœlestis columba resedisset.
X.
[18] Ergo excellentissimus atque apice nobilitatis insignissimus Nivardus archipræsul, [quod eodem loco condere Nivardus statuit,] nimium de angelica revelatione gavisus, dum quærit in hac vita sollerter heredes habere ministros Christi, ut in futura coheredes * Christi effici mereretur, tali modo fecit sibi Christum debitorem, ut hoc opus lætus aggrederetur, & daret illis res suæ proprietatis in regione mortuorum, ut esset ei Dominus portio in terra viventium, sicut est in æternum. Itaque hilaris in eodem montis loco, ubi obdormiens pro oraculo mirabile signum vidit, ilico opus diu desideratum inchoare voluit.
[19] [locumque, conciliata prius pace inter Reolum comitem & Theoderamnum virum nobilem,] Sed quoniam cujusdam Dei servi, nomine Bavonis f, erat possessio ipsius montis, qui oratorium illic habens in honore sanctæ Crucis, ibi conversabatur, hæc etiam ei visa narravit, commutavitque locum de rebus Remensis ecclesiæ. Idem quoque Dei servus, postquam visionem Præsulis, & ejus agnovit voluntatem, obtulit illi libentissime eamdem possessionem suam, partem quoque possessionis cujusdam fratris sui, nomine Badini. Alterius vero, Teoderanni nomine, caussam retulit, quod esset scilicet in factione g contra Reolum comitem, qui Remensis post extitit episcopus, pro filiis ejus, quos ceciderat in ultione filiorum suorum, quos Reolus pro latrocinio, quod exercebant, suspendio necaverat. Unde domnus Nivardus præsul egregius eum cum Reolo, qui neptem suam, ut supra diximus, habebat uxorem, pacificavit.
[20] Et sic ipse Teoderannus cum cæteris fratribus suis eamdem possessionem sancto Nivardo, [permutatione accipit, ubi monasterium condit.] commutatione ab eo sumpta, tradidit. Mox idem Præsul exultans in Christo, bonorum omnium Inspiratori grates profudit, & in nomine Domini succidi silvam jubens, intra girum, quem angelici circuitus perlustratione, cœlestis videlicet columbæ volatu, designatum cognovit, fundamenta jecit variis usibus necessaria. Ubi vero supra arborem angelum columbina specie requievisse notavit, in honore sancti Petri h, & omnium Apostolorum construxit ecclesiam; ita quidem, ut truncum ejusdem abscissæ arboris intra altare concluderet. Qui videlicet truncus arboris circumpositis lapidibus intra ipsum altare permanet usque in præsens tempus. Duo quoque alia monasteria i, unum quidem in honore sanctæ Dei Genitricis Mariæ & perpetuæ Virginis, aliud vero construxit in veneratione sancti Joannis Baptistæ.
ANNOTATA.
a Hæc susceptio de sacro fonte nec apud Flodoardum legitur, nec in Vita S. Bercharii, ideoque minus est certa. Si vero facta est, ante episcopatum contigit. Multa de Bercharii instructione per S. Nivardum dicta sunt in Comment. § 3.
b Hoc Namnetense concilium incerti esse temporis, monui in Comment. num. 13.
c Matrona, vulgo la Marne, flumen est satis notum, quod Maternam medio ævo vocarunt scriptores varii.
d Sparnacum, Gallis Espernai, erat ecclesiæ Remensis, emptum a S. Remigio. Passim eo tempore villa, prædium, deinde etiam castrum nominatum reperitur. Nunc certe oppidum est ad Matronam.
e Locus in Mss. Alvillaris, & Altvillaris, atque etiam Avillaris vocatur, in Vita Bercharii Altum-Villare. De loco, visione, ac fundatione monasterii consule etiam Comm. § 4.
f De hoc Bavone ejusque fratribus Badino & Theoderamno aliunde nihil occurrit. Fratres non fuisse Nivardi monui in Comm. num. 10.
g Aliud Ms. habet fractione. Designatur bellum privatum, quale nobiles in Gallia olim gerebant. Porro de bellis illis nobilium Gallorum, quæ paulatim abrogare conatus est S. Ludovicus, videri possunt, quæ dixi in Actis laudati Sancti tom. 5 Augusti pag. 456 & 457. Hinc colligimus Bavonem ejusque fratres viros fuisse potentes & nobiles; bellumque privatum, quod contra Reolum Theoderamnus cum suis gerebat, ope S. Nivardi sublatum fuisse.
h Hæc primaria fuit cœnobii ecclesia, quæ haud dubie statim condita est cum cœnobio, dedicataque nomini SS. Petri & Pauli apostolorum, ut habent fundationis litteræ in Comm. datæ num. 28. Quod ibi additur, seu etiam sancti Joannis, mox exponetur.
i Non hic intelligenda sunt alia cœnobia, sed cellæ separatæ a cœnobio, quibus haud dubie adjuncta erant sacella ad usum illorum, qui anachoretice in cellis istis degebant. Antiquam hanc vocis monasterium significationem tradit S. Isidorus lib. 2 de Ossiciis ecclesiasticis cap. 15, ubi docet, quodnam sit discrimen inter cœnobium & monasterium, sic scribens: Inter cœnobium autem & monasterium ita distinguit Cassianus, quod monasterium possit etiam unius monachi habitatio nuncupari; cœnobium autem non nisi plurimorum. Curavit igitur S. Nivardus, ut construeretur cella separata, eaque dicata est sancto Joanni Baptistæ. Hinc illa verba in litteris fundationis, seu etiam sancti Joannis. Aliam cellam beatæ Virgini sacram, in qua Sanctus obiisse dicitur, post datas fundationis litteras constructäm existimo, quia in illis non dicitur, cœnobium beatæ Dei Genitrici fuisse dicatum.
* al. instruxisset
* al. spatia
* i. e. coheres
CAPUT IV.
Beneficia abbatiæ Altivillarensi præstita, quidam nobiles ibidem facti monachi: obitus beatus Sancti.
XI.
His ita gratia Dei expletis, optabat diligenti studio & pio amore Præsul sanctus ditare locum ipsum, [Sanctus cœnobii reditibus ditati abbatem constituit Bercharium:] & instar nobilium locorum efficere. Nam quidquid a possessionum ante episcopatum fuerat visus habere, ad ipsum locum tradidit. Contulit multitudinem familiarum & numerositatem prædiorum atque possessiones hæreditatum suarum. Ecclesiastica etiam ornamenta plurima tribuit, & auro atque argento locum decoravit, & in omnibus similem illum templis honorabilibus reddidit, atque post locum sancti patris Remigii, secundam sedem urbis b Remorum fecit. Collectis quoque servis Dei, Bercharium filiolum suum abbatem præfecit, ubi etiam præfatus Teoderannus monachus efficitur.
[22] [illudque privilegio donat,] Sed & sanctus Reolus videns beatum Nivardum summum amorem gerere circa locum ipsum, filium suum, nomine Gedeonem c, de nepte sancti Nivardi susceptum, suadente sancto Nivardo, ibi monachum fieri petiit, & rerum suarum partem ad idem monasterium condonavit. Cui d etiam sanctus Præsul religionis habitum sumere adhortatus est. Privilegium quoque poscente præfato abbate Berchario e, ut scilicet ipse Præsul idem monasterium in sui juris dominatione, dum adviveret, conservaret, & ut post suum discessum Remensis episcopus ipsum cœnobium gubernet, & eosdem monachos contra omnes adversantes defendat; ipsi vero monachi potestatem habeant prælatum sibi regulariter eligendi; prout in descriptione ipsius privilegii continetur.
[23] [atque immunitatem a variis oneribus eidem impetrat,] Impetravit quoque & aliud privilegium a Childerico rege, ac manu cancellarii ejusdem regis scribi voluit, quod tam in palatiis, quam per universa mala f adversum comites regni, & diversas civitates eis sit ad munimen, ut non sit illis molestus comes quisquam, seu fiscalis judex, aut centenarius g, vel quilibet ullius potestatis in ullo negotio, neque in publicis mercatis h, aut vectigalibus i, vel census k regiæ potestatis, aut in suis villis, & prædiis, & ut nulla efficiatur exactio aut inquisitio; nec placita custodiantur l ibi per missos m regales vel per aliquos duces vel comites, qui post discessum ejus futuri essent, sub servitio filii sui Clotharii n, vel nepotis ejus Dagoberti, vel quorumlibet stirpis suæ in generatione reliqua usque in perpetuum, sed maneant liberi cum omni securitate in monasterio suo, & orent semper pro regali sublimitate.
[24] Quamdiu autem in corpore supervixit, locum illum specialius semper amavit, [ac demum ibi sepeliri voluit.] ampliavit, ditavit, & ingenti dilectionis amore honestare studuit. Cum autem cœlestia sacer ejus spiritus celsa conscenderet, post obitum suum, non alibi se sepeliri velle dixit, sed corpus suum venerabile in eodem loco mandavit tumulandum. Honor autem & religio, quam tunc ipse ibi constituerat, Deo propiciante, per longa tempora permansit, & partim manet meritis ipsius etiam in hodiernum diem.
[25] Igitur Vir Deo plenus, divinus in divina factus, [Insignis in virtute constantia,] & animo quæ sancta sunt semper cogitans, gerensque intentionem rerum, quæ Dei sunt, post susceptum episcopatus gradum, sicut cœperat, devotus in Dei servitute permansit. Quæsivit indesinenter preciosissimam margaritam, quæ multis emitur gemmis, vel opum gazis, & dono Dei omnipotentis dignis illam promeruit votis. Quia enim optimus optime agit, & hic beatus pater Nivardus nobilissimus nobiliter conversatus est; quantumque propinquabat ad finem vitæ, tantum se sedulum exhibebat in opere. Dominus quoque, qui servis suis semper præstare consuevit, semper illi in omnibus affuit. Honestavit illum in laboribus, ornavit virtutibus, insignivit sanctimonia, erexit in gloria.
[26] Ergo ante transitum suum beatissimus Pater, licet ita semper consueverit, [desiderium æternæ beatitudinis,] magis tamen intentionem habebat divinorum cantuum; & psalmicam modulationem crebrius assumebat. Aicbat ergo cum Davit: Heu mihi quia incolatus meus prolongatus est! Reputabat secum in mente, qualis esset illa beata regio & cum qua amœnitate ibi degunt Sancti; & gustum quodammodo desiderandæ dulcedinis, quia necdum corpore poterat, cogitatione sumebat. Recordabatur supernæ sanctorum angelorum & hominum societatis, & eorum optabat interesse choris; recordabatur beatæ visionis Dei, & dicebat: Quando veniam & apparebo ante faciem Dei. Respiciebat mente civitatem gloriosam Syon, & cœlestem Hierusalem, cujus plateæ auro sternentur, ipsaque est de auro mundo, & preciosissimis margaritis, similis vitro mundo, ubi nox non erit, & cujus lucerna est Agnus, & de qua nullus bonus excluditur, sed populus ejus populus Dei, & Dominus erit Deus eorum in perpetuum.
[27] Et ubertim flebat exulem se illius, gloriæque tantæ arrabonem & portiunculam, [ad quam ardenter aspirat,] rorantes lacrymas possidens; jocundo etiam affectu a longe salutabat, in cogitario o mentis gerebat hunc cœlestem thesaurum, & in charitate positus & repletus munere Spiritus sancti, contemplabatur emissos radios e speculo Deitatis; & lumen divinæ pulchritudinis. O quam sæpe in sancti cordis ejus latitudine habebat recubitum suum Dei gratia! Beata pulchritudo ejus animæ, beatum templum mentis illius, ubi Deus habitabat! O gloriose Præsul, quid dicemus, qua suavitate, quibus opibus, quibus copiis pascebaris? Denique toto desiderio cupiens in cœlestibus esse, cum maximo affectu cordis loquebatur: O Domine Deus meus omnipotens, lumen verum & perenne gaudium, eripe me de convalle lacrymarum: & dono gratiæ tuæ ad tuum fac desiderabilem pervenire conspectum.
[28] [pius obitus & sepultura.] Et quoniam dignissime preces ejus erant præmio compensandæ, ita ut supplicavit, emeruit. Nam viribus destituitur, & in corporalem ægritudinem resolutus, ac tam diu detentus est, donec auro excocto purior, nive candidior, preciosa morte sanctissimam animam, ducibus dextræ partis angelis, transmisit ad regna syderea: ubi semper manet unus hæredum Dei, cum cohæredibus Christi. Quod vero Alvillarensem locum jugiter dilexerit, etiam finis ostendit, nam in ecclesia p sanctæ Dei Genitricis & perpetuæ Virginis Mariæ, quam ipse beatus Præsul in monte Alvillari * construxerat, ab omnibus penc obiisse dicitur. Sepultus est autem in eadem ecclesia cum omni honore a civibus suis, & universo clero, & plurima de diversis locis diœcesis suæ monachorum cohorte. Obiit autem gloriosissimus archipræsul Remorum beatissimus Nivardus Kl. * Septembris, & regnat in gloria cum Christo in perpetuum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Id dictum cum aliqua exaggeratione: nam & alia loca bonis suis ditavit Sanctus, ut patet ex Commentario § 3.
b Id est, totius diœcesis urbi Remorum subjectæ. De abbatia Remensi S. Remigii, cui uni Altivillarensis a biographo postponitur, fuse tractat Mabillonius tom. 1 Annalium ad annum 533.
c Idem habet Flodoardus. Verumtamen de hoc Gedeone alibi nihil reperio; ne quidem in Vita Reoli.
d Reolum monachum factum in cœnobio Altivillarensi plerique neoterici scribunt ex hoc loco, quem expressit Flodoardus citatus in Comm. num. 27. Attamen id tam aperte non asseritur, ut non patiatur locus aliam expositionem. Religionis habitum sumpsit Reolus, suadente Nivardo, id satis certum. Verum dubito, an per religionis habitum æque intelligi non possit habitus clericorum quam monachorum, cum uterque habitus opponatur seculari, quem reliquit. Certe apud Cangium in Glossario aucto ad vocem Religio, vestes ecclesiasticæ nominantur vestimenta religiosa. Præterea in Vita Reoli de ipso dicitur: Relicto habitu seculari, S. Nivardi salutaribus monitis informatus, tonsuram clericalem assumpsit; & ne verbum quidem illic reperitur de vita monastica. Hic quoque biographus aliter de Theoderamno & Gedeone loquitur quam de Reolo. Quare ambiguam, imo minus probabilem, existimo assertam S. Reoli vitam monasticam. Si tamen in monasterio vixit, exiguo tempore in eo manere potuit, quandoquidem Nivardo adjunctus est ante episcopatum, atque episcopus factus est paucis annis post conditum cœnobium.
e Addendum hoc loco, Eidem contulit monasterio, prout legitur apud Flodoardum, cujus verba dedi in Comm. num. 27. Suspicor voces illas excidisse transcribentium negligentia.
f Mallum vel mallus est publicus conventus, in quo majores causæ disceptabantur, judiciaque majoris momenti exercebantur a comitibus, missis dominicis aliisque judicibus, uti probat Cangius in Glossario ad dictam vocem.
g Centenarius hic significat judicem minorem, qui centenis præerat, iisque jus dicebat de rebus minoribus. Consule laudatum Cangium ad vocem centenarii.
h Vox mercatum & mercatus varie olim sumebatur. Hic significat nundinas publicas, quantum apparet ex adjunctis.
i Vectigalia aliquando etiam designabat vecturas, eoque sensu hic potest intelligi; videlicet quod nihil exigi posset a monachis, dum alio vehebant fruges aliave bona sua.
k Censu legendum opinor: at nolui mutare apographa invicem consentientia. Est autem census regius, vel regiæ potestatis, qui regi solvendus.
l Placita custodire hic est, conventus publicos habere, quod non poterat fieri in abbatia per privilegium expositum. De placitis fuse rursum Cangius.
m Missi, vel missi regales, dicebantur apudFrancos antiquos, qui e palatio in civitates & provincias mittebantur a principe, ut in omnia inquirerent atque abusus corrigerent. Non modo illi in comites aliosque judices inquirebant, sed in episcopos quoque & abbates, in ecclesias ac monasteria. Adi Cangium ad vocem missi, ubi de hisce fuse disputat.
n Clotarius filius & Dagobertus nepos non recte conveniunt Childerico, qui numquam Clotariumhabuit filium, aut nepotem Dagobertum, si nepos sumatur proprie. Fratrem habuit Clotarium III, qui regnum Neustriæ & Burgundiæ administrabat, dum ipse erat rex Austrasiæ, sed ille obiit ante Childericum: patruelem habuit Dagobertum II, qui ei in regnum Austrasiæ successit, saltem ex parte; at hic, vivente Childerico, exulabat in Hibernia. Filium quoque Dagobertum habuisse dicitur, verum adhuc infans occisus est cum patre. Hæc igitur nomina sic legi non poterant in litteris Childerici genuinis, idque existimo vidisse Flodoardum, qui mentionem non facit hujus privilegii. Qua de causa vel supposititium est privilegium istud; vel, si vere datum est, biographus imperite nomina Clotarii & Dagoberti addidit, ubi posteri fortasse generatim expressi erant sine nomine proprio. Chilpericus I filium habuit Clotarium II, nepotem Dagobertum I. An Chilperici posteros pro successoribus Childerici posuerit scriptor, & sic privilegium credibile fiat, judicent alii.
o Per cogitarium, si vox recte scripta est, auctor haud dubie intelligit facultatem cogitandi. In alio Ms. mendose in cogitatio, forsan legendum, in cogitatione.
p Ecclesia significat, opinor, cellam habitationi anachoreticæ destinatam, cui adjunctum erat sacellum ad rem divinam peragendam. Sic ecclesia non raro sumitur pro cœnobio ecclesiæ adjuncto. Incertum esse, an ibi sepultus sit Sanctus, observavi in Comm. num.35.
* Altvillari
* Kalendis
DE SANCTO ÆGIDIO ABBATE
IN FANO S. ÆGIDII OCCITANIÆ.
Forte inter DCCXI et DCCXXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ægidius abbas, in Fano sancti Ægidii in Occitania (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Veneratio Sancti longe lateque propagata.
Sanctitatem Ægidii abbatis agnitam fuisse a seculo saltem IX, seu anno 817, colligimus ex Conventu Aquisgranensi ejusdem anni, in quo apud Labbeum tom. 7 Concil. Col.monasterium Sancti nostri recensetur his verbis: [Sanctitas Ægidii agnita a seculo 9: memoria tamen ejus istius temporis] Monasterium sancti Ægidii in Valle Flaviana. Hinc ulterius conjicere possumus, Ægidium ab illo tempore, & verosimiliter a seculo præcedente honoratum fuisse cultu ecclesiastico in sua ecclesia, & forsan in tota diœcesi Nemausensi, locisque vicinis. Verumtamen memoria S. Ægidii non reperitur in genuinis seculi IX aut X Martyrologiis, quod contigisse suspicamur, quia Vita Sancti necdum erat conscripta. Baronius quidem in annotatis ad Martyrologium Romanum 1 Septembris, ubi Sanctum annuntiaverat his verbis, In provincia Narbonensi sancti Ægidii abbatis & confessoris, addit hæc verba: De quo etiam Bedæ & Adonis Martyrologia. Verum id intelligi debet de auctis eorum Martyrologiis; cum in Genuino eorumdem textu S. Ægidius non reperiatur. In auctariis Bedæ, prout editum est ejus Martyrologium apud nos ante tomum 2 Martii, ad 1 Septembris ex variis codicibus auctis leguntur sequentia: Primo, S. Ægidii abbatis. Secundo: In Provincia S. Ægidii confessoris. Tertio: In loco Vallis, quæ dicitur Flaviana, in prospectu maris, natalis S. Ægidii abbatis, apud Athenas orti patre Theodoro, matre Pelasia.
[2] [genuinis Martyrologiis non legitur inserta, licet plerisque deinde sit addita:] Ab Usuardo quoque memoratus non fuit S. Ægidius, licet omnibus fere codicibus Usuardinis deinde sit additus, phrasi tamen diversa diversoque ejusdem diei loco, ut probat in Usuardo suo Sollerius ad 1 Septembris, hæc subdens: Tanta in codicibus variatio, argumentum, ni fallor, evidens est, ad primigeniam Usuardi lectionem Ægidium non pertinere. In antiquissimo Usuardi codice Pratensi sic legitur: Eodem die natalis sancti Egidii abbatis. At editor illius codicis fatetur non esse ipsius Usuardi verba, dum hæc observat: Antiqua huic articulo Egidium supposuit manus, & ita antiqua, ut obscurum sit discrimen. Sed tamen aliam a prima esse Sollerius noverat, & nos ultro confitemur. Codex Centulensis apud Sollerium breve, sed honorificum, Sancti habet elogium, hisce verbis conceptum: Ipso die depositio S. Egidii abbatis, quem ob meritum sanctitatis omne genus hominum quærit & veneratur. Longiora elogia occurrunt in codicibus aliis; at illa prætermitto, quia ex Actis sunt desumpta. Annuntiatur etiam S. Ægidii memoria in antiquo Hagiologio Franco-Galliæ, quod edidit Labbeus tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 702, ubi legitur: Eodem die (1 Septembris) depositio beati Egidii abbatis. Pleraque apographa Hieronymiana carent S. Ægidio. Attamen addita est ejus memoria in codice Corbeiensi, quem edidit Acherius tom. 2 Spicilegii recusi pag. 17, & in Augustano apud nos post tom. VII Junii pag. 215 atque ejusdem memoria reperitur in Kalendario antiquo, quod ex Ms. monasterii Lyrensis edidit Martenius tom. 3 Thesauri anecdotorum Col.At hæc monumenta non sunt antiquiora seculo XI aut certe X. Recentiores certatim annuntiant S. Ægidium, & elogia ex Actis ejus concinnant varia. Verum necesse non est illa adducere, uti nec Petrum de Natalibus, & auctorem Florarii nostri Ms., qui Acta majori ex parte descripserunt, erroresque in iis assertos novis erroribus cumularunt.
[3] Verumtamen addere juvabit ex Martyrologio Andreæ Saussayi aliqua ad venerationem Sancti spectantia, [elogiam Saussayi de gloria Sancti posthuma.] prætermisso longissimo ejus de vita elogio, quod partim ex Actis, partim ex conjecturis concinnavit. Relata S. Ægidii morte, concentuque angelorum, qui tunc auditus dicitur, sic ille pergit: Cujus sanctitatem Christus crebris miraculis testatam esse voluit: præconia vero beatus Fulbertus Carnotensis antistes, qui Officium ejus primus texuit, prosa ac carmine celebravit. Sanctus etiam Godefridus episcopus Ambianensis tanti Opitulatoris virtutem expertus, ejusdem merita plurimum veneratus est: quæ colenda duplicis festi ritu mandavit Urbanus Papa quartus expressa constitutione. Majores vero multis honorificentiæ testimoniis ejus memoriam exornarunt, quam colendam communi cum sancto Lupo celebritate, avito ex more Gallicana ecclesia consuevit. Ad cujus communis gloriæ perennationem extructa visitur Lutetiæ Parisiorum via regia ecclesia parœcialis, utriusque sanctissimi Confessoris titulo nobilis, perennique opitulatione conspicua. Cæterum sacrum ejus corpus, quod in ipsius monasterio per plura sæcula conditum quieverat, tempore hæresis Albigensium de terra levatum, omnino incorruptum repertum fuit. Indeque Tolosam delatum, in basilica S. Saturnini, multorum cum apostolorum, martyrum confessorumque sacratissimis cadaveribus, condigno cultu huc usque in ara sui nominis arcaque pretiosa observatur.
[4] Dubitare non possumus, qui cultus Sancti primo cœptus sit in monasterio proprio, [Cultus Sancti antiquissimus in monasterio proprio, quod voti vis peregrinationibus clarum;] ubi fuit sepultus. Verosimile quoque est, venerationem illam non diu post mortem Sancti inchoatam, licet nulla exstent monumenta, quibus certi reddimur, quo cœpta sit tempore. Venerationem hanc publicam secutæ sunt votivæ peregrinationes, quibus S. Ægidii sepulcrum adeo inclaruit, ut locus tandem excreverit in oppidum, quod hodieque Ægidii * nomen retinet. An hæ peregrinationes statim a morte Sancti fuerint inchoatæ, non constat. At certe multum jam usitatæ erant ante medium seculi XI: nam apud Mabillonium tom. 4 Annalium pag. 473 instrumentum laudatur anni 1046, in quo loca peregrinationibus maxime inclyta recensentur quatuor, his verbis: Pergentes ad loca Sanctorum, tam ad beatam Mariam & sanctum Petrum Romæ, quam ad sanctum Jacobum & sanctum Ægidium &c. Apud Benedictinum scriptorem nuperæ Historiæ Aquitaniæ inter instrumenta tom. 3 col. 372 recensentur multa loca peregrinationibus clara, atque inter ea S. Ægidii in Provincia. Monumentum autem istud spectare videtur ad seculum XIII. In Vita B. Joannis Opilionis apud nos tom. IV Junii pag. 844 beatus ille dicitur cum aliis peregrinatus ad S. Ægidium; quod factum videtur seculo XIV aut XV. Ex dictis collige peregrinationes ad S. Ægidium, quæ verisimiliter non diu post mortem Sancti initium habuerunt, multis seculis continuatas fuisse.
[5] [idem cultus miro modo cœptus Leodii,] Interea variis locis constructæ sunt Sancto ecclesiæ, ejusque veneratio late propagata. Antiqua admodum est Leodii, ubi cœpta dicitur modo mirabili circa annum 976 sub Notgero præsule. Audi Fisenium nostrum in Historia ecclesiæ Leodiensis lib. 7 ad annum 976, ubi rem narrat hoc modo: In summo ejusdem Publici Montis vertice jacta sunt item, Notgero præsule, S. Ægidii fundamenta. Goderanus quidam autor fuit, ex Gallia Narbonensi oriundus, Oppido S. Ægidii, vir humilis sortis, ut qui circumductis per varias provincias urso simiaque, histrionicam exercens, victum quæreret. Affecta jam ætate meliorem Deus mentem indidit. Sanctius sui ipsius spectaculum cælitibus exhibere studuit. Theatrum ipsi fuit Publicus Mons, inter silvas, latrociniis infestas: ubi pro vitæ melioris tirocinio, iter facientes, si quando forte deerrarent, in viam primum reducere instituit. Quid enim altius aggrederetur ejuscemodi homo conditionis? Tum casas, & tuguriola cœpit erigere, convehente urso materiam, quo viatoribus, sed maxime pauperibus hospitalitatem exhiberet. Clariores inter hæc divinæ lucis radios in animum sentiebat infundi; quos & in hospites suos arrepta occasione cœpit immittere. Nec enim sinu facile quis ignem clauserit. Is porro fructus exstitit, ut non ex itinere modo, verum solo audiendi studio confluerent plurimi, sacri æque ordinis, ac profani homines; plerique etiam in ejus disciplinam transirent.
[6] [ubi Sancto struitur ecclesia monasterio deinde aucta;] Ædem ergo sacram exstruxit S. Ægidio, cujus nimirum clientem ortu se meminerat. Casas adjunxit includendis piis mulieribus, quæ sanctis ejus exemplis & hortatu, rejectis humanis omnibus rebus, in unius Dei se tradebant obsequium. Sanctimonia, & piæ mentis ardore inter cæteras eminuit Judila quædam; quam venerabilem mulierem, & Deo dilectam appellat Ægidius. Feliciter, & magna sanctitatis opinione vitam clausit Goderanus. Sepultus est ante aram SS. Dionysii & Lamberti. Et Judila proxime posita. Histriones, & citharœdi, qui sodalem a pio instituto primum revocare tentarant, in demortui memoriam deferendum ad S. Ægidii quotannis susceperunt cereum, proximo Mercurii die post S. Joannis Baptistæ natalem. Hodieque post tot sæculo antiquum tenent. Ista sunt Ægidiani cœnobii incunabula. Veniet tempus, quo progressum dabimus. Hactenus Fisenius, qui deinde variis locis de eadem agit ecclesia. At illa minus spectant ad propositum nostrum. Breviter ergo dixisse sufficiat, ecclesiam illam excrevisse in cœnobium, quod seculo XII datum Canonicis Regularibus, quorum præpositos & abbates enumerat Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ a Col.em>.[altera ecclesia Sancto dicatur, ejusque reliquiis ditatur;]
[7] Post medium seculi XI alia Sancto erecta est ecclesia per B. Theodericum abbatem. Andaginensem seu S. Huberti in Arduenna silva. Res narratur in Vita B. Theoderici, apud Mabillonium seculo 6 Benedictino part. 2 pag. 573 & 574, & apud nos tom. IV Augusti pag. 858. Anonymus, at coævus, Vitæ scriptor de Theoderico primum hæc refert: Non longe vero a porta exterioris atrii (monasterii Andaginensis) ædificata spatiosa ecclesia, sancto Ægidio eam voluit dedicare; cumque desiderio de Sancti corpore petendarum reliquiarum, ad Sanctum Ægidium pergeret, per urbem, quæ dicitur Trecas *, iter habuit &c. Ac deinde additur apud Mabillonium: Tandem reversus de itinere, inter cetera probitatis opera prudenti admodum usus consilio, ut reliquias, quas attulerat, in duas æquas partes divideret: quarum unam sibi suæque ecclesiæ retinuit, alteram ecclesiæ sancti Ægidii, ubi sacerdotem ipse instituerat, impertiit. Hæc tamen posteriora non erant in Ms. nostro, uti dictum est in Annotatis ibidem lit. g. Porro facta hæc dixi post medium seculi XI, quia Theodericus abbas creatus est anno 1055, defunctus vero probabilius anno 1087, ut videri potest in Observationibus præviis Mabillonii æque ac in Commentario apud nos Vitæ prævio.
[8] Sub finem seculi XI veneratio Sancti nostri in Hungariam penetravit, [veneratio Sancti in Hungariam propagata structo ibidem cœnobio,] structo in ejus honorem cœnobio, quod primario ejus monasterio fuit subjectum. Albericus monachus in Chronico ad annum 1078 rem obscure tradit his verbis: In Ungaria regnavit sanctus rex Ladislaus, Belæ pugilis filius, annis octodecim. Hic in Ungaria fundavit nobilissimam abbatiam de Sentigis, in qua non solent recipi nisi Franci. Lucem afferent litteræ Paschalis Papæ II ad Hugonem abbatem S. Ægidii in Septimania, datæ anno 1106, quibus confirmatur subjectio abbatis Semichensis in Hungaria abbati S. Ægidii. Edidit has litteras Baluzius tom. 2 Miscellaneorum a pag. 183 hunc in modum: Paschalis Episcopus servus servorum Dei dilecto in Christo filio Hugoni abbati monasterii sancti Ægidii, quod in valle Flaviana situm est, ejusque successoribus regulariter promovendis in perpetuum. Religiosis desideriis dignum est facilem præbere consensum, ut fidelis devotio celerem sortiatur effectum. Latislavus siquidem bonæ memoriæ Hungarorum rex ad honorem Dei & sanctorum apostolorum Petri & Pauli, in memoriam sancti confessoris Ægidii Semichensem fundavit ecclesiam, & eam per manum Odilonis felicis memoriæ prædecessoris vestri monasterio beati Ægidii, cui auctore Deo præsides, obtulit: ubi & ejus corpus venerabile requiescit. Hanc nimirum oblationem pro animarum salute perpetratam nos largiente Deo Apostolicæ Sedis auctoritate firmamus, cui vestrum Flavianæ vallis cœnobium ab eodem sancto Ægidio in salarium datum agnoscitur. Igitur supradicti regis deliberationem præsenti decreto sancimus, ut quicumque Semichensis abbas fuerit, abbati monasterii vestri, quod in valle Flaviana a sancto Ægidio constructum diximus, obedientiam profiteatur, & perseveranter observet, negotia, quæ monasterio acciderint, regis consilio terminentur, & nullus præter regem super res ecclesiæ judicare præsumat. Reliqua videri possunt loco assignato. Datæ autem notantur litteræ Parmæ … IV Nonas Novembris, Indictione XV, anno Dominicæ Incarnationis MCVI, pontificatus autem domini Paschalis II Papæ VIII. Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 137 hæc etiam refert. Petrus Pazmany in Catalogo abbatiarum Hungariæ hanc recenset his verbis: De Simigio S. Ægidii, Vesprimiensis diœcesis. Viguit anno MCCCII.
[9] [instituta ejusdem festivitas in ecclesia Aniciensi:] Anno 1096 institutum est festum S. Ægidii in ecclesia Aniciensi, curante id Raymundo, comite Tolosano, qui multa hunc in finem donavit Aniciensi ecclesiæ. Diploma hujus donationis recitat nuperus scriptor Historiæ Occitaniæ tom. 2 inter instrumenta col. 343, ex quo pauca subnecto: Ego Raymundus de sancto Ægidio tam Tolosanorum quam Ruthenensium comes, pro redemptione delictorum meorum & parentum meorum, ob amorem S. Ægidii, quem multis injuriarum modis frequenter offendi; quatenus ejus festum in Aniciensi ecclesia, & in cæteris illi subditis ecclesiis annuatim celebretur; & ut in omni canonicorum. Podiensium conventu, illo festivitatis die, de meæ largitionis servitio annuus victus, qui tantum festum tamque venerabilem conventum deceat, perenniter exhibeatur; & ut candela, dum vixero, incessanter die ac nocte pro me ante Dei Genitricis venerandam imaginem super altare ardeat &c. … dono &c. Subjiciuntur donationes comitis ad finem in rædictum factæ. Observari etiam hic potest, titulum S. Ægidii usitatum fuisse huic comiti Tolosano, uti & aliis non paucis circa idem tempus. Verumtamen ex hac donatione certo inferri non potest, festivitatem S. Ægidii in Aniciensi ecclesia ante non fuisse celebratam: nam donatio Raymundi fieri potuit, ut ejusdem festivitas solemnius deinde celebraretur.
[10] [cultus Sancti antiquus in monasterio S. Quintini de Monte,] Antiqua etiam est veneratio Sancti in abbatia S. Quintini de Monte prope Peronam in Picardia. Quippe in Vita S. Godefridi Ambianensis episcopi, qui post medium seculi XI monachus erat in dicto S. Quintini monasterio, dicitur ibidem fuisse oratorium S. Ægidii, miraculumque in altari ejus factum narratur. Audi Nicolaum monachum istius Vitæ scriptorem apud Surium ad VIII Novembris: Et quia oratorii beati Ægidii abbatis mentio facta est, rem memorabilem, quæ illic contigit, referemus. Ea nocte media, qua præsepii angustia Christum e Matre Virgine nascentem olim excepit, monachus quidam, Richardus nomine, vir in primis reverendus, qui vitam monasticam annis amplius quinquaginta egisse ferebatur, Sacrificium illic offerre voluit. Cumque expansis linteis calicem & alia ad Sacrificium adhiberi solita imposuisset, incaute ardentem ibi reliquit cereum, & in chorum fratrum psallentium abscessit: ubi cum sextam lectionem a præcentore ipsi assignatam recitaret, recordatur cerei, fitque multum anxius, quod non posset, intermissa lectione, eo properare, nec cuiquam indicare, quid ipsum male haberet. Absoluta lectione, prope exanimis eo festinat: cumque omnia jam in cineres & favillam redacta putaret; vidit cereum cecidisse in lintea, flammarum comas late diffundi, & tamen illæsa omnia, &, quod credi vix possit, ita comparata omnia, ut ignis non in stramina aut pannos lineos, sed in marmoris aut ferri, vel alterius metalli massas incidisse videretur. Ea re obstupefactus multos advocat, qui sint tanti miraculi testes oculati: qui cum omnia curiose inspexissent, nec vestigium quidem adustionis ullum reperire potuerunt. Causam miraculi scriptor attribuit reliquiis in altari repertis. Verum fortasse non minus probabiliter attribui illa posset S. Ægidio, cujus erat altare; licet alioquin miraculum potius narraverim, ut cultum Sancti in illa abbatia probarem, quam ut ejus protectioni miraculum istud adscriberem.
[11] Bambergæ in Germania auctus est S. Ægidii cultus per S. Ottonem Bambergensem episcopum seculo XII non multum provecto. [qui & Bambergæ auctus per reliquias eo delatas:] Testatur id Andreas, qui Vitam S. Ottonis collegit, ex qua fragmentum, seu Supplementum ad Vitas alias, dedimus tom. 1 Julii a pag. 456. Laudatus Andreas num. 3 sic habet: Adhuc autem dilectissimum sibi locum amplificare desiderans (Otto,) sub monte S. Michaëlis capellam S. Ægidii cum hospitali domo, pauperum & peregrinorum receptionibus aptam construxit. Descripto deinde conditi sacelli loco suburbano, qui vulgo Lugenhubel, seu collis mendacii dicebatur, ad propositum nostrum sic progreditur num. 4: Hoc ergo spiritualis hic pater in melius commutare desiderans, qui ad hoc se constitutum noverat, ut prava exstirparet, & bona quæque insereret; collem ipsum complanari, & ecclesiam illic B. Ægidii jussit ædificari. Domicilia quoque, pauperibus & peregrinis opportuna construi: ut ubi antea servitus inimici pullulabat, ibi deinceps, divino cultu & eleemosynis pauperum, lucra animarum succrescerent. Eo tempore canonicus quidam ecclesiæ S. Jacobi, Wichodo nomine, orationis causa beatum visitans Ægidium, reliquias magnificas, id est, pollicem ejus, comparavit; quem pius Otto, ab eodem sagaciter impetratum, altario S. Ægidii cum aliis multiplicibus reliquiis inclusit, ecclesiamque solenniter dedicans, memoriam ejus per omnem locum celebriorem, quam eatenus fuisset, instituit.
[12] Monasteria quoque non pauca variis Germaniæ locis condita sunt in honorem S. Ægidii. [eidem varia per Germaniam condita monasteria.] Tria ex illis recenset Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 614, sic scribens ad annum 1115: Eodem anno conditum legitur extra Brunswigam sancti Ægidii monasterium a Gertrude comitissa Northeimensi, uxore quondam Heinrici comitis, qui Bursfeldense cœnobium fundavit. Hæc corpus sancti Auctoris a Brunone Trevirorum episcopo impetravit, reposuitque eo in loco, ubi permagnificum monachorum cœnobium in honorem sancti Ægidii exstruxit, adjuvante Lothario duce, postea imperatore, qui filiam ejus habuit uxorem… Aliud per id tempus prænobile sancti Ægidii monasterium puellarum conditum est prope Monasterium * Westfalorum, cujus prima fuit abbatissa beata Adelheidis seu Alheidis. … Superest etiam nunc hoc monasterium sub congregatione Bursfeldensi. Aliud quoque fuit sancti Ægidii monasterium in diœcesi Halberstadensi, quod modo Lutheranorum est. Bucelinus in Germania sacra part. 2 pag. 3 S. Ægidii Norimbergæ monasterium describit his verbis: Magnificum olim S. Benedicti monasterium, a Conrado III imperatore fundatum anno Christi MCXL, optimeque meritis de re Christiana per Germaniam Patribus Hibernis seu Scotis traditum ad annum usque MCDXVIII, donec his numero & zelo religionis deficientibus Germani substituerentur. Paret hodie magistratui, extinctis post mutatam religionem in urbe monachis, celebraturque summopere amplissimæ basilicæ architectura, egregium prisci splendoris argumentum. Addere his possum alias Sancto dicatas ecclesias, etiam Romæ: verum hæc sufficient ad ostendendum, quam longe seculo XII propagata sit S. Ægidii veneratio: nam omnia loca ejus nomini sacra recensere hujus non est loci.
[13] Demum post medium seculi XIII Urbanus Papa IV de S. Ægidio Officium IX lectionum Breviario Romano inseri jussit, [Officium insertum Breviario Romano: invocatur Sanctus cum aliis, quos Auxiliatores vocarunt:] illudque recitari ritu semiduplici, ut ex Gavanto scribit Bailletus ad 1 Septembris in S. Ægidio. Verum circa medium seculi XVI id Officium ad simplex redactum est, quod deinde confirmatum a S. Pio V, atque hactenus servatum. Nihilominus etiamnum multæ diœceses celebriori cultu venerantur S. Ægidium, non modo in Gallia, sed in aliis quoque regnis & provinciis, præsertim in Belgio nostro. Hinc factum est, ut lectiones, quæ in festivitate Sancti recitantur, pro varietate ecclesiarum variæ sint. Ad venerationem quoque Sancti nostri, singularemque fidelium de ipsius ope fiduciam, spectant ea, quæ Papebrochius noster disputavit tom. III Aprilis pag. 149 in S. Georgio. Refert ibidem per aliquot secula in variis Occidentis ecclesiis viguisse usum invocandi quindecim Sanctos, quos auxiliatores vocant. Istius religionis originem & causam ait esse ignotam: Nec alia (inquit) videtur assignari causa commodius per conjecturam posse, quam quod singuli eorum specialius soleant pro variis necessitatibus invocari & coli &c. Inter Sanctos autem illos quindecim reperitur etiam S. Ægidius, prout videri ibidem potest ex collecta Missæ de quindecim sanctissimis Auxiliatoribus. In aliis antiquis Missalibus invenitur Missa de quinque Sanctis privilegiatis, atque inter illos similiter numeratur S. Ægidius. Ex quibus liquet, quanta fuerit fidelium in hunc Sanctum pietas, quantaque de ejus intercessione fiducia.
[14] [ejus meritis Boleslaus Polonia rex natus creditur.] Porro tanta hæc fiducia confirmabitur ex beneficio impetrato a rege Poloniæ, quod subnectere juvabit ex Benedicto Gonono, qui illud refert in Vitis Patrum Occidentis lib. 3 pag. 155 in Ægidio his verbis: Sed non est omittendum qualiter hujus Sancti precibus & meritis Boleslaus Poloniæ rex fuit impetratus & natus. Scribit vero totam historiam Joannes Herburtus in hunc modum: Juditha Wladislai regis pii Polonorum uxor, cum liberos habere non posset, & assiduis precibus, jejuniis, & eleemosynis de prole Deum assidue fatigaret: a Lamperto Cracoviensi episcopo admonita, oratores in Narbonensem provinciam, ad monasterium divi Ægidii, ubi corpus ejus conditum erat, cum amplissimis & templo & monachis muneribus mittit. Exponunt quid veniant, quidve postulent. Indicitur monachis tridui jejunium, oratur Deus, ut intuitu grati servi sui Ægidii masculam prolem piis principibus concedat. Triduo itaque illo revelatur per visum cuidam seni & pio monacho, quod tanto studio petitum esset. Dimissis autem ac reversis oratoribus, natus est tandem ex Juditha Boleslaus. Qui Boleslaus cum adolevisset, paucis sacerdotibus & aliis piis hominibus comitatus, ad Ægidii tutelaris sui divi sepulchrum peregrinationem privato habitu suscepit, atque id iter magna ex parte nudis pedibus confecit; nullum templum, nullum monasterium, nullum egentium domicilium, neminem denique sacerdotem ac mendicum præteriens, quin liberalitatis, & munificentiæ quippiam in eum depromeret. Quindecim dies apud divi sepulchrum jejuniis & supplicationibus vacans, commoratus est. Hæc Joannes Herburtus. Boleslaus, de quo hic agitur, fuit illius nominis Poloniæ rex III, creatus sub initium seculi XII.
[Annotata]
* vulgo Saint Giles
* Troyes
* Munster
§ II. Sacri corporis translationes & reliquiæ.
[Corpus Sancti, quod initio sepultum in ecclesia S. Petri, translatum] Corpus S. Ægidii diu mansit in ecclesia S. Petro sacra, quam ab ipso Sancto constructam probabimus. Illud elevatum fuisse seculo X scribit Saxius in Pontificio Arelatensi, citans Breviarium S. Ægidii, quod nobis ad manum non est. Audi scriptores Galliæ Christianæ tom. 6 col. 483 in abbatibus S. Ægidii: Autulphus vel Antulphus præerat (anno) CMXXV… Quo sedente e terra levatæ sunt sacræ S. Egidii exuviæ, uti legitur in Pontificio Arelatensi, auctore Saxio. Qua occasione facta sit hæc elevatio, non invenio. At suspicio esse potest vel tunc vel alio tempore corpus sacrum fuisse translatum ad ecclesiam majorem, quæ S. Ægidio haud dubie dicata fuit. Certe præter ecclesiam minorem S. Petri alia ibidem fuit ecclesia etiam antiqua, quæ simul cum priore dejecta fuit anno 1116, ut magnificentior exstrueretur. Colliguntur hæc ex libro Miraculorum, quem Petrus Guilielmus ejus temporis & loci monachus Hugoni abbati suo inscripsit his verbis: Reverentissimo patri domno Hugoni abbati monasterii S. Egidii, quod in valle Flaviana situm est, frater Petrus cognomento Guilielmus, ejusdem loci bibliothecarius, debitum in omnibus ut filius famulatum. Inscriptionem hanc profert Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 623.
[16] Ex libro autem mox recitat sequentia ad propositum nostrum: [verosimiliter ad ecclesiam, quæ ipsi S. Ægidio dicata fuit:] Dum … anno Incarnationis Dominicæ MCXVI fundamenta basilicæ novæ poneremus, quia ecclesia alia minus continens erat, & multitudinem adventantium capere non poterat, subversioni ecclesiarum operam dedimus. Cum autem ecclesiam majorem, quæ cum tribus cryptis, maximis & quadratis lapidibus antiquitus exædificata fuerat, destrueremus, nec non & ecclesiam sancti Petri, quæ octoginta fratres in choro capere poterat, simul cum porticu lapidea, quæ ei adhærebat, a parte Septemtrionis & a capite superioris ecclesiæ usque ad extremitatem ecclesiæ sancti Petri in longum protendebatur, in qua fratres ad processionem diebus solemnibus egredi soliti erant, & antiquitus Via sacra vocabatur, nec non & ecclesiam sanctæ Mariæ destrueremus; mira virtus omnipotentis Dei patefiebat. Inter tot quippe moles ruinarum & ædificiorum corruentium, beato Egidio interveniente & plebem fidelem defendente, numquam aliquis ingredientium & egredientium ecclesias ipsas lapidis unius ictu attaminatus est. Tempus hic assignatum conditæ hujus basilicæ confirmat inscriptio sequens sculpta in claustro juxta parietem ecclesiæ, quæ habetur tom. 6 Galliæ Christianæ col. 485 expressa his verbis: Anno Domini MCXVI hoc templum S. Ægidii ædificari cœpit mense Aprili, feria 2 in Octava Paschæ. Ibidem de magnificentia ejusdem ecclesiæ, ipsiusque destructione subnectuntur sequentia: Hanc autem basilicam inferior ecclesia & rudera superioris tam eleganti opere exstructam fuisse testantur, ut cum Julio Papa II, vix in toto Galliæ regno similem inveniri potuisse, quivis audacter possit asseverare. Verum debacchante hæresi Calviniana annis MDLXII & MDCXXII, devastata & maxima ex parte diruta, hactenus sub ruinis sepulta jacet. In hac autem basilica depositum verosimiliter Sancti corpus, in eaque servatum, donec Tolosam translatum sit, ut mox dicemus.
[17] [scriptus liber Miraculorum, ex quo pauca narrantur.] At prius occasione laudati libri Miraculorum, qui a nobis non est visus, huic loco inseremus ea miracula, quæ Mabillonius ex illo libro descripsit loco Annalium proxime assignato: In illis miraculis, inquit Mabillonius, quæ partim a se visa, partim ab aliis accepta commemorat, mentionem facit de duobus viris ab interitu servatis, dum nova sancti Ægidii ecclesia ædificaretur… In alio capitulo refertur sanatio cujusdam Britonis, cui manus arida facta erat, propterea quod die festo sancti Ægidii terram arasset. Id accidisse dicitur in Britannia citeriori, quæ & Britannia Minor dicitur, ubi in episcopatu civitatis Namnetis, vicus quidam Bonobria * vocatur, & est ibi ecclesia in honore beati Martini, in qua fratres monasterii sancti Florentii Salmurensis omnipotenti Deo deserviunt, in qua etiam & habetur altare in honore beati Egidii constructum… Denique, ut cetera omittam, in illis sancti Ægidii miraculum unum refertur de quodam Teutonico, ex Ciza civitate oriundo, qui ter suspensus, invocato sancto Ægidio, nihil mali passus est. Testis vir honestus, & per cuncta laudabilis, Guirardus nomine, abbas monasterii sanctæ Mariæ, quod situm est in insula, quæ Hedoa dicitur. Hæc in specimen ex illo libro miraculorum retulisse sufficiat. Vellem plura dedisset, aut liber pervenisset ad manus nostras. Verum ad corporis translationem regrediamur.
[18] [Corpus translatum Tolosam: quod alii tempore Albigensium,] Omnes scriptores consentiunt corpus S. Ægidii translatum esse Tolosam, ibique servari in ecclesia S. Saturnini. At nullibi explicatum invenio, quo circiter anno, aut quorum opera, sacrum corpus eo fuerit deportatum. Saussayus quidem, cujus verba dedi num. 3, asserit translationem contigisse tempore hæresis Albigensium; sed vaga est illa temporis ratio & nullum illius adducitur fundamentum. Varii tamen scriptores idem deinde asseruerunt, eaque opinio, licet rationibus destituatur, inserta est nupero Martyrologio Parisiensi ad 1 Septembris, ubi Sancto nostro elogium texitur hujusmodi: Apud Vallem Flavianam pagi Nemausensis in Occitania, beati Ægidii abbatis, cujus tumulus nomen dedit basilicæ super illum ædificatæ, & postmodum constructo circum oppido, unde corpus ejus propter Albigensium motus Tolosam translatum, in ecclesia sancti Saturnini depositum est. Si vera est hæc sententia, translatio fieri debuit seculo XII, vel ante medium seculi XIII; nam illo tempore viguerunt Albigensium motus.
[19] [alii serius factum volunt.] Verum scriptores hodierni Galliæ Christianæ tom. 6 col. 502 contendunt translationem illam multo serius factam, dum hæc scribunt: Antonius I Folquerii præfuit (abbatiæ S. Ægidii) ex chartis domesticis a die XVIII Februarii an. MCDXXI usque ad annum MCDXLIV. Convenit an. MCDXXIII die 1 Augusti cum suo capitulo de capite S. Egidii in theca ex argento inaurato recondendo, cui operi de piis legatis incertis quadraginta libras Turonenses Nicolaus episcopus Nemausensis litteris datis die XXIV Julii concessit; aliisque litteris datis iisdem die & anno omnibus Christi fidelibus, qui pro dicta reparatione manus adjutrices porrigerent, quadraginta dierum indulgentiam elargitus, asserit corpus S. Egidii in eodem cœnobio requiescere: quod quidem variis in bullis Clemens Papa IV testatum reliquit: proindeque sacrum beati Egidii corpus non Albigensium tempore, sed potius XVI sæculo Tolosam translatum est. Hactenus scriptores illi, quibus securius assentiri possem, si verba ipsa litterarum, quas allegant, protulissent. Sane quod dicitur de translatione facta seculo XVI non usquequaque mihi arridet, cum Nicolaus Bertrandi, qui scripsit non diu post initium istius seculi de Gestis Tolosanorum fol. 5 verso inter alia Sanctorum corpora, quæ liberaliter Tolosanis attribuit, etiam recenseat corpus beati Egidii abbatis. Rem igitur relinquere cogor incertam.
[20] Caput a reliquo corpore separatum fuisse liquet ex mox dictis de capite recludendo in theca argentea inaurata. [Caput olim seorsum servatum: reliquiæ aliæ] Illud igitur anno 1423 erat in monasterio S. Ægidii. In Ms. Kalendario apud Chiffletium invento inscripta legitur S. Ægidii inventio capitis, ut notatum est in prætermissis ad 2 Junii. At nec de illa inventione, nec de capite ipso ibi quidquam præterea reperio. Vereor ne forsan non evaserit sacrilegas manus Calvinistarum, a quibus anno 1562 occupatum oppidum S. Ægidii, sacræ reliquiæ dissipatæ, templaque destructa, ut testantur laudati scriptores Galliæ Christianæ col. 506. Aliæ S. Ægidii reliquiæ variis locis asseruntur. De pollice Bambergam portato aliisque reliquiis ad monasterium Andaginense jam meminimus num. 7 & 12. Inter reliquias plurimas, quæ anno 1587 Ulyssiponem allatæ sunt atque insigni cum apparatu in ecclesia domus professæ Societatis Jesu locatæ, numerantur etiam reliquiæ S. Ægidii abbatis, quæ partim in feretro septimo partim in duodecimo erant circumlatæ, ut videre est tom. 2 Januarii pag. 12.
[21] Inter reliquias triginta sex Sanctorum, quas possidet abbatia S. Salvatoris, [variis locis] Ordinis Cisterciensis, hic Antverpiæ, reperiuntur etiam reliquiæ S. Ægidii abbatis. Fuerant hæ cum reliquiis S. Hyacinthi, S. Elisabethæ Hungaricæ, S. Paulini Nolani, & S. Catharinæ virginis & martyris conservatæ in ecclesia metropolitana Strigoniensi in Hungaria: anno 1480 a Casimiro Poloniæ rege donatæ Alphonso V Lusitaniæ regi, anno 1487 a tribus Cardinalibus examinatæ & approbatæ, atque ex Lusitania allatæ per Antonium regni Lusitanici possessorem, donec pelleretur a Philippo II Hispaniæ rege: Antonius enim e regno Lusitaniæ in Galliam profugus secum sumpsit capsam multis Sanctorum reliquiis refertam, quam anno 1594 dedit filio suo Emmanueli; hic vero anno 1633 Christophoro Butkens abbati S. Salvatoris Antverpiæ. Hæc omnia fuse ostenduntur a Francisco Dieriox laudatæ S. Salvatoris ecclesiæ abbate, in Opusculo, cui titulus, Fides & traditio sacrarum reliquiarum &c.; atque etiam apud nos tom. 1 Aprilis in Maria Ægyptiaca pag. 72 & 73 & ulterius pag. 898.
[22] Rayssius in Hierogazophylacio Belgico varias commemorat Sancti nostri reliquias. [Belgii,] Pag. 160 enumerans reliquias collegii Audomaropolitani Anglorum Societatis Jesu, quæ anno 1611 a Jacobo Blasæo antistite approbatæ sunt, os sancti Ægidii abbatis Arelatensis inter illas recenset. Abbatiæ Lætiensi in Hannonia pag. 281 adscribit dentem sancti Ægidii abbatis Arelatensis. Pag. 378 abbatiæ Tornacensi S. Nicolai de Pratis Canonicorum Regularium assignat brachii notabilem partem ejusdem Sancti. Pag. 330 testatur in ecclesia collegiata Walcuriensi * B. Mariæ esse in veneratione magna crucem quamdam inauratam, gemmis ac preciosis lapidibus exornatam, quod in ea .. preciosæ Sanctorum reliquiæ recondantur, interque eas numerat de S. Ægidio abbate Arelatensi. Rutilensi Carthusiæ ad ripam Mosæ pag. 454 attribuit os magnum sancti Ægidii Arelatensis abbatis. Ac demum pag. 470 inter reliquias abbatiæ sancti Sepulcri Cameraci recenset sancti Ægidii abbatis Arelatensis assulum sacrum brachii. Hic obiter observari potest Sanctum nostrum proprie non fuisse abbatem Arelatensem; at sic vocari ab hoc scriptore, quod dicatur Arelate aliquo tempore vixisse cum S. Cæsario.
[23] [Germaniæ & Italiæ.] Gelenius in Opere de Coloniæ Agrippinensis magnitudine sacra & civili variis ejusdem urbis ecclesiis reliquias S. Ægidii adscribit: nimirum pag. 264 ecclesiæ collegiatæ S. Gereonis, pag. 289 collegiatæ S. Cuniberti, pag. 372 ecclesiæ S. Pantaleonis, & pag. 412 ecclesiæ parochiali S. Lupi; at non exponit, quidnam reliquiarum illis locis habeatur. Verum pag. 311 enumerans sacrum thesaurum ecclesiæ collegiatæ B. Mariæ Virginis ad Gradum, in eo recenset caput S. Ægidii abbatis, illustris ex Græcia peregrini pro Christo, ut ejus civis & domesticus fieri mereretur. An caput idem sit, quod anno 1423 adhuc in ecclesia S. Ægidii servatum fuisse diximus num. 20, non inquiro. Forsan pars capitis jam ante fuerat Coloniæ, & pars altera in monasterio remanserat: nam pars capitis pro capite non raro sumitur. Laudatus scriptor pag. 361 in ecclesia collegiata S. Cæciliæ brachium S. Ægidii abbatis venerationi esse affirmat. Pragæ in ecclesia metropolitana S. Viti servantur S. Ægidii abbatis pars de brachio ex Galliis allata anno MCCCLVI, & alia duo frustula, teste Phosphoro Pragensi pag. 517. Bononiæ etiam habentur S. Ægidii reliquiæ, quas in ecclesia S. Stephani & in ecclesia S. Ignatii Societatis Jesu venerationi esse, scribit Masinus in Bononia perlustrata pag. 439. Demum Piazza in Hemerologio ad 1 Septembris reliquias S. Ægidii adscribit ecclesiæ S. Agathæ Romæ. Nec dubito quin sacra ejusdem Sancti pignora aliis etiam locis ostendantur.
[Annotata]
* Boneuvre
* Walcourt
§ III. Acta S. Ægidii antiqua utcumque, sed fabulis conspersa: ortæ hinc controversiæ de tempore, quo vixit Sanctus, aliisque cum illo tempore connexis.
[Acta S. Ægidii modo tam intricato scripta sunt,] Acta S. Ægidii, etiamsi reperiantur in codicibus plurimis, iisque admodum antiquis, sic conscripta sunt, ut fidem indubitatam obtinere nequeant ab iis, qui scripta antiqua solent discutere, dubiaque a certis ac vera a falsis, quantum fieri potest, secernere laborant. Hinc recentiores scriptores Acta illa vehementer accusant, ut anachronismis fœdata. Audi pro omnibus Mabillonium, qui in Actis Sanctorum Ordinis Benedictini in Catalogo prætermissorum ante tom. 1 ad vocem Ægidius hæc scripsit: Tres Vitæ S. Ægidii scriptores nacti sumus, duos oratione soluta, tertium stricta, nullum non mendosum, & anachronismis non involutum. Illis in Actis dicitur Ægidius regia stirpe editus, e Græcia in Galliæ Provinciam accessisse ad Cæsarium Arelatensem episcopum bonæ memoriæ, ac, transmisso Rhodano, Veredemio eremitæ se adjunxisse, penetrasse deinde in secretiorem locum, ubi cum cervæ lacte pasceretur, fertur a Flavii Gothorum regis venatoribus fuisse deprehensus, auctorque Flavio extitisse condendi cœnobii, quod postea S. Ægidii dictum, ad sæculares conversum est. Legitur etiam Caroli Franciæ regis jussu Aureliam accitus. Cæsarii episcopi Arelatensis ætas non convenit cum Caroli Martelli principatu, qui Carolus hoc nomine primus Francorum sceptrum tenuit. Deinde ab Amalarico Visigothorum rege sævissimo, ejusque successoribus Arianis aliena res est monasterii constructio. Si quis dicat alterum fuisse Cæsarium episcopum Arelatensem Carolo Martello coævum, ne sic tamen difficultas explanabitur; cum post Amalaricum omnes Visigothorum reges in Hispania habitaverint, uno excepto Liuva, qui regno Galliæ Narbonensis contentus, Narbone triennio regnavit, uti V. C. Hadrianus Valesius in Rer. Franc. lib. VII, pag. CCCLVII adnotavit.
[25] Idem Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 99 inquirit, [totque difficultates involvunt,] an Ægidius abbas, qui anno 514 cum Messiano notario Romam missus est a S. Cæsario, idem sit cum sancto Ægidio, de quo agimus; eaque occasione renovat & auget difficultates in Actis hisce occurrentes. Lubet verba ejus attexere, ut studiosus lector simul intelligat, quam variæ ex hisce difficultatibus oriantur controversiæ, quas excutere conabimur eo diligentius, quod illarum aliquas a variis scriptoribus inveniamus decisas sine sufficienti examine aut idoneo fundamento: An vero, inquit, cum Ægidio Romam misso a Cæsario idem sit Ægidius abbas ille Græcus & sanctus, qui monasterium in Septimania prope Nemausum in valle Flaviana construxit, ab ejus nomine postea nuncupatum, res non adeo perspicua est. Hic quidem in omnibus ejus Actis, tam editis, quam ineditis, dicitur ex Græcia, unde oriundus ex regia stirpe erat, tributis in pauperes facultatibus, in Galliam accessisse ad Cæsarium Arelatensem episcopum: sed cum deinde Aurelianos a Carolo Francorum rege accitus fertur, hoc primum si admiseris, alterum respuendum est, cum Cæsarius, qui unus Arelatensi ecclesiæ præfuit, ducentis annis præcedat Carolum Martellum, primum eo nomine principem Francorum. Idem itaque fuerit Ægidius Græcus abbas, quem Cæsarius cum Messiano direxit ad Symmachum Papam. Is, si qua vulgatis ejus Actis fides, transmisso Rhodano se adjunxit Veredemio eremitæ. Dein secretiorem in locum penetravit, ubi cum cervæ lacte pasceretur, a Flavii Gotthorum regis venatoribus, cerva ad eum refugiente, deprehensus fuit, idemque postea Flavio auctor fuit condendi cœnobii, quod ipse rexit.
[26] Dicebantur quidem Flavii omnes Gotthorum reges: [ut nihil de iis statui possit certi:] sed cum omnes Arianæ sectæ addicti fuerint, quis putet Amalaricum, qui tempore Cæsarii septimaniam obtinuit, aut quemvis alium de condendo monasterio cogitasse? Ad hæc monasterium istud multo post tempore conditum dici debet, quam Ægidius, transmisso Rhodano, discessit a Cæsario; nec Ægidius ante conditum monasterium abbas fuit. Et tamen libellus seu epistola Symmacho Pontifici Cæsarii nomine oblata est ab Ægidio jam abbate, & Messianio notario. Ex his colligitur, quam intricata sint & nullius pæne momenti hæc Acta, his mendis quidem expurgata a Fulberto episcopo Carnutensi in Officio sacro, quod de sancto Ægidio composuit, sed nullo pæne relato historico facto, nisi quod eum Græcum fuisse, & in Galliam accessisse dicat. Utcumque sit, antiquum est sancti Ægidii monasterium in valle Flaviana, quod inter Septimaniæ monasteria, quæ regi solas orationes debebant, primum nominatur in Constituto Ludovici augusti, cognomento Pii, de monasteriis regni Francorum. Sic ille dubitanter in utramque partem disserit; atque unum illud pro certo enuntiat, Acta S. Ægidii nullius pene esse momenti, adeoque idonea non esse ad factum aliquod historicum stabiliendum. Huic censuræ libenter subscribo cum eruditis omnibus, quos vidi hac de re scripsisse post Mabillonium. Verum non soli anachronismi in Actis illis mihi displicent, illi enim conciliari possent, si Acta conscripta essent tanta gravitate, ut tuto ex illarum auctoritate statuere liceret alterum Cæsarium Arelatensem episcopum: sed facta quoque non pauca in iis relata sunt modo parum verisimili, & ordine, ut videtur, perturbato.
[27] [Acta tamen utcumque sunt antiqua, nec scripta videntur post seculum 9 aut 10.] Porro quo tempore scriptor illorum Actorum floruerit, exacte determinari non potest: nullibi enim se coævum Sancto innuit, nec etiam probari potest, ab ejus ætate multum distare. Verumtamen ex nostris codicibus, in quibus Vita illa legitur, colligi potest non esse scriptam post seculum IX aut certe X, cum duo ex illis admodum antiqui sint. Habemus istius Vitæ exemplaria octo, quinque in codicibus propriis, tria vero apographa aliunde submissa, videlicet unum a Sirmondo nostro, alterum a Chiffletio, tertium ex codice Cameracensi vetustissimo, prout adscriptum est in margine. Ex hisce exemplaribus, quæ satis inter se consonant, Acta Sancti inferius edam, notatis Mss. discrepantiis, ubi erit operæ pretium. Nunc breviter enumerabimus controversias, quæ ex Actis ortum habuerunt, ut eas illustremus, quantum possumus, non ex Actis ipsis, quæ eum in finem non satis auctoritatis habent; verum inquirendo, quænam ex gestis in Vita assertis aliunde firmari possint, & certa aut saltem probabilia reddi.
[28] [Lis de ætate S. Ægidii, quem passim neoterici S. Cæsario Arelatensi] Præcipua controversia est de tempore, quo vixit S. Ægidius. Plerique scriptores medii ævi tradunt Sanctum vixisse in Gallia seculo VIII sub principatu Caroli Martelli, qui Francorum regnum non quidem regio nomine, regia tamen auctoritate administravit ab anno 715 usque ad annum 741, quo defunctus est. Alii quidam ætatem sancti Abbatis retulerunt ad tempora Caroli Magni imperatoris: at illa opinio est improbabilis, ut patebit. Demum scriptores plurimi, iique doctrina præstantes, qui posterioribus hisce seculis floruerunt, omnes præcedentium seculorum scriptores, qui meminerunt de Ægidio, erroris arguunt, contenduntque S. Ægidium contemporaneum esse S. Cæsario Arelatensi episcopo, viro sane celeberrimo, qui episcopatum Arelatensem consecutus anno 502, eumdem cum vita deposuit anno 542, uti ostendimus in Cæsario tom. VI Augusti pag. 61. Baronius in annotatis ad Martyrologium Romanum 1 Septembris sic mentem suam de ætate S. Ægidii exponit: Claruisse testatur Sigebertus in Chron. anno DCCXV; sed errat: nam (ut ex ejus Vita apparet) constat vixisse temporibus Cæsarii episcopi Arelatensis, qui claruit temporibus Clodovei regis Franc., & Theodorici regis Italiæ. Cointius in Annalibus Francorum ad annum 531 eamdem opinionem amplectitur, multique alii, quorum catalogum texere non lubet: sed aliqui eorum postea nominabuntur in aliis controversiis, quæ ex primaria hac duxerunt originem.
[29] Miror hanc de ætate S. Ægidii opinionem tam multis placuisse eruditis, [coævum faciunt, at sine idoneo fundamento:] cum pro ea non alia afferatur aut afferri possit ratio, quam quod in Actis S. Ægidii dicatur venisse ad Cæsarium & biennio apud eum mansisse. Quippe eadem Acta affirmant; Ægidium venisse ad Carolum Francorum regem, qui cum Cæsario illo nequaquam componi potest. Itaque in alterutro erravit Actorum scriptor, nec ullus ostendit hactenus, cur potius censeri debeat errasse in Carolo quam in Cæsario. Istud tamen probari oportebat, ut Cæsario contemporaneus diceretur Ægidius. Similiter si quis fidem velit facere, Carolo convixisse Ægidium, ostendere debebit, cur dicta in Actis de Cæsario falsa potius judicari debeant quam dicta de Carolo rege. Præterea plerique scriptores, qui Ægidium contemporaneum volunt S. Cæsario, Acta illa merito accusant ut auctoritate carentia. Si autem Acta carent auctoritate ad probandum idonea, illa etiam, quæ in Actis dicuntur de S. Cæsario, firmiora esse non possunt, nisi aliunde firmarentur, quod factum non video. Patet igitur abunde, quam ruinoso nitatur fundamento tota illa recentiorum de ætate S. Ægidii opinio.
[30] Verumtamen ex hac opinione deducta sunt alia consectaria, [hinc aliqui negant monasterium S. Ægidii ab ipso Sancto structum:] quæ juvabit explicare & deinde refutare, priusquam ætatem Sancti stabilire conemur. Vidit Mabillonius monasterium S. Ægidii tam antiquum non esse, ut S. Cæsarii tempore conditum dici possit, idque indicavit verbis citatis num. 26: Monasterium istud multo post tempore conditum dici debet, insinuans se dubitare, an monasterium ab ipso Ægidio fuerit constructum. Dubitationem illam amplectuntur scriptores hodierni Galliæ Christianæ tom. 6 col. 480 & 481. Longius processit Bailletus ad 1 Septembris in Ægidio, quem quidem abbatem in Occitania statuit, sed sine monasterio, quod asserit ad sepulcrum ejus postea conditum. Idem obscure innuunt verba Martyrologii Parisiensis, data a nobis num. 18; cujus (Ægidii) tumulus nomen dedit basilicæ super illum ædificatæ, maxime quia de ædificato a Sancto monasterio nulla fit mentio. At contra eruditi Benedictini, qui nostris temporibus scribunt Historiam Occitaniæ, tom. 1 pag. 667 agnoscunt monasterium ab ipso Ægidio constructum, licet ætatem ejus ad tempora Cæsarii referant. Non deerunt, ut confido, rationes ad litem hanc dirimendam, monasteriique constructionem Sancto indubitanter adscribendam, ubi reliquas controversias exposuero.
[31] Ex ignorantia temporis, quo vixit Sanctus, æque ignotum est, [dubitatur quis sit Flavius Gothorum rex in Actis memoratus, eumque omittunt aliqui:] quis sit ille Flavius Gothorum rex, a quo locum condendo monasterio Ægidius accepisse dicitur. Imo non pauci Flavium illum omnino prætermiserunt, & omnia, quæ de Flavio narrantur in Actis, Carolo Martello Francorum principi attribuerunt. Audi Officium, quod de S. Ægidio recitamus in diœcesi Antverpiensi, lectione 6: Cum.. Carolus Martellus regni Gallici moderator, post Saracenorum a se edita excidia, venationi insisteret in silva Nemausensi, venatoribus ejus cervam illam, quæ Ægidium pascebat, multa canum vi insequentibus, ea ad Virum Dei profugit, immotis canibus frequentique latratu indicantibus horrorem. Quam ob rem Carolus ferro viam inter spineta aperiens, sanctum Senem in spelunca offendit multo sanguine rubentem ex vulnere, quod incauti jaculatoris sagitta, dum cervam appetit, ei intulerat. A quo venia & benedictione petita, princeps summis precibus effecit, ut in loco speluncæ monasterium extrui pateretur. Eadem opinio traditur in multis aliis Officiis particularium ecclesiarum; eamdemque secutus est Saussayus in elogio, quod de S. Ægidio inseruit Martyrologio Gallicano. Itaque infra probare conabimur locum revera a Flavio Gothorum rege S. Ægidio datum.
[32] [variæ de Flavio illo opiniones:] Deinde vero inquiremus, quis inter Gothorum reges probabilius dici debeat Flavius ille monasterii fundator. Quippe Mabillonius Amalaricum suggerit, sed dubitanter. Cointius vero ad annum 531 num. 10, Ceterum, inquit, Amalaricum haud alium existimamus ab illo Gothorum rege, in cujus conspectum venit Ægidius. Bailletus in Ægidio assignat Amalaricum vel Theudonem, Visigothorum regem. Ab his dissentiunt laudati ante scriptores. Historiæ Occitaniæ, qui Theodoricum Italiæ regem substituunt. At nos inferius ostendemus, nullum ex his omnibus probabili ratione assignari, & recurrendum esse ad ea tempora, quibus reges Visigothorum erant Catholici.
[33] [aliqui Ægidium, quem S. Cæsarius Romam misit, cum S. Ægidio confundunt.] Tandem ex sententia, quæ jam quasi communis facta est de ætate S. Ægidii, concluserunt scriptores neoterici, S. Ægidium eumdem esse cum Ægidio abbate illo, quem anno 514 S. Cæsarius Romam misit, ut cum Messiano notario libellum offerret Symmacho Papæ. Non dubitabat ea de re Mabillonius, dum edebat Analecta vetera, prout videri potest tom. 3 Analectorum pag. 433. Verum postea, dum Annales Ordinis sui scribebat, difficultates istius sententiæ vidit & exposuit verbis num. 25 & 26 recitatis, quibus dubitationem suam abunde declaravit. Verumtamen scriptores hodierni Historiæ Occitaniæ tom. 1, pag. 666 etiamnum credunt Ægidium illum Cæsarii legatum alium non esse ab Ægidio, de quo disputamus, eamdemque opinionem alii plerique asserunt, certe ut probabiliorem. Quapropter, cum illis assentiri nequeam, illam etiam sententiam refutare conabor, priusquam ætatem S. Ægidii stabilire aggrediar. Ignoscet studiosus lector, si forte hic videar prolixior: auctoritas eruditorum, quorum opinionem deserere cogor, facit, ut paucis rem absolvere non expediat.
§ IV. Præmittuntur quædam de abbatia S. Ægidii; tum deciduntur controversiæ mox propositæ.
[Locus exponitur, in quo conditum S. Ægidii monasterium,] Locus, in quo conditum monasterium, quod S. Ægidio asseremus, notus est ab oppido non ignobili, quod circa monasterium paulatim excrevit, sanctique Ægidii nomen huc usque retinuit, dictum Latine Fanum S. Ægidii, Gallis Saint Gilles. Porro Fanum sancti Ægidii in extremo fere Occitaniæ angulo situm est, uno tantum milliari a Rhodano, ubi ille in varia ostia dividitur, ut paulo inferius in mare decurrat. Locus ante vocabatur Vallis Flaviana, quod nomen verosimiliter accepit a regibus Visigothis, quibus prænomen Flavius diu fuit commune. Hinc monasterium S. Ægidii nominabatur initio S. Petri in Valle Flaviana, deinde vero S. Ægidii similiter in Valle Flaviana. Testatur etiam Catellus in Historia Comitum Tolosanorum pag. 5 se vidisse antiqua abbatiæ Ægidianæ monumenta, in quibus silva dicti monasterii vocatur La selva Gotesca, id est, silva Gothica. Idem scriptor existimat, ibidem fuisse palatium Gothorum; idque ipsum cum multis aliis affirmant scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 257, qui existimant palatium istud a regibus Gothis exstructum, ut in vicina silva venationi commodius possent insistere. Posteriora hæc de palatio Gothorum nituntur auctoritate Godefridi Viterbiensis & Ottonis Frisingensis, quorum verba adducunt. Hæc de loco sufficiant. At nunc pauca juvabit attexere de varia monasterii fortuna, ut hinc etiam disputationi lux affulgeat.
[35] Monasterium situm est in diœcesi Nemausensi, & ab initio a jurisdictione episcopali fuit exemptum, [quod exemptum fuit a jurisdictione episcopi, sed non semper eodem modo.] prout clare videbimus. Verumtamen episcopi Nemausenses variis vicibus jurisdictionem acceperunt in abbatiam, nimiamque subinde sibi vindicarunt, ita ut sæpius reprimi debuerint per summos Pontifices. Inter instrumenta post tomum 6 Galliæ Christianæ col. 165 legi potest diploma Ludovici Pii imperatoris, quo omne jus suum in cellam, quæ dicitur Vallis-Flaviana, quæ est in honore S. Petri principis Apostolorum constructa, concedit Christiano Nemausensi episcopo. Aliquid etiam concessum est Isnardo Christiani in episcopatum successori per ipsum Nicolaum summum Pontificem, ut colligitur ex iis, quæ recitantur tom. 2 sæpius laudatæ Historiæ Occitaniæ inter probationes col. 10. Enumerantur enim ibi aliquot episcopi Nemausenses interque eos, Isnardus, cui Nicolaus Papa concessit prædicta monasteria, id est, abbatiam sancti Ægidii & Tornacensem, quas mox scriptor nominaverat. Orta hinc controversia inter Gilbertum episcopum Nemausensem & Leonem S. Ægidii abbatem coram summo Pontifice Joanne VIII, qui anno 878 venerat in Galliam, & Arelate aliquo tempore subsistebat. Exhibita sunt Pontifici monumenta abbatiæ, delecti ad litem judicandam episcopi virique nobiles complures, ac demum causa abbati est adjudicata, ut latius videri potest in Gestis Joannis VIII, quæ edidit Baluzius tom. 7 Miscellaneorum pag. 349, quæque apud nos habentur in Collectione Ms. de Pontificibus, ex qua Papebrochius eadem dedit in Propylæo Maii part. 1 Conatus chronico-historici pag. 140. Non diu tamen huic judicio acquievit episcopus. Hac de causa Pontifex epistolam suam 191 scripsit Rostagno archiepiscopo Arelatensi, Sigibodo archiepiscopo Narbonensi & Roberto archiepiscopo Aquensi, quos jubet serio monere episcopum Nemausensem, ut se in officio contineat, eumque excommunicare, si id facere recuset. Epistola hæc impressa est apud Labbeum tom. 9 Conciliorum col. 124. Sic anno 1074 Gregorius VII reprehendit Froterium II Nemausensem episcopum, quod nimiam sibi auctoritatem arrogaret in abbatiam S. Ægidii. Epistolam exhibet Labbeus tom. 10 col. 55. Multæ aliæ ejusdem monasterii vicissitudines videri possunt in catalogo abbatum tom. 6 Galliæ Christianæ, a col. 482; illæ enim minus spectant ad propositum nostrum.
[36] Hisce expositis, subjungo rationes, quæ me dubitare non sinunt, quin prædictum monasterium ab ipso sancto Ægidio fuerit erectum. [Ex variis monumentis probatur, monasterium istud] In Gestis Joannis VIII jam assignatis hæc primo leguntur: Monasterium enim S. Petri, in quo quiescit corpus B. Ægidii in sinibus Gothiæ in valle Flaviana, quam vallem Flavius quondam rex B. Ægidio donavit, & S. Ægidius exinde donationem integriter Romanæ Ecclesiæ & domino Papæ Benedicto * fecerat, & ibi in veneratione principum Apostolorum Petri & Pauli monasterium ædificaverat &c. Deinde relato conatu Gilberti episcopi ad jurisdictionem in monasterium sibi vindicandam, subjungit: Sed dominus Joannes Papa, cum monumenta * chartarum ejusdem monasterii requireret, privilegium, quod Romæ * venerabilis Papa Benedictus S. Ægidio corporaliter tradiderat, ei oblatum est. Hæc tam clara sunt, ut nullam relinquant dubitationem, cum Sanctus non modo asseratur monasterium istud struxisse, sed etiam exemptionis privilegium corporaliter accepisse ab ipso Pontifice. Imo ne quidem id negabat Gilbertus episcopus, sed, ut sequitur, voluit se defendere per illa, quæ impetrarat a Nicolao Papa & quodam Francorum rege, quorum præcepta protulit. Verum episcopi aliique judices, sub excommunicationis anathemate jussi recte judicare, monasterium adjudicarunt Pontifici, contraque episcopum pronuntiarunt.
[37] [ab ipso Sancto ædificatum fuisse, & subjectum summo Pontifici:] Porro hæc Gesta Joannis VIII ab auctore verosimiliter coævo descripta sunt, judice etiam Papebrochio: nec est, cur dubitemus de fide istius monumenti. Ad prædictum autem judicium respicit Joannes VIII in epistola anno sequenti scripta ad archiepiscopos Arelatensem, Narbonensem & Aquensem, quam supra assignavimus, dum ait: Veracium relatione comperimus, Gilbertum Nemausensem venerabilem episcopum, quod quoddam monasterium nostrum, quod super eumdem episcopum acquisivimus (judicio anni præcedentis jam relato) ipse Gilbertus temere invaserit &c. Præterea monasterium prædictum non fuisse conditum post S. Ægidii tempora, rursum clare testatur Gregorius VII in epistola jam laudata ad Froterium II episcopum Nemausensem, cui hæc scribit: Audivimus … te contra justitiam monasterium sancti Ægidii, quod idem gloriosus Confessor juri beati Petri tradidit, usque adeo affecisse injuriis &c. Gregorio consentit Urbanus II in bulla anni 1096, qua confirmat cessionem Raymundi comitis Tolosani, qui abdicaverat quidquid juste sive injuste in villa S. Ægidii obtinebat. Quippe Pontifex ibi subdit hæc verba: Post hæc divinæ voluntatis dispositione actum est, ut apud B. Ægidii monasterium basilicæ novæ aram omnipotenti Deo nostris manibus dicaremus. Sanximus igitur & sancimus, & ad posterorum memoriam litteris consignamus, ne quis ulterius archiepiscopus aut episcopus adversus eamdem ecclesiam audeat excommunicationis aut interdictionis proferre sententiam, quatinus idem monasterium, ex ipsius B. Ægidii traditione sanctæ Romanæ Ecclesiæ juri proprio subditum, Romanæ semper libertatis gratia perfruatur. Bullam totam invenies tom. 2 Spicilegii recusi pag. 630. Idem affirmat Paschalis II in litteris partim recitatis num. 8, ubi hæc leguntur: Cui (apostolicæ Sedi) vestrum Flavianæ vallis cœnobium ab eodem sancto Ægidio in salarium datum agnoscitur. Hæc abunde structuram monasterii sui S. Ægidio asserunt. Itaque progredior ad secundam controversiam, qua disceptatur de rege, a quo locum accepit Sanctus.
[38] Acta testantur locum S. Ægidio donatum esse a Flavio Gothorum rege. [locum donavit Flavius Gothorum rex, non Carolus Martellus, qui forsan instauravit cœnobium:] Actis consentiunt Laudata modo Gesta Joannis VIII his verbis: Quam vallem Flavius quondam rex B. Ægidio donavit. Flavius nomen erat Gothorum regum, non regum Francorum. Rex igitur Gothorum vallem donavit Ægidio. Neque ea de re dubitare nunc videntur eruditi; neque ulla mihi dubitatio oriri potest, cum Gothi in illa Occitaniæ parte dominati fuerint eo tempore, quo ostendemus monasterium fuisse structum. Unum opponi posset ex Gallia Christiana tom. 6, col. 482, ubi primus post S. Ægidium abbas memoratur hunc in modum: Atticus sedisse octavo sæculo, inibi præfectus a Carolo Martello cœnobii fundatore, dicitur a Stephanotio nostro, laudante codicem Ms. S. Egidii, sed recentiorem. Respondeo a Carolo Martello instauratum fortasse fuisse monasterium, ideoque fundatorem vocari potuisse, etiamsi nec locum dederit condendo primam monasterio, nec sumptus tulerit. Hæc conjectura satis videtur probabilis, quia monasterium S. Ægidii verosimiliter eversum est a Saracenis circa annum 720, dum illi totam occuparunt Septimaniam, locaque sacra miserandum in modum dejecerunt, prout referunt hodierni scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 390 & sequentibus. Certe in Actis refertur, Sanctum prædixisse, monasterium suum brevi evertendum; nec video, cur id falsum credere debeamus. Audi antiquum Chronicon apud Andream du Chesne tom. 3 pag. 349 de Saracenorum, qui Wandali vocantur, grassationibus istius temporis in Gallia: Quo tempore, inquit, destructæ ecclesiæ, subversa monasteria, captæ urbes, desolatæ domus, diruta castra, strages hominum innumeræ factæ, & multus ubique humani generis sanguis effusus est.
[39] Verum, quidquid sit de instauratione monasterii per Carolum, [Flavius ille non fuit aliquis Visigothorum regum circa tempora S. Cæsarii,] dubium nullum videtur, quin prima fundatio debeatur Flavio cuidam Gothorum regi, ut cum Actis testantur Gesta Joannis VIII, quæ longe majorem hac in re fidem merentur, quam recentior ille codex Ms. Restat igitur ut inquiramus, cui Gothorum regi ea fundatio probabilius attribui possit. Primo repudiandi sunt omnes Visigothorum reges, qui vixerunt circa tempora S. Cæsarii, seu ante medium seculi VI, quos non alia de causa nominarunt aliqui, quam quod putarent S. Ægidium eo tempore vixisse. Prima ratio eos repudiandi est eorum hæresis; Arianæ enim sectæ fuerunt addictissimi. Quis ergo credat monasterium eorum liberalitate conditum Catholicis monachis? Quis, inquam, id existimare potest, nisi omnino constringatur auctoritate irrefragabili? At nulla hic adducitur auctoritas, quæ id asserat; nulla ratio, quæ id persuadeat. Altera ratio est prænomen Flavius, quod nulli ex dictis regibus convenit. Hac in re errarunt eruditi plurimi, quia non adverterunt, a quo tempore nomen Flavius regibus Visigothis commune sit factum. Porro nomen Flavii primo assumptum a Reccaredo, qui regnavit circa finem seculi VI, recte observarunt scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 643 post Adrianum Valesium. Audiamus posteriorem lib. 14 Rerum Francicarum pag. 351, ubi cum aliqua indignatione de Reccaredo hæc scribit: Hic est Reccaredus, qui Hispanica vanitate & jactantia elatus, credo, ne Authario Longobardorum regi cedere videretur, quem tunc sui, ut imperatorem Græci, Flavium appellabant, primus Gothorum (imo Visigothorum) regum Flavii prænomen usurpavit.
[40] [nec Theodoricus Ostrogothorum rex in Italia,] Hac ducti ratione scriptores Historiæ Occitaniæ Visigothorum regibus substituunt Theodoricum Ostrogothorum in Italia regem, quem & Flavii nomine usum probant pag. 643, & hunc ipsum fuisse Flavium dicunt pag. 666. Omnis autem eorum ratio eo nititur fundamento, quod credant S. Ægidium eumdem esse, quem anno 514 Romam misit S. Cæsarius. Primo affirmant Theodoricum tenuisse regnum Visigothorum ab anno 508 usque ad annum 526, videlicet nomine Amalarici; cujus erat tutor, non nomine proprio: Atqui, inquiunt, anno DXIV Sanctus ille jam erat abbas, id est, pater monachorum secundum modum loquendi seculi VI; monasterium igitur fundatum esse debebat illo ipso anno 514. Deinde ex his ulterius inferunt nec ab Amalarico nec a Theudone fundari potuisse, qui non regnarunt, nisi post annum 526. Verum hinc nullo modo concludi potest, monasterium S. Ægidii fundatum esse a Theodorico, nisi ante probetur, S. Ægidium revera eumdem esse cum illo Ægidio, qui anno 514 jam abbas erat. Nihil ergo probationis adsertur, nisi illud, quod maxime in quæstione versatur, quodque falsum esse mox probabimus. Nunc ostendam Theodoricum assignari non posse. Audi primo pauca ex verbis Mabillonii citatis num. 26: Ad hæc, inquit, monasterium istud multo post tempore conditum dici debet quam Ægidius discessit … a Cæsario. Illius quidem asserti rationes non allegat; sed vidit haud dubie vir eruditus monumenta omnia taniæ repugnare antiquitati, quam libenter alias monasterio dedisset, cum in eamdem propenderet opinionem, qua S. Ægidius cum Ægidio Cæsariano idem creditur. Deinde scriptores Galliæ Christianæ tom. 6 a col. 482 texunt catalogum abbatum S. Ægidii; at nullum invenerunt Carolo Martello, seu seculo VIII antiquiorem, excepto Sancto ipso, de cujus ætate disputatur. At vero id maxime mirandum foret de monasterio tam celebri, ut oppido dederit originem, si istud ducentis annis Carolo Martello esset vetustius. Hoc argumentum, quod roboratur scriptorum omnium seculi VI & VII silentio, tanti quibusdam visum est ponderis, ut maluerint structuram monasterii abjudicare S. Ægidio, quam credere illud a tempore S. Cæsarii esse constructum.
[41] [uti clare ostenditur:] Præterea monasterium S. Ægidii conditum est circa tempora Pontificis cujusdam Benedicti, cui & locum Sanctus ipse obtulit, & a quo privilegium exemptionis impetravit. Testantur id Gesta Joannis VIII jam laudata num. 36 his verbis: Quam vallem Flavius quondam rex B. Ægidio donavit, & S. Ægidius exinde donationem integriter Romanæ Ecclesiæ & domino Papæ Benedicto fecerat, & ibi in veneratione principum Apostolorum Petri & Pauli monasterium ædificaverat. Rursum inferius: Sed dominus Joannes Papa, cum monumenta chartarum ejusdem monasterii requireret, privilegium, quod Romæ venerabilis Papa Benedictus S. Ægidio corporaliter tradiderat, ei oblatum est. Hæc opinionem de Theodorico prorsus evertunt, cum Benedictus I pontificatum adeptus non sit ante annum 573, aut 574, ut vult Pagius. Nullo igitur modo credi potest, monasterium S. Ægidii conditum fuisse a Theodorico ante annum 514. Demum, etiamsi tam firma non haberemus argumenta structi serius monasterii, ne sic quidem res de Theodorico esset verisimilis. Quippe & ipse Arianus fuit & Ægidium numquam viderat, cum non fuerit in Gallia. Ad hæc, perpetua bella gessit cum Francis in Provincia atque Septimania, quam proprio nomine ne quidem possedit. Fatentur hæc omnia laudati scriptores Historiæ Occitaniæ, contra quos hic disserimus. Quis igitur credat regem Arianum tam liberalem fuisse in Eremitam Catholicum, quem numquam viderat, ut ex aliena possessione locum ei concederet condendo monasterio, idque in provincia, quæ continuis bellorum tumultibus perstrepebat?
[42] Ex hisce concludo Flavium illum quærendum non esse seculo VI, [Flavius ille videtur fuisse Visigothorum rex Wamba vel Ervigius;] cum reges Visigothi illud nomen sumpserint post tempora Benedicti Papæ I, adeoque Flavius ille vixerit circa tempora Benedicti II, quem alii anno 683 Pontificem creatum volunt, alii vero anno 684 aut etiam 685. Erat tunc nomen Flavii longo usu confirmatum, atque usitatum a multis regibus, qui Septimaniam possederant serie non interrupta, ita ut vallis Flaviana videatur ab illis nomen traxisse, idemque significare, quod vallis regia, seu vallis regum Gothorum. Porro tempore Benedicti II Gothorum regnum in Hispania, illaque Galliæ parte, de qua agitur, obtinebat Flavius Ervigius ab anno 680, quo Flavius Wamba regnum abdicaverat. Hinc dubitari potest uter ex his duobus fuerit monasterii fundator. Ex Gestis enim Joannis VIII solum constat, locum Benedicto oblatum ab ipso Ægidio; sed ex illis certo colligi nequit, quot annis ante illam oblationem monasterium fuerit ædificatum; imo ne quidem ex illis clare patet, ædificatione præcesserit loci oblationem, an hæc illam. Si vero Acta S. Ægidii consideremus, prius ædificatum est monasterium, & aliquot annis serius Romano Pontifici oblatum. Verum in Actis illis omnia sunt confusa, adeoque ex illis res determinari non potest.
[43] Occurrunt tamen rationes probabiles, ex quibus conjicere possumus, [at res de Wamba fit magis verosimilis.] Wambanum potius quam Ervigium Ægidio locum donasse. Primo constat, Wambanum in viros religiosos benignum fuisse & pietate præstantem, aliaque monasteria ab ipso fundata: quæ omnia minus nota sunt de Ervigio. Secundo, si Actis credimus, Flavius ipse invenit S. Ægidium, idque verisimile est ab eximia in ipsum liberalitate. Scimus autem Wambanum anno 673, ut plerique tradunt, Nemausi fuisse, ubi rebellantem regiumque nomen usurpantem subjecit Paulum. An etiam Ervigius, aliquando in Septimania fuerit, ignoratur. Præterea verosimile est, non impetratum ab Ægidio privilegium exemptionis, nisi postquam monasterium & rectis legibus & monachorum numero jam florebat. At privilegium istud obtinuit a Benedicto circa annum 684. Credibile igitur est, structuram monasterii in regnum Wambani incidisse, & decennio fere præcessisse iter Sancti Romam, præsertim cum eo tunc loco fuerit Wambanus, ubi Ægidium nosse potuit, locumque condendo monasterio donare. Probabilius igitur existimo Wambanum fuisse Flavium illum, remque contigisse anno 673 occasione modo dicta. Ceterum de bello Wambæ in Septimania agunt scriptores Historiæ Hispanicæ, & nuperrimi scriptores Historiæ Occitaniæ ad annum 673, & nos infra clarius assignabimus occasionem, qua tempore istius belli Ægidium invenire potuerit Wambanus.
[44] [S. Ægidius alius est ab Ægidio abbate, quem Romam misit S. Cæsarius.] Progredimur tandem ad controversiam postremo loco propositam de Ægidio illo abbate, quem S. Cæsarius anno 514 misit Romam. Ex dictis de condito S. Ægidii monasterio per ipsum Sanctum, & de Flavio Gothorum rege, qui locum donavit circa annos 673 vel 680, clarissime sequitur, illum abbatem S. Cæsarii legatum nihil habere commune cum S. Ægidio. Idem manifestum fiet ex ætate S. Ægidii mox stabilienda. Hoc igitur loco solum paucis ostendam, ne quidem per se credibile esse S. Ægidium a S. Cæsario Romam legatum. Primo S. Ægidius, ut passim creditur, Græcus erat natione & solitudinis amans, nec nisi biennio Arelate mansisse dicitur, ita ut nec sermonis Latini peritus esse potuerit, nec satis nosse jura ecclesiæ Arelatensis. Dum abbas factus erat, pertinebat ad diœcesim Nemausensem, non ad Arelatensem. Credibile ergo non est, S. Cæsarium ad legationem illam Romanam, qua defendere apud Pontificem satagebat jura ecclesiæ suæ, electurum fuisse sanctum nostrum Abbatem, tum ob imperitiam sermonis Romæ usitati, tum ob ignorantiam privilegiorum, quæ erant defendenda, tum etiam quia alienæ erat diœcesis. Atque eædem rationes junctæ cum amore solitudinis & cura novelli monasterii deterruissent Sanctum ab ejusmodi munere suscipiendo. Hisce positis fundamentis, præcipuam controversiam de ætate S. Ægidii elucidare conabimur.
[Annotata]
* vox Benedicto hic omittitur apud Baluzium.
* Baluz. munimenta
* idem, Romanus
§ V. Inquiritur, quo tempore floruerit Sanctus, & qualiscumque vitæ ejus chronologia texitur.
[Scriptores medii ævi ætatem S. Ægidii passim referunt ad Carolum Martellum;] Quamquam ea jam nunc adduximus argumenta, quæ abunde ostendant ætatem S. Ægidii referri non posse ad S. Cæsarium, celeberrimum seculo VI Arelatensem episcopum, adeoque minus necessarium videri potest ea de re ulterius disputare, tamen quia scriptores plurimi iique gravissimi in eam abierunt sententiam, aliis rursum argumentis in ætatem S. Ægidii hic inquiram, quo fiet, ut & priora his confirmentur, & hæc vicissim ex prioribus robur accipiant. Imprimis scriptores omnes medii ævi, qui meminerunt de S. Ægidio, Sanctum hunc retulerunt ad seculum VIII, quo eum innotuisse scribunt in Gallia; illique, qui inter laudatos scriptores accuratiores sunt & antiquiores, circa initium principatus Caroli Martelli, seu annum 715, Ægidium commemorant. Verba eorum accipe.
[46] [seu post initium seculi 8;] In Chronico S. Dionysii, quod scriptum antiquo Francorum idiomate, sicque nuper editum a Martino Bouquet tom. 3 Rerum Gallicarum scriptorum, inter incidentia tempore Pipini Herstalli, qui Carolum Martellum præcessit, hæc leguntur pag. 308: Hoc tempore sanctus Ægidius venit ex partibus Græciæ in terram Gothiæ, quæ nunc appellatur Provincia: ibi vixit, ac bonorum operum fructus edidit, ut in Vita ipsius habetur. Sigebertus Gemblacensis in Chronico ad annum 715 de eodem hæc scribit: S. Ægidius veniens e Græcia, sanctitate claret in Provincia. Breve Chronicon Elnonense apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col.d annum 714 sic habet: S. Ægidius veniens e Græcia, claret in Provincia. Idem tempus assignat Vincentius Bellovacensis in Speculo Historiali lib. 23, cap. 139, dum Anastasium imperatorem creatum dicit anno 715 (quod alii rectius anno 713 factum volunt) & adjungit: Hujus anno 1 sanctus Ægidius veniens e Græcia, sanctitate claruit in Provincia. Hisce fere consentit Joannes Iperius in Chronico S. Bertini apud laudatum mox Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 479. eumdem Sanctum referens ad initium principatus Caroli Martelli, atque eum memorans his verbis: Sanctus quoque Ægidius de Græcia venit in Provinciam.
[47] Auctor anonymus Chronici Turonensis apud eumdem Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 948 ad regnum Pipini transtulit Sanctum nostrum, [aliqui annis aliquot citius aut serius: anonymus quidam alterum Ægidium memorat sub Carolo Magno,] eumque uno anno post relatam Pipini coronationem sic breviter memorat: Sanctus Ægidius claret in Provincia. Contra S. Antoninus Historiarum part. 2, tit. 13, cap. 6 § 33 eumdem citius floruisse putat his verbis: Claruit autem (S. Ægidius) circa annos Domini DCC. Wernerus Rolewink in Fasciculo temporum apud Pistorium tom. 2, fol. 62 Ægidium collocat inter annum 704 & 714, atque ipsum laudat his verbis: Ægidius abbas sanctissimus clarus habetur, qui ex Græcia in Galliam venit. Anonymus in Compilatione chronologica apud eumdem Pistorium tom. 1, pag. 727 Sanctum refert ad pontificatum Gregorii II, qui illum adeptus est anno 714, aut 715, ut vult Pagius. Verba ejus accipe: Tunc temporis sub hoc Gregorio Papa (II) beatus Ægidius abbas claruit. Idem auctor alium Ægidium, seu verum seu fictitium, commemorat sub Carolo Magno, quem Caroli confessarium facit ac mortuum statuit anno 815, factum aliquod de eo referens, quod in Actis de Sancto nostro narratur. Audi ipsa ejus verba: Sanctus Ægidius abbas, confessor Caroli, migravit ad Christum. Huic sancto Ægidio Deus revelavit occultum quoddam peccatum, quod Carolus erubuit confiteri: quo sibi manifestato, mox Carolus confessus pœnituit digne de illo enormi excessu. Verosimiliter compilator ille duos ex uno finxit Ægidios, ambos abbates & sanctos, quod inveniret illum ab aliis commemorari sub Carolo Martello, ab aliis sub Carolo Magno.
[48] Auctor magni Chronici Belgici apud Pistorium tom. 3 pag. 43 Sanctum nostrum etiam referendum putavit ad Caroli Magni tempora. [sub quo Sanctum nostrum vixisse putarunt alii, quorum opinio refutatur:] Sunt & alii, qui idem scripserunt. Quapropter hunc errorem paucis refutabo. Nec Flavius Gothorum rex, qui locum donavit Ægidio; nec Benedictus Papa, cui monasterium obtulit Ægidius, componi possunt cum Carolo Magno. Quippe Gothi tempore Caroli Martelli Septimania expulsi sunt per Saracenos, nec illius dominium deinceps sunt adepti: nec ullus circa tempora Caroli Magni reperitur Benedictus Papa ante annum 855, quo electus est Benedictus III, id est, annis 41 post mortem Caroli Magni. Deinde Ludovicus Pius in diplomate anni 814, jam assignato num. 35, quo Christiano Nemausensi episcopo monasterium S. Petri in valle Flaviana concedit, declarat quod non modo Carolus, sed etiam prædecessores ejus reges illud monasterium ob amorem Dei tranquillitatemque fratrum semper sub plenissima tuitione & immunitatis defensione habuissent. Steterat igitur monasterium, seu cellula, ut ibi vocatur, sub antecessoribus Caroli Magni, Pipino nimirum & Carolo Martello. Demum in Constituto Ludovici Pii de monasteriis Galliæ, quod Labbeus edidit tom. 7 Conciliorum, Col.onasterium istud primum ponitur inter monasteria Septimaniæ, & vocatur monasterium sancti Ægidii in valle Flaviana. Ex quo colligitur monasterium jam tunc satis vetustum fuisse, quia initio S. Petri nomen gesserat, & jam aliud nomen a sancto suo Conditore acceperat, & inter varia primo loco nominabatur. Itaque certum est, S. Ægidium floruisse ante tempora Caroli Magni.
[49] [Prima ratio, qua probatur Sanctus vixisse cum Carolo Martello,] Verum ex hoc errore paucorum, qui nullius fere sunt nominis, non recte quispiam concluderet, exigui etiam momenti esse auctoritatem illorum, qui ætatem S. Ægidil retulerunt ad principatum Caroli Martelli. Etenim hi non modo plures sunt numero; verum & eorum aliqui melioris sunt notæ, ita ut conglobata eorum auctoritas nec contemnenda videatur, nec deserenda sine gravi ratione. Fateor quidem singulos frequenter ad annos aliquot aberrasse a vera chronologia. At nequaquam credibile est, omnes illos adeo fuisse deceptos, ut Abbatem celeberrimum ducentis annis juniorem finxerint, quam re vera fuerit; præsertim cum nemo illis sciatur contradixisse eo tempore, quo S. Ægidii monasterio idonea non defuisse videntur monumenta, ex quibus ætas Sancti ipsiusque abbatiæ ostendi potuisset, majorque probari, si revera illorum vetustas fuisset major. Horum igitur scriptorum auctoritas longe præferenda esset Actis S. Ægidii, etiamsi Acta faverent opinioni contrariæ. Verum Acta non magis favent adversariis, dum introducunt S. Cæsarium, quam nobis, dum nominant Carolum regem. Prima ergo ratio statuendi S. Ægidium circa principatum Caroli Martelli est scriptorum laudatorum auctoritas.
[50] [altera, qua ostenditur non vixisse cum S. Cæsario;] Altera ratio, quæ neotericorum opinionem mihi ab initio suspectam reddidit, est altissimum silentium scriptorum omnium seculi VI & VII tam de S. Ægidio quam de celeberrimo ejus monasterio. Constat enim sanctum Abbatem multis post obitum fulsisse miraculis. Constat ecclesiam ipsius tam frequentibus inclaruisse peregrinationibus, ut locus ante desertus tandem in oppidum excreverit. Verumtamen neque S. Gregorius Turonensis, qui vix ullum Sanctum suo tempore in Gallia miraculis celebrem reliquit indictum, neque ullus alius seculi VI aut VII scriptor de S. Ægidio vel verbum commemoravit. Deinde nullum ex conciliis, principum diplomatis, episcoporum aut Pontificum litteris, aliisve quibuslibet monumentis, adduci potest verbum, quo vel mentio fiat de monasterio S. Ægidii, vel probari possit illud extitisse ante seculum VII ad finem decurrens. Demum auctores Galliæ Christianæ, ut jam monuimus, omni sua diligentia nullum invenerunt abbatem istius monasterii seculo VIII antiquiorem, excepto sancto Ægidio. Unde hoc omnium scriptorum & monumentorum de S. Ægidio silentium, nisi quia commemorari non potuit, antequam vivebat?
[51] [aliæ rationes, quibus prædictæ firmantur.] Hisce rationibus si addamus ea, quæ ante probavimus, non video ullum superesse dubium, quin ætas S. Ægidii longe amovenda sit ab ætate S. Cæsarii, & retrahenda ad finem seculi VII & initium VIII. Primo ex Gestis Joannis VIII ostendimus, ab ipso S. Ægidio monasterium structum in valle Flaviana, idque ædificatum in loco per Flavium regem donato, ac demum Benedicto Papæ oblatum ab ipso Sancto, dedimusque aliorum Pontificum litteras, quibus illa monasterii oblatio, & exemptio a Pontifice obtenta per S. Ægidium solide confirmantur. Itaque satis certum videtur, monasterium structum, adeoque vixisse S. Ægidium, tempore cujusdam Flavii regnantis in Septimania & Benedicti Papæ. Ostendimus secundo nullum regnasse in Septimania Flavium tempore cujusdam Benedicti Pontificis, aut pluribus etiam annis ante Benedicti pontificatum, nisi circa & ante pontificatum Benedicti II, quo tempore ibidem regnarunt Flavius Wamba & Flavius Ervigius, ambo Catholici, ambo in ecclesiasticos & monachos satis benigni. Hinc ergo concludere liceat, monasterii constructionem verosimiliter accidisse inter annum 672, quo Wamba regnare cœpit, & pontificatum Benedicti II, quem obtinuit circa annum 684 Hac epocha vitæ S. Ægidii nulla videtur certior; atque hanc facile conciliabimus cum scriptoribus supra allegatis, qui cum principatu Caroli Martelli vitam Ægidii connectunt, aut cum initio seculi VIII. Accipe igitur qualemcumque vitæ Ægidianæ chronologiam ex fundamentis jam positis: exactam enim dare nequimus, cum nec de anno Sancti emortuali constet, nec de numero annorum totius vitæ, licet dubium non videatur, quin ad grandævam ætatem pervenerit.
[52] Conjiciamus Ægidium mundo datum in Græcia circa annum 640, [Chronologia qualiscumque] mare transmisisse, dum annos circiter viginti & quinque agebat, ac venisse in Provinciam circa annum 665 aut 666, Arelate aliisque locis degisse fere biennio, indeque cum Veredemio eremita vixisse in solitudine prope Gardonem flumen usque ad annum 670 vel 671. Adierit tum locum magis solitarium, ibique vixerit usque ad annum 673, quo inveniri a Wamba rege potuit mense Augusto, dum ille, capta Magalona, præmissaque parte agminis sui ad obsidendum Nemausum, cum reliqua exercitus parte inter Magalonam & Nemausum subsistebat, forsitan circa locum, in quo Sanctus inventus; vel etiam mense Septembri, postquam Nemausum interceperat. Quippe Wamba, ubi Magalonam ceperat, Nemausum pertem exercitus misit, & cum alia parte ipse deinde est secutus, ut docet Rodericus Toletanus in Historia expeditionis Wambæ, quam Andreas du Chesne edidit tom 1 Scriptorum Historiæ Francorum a pag. 821. Quin imo suspicio esse potest, ipsum esse Ægidium nostrum, cui tunc visionem quamdam oblatam refert Rodericus pag. 829 hisce verbis: Ubi divina protectio evidentis signi ostensione monstrata est. Visum est enim, ut fertur, cuidam externæ gentis homini angelorum excubiis protectus religiosi principis (Wambæ) exercitus esse, angelosque ipsos super castra ipsius exercitus volitatione protectionis suæ signa portendere. Hæc, inquam, visio optime intelligi potest de S. Ægidio, qui & externæ gentis erat, & eo tempore fuisse videtur prope locum, quem transibat Wambæ exercitus. Attamen ex hujusmodi conjectura nihil tuto asseri potest.
[53] Verum, quidquid sit de hac visione, probabile videtur, [vitæ S. Ægidii] inventum ea occasione Ægidium, cum Acta inventum doceant, Actisque ea in re nullus contradicat. Hinc monasterii structuram cœptam statuimus anno 673 vel 674. Monasterium vero legibus recte institutum, paulatimque numero monachorum impletum, Benedicto II oblatum credimus circa annum 684. Eodem tempore privilegium exemptionis pro monasterio suo impetravit; & donasse ei Pontifex dicitur duo ostia cypressina, ex quibus valvæ ecclesiæ sunt compositæ. Rexit deinde, auxitque haud dubie monasterium sanctus Abbas, ejusque destructionem prædixit, si Actis credimus. Destructum illud per Saracenos suspicamur circa annum 720, Sanctumque ad ea usque tempora vitam produxisse, ita ut verosimiliter decrepitæ ætatis fuerit, & tunc octoginta circiter annos numeraverit, si natus est circa annum 640, uti antea ex conjectura diximus, cui extensionem tamen additam volumus tantam, ut non renuamus decennium adjicere, si id cuipiam magis appareat verisimile.
[54] [texitur:] Porro circa idem tempus a Carolo Martello Aureliam vocatum putamus Sanctum nostrum. Certe Carolus post victum tertia vice Chilpericum, Neustriæ & Burgundiæ regem, venit Aureliam anno 719, ut videre est apud Pagium ad eumdem annum num. 10, atque apud alios scriptores. Eodem etiam anno 719 Zama Saracenorum in Hispania gubernator ingressus est Septimaniam cum ingenti exercitu, illamque partim illo, partim sequenti anno subjugavit; quemadmodum narrant scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1, pag. 390. Hinc verisimile est S. Ægidium cum monachis suis, vel anno 719 vel 720, metu Saracenorum fugisse in Galliam Francis subjectam, eaque occasione vocatum esse Aureliam a Carolo, ad quem fama sanctitatis ejus fuerat perlata. Fuga illa S. Ægidii verisimilis est non modo a crudelitate Saracenorum, sed etiam ab exemplo monachorum S. Baudelii, qui cum abbate suo S. Romulo istis temporibus Nemauso fugerunt in Burgundiam, uti mox laudati scriptores referunt pag. 393. Porro, si Actis fidem habemus, sanctus Abbas post congressum cum Carolo ad abbatiam suam est regressus. Istud revera contingere potuit anno 721 aut 722, quando Saraceni, ingenti prope Tolosam clade affecti ab Eudone Aquitaniæ duce, magnam Septimaniæ partem rursus amiserant. Quod si res ita se habeat, obiit verosimiliter S. Ægidius ante secundam Saracenorum irruptionem, qua anno 725 totam occuparunt Septimaniam. Quidquid sit, non est verisimile Sanctum multis annis vixisse post congressum cum Carolo, ideo mortem ejus ex conjectura signavi inter annum 720 & 725.
[55] [in qua aliquot capita satis apparent certa,] Nunc paucis lectorem monendum censeo, quænam ex disputatis certiora videantur, quæ vero minus certa. Primo dubitandum non putem, quin S. Ægidius vixerit diu post S. Cæsarium Arelatensem, seu seculum VI. Secundo satis me ostendisse existimo ex monumentis non suspectis, monasterium S. Ægidii ab ipso Sancto fundatum, idque factum ex liberalitate Flavii cujusdam Gothorum regis ante aut circa pontificatum Benedicti II, seu annum 684. Tertio vitam Sancti produximus usque ad principatum Caroli Martelli ob auctoritatem scriptorum, a quibus recedendum non est sine gravi ratione, quæ hic ad repudiandam illorum auctoritatem non occurrit. Quarto certis argumentis probavimus Sanctum vixisse, ejusque monasterium constructum ante tempora Caroli Magni.
[56] [alia ex conjecturis sunt addita:] Reliqua omnia, quæ ordini chronologico inserui, partim ut explicarem quædam in Actis asserta, ostenderemque ea non esse improbabilia; partim ut certiora elucidarentur per conjecturas probabiles, minus certa ipse existimo, & nequaquam pro certis haberi cupio. Talia sunt, accessus S. Ægidii ad Carolum Martellum, prædictio ejusdem de evertendo monasterio suo, ipsaque monasterii destructio & instauratio. Conjecturæ etiam tantum sunt, quas attulimus de Wambano monasterii fundatore potius quam Ervigio, & de anno 673 aut sequente. Quippe constructio monasterii aliis etiam annis contingere potuit ex occasione nobis ignota, & locus etiam donari potuit ab Ervigio, quin & ab alio rege ante Wambanum. Æque incertus est annus Sancti natalis & emortualis, positusque ex mera conjectura, cum Sanctus adhuc diu post annum 720 superesse potuerit, & nonagenarius vel centenarius mori. Hæc ut certa separentur ab incertis.
[57] Demum respondeo ad illud, quod solum objici posse video. [conciliantur scriptores ante allegati cum aliis monumentis.] Dicat aliquis, Sigebertum, auctores Chronicorum S. Dionysii & Elnonensis, aliosque laudatos a me scriptores, ita ætatem S. Ægidii referre ad tempora Caroli Martelli, aut seculum VIII inchoatum, ut videantur dicere, eum isto tempore ex Græcia venisse in Provinciam, ita ut scriptores isti adversentur dictis nostris de condito S. Ægidii monasterio circa pontificatum Benedicti II, seu ante annum 684. Fateor lubens eam illorum scriptorum videri sententiam, certe primo intuitu. Verum gravior obstat auctoritas, qua fit, ut eis assentiri non possemus, si ita omnino sentirent; & illorum dicta haud difficulter alio sensu exponi possunt. Etenim primum, quod asserunt, est, quod S. Ægidius venerit ex Græcia: alterum, quod circa annum 715 sanctitate claruerit in Pronvincia. Nequaquam, opinor, voluerunt referre, quo anno in Provinciam appulerit Sanctus, cum id verosimiliter ignoraverint. Sed tantum indicarunt annum seu tempus, quo eum vixisse in Provincia invenerunt & sanctitate claruisse. Videtur S. Ægidius scriptoribus istis maxime innotuisse per accessum ad Carolum Martellum, hujusve favorem in Sanctum ipsum aut ejus monasterium. Hæc autem esse potuit ratio, cur Ægidium ad ejus potissimum tempora retulerint.
§ VI. Examinantur aliqua de Sancto asserta partim in Vita, partim ab aliis scriptoribus.
[Cæsarium II Arelatensem episcopum non admittimus,] Ex illis, quæ disputavimus, dubitare quis poterit, utrum non fuerit secundus aliquis Cæsarius Arelatensis, apud quem S. Ægidius biennio manserit, sicut in Actis dicitur. Sic enim nullus in Vita S. Ægidii ostendi posset anachronismus. Fuit hæc non paucorum olim opinio, uti antea insinuavimus. Andreas Saussayus in Appendice Martyrologii sui pag. 1220 non modo secundum asserit Cæsarium, sed amplum quoque ei texit elogium, in quo ex monacho Lerinensi & discipulo S. Porcharii martyris Felici episcopo, qui sedit circa annum 679, in sedem Arelatensem successisse dicit, & de S. Ægidii adventu ad ipsum sic loquitur: Sanctum Ægidium ad se e Græcia venientem paterno affectu excepit, sollicite erudivit, monasticisque disciplinis egregie informatum, ad perfectissimæ vitæ fastigium evexit. Verum tam præcedentia, quam ea, quæ addit de scriptis homiliis, a S. Cæsario, qui vixit seculo VI, & discipulus fuit Porcharii I abbatis Lerinensis, translata sunt ad secundum Cæsarium; quæque de S. Ægidii exceptione dicuntur, ex hujus Actis sunt adjuncta. Quapropter, cum nulla uspiam in idoneis monumentis, nec in catalogis episcoporum Arelatensium, secundi Cæsarii fiat mentio; hunc prorsus fictitium existimamus.
[59] [licet assertus sit a multis, sed credimus ex errore factum, ut S. Cæsarius Actis insereretur.] Scio quidem Vincentium Bellovacensem, Petrum de Natalibus, Jacobum de Voragine, Joanem Trithemium, aliosque ejusdem notæ scriptores cum S. Ægidio, quem circa initium seculi VIII floruisse nobiscum dicunt, connexuisse S. Cæsarium Arelatensem episcopum. At illi haud dubie ex Actis S. Ægidii, aut ex aliis, qui Acta descripserant, in eum errorem deducti sunt, ita ut illorum auctoritas, quæ exigui in rebus antiquis momenti est, hic sufficere non possit ad secundum aliquem Cæsarium admittendum. Necesse igitur est repudiare illa omnia, quæ de gestis Ægidii cum Cæsario leguntur in Actis, cum contraria sint iis, quæ non tantum ex melioribus monumentis de Ægidio probavimus, sed in ipsis quoque Actis leguntur. Porro credibile est biographum, qui sine sufficienti scientia & nulla fere crisi hæc Acta collegisse atque omnia arripuisse videtur, quæ undique se offerebant, incidisse in Ægidium illum abbatem, qui revera cum S. Cæsario vixit, & quædam illius gesta Sancto nostro ex errore attribuisse. Norunt eruditi, quam facile contingat, ut homo scientiæ chronologicæ imperitus personas ejusdem nominis confundat, sicque omnia misceat.
[60] [An Veredemus in Actis memoratus distinctus sit ab alio ejusdem nominis:] Dubitari potest secundo, quis sit ille Veredemus aut Veredemius eremita, qui cum S. Ægidio vixisse dicitur in loco deserto prope Wardonem flumen. Nam aliqui duos faciunt Veredemos, alterum ex eremita episcopum Avenionensem, alterum eremitam in agro Ucetiensi. Alii volunt unum eumdemque esse, qui prius in agro Ucetiensi eremita vixerit, ac deinde ad cathedram Avenionensem fuerit promotus. Benedictus Gononus in Vitis Patrum Occidentis lib. 3 a pag. 160 dedit Vitam S. Veredemi Avenionensis episcopi, quam se accepisse ait partim ex antiquis monumentis ecclesiæ Avenionensis, partim etiam ex Raulino Cluniacensi viro doctissimo & erudito. In illa Vita S. Ægidium socium facit Veredemi postea episcopi, quem ait floruisse circa annum 700, videlicet in episcopatu. Idem scriptor in notis ad hanc Vitam observat, sanctum aliquem Veredemum eremitam coli in ecclesia Ucetiensi, eumque putat alium a S. Veredemo episcopo. Cointius in Annalibus Francorum ad annum 531 num. XI pro distinctione duorum Veredemorum vehementer pugnat, ac S. Ægidii in solitudine socium fuïsse existimat illum, quem colit ecclesia Ucetiensis. Ratio illius præcipua est, quod putaverit S. Ægidium vixisse cum S. Cæsario Arelatensi, ideoque duobus seculis vetustiorem esse S. Veredemo episcopo. At illa opinio jam refutata est, atque adeo præcipua ratio Cointii prorsus concidit.
[61] [rationes pro duobus Veredemis allatæ] In Opere nostro breviter actum est de Veredemo episcopo ad XVII Junii, quo colitur Avenione. Relinquitur ibi controversia indecisa, ita tamen ut videretur propendere Henschenius in relatam Cointii sententiam. Illa magis exposita est ad XXIII Augusti, quo Ucetiæ colitur Veredemus eremita, quem a Veredemo episcopo probabilius distinctum putavit Pinius noster, Cointii opinionem subtimide secutus. Verum, uti ne tunc quidem distinctio duorum satis videbatur certa, ita nunc multo magis mihi apparet incerta, quin & minus probabilis, postquam diligentiore investigatione ætatis S. Ægidii præcipua dictæ distinctionis ratio subversa est. Cum tamen pro illa distinctione alias etiam rationes attulerit laudatus Gononus, aliique ex ipso, illas paucis discutiam: Porro, inquit Gononus, in Breviario ecclesiæ Uzetensis agitur de quodam Veredemio eremita omnino ab isto (episcopo Avenionensi) diverso. Patet ex hoc, quod vitam solitariam apud Uzetensem pagum duxerit, quod officium fit de eo de communi Confessoris non pontificis, quod festum S. Veredemi episcopi Avenion. in dicta ecclesia XVII Junii agatur, istius vero XXI mensis Augusti, quod ecclesia Uzetensis corpus istius sancti Veredemii habere dicatur … Pofecto hæ rationes duos omnino esse convincunt. Ita ille ratiocinatur, nec alias rationes addiderunt alii, nisi unam, quam refutatam diximus.
[62] Nunc breviter accipe, quam hæ rationes sint infirmæ. [prorsus infirmæ sunt,] Veredemus eremita vixit in pago Ucetiensi. At ibidem etiam vitam duxit Veredemus postea episcopus, si vel ipsi credimus Gonono, qui de eo sic scribit: Rhodano transvadato, cum secus ripam Guardonis fluvii invenisset quoddam rupis concavum, in eo suæ habitationis locum delegit. Quippe diœcesis Ucetiensis juxta Wardonem fluvium se extendit ad Rhodanum usque. Idem ergo locus designatur, sive dicamus ad ripam Wardonis Avenioni obversam habitasse, sive in diœcesi vel agro Ucetiensi. Qua de causa vehementer suspicor eumdem esse Sanctum, cum eodem loco habitasse dicatur. Altera ratio est ex diversitate tituli, qui attribuitur Veredemo Ucetiæ, ubi colitur ut non pontifex, cum Avenione colatur ut pontifex. Hæc si fiunt sine errore, haud dubie duo sunt Veredemi. Verum, cum nihil fere de Veredemo suo sciant Ucetienses, nisi Sanctum esse, & in territorio urbis suæ habitasse, quis securos nos reddet, ex errore non fieri, quod Ucetienses pontificis titulum suo non tribuant Veredemo? Certe errores similes non sunt infrequentes in Sanctis, quorum gesta parum sunt cognita. Tertia ratio, nimirum quod alio die Sancti festivitas celebretur Avenione, alio Ucetiæ, nihilo melior est, cum id ex errore similiter oriri potuerit, vel alia etiam ex causa. Quarta ratio de corpore S. Veredemi servato Ucetiæ, errore non caret. Audi partem epistolæ Claudii Castellani ad Majores nostros, jam adductam ad XXIII Augusti in S. Veredemo eremita: Videmini, inquit, die XVII Junii S. Veredemum episcopum Avenionensem distinguere a Veredemo anachoreta Ucetiæ, qui die XXIII Augusti in ista ecclesia colitur. At D. Sanguin canonicus Avenionensis mihi significavit esse unum eumdemque, cujus quædam reliquiæ Ucetiæ conservantur. Non igitur utroque loco servatur corpus totum.
[63] Hæ ergo rationes non satis evincunt, duos esse Veredemos, [ita ut verosimiliter episcopus idem sit qui eremita.] qui ambo fuissent Græci, ambo, relicta patria, venissent in Galliam, ambo vitam solitariam duxissent in diœcesi Ucetiensi, ut probatum est supra. Quin & ambo eodem tempore floruissent, si dicamus S. Ægidium venisse ad Veredemum eremitam non episcopum, quemadmodum Cointius aliique voluere. Adde, nihil notum esse de Veredemi vita solitaria, nisi ex Actis S. Ægidii, in quibus unius tantum fit mentio. Quapropter, sive considerem rationes, quæ afferuntur pro distinctione, sive distinctioni oppositas, vehementer suspicari cogor, unum esse Veredemum, qui ut pontifex Avenione colitur, & ut non pontifex Ucetiæ. Si tamen diversi sunt, non dubito, quin gesta utriusque sint confusa; & difficulter statui potest, uter in solitudine sua exceperit S. Ægidium. His igitur missis, ad alia progredior.
[64] [Trithemius asserit Ægidium aliquem scripsisse de arte medica, dubitans an sit noster,] Joannes Trithemius in Opere de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti gemino elogio quædam de Sancto nostro commemoravit. Primum habetur lib. 2 cap. 22, ubi hæc scribit: Ægidius abbas, natione Græcus, vir in divinis Scripturis eruditus, & in secularibus literis valde peritus; philosophus, poëta, ac medicus insignis, metro excellens & prosa, scripsit metrice Opus egregium de Pulsibus, librum unum; de Venis quoque eodem genere dicendi librum unum. Si quid amplius edidit, ad notitiam meam non pervenit. Hunc nonnulli æstimant sanctum illum fuisse abbatem, cujus festum Kalend. Septembris colitur: quod an ita sit, non satis perspicuum habeo. Hoc autem scio, quod tempus & patria in eum consentiunt, nec duo hujus nominis monachi in Chronicis reperiuntur, sed unus. Et verisimile est quod sanctus Ægidius ante conversionem suam philosophiæ ac medicinæ operam dederit. Claruit circa annum Domini DCCX. Audi & aliud elogium lib. 3 cap. 162: Ægidius monachus & abbas, natione Græcus, patria Atheniensis, venit de Græcia pro Christo peregrinus ad civitatem Arelatensem, ubi cum sancto Cæsario nostri Ordinis episcopo mansit per biennium, & tandem fugiens ad eremum, regis præcepto monasterium construxit, & abbas monachorum efficitur. Multis tam in vita quam etiam post mortem legitur claruisse miraculis. De hoc sanctissimo Viro mihi etiam in secundo libro videor fecisse mentionem. Nam & aliqua scripsisse perhibetur. Claruit anno Domini DCCXL *, cujus natale Calendis Septembris agitur.
[65] [quod & alii affirmant: verum id parum verisimile de Sancto nostro.] Unde hauserit Trithemius, quæ tradit de scriptis S. Ægidii, non satis perspicio. Attamen eadem brevius habet Jacobus Philippus Bergomensis, ejusdem temporis scriptor in Supplemento chronicarum lib. 10 ad annum 714. Verba ejus accipe: Egidius philosophus, Græcus monachus per hos dies scientia & religione clarus fuit: qui præter cætera a se edita etiam in medicinis librum de Pulsu metrice composuit, cujus principium est: “Ingenii vires modicis conatibus impar”. Item alium de venis, qui incipit: “Dicitur * vena, quando fit renibus una”. Joannes Jacobus Hofmannus in Lexico universali ad vocem Ægidius prædicta amplectitur & S. Ægidio nostro satis clare attribuit, dum scribit sequentia: Ægidius Atheniensis, Græcus medicus & philosophus; mox D. Benedicti sectam professus, sub Tiberio secundo, anno Christi DCC, multa scripta posteritati reliquit, ut de Pulsibus librum unum, de Venenis (imo de Venis) unum. Vulneratus a venatore sagitta noluit vulnus sanari, ut assiduis doloribus exerceretur. Citatque pro his Bergomensem, Volaterranum & Vincentium Bellovacensem: ex quibus duo posteriores certo agunt de S. Ægidio; primus vero de Ægidio medico aliunde mihi ignoto, quem existimare non possum eumdem esse cum Sancto, tum propter silentium omnium antiquiorum, tum quia lucubrationes de medicorum arte parum congruunt eremitico aut monastico instituto, tum demum quia Opuscula illa ex allegato illorum initio Latine videntur scripta, ita ut auctorem videantur habere Latinum, non abbatem Græcum, qui verosimiliter linguæ Latinæ non satis fuit peritus.
[Annotata]
* ante DCCX
* Forte dicetur
VITA
auctore anonymo
Ex codicibus Mss. sex, aliisque apographis inter se collatis.
Ægidius abbas, in Fano sancti Ægidii in Occitania (S.)
BHL Number: 0093
A. Anonymo.
PRÆFATIO
[Utilitas scribendi gesta Sanctorum.] Sanctorum quidem a propensiori cultu reverentiæ venerandorum Patrum gesta cauta diliberatione prisci fideles decreverunt multimoda prosecutione celebrare, celebrantesque tota mentis devotione venerari. Sic enim laus Dei per illos operantis, & in illis regnantis, latius diffunditur, atque mentes auditorum, tantæ virtutis opinione percepta, ad bene vivendi cultum ardentius incitantur. Majorum siquidem imagines suorum quondam gentiles erigebant, ea videlicet intentione, ut eas ætatis venturæ posteritas intuens, ad virtutis appetitum gloriæque consecutionem animum ferventius applicare niteretur. Quanto magis ergo Christianorum devotio, præcedentium Patrum facta sibi sæpius repræsentans, in illis oportet velut quibusdam speculis, ut sese pervidendo cognoscat?
ANNOTATIO.
Præfatio hæc in quatuor exemplaribus adjuncta legitur, in reliquis Vita inchoatur sine præfatione. At particula igitur, in illis etiam posita initio Vitæ, ostendit præfationem adfuisse.
CAPUT I.
Sancti patria & parentes: egressus e patria & adventus
in Galliam: mora Arelatensis & vita solitaria cum Veredemo eremita.
[Sancti patria, parentes, & pueri studia:] Sanctus igitur Ægidius, natione Græcus, a præclaris parentibus originem duxit. Extitit enim Athenis oriundus, patre videlicet Theodoro a nomine, matre vero Pelagia: qui uterque regia stirpe progeniti, atque licet inter primores totius orbis * præclari, Christianissimam tamen duxerunt vitam. Prædictus vero Ægidius ævo tener ad liberalia rudimenta dispositus, doctores summos Spiritus scientiæ gratia perlustratus b, brevi æquiparavit. Docili quoque puero gratia Dei non defuit, ejus vitam omni morum honestate perornans. Jam jamque foris scintillabat indiciis intus succensa lampas charitatis.
[2] Quadam enim die, dum ad ecclesiam pergeret, accidit, ut quidam æger in urbis mediæ * platea jaceret, [tunicam suam ægro donat, qui ea indutus sanatur:] a transeuntibus alimoniam petens. Cujus vocibus miserandis sanctus Puer compunctus, quamvis adhuc pædagogi sententiam sibi formidabilem æstimaret, tamen extractam, qua induebatur, tunicam, aliud, quod oportunius daret, non habens, ægro tribuit. Qua indutus æger, illico totius corporis sanitatem se recepisse gavisus est. At domum reversus Ægidius, &, ubi tunicam amisisset, ut puer interrogatus, respondit quemdam non sibi satis notum illam abstulisse c. Cui rei facile sibi venia conceditur, quoniam a parentibus, quibus erat unicus, tenerrime diligebatur.
[3] [mortuis parentibus, bona sua distribuit pauperibus: sanat percussum a serpente:] Nec multum vero post, parentibus ejus in pace defunctis, quorum obitum ipse parum ante Spiritu revelante præsciverat, patrimonii sui, quod ei satis magnum remanserat, Christum fecit hæredem. Mirabili quoque modo pauperando ditescebat, dum pro temporalium impendiis æterna lucraretur. Interea dum quadam die rediret de ecclesia, obvius ei fuit quidam miserrima specie, qui nuper a serpente percussus, tumenti cute fatebatur sese mortiferum recepisse virus. Quem Vir sanctus, oratione fusa pro illo, pristinæ sanitati restituit; atque jussit, ut inde grates Deo, cujus erat clementia sanatus, redderet.
[4] [dæmonem expellit energumeno:] Die vero Dominica, dum sacra mysteria celebrarentur, forte quidam miser arreptus a dæmonio, cœpit terribilibus clamare vocibus, donec fere tota turbaretur ecclesia. Sed Ægidius, qui ibi aderat more solito, prius humi prostratus breviter oravit, statimque surgens Domini pietate fretus, arreptitio huc illucque labanti sese confidenter objecit, & ut ab eo exiret, maligno spiritui palam imperavit. Qui Sancti imperium transgredi nequiens, hominem, quem invaserat, horribiliter clamans ac mugiens, incolumem reliquit.
[5] [patriam deserturus venit ad mare, ubi precibus suis juvat tempestate jactatos;] Verum, ubi Viri sancti virtus præ magnitudine sua latere non potuit, confluebant ad eum plurimi, corporis animæque remedia postulantes. Nec vero, ubi Dator hilaris, & quod daretur abunde aderat, spei suæ munere frustrabantur. Cumque mira gesta laudum præconia sequerentur, ejusque nomen per omnes Græciæ partes magis ac magis innotesceret, timens ne sibi vento favoris quantulumcumque minorarentur merita, atque judicans incautum esse, levis famæ pretio bonæ conscientiæ thesaurum venditare, nativitatis suæ patriam sua præsentia viduaturus, ut liberius Deo vacaret, solitariam vitam expetens, transeundum mare disposuit. Dum vero clam suis omnibus ad littus maris solus deveniret, utque sibi ad suum propositum adimplendum auxiliari dignaretur, summo Regi preces funderet, vidit a longe quandam navem inter pelagi procellas tempestuosis fretorum pulsibus jactari, nautasque jam desperatos ac totius gubernationis oblitos pene naufragari. Pro quibus mox ut orationis suffragium Deo obtulit, sedata tempestate, pervenere ad portum.
[6] [qui ad litus delati cum navi humaniter imponunt:] Videntes autem nautæ Dei Virum in littore adhuc incumbere orationibus, animadvertere sese marina per illius orationes evasisse pericula. Interrogantibus autem eis, quis esset, vel cujus rei causa portum maris adisset, respondit se Christianum esse, atque Romam velle, si sibi Deus facultatem suppeditaret, pergere. At illi pedibus ejus provoluti. Grates, inquiunt, maximas referimus * Domino, qui te nobis talem socium conferre dignatus est, qui nos & a præsenti tempestate liberaret, & hinc per alta pelagi remigantes ab omni fluctuum timore tutaret. Nos enim de illis partibus sumus: & si eo pergere cupis, libenter nobiscum te sine pretio feremus: insuper & omnia corporis necessaria adminiculabimur ad iter *. Quod Vir sanctus audiens, lætus Dominum benedixit, & suæ sociorumque * animabus Deo commendatis, hilaris & gaudens exul egregius navem conscendens, oppansis velis iter medii pelagi cum suis arripuit.
[7] Quatuor igitur diebus totidemque noctibus prospere directumque * navigantes, [post navigationem prosperam quatridui, ad insulam delati, inveniunt eremitam:] cuidam insulæ tandem applicuerunt. Ibi vero nautæ egressi, ut aplustria colligerent, viderunt summa vestigia saburræ littoris impressa. Quæ diligentius indagando sequentes, pervenerunt ad quandam cellulam, inter veprium densitates sitam, propiusque irrumpentes, quemdam hominem * cernunt pro foribus legentem. Verum sanctus Ægidius illum esse Dei servum cognoscens, quantum temporis & quomodo illic degisset *, interrogavit. Duodennem, inquit ille, jam hic peregi pœnitentiam, crudis herbarum tantummodo radicibus & aqua sustentatus. Quem Vir sanctus audiens cupitam sibi jam diu vitam ducere, paululum prius oravit, & post in ejus ruit amplexus, ac sic uterque sese utriusque * commendaverunt orationibus. Tribus autem diebus ibidem in Dei laudibus peractis, valedicto invicem discesserunt.
[8] Navem vero ingressi, urbi Marsiliæ d triduo allabuntur. [conscensa rursum navi, Massiliam appellunt; hinc Arelatem venit Ægidius:] Tunc itaque temporis pontifex bonæ memoriæ Cæsarius e Arelatensem regebat ecclesiam: cujus sanctitatis præconio Ægidius audito, Arelatem f citius properavit, tanti præsulis colloquio atque ædificatione cupiens instrui. Hunc autem Arelate vidua quædam divitiis locuples, Teocrita nomine, officiosissime suscepit hospicio. Dum vero cœna præpararetur, audiens Sanctus planctus infirmantis in secretiori parte domus, interrogavit, quid hoc esset. Domine mi, inquit Teocrita, filia mea est, triennio jam febricitans, pro cujus salute plurimas opes frustra medicis erogando distraxi. Tu vero, si quid medicinæ scires, vellem, ut ei, grandia recepturus præmia, subvenires. At ille, nihil terrenæ medicinæ sese scire fassus *, solito precum antidoto optatæ restituit eam sospitati.
[9] Istius autem miraculi fama brevi divulgata ad Cæsarii præsulis aures pervenit. [Arelate, ubi fuisse dicitur cum S. Cæsario, venit ad S. Veredemum in solitudine degentem:] Is quoque per spiritum jam & adventum & vitam cognoverat. Mox igitur per archidiaconum, Aurelium nomine, ad præsulem accersitus Ægidius, cum magna veneratione suscipitur, atque biennio multis obsecrationibus ibidem detinetur. Sed Vir Domini, transacto scilicet biennio, soli Deo cupiens vacare, solitarius latenter inde secessit, transitoque Rodano, secus ripam Gardonis g fluvii aliquod latibulum aptum suo proposito quærens, divino directu invenit quemdam heremitam, Veredemium h nomine, sanctitate & miraculis insignem. Is in cujusdam rupis concavo morabatur, quo saxorum asperis anfractibus satis erat difficilis ascensus. Cujus vitam sanctus Ægidius videns esse divinam, aliquantulum temporis cum eo ædificationis causa conversatus est. O nulli enarrabilis divina dispositio, quæ de tam longe remotis terrarum partibus hæc duo sidera in uno congregasti, ut alterum ab altero perlustratum splendidius illuminarent orbem. Et quis umquam verbis explicare valeret, quot * ibidem miraculorum insignibus ambo claruerint? Nullus enim æger, pro quo Dominum deprecarentur, cupita salute cassabatur. Sterilitatem etiam terræ fertur sanctus Ægidius tunc suis orationibus fugasse.
[10] [quocum degens ad tempus claret miraculis.] Sed de multis unum succincte referamus, idcirco maxime, quoniam virorum Dei corporalis separationis causa fuit. Enimvero die quadam, absente Veredemio, quidam ægrotus, totius corporis valetudine carens, sancto Ægidio curandus i præsentatus est, delatoribus ejus obnixe jurantibus, quod nullatenus eum prius inde deferrent, donec, ut ceteros solebat, hunc quoque sanasset. At ille nitens asserere, quod Veredemii meriti fuisset, non sui, aliorum curatio, hunc etiam illi curandum hortatur offerri. Verum illis huic sententiæ non acquiecentibus, sed & insuper objicientibus: Tu, qui sterilitatem terræ nostræ pepulisti, bene potes, si vis, ut & hic sanetur, obtinere. Victus tandem Vir Domini, ut erat mansueti ingenii, peractis orationibus non sine lachrymis, infirmum, omni corporis invaletudine pulsa, incolumitati diu desideratæ reddidit.
ANNOTATA.
a Sancti parentes nullibi invenio, nisi in Actis tam hisce quam amplioribus, & apud eos scriptores, qui sua de S. Ægidio ex hisce procul dubio Actis sumpserunt. Qua de causa non satis liquet, quam certa sint, quæ de regio Sancti genere subnectit auctor: idem continget de aliis multis, quod semel monuisse sufficiat.
b Hic variant Mss. Antiquiores codices secutus sum. In uno legitur, Spiritus sancti gratia perlustratus; in alio, præ scientiæ gratia perlustrans; in alio voces illæ omittuntur.
c Auctor Puero sancto mendacium videtur affingere: neque enim credibile est, eum tam multa scivisse de Sancti pueritia. Uti autem mendacium istud verisimile non est, sic nec miracula revelationesque Juveni mox attributa.
d Massilia urbs est notissima Provinciæ cum portu ad mare Mediterraneum.
e Quæ de Cæsario hic dicuntur, prorsus repudiandapudianda esse probavi in Commentario. Dixi ibidem num. 59 forsan ex errore profecta esse, & occasionem, qua error committi potuit, assignavi. Verumtamen improbabile etiam non est, scriptorem hunc, qui multa finxit prorsus improbabilia, & Sanctum nostrum septem dierum navigatione ex Græcia Massiliam ducere non dubitavit, hac sola de causa Cæsarium finxisse S. Ægidii magistrum, quod virum celebrem vellet in scenam producere, nullumque Cæsario celebriorem reperiret inter antistites Arelatenses.
f Plures codices habent Arelatem, duo Arelate, unus Arelatum. Urbs est vulgo nota in Provincia ad Rhodanum, quæ Gallis Arles.
g Guardo, aliis Vardo aut Wardo, vulgo le Gardon & contracto nomine le Gard, fluvius est Occitaniæ, qui apud Bellumquadrum [Note: ] [Beaucaire] in Rhodanum effluit, ait Valesius in Notitia Galliarum pag. 585, ubi de illo flumine plura.
h De S. Veredemio vel Veredemo, egimus in Comm. num. 60 & seqq.
i Ita codex, qui omnium vetustissimus videtur. Alius habet ad curandum, plerique mendose curatum vel curaturus.
* al. urbis
* al. media
* al. referamus
* al. ob iter & gratanter
* al. suorumque
* al. directeque
* al. homuncionem
* al. devenisset
* al. mutuis
* al. confessus
* al. quantum
CAPUT II.
Secessus ad locum magis desertum, in quo cervæ pascitur lacte:
invenitur a Flavio Gothorum rege, & locum accipit condendo
monasterio, quod construit & regere incipit.
[Secedit Sanctus in locum desertum, ubi lacte cervæ pascitur:] Timens igitur, ne hujus aliorumque miraculorum rumoribus alicujus momenti apud populos æstimatus, meritum suum aliqua enormitate mutilaret, neve sic præceptoris sui reverentiæ displiceret, secretiorem de integro vitam expetens, & ut fugientem prosequens, interiorem heremum, relicto Veredemio, latenter penetravit. Pervenit itaque Dei nutu ad quemdam locum, haud longe a Rodani fluvii decursu in mare, cui Septimania a vocabulum est, frutetis & arboribus obsitum, solisque ferarum lustris frequentatum. Ibique quoddam reperiens antrum, juxta cujus introitum fonticulus unda pura scatebat, ita lætus Deo gratias reddidit, acsi regii appatatus aulam repperisset. Triennio igitur ibidem pro salute populi totius orando manens, solis herbis & aqua vixit, excepto quod ei Dominus quamdam præparabat cervam, satis abunde certis horis reficiendi lactis alimoniam sibi præbentem.
[12] Contigit ergo familiam regis Flavii b, qui tunc temporis Gothorum monarchiam tenebat, [hanc cervam dum persequuntur venatores Flavii regis, prece Sancti protegitur;] prædicti loci viciniam venandi gratia intrare. Videntes autem cervam, quæ Dei Virum lacte pascebat, omnibus aliis corpore specieque præstantiorem, discopulatis canibus hanc, contemptis aliis feris, insequuntur. Quæ dum huc illucque diffugiens, magis magisque clamore latratuque premeretur, jam vitæ diffidens, ad Alumni sui confugit asylum. Appropinquans igitur ad introitum speluncæ, querulis mugitibus cœpit a sancto Viro quasi præsidium properanter flagitare. At ille admirans, quid præter solitum ita mugiret, foras egressus, canes deinde venatores audivit. Ipsam quoque cervam videns, linguam aperto ore trahentem, crebrisque singultibus ilia pulsantem, cognita re, flexis genibus Dominum breviter deprecatus est, ut quam sibi tribuerat nutricem, conservaret. Et surgens innuit * cervæ, ut mugitibus parceret. At illa voce repressa juxta illius pedes accubuit. Canum vero nullus infra lapidis unius jactum eo approximavit, sed cum ululatu longo contra venatores reversi sunt. Nox quoque superveniens casso labore fessos domum illos redire compulit.
[13] Mane autem facto, omnis familia regis, prædictam cervam venaturi, [hinc rex ipse cum suis ad venandam cervam egreditur, & Sanctus sagitta vulneratur:] in saltum properant. Quid plura? eodem ordine, quo pridie, cassati redierunt. Quod dum regi relatum esset, rem *, ut erat, suspicatus, accito Nemausensis c urbis, ubi tunc forte erat, episcopo, cuncta per ordinem narravit. Tunc statuto consilio, proxima lucescente aurora, cum multitudine venatorum ac canum perrexerunt pariter rex & episcopus in saltum, prædictam rem probaturi. Motam igitur cervam insequentes, sicut heri nudiusque tertius, usque ad locum, ubi Sanctus morabatur, canibus retro, sicut solebant, ululando redeuntibus, locum dumorum ac veprium densitate inaccessibilem circumdederunt in gyrum. Unus autem incaute dirigens sagittam, ut inde cervam expelleret, ante speluncæ fores pro nutrice forte oranti Viro Dei grave vulnus intulit.
[14] [invenitur a rege & episcopo Sanctus cruore aspersus, quibus vitam suam narrat:] Sed milites acrius insistentes, atque etiam ferro semitas aperientes, ad Dei Servi tandem pervenere speluncam. Videntes vero Senem d habitu monachili vestitum, canitie autem & ætate venerabilem sedere (debilitas enim vulneris adhuc cruore stillantis eum interim orationi parcere compulerat) cervam quoque admirantes juxta illius jacere genua *. Solus rex cum episcopo eum pedites adierunt, cæteris omnibus retro stare jussis. Postquam autem illos prius salutatus humiliter resalutavit; quis & unde & cur tantam heremi solitudinem penetrasset, quisve illum tam graviter vulnerare præsumpsisset, percunctati sunt. At ille postquam nomen suum & patriam adventusque illius eo causam, eventum quoque vulneris exposuit *; illi pedibus ejus provoluti, tantæ molestiæ veniam postulabant, medicos & impensas sanando vulneri spondentes.
[15] [medicinam curando vulneri & dona oblata respuit:] Sed Vir sanctus & ut illis ignosceretur, flexis genibus oravit, & alicujus medicinæ corporalis remedium se sibi non adhibiturum asseruit. Ipsi vero plurima donaria præsentaverunt, a quorum respectu, nedum receptu, Ægidius abstinuit. Admirantes igitur tantæ sanctitatis Virum, ejus se commendaverunt orationibus, & mutuo valedicto discesserunt. Interea sanctus Confessor suum exteriorem hominem sentiens inflicto vulnere aliquantisper affligi, reminiscens illico cælicæ responsionis; Virtus in infirmitate perficitur, deprecatus est Dominum, ut, quoad in hoc sæculo viveret, pristinæ sanitati nullatenus redderetur.
[16] [at suadet regi constructionem monasterii, quod construitur, ut illud regat Sanctus:] Postea vero cœpit prædictus rex frequenter eum ædificationis causa colloquiique voluptate revisere, & sanctis ejus monitis erudiri. Cumque sibi renuenti sæpius innumeras offerret gazas, tandem monuit eum Vir Dei, ut inde potius aliquod cœnobium constitueret, in quo servos Dei congregaret, qui regulari monachorum professione die noctuque Domino famularentur. Faciam, inquit rex, libenter, quæ * hortaris, si te patrem spiritualem illorum rectoremque spoponderis. Quod onus sanctus Ægidius diu multumque renuens, seseque huic negotio plurimorum assertionibus argumentorum, sicut vir theoricus, minime idoneum præmonstrare nitens, ad ultimum crebris petitionibus regis, & lacrymosis etiam supplicationibus victus, tandem volens nolens præbuit assensum. Duas igitur rex lætus ibi, Ægidio locum atque quantitatem præmonstrante, fabricavit ecclesias, unam in honorem sancti Petri e, omniumque Apostolorum, alteram in honorem sancti Privati f martyris, juxta Sancti speluncam, in qua ipse solus, quamdiu vixit, crebris intentus vigiliis pernoctabat.
[17] [congregatis monachis præest abbas, & consecratur sacerdos.] Adunantur ibidem Dei servi directionis illius normam sequendo, regulari monachorum professione Domino famulaturi, quorum usibus conceditur terra circumcirca monasterium, quinque miliariorum spatio porrecta, eo quod tantundem spatii sanctus Ægidius, a spelunca sua quadam vice digressus, occurrenti sibi regi Flavio collocuturus, ut fertur, obviavit. Interea Vir Domini monachorum suorum creberrimo supplicique precatu, totiusque regni primorum, nec non populorum devotissimo assensu, sacerdotii diademate cum honore dignissimo vestitur. Cujus honoris, sed sibi, ut verius dicatur, inpræsentiarum oneris, apice sublimatus, nocturnis vigiliis, diurnis jejuniis, assiduisque orationibus cœpit adeo corpus jam diu satis abstinentia tenuatum affligere, ut, si cœptam modo illius vitam attenderes, transactam dixisses voluptuosam fuisse.
ANNOTATA.
a Septimania nomen est provinciæ, in quo locus ille situs, non loci illius particularis. Neque enim Acta hæc tantæ sunt auctoritatis, ut dici debeat ex nomine hujus loci ortum esse nomen provinciæ toti. Porro de origine nominis Septimania variæ fuerunt opiniones, quæ videri possunt apud sæpe laudatos scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 657 & seqq.
b De Flavio illo Gothorum rege disputavimusin Commentario a num. 38.
c Nemausus, vulgo Nismes, urbs est antiqua admodum & olim inter præcipuas Septimaniæ. An ibidem tunc esset Flavius ille, an in ejus vicinia, non satis definiri potest ex hoc scriptore. Vide dicta in Comm. num. 52 & 53.
d Non crediderim senem tunc fuisse S. Ægidium: neque id ipse biographus dixisset, si magis curasset vera & cohærentia scribere, quam mirabilia & Sancto honorifica. Etenim omnia insinuant juvenem patria egressum: biennio moratus dicitur apud S. Cæsarium, exiguo tempore apud Veredemium, solus triennio. Si igitur circa annum ætatis vigesimum quintum patriam deseruerit, secundum ea, quæ retulit scriptor, annos non multos supra trigesimum eo tempore numerare poterat. Poterat tamen venerabilis esse non modo sanctitate, sed etiam vita solitaria, qua corpus haud dubie emaceratum erat, & vigor juventæ non parum detritus, ita ut senior appareret quam re vera esset. Hæc paucis observanda censui, ne quis ex asserta hic senectute litem moveat contra chronologiam in Comment.datam.
e Hæc nomen dedit monasterio, quod ædificatum cura S. Ægidii abunde probavimus in Comment. num. 36 & 37.
f De S. Privato episcopo Gabalitano & martyre actum est tom. 4 Augusti a pag. 433. Sed de hac ejus ecclesia nihil invenio.
* al. imperavit
* al rem divinam
* al. Januam & vestigia
* al. enarravit
* al. quod
CAPUT III.
Regimen monasterii; accessus ad Carolum regem & reditus ad
monasterium, quod brevi subvertendum prædicit: iter Romam, ubi
monasterium offert Pontifici, a quo exemptionis privilegium & dona
impetrat, dein redit ad suos: beata Sancti mors, & sepultura.
[Suos sancte regens, vocatur a Carolo Martello,] Subjectos quoque sibi tam discreta moderatione tractabat, ut, licet eis crucem Domini quotidie bajulandam intimaret, amore potius quam timore reverendus omnibus habebatur *. Sed quis illius collegii stilo currente posset expedire fidei ardorem, spei constantiam, charitatisque latitudinem? Igitur tantæ religionis præconium ad Caroli Franciæ a regis aures usque pervenit. Qui nimis eum videre, atque illius colloquio relevari cupiens, misit ei legatos, mandans & flagitans, ut se visitare non dedignaretur. Quibus acceptis Vir Domini, in aliquo se illi profore credens, commodum duxit eum, sicut mandans & flagitans precabatur, visere. Dispositis itaque fratribus, atque in itinere sumptis necessariis, pergens ad regem, Aurelianis b hospitatus est.
[19] [energumenum liberat,] Dum igitur in basilicam * sanctæ Crucis causa orationis intraret, cœpit in angulo templi nequam spiritus per energumenum quemdam voce terribili clamare: Heu! heu! Ægidi, quanta per te tolero tormenta! quamque tua justitia meis est contraria legibus! Parce parumper, inquam, orationibus, ut hinc exeundi licentia mihi detur. Hic enim clausus per te crucior. Quod Dei Servus audiens, suæ fronti signo crucis impresso, Humani generis, inquit, inimice, discede. At ille dans immensum rugitum, quem diu graviterque vexarat, hominem reliquit incolumem. Quod miraculum statim circumquaque divulgatum sanctum Ægidium antea celebrem, multo magis celebriorem fecit.
[20] [a Carolo benigne excipitur, cumque eo spiritualia miscet colloquia,] Deinde vero ad regem Carolum proficiscitur c, a quo honorifice susceptus est. Videns autem rex exitu * rei verum esse, quidquid de illo fama præconante acceperat, detinuit eum secum multis petitionibus per aliquot dies. Cumque frequenter invicem de mundi despectu atque virtutum appetitu, & hoc genus sermocinarentur; inter cætera forte salutis colloquia rogavit eum rex suppliciter, ut pro se dignaretur orare. Fecerat namque quoddam turpe facinus, quod nemini umquam, nec ipsi Sancto fuerat ausus confiteri.
[21] [oransque pro eodem, discit peccatum, quod Carolus erubuerat confiteri:] Proxima namque die Dominica, dum Vir sanctus Missam de more celebrans, pro jam dicto rege Dominum in canone deprecaretur, apparuit ei angelus Domini, super altare scedulam ponens, in qua descriptum erat ordine & ipsum regis peccatum, & Ægidii precibus ei esse dimissum d, si pœnitens tantum ab illo desisteret. Adjunctum quoque cernere erat in fine, quod quisquis sanctum Ægidium pro quolibet invocaret commisso, si tantum ab illius perpetratione cessaret, remissum * esse sibi a Domino procul dubio crederet. Quam videns Famulus Dei, grates Domino reddidit * & officio peracto regi legendam tradidit. Recognoscens igitur rex scelus, quod fecerat, ad pedes illius procidit, flagitans ut apud Dominum suis precibus patrocinaretur. Quem Vir Domini orationibus Deo commendavit, & ne illud commissum amplius iteraret, interminando benigne commonuit.
[22] Evolutis ergo aliquot dierum curriculis, vix impetrata a rege licentia, [in reditu mortuum resuscitat; monasterii sui eversionem prædicit, Romam proficiscitur,] ad monasterium suum cum maximo honore donariisque rediens plurimis, apud Nemausensem urbem hospitatus; filium principis e, qui tunc obierat, resuscitavit. Ad monasterium deinde reversus, & ibidem aliquantum temporis conversatus, spiritu sibi prophetiæ dictante; quibusdam spiritualibus indicavit fratribus monasterii sui ab hostibus eversionem haud longo post tempore futuram. Cautum itaque factu ratus cum paucis fratribus Romam perrexit, ut & suum prius adimplens desiderium. Petri & Pauli confessionem adiret, & monasterium suum Apostolico juri manciparet, ne alicujus laïcæ personæ, ecclesiasticæ religionis ignaræ, quandoque subderetur.
[23] Hujus etiam decreti ab Apostolico præfixum detulit secum privilegium. [ubi privilegium exemptionis impetrat: redit ad monasterium,] Duo quoque cypressina ostia præfatorum imaginibus apostolorum insculpta *, quæ petierat ad sui monasterii decus, in pignus caritatis & amicitiæ dedit ei Apostolicus. Hæc Vir Domini divinæ gubernationi commendans, in Tyberim demitti f præcepit, dicentibus omnibus, qui aderant, eum delirare. At ille, peractis itineris sui negotiis, Galliam revertitur. Difficultate vero itineris fatigatus apud Cabinonem g triduo moratus est; ubi cuidam contracto pristinum reddidit gradum *.
[24] Dum vero ad monasterium suum pervenisset, mox a quibusdam relatum est, [ubi duo ostia cypressina, Romæ Tiberi injecta, appulisse intelligit:] duo miræ sculpturæ ostia in portu esse, sine aliquo regimine appulla. Quod Vir sanctus audiens, lætus efficitur, atque Domino immensas grates retulit, qui illa per tantum æquoris spatium, per tot vadorum vertigines, per tot scopulorum collisiones, per tot etiam portuum applicationes, sibi illæsa gubernare dignatus fuisset. Tunc illa deferri ad monasterium jussit, & in templi liminibus ad decus præsens & necessitatem, & postmodum ad Romanæ. Sedis pacti monimentum posteris erexit.
[25] Confirmatis igitur per aliquanti temporis spatium in Dei militia fratribus, [Sancti mors beata.] monasteriique rebus convenienter dispositis, volens Dominus emeritum jam Militem pro labore certaminum corona redimire præmiorum, innotuit ei per spiritum exitus sui diem imminere. Quod ille quibusdam spiritualibus fratribus indicavit, eos, ut pro se orarent, suppliciter deprecans. O miræ humilitatis, castigatæque mediocritatis * Virum, quem nec terrena depresserunt, ut jam in cælis conversaretur, nec cælestia erexerunt, ut non ab infimis opitulationem peteret. Media ergo Dominica nocte Calendarum * Septembris migravit ad Dominum, corporis absentia maximam relinquens mundo mœstitiam, sed felici illius in cælum receptu lætitiam. Affuerunt enim in illius transitu fideles, qui dicerent se choros angelorum audivisse sanctam illius animam in cælum cum laudibus ferentium. Succurrant ergo & auxilientur nobis, petimus, tua sancta merita, pater Ægidi, apud Dominum Deum nostrum, qui cum Filio suo & Spiritu sancto vivit & regnat unus Deus per cuncta secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Nullus intelligi potest, nisi Carolus Martellus, de quo multa dicta sunt in Commentario, quem consule num. 54 & alibi.
b Aureliani, vel Aurelia, vulgo Orleans, urbs Galliæ satis nota est ad Ligerim flumen: Genabum etiam olim vocabatur.
c Hic locus ita exponi potest, ut ad aliam urbem profectus credatur, vel etiam, ut in ipsa urbe Aurelianensi palatium Caroli adierit.
d Joannes Hesselius doctor Lovaniensis in Censura historiarum impressa cap. 9 hunc solum locum reprehendit in hisce Actis. Lubet ejus censuram audire: Vita, inquit, sancti Egidii abbatis non placet… Habetur enim in ea, quod, angelo revelante, regi Francorum ad preces Egidii dimissum sit facinus magnum, quod nulli ausus fuerat confiteri, si tamen deinceps ab illo desisteret: adjunctumque fuisse in fine, quod quisquis sanctum Egidium pro quolibet commisso invocaret, si tamen ab illius perpetratione cessaret, dimissum sibi esse a Domino procul dubio crederet. Hæc sunt contraria fidei Catholicæ, quæ ex Scripturis & solidis doctoribus docet, extra casum extremæ necessitatis sine confessione & sacerdotis absolutione nulli baptizato crimen post baptismum commissum dimitti. Sic ille. Verumtamen, si nihil in Vita hac occurreret reprehendendum, nisi locus hic, quem solum reprehendit Hesselius, facile esset biographum commoda expositione ad sensum Catholicum perducere. Quippe non dicit peccatum sine confessione dimissum esse Carolo, aut dimittendum aliis, pro quibus oraret Ægidius: sed solum omittit mentionem de confessione, ita tamen ut confessionem tacite insinuet his verbis, Si pœnitens tantum ab illo desisteret: vera enim pœnitentia nequit excludere voluntatem confitendi. Quin & confessionem satis clare indicat inferius, dum ait: Recognoscens igitur rex scelus, quod fecerat, ad pedes illius procidit. Accipe igitur breviter mentem scriptoris benigniori, ut oportet, sensu expositam. Carolus remorsu conscientiæ simul & pudore agitatus rogat Ægidium, ut pro se oret. Sanctus Carolo prece sua impetrat spiritum pœnitentiæ, &, ut erubescentia tollatur facilius, edocetur, quodnam sit Caroli delictum, quod confiteri pudebat. Hinc Sanctus per schedulam acceptam ostendit Carolo, se illius peccati non ignarum. Carolus vero, superata sic crubescentia, & gratia pœnitentiæ incitatus confitetur peccatum suum, & graviter monetur a Sancto, ne illud repetat, atque absolutione donatur. Sic omnia sensu Catholico & satis naturali intelliguntur: atque ita factum revera narravit Anonymus in Comm. citatus num. 47, qui illud alteri Ægidio & Carolo Magno adscripsit. Ceterum nolim pro facto ipso decertare, sed sufficit illud exposuisse sensu Catholico: namque Acta non merentur, ut pro certis admittantur facta quælibet in iis solis relata, aut apud eos tantum, qui Acta descripserunt.
e Si Acta satis fidei mererentur, per principem intelligi posset aliquis ex primoribus vel magistratibus.
f Mira multa narrat, sed pauca credibilia. Neque hoc magis credibile quam multa alia.
g Cabinonem habent codices plures & antiquiores. Unus habet Cabilonem: alter Cabilionem; apographa duo Gabionem, aliud Cabionem. Ratio itineris suadet, ut intelligamus Cabellionem, vulgo Cavaillon, quæ est urbs episcopalis in Provincia ad Druentiam flumen.
* al. haberetur
* al. basilica
* al. exitum
* al. permissum
* al. retulit
* al. imagines .. insculptas habentia
* al. gressum
* al. Castitatisque mediocritatisque virum
* al. Calendas aut Calendis
DE S. BOSSIANO CONFESSORE
IN DIOECESI LAUDUNENSI IN GALLIA.
Non post an. DCCCLXXXVI.
Cultus; an Sanctus hic ab alio fere synonymo distinctus.
Bossianus conf., in diœcesi Laudunensi in Gallia (S.)
AUCTORE J. P.
Laudunum, cujus nomen Gallice scribitur Laon, sed pronuntiatur Lan, urbs episcopalis Galliæ in provincia Insulæ Franciæ, [Distincta loci, in quo colitur, descriptio.] archiepiscopo Remensi suffraganea, pagum habet in sua diœcesi, in quo hic Sanctus publica in veneratione est, teste P. Bollando nostro: qui in scheda quadam, inter alias plures de Sanctis ad diem 1 Septembris apud nos asservatas, manu propria scriptam nobis reliquit memoriam S. Bossiani ep., prænotato mense Septemb. sine mensis ejusdem die. Locum vero cultus sic deinde describit: In Reneville, pago diœcesis Laudunensis ad Serram in Æsiam Feræ influentem, præterlabentem Montem-cornutum & Marlam, colitur pro colicæ remedio S. Bossianus. Nec plura addit. Apud Castellanum in Martyrologio universali inter Sanctos ahemeros, id est, qui non habent fixum diem, pag. 765 ponitur Botthianus, & additur ejus corpus esse honoratum ad Sancti-Vincentii Laudunensis, quod est monasterium Ordinis S. Benedicti apud eamdem urbem. Idemne hic Bothianus cum Bossiano? Videntur suadere similitudo nominis, & loca ejusdem diœcesis Laudunensis, duos hic Sanctos non designari.
[2] Mabillonius Annalium Benedictinorum tomo 3 ad annum 886, [S. Bothianus seu Botianus, qui apud monachos S. Vincentii Lugdunensis,] num. 3 de S. Bothiani translatione scribens, hæc memorat: Idem Nortmannorum furor Petræpontis in pago Laudunensi canonicos cum corpore S. Botthiani seu Botiani confugere compulit ad Didonem episcopum, qui eos in suburbana S. Vincentii basilica, tunc destituta monachis, collocavit. Exstat hac de re ejusdem Didonis charta, in qua ipse ait, se cum consensu clericorum ac laïcorum, corpus S. Botthiani confessoris Christi, quod in sua ecclesia ob prædictam infestationem stare quiete non poterat, cum ejus canonicis, qui huc illucque diffugiendo deficiebant ac peribant, in ecclesia sancti Vincentii martyris collocasse, ubi perpetuo permanerent; eisque res omnes, ad sancti Botthiani pertinentes ecclesiam, assignasse, ut ex his rebus canonici, numero duodecim, necessaria ad victum & vestitum habeant. “Actum Lauduno Monte-clavato anno Incarnationis Domini nostri J. C. DCCCLXXXVI, Indictione IIII, quarto Idus Maii, anno secundo gloriosissimi domini Caroli imperatoris augusti, nepotis magni Caroli imperatoris” scilicet Calvi … Rebus serenatis, Petrapontenses canonici cum sancti Botthiani corpore ad sua reversi sunt: qua de re postea controversia orta est tempore Berlandi abbatis, qui sacrum depositum a Petrapontensibus canonicis reposcebat.
[3] Quonam autem pacto controversia ista fuerit composita, [ac deinde apud canonicos Petrapontenses requievit,] habetur e diplomate apud Marlotum tomo 2 Metropolis Remensis pag. 31, e quo loco rem gestam refert Mabillonius ad annum 980, num. 104: Jam Ludovicus, ait, a Lothario patre in Francici principatus consortionem adscitus erat; cum venerabilis Berlandus abbas monasterii sancti Vincentii Laudunensis Alberonem ejus urbis episcopum obnixe rogavit, ut, juxta privilegium, quod eidem cœnobio.. Dido episcopus .. indulserat, corpus sancti Botiani in eodem loco perpetuo permaneret cum canonicis Petrapontensis ecclesiæ, qui istuc cum prædicto sacro corpore ob infestationem paganorum se receperant: sed qui rebus pacatis, ad pristinam sedem reversi erant. Verum Adalbero .., ratus durum esse, ut Petræ-pontis municipium suo patrono orbaretur, nec privilegio concesso Vincentinos frustrare volens, decrevit, ut sancti Botiani corpus in ecclesia prædicti castri .. remaneret; ipsa vero ecclesia cum suis rebus monasterio S. Vincentii subjecta esset… His litteris, quæ chronicis notis destitutæ sunt in editis, subscribit Adalbero Remorum archiepiscopus, & post eum ipse Adalbero episcopus Laudunensis, prout licet videre apud Marlotum supra citatum.
[4] [non videtur esse diversus] Habemus itaque ex præmissis tria loca diversa, videlicet Laudunense monasterium sancti Vincentii, ac Petræ-pontem tribus circiter milliaribus Gallicis inde distantem, secundum mappam geographicam, qua utor; adde pagum Reneville in eadem Laudunensi diœcesi, teste superius Bollando, situm, nec non sex circiter milliaribus Gallicis Petræ-ponte remotum: quæ loca non improbabile mihi præbent argumentum suspicandi, alium in locis adeo vicinis ejusdem diœceseos non esse quærendum Sanctum, quam Bossianum al. Bothianum vel Botianum; quotidiana pene nos docente experientia, Sanctorum nomina eorumdem diversis modis sæpissime efformari. Et vero nonne fieri facile potuit, ut publicus ejusdem Sancti cultus a Petræ-pontanis ad Renevillanos fuerit propagatus, præsertim si reliquiæ aliquæ ex ipsius corpore illuc translatæ sint, vel sola nominis fama ibidem pervulgata, aucto potissimum religioso erga eumdem Sanctum incolarum & accolarum affectu, propterea quod essent experti patrocinium illius in mitigandis vel tollendis colicis cruciatibus?
[5] [a S. Bossiano, qui colitur in pago Reneville.] Neque dicas, Sanctum hunc in allegato diplomate vocari confessorem, non vero episcopum, qualem superius appellabat Bollandus. Tametsi enim titulum hunc dignitatis episcopalis alicunde didicerit Bollandus, cum Sancto illum apponat ante superiorem ejus annuntiationem; eumdem tamen expreße non repetit in annuntiatione ipsa, sed dumtaxat dicit: In Reneville .. colitur .. S. Bossianus. Sed fac eumdem titulum ibi subintelligendum; an satis legitime ex illo solo per vulgarem fortasse traditionem invecto, deduci potest, duos hic esse ponendos Sanctos, quando pro unico militant congruentiæ illæ, quas antea protuli? Hoc interim boni inest meis conjecturis, ut, si aliquando probetur alterum ab altero distingui, de utroque sit actum in præsentia, numquam postmodum reditura forsitan hoc faciendi occasione. Mense Septembri illum designabat supra Bollandus sine die: quem quia aliunde non novi, liberum mihi censui de illo agere hoc die. De tempore mortis nihil explorati habeo, unde illud distincte determinem. Vita functum ante annum 886 colligo e calculis chronologicis num. 3.
DE SS. ARCANO ET ÆGIDIO EREMITIS CONFESSORIBUS
BURGI S. SEPULCRI IN UMBRIA,
Seculo X, ut videtur.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Arcanus eremita, Burgi S. Sepulcri in Umbria (S.)
Ægidius eremita, Burgi S. Sepulcri in Umbria (S.)
AUCTORE J. V.
§ I. Origo Burgi S. Sepulcri per Sanctos ejusdem fundatores & protectores.
Sanctis hisce suam debet originem Burgus seu Burgum S. Sepulchri, urbs parva Italiæ Baudrando, in Umbria regione, [Burgum S. Sepulcri] prope Tiberim fluvium, in ipso limite Tusciæ, & episcopalis sub archiepiscopo Florentino. Quæ, ait Ughellus in Italia sacra novæ editionis tom. 3 col. 195, tametsi .. hodie inter Hetruriæ civitates numeretur, tamquam quæ magni Ducis imperio pareat, re tamen vera in Umbria (olim Olumbria, sive Umbria cis Apenninum) collocanda est sub Apenninis montibus, a Tyberi non plus distans, quam mille passus (a Tiferno Tiberino seu Civitate Castelli VIII, ab Arretio XV mill. pass. secundum Ferrarium hac die in Notis.) Apud antiquos scriptores nulla ejus civitatis memoria extat, quod nulla spectabili antiquitate nobilitetur, licet nonnulli contendant (ut Jacobillus in Vita) hanc ipsam esse Biturgiam, in mediterraneæ Hetruriæ civitatibus a Ptolomæo collocatam. Alii vero affirmant ibi sitam esse, ubi olim Plinii junioris villa narratur fuisse, Tusci appellata. Vide Cluverium Italiæ antiquæ lib. 2 pag. 590, & Flavium Blondum citatum ab Orlendio Orbis sacri & profani parte 2 vol. 1 pag. 653. Sunt tamen, inquit Leander Albertus in Descriptione totius Italiæ anno 1566 Latine impressa pag. 132, quibus hoc minime probetur, quasi locorum situs & conditio nequaquam Plinianæ descriptioni conveniat. His & nos assentimur cum Orlendio part. 2 vol. 2 pag. 1327.
[2] Perperam quoque hæc civitas cum Biturgia confunditur: [non est Biturgia;] Biturgiam enim, teste Baudrando, ponit Cluverius ad Tiberim non longe a Perusia in Septemtrionem, ubi nunc forsan Cerqueto castrum agri Perusini, sat procul Burgo S. Sepulcri dissitum. Imo in tabula Etruriæ antiquæ ante librum 2, & pag 570 Biturgiam Cluverius collocat ad Ambram fluvium, qui in Arnum influit, inter Aretium & Florentiam. Ortelio autem Biturgia nunc est Citerna, castrum Hetruriæ, quod Maginus tabula 43 exhibet ad fluvium Chersonam inter Aretium & Burgum S. Sepulcri, adeoque ab hoc distinctum. Nec refert, quod in tabula Italiæ medii ævi Græco-Langobardico-Francici apud Muratorium tomo 10 Scriptorum Italiæ ponatur Biturgia trans Tiberim pro Burgo S. Sepulcri, forte ad conciliandam huic urbi antiquitatem: nam præterquam quod aliæ mappæ geographicæ constanter habeant Burgum S. Sepulcri, non Biturgiam, ipse anonymus Mediolanensis, auctor Dissertationis chronographicæ pro usu citatæ tabulæ, col. CCVI scribit sequentia: Biturgia, quam, cum varii varie sentiant apud Bodrandum nulla adducta ratione, & nos cum ipso sentimus esse Citernam inter Aretium & Burgum S. Sepulchri, ut in Magini tab. 43. Sed cum Burgus sit trans Tiberim in Umbria, male sentiunt, qui volunt cum Alberto p. 88 Biturgiam & Burgum eundem esse locum; illa enim juxta Ptolemæum, qui solus ejus meminit lib. 3 c. 1, in Tuscia fuit. Vide Ferrarii Lexicon geographicum. Cum itaque Burgum S. Sepulcri nec vetus Biturgia sit, nec e Plinianæ villæ ruinis surrexerit; aliud ejus exordium vestigandum est.
[3] [sed locus ille, in quo] Nullum autem certius inventum iri putamus, quam quod Orlendius cit. pag. 1327 post Ughellum narrat ex Leone X, a quo primum civitas Burgensis episcopatus sede fuit decorata, bulla Præexcellenti hac de re edita anno 1515 X Kal. Octobris. Accipe ipsius Leonis verba apud Ughellum col. 196: Sane attendentes, quod oppidum Burgi S. Sepulchri civitatis Castelli diœcesis, temporalis dominii excelsæ reipublicæ Florentinæ, in cujus loco ante illius constitutionem ingens erat sylva Nivea *, ob nivium frequentiam dicta, & cum per eam iter facerent duo sancti Peregrini, Arcanus videlicet & Ægidius a sancto Sepulchro Dominico tunc abscedentes, cum apud limpidissimum fontem, qui inibi tunc erat, aliquantulum requiescerent, divina visione, ut dicitur, admoniti, quoddam sacellum ibidem construxerunt, & ex tunc nonnulli Christi fideles juxta sacellum ipsum aliquas domos ædificare & burgum domorum facere, & tandem multiplicatis domibus & mœnibus erectis, in * oppidum S. Sepulchri appellatum fertur inter alia ipsius dominii oppida admodum celebre & antiquum, ac magna notabilium & literatarum personarum ac incolarum generositate, benedicente Domino, refertum, ac in illo unum notabile & insigne monasterium Camaldulensis ordinis, sub invocatione S. Joannis Euangelistæ dicatum, in quo adhuc fons, & sacellum per dictos sanctos Peregrinos fabricatum hujusmodi consistunt, & ad cujus fontis lavacrum aquas haurientes febricitantes, divina operante clementia, intercessione ipsorum Sanctorum liberantur &c. Plura qui cupit de hac urbe, Ughellum consulat & Orlendium pag. 1328.
[4] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ pag. 563 ex Annalib. Burgensib. Ms. Sanctorum nostrorum peregrinationem, [Sancti nostri] adventum in Italiam, Burgique originem compendio describit hunc in modum: Arcanus ex Arcadia, & Ægidius Hispanus anno sal. MCDXXX Joanne XI Pont. Max. & Othone I imp. Hierosolymam voti causa profecti, inde Romam veniunt ad Apostolorum limina: quibus invisis, sacris reliquiis onusti dum Venetias pergunt, in locum, in quo nunc Burgum S. Sepulchri civitas est, nemorosum divertere eos contigit. Sed error vel mendum est in tempore: nam, ut nihil dicam de Pontifice & imperatore; ab anno 1327 obierat Guido seu Vido Tarlatus e Petra mala, qui urbem munitionibus cinxerat. Vide Ughellum hic & in episcopis Aretinis tom. 1 col. 424. Rectius ait Jacobillus in Vita Italica tom. 1 de Sanctis Umbriæ pag. 722: Tempore Ottonis I imperatoris & summi Pontificis Joannis XI anno Domini CMXXXVI. Pergit Ferrarius: Ibi dum tantisper ad fontem recreantur, Arcanus somno correptus, vocem sibi audire visus est; Locus hic sanctus est, hic siste gradum, & aram erige. Quod cæleste monitum prodigium subsequitur: nam pera, in qua erant reliquiæ, arbori alligata, sponte soluta in sublime volans, haud prius, quam voto, se ibi ecclesiam constructuros, facto, descendit. Utrum prodigiosus iste peræ reliquias continentis volatus, quem mirabiliori adhuc modo Jacobillus narrat, dignus fide historica ab erudito & prudente lectore habendus sit, vehementer ambigimus: quippe Leo X in bulla superius memorata de eo altum silet, imo nec asseveranter loquitur de divina visione aut voce. Cujus autem quantæve auctoritatis sint Annales Burgenses & Codex ant. a Ferrario & Jacobillo citati, hactenus ignoramus; nec apud Muratorium, nec in Thesauro antiquitatum & historiarum Italiæ invenire eos potuimus: forte quod nondum typis excusi sint.
[5] Sacello itaque in eo loco extructo, (addit Jacobillus, [sacellum exstruxere.] in honorem S. Leonardi confessoris. Vide VI Novembris) fama sanctitatis ipsorum pervagante, tantus cœpit esse ex vicinis oppidis & pagis ad eos concursus, ut brevi nova urbs circum ecclesiam (quam Burgum S. Sepulchri placuit appellare) ædificata sit; cui B. Arcanus nonnullos præfecit, qui eam administrarent. Hos autem administratores Jacobillus pag. 723 facit Camaldulenses: Desiderans, inquit, S. Arcanus, ut iste burgus in spirituali regeretur a persona zelo plena, vocavit P. D. Esaiam, monachum observantem Ordinis Camaldulensis, concessitque ecclesiam illam & habitationem ipsi & monachis ejus, qui velut curiones & rectores gubernarunt Burgi incolas multa cum charitate & vigilantia. Verum quos hic Camaldulenses appellet, non satis intelligimus, nisi tempora confuderit: nam Ordo ille anno primum 1012 a S. Romualdo institutus est secundum Hippolytum Helyot in Historia Ordinum monasticorum tom. 5 pag. 245 & 246; S. Arcanus autem, ipso Jacobillo teste, obiit circa annum Domini CMLX. Citat quidem Hist. Camal., sed apud Augustinum Florentinum lib. 1 Historiarum Camaldulensium cap. 68 pag. 140 tantum legimus: Crescente magis indies veneratione & opinione sacræ eremi, municipes Burgi S. Sepulchri antiquissimam basilicam S. Joanni Euan. dicatam eremitis dilargiti sunt: nulla S. Arcani, nulla P. D. Esaiæ facta mentione. Certe non vivebat tunc Sanctus, cum ecclesiam ab eo & S. Ægidio constructam vocet antiquissimam. Imo pag. 724 ait ipse Jacobillus: Haud multum temporis effluxit post mortem S. Arcani, cum ecclesia Burgi S. Sepulcri a monachis Camaldulensibus fuit reædificata factaque abbatia celeberrima & dedicata S. Joanni Euangelistæ; auctusque est Burgus incolarum numero, & habitatores subjecerunt sese in regimine spirituali & temporali sacræ eremo Camaldulensi & abbati dicti monasterii S. Joannis Euangelistæ: Eugenius PP. III anno MCXLVI confirmavit hanc donationem & subjectionem.
[Annotata]
* Nisam vocat Baudrandus
* forte id
§ II. Sanctorum locus natalis, peregrinatio, tempus mortis, cultus; Ægidius a synonymis distinctus.
[S. Arcanus ex Arcadia oriundus, S. Ægidius vero Hispanus fuit:] Patriam S. Arcani fuisse Arcadiam, tradunt Ferrarius & Jacobillus. Porro Arcadiæ nomine loca plura appellata invenimus: est enim Arcadia regio Peloponnesi (hodie vulgo la Morea) Græcia peninsulæ mediterranea, nusquam mare attingens, a poëtis decantatissima: Ibi asbestus lapis provenit, qui aqua accenditur & terra extinguitur, inquit Ferrarius in Lexico geographico. Tum Arcadia urbs Peloponnesi in Messenia provincia, & in ejus ora Occidentali, inter Haliartum & Methonem. Arcadia item urbs est Cretæ seu Candiæ insulæ, episcopalis in ora Occidentali versus Cisamum Hæc Baudrandus. Quartam assignat Orlendius part. 1 pag. 120 his verbis: Postrema diœceseos Ægypti provincia est Arcadia; non illa Peloponnesi regio intima … sed altera in Ægypto posita, quæ ab Arcadio imperatore sic appellata est. Quænam ex his quatuor S. Arcani natalibus nobilitata sit, fateri malumus nos ignorare, quam temere conjicere. Sanctum hunc fuisse nobilem, Jacobillus scribit: Arcanus ex Arcadia, vir nobilis; de nobilitate silet Ferrarius. Ad S. Ægidium quod attinet, utroque consentiente, Ægidius Hispanus fuit: quamquam aliqui S. Arcano conterraneum velint apud Jacobillum pag. 724: Voluit (S. Ægidius) inde discedere, & reverti in Hispaniam patriam suam, & secundum alios in Arcadiam, ubi dicunt etiam ipsum esse natum; sed hoc verisimile non est propter sequentia: indutusque monachum Ordinis S. Benedicti, ibi vixit multa cum integritate & observantia, factusque abbas, illic sancte obiit. Nullum enim Ordinis S. Benedicti monasterium in Arcadia invenimus.
[7] [varia loca sacra pie visitant.] De Sanctorum peregrinatione num. 4 aliquid diximus ex Ferrario, nunc Jacobillum audiamus qui eamdem paulo fusius enarrat: Duo sancti Peregrini, nominati Arcanus ex Arcadia vir nobilis & Ægidius Hispanus, e sua patria discesserunt & voti causa visitatum iverunt sanctum Domini nostri Sepulcrum, civitatem Hierosolymitanam aliaque sacra loca Terræ Sanctæ; iisque pie visitatis, adepti sunt sacras aliquot reliquias e sancto Domini nostri Sepulcro & ex sacra urbe Hierosolymitana, secumque religiose tulerunt; & profecti cum iis ad visitandas Romæ ecclesias, iter intenderunt Anconam versus & Venetias, alia Italiæ sacra loca invisuri. Cum pervenissent ad quemdam locum Umbriæ prope amnem Tiberim & ad radicem Apennini montis non longe a planitie, ubi olim fuit Biturgia (vide num. 1 & 2) civitas antiquissima & Tuscorum colonia, ibi repererunt sancti Peregrini fontem prope sylvam; sentientesque se lassos & sitibundos, illic substiterunt & aqua ista se refocillarunt. Arcanus somno correptus obdormivit audivitque vocem sibi dicentem: Hic locus est sanctus & hic consiste & relinque sacras reliquias, quas attulisti e sancto Sepulcro locisque sacris Hierosolymæ, & construe habitationem pro te & tuo socio: quia hoc in loco ædificabitur burgus, qui postea auctus celebris erit civitas. Vide num. 3. Quæ autem supra memorantur Italiæ urbes, Ancon seu Ancona in Piceno ad oram maris Adriatici, & Venetiæ, notiores sunt, quam ut aliquid de iis annotandum sit.
[8] Fundato Burgo, quod propter repositas inibi reliquias e sacro Domini nostri Sepulcro, [Ubi & quando mortui,] fuit cognominatum S. Sepulcri, Jacobillo teste; cum (S. Arcanus) aliquot annos in jejuniis, vigiliis, orationibus & aliis piis exercitationibus vitam solitariam duxisset, migraturus e vita, cum cives ad divinorum mandatorum observantiam hortatus esset, eisque nonnulla prædixisset, obdormivit in Domino Kal. Septembris; in ea ecclesia, quam cum Ægidio ædificaverat, honorifice sepultus. Ægidius vero orbatus comite, quem loco patris habebat, in patriam (Hispaniam) reversus est: & monasticam vitam ducens factusque abbas, & ipse sancto fine quievit. Ita Ferrarius: eadem fere, sed aliquanto verbosius habet Jacobillus, mortem S. Arcani signans circa annum Domini CMLX. Castellanus autem Sanctum obiisse ponit seculo VII: verum hoc cohærere nequit cum notis chronologicis initio vitæ a Ferrario & Jacobillo traditis, nempe Joanne XI Pont. Max. & Ottone I imp.; quas non quidem ut certas attulimus, sed tamen præferendas arbitramur, usque dum aliquid certius probetur. Major de S. Ægidio difficultas est: illum num. 6 aiebat Jacobillus Ordinis S. Benedicti monachum & deinde abbatem fuisse; at Mabillonius & Wion nusquam hujus S. Ægidii meminerunt. Monasticam vitam duxisse, factum abbatem & sancto fine quievisse, asserit Ferrarius; sed Ordinem, monasterium & mortis tempus non exprimit: quæ omnia proin valde obscura sunt. Nos S. Ægidium putamus verisimiliter defunctum esse seculo X. Verisimiliter, inquam, nimirum si notæ chronicæ subsistant.
[9] Antiquum porro & celebrem esse eorum cultum, [cultus eorum antiquus; Vita unde desumpta.] ex utroque Ferrarii Catalogo discimus: in priori quidem post Vitam annotat sequentia: Horum diem festum hac die Burgenses celebrant, ab opere cessantes, uti urbis suæ fundatores *, & patronorum. In Catalogo vero generali sic habet: Burgi S. Sepulchri in Umbria Beatorum Ægidii & Arcani eremitarum, notans pag. 347: Ex monumen. & Chron. Ms. urbis Burgen., ex quibus, cum illac transiremus, vitam excerpsimus: hos Burgenses velut patronos, suæque urbis auctores venerantur. Castellanus S. Arcanum annuntiat seculo VII Burgi S. Sepulcri in Italia, S. Arcanus, eremita: sed socii ejus Ægidii non meminit, fortasse quod eumdem putaverit cum Ægidio Atheniensi, qui sub finem ejusdem seculi VII claruit. Ambos in Bulla anno 1515 edita, de qua supra num. 3, Sanctos appellat Leo X: duo sancti Peregrini, Arcanus videlicet, & Ægidius. Et infra: In quo adhuc fons, & sacellum per dictos sanctos Peregrinos fabricatum &c. Quin & miraculorum gloria in pellendis febribus illustres fuisse, haud obscure innuit: Ad cujus fontis lavacrum aquas haurientes febricitantes, divina operante clementia, intercessione ipsorum Sanctorum liberantur. Ex his de immemorabili horum Sanctorum cultu satis constare arbitramur, licet alia Martyrologia eos non annuntient. Quod attinet ad Vitam, eam sparsim ex Ferrario dedimus, intermixtis nonnullis ex Vita Italica Jacobilli. Utinam vero ipsos fontes, Annales inquam Burgenses, & Officium proprium, aliave monumenta authentica, siqua habent, videre licuisset.
[10] [S. Ægidius cum synonymis haud confundendus.] Tamayus tom. 5 Martyrologii Hispani pag. 24 hos Sanctos annuntiat 2 Septembris, nescimus quo auctore: in Notis enim lit. D solum citat Ferrarium in Catal. General. SS. die 1 Septembr. Quamvis autem S. Ægidius secundum Ferrarium & Jacobillum fuerit monachus & abbas; nullus tamen arbitretur eumdem esse cum B. Ægidio monacho & abbate S. Martini de Castañeda in diœcesi Asturicensi, de quo infra hoc die agetur. Siquidem Beatus ille obiit circa an. 1203, in ipsa adolescentia monasticam vitam amplexus: Ægidius vero, qui cum Arcano colitur, post hujus obitum dumtaxat memoratur factus monachus, cum jam adulta ætate vir esset. Præterea beatus ille non legitur peregrinatus fuisse, sed cum socio, cujus nomen interiit, in eremo degisse: in proximis cœnobio montibus, ait Bucelinus Menologii Benedict. pag. 610, vitam solitariam instituit. Adde Tamayi citati annotationem pag. 36: Huc usque hujus S. abbatis (Ægidii) nomen ignoravit Hispania, quia in ejus historiis & chronicis nulla invenitur memoria. Pag. 37: De S. Ægidio vero nihil apud nostros. Si ejus nomen ignoravit Hispania, si nihil de eo apud Hispanos invenerit Tamayus; ergo diversum esse oportet ab Ægidio monacho & abbate S. Martini de Castañeda, cujus utique Yepesius, Henriquez & Manriqueus Hispani omnes meminerunt, quosque videre potuit Tamayus, cum ante ipsum scripserint. Vel si unus idemque fuerit Ægidius, quomodo prædicti auctores uti & Bucelinus citatus & Chalemotus, secessum in solitudinem B. Ægidii San-Martinensis narrantes, nihil de ejus in Terram Sanctam peregrinatione, nihil de Burgi S. Sepulcri ædificatione, nihil de S. Arcano ipsius socio memoriæ prodiderunt? Quomodo in Annalibus Cisterc. ad annum 1203 cap. 8 num. 7 scripsit Manriqueus, ejusdem socii nomen interiisse, quod in gemino Ferrarii Catalogo exstabat æque celebre ac ipsiusmet Ægidii? Hæc rite perpensa satis clare, ni fallor, ostendunt duos illos Ægidios neque in unum confundi, neque alterum in duos distrahi posse. Utriusque autem hujus Ægidii ab alio, de quo superius a pag. 284, distinctio probatione non indiget.
[Annotata]
* l. fundatorum
DE BEATO ÆGIDIO ABBATE
IN DIOECESI ASTURICENSI IN HISPANIA,
Circa an. MCCIII.
SYLLOGE.
Beati cultus, distinctio ab aliis synonymis & elogium.
Ægidius abbas S. Martini de Castañeda in regno Legionensi (B.)
AUCTORE J. V.
Tertius hic abbas Ægidius est, quem hoc die exhibemus, cultum ejus edocti ab Angelo Manrique Annalium Cisterciensium tom. 3 ad annum 1203 cap. 8 num. 7, [Beati cultus ex Manriqueo; monasterium, cui]ubi hæc habet: In eodem monasterio S. Martini (de Castañeda, alias de Lacu, in diœcesi Asturicensi) floruisse feruntur duo alii viri, Ægidius, alterque, cujus nomen interiit, insignis sanctitatis, primum monachi, mox jam adulti in vita cœnobitica, in eremo degentes; ubi ambo usque ad mortem perseverarunt. Et socii quidem memoria parva extat; Ægidii celebris, erecto in honorem ejus sacello ad oppidum Casaium, & multis illuc infirmis concurrentibus, præcipue autem surdis sanitatem optatam recepturis. Extant servanturque authentice probata plura miracula, quæ Deus per hunc Sanctum operatur nostris adhuc temporibus. Eumdem Beati titulo exornant Miræus Originum monast. lib. 5 cap. 15, & Bucelinus in Menologio Benedictino pag. 609. Venerabilem dumtaxat appellat Chalemotus in Serie Sanctorum &c. Ordinis Cisterciensis pag. 286: In Hispania venerabilis Ægidius, primus de Castraneda * abbas in diœcesi Asturicensi, vir mirandæ integritatis, qui diu ibidem insolita sanctitate floruit: abdicata tamen successu temporis dignitate, quasi emeritus miles vitam privatam & anachoreticam egit: ac tandem felici morte consumptus, meruit inter Sanctos Ordinis Cisterciensis referri ab Henriqueo ad primam Septembris his verbis: In Hispania beatus Ægidius monachus Cistertiensis & primus abbas monasterii S. Martini de Castañeda, qui ea dignitate post aliquot annos deposita, anachoreticam vitam elegit, & plenus dierum, ferax meritorum ac omnium virtutum ornamentis coruscans vivendi finem fecit, & ad cælestem patriam evolavit. Tum de monasterio notat sequentia: Cœnobium hoc in diœcesi Asturicensi constructum, a nigris monachis Benedictinis primo inhabitatum fuit; quibus Cistertienses successerunt: & tandem reformatis ejusdem instituti Religiosis traditum, ab eisdem usque in hodiernum diem possidetur. De ejus antiquitate consule Mabillonium ad an. 941, seu tom. 3 Annalium pag. 458.
[2] Errantem Henriquezium sequitur Chalemotus, dum Ægidium abbatem primum nominat, [abbas præfuit: locus ubi colitur obscurus est.] non inspecto, ut opinor, Manriquei loco citato, ubi præterea hæc habet: Henriquez Menologio suo adscribit Ægidium prima die Septembris; sed dum facit abbatem primum domus, a vera traditione &, quod magis est, etiam ab instrumentis longe aberrat. Nam secundum Yepesium in Chronico generali Ordinis S. Benedicti tom. 5 fol. 93 Petro Christiano, postquam triennio abbas fuerat, ad episcopatum Asturicensem assumpto, successit in abbatia Martinus; Martino demum S. Ægidius, qui ut vitam ageret anachoreticam, se recepit in solitudinem. Ex quo patet Beatum fuisse abbatem, licet Manriqueus id non exprimat. Idem scriptor assignabat superius locum Beati cultu nobilem, oppidum Casaium vel, ut index habet, Cassarum; sed neutrum nomen apud geographos reperire est. Unde conjicimus annalistam designare voluisse ignobile oppidulum, quod tabulæ chorographicæ non exhibent, situm in proximis cœnobio montibus, ubi Beatus, teste Bucelino, vitam solitariam instituit: quod satis verisimile videtur. Si quid certius de Casaio aut Cassaro eruditi Hispani suggesserint, volupe nobis erit ab eis doceri. Petiimus interim, datis ad abbatem dicti monasterii litteris 1 Novembris 1743, Beati Vitam seu Acta Mss., si habeantur, notitiam loci vel locorum, ubi colitur, miracula item per ejus intercessionem patrata, quæ, teste Manriqueo citato, extant servanturque authentice probata plura; sed hucusque nihil acceptimus. Quare monitum volumus eruditum lectorem, præcedentia de Beati cultu Manriquei potissimum fide niti.
[3] [Annus mortis & distinctio ab aliis Ægidiis; elogium] Annum Beati emortualem a nemine consignatum invenio præterquam a Sigismundo Alberti in Catalogo chronologico-geographico de Sanctis, Beatis, ac Servis Dei Ordinis Cisterciens. his verbis: B. Egidius, nat. Hisp., mon. Castanedæ in diœc. Asturicen. 1 Septembris circa annum MCCIII. Ex quo distinctionem ejus ab aliis synonymis sat liquido patere arbitramur: & quidem de Ægidio abbate in provincia Narbonensi res per se clara est, de alio Ægidio S. Arcani socio probavimus supra pag. 307. Cum vero Acta authentica Beati nostri non suppetant, elogium ejus ex Bucelino recudemus, quale illud inseruit Menologio Benedictino pag. 609 & seq. citans Yepesium, Aubert. Miræum, Chrysostomum Henriquez tom. 2 SS. Ord. &c. In Hispania beati Ægidii abbatis beati Martini de Castanneda. Hic in ipsa adolescentia jugum Domini amplexus, sanctissimo P. N. Benedicto sub lectissima Cisterciensium nostrorum reformatione nomen dedit; non solum pietatis, sed & eruditionis laude, juvenili etiamnum ætate spectatissimus. Abbas S. Martini in regno Castellæ * constitutus, eam dignitatem, ut erat omnibus præstantioribus animi dotibus instructissimus, mirabiliter illustravit, neque monachos solum suos, sed ad se velut medicum expertissimum concurrentes peccatorum labe infectissimos, mira arte & benevolentia lucratus, verbis mellitissimis, & sui maxime exemplo, ad saniora revocavit, eorumdemque magnum numerum cælo asseruit; quin & plurimos cucullo induit, & monachos absolutissimos formavit.
[4] Demum abbatialis dignitatis onere deposito, a Spiritu sancto edoctus, [ex Bucelino.] sectatus est ea quæ ædificant, & æmulatus charismata meliora, cum Maria optimam partem eligit, & obtenta a superioribus facultate, ut quietius rerum divinarum contemplationi vacaret, in proximis cœnobio montibus, vitam solitariam instituit. Ex quo autem, inquit vitæ auctor, (nempe Chrysostomus Henriquez lib. 2 Fasciculi Sanctorum Ordinis Cist. pag. 262) ab omnium conversatione se subtraxit, in tantum cælestium rerum contemplationi se dedit, ut præ excessu consolationis spiritualis, mente cælum conscendere, & quasi contagiis mortalitatis exutis, angelicis choris interesse videretur. Tandem autem, plenus dierum, ferax meritorum, & omnium virtutum ornamentis coruscans, vivendi finem fecit, imo veræ vitæ initium meruit, cum sanctitatis fama locis illis haud mediocre decus conciliasset.
[Annotata]
* l. Castañeda
* imo Legionis
DE B. JULIANA VIRG. ET ABBATISSA ORDINIS S. BENEDICTI,
VENETIIS IN ITALIA,
Anno MCCLXII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Juliana virgo & abbatissa Venetiis in Italia (B.)
AUCTORE J. P.
§ I. Notitiæ de Beata ad nos missæ; genealogia majorum; cultus publicus.
Venetiæ, notissima Italiæ urbs, ac potentissimæ reipublicæ Venetæ caput, [Varia documenta ab Excell. domino Cornaro seu Cornelio collecta:]meritis ac virtutibus hujus Beatæ, nec non mirifica corporis ejus integritate post plura secula perseverante illustratæ sunt. Ibidem in monasterio SS. Blasii & Cataldi in insula Judaïca piam vitam sancta morte clausit. Quo anno sit nata, & in quibus parthenonibus vixerit, priusquam pervenerit ad dictum monasterium, narratur in Vita, ubi & de parentibus, fratribus ac sorore agitur. P. Hieronymus Lombardi S. J., die XXVIII Januarii anni hujus labentis 1744 varias de B. Juliana notitias Venetiis huc mitti curavit, usum se indicans singulari humanitate & incredibili diligentia, nec non peritia Excellentissimi Domini Flaminii Cornaro, seu Cornelio, cujus benigno ad labores nostros promovendos desiderio easdem notitias debemus, plures fortasse debituri in aliis occasionibus, ad quas se gratiose obtulit vir nobilissimus, si in aliis Sanctis vel Beatis suppetias nobis ferre potuerit.
[2] Inter alia autem debemus ei apographum ex pergameno desumptum, [Beatæ] quod habetur in dicto monasterio, & B. Julianæ progenitorum arborem genealogicam exhibet. Quamquam vero in istiusmodi materiis non raro contingat plura dici ad splendorem familiarum honorifice, quam solide probari possit, & historice indagari; nobilissimos tamen Beatæ majores hic enumeramus in fide & relatione memorati apographi. Audiatur textus: Hæc arbor est sublimior Cedris, habet quas Libanus, Quæ poma nescit noxia, Sed ferre vitæ præmia. Hæc inclyta Teutonicaque familia Colalto * est imperialis, atque Germaniæ non Mantuæ antiquitus traxit originem; quam in multis orbis provinciis ejus meritum dilatavit. Primus venit in Italiam Rambaldus anno CMXXII: cui Berengarius Italiæ rex Lovadinam terram Tarvisio civitati proximam donavit. Rambaldus autem CMXLVIII genuit Rambaldum II, quem Otho III imperator Tarvisii comitem instituit, & Garimbertum, & Viacenum. Rambaldus II CMLXXII genuit Rambaldum III, qui castrum & abbatiam Narvesæ a Methilde uxore obtinuit, castrumque fundavit, quod appellavit Colaltum, & habitavit.
[3] [genealogia:] Rambaldus III CMXCVIII genuit Encedisum, Albertum, & Guidam. Encedisus MXXV genuit Schellam, cui Federicus * imperator tribuit piscationem in flumine Silli. Schella I MLII genuit Encedisum II, qui emit montem, super quem ædificatum est castrum S. Salvatoris, & Rambaldum IV, comitem Tarvisii ab Henrico institutum, & Volcerium Aquileyæ patriarcham. Encedisus II MLXXVIII genuit Rambaldum V, qui MCVI genuit Encedisum IV. Encedisus IV MCXXXII genuit Rambaldum VI, qui castrum S. Salvatoris ædificavit & habitavit. Rambaldus VI MCLVI genuit Schellam III comitem Rai & Musestre *, Manfredum II episc. Feltri * ac Cividalis, & Tolbertum equitem D. Scaligeri Veronæ patroni. Tolbertus iste genuit Rambaldum VII, quem senatus Venetus ditavit castro Soligheti, Manfredum III, Claram, & MCLXXXVI nostram præclaram Julianam. Itaque Julianæ nostræ genitores fuere Tolbertus I Colaltus comes Colalti, & Joanna a S. Angelo de Mantua, Ripæ-altæ comitissa in castro S. Salvatoris inter Tarvisium & Conedam civitates collocato. His itaque a progenitoribus, ut fertur, nobiles traxit natales B. Juliana, secundum hanc arborem genealogicam, cujus examen relinquo aliis, ad quos familiarum illustrium eruderationes magis ex professo spectant. Sansovinus sane in Origine familiarum Italiæ lib. 1, fol. 3 scribit pugnantia cum jam data genealogia. Nos interim ad Beatæ cultum pergamus, quandoquidem de virtutibus morumque sanctimonia, quæ vera & unica apud Deum est nobilitas, sufficienter tractabitur in Vita ejus.
[4] Excellentissimus D. Flaminius Cornelius sequentia de antiqua & publica hujus Virginis veneratione misit documenta Latina: [cultus] Possident moniales vetustissimum quoddam altare ligneum, in quo simulacra plura, inter quæ præcipue imago Julianæ radiis ac splendoribus circumdata, varietate refulget in octo quadratis tabellis, ejus prodigia, dum adhuc viveret, patrata exponentibus.. In primo quadrato Julianam S. Blasius alloquitur. In secundo Juliana inter brachia parvulum Jesum suscipit. In tertio Juliana per Christum annonam recipit. In quarto Juliana fractum monialis brachium signat & sanat. In quinto Juliana juvenem a vinculis absolvit, & illæsum abire facit. In sexto Juliana mortua & sepulta a populis ad cœmeterium confluentibus invocatur. In septimo Juliana cælitus per fulgura syderaque super ipsius tumulum micantia patefit adoranda. In octavo Juliana effossa terra exhumatur, ac integra, incorrupta, speciosa in templo collocatur. His insignibus ac imaginibus perantiquis peracute Julianæ vita morsque beata prænarratur.
[5] Non dubito, quin hæc ultima clausula referenda sit ad tabulam, [variis argumentis] cujus inscriptionem ac narrationem Italicam inter alia documenta huc misit laudatus D. Cornelius, hoc titulo prænotatam, qui sic sonat Latine: Ecgraphum inscriptionis exaratæ in pergameno, affixæ ad tabulam, quæ columnæ appendi solet in ecclesia S. Blasii & Catoldi Venetiis, prope altare, ubi conservatur corpus B. Julianæ Colaltæ. Post hæc subduntur ista: Hic requiescit gloriosum ac mirabile corpus B. Julianæ Colaltæ virginis, vita functæ MCCLXII die prima Septembris. Vitæ autem ejus mortisque, nec non mirabilium ab illa patratorum historia summatim exarata in dicto ecgrapho continetur, quæ inferius pluribus relata legi poterit in Beatæ Vita, quam dabo. Redeamus ad superiores notitias Latinas: Præterea, inquiunt, ligneus tumulus, qui mortuam Julianam est amplexus, quique in terra humida septem lustris tumulatus fuit, Julianæ mortuæ meritis mortem superavit, unaque cum Juliana incorruptus evasit, & nunc colitur servaturque in capella Deiparæ Mariæ virgini dicata. Præterea prædictæ moniales alterum librum habent, ubi narratur Kalendis Septembris hanc ecclesiam solemne festum, Missam & Officium de Juliana ad altare eidem dicatum celebrare. Hæc de festo & Officio confirmantur e Vita Latina, quam prælo dabimus, sub finem.
[6] Hisce merito addi debet extracta ex alio ejusdem parthenonis pergameno, [probatus:] oratio ad beatam Julianam, uti vocatur in memoratis notitiis Cornelianis:
Jesu dulcis Julianæ merx Christe,
Jesu redemptor, da tuis famulis
Precamur humiles precibus solitis:
Tu conculcatis inferni jaculis,
Tu jam deletis culparum maculis,
Et resolutis pœnarum debitis,
Tuam nobis infunde gratiam,
Fidem, pacem ac indulgentiam,
Julianæ meritis defer clementiam,
Gloriosam nobis præbe victoriam:
Plenariam cunctis largiaris veniam,
Paradisi condones gloriam.
℣ Juliana Christi famula succurre nobis miseris. ℞ Ne damnemur cum impiis in adventu Judicis. Oremus. Deus, qui B. Julianam virginem tuam, spreto sæculo, ad almam devoti famuli tui Benedicti Religionem vocare dignatus es, tribue nobis, quæsumus, ut ejus meritis & exemplis digne tibi servientes, cum ipsa in æterna gloria te perfrui mereamur. Per Dominum &c. Hactenus documenta Veneta.
[7] [annuntiatio in Fastis sacris.] Recte igitur hagiologi non pauci Beatam hanc intexuerunt Fastis sacris. Arnoldus Wion ita illam annuntiat hoc die: Venetiis in monasterio sanctimonialium S. Blasii de Catoldo nuncupati, in Judaïca, depositio sanctæ Julianæ, primæ ejusdem loci abbatissæ, quem, congregato ibidem virginum collegio, mirabiliter instauravit, auxit & ordinavit. Eamdem quoque tamquam sanctam memorant Dorganius & Menardus, quibus adde Ferrarium in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt. Castellanus in Additionibus & correctionibus suis pag. 979 addi quidem jubet Julianam ad finem diei primæ Septembris; verum quia illam haud satis norat, minus ei benignus fuit, venerabilem dumtaxat appellans. Hagiologi iidem Benedictini Wion, Dorganius & Menardus hujus abbatissæ inventionem referunt die XXII Julii; de qua etiam Ferrarius ad eumdem diem.
[Annotata]
* al. Collalto
* non invenio isto seculo id nominis imperatorem.
* f. Mestre in territor. Venet.
* opp. est in confin. Venetorum.
§ II. Beneficia Beatæ patrocinio impetrata; scriptores, qui de illa meminerunt; Vitæ.
[E pluribus favoribus] Cælestes favores, Beatæ nostræ patrocinio in acerbis præsertim capitis doloribus impetratos, narrat collectio Veneta, & e variis chartis monasterii ejus transcriptos indicat. Invenio autem ante illos in Mss. nostris Cornelianis hanc præfationem: Præter cælestes favores, de quibus monialium antiquarum nimia humilitas non curavit catalogum recensere, tantum aliquot argenteæ ligneæque tabellæ ad ejus sepulchrum affixæ conspiciuntur, mirabilia & prodigia Domini precibus vocibusque Julianæ narrantes: plurimæ autem extarent, si monialium diligentia & vigilantia adfuisset & adesset: quam spero futuram & profuturam ad Dei gloriam, Julianæ victoriam, & hujus inclyti cœnobii ornamentum ac incrementum. Ad futurorum nihilominus memoriam quosdam favores, novissime a Deo B. Julianæ meritis (patratos) recensebo.
[9] [Beatæ patrocinio] MDCXLIII Hieremias filius Pancratii, cognomine Brana, de parochia S. Agnetis cecidit, nemine inspiciente, in dolio aqua sulphurea pleno ad saponem conficiendum. Pancratius accedens, vidensque puerum in dolio demersum, tulit ac flevit illum jam cæcum, peneque mortuum; & invocatis Julianæ precibus Hieremias contra medicorum sententiam, & vitam & visum recepit.
MDCXLVI, VI Aprilis reverendus P. Germanus a S. Vincentio, Carmelita excalceatus, habitans tunc in hospitio alla Zuecca, pluries a morbo capitis per Julianæ merita liberatus; tandem mortuus, in hac ecclesia sepultus fuit inter altare B. M. V. & B. Julianæ.
MDCXLVII, XXXI Augusti in vigilia B. Julianæ, monialis conversa in conventu SS. Blasii & Cataldi, nomine Bortola de Viduis, ad solemne jejunium adhortata, recusavit; piscem comedit, & protinus intentissimo capitis dolore ingemuit: promisit in posterum aquam solam panemque comedere in vigilia Julianæ: gratiam quæsivit, salutem invenit.
[10] MDCLV Antonius filius nobilis Benedicti Contareno, [impetratis] & Barbaricæ Pisani uxoris, secum ipse ludendo semen durum posuit in auriculam suam, seque surdum reddidit, nulla juvante medicorum peritia. Juliana tamen suppliciter invocata integrum præbuit auditum.
MDCLVI, XVI Julii Benedicta uxor Petri, de parochia S. Viti, in terram cecidit, caput lethaliter confregit, dicente D. Pafqualino chirurgo, vulnus insanabile fore; Juliana vero sanavit.
MDCLX reverendus P. Petrus. Galadin dolore capitis quinque mensibus vulneratus Julianam invocavit, & salutem invenit.
MDCLXV In statu Mediolani in villa Busto Carolus Marchesi, Magdalena & Paula Balarasa nimio capitis dolore angustiati, cingentes caput cingulo, qui B. Julianæ corpus tetigit, sanati sunt. Retulit P. Bernardus Mediolanensis Capuccinus die XXVII Aprilis.
[11] MDCLXX in Muriano Venetiarum insula Maria Magdalena eadem chordula acerbissimos dolores capitis refrenavit. [referuntur nonnulli recentiores:]
MDCLXXII Fr. Franciscus de Calabria, janitor in conventu S. Francisci de Assisio, eamdem gratiam est consecutus.
MDCLXXIII Vincentia Menuella, serva nobilis Catharini Maripetro in villa Casal, invocata Juliana, dolorem nimium capitis, quo sæpe sæpius languebat, superavit, sedavit.
MDCLXXIII, XXX Novembris Andreas Paulo de parochia S. Nicolai dolore capitis pene desperatus, restitutus, & insanitus * chordula Julianæ præcinctus convaluit. Nec a proposito alienum fuerit nonnulla his adjungere de scriptoribus, qui lucubrationibus suis intexuerunt B. Julianæ memoriam; quorum unus, qui proxime his sequitur, [B. Juliana] illud de ea elogium ad posteros transmisit, varia ejusdem decora complexum.
[12] Bernardinus Scardeonius in Antiquitate urbis Patavinæ lib. 2 classe 6, inter ea, quæ pag. 119 & 120 memorat de B. Beatrice Atestina, quam nos dedimus die X Maii pag. 598 & sequentibus, habet ista in rem nostram: Quocirca Gemmulam adire constituit (Beatrix) monasterium .., quod tunc temporis, pulsis inde improbis monachis, forte habitatore vacabat. Hoc igitur ex abbatissæ & episcopi Patavini consensu una cum decem aliis virginibus, magno matronarum numero comitante, ingreditur: quarum unam fuisse legimus beatam Julianam Mantuanam ex nobili familia Rupescomitum *: quæ postea Beatricis exemplum secuta, Venetias profecta, destitutum similiter S. Blasii Catholdi monasterium in Judaïca, congregato ibidem virginum collegio, mirabiliter instauravit, auxit, ornavitque. Hujus sanctissimum corpus adhuc ibidem visitur ita integrum, ut nihil desit, non secus quam si his proximis diebus e vita migrasset: dictu certe mirabile, visu tamen mirabilius. Ibidem in ejus epitaphio eam obiisse legitur MCCXXVI *.
[13] Et postea, transactis aliquot annis, in cœmeterio,
ubi sepulta fuerat, repertam esse ita
incorruptam, ut quidquid prius corpori viventis
affuit, post tot annos sepultæ integrum manserit.
Ejusdem vero mirabilis corporis figuram
notitiis Venetis de Beata a se collectis adjunxit
Excellentissimus D. Cornelius, quam secundum
delineationem ab hoc illustri viro ad nos directam
in æs incidi curavimus hoc, quo vides, modo.
Supersunt plures alii auctores, qui de B. Juliana
meminerunt, ad quos progredior.
[14] Inter hos est Franciscus Sansovinus in Veneta sua urbe Italice ibidem edita anno 1581, [scriptoribus] lib. 6, fol. 90. Wionum jam supra citavimus, qui in notis ad hanc diem 1 Septembris habet observationes inferius nobis usui futuras. Silvanus Razzi inter Vitas Italicas mulierum sanctitate illustrium anno 1602 editas, tomo 5, fol. 32 & seqq. publicavit Vitam B. Julianæ. Adde e dictis notitiis Hectorem Belirotum, lectorem publicum Patavinum, qui Italice Vitam B. Julianæ vulgavit Patavii anno 1616. Inter alia vero, quæ Excellentissimus D. collector designat, ex ejusdem libri dedicatoria, ut vocant, discimus, Vitam hujus Beatæ a sexaginta circiter annis descriptam fuisse (id est, ab anno 1554) utque confectum unicum dumtaxat a reverendo istius temporis sacellano exemplar injuria temporum non detereret, datam fuisse in lucem anno 1605; exemplaribus autem jam distractis, procuratam esse novam editionem, ut non frustraretur memoria posterorum tam digno opere.
[15] Prætereo tres scriptores sequentes, quos allego e dictis notitiis, [laudata:] Angelum videlicet Portinarium, monachum S. Augustini, qui in libro Italico, qui inscribitur Felicitas Patavina, anno 1623 Patavii impresso, lib. 9 cap. 40, fol. 480 de hac Beata etiam meminit; illustrissimum Jacobum Philippum Tomasini, Civita-novensem episcopum, in Vita Italica B. Beatricis anno 1673 Patavii excusa, cap. 13, fol. 31, ac Joannem Bonifacium in Historia Tarvisina, ibidem impressa anno 1591, lib. 6, fol. 293. Ex tot vero scriptoribus, qui Virginis hodiernæ Vitam vulgarunt vel illam laudarunt, conficitur celebritas nominis ejus.
[16] Vitæ Latinæ, quam damus, apographum perillustris Adjutor noster huc misisse se testatur e Mss. originalibus Latinis, [notitia Vitæ Latinæ, quæ hic datur:] ejusdemque exemplar extractum prænotatur e Ms. in charta pergamena existente in monasterio SS. Blasii & Cattaldi Venetiarum. Auctor est incerti nominis ac temporis. Diu tamen Vitam hanc post Beatæ obitum scriptam vel collectam fuisse, indicio est hæc clausula ad Vitæ finem: Propterea a seculis elapsis Kalendis Septembris per immemorabilem temporis cursum de B. Juliana celebratur Missa, Officium recitatur, festumque præclarum decantatur.
[17] Porro præter integerrimæ mentis ejus imaginem
a Vitæ scriptore expressam; [æcgraphum imaginis.] in qua tamquam
in speculo relucent absoluta monasticarum
virtutum perfectio, & omnigenæ probitatis ornamenta;
exhibere hic etiam visum est formam
externam corporis in sequenti effigie, quam ab
ornatissimo D. Cornelio accepimus, & chalcographus
noster ita imitari conatus est.
Quamquam vero mihi non certo constat e documentis,
quæ huc misit, an sit illa, de qua superius
facta est mentio num. 4; non possum tamen non
cogitare, tantæ illam esse auctoritatis, ut exhiberi
a nobis hic mereatur; neque a Viro isto erudito ac
prudente mittendam fuisse sine aliquo merito. En
tibi nunc Beatæ Vitam, in capita & numeros a me
divisam, ac notationibus illustratam. Quod autem
ejusdem auctor cum de eadem Beata, tum de lectore
fuerit bene meritus, intelligetur, ut opinor,
ex narratione, quam subjicio. Etiamsi autem
ejusdem Vitæ scriptor Abbatissam nostram liberaliter
inducat loquentem verbis Scripturæ sacræ;
non ideo tamen historiæ, quam narrat, substantia
censeri debet suspectæ fidei: habet enim in
hac re antecessores plurimos biographos probatæ
etiam fidei, qui Vitis Sanctorum satis frequenter
immiscuerunt verba sacra, materiæ suæ ac fovendis
in lectore piis affectibus accommodata; quæ
dum legit prudens lector, cogitare potest, non
tam a Sanctis dicta esse illa omnia, quam dici
potuisse pro argumenti convenientia.
[Annotata]
* i. e. mente captus
* f. Rupæcomitum
* immo MCCLXII a multis
VITA
auctore anonymo
e Ms. membraneo monasterii SS. Blasii & Cataldi Venetiis.
Juliana virgo & abbatissa Venetiis in Italia (B.)
BHL Number: 4528
A. Anonymo.
CAPUT I.
Illustres Beatæ natales; vita monastica.
[Parentes, & annus natalis:] Monasterium monialium D. Patris Benedicti congregationis Cassinensis, sanctis Blasio & Chattaldo dicatum a, fundavit anno MCCXXVI virgo mater monialis Juliana Collalto b, orta c MCLXXXVI, & interita * MCCLXII, cujus pater fuit Tolbertus primus capitaneus equorum ad nutum prænobilis domini Scaligeri Veronæ patroni d: mater vero Joanna a S. Angelo e; fratres Mamphredus & Rambaldus VII, cui benemerito serenissimus Venetus senatus castrum Soligheti donavit, soror autem unica fuit Clara, quæ virgo vixit & revixit, obiit & abiit. Hæc Juliana Collalto MCLXXXVI nata, duploque lustro in Religione renata in conventu S. Margaritæ erecto super collem nomine Salarola f, Estensi g castello proximum, Patavinæ diœcesis h, MCXCVI claritate divini luminis, spreta pompa mundani culminis, confortata, Puella affabilis, vestem sprevit veteris hominis, sponsum duxit æterni numinis, & divi Benedicti monialis effecta est.
[2] [fit monialis Salarolæ,] In hoc eodem Salarolæ cœnobio monialem habitum sumpsit MCCXX Beatrix i virgo annorum XIV, in castello Estensi nata, domini Azi k primi marchionis Este, ac Leonoræ Sabaudiæ comitissæ l filia, quæ octo supra decem mensibus elapsis, ex Salarolæ conventu ob strepitus militares relicto, de consensu D. Jordani Mutina, episcopi Paduæ, MCCXXII ad conventum, desertum locum, quem monachi reliquerant in Gemola m [n], Euganeo monte plantatum, Este proximum, rumore furoreque spoliatum transivit, consulto D. Azo secundo o, Beatricis ejusdem fratre, qui conventum ac ecclesiam illam D. Joanni Baptistæ dicatam reparavit, exornavit.
[3] Inter decem moniales p Virginis, verbo & exemplo Beatricis ad antra deserti Demolæ teneris sub annis tendentes, [deinde Gemmulæ, ac Venetiis] una fuit nostra Juliana. Inter montes uberrimos, sive colles Euganeos, ad quos antiquitus mare Adriaticum pertingebat q, Patavio præclaræ urbi proximos, Demola florida emicat pascuosa. Juliana igitur MCCXXII de Salarola in Demolam venit ætate florens, annorum XXXVI, ibique in cælum rapta MCCXXVI venerabili Beatrice, Juliana annis XL ornata, onerata, per divum Blasium episcopum Sebaste, martyremque r monita, de Demola venit Venetias, & super insulam, tunc Capo de Spina longa s, nunc autem Ponta della Zuecca t vulgo appellatam, monialium conventum, Veneto annuente Senatu, plantavit, ubi ecclesia sanctis Blasio & Cathaldo u dicata, nec non hospitium ad hospitum solatium, quod Religiosi patres x custodiebant, erectum intuebatur.
[4] Namque ante millesimum familia Pianiga, cujus patria extitit Aquileia, [in cœnobio, de quo] & familia Capuana, cujus patria Capua, & familia Agnus Dei, cujus patria Altinum, Venetias venere, atque patritii Veneti Pianighi anno MLXXXVII; Capuani MXCVII; Agnus Dei vero MLXXXIII electi fuere. Omnes hæc tres familiæ in eadem insula domicilium habentes, unanimi consensu ecclesiam, & hospitium prædictum erexere. Quam ecclesiam Vitalis Michaëlius ep. Castellanus y MCLXXXVIII z, die VI Novembris in festo S. Leonardi aa, ad cultum divi Blasii martyris sacravit ac indulgentiis ornavit, regnante Papa Clemente tertio bb, & D. Aureo Mastropetro, inclyto Venetiarum Duce, ac reverendo D. Philippo cum aliis, qui in eodem loco, supra canale Dorsi duri posito, die noctuque Domino famulabantur.
[5] Ecclesiam eamdem in anniversario dedicationis amplioribus indulgentiis ditavit Fortunius patriarcha Gradensis cc MCCCLIII dd, [variæ dantur hic notitiæ,] ut marmoreum epitaphium in ecclesiæ atrio legendum apparet. “F. H. Dei gratia sanctæ Gradendis ecclesiæ patriarcha & Dalmatiæ primas, omnibus Christi fidelibus salutem, & gratiam in Domino. Universitati vestræ notum fieri duximus, quod venerabilis frater noster Vitalis Michaëlius, Castellanus episcopus, ad petitionem dilecti filii admodum reverendi Philippi presbyteri, & aliorum, qui in hospitio posito supra canale Dorsoduri die noctuque Domino deserviunt, pro sui officii debito anno Domini MCLXXXVIII mense Novembris die sexta in festo S. Leonardi tempore D. Aurei Mastropetri, inclyti Ducis Venetiarum, ecclesiam ibi opificatam, invocata Spiritus sancti gratia, ad honorem Domini, & in memoriam B. Blasii martyris dedicavit, & eis, qui prædictæ ecclesiæ eleemosynam facerent, vel mitterent, centum dies de injuncta eis pœnitentia relaxavit. Nos vero de misericordia Jesu Christi, & beatorum martyrum Hermacoræ, & Fortunati ee meritis, cuique, qui in anniversario dedicationis, vel tribus diebus ante, vel tribus post, eamdem ecclesiam contrito animo devote & humiliter visitaverit, de injuncta pro criminalibus pœnitentia decem dies duximus indulgendos: & illud indulgentiæ, quod visitantibus ecclesiam hanc annuatim indulsimus, in posterum a memoria hominum illibatam remissionem, quam fecimus, auctoritate patriarchali confirmamus, eamque ad perpetuam memoriam futurorum in scriptis duximus redigendam”.
[6] In hoc terreno polo, sereno solo, amœno cælo, favente Deo, favente Blasio, Cathaldo favente una cum prænarratis familiis, [quodque B. Juliana virginibus multis ex. ornat.] vixit Juliana nostra, speculum castitatis, norma probitatis, lucerna lucens ante Deum, & super candelabrum posita, ut luceret omnibus, qui in domo sunt: cujus lumine tot virgines in Dei ac proximi charitatem flagrantes, terrea blandimenta, caduca gaudia respuentes, sursum tollentes corda, percupientes summam cæli lætitiam, immensam Dei gloriam adamantes, vicerunt mundum, vicerunt hostes, regna vicerunt, atque lutulentis calcatis prædiis præliantes, lampadem fulgentem inter dæmonis astutias, & hominis argutias die diuque tenuere, retinuere: cujus ardore tot ancillæ Domini cælesti gratia imbutæ, indutæ, perenni amore Agnum sponsum virginum dilexere: cujus oves tot cælibes humanitatem cum humilitate indissolubili nexu copulantes, hominem ab humo derivari, dictisque factisque docuere. Cujus radii tot familiarum corda ardoris ac amoris gladio vulneraverunt, ut filiæ plurimæ, divini roris incendio angelorum vitam æmulantes, vigiliis ac jejuniis, flagellis ac ciliciis, paupertate ac puritate, cunctisque virtutibus, & urbem, & orbem perlustravere: cujus aqua adolescentulæ tot novo lavacro mundi oblectamenta dolentes, divitias & delicias fumosas & famosas, scurilia * bona, dona nobilia depellentes, dixere Julianæ matri suæ: Asperges me, Domina, hyssopo & mundabor, lavabis me, & super nivem dealbabor: atque immundi mundi spretis pompis, mundanis calcatis opibus, conculcatis operibus, cælibem vitam, arctam vitam, nobilem vitam, albam vitam duxere, canentes & psallentes cælesti Sponso gloriam, triumphum & victoriam: Agnum sponsum virginum amemus hilares, adoremus humiles Dominum Jesum Christum.
ANNOTATA.
a Sansovinus in Veneta sua urbe lib. 6 fol. 87 scribens de ultimo urbis Venetæ tractu, cui nomen Dorsoduro, indita eidem appellatione a forma insulæ, quæ scopuli instar figuram dorsi referebat, ultimam hanc civitatis partem fuisse dicit,quæ inhabitata fuerit: deinde fol. 90 ad extremitatem insulæ Patavinam portam versus jacere templum SS. Blasii & Catoldi, vulgo dictum Catoldo. Ad hæc, ibidem etiam agit de ecclesia S. Jacobi in insula della Judecca, id est, Judaïcæ unde intelligitur vulgare loci nomen.
b Consuli possunt quæ habentur in Comment: prævio num. 3 de familia comitum Collaltorum. Wionus in notis ad 2 Septembris observat ista: Res ejus gestas partim describunt Bernardinus Scardeonius in Historia Patavina lib. 2 classe 6 (pag. 119) & Joannes Bonifacius in Historia Tarvisina lib. 6, fol. 293 (quem non vidi) diversimode tamen. Ille enim Mantuanam facit ex nobili Rupæcomitum familia: iste vero in agro Tarvisino ex illustri Collaltorum stirpe progenitam affirmat: quæ opiniones etsi inter se videantur diversæ, ambæ tamen veræ sunt, ut ex tabella Ms., quæ ad altare ipsius Sanctæ, uti Beatam nostram vocat Wionus, liquet. Apographum nostrum prædictæ inscriptionis, de qua memini in Comm. num. 5, ex Italico sic sonat: Hic requiescit gloriosum ac mirabile corpus beatæ Julianæ Collalto.., ex Tolberto Collalto, & Joanna Mantuana comite Ripæ-altæ in lucem edita.
c In castello S. Salvatoris prope Conoglianum, ex inscriptione Italica, quam indicavi modo.
d Dictionarium Morerii auctum, editionis decimæ octavæ & novissimæ tomo 3 lit. E, a pag. 122 varia scribit de ista familia, eamque ultra annos centum ac viginti urbis Veronensis dominium possedisse memorat. De origine istius domus vario modo loqui auctores observat, sed omnes fere agere vel ex immoderato affectu, vel ex malitia, vel ex proprio emolumento; constare, quod Balduinus Scaliger anno 1101 spectatæ fuerit scientiæ apud Veronenses; ejusdemque successores ibidem potentissimos exstitisse: de quibus plura subduntur. Balduinus ille potuit esse idem, de quo hic Vita, si tempus spectes.
e In Comm. num. 3: Joanna a S. Angelo de Mantua Ripæ-altæ comitissa &c. Hanc non novit Razzius supra citatus, de illa nihil distincte & affirmate asserens singillatim, sed credendum censens, e divite ac nobili familia natam fuisse.
f Salarola, parthenon Ordinis S. Benedicti, in agro Patavino erat: de quo loco notitias ulteriores in promptu non habeo.
g Este, Latine Ateste, oppidum est Venetæ ditionis in agro Patavino, ad Medoacum minorem fluvium, prope Euganeos montes. Hinc dicti principes Atestini sive Estenses, Ferrariensi Ducatu diu potiti, nunc Mutinenses & Regienses duces. Eorum series genealogica datur apud Morerium citatum pag. 156 & 157.
h Patavio distat milliaribus 12, ex dimensione Baudrandi.
i Pro sequentibus consuli possunt quæ ex monacho Patavino & Scardeonio apud nos dicta sunt de B. Beatrice Atestina ad diem 10 Maii, tomo 2 ejusdem mensis pag. 598 & 599 & seqq.
k Apud supra allegatum Morerium a pag. 155 ponitur Azo I dominus Estensis, quem nonnulli Albertum nominarunt. Hunc sub isto dumtaxat nomine forsan invenit scriptor vel collector Vitæ, & ideo Azonem vocavit primum, qui est secundus apud Morerium.
l Ibidem dicitur prima Azonis II uxor fuisse Leonora, Thomæ I Sabaudiæ comitis, ac Beatricis Genevensis filia; ex eaque habuisse Aldobrandinum, Ferrariensem & Anconensem marchionem,veneno sublatum anno 1215; & Beatricem hujus sororem, de qua nos hic agimus. Uxor dicti Azonis secunda refertur ibidem obiisse ante matrimonium consummatum, nomine Marchesella; tertia Elisa, Ludovici comitis sancti Bonifacii filia. Quomodo itaque B. Beatrix Accii Estensis ex secunda uxore filia dicitur a Scardeonio apud nos tomo supra citato pag. 599? Corrigendus etiam est annus, quo apud Morerium scribitur obiisse Beatrix ista soror, & pro 1262 ponendus est annus 1226.
m Jordanus Mutinensis laudatur apud Ughellum tomo 5 Italiæ sacræ col. 423 & 424, & scribitur electus episcopus anno 1214, mortuus 1228.
n Al. Mons-Gemellus, Gemmula: de cujus ruina apud nos tomo supra designato lit. i sunt ista pag. 602: Quid autem nunc Gemmulæ? Locus ille prorsus desertus jam atque semirutus, post discessum sacrarum virginum, alienatus ab eis, circa annum MDCL possidebatur a mercatore quodam lanario Veneto Dominico Filoso, cui nulla ejus conservandi erat cura. Itaque ecclesia, omni ornatu omnique instrumento sacro destituta, squallet, dissipatis hac illac sedilibus chori, tribusque altaribus ægre servantibus consumptarum fere tabularum reliquias &c.
o Azo II, ex dictis supra lit. l, e primo matrimonio habuit Aldobrandinum & B. Beatricem; secundum non fuit consummatum: ex tertio autem cum Elisa, uti refertur apud Morerium pag. 156, Azonem III, qui Beatæ jam dictæ frater secundus fuit.
p Nominantur apud nos tomo 2 Maii, pag. 601.
q Sciendum est, ut observat Ughellus tomo 5 Italiæ sacræ columna 1159, æstuaria longe ampliora initio fuisse, quam postea fuerint, aut sint nostra tempestate. Namque ab urbe Aquileia Ravennam usque paludes erant, & alibi XXX, alibi XXV aut XX aut XV passuum millibus ab insulis ad continentem spatii erat, & Ravenna, Aquileia, Concordia, Opitergium, Altinum, Patavium, maritimæ civitates erant: quæ modo omnes fluviorum adfluentium, atque arenas in declive ex montibus ducentium adaggeratione, mediterraneæ factæ sunt, ac magis minusve a mari pro magnitudine vicinorum amnium recesserunt. Plura deinde subdit idem auctor; sed hæc in rem nostram sufficiant.
r Acta ejus illustravimus die 3 Februarii pag. 331 & seqq.
s Id est, promontorium Spinæ longæ.
t Id est, cornu Judaïcæ in mare progrediens.
u De S. Cataldo episcopo Tarentino vide apud nos ad diem 10 Maii.
x Quales isti Religiosi fuerint, hactenus mihi non constat.
y Episcopatus (Venetus) triplici nomine de causa nuncupatus fuerit. Primum Olivolensis, ab olivis in hac insula olim consitis; postea Castellanus, & Ecclesia S. Petri in Castello, a loci munitione; postremo Venetiarum, ab episcopi jurisdictione, ac domicilio Venetæ gentis, in hac & vicinis insulis constituto,
Ex Ughello superius designato, Col.em>.
z Vitalis Michaël Venetus, hujus nominis cognominisque secundus, Vitale Michaëlio Duce Venetiarum, Castellanus episcopus renuntiatus est .. anno … MCLXIV … Præfuit .. ad annum Christi MCLXXXI, quo, teste Dandulo, hac mortali vita exemptus est, ex Ughello jam citato Col.amp; 1323. In Danduli autem Chronico inter Rerum Italicarum scriptores, typis Mediolanensibus in lucem editos, tomo 12 col. 310 sunt ista: Anno Ducis quarto Vitalis Michaël Castellanus episcopus vita cessit. Quibus præmittuntur hæc col. 308: Aureus Mastroperto Dux publicatur anno Domini MCLXXVIII.
Prædictus itaque præsul obiisse videtur anno 1182, non autem 1181. Hoc confirmatur in novissima editione Veneta Ughelli Col./em>
aa De illo agendum erit cum Martyrologio Romano ad diem 6 Novembris.
bb Repugnat tempus istius Pontificis, quo minus sub ipso hæc facta fuerint, secundum mox notata lit. z: cum sedere cœperit Clemens PP.III anno 1188.
cc Fortunerius Vasellus nuncupatur apud Ughellum tom. 25 Ital. sacr., & creatus patriarcha Gradensis anno 1351, 3 Kal. Junii, scribitur columna 1217 & 1218; at XIII Kal. Junii eodem anno apud Baluzium in Opere Vitarum Pontificum Avenionensium, Romæ anno 1700 proscripto, ubi varia alia de ipso notat columna 951 & seqq.
dd Hinc colligitur, Vitam hanc non esse conscriptam ante istum annum; quin immo longe serius id factum videtur. Vide Commentarium prævium in fine.
ee De his sanctis Martyribus Aquileiensibus actum est die 12 Julii pag. 249 & seqq., ubi & de Aquileiensium vicissitudinibus.
* i. e. mortua
* f. servilia
CAPUT II.
Vitæ monasticæ perfectio; constans patiendi desiderium; facta Beatæ apparitio; miracula.
[Eximiæ] Hæc igitur fœcunda secunda mater S. Juliana, parens sterilis defectu, affectu fertilis; hæc, inquam, est virgo sapiens, quam Dominus vigilantem invenit; quæ, accepta lampade, sumpsit oleum, &, veniente Domino, introïvit cum eo ad nuptias in æterna clausura, in terreno cælo, sublunari paradiso; ibique mundana respuens, divinis perfruens, terrestria evomens, cælestia devorans, poma nova & vetera in hoc divinæ voluntatis, voluptatis viridario, monasterio plantavit: poma vetera, quia vetustam D. patris Benedicti erga Deum ac proximum charitatem docuit, uti decuit, & habuit, uti patuit: poma nova, quia recentes atque prudentes natalibus & moribus illustrissimas virgines genuit & aluit, docens & dicens: Prudentes virgines aptate lampades vestras, ecce sponsus venit, exite obviam ei. Pangamus etenim Deo nostro gloriam, qui nobis virginibus talem dedit victoriam, ut carnis calcemus desideria, in perenni hæreamus candore, & ad regna cælestia perveniamus: cui quævis filiæ hilari vultu, aspectu alacri, humili corde responsum dedere: Regnum mundi, & omnem ornatum sæculi contempsi propter amorem Domini mei Jesu Christi, quem vidi, quem amavi, in quem credidi, quem dilexi: ipsi sum desponsata, cui angeli serviunt, cujus pulchritudinem sol & luna mirantur: ipsi soli servo fidem, ipsi me tota devotione committo: quem cum amavero casta sum, cum tetigero munda sum, cum accepero, virgo sum.
[8] Propterea Juliana, vera Christi pedissequa, sancto sumpto habitu, [virtutes B. Julianæ,] ingenti cum fervore Jesu Christo studuit servire in timore, crucemque animo libenti bajulans, patientiam & pœnitentiam, puritatem ac paupertatem, silentium & cilicium, inedias & vigilias; orare ac meditari, semper pati, semper perpeti, docebat Filias, & dicebat: Exemplum dedi vobis, ut, quemadmodum ego feci, ita & vos faciatis. Propterea humi cubabat, pisces tantum edebat, rudi panno membra domabat: in gelu ac æstu, in calore ac frigore unicam solamque tunicam induebat, potabat aquam, Deum pro se suisque gentibus imprætermisse gemitibus exorabat. Propterea dieque nocteque jugibus lacrymis deplorans inferni colubrum vexavit, & ad obloquendum excitavit. Mulier quid ploras? quem quæris? Defecerunt præ lacrymis oculi tui, o incauta fæmina! Et respondens a Juliana: Intuentibus Deum visio deficere nequit; coluber evanuit delusus, confusus. Propterea tenebrosus draco Julianam post Matutinam lacrymis plenam intuens, consolabatur & lacrymam in lætitiam, luctumque in gaudium vertere hortabatur: Ne mens perturbetur, ac in insaniam gravata gemitu perducatur. Cui aiebat Virgo: Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum: proinde tribulata acriter tentamentis satanæ, vexata fortiter blandimentis Accaron b, Christum clamans dulciter, læsa fuit a nemine.
[9] [cælestibus favoribus] Propterea, deficiente pane, conquerebantur moniales flentes, & aientes: Quanti mercenarii in domo Patris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo: easque solabatur ancilla Christi Juliana, respondens: Surgam, & ibo ad Patrem meum, & dicam ei: Pater, peccavi in cælum, & coram te, jam non sum digna vocari filia tua præ multitudine iniquitatis meæ. Oravit, postulavit, impetravit: & ecce homo, cophinum plenum panibus prompte portans, & pulsans: qui distribuit, & evanuit. Propterea, quoniam tunc insula, super quam monialium conventus intuetur plantatus, undique aqua circumdabatur, solumque per aquam & cymbam ad earum iter patebat ecclesiam; in illa nocte, in qua, toto orbe in pace composito, Verbum caro factum est, & de Virgine Deus nasci dignatus est, canentibus angelis, Gloria in altissimis Deo; canale illud sive colens magnalia Dei, sive celans mirabilia Dei, nescio, Deus scit, nimio furore, rumore nimio repletum, undisque ventisque præcinctum, rugiens & rapiens, nec sacerdoti accessum ad Sacrificium celebrandum, & monialibus Sacramentum conferendum, nec illis recessum, ut alibi cælestia mysteria venerari & meditari * permisit.
[10] [a Deo] Quid interim faciet Juliana virgo, colendi & comedendi parvulum Jesum benedictum desiderio flagrans tot inter laqueos domesticos pariter ac extraneos? Stare domi minus devotum; foras egredi minus securum. Tot inter dubia ad orationem Virgo confugit, eximium virginitatis florem illi ipsi commendans, cujus mater Virgo est; cujus Pater fæminam nescit. Nec fideli Sponsæ defuit Sponsus ipse fidelis. Angelus enim puerum Jesum deferens apparuit, & ad moniales ait: Annuntio vobis gaudium magnum, quia natus est vobis hodie Salvator mundi: & hoc vobis signum: ecce, Juliana, parvulus Filius de Virgine natus, & mundi Redemptor. Quem Abbatissa suscipiens in ulnas suas, benedixit Deum, & dixit: Nunc dimittis, Domine, servam tuam in pace, quia viderunt oculi mei salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum, lumen ad revelationem gentium, & gloriam plebis tuæ Israël: &, Tunc populus gentium, qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam: habitantibus in regione umbræ mortis lux orta est eis: & tunc facta est cum angelo multitudo terrestris exercitus laudantium & dicentium: Gloria in excelsis Deo, & in terra pax hominibus bonæ voluntatis.
[11] [honoratæ.] Et tunc omnes cantarunt virgines: Puer natus est nobis, & Filius datus est nobis: apparuit enim gratia Dei, & Salvatoris nostri erudiens nos, ut abnegantes impietatem, & sæcularia desideria, sobrie, juste & pie vivamus in hoc monasterio: etenim non ex operibus justitiæ, quæ fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvas nos fecit. Propterea devota fæmina, cujus filius in carcere detentus, & ad interitum per judices innocenter damnatus, enixe Julianæ intercessionem flagitans, & filium concupiens incolumem, intempestive solutis vinculis, sedato judice, aperto carcere juvenem filium liberum suscepit. Propterea una defuncta moniali conversa, ceteræ sorores volventes lapidem; ut sepulturæ traderetur cadaver, erraverunt, lapisque cecidit, uniusque monialis brachium confregit. Adstantibus ac lugentibus cunctis inquit Juliana: Constantes estote, videbitis auxilium Domini super vos. Genuflexa, mente stabilis occupatur in Dei laudibus, contemplatur devota & humilis, lacrymosis orationibus deprecatur, & charitate fit exaudibilis: dum precatur curvatis genibus infirmæ brachium tetigit, lacrymis lavit, cruce signavit, protinus sanavit. Excellentem Dominum benedicant singuli, dum Julianæ lacrymis liberantur languidi.
ANNOTATA.
a Est Nominativus pro Ablativo absoluto, ut vocant.
b Accaron, urbs & satrapia Philistinorum, ad mare Mediterraneum inter Azoth & Jamniam, in sacris Litteris nota. Primum vero Accaronitarumnumen era idolum Muscæ, seu Beelzebub. 4 Regum cap. 1, ℣. 3: Numquid non est Deus in Israël, ut eatis ad consulendum Beelzebub, Deum Accaron? Et Lucæ XI, 15: Quidam autem ex eis dixerunt: In Beelzebub principe dæmoniorum ejicit dæmonia. Biographus itaque per vocem Accaron significat dæmonium, sicut patet ex sensu.
* f. addendum possent,
CAPUT III.
Pia mors; corpus mirifice incorruptum; ejusdem translatio; cultus.
[Ad Sponsum] Propterea meritis annisque plenam, ætatis LXXVI, Domini autem MCCLXII a ad supernæ vocationis præmium accensam Julianam cælestis Sponsus undique affecit dolore, ac summopere in capite vulneravit, ut cuncta languescerent membra (dum caput dolet, omnia membra languent:) & ut lethali vulnere consumpto mortali corpore purior ac splendidior, micans meritis, illustrans exemplis Julianæ spiritus æterna requie frueretur. Nec Juliana tot inter vulnera, tot inter verbera querebatur, quærebat potius, & aiebat: Sponse Jesu, veni Christe, dona crucem, transfige me, crucifige me: hic ure, hic seca, ut in æternum parcas, tecumque bibam calicem, tecumque vitam cælibem, in solo lugentem, in cælo fulgentem adipiscar. Etenim, Domine, probasti me, & cognovisti me, tu cognovisti sessionem meam, & resurrectionem meam. Quo ibo a spiritu tuo, & quo a facie tua fugiam? Tu possedisti renes meos, suscepisti me de utero matris meæ: proba me, Deus, & scito cor meum, interoga me, & cognosce semitas meas, & vide, si via iniquitatis in me est, & deduc me in via æterna.
[13] His viribus armata, virtutibus ornata Juliana lectas cunctas lætificabat Filias, [cælestem adspirans] flagitabat veniam, concordiam commendabat: Diligite, Filiolæ, alterutrum, quia præceptum Domini est, & si solum fiat, sufficit, quia Christus dilexit nos, & lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo. Ore, corde & opere ejulans, sibique crucem bajulans, exiliens, Sponsique vocem audiens: Veni de Libano, sponsa mea, amica mea, columba mea, formosa mea, veni coronaberis; divinum Christi Corpus, quod sacerdos devote obtulit, ex tota mente, ex toto corde, ex tota anima, & ex cunctis viribus amavit, adamavit, salutavit dicens: Salve salus mundi, Verbum Patris, Hostia sacra, viva caro, Deitas integra, verus homo. Iterum salve viva Deitas, viva humanitas, æterna bonitas, æterna pietas, summa sapientia, summa potentia.
[14] [pie moritur: corpus] Iterum salve tu, mea redemptio, portio mea: tu solus es, tu mea consolatio, delectatio mea, tu solus es, tu mea jubilatio, salvatio mea, tu solus es: in te tota fiducia mea, in te tota lætitia mea, in te tota fidentia mea; purifica me & vivifica me, dilige me, & dirige me, sana me, & salva me; quia tu solus virtus mea, vita mea, Deus meus incarnatus, ut detergantur flagitia mea; sacramentatus, ut deleantur facinora mea, salus mea tu solus es. His dictis, Kalendis Septembris in manus Sponsi reddidit spiritum anno milleno ducenteno, duploque sexdeno, ætatis sexto quoque septeno b. Propterea, quia moriebatur vivens, vivebat moriens, & viva mortua erat, & viva & mortua singulari amore Deum [diligebat] & a Deo solabatur, consolabatur. Certatim affluebant, catervatim ruebant populi colentes venerabile corpus, cupientes cernere, quæ per Julianam mortuam vivam mirabilia viva fiebant: & clamantibus cunctis: S. Juliana, intercede pro nobis ad Deum, qui te elegit; corpus illud venerandum odore fragrans, flagrans amore, venerandæ moniales venerantes posuerunt in ligneo monumento novo, in quo nondum quisquam positus fuerat.
[15] [translatum, & incorruptum:] Propterea strepitante cælo, terra crepitante super tot tantosque favores per Julianam mortuam & sepultam incessanter fidelibus tributos, præter piscatores, qui ambulantes in tenebris, horisque nocturnis, ante D. Blasii templum piscando, errantia sidera, fulgura coruscantia super campanile, superque cœmeterium sæpe sæpius cælitus respexerunt, & admirantes timuerunt valde. Divinitus moniales consultæ loculum effoderunt, ligneumque sepulcrum, corpusque Julianæ humidissimo in loco humatum, ubi marmorea intuetur columna erecta, post annos quinque terdenos, milleno nempe, duploque centeno, nongenteno septeno c exhumatum, integrum & incorruptum, ne dicam carneum repertum est. Tunc, & nunc reperitur: veneratum est tunc, & nunc veneratur (etenim a planta pedis usque ad verticem capitis est in eo sanitas) &, quod magnopere omnibus in hac solemnitate pensandum est, oculorum cartilagines, pelliculæ tam debiles, tam fragiles, hodierna luce integræ conspiciuntur.
[16] [cultus.] Propterea fauste mirabilis, faustu * festive mirabilis festo permoti populi tanto miraculo, gratias quaslibet implorabant, impetrabant. Moniales autem exultim & exultanter exultantes sepulchrum ejus gloriosum intra clausuram venerandum portavere, posuere. Corpus vero solemni pompa in arca nunc ornata vitro, auro decorata, super altare d virgini eidem Julianæ dicatum in ecclesia videtur, veneratur. Propterea a seculis elapsis Kalendis Septembris per immemorabilem temporis cursum de B. Juliana celebratur Missa, Officium e recitatur, festumque præclarum decantatur, canentibus angelis, currentibus populis ad ejus patrocinium singulariter contra capitis languorem implorandum.
ANNOTATA.
a Conveniunt calculi cum anno natali 1186 supra num. 1. Consonat eisdem numeris inscriptio tabellæ, de qua dixi in Commentario prævio num. 5. Razzius in Vita Italica signat annum mortis 1267, quo fundamento? Scardeonius vero lib. 2, classe 6, pag. 120, Ibidem, ait, in ejus epitaphio eam obiisse legitur MCCXXVI; sed mendose, uti mox dicam.
b Obscura, saltem ex parte, hæc chronologica notatio est, & modicæ explicationis indiga. Sexdeno, id est, satis clare sexagesimo; quod additur duplo, accipe pro secundo: pro septeno scribendum septuageno.
c Id est, anno 1297: pro quo Razzius translationem corporis ponit anno 1299 sine sufficiente auctoritate: sibi tamen est conformis, dum indicat hoc accidisse annis 32 post mortem Beatæ, quam signaverat anno 1267, ut supra vidimus. Longius recessit ab anno, in Vita anonymi notato, Ferrariusin Catalogo generali, quando ad diem 22 Julii in notis asserit, inventionem ejus & translationem accidisse anno 1290. Præcesserat Wionus eodem die in suis notationibus, e tabula Ms. ad Beatæ nostræ altare referens ista, quæ ex Italico reddo Latine in hunc sensum: Et post triginta quinque annos (a morte ejus scilicet, ut textui Italico interserit Wionus) festo sanctæ Mariæ Magdalenæ, id est, anno MCCXC, inventum fuit ipsius corpus & capsa, in qua erat sepultum .., ac venerabile illud corpus translatum fuit in hoc sepulcrum, supra quod fabricatum est altare ejus. Quæ si subsisterent, annus mortis ab anno 1262 retrahendus esset ad 1255, ut patet,quod non admitto, nulla utique ratione chronologica suadente, a Vita hic esse discedendum. Et vero secum pugnat Wionus in notationibus ad 2 Septembris; nam ibi admittit, Beatam obiisse anno 1262, Scardeonium supra a nobis citatum, ac vero mortis anno restitutum, ita excusans: Bernardinus Scardeonius .. dicit obiisse anno Domini 1226; sed id transpositione numerorum potius accidisse puto, quam suo errore: facilis enim est lapsus numerorum arithmeticorum, quando unus alteri præponitur aut postponitur, ut hic contigit: si enim numerus 6 præponatur numero 2 male anteposito, num. 1262 suæ integritati restituetur. Hæc ille, & recte. Et vero annus ille confirmatur e nostro apographo prædictæ inscriptionis, quæ, relata Beatæ morte 1262, narrat sepultam fuisse in cœmeterio; sed supervenientem populi concursum, splendoremque sepulcri ipsius a populo visum effecisse, ut post annos 35, id est, 22 Julii 1297 corpus ejus gloriosum fuerit inventum sine corruptione, & capsa etiam, in qua jacebat, integra, positumque fuerit in illo altari, ut fideles eam invocaturi accederent.
d Janningus noster piæ memoriæ in suo Itinerario Romano-Belgico, quod Ms. reliquit, inter notitias Venetas anno 1686 hæc de corpore B. Julianæ notat: Conservatur .. in altari, quod monasterium respicit, in capsa lignea perpulcra coloris nigri uti ebeni, variis crystallis adornata… Prope ab altari pendent in una tabula picturæ aliquot antiquæ, ubi etiam ipsa Beata cum radiis videtur.
e Janningus in mox dicto Itinerario, Agunt inquit, festum moniales 1 Septembris cum Officio de communi virg. Nec plura novi, quæ rescire lectoris intersit, præter jam dicta, quibus finem impono.
* i. e. faustitate
DE B. PETRO ARMENGOL MART.
EX ORDINE B. M. V. DE MERCEDE REDEMPTIONIS CAPTIVORUM,
GUARDIÆ PRATORUM IN DIOECESI TARRACONENSI IN CATALONIA,
MCCCIV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Petrus Armengol. M., ex Ordine B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum, Guardiæ Pratorum in diœcesi Tarraconensi in Catalonia (B.)
AUCTORE J. P.
§ I. Nobilitas; ætas juvenilis perdite traducta; conversio; Religiosa vita, & ejusdem tempus.
Locus idem, qui B. Petro Armengol, seu Armengaudo natalis obtigit, [Locus nativitatis ac mortis:] ipsi etiam emortualis fuit, Guardia videlicet Pratorum, oppidum Cataloniæ in Tarraconensi diœcesi, ac Monti Albo vicinum, al. Momblancq dicto. Alia loca circumjacentia Barbara, Sanreal Soliuella; Blancafort, Pira in Summario Proceßus Romani, qui ad promovendos hujus Servi Dei honores sacros anno 1685 resumptus fuit, & de quo pluribus dicetur inferius, nominantur num. 15, pag. 36. Ex his distinctior habetur notitia oppidi jam dicti in Catalonia, quam ex Vita postmodum producenda, in qua dicitur natus in Cathalonia, & ex Catalogo Magistrorum Generalium, qui Bullario laudati Ordinis edito Barcinone anno 1696 præfigitur, ubi in compendio Vitæ pag. 5 in lucem editus scribitur in oppido Guardiæ apud Cathaloniam.
[2] Originem traxit Beatus ex nobili genere Comitum de Urgel, ut testatur Vita. Alfonsus Remon in Historia generali Ordinis B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum tomo 1, lib. 4, cap. 15, fol. 188 Comitum Urgellensium familiam oriundam scribit e domo Comitum Barcinonensium, & nonnullis interjectis, quo pacto utraque familia fuerit unita, illustres S. Petri progenitores laudat, quos utique in linea paterna descendere e regia Comitum Barcinonensium stirpe; in materna autem e regio Francorum genere, ac Comitum Flandriæ affirmat. De antiquis Comitibus Barcinonensibus, ac de Urgellensibus eorum tempore, plura legi possunt apud Franciscum Diago in indice materiarum aliquarum, qui habetur post Historiam antiquorum Comitum Barcinonensium, tribus libris Hispanice ab illo editam.
[3] De successione chronologica & genealogica Comitum Barcinonensium nec non antiquorum Comitum Urgellensium etiam scribitur in Dictionario Morerii novissime aucto, [claritado;] tomo 2 a pag. 66: ubi narratur, Ermengaudum VI hujus nominis, dictum Castellanum, Comitem Urgellensem, vita functum in Castella sine herede XXVIII Junii 1154; eoque mortuo comitatus Urgellensis possessionem pervenisse ad Comitem Barcinonensem, ac deinde ad reges Aragoniæ, nec non a Jacobo, Alfonsi IV Aragoniæ regis filio natu minore propagatam ultimorum Comitum Urgellensium familiam: de qua re consuli potest Dictionarium modo memoratum tomo 1, pag. 560. Inter alia vero ibidem dicitur Jacobus Aragonius, hujus nominis primus, e vita migrasse mense Novembri anno 1347, cui deinde subduntur e dicta familia duo alii Comites Urgellenses. Hæc sufficiant de claritudine generis, quo prædictorum Comitum origo referenda memoratur, uti & B. Petri nobilitas, secundum Vitam ejus antiquam & fide dignam. Remondus fol. 188 verso patrem ei fuisse asserit Arnaldum Armengol. Hic vero, tametsi non memini me legere de illo in documentis, quæ inspexi de memorata familia, debuerit vixisse seculo decimo tertio, prout colligitur e morte B. Petri filii ejus, quæ accidit anno 1304, comitatu Urgellensi ad Barcinonensem devoluto post obitum Ermengaudi VI, uti jam dictum est.
[4] Remondus eodem fol. 188 verso Beatum fuisse educatum affirmat in oppido vel loco Cerbaria, [educatio, ætas ejus juvenilis] qui Hispanice vocatur Cervera, natisque e nobilissima ista familia fuisse ibidem semper propinquos consanguineos, nonnullasque possessiones, quemadmodum hodie, inquit, sunt ac permanent. Baudrandus Cervariam ponit in planitie Urgellensi .. juxta amnem cognominem, eamque decem leucis abesse scribit ab Ilerda in Ortum, Barcinonem versus, & totidem a Tarracone in Septemtrionem, prope Tarregam. Fuit autem B. Petrus in ætate juvenili perditissimis moribus, sicut testatur Vita num. 2. Compendium Vitæ citatum brevissime rem perstringens, post elapsam, ait, in seculo haud recte adolescentiam, Ordini nostro adscriptus &c. Longe plura memorat Remondus a dicto fol. 188 verso, e quibus excerpo sequentia.
[5] Præseserebat indolem elatam ac superbam: stirpe & sanguine Armengaudico, [pessime] e quo trahebat originem, immodice gloriabatur, nobilesque alios juvenes flocci faciebat: unde non tantum ei suboriebantur animi dolores, verum etiam inimici; &, quemadmodum aliud ex alio incommodum nascitur, & aliud damnum; Juvenis ille, projectæ utique audaciæ, ut de inimicis suis se ulcisceretur, factionesque suas & partium studia foveret, congregavit hominum perditorum colluviem, omnium vitiorum generi vitæque licentiæ addictorum, quibus tamquam genti perditæ, atque humilibus natæ parentibus, nihil aliud erat in votis, quam talem habere ducem, qualis erat Petrus Armengol (adversus quem propter nobilitatem generis nihil esset ausura justitia ordinaria) ut larvam deponerent, & sub velamine, quod Petrus Armengol præciperet, perpetrarent ipsi & committerent publice & sine pudore rapinas, homicidia, & adulteria, quæ antea committebant timide & clam. Scelera vero, quæ perversi Armengaudii asseclæ perpetrabant sub umbra ejus quodammodo tecti, adeo invaluerant, ut tota jam civitas tolerare illa non posset, uti nec vicina ejusdem loca: atque adeo Petro Armengaudio, ut non desereret commilitones suos, necesse fuit ad montem proficisci, & e nobili inquieto, e juvene vitioso, divite ac libero fieri grassatorem, nec non consortii latrocinantium, & publicarum viarum prædatorum antesignanum.
[6] [transacta:] Arnaldus pater ejus, sapiens utique vir, ac nobilis Christianus, hanc Filii sui ruinam sensit. Currebat tunc annus 1258, quo rex Jacobus in suo regno Valentino, quod recens acquisierat, pacificandis ac componendis rebus aliquot vacabat, quæ occurrebant inter novos propagatores & expugnatores istius regni, & requirebant regiam præsentiam ejus. Videbatur autem Arnaldo, nulla ex parte posse se melius oblivioni tradere offensas & injurias honori suo illatas a Filio, quam si civitate relicta proficisceretur ad regnum Valentinum, regisque & principis sui curiam sequeretur. Valentiam itaque se contulit, ac curiam sequi cœpit. Verum exiguo tempore in hoc regno versatus est: quia rex Jacobus meditabatur iter Montem Pessulanum versus, ut regem Franciæ conveniret, & quoniam necesse erat, ut eo perveniret, transire per montis declivitatem, e qua, ut fama erat, prodibat perditorum hominum colluvies, prædonumque viarum publicarum protectores, qui nemini parcentes aggrediebantur de improviso & spoliabant viatores; Arnaldus ad infestam hanc latronum terram expurgandam, aliis secum assumptis, se accinxit, ut liberum & securum redderet transitum istum comitibus regis non armatis, sicut pluribus Remondus narrat.
[7] [mira conversio:] Deinde refert felicem Arnaldi in hac expeditione successum, ac certamen ejus cum filio suo Petro commissum: dumque alter alterum novisset, ambos eodem tempore iram in affectum commiserationis commutasse, ac Petrum ad patris pedes se projecisse, gladiumque & corpus ipsi obtulisse, ut eodem simul tempore judex & lictor esse posset. Atque hic finis fuit prosligatissimæ vitæ B. Petri, exordiumque initæ gratiæ paternæ, meliorisque frugis, ad quam reductus est. Habet hic lector pauca e multis, quibus hanc historiam infarcit, & liberaliter admodum ac nimium fortassis amplificat Remondus. Prædictum vero iter Jacobi Aragoniæ regis Montem-Pessulanum versus, & acta cum S. Ludovico Francorum rege Corbolii, anno 1258 innectuntur a Zurita tom. 1, lib. 3 Annalium Aragoniæ cap. 56.
[8] [vita Religiosa] De Religiosæ vitæ instituto, quod professus est B. Petrus, varia se offerunt observanda. Primo, videtur ad illud fuisse motus singulari instinctu Dei. Dicitur enim in Vita id contigisse, cum ad hoc, ut ipsum audierunt dicentem testes, qui in ea nominantur, omni exceptione majores, cælitus esset admonitus. Secundo, tempus, quo illud institutum amplexus est, non determinat eadem Vita, sed refert solummodo: Ad nostrum Ordinem venit jam fere juvenis. Id autem non incongrue credi potest accidisse anno ætatis ejus circiter vigesimo, Christi autem anno circiter 1258, quem supra notabat Remondus occasione conversionis ejus: a quo si retrocedas, interpositis viginti, ut dicebam, circiter annis ipsius ætatis, pervenies ad annum ejus natalem, qui potuerit circiter esse annus Christi 1258. Hinc sequitur, ut Sanctus Religiosam vestem non induerit sub Petro Amerio, quarto Ordinis Generali, qui in Catalogo antea indicato Generalium ejusdem Ordinis pag. 6 scribitur Barchinonæ electus, anno MCCLXXII a Gregorio X confirmatus. Quo fundamento dicat Remondus fol. 190 verso, Generalem istum cœpisse regimen Ordinis sui anno 1080, fugio quærere, cum nihil conducat in rem nostram, & Sancti in Ordinem ingressus neutro anno acciderit. Ponitur autem in memorato Catalogo sub Guilielmo Bas, magistro Generali secundo, qui pag. 4 dicitur electus anno 1249, anno autem 1269 mortuus.
[9] Temporibus vero hujus Generalis recte congruit B. Petri ad meliorem frugem conversio, [quando inchoata;] uti etiam Ordinis habitus ab eodem susceptus. Stephanus Corbera in Vita B. Mariæ de Cervellon, al. de Socos dictæ, Ordinis B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum, fol. 90 verso agens de Petro nostro, longe aberravit a vera chronologia, quando scripsit assumptum fuisse ab illo habitum dicti Ordinis anno 1307: tunc enim jam a triennio obierat. Hallucinatur etiam ibidem in historia, quæ, ut jam vidimus, inquinatissimæ vitæ eum fuisse memorat ante conversionem suam; Corbera tamen illum facit ad virtutem propensum a puero, idque magnum vult signum fuisse prognosticum virtutis, quam habiturus esset, quando ad virilem pervenisset ætatem. Lectiones & oratio propriæ de prædicta Beata, pro die XXV Septembris dicto Ordini concessæ, habentur in Bullario ejusdem pag. 423; quo die de ipsa tractandum erit. Aliquot autem ante annis in Ordine solidis vitæ Religiosæ rudimentis exercitatum fuisse, & debita veræ ac seriæ conversionis specimina edidisse, dubitandum non est. Interstitium autem temporis inter annum 1258 circiter, cui conversionem ejus affiximus, & annum 1266, videtur esse sufficiens, ut ad arduas & apostolicas Religionis expeditiones se compararet, bis esset socius Fratribus ad redimendos captivos profectis, ac ipsemet in Africa anno jam dicto 1266, in pignus pro captivorum puerorum quorumdam lytro remaneret apud infideles, socio Fratre ad illud procurandum dimisso, sicut paullo uberius narratur in Vita: cujus verba produco: Sed jam in Religione anteriorem animi crudelitatem in fervidam charitatem commutavit. Jejuniis & orationibus vivebat … anno superiori millesimo ducentesimo sexagesimo sexto missus in Africam &c. Hæc itaque confirmant solide tempus conversionis & Religionis.
[10] Vitæ Compendium de hac sacra expeditione tractans, [quæ alicubi] annum supra signatum sic corrigit: Secundo directus est Buxiam redemptor anno MCCLXVI, verius MCCXCIII, ubi erutis e catenis, in pignusque pro XVIII pueris in fide nutantibus remanens, CXXXVII Christicolas ad Hispaniam cum Frater * Guillelmo Florentino transmisit. Verum ego illam correctionem adoptare non ausim, quia annus prior diserte & integre, non autem per numeros Romanos arithmeticos, non per Arabicos, seu cyfras, ut vocant, qui scribendi modus persæpe parachronismis subjectus est, exprimitur, sed annis singulis suo quolibet adjectivo temporis designatis: ita ut videatur mihi, non posse hic satis fundate præsumi tanta annorum discrepantia, quanta in dicto Compendio proponitur, quod illam quidem vult correctionem, sed non probat. Nec vero eadem mihi suadetur ex ipsa B. Petri Vita, quæ cum sit instrumentum, in capitulo Ordinis, jussu Arnaldi Amerii Generalis ejusdem Magistri, eodem capitulo consentiente, conscriptum e testimoniis Fratrum Religiosorum, ac juramento eorum firmatis, magnam fidem meretur. Inter illos autem deponens primo loco Frater Guilielmus Florentinus comparet, idem qui supra. Actus vero ille publicus ibidem signatur habitus ipso anno, quo Sanctus noster obiit, videlicet anno a Nativitate Domini millesimo tercentesimo quarto, die, qui computabatur quinta Nonas Maii, id est, tertia ejusdem mensis. Ex his itaque constat ratio temporis superius asserta. Sed post hæc modo allegata offert se ibidem difficultas alia jam expendenda, quæ tamen non obest, quo minus Beati conversio, ac Religiosæ ipsius vitæ exordium innecti possint anno circiter 1258.
[11] [serius accidisse dicitur, sed non probatur.] Cum, inquit Vita, non posset prædictus Guilielmus tum propter difficultatem comparandi pecuniam, tum propter difficilem navigationem intra statutum tempus in Africam redire; quando aliquot elapsis diebus appulit, comperit Fratrem Petrum .. e ligno per barbaros collo suspensum .. Perrexit dictus Guilielmus, ut corpus humaret .., & ut pervenit ad eum flens, voluit illum deponere, quem vidit viventem; singulari enim erat miraculo Deiparæ manibus substentatus .. Tunc lætus Guillermus ipsum deposuit .., & ambo læti in patriam rediere, e qua ad apostolicos ejusmodi labores rediisse Beatus non legitur in laudata Vita. An ergo, inquies, jam tum ab anno 1266, qui incidit in annum circiter initæ ab eo Religionis octavum, secundum præmissa, se eisdem subtraxit? Respondeo, fieri potuisse, ut vel a Superioribus domi detentus sit propter imbecillitatem corporis post illud suspendium, vel hoc petierit ipsemet ad arduos hosce labores non satis robustus. Audiamus Vitam: Viderunt autem omnes supradicti Fratres, quod reliquo vitæ suæ tempore obtorto collo, & marcido incedebat colore vultus a tempore suspensionis prædictæ. Nonnullo decurso tempore cupiens ab omnibus se segregare, in prædictum conventum Sanctæ Mariæ de Pratis se recepit. Recte itaque cohærent tempora, si meliorem Beati vitam, Religiosum institutum, assumptumque ejusdem habitum innectamus anno circiter 1258. Sententiæ nostræ favet Remondus lib. 4 cap. 16 contra alios, qui serius sub Petro Amerio, & citius sub S. Petro Nolasco vestitum volunt.
[Annotata]
* l. Fratre
§ II. Beati in Ordine vestitus; an sacerdos; ejusdem virtutes; expeditiones apostolicæ; cultus ab immemorabili tempore ex variis processibus probatus.
[Non tam, quod Beatus habitum sacerdotalem Ordinis induerit, quam quod sacerdos] Remondus lib. 4 cap. 16 aliam difficultatem proponit circa vestimentum Ordinis, quod Beatus post conversionem induit, ac disputat idem auctor, an fuerit habitus Equitum istius Ordinis, an vero sacerdotum. Multas a se inveniri opiniones diversas, indicat Remondus fol. 191; & vestitui quidem equestri contrariam esse traditionem antiquam documentorum Religionis & picti martyrii ejus, in quibus omnibus eum videri asserit sacerdotis veste indutum: nihilominus tamen, quantum se colligere posse dicit ex iis, quæ legit de conversione ejus, magis constare affirmat, quod fuerit Religioso Equitum habitu vestitus. Hoc vero sibi persuaderi ait e Ms., e quo ista recitat: Beatus Petrus Armengol miles, atque hac voce miles stricte loquendo significari Religiosum Ordinis ex Equitibus. Addit tamen id non pugnare cum sacerdotio, quo Equites multi ex Ordine isto insigniti fuerint. Exemplum vero sumit e S. Raymundo Cardinale: cujus gesta & miracula illustravimus ad diem XXXI Augusti. Hippolytus Helyot in Historia Ordinum monasticorum, Religiosorum ac Militarium tomo 3, pag. 266 exhibet in imagine æri incisa antiquum Ordinis B. Mariæ de Mercede redemptionis captivorum Equitem, habitu suo vestitum; pag. vero 278 ejusdem Ordinis professorem repræsentat, habitu prorsus diversum a priore, & cappa monastica indutum. Porro Ordinis præfecturam a militaribus equitibus ad sacerdotes lapsu temporis transmissam esse, docet Catalogus Magistrorum Generalium pag. 9 his verbis: Octavus Magister Generalis, Equitibus militaribus magistratu depulsis, fuit venerabilissimus P. Fr. Raymundus Albertus .., anno MCCCXVII electus. Hæc conducunt ad majorem notitiam argumenti præsentis.
[13] Jam vero ut ad priora redeamus; censet Remondus non cohærere cum Beati sacerdotio vitam, [in eodem fuerit, videtur probabile:] quam ante conversionem duxit, ad litteras & studia non admodum accommodatam, utpote quæ militaris omnino fuerit, ac exercitationibus litterariis opposita. Ad hæc, illis temporibus, sicut addit, non admittebantur ad sacerdotium, ne vel cum equestri quidem habitu, nisi personæ morum exemplo & doctrina præstantes. Verum, in litteris Apostolicis Innocentii PP. XI inferius § 6 referendis sacerdotis nomine nuncupatur. Quæ autem idem auctor de habitu equestri ipsius dicebat ex traditione & pictura martyrii, parum vel nihil probant, cum ignoretur utriusque tempus, nec constet proinde, an non sit traditio & pictura mere popularis.
[14] Vita paucis verbis multa dicit, & plura cogitanda relinquit de Beati virtutibus, [laudatur a virtutibus: sacræ expeditiones] quas primis post conversionem annis exprimebat: Jam, inquit, in Religione anteriorem animi crudelitatem in fervidam charitatem commutavit. Jejuniis & orationibus vivebat. Plura Remondus fol. 191 verso. Catalogus Magistrorum Generalium pag. 5, Ordini nostro adscriptus, ait, in eoque novus Christi miles virtutum omnium stipatus munimine, quater * redemptionem exercuit. Primo Algariæ, ubi dux quindecim Fratrum, qui animarum zelo ad fidelium libertatem, & infidelium conversionem directi, in unum conspiraverant, consumpta pecunia, omnibus Petri hortatu in pignus manere statuentibus, CCCXLVI captivos per eorum unum socium in Hispaniam remittit. In captivitate ergo constitutus Petrus, plurimos Mahometi errore deceptos ad lumen fidei restituit: inter quos regem Algariæ Almohazen Mahomat, qui postea Ordinis nostri verus professor Frater Petrus a Sancta Maria nuncupatus est, sacro fonte lustravit. Regrediente cum pignoris statuta pecunia socio, cæteros, & insuper CLXXX eruit captivos.
[15] [ad redimendos captivos: fama sanctitatis ante & post mortem.] Sequitur alia ibidem expeditio sacra, qua Bugiam directus est ad redimendos captivos. De tempore ejusdem disputatum supra; rei autem gestæ historia dabitur e Vita: quæ breviter iterum deinde, at nervose perstringit famam sanctitatis ejus, concursum indigorum; ecstases, elevationes in aëre, verba, quibus roganti Deiparæ Virgini videbatur respondere; pia colloquia, raptus, sanctam mortem ejusque diem ac prædictionem. Succincte pariter scribit laudata Vita de concursu ad funus, ac de mirabilibus, quæ obitum ipsius subsecuta sunt: Convenerunt, inquit, quamplurimi populi, & mortuum Petrum patrem lugebant. Antea autem quam humaretur, cum omnes corpus viderent, & tangerent, inter eos tres viri, & quatuor fœminæ salvi facti sunt ab infirmitatibus, quibus laborabant. Quorum omnium prædicti Fratres testes oculati fuerunt. Atque hæc quidem, quæ Sancti mortem sine mora sunt subsecuta, viam straverunt ad publicum ejus cultum per varia loca propagatum, & continuatum usque ad hodiernum diem non tantum ab immemorabili tempore, quod requirit Sedes Apostolica, ut in aliquo Servo Dei fiat casus exceptus a decreto Urbani VIII; sed etiam multo longiore, quam in rigore ad hoc necesse sit.
[16] [Causa Beati] Casus hic exceptus egregie ac laboriose in tribunali sacræ Rituum congregationis propositus fuit a patronis hujus causæ, probatusque solide & evictus. Quamquam vero abunde constet e decretis Sanctæ Sedis legitimus B. Petri cultus, non ingratum tamen fore lectori hagiophilo existimo, si ex instrumentis laudatæ congregationi oblatis in hac causa exponam singillatim, quæ in eadem transacta sint non sine summa ejusdem gloria. Quoniam vero longum esset & supervacaneum, documenta omnia hic recudere, in quibus diversi testes eadem fere deponunt, & alia occurrunt admodum prolixa, quæque hic omitti possint, suffecerit sequentia e longe pluribus excerpsisse. Auctores etiam omnes, qui identidem allegantur, huc non transcribam. Collectio itaque documentorum, quam ante me habeo, Romæ excusa est anno 1686, & prænotatur hoc titulo: Sac. Rituum congregatione eminentissimo & reverendissimo D. Card. Azzolino Tarraconen. Canonizatio B. Petri Armengol Religiosi professi Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum. Informatio super dubio, an constet de cultu immemorabili, & casu excepto in decretis fel. rec. Urbani octavi in casu &c.
[17] [resumpta] Eminentissime & reverendissime Domine. Cum hæc causa ad relationem eminentissimi domini cardinalis de Portocarrero proposita fuerit die XXIX Novembris MDCLXXV super confirmatione sententiæ, latæ a reverendissimo archiepiscopo Tarraconensi, judice ab hac sacra congregatione delegato, circa cultum immemorabilem, & casum exceptum, dilata fuit resolutio ex eo, quod testes examinati anno MDCLXVII, quo processus constructus extitit, non habebant ætatem LXXXVII annorum requisitam, ut reverendissimus dominus Fidei promotor opposuit, ad probandum cultum per annos quadraginta de visu ante annum MDCXXXIV, quo emanavit breve confirmatorium decretorum sanctissimæ Inquisitionis. Sed postea compertis antiquissimis documentis a centum & pluribus annis ante præfata decreta: die 2 Decembris anni MDCLXXXIV obtinuimus novam audientiam, & die XXVII Januarii MDCLXXXV ad effectum documenta hujusmodi compulsandi, concessæ fuerunt litteræ compulsoriales pro civitate & diœcesi Tarraconensi, directæ illius reverendissimo archiepiscopo, Summario num. 1, & litteræ particulares pro aliis locis eorumdem episcopis, iisque legitime impeditis, illorum vicariis generalibus, Summario num. 2: quarum vigore constructis quinque processibus, nimirum Tarraconensi, Valentino, Gerundensi, Guadicensi, ac Barchinonensi, & sacræ huic congregationi præsentatis, ac, servatis servandis, apertis, ex iis consecimus novum Summarium a num. 1 usque ad 16, & in numeris subsequentibus perstrinximus Summarium antiquum. Ex quibus omnibus simul junctis abunde patet, in pluribus regni Cathaloniæ locis fuisse exhibitum, & exhiberi beato Petro Armengol publice cultum a centum annis, & amplius ante prædicta decreta; ideoque ad formam præinserti dubii respondendum fore, constare de cultu immemorabili, & casu excepto, prout supplicamus.
[18] Circa validitatem dictorum processuum non videtur immorandum, [a congregatione Rituum] cum servata appareant omnia ex forma litterarum servanda, sicut pluribus deinde ibi declaratur. Circa relevantiam * ex processu Tarraconen. habentur antiquissimæ visitationes factæ per archiepiscopum, & vicarium generalem pro tempore; ex quibus apparent corpus, & ossa beati Petri exposita publicæ adorationi super altari majori ecclesiæ parochialis, nuncupatæ de Guardia; & prima ex dictis visitationibus facta fuit anno MCCCLXXXVIII, Summario num. 3, litt. a, & sic annis CCXLVI ante decreta. Secunda ex dictis visitationibus facta fuit anno MCDXIV, Summario dicto num. 3, litt. b, & propterea annis CCXX ante eadem decreta. Tertia ex dictis visitationibus facta fuit anno MDXXXIII, Summar. d. num. 3, litt. c, quæ pariter præcessit decreta annis duobus supra centum. Aliæ vero septem visitationes sequutæ annis MDLXX, MDCXVIII, MDCXX, MDCXXXIV, MDCXXXVII, MDCXLVIII, & MDCLXII, Summario dicto num. 3, litt. d. e. f. g. h. i. k., ostendunt continuationem dictæ exhibitionis publici cultus, scientibus & tolerantibus Ordinariis. Quod autem ex existentia corporis alicujus servi Dei super altari resultet exhibitio publici cultus, in dubium revocari non potest, cum ex praxi, & usu Ecclesiæ ibi collocari non permittantur, nisi reliquiæ Sanctorum; cætera vero quæcumque corpora sepelienda esse sub humo sancivit B. Pius V const. 5 § 6, de qua agunt Barbos. de Univers. jur. eccles. lib. 2, cap. 3, num. 28, & cap. 10, num. 9; Pignattell. consult. canon. 184, tom. 1, & in præcisis terminis reliquiarum expositarum publicæ adorationi Card. Bellarmin. de Sanct. beatitud. lib. 1, cap. 10, vers. Quantum ad septimum.
[19] [ad declarandum] Ex eodem processu Tarraconensi habentur tres deliberationes publici consilii universitatis, & villæ de Sarreal: quarum prima facta fuit anno MDXXI, & aliæ duæ anno MDXXIV, & in dictis deliberationibus decretæ & peractæ fuerunt solemnes supplicationes ad beatum Petrum, cum oblationibus donariorum pro impetranda ejus apud Deum intercessione in publicis necessitatibus, Summar. num. 4, litt. a, b, c. Ex quibus, præcedentibus decreta per CXXIII, & c, respective annos, resultat pariter evidens exhibitio publici cultus, cum hujusmodi actus, præsertim ex decreto publici consilii totius Universitatis, fieri nequeant nisi in honorem Sanctorum canonizatorum, ac plures ibidem auctores citantur. Et quod in tota ejusmodi provincia pro certo habeatur, prædicto Beato fuisse exhibitum publicum cultum ab immemorabili, asseverant septem insignes episcopi in concilio provinciali congregati, Summar. num. 5.
[20] [ejus cultum] Ex processu Valentino habetur, quod antiquissima statua Beati olim extabat in altero ex altaribus ecclesiæ conventus beatæ Mariæ de Mercede, & a viginti annis citra translata fuit ad altare sacrarii ejusdem ecclesiæ, & in utroque altari semper fuit exhibitus dictæ statuæ publicus cultus, ut affirmant quatuor testes loci seniores, examinati in facie loci, Summario num. 9, & quatuor periti, adhibiti in recognitione ejusdem statuæ, testantur de ejus antiquitate a centum quinquaginta circiter annis, optimam rationem reddentes secundum artem; Summario num. 7, litt. a, b, c, d. Et hæc quoque collatio * statuæ in altari, quo Missa celebrari solet, cum sit prohibita in decretis generalibus .. pag. 17, §. Imagines, pernecesse denotat exhibitionem publici cultus, ut tradunt Cardinal. Bellarmin. de Sanctor. beatitud. lib. 1, cap. 10, versic. Quantum ad sextum, aliique scriptores, qui hic allegantur. Ex eodem processu Valentino habetur, quod alia vetustissima imago dicti Beati picta cum splendoribus, & diademate, a tempore immemorabili, sita extitit in altari ecclesiæ conventus beatæ Mariæ de Mercede in civitate Setabis; & deinde a XXV circiter annis restauratum fuit dictum altare, & præfata picta tabula ob nimiam antiquitatem collocata fuit in sacrario ejusdem ecclesiæ, ubi etiam in præsenti retinetur, ut perhibent tres senes testes in facie loci examinati, Summario num. 8. Et duo periti pro recognoscenda vetustate dictæ imaginis referunt, eam confectam fuisse a ducentis circiter annis, Summario num. 9, litt. a, b, & sic annis ferme CL ante decreta. Et ex retentione dictæ imaginis cum splendoribus; & laureola in altari, & sacrario resultat exhibitio publici cultus, ex supra allegatis.
[21] [ab immemorabili tempore,] Ex processu Gerundensi habetur alia picta tabula repræsentans beatum Petrum cum radiis, splendoribus, & titulo Sancti, quæ extat in altari majori ecclesiæ Conventus beatæ Mariæ de Mercede, & hujus antiquitatem quatuor periti asseverant ab annis circiter CCLXX, Summario num. 10, litt. a, c, e, g, & sic CCXVIII ante decreta; & antiquitatem hujusmodi tribui non posse alicui causæ accidentali, recte probant iidem periti, Summario dicto num. 10, litt. b, d, f, h. Et publicum cultum ex tali imagine resultare, patet ex supra proxime adductis. Ex processu Guadicensi habetur, quod altera imago dicti Beati cum diademate in capite, & palma præ manibus, atque inscriptione Sancti, extat a tempore immemorabili in cappella sacrarii ecclesiæ collegiatæ in civitate Bazæ; & quod eadem imago cum alia suppellectili donata fuit dictæ cappellæ a quodam nobili viro eo ferme tempore, quo Bazæ civitas e Maurorum manibus dirempta fuit a centum octoginta annis circiter, asserunt plures testes in facie loci examinati, Summario num. XI. Quorum dictis concordant tres periti, adhibiti pro illius antiquitate recognoscenda, qui contestantur ab annis supra centum quinquaginta dictam imaginem fuisse confectam, Summario num. 12, litt. a, c, f, & per consequens a seculo ante decreta; nec vetustatem hujusmodi tribui posse humiditati, aut alteri causæ accidentali, ibidem litt. b, d, e. Et hinc quoque comprobari exhibitionem publici cultus, innotescit ex antedictis.
[22] Ex processu Barchinonensi habetur, quod in libris Capitulorum generalium Ordinis beatæ Mariæ de Mercede, [& probandum casum exceptum a decretis Urbani PP. octavi.] in dicta civitate extat publicum instrumentum, confectum anno MCCCIV, quo quinque Religiosi Ordinis beatæ Mariæ de Mercede, Magistri Generalis jussu, juratam ediderunt attestationem de sancta vita, felici obitu, & admirabilibus dicti Beati, Summario num. 13. Quod instrumentum licet non probet exhibitionem publici cultus in honorem beati Petri, parum antea defuncti; patefacit tamen, quod eo, successive præstito, dignus erat. Ex eodem processu habetur, quod in dictis libris Capitulorum generalium reperiuntur denominationes antiquissimæ beati Petri cum circumstantiis cultum publicum indicantibus. Etenim anno MCDXLII in comitiis generalibus decretum fuit, ut in conventibus legerentur Vitæ Sanctorum, inter quos nominatur sanctus Petrus Armengol, Summario num. 14, litt. a, b; eodemque anno in libro visitationum leguntur inscriptiunculæ Beati cum titulo Sancti, ibidem litt. c, d, e, f. Insuper in aliis comitiis generalibus, convocatis anno MCDXC, sancitum extitit sub gravissimis pœnis a Magistro Generali, ut Commendatores conventuum Tarraconæ, & Montisalti deferrent Vitam sancti Petri Armengol, in Capitulo futuro legendam, dicto num. 14, litt. g, h, i. Et hi quoque actus præcedentes decreta per annos CXCI, & CXLIV, respective, præseferunt exhibitionem publici cultus, cum gesti fuerint ab universo Ordine Religiosorum solemniter congregatorum.
[Annotata]
* duæ dumtaxat redemptiones ibi nominantur.
* i. e. efficacitatem
* collocatio
§ III. Immemorabilis Beati cultus ex multis testium depositionibus.
[Cultum a tempore immemorabili probant testium depositiones] Ex prædictis itaque habentur duodecim solidissima fundamenta, quæ plane comprobant, publicum cultum exhiberi beato Armengol in pluribus, & diversis locis ab immemorabili, & per secula ante decreta; quæ fundamenta per se sola sufficiunt ad faciendum locum casui, ab iisdem decretis excepto: & certe exuberant, si addantur cætera documenta, adducta in alia causæ propositione, ex testibus in vim litterarum remissorialium examinatis super probatione cultus immemorabilis, qui, licet tempore examinis non haberent, nec habere potuerint, sufficientem ætatem ad deponendum per quadraginta annos de visu ante præfata decreta, ut reverendissimus fidei promotor opposuit; attamen cum hodie eorum dicta comprobata existant ex antiquissimis monumentis supra relatis, non est ambigendum, quin habenda sint in consideratione, prout habita fuerunt pro approbatione cultus immemorabilis in Januen. beatæ Catharinæ Fliscæ Adurnæ die XXX Martii MDCLXXV, & in Cracovien. B. Joannis Cantii die XXI Martii MDCLXXVI, & Sabaudiæ beati Amadei die XVI Januarii MDCLXXVII, & in Florentina B. Julianæ Falconeriæ die IX Julii MDCLXXVIII, & in Oxomen. beati Petri Regalati die XXIV Julii MDCLXXXIII: quibus causis testes pariter ita annosi non erant; sed concurrebant alia, ut hic, monumenta vetusta, & simul omnibus ponderatis sacra hæc congregatio respondit constare de cultu immemorabili, & casu excepto. Quamobrem abs re non erit strictim referre actus publici cultus ab iisdem testibus recensitos.
[24] [de Beati reliquiis, sepulcro, accenso lumine,] Primo dicti testes deponunt de expositione reliquiarum Beati publicæ adorationi super altare majori ecclesiæ parochialis de Guardia a tempore immemorabili, cum scientia & patientia Ordinariorum, Summario num. 15; quorum dictis respondent antiquissimæ visitationes superius relatæ sub § Circa relevantiam. Et subdunt præfati testes, quod eædem reliquiæ exponuntur publice adorandæ, prout exponi solent reliquiæ Sanctorum canonizatorum, cum aliis notabilibus circumstantiis, Summario num. 16: nec clarius potest dignosci exhibitio publici cultus ex adductis sub d. § Circa relevantiam. Secundo, dicti testes deponunt de publica veneratione sepulchri ejusdem Beati a tempore pariter immemorabili, scientibus & patientibus Ordinariis, cum assidua frequentia populi, etiam processionaliter ad illud invisendum confluentis, & cum aliis circumstantiis, cultum publicum præseserentibus, Summar. num. 17. Tertio, dicti testes deponunt, quod ab eodem tempore immemorabili accensæ detinentur lampades, & candelæ sepulchro dicti Beati, non ignorantibus, nec impedientibus Ordinariis, Summar. num. 18. Hujusmodi autem luminaria, uti expresse prohibita a decretis generalibus pag. IX, exhibitionem redolent publici cultus ..
[25] [tabellis votivis, imaginibus, altaribus,] Quarto, dicti testes deponunt a simili tempore immemorabili, & cum scientia, & tolerantia Ordinariorum, sepulchro, & reliquiis Beati appositas, & retentas fuisse tabellas votivas, donaria, & alia monumenta gratiarum, a Deo exceptarum intercessione ejusdem Beati, Summario num. 19: quæ tamquam in præfatis decretis generalibus interdicta pag. 7 in fine, exhibitionem publici cultus præseferunt.. Quinto, dicti testes deponunt ab eodem tempore immemorabili, & cum eadem scientia, & patientia Ordinariorum appensas, & retentas extitisse prope dictum sepulchrum Beati, & in locis sacris, & publicis imagines, ipsum Beatum repræsentantes cum splendoribus, laureolis, & aliis signis, cultum publicum patefacientibus, Summario num. 20. Quæ signa vetita sunt in dictis decretis generalibus pag. 7 & 17, & propterea ex eorumdem tolerantia publicus cultus resultat, ex superius adductis sub §. Ex Processu Valentino. Hæc enim signa Dei Servis adpingi solent ad illorum sanctitatem designandam.. Sexto, dicti testes deponunt ex immemorabili tempore, & cum scientia, & tolerantia Ordinariorum de erectione altarium in honorem ipsius Beati, Summar. num. 21. Ex qua erectione maximum insurgere publici cultus argumentum ex se patet…
[26] Septimo, dicti testes deponunt de celebratione Missarum [in] iisdem altaribus in honorem dicti Beati, [Missarum celebratione, annua festivitate, supplicationibus,] Summar. num. 22. Et hinc potissimus actus publici cultus resultat, cum, concessa etiam facultate erigendi altare in honorem alicujus Beati, non intelligatur data de ibidem celebrando Sacro in honorem ejusdem, ut declaravit hæc sacra congregatio die XIII Novembris MDCLVIII, num. 3: adeo ut cæteroquin nec liceret celebrare Missam de Sanctissima Trinitate in die anniversario dicti Beati.. Octavo, dicti testes deponunt cum supradictis requisitis temporis immemorabilis, & scientiæ, & patientiæ Ordinariorum, de annua, & solemni festivitate in honorem dicti Beati, cum pluribus notabilibus circumstantiis, Summar. num. 23: quod citra exhibitionem publici cultus fieri non posse, ideoque id no licere, tradunt Barbos. & alii, qui designantur, & declaravit sacra hæc congregatio dicta die XIII Novembris MDCLVIII, num. 7. Nono, dicti testes deponunt de delatione corporis Beati in processionibus ad impetrandum divinum auxilium in necessitatibus, cum eadem antiquitate temporis immemorabilis, scientibus, & patientibus Ordinariis, Summar. num. 24. Id quod expresse prohibuit sacra hæc congregatio ante dicto decreto anni MDCLVIII num. XI.
[27] Decimo, dicti Testes simili modo deponunt de inscriptionibus Beati cum titulo Sancti, [titulo Sancti, ac nomine pueris imposito,] imaginibus appositis in locis sacris, & publicis, & universali denominatione Sancti, Summar. num. 25. Ex his pariter cultus publicus comprobatur … ex supra deductis §. 5. Dicti Testes. Undecimo, dicti testes deponunt, quod ex publica devotione populi erga Beatum imponitur pueris nomen Petri Armengol, iique morbo affecti induuntur vestibus votivis ipsius Beati; & hoc pariter ab immemorabili, & cum scientia, & tolerantia Ordinariorum, Summario num. 26. Quæ nominis impositio, facta in honorem dicti Beati, ad ejus cultum refertur ex can. 30 concilii Nicæni, jubente infantibus * baptismo imponi nomina Sanctorum. Delatio vero votivarum vestium, & publicus cum eisdem incessus, præsefert exhibitionem cultus dicto Beato; cum ex voto assumi, & palam deferri non soleant hujusmodi vestes, nisi ad honorem Sanctorum canonizatorum, ut sancti Dominici, sancti Antonii Patavini, & similium. Duodecimo, dicti testes deponunt, quod ante reliquias dicti Beati recinuntur laudes in honorem ejusdem ab immemorabili tempore, & scientibus, ac patientibus Ordinariis, Summario num. 27: quod exhibitionem publici cultus maxime denotat
[28] Decimo tertio, dicti testes deponunt de aliis speciebus publici cultus Beato præstiti cum dicta scientia, [nec non aliis cultus indiciis.] & patientia Ordinariorum, & expressis requisitis ad probationem temporis immemorabilis, Summ. num. 28. Decimo quarto, accedunt antiquissimæ, & continuatæ assertiones scriptorum de beato Petro Armengol tamquam de Sancto, quarum duæ primæ præcedunt decreta per secula, & in altera ex eis refertur publicus cultus, Summar. num. 29. Et hæ quoque nuncupationes, quæ non nisi Sanctis conveniunt, important exhibitionem publici cultus.. Decimo quinto (omissis legatis Missarum, & aliis pluribus ad honorem Beati gestis, quæ in præterita positione conglobata fuerunt) pro coronide addendum, quod hujusmodi publicus cultus a Sancta Sede Apostolica approbatus extitit ex eo, quod fel. rec. Urbanus octavus, decretorum auctor, die III Martii anno MDCXXVI, & sic post annum a prima editione decretorum, quæ emanarunt die XIII ejusdem mensis MDCXXV, ut ex libello pag. 2, concessit sacerdotibus celebrantibus ad altare sancti Petri Armengol indulgentiam pro anima cujuscumque Fidelis, Summario num. 30. Et hæsitandum non est, quin ex tali concessione oriatur publicus cultus, ad Extravagantem Bonifacii Antiquam de Pœnit. & Remiss., ubi elargiendo indulgentiam accedentibus ad basilicam Principis Apostolorum, dicitur: “Ut autem beatissimi Petrus, & Paulus Apostoli, eo amplius honorentur, quo ipsorum basilicæ de Urbe devotius fuerint a fidelibus frequentatæ &c.” ibique Glos. verb. Confitebuntur sub vers. PEREGRINATIO … &c., & admisit reverendissimus promotor in sua doctissima Dissertatione pro cultu publico S. Job num. 18. His ergo omnibus simul junctis plene constat, a tempore immemorabili, hoc est, per centum, & plures annos ante decreta fuisse exhibitum publicum cultum beato Petro Armengol, & sic præsentem causam versari in casu, ab iisdem decretis excepto. Quare &c. Frigdianus Castagnorius e Colleg. Patr. Caus. S. P. A. Andreas Pierius subpromotor Fidei.
[Annotata]
* adde in
§ IV. Depositiones testium singillatim referuntur e Summario processus, quod confectum est ad probandum cultum Beati ab immemorabili tempore.
[Testium] Etiamsi hæc, quæ jam præmissa sunt, abunde probent in B. Petro esse casum exceptum a decretis Urbani VIII; non abs re tamen erit audire depositiones testium paucas e pluribus, in eodem Summario singillatim relatas, quibus superiora illustrentur. Et super cultu quidem reliquiarum B. Petri Armengol producuntur ista in Summario sub num. 15. Primus testis Franciscus Montaner ætatis annorum LXVIII .. respondit hæc inter alia Italice, quæ sic redde Latine: Scit iste testis, dictum Dei Servum obiisse in supradicto eremitorio Dominæ nostræ Pratorum, quod tunc temporis erat conventus beatæ Virginis de Mercede .., & sacra ejus ossa ac reliquias hodiedum asservari in ecclesia parœciali Guardiæ, ad latus Epistolæ, in altari majore ecclesiæ supradictæ intra capsam ligneam, sculptam & deauratam, vitrisque clausam, per quæ spectantur sanctæ reliquiæ in concavo parietis, ferreis clathris clauso, recte custoditæ seris tribus & clavibus, palmis viginti paullo plus vel minus a terra elevatæ sine scala: & quando dicta capsa sacrarum reliquiarum aperiri debet, portatilis ponitur scala, dedita opera in hunc finem confecta, pannis ornata: & quando supradicta capsa cum ossibus sanctis supradictis rediit ad destinatum, qui dictus est, locum, aufertur ista scala. Hisce superaddit idem testis decentem hujus sacri depositi custodiam, quod magna cum veneratione reconditum asserit in dicta ecclesia oppidi Guardiæ prope Montis Albi oppidum. Plura de hoc argumento ex aliorum testium depositionibus non transcribo.
[30] Addo tamen pauca e multis, quæ sub num. 16 deponit secundus testis Hieronymus Carbonel ætatis annorum LXVII, [depositiones:] se scire quod ante incendium .. jam dictæ ecclesiæ esset digitus manus supradicti Servi Dei inclusus hierothecæ argenteæ, quem digitum supradictæ ecclesiæ rector adorandum offerebat populo, vel alii ipsius loco sacerdotes, non tantum festa ipsius luce, & in magno omnis populi circumvicini concursu, quando eum publicis precibus invocabant pro pluvia; verum etiam in præcipuis anni festivitatibus populo Guardiæ: & quia fractum est, & quasi combustum incendio supradictum lipsanon, servatur illud in capsa in sacrario. Sub citato supra num. 16 continentur plura alia, quæ ad sacras easdem exuvias spectant, quæque inde paucis delibantur: videlicet 10. fida earumdem custodia per armatas personas, quando exponuntur tempore publicarum precum per dies novem pro obtinenda pluvia, nec non quando per integrum diem patent publicæ venerationi in altari quotannis festiva Sancti luce. 20. In conventu S. Francisci Montalbensi inter alias reliquias asseritur esse costula hujus Servi Dei, quæ una cum illis exponitur publicæ venerationi diversis anni festivitatibus: & quando pie erga Sanctum affecti aliqua laborant necessitate, tendunt ad dictum conventum, ut pignus illud sacrum venerentur, Sanctoque se commendent.
[31] Tertio, mira sunt; quæ eodem num. 16 Tertius testis Jacobus Balaguer I. U. D. annorum ætatis LVII, [quibus] deponit de furto reliquiarum miraculose prodito per infantem unius circiter anni. Asserit itaque se audivisse dici a multis personis, & quasi publicum ac notorium esse, haberique per traditionem certam & veram majorum, quod occasione quadam multis abhinc annis .. infans ætatis anni unius, paullo plus vel minus, qui loqui non poterat, dixerit tunc matri suæ, furto auferri reliquias dicti Servi Dei Petri Armengol; & tunc a dicto infante manifestatum prodigiose furtum, dictosque Religiosos (Ordinis de Mercede) magna cum solicitudine currentes pervenisse ad pontem, qui vocatur Tabularum *, tribus quadrantibus distantem a dicto Guardiæ loco, & recuperavisse .. sanctas reliquias, ac retulisse ad locum suum supradictum, in quo semper fuerunt.
[32] Quæ retulimus supra num. 24 de frequentia populi etiam processionaliter ad Beati sepulcrum invisendum confluentis; [dicta superiora] declarantur in Summario num. 17, ubi supra allegatus testis Franciscus Montaner deponit inter alia, multos supplicantium ritu illud visitasse ad consequendam pluviam, Sanctumque invocasse, ut hanc sibi a Deo impetraret. Ad hæc, in aliis etiam occasionibus concurrisse populum modo jam dicto ad illud sepulcrum, ac obtinuisse a Beato remedium, quo indigebat. Addit, eodem etiam die, quo celebratur ejus festum, tam frequentem hominum tamque continuam multitudinem concurrere, ut eodem quotannis festo & in occurrentibus, quas testis retulerat, necessitatibus, porrexerint visitare dictum sepulcrum, magna populi multitudine comitante. Asserit insuper doctorem Olaguer, archidiaconum majorem, nomine archiepiscopi Tarraconensis anno 1662 ecclesiam Guardiensem & sacras Sancti exuvias visitasse, ac ordinasse, ut novendiales supplicationes ordine suo fierent diebus singulis, suo cuilibet assignato die, ne altera supplicatio alteri occurreret, ac peragi possent magis pie ac quiete.
[33] [de cultu publico] De appensis ad B. Petri reliquias & sepulcrum tabellis ac donariis breviter tractatur superius num. 25: verum paullo latius & distinctius narrare illa juvat ex Summario num. 19, ubi primus testis Franciscus Montaner, idem qui supra, deponit, ante Guardiensis ecclesiæ incendium, quod accidisse dicit tempore belli in Catalonia anno 1648 vel 1649, circumcirca concavum & sepulcrum, ubi depositæ erant & sunt hodie Servi Dei reliquiæ, appensa fuisse multa donaria votiva, & miracula, in quibus depicta erat imago & figura ejusdem Servi Dei, nec non personæ, quibus facti erant favores, flexis genibus ante imaginem ejus jam dictam. Adde crura cerea, brachia, capita, & figuras ex cera omnes; involucra mortuorum, ferramenta, & alia religiosi affectus pignora, quæ implebant & occupabant majorem parietis ecclesiæ valde sublimis partem. Præter anathemata autem, quæ post restaurationem istius ecclesiæ oblata memorantur, testis idem deponit, post ejusdem restaurationem fuisse tabellam appositam, quæ cujusdam mulieris, e sublimi ædificio prolapsæ incolumitatem, Sancto patrocinante obtentam, repræsentabat.
[34] [a tempore immemorabili] Paucis etiam eodem num. 25 perstringitur argumentum pro cultu publico a tempore immemorabili desumptum e radiatis B. Petri picturis. Plura de hoc argumento sunt in Summario sub num. 20, unde delibo ista ad majorem rei explicationem. Idem Franciscus Montaner testatur, imagines in anathematibus vel tabellis votivis depictas, quæ ante incendium supra relatum pendebant circumcirca Beati sepulcrum, globum vel nebulam albam, quæ eas circumdabat, repræsentasse sub ejus pedibus; supraque caput aliquot radios & splendores coloris aurei; in manu vero dextra palmam, in sinistra librum; infraque dictas tabulas aut anathemata fuisse inscriptum ex voto. Ex alia vero ejusdem testis responsione, quæ sub numero antea designato habetur, discimus tabellas istas fuisse oblatas a fidelibus in gratiarum actionem, expressis personis, quæ illas offerebant, ac declarato etiam in specie miraculo, quod earum singulæ obtinuerant.
[35] [magis] Præmissa summatim de altaribus in Beati honorem erectis, ut indicatum est eodem num. 25, ulterius illustrari possunt ex responsione testis primi Francisci Montaner, qui in Summario sub num. 21 deponit, in eremitorio Deiparæ Pratorum esse altare ad cornu Euangelii, in quo inter alios Sanctos in eodem depictos, Petrus Armengol coloribus expressus est: & in ecclesia Miraculi, quo nomine vocatur conventus Patrum Mercenariorum supradicti oppidi Montis albi, statuam esse ligneam Beati ad cornu Epistolæ opere sculptorio, pictamque habitu candido, sicut repræsentatur S. Raymundus Nonnatus ex eadem Religione Mercenariorum, qui habetur ad cornu Euangelii ejusdem altaris. Addit, vicarios generales Tarraconensium archiepiscoporum vidisse imagines hasce expositas in istis altaribus, & non tantum non contradixisse, sed ante illas etiam preces fudisse. Refert etiam, ipsosmet præsules Tarraconenses ante Beati imagines orasse, unum videlicet ante illam, quæ est in æde sacra Miraculi; alium vero idem fecisse in eadem æde, & in eremitorio Pratorum.
[36] Maxime ad hujus Servi Dei cultum illustrandum conducit, [confirmantur] quod in ejus honorem celebratæ sint Missæ, ut antea dicebatur num. 26. Hoc argumentum pluribus confirmatur in Summario num. 22. Etenim Jacobus Balaguer, de quo supra, deponit, in altari majore parœcialis ecclesiæ Guardiensis, quod valde vicinum est concavo, in quo sunt ipsius reliquiæ, multas celebrari Missus cum & sine cantu in honorem ejus: præsertim vero die 1 Septembris peragi ipsius festum, ac solenne celebrari Officium, faciente ad aram cum cantu prædictæ parœcialis ecclesiæ rectore cum diacono & subdiacono, & in ista Missa solere prædicari laudes ac virtutes hujus Servi Dei: item cantari illa sonore ac solemnissime, sacerdotibus aliquot aliisque personis Officium obeuntibus in choro: Missam vero esse de uno Martyre, quæ, ut testi videtur, incipit: In virtute tua &c.; hanc a se ita cantari auditam, & in oratione vel collecta nominari se audivisse nomen hujus Servi Dei: hoc autem modo semper a tempore immemorabili celebratas esse Missas in prædicto altari ad honorem ipsius.
[37] Deponit insuper, multas in dicto altari Missas celebrari, [ac illustrantur.] quando propter necessitatem pluviæ exponuntur dictæ reliquiæ, atque etiam in altari eremitorii Deiparæ Pratorum, quando ibidem sunt expositæ, non officio dumtaxat solenni, & concione, verum etiam multis aliis Sacris, quæ fiunt; nec non postmodum, dum a Deo pluvia obtinetur ipsius intercessione, in ara majore parœcialis ecclesiæ Guardiensis celebrari Missam cum cantu pro gratiarum actione in honorem Domini Dei nostri.
[Annotata]
* in editis delle tavole
§ V. Alia venerationis signa e dicto Summario; cultus ab Urbano PP. VIII promotus.
[Beati festum] Informatio, quam supra dedimus, meminit num. 26 paucis verbis de annua, & solenni festivitate in honorem dicti Beati cum plurimis circumstantiis. Longæ admodum sunt testium depositiones in Summario super hac materia num. 23: unde nonnulla e pluribus delibamus, quæ dicit testis primus Franciscus Montaner. Deponit itaque, quotannis die prima Septembris peculiarem celebrari festivitatem in honorem servi Dei supradicti Petri Armengol in ecclesia parœciali Guardiensi sub hac forma: Pridie ad horam Completorii pulsantur æra Campana per sesqui-horam & diutius rectorque ejusdem ecclesiæ ex abbatia usque ad dictam ecclesiam progreditur, Juratis aliisque nobilibus oppidi ejusdem Guardiensis comitantibus: illos præcedit turba musicorum, qui ordinarie veniunt ex oppido S. Columbæ, episcopatus Vicensis: rector autem ille ecclesiam ingressus, indutus stola ex panno bombycino operis Damasceni, ac superpelliceo, in eadem ecclesia Completorium cantat una cum aliquot viris & junioribus dicti oppidis omnesque canunt versiculum, turba musicorum versiculos comitante, & dicto: Salva nos &c., recto induit pluviale rubrum operis Damasceni, & se confert ad altare majus, dum interea temporis cantant Nunc dimittis &c., & ibidem canitur a rectore oratio Completorii: & mox cantatur Salve, ac deinde B. Petri laudes, & in earumdem fine versiculus & oratio ipsius, in qua etiam exprimitur nomen ejus. Postea datur signum ad salutationem Angelicam: eaque absoluta rector a Juratis & nobilibus præfati oppidi, ac musicis reducitur ad suam abbatiam vel ædes.
[39] [solenni ritu colitur apud apud Guardienses:] Longior sim, si e Summario prædicto pluribus transcribam, quænam fiant in honorem Servi Dei ipso festo die. Utor itaque compendio. Pulsantur æra Campana per duas horas & amplius: comitatur rectorem prætor, Jurati & alii, ut supra dictum est: dum ecclesiam sunt ingressi, rector alba, stola & pluviali rubro indutus, comitantibus diacono & subdiacono, se confert ad concavum, in quo asservantur reliquiæ, aperit cancellos ejusdem ferreos, incipit cantare hymnum de Martyribus ad laudem Beati, &, clero ac populo dicti oppidi cantum prosequentibus, thus ante illas adolet, finitisque versiculo & oratione de prædicto Dei Servo, iidem rector, diaconus & subdiaconus magna cum veneratione capiunt reliquias, &, facta prius incensatione, demittunt per scalas, imponunt feretro vel tabernaculo, & statim inchoant supplicationem generalem summa cum solennitate per oppidum Guardiense, quæ in dicto Summario describitur. Post illam reliquiæ exponuntur in summo altari multis luminibus, ornamentis, nec non custodibus ab oppido designatis: cantantur Beati laudes eodem modo, quo pridie post Completorium: inchoatur Sacrum solenne de Servo Dei: postquam vero recitatum est Credo, habetur sermo sacer super Euangelio Missæ de Servo Dei, ut dictum est, nec non de magna excellentia ejus ac miraculis, virtutibus, ac rebus ab illo in vita gestis. Absoluto Sacro remanent reliquiæ in ara majore ad venerationem publicam tota die, ac tempore ejusdem matutino audiuntur confessiones, & Eucharistiæ Sacramentum a variis sumitur. Ad vesperas autem concurrit frequens populus, & post laudes Beati cantatas rector Guardiensis decenter vestitus reponit hierothecam in dicto concavo, & cantantur hymnus, versiculus responsorii, & oratio, claudunturque cancelli ferrei tribus clavibus, quæ servantur a tribus diversis personis.
[40] [publicæ supplicationes in honorem ejus:] Brevia sunt, quæ informatio habet superius num. 26 de delatione corporis .. in processionibus ad impetrandum divinum auxilium in necessitatibus. In Summario num. 24 ex depositionibus testis primi antea citati, & aliorum deducitur & confirmatur hic articulus. Ne modum excedat narratio, excerpam pauca ex dictis testis primi. Præter supplicationem solennem, quam haberi retulimus modo festa luce Servi Dei apud Guardienses; ossa ipsius seu reliquias eadem pompa ac supplicantionis ritu, quando instituuntur preces publicæ pro pluvia, deferri affirmat ad eremitorium Deiparæ Pratorum, ibique per dies novem diurno & nocturno tempore easdem pietati publicæ patere cum ornamentis, luminaribus, concursu populi, & custodibus &c. Supplicationi etiam religionem conciliari a mulieribus & puellis, albo vestitu inditus, capillis passis, una manu Crucifixum, altera vero candelam accensam gestantibus: multas etiam personas nudis pedibus incedere: in Litaniis quoque majoribus, uti præmiserat idem testis, quando deferuntur reliquiæ, invocari Servum Dei inter alios Sanctos: S. Petre Armengaude, ora pro nobis.
[41] Titulum Sancti huic Dei Servo datum fuisse, [titulus Sancti ab immemorabili tempore; nomen Armengol datur infantibus:] vidimus in informatione superiore num. 27: quod diffuse probatur in Summario num. 25 ex dictis testium super ista nuncupatione a tempore immemorabili. Pro ea itaque ibidem indicantur publicus & modernus hujus tituli usus, personæ tam ecclesiasticæ quam seculares, nec non vistatores generales, & archiepiscopi Tarraconenses, inscriptiones antiquæ, oratio in Missa, laudes, quæ ante reliquias ejus canuntur continue, litaniæ publicæ, de quibus modo dictum est.
Summarium num. 26 e testium depositionibus confirmat dicta informationis num. 27 de nomine hujus Servi Dei infantibus imposito, ac de veste Ordinis ejus, qua induuntur. Audiatur testis primus Franciscus Montaner, qui deponit, se scire, quod, quando infantes aliqui abluuntur sacro baptismo in ecclesia non tantum Montis albi & Guardiæ, verum etiam in aliis circumjacentibus, eorum patrini inter alia nomina Sanctorum, quos Ecclesia honorat, tamquam tale apponant nomen Armengol nominibus aliis, quæ communiter habent, illisque adhæreat hoc nomen Armengol dum vocant eos Armengolet. Deponit præterea, se scire, quod, ubi aliquis dictorum locorum infans male admodum habet, & versatur in periculo mortis, parentes eorum emittant votum Dei Servo Petro Armengol, se curaturos, siquidem dictus infans salutem recuperet per ejus intercessionem, ut incedat vestitus habitu beatæ Mariæ de Mercede, sicut multi patres ac matres in hujusmodi occasione filios suos offerunt S. Augustino, S. Francisco, S. Dominico, aliisque Sanctis; & reipsa postquam infantes isti evaserunt morbum prædictum, incedunt publice vestiti eodem habitu de Mercede, quia idem hic est, quem dictus Servus Dei gestavit, dum viveret, & cum eo mortuus est.
[42] Sæpe dicta informatio num. 28 meminit de aliis speciebus publici cultus Beato præstiti cum .. [Urbanus octavus non solum non comprehendi Beatum voluit in suo decreto,] expressis requisitis ad probationem temporis immemorabilis. Depositiones testium afferuntur in Summario num. 28 circa varia puncta, de quibus ibidem est sermo. Quod vero ad eorumdem antiquitatem attinet, de qua potissimum ibi agitur, ex iis, quæ deponuntur ex visu, ex auditu a parentibus, & ab his ex antiquiorum relatione, & ex continuatione venerationis publicæ non interpolata usque ad præsens tempus, quo vivebant testes, concludere licet, huic Servo Dei delatos fuisse honores cultus publici, quales requiruntur, ut propter immemorabile tempus, quo illos habuisse probatur, excipiatur a decreto Urbani PP. VIII, qui litteris Apostolicis non tantum gratum & ratum habuit B. Petri cultum, sed etiam promovit, prout constat ex indulgentiis, quas idem Pontifex concessit celebrantibus Missam ad ipsius altare. Litteræ autem illæ in Summario referuntur num. 30, & sic sonant: Urbanus PP. VIII. Ad futuram rei memoriam. Animarum saluti paterna charitate intenti sacra interdum loca spiritualibus indulgentiarum muneribus decoramus, ut inde fidelium defunctorum animæ Domini nostri Jesu Christi ejusque Sanctorum suffragia meritorum consequi, & illis ad vitæ * ex purgatorii pœnis ad æternam salutem per Dei misericordiam perduci valeant.
[43] [verum etiam indulgentias concedit celebrantibus ad ejus altare.] Volentes igitur ecclesiam domus Fratrum Ordinis beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum oppidi Momblanch Tarraconen. diœcesis simili hucusque privilegio, ut accepimus, minime decoratam, dummodo in ea decem quotidie Missæ celebrentur, & in ea situm altare sancti Petri Armengaudi nuncupati speciali dono illustrare, auctoritate nobis a Domino tradita, ac de omnipotentis Dei misericortiia, ac beatorum Petri, & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, ut quandocumque sacerdos aliquis ejusdem ecclesiæ dumtaxat Missam defunctorum in die commemorationis defunctorum, & singulis diebus infra illius octavam, nec non secunda feria cujuslibet hebdomadæ pro anima cujuscumque Fidelis, quæ Deo in charitate conjuncta ab hac luce migravit, ad prædictum altare celebraverit; anima ipsa de thesauro Ecclesiæ per modum suffragii indulgentiam consequatur, ita ut ejusdem Domini nostri Jesu Christi, ac beatissimæ Virginis Mariæ, Sanctorumque omnium meritis sibi suffragantibus a purgatorii pœnis liberetur, concedimus, & indulgemus, in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die tertia Martii anni millesimi sexcentesimi vigesimi sexti, Pontificatus nostri anno tertio. V. Theatin. Loc. † sigilli. Revisa. Andreas Pierius subpromotor fidei.
[44] [Alia nonnulla hic omittimus brevitatis causa.] Catalogus scriptorum & historicorum de Servi Dei sanctimonia & cultu datur in Summario num. 29: sed nos illos memorabimus occasione Vitæ postea proferendæ. Animadversiones illustrissimi Bottinii archiepiscopi Myrensis adversus singulos quinque processus, Tarraconensem nimirum, Valentinum, Gerundensem, Guadicensem, ac Barchinonensem ab una parte; ab altera vero responsionem ad illas pro cultu immemorabili ac casu excepto hujus Servi Dei, ante me habeo: verum quia in nimis longos scripta illa ac rescripta seu responsa me abducerent sermones,sufficiat novisse, post causam B. Petri diligenter actam, & accurate discussam, a Sede Apostolica pronuntiatam esse sententiam in ipsius favorem, confirmato sacræ congregationis decreto per litteras in forma Brevis sanctæ memoriæ Innocentii XI, cultum B. Petri immemorabilem approbantes, ut jam videbimus.
[Annotata]
* l. adjutæ
§ VI. Publicus ab immemorabili tempore Beati cultus a Sede Apostolica confirmatus; deinde vero egregie illustratus.
[Cultus ab immemorabili tempore] In Bullario Ordinis B. M. V. de Mercede inter alias Innocentii PP. XI constitutiones profertur ista a pag. 380: Innocentius Papa XI ad futuram rei memoriam. Nuper in causa Tarraconensi canonizationis B. Petri Armengol sacerdotis, ac Religiosi professi Ordinis Fratrum beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, ad supplicationem dilecti filii Ferdinandi de Carvajal & Ribera vicarii & procuratoris generalis ejusdem Ordinis, a congregatione venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, sacris Ritibus præpositorum, emanavit decretum tenoris, qui sequitur; videlicet.
[46] “Cum alias sub annum MDCLXXV, supplicante R. P. M. Fr. Mathia de Cardona vicario, [per sacram] & procuratore generali præfati Ordinis, causa antedicti beati Petri Armengol, ad relationem eminentissimi, & reverendissimi D. Cardinalis de Portocarrero Ponentis ter fuerit proposita super confirmatione sententiæ latæ a reverendissimo archiepiscopo Tarraconensi, judice a sacra Rituum congregatione delegato, circa cultum ab immemoriali tempore eidem Beato exhibitum, & casum exceptum a decretis fœl. rec. Urbani VIII, in congregatione sanctissimæ Inquisitionis editis, ob graves difficultates, a reverendissimo D. promotore fidei excitatas, & defectu sufficientis, & legitimæ probationis dilata fuit resolutio, ea etiam mente in postrema ex dictis tribus propositionibus, ut in posterum amplius postulationes non audirentur.
[47] “Verum ad enixas preces R. P. M. Fr. Ferdinandi de Carvajal & Ribera vicarii & procuratoris generalis ejusdem Ordinis, [Rituum congregationem] exhibentis antiquissima documenta comprobantia cultum per centum, & plures annos ante præsata decreta, in præteritis propositionibus deducta, die 2 Decembris anni MDCLXXXIV concessa fuit nova audientia, & die XXVII Januarii anni MDCLXXXV, referente eminentissimo & reverendissimo D. cardinale Azzolino in Ponentem, loco dicti eminentissimi de Portocarrero archiepiscopi Toletani subrogato, concessæ fuerunt litteræ compulsoriales pro civitate, & diœcesi Tarraconensi, directæ illius reverendissimo archiepiscopo, litteræ particulares pro aliis locis eorumdem reverendissimis episcopis, hisque legitime impeditis, illorum vicariis generalibus.
[48] “Quarum vigore constructis quinque processibus, nimirum Tarraconensi, [declaratur,] Valentino, Gerundensi, Guadicensi, & Barchinonensi, sacræque congregationi præsentatis, & rite apertis, ad supplicationem R. P. M. Fr. Ferdinandi de Carvajal & Ribera propositum per dictum eminentis. & reverendis. cardinalem Azzolinum dubium, an constet de cultu immemorabili, & casu excepto a decretis fœl. rec. Urbani VIII, ad effectum, de quo agitur: eoque attente discusso, atque audito scriptis, & ore tenus reverendis. Promotore fidei, sac. congregatio unanimi voto censuit, & declaravit constare de cultu immemorabili, & casu excepto, si Sanctissimo D. N. placuerit. Die XXIII Martii MDCLXXXVI. Et facta de prædictis Sanctissimo relatione, Sanctitas sua benigne annuit die XXVIII Martii MDCLXXXVI. N. Cardinalis Ludovisius. Loco † sigilli. Bernard. Casalius Sac. Rit. Cong. Secret.”.
[49] Cum autem, sicut præfatus Ferdinandus procurator generalis Nobis subinde exponi fecit, [& per Innocentium PP. XI] ipse decretum hujusmodi, quo firmius subsistat, Apostolicæ confirmationis nostræ patrocinio communiri plurimum desideret, Nos ipsum Ferdinandum procuratorem generalem specialibus favoribus, & gratiis prosequi volentes, & a quibusvis excommunicationis, suspensionis, & interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris, & pœnis a jure vel ab homine quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effectum præsentium consequendum, harum serie absolventes, & absolutum fore censentes, supplicationibus ejus nomine Nobis super hoc humiliter porrectis inclinati, decretum præinsertum authoritate Apostolica tenore præsentium approbamus, & confirmamus, illique inviolabilis Apostolicæ firmitatis robur adjicimus; salva tamen in præmissis authoritate memoratæ congregationis cardinalium.
[50] [legitime] Decernentes easdem præsentes litteras semper firmas, validas, & efficaces existere, & fore, suosque plenarios, & integros effectus sortiri, & obtinere: ac illis, ad quos spectat, & pro tempore spectabit, plenissime suffragari: sicque in præmissis per quoscumque judices ordinarios, & delegatos, etiam causarum palatii apostolici auditores judicari, & diffiniri debere: ac irritum, & inane, si secus super his a quoquam quavis authoritate scienter, vel ignoranter contigerit attentari: non obstantibus constitutionibus, & ordinationibus Apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque.
[51] [confirmatur.] Volumus autem, ut earumdem præsentium litterarum transumptis, seu exemplis, etiam impressis, manu alicujus notarii publici subscriptis, & sigillo personæ in ecclesiastica dignitate constitutæ munitis eadem prorsus fides ubique habeatur, quæ ipsis præsentibus haberetur, si forent exhibitæ, vel ostensæ. I. G. Slutius. Difficultates illæ, de quibus supra fiebat mentio in decreto sacræ congregationis, consistebant præcipue in eo, quod testes de immemorabili tempore deponentes non sufficerent ad probandum cultum spatio centum annorum ante decreta. Hæ vero difficultates postea sublatæ fuerunt, & evicta causa B. Petri, sicut licet videre supra § 2, num. 17.
[52] [Ut Officium & Missa solenni ritu cum Octava] Anno proxime sequenti 1687 publica Petri Armengaudi veneratio ad majorem solemnitatem evecta est per decretum sacræ congregationis, ut in universo Ordine de Mercede redemptionis captivorum celebretur quotannis Officium & Missa de ipso tamquam martyre sub ritu duplici secundæ classis cum Octava, quod decretum ab Innocentio PP. XI confirmatum est, prout constat e dicto Bullario a pag. 383, ubi hæc sunt: Innocentius Papa XI ad futuram rei memoriam. Nuper ad supplicationem dilecti filii Bartholomæi de Ribero, vicarii & procuratoris generalis Ordinis Fratrum B. Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, emanavit a congregatione venerabilium Fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, sacris ritibus præposita, decretum tenoris, qui sequitur, videlicet:
“Cum sacra Rit. congregatio die XXIII Martii MDCLXXXVI ad relationem eminentissimi & reverendissimi D. cardinalis Azzolini declaraverit constare de cultu a tempore immemorabili præstito dicto Beato, & de casu excepto a decretis fœl. rec. Urbani VIII, cum approbatione SS. D. N. subsecuta die XXVIII dicti mensis, hodie ad enixas preces R. P. M. Fr. Bartholomæi de Ribero, vicarii ac procuratoris generalis prædicti Ordinis, eadem sacra congregatio, referente eodem eminentissimo Azzolino, audito in voce, & in scriptis reverendis. D. fidei promotore, censuit concedendam esse omnibus Religiosis utriusque sexus ex præfato universo Ordine Beatæ Mariæ de Mercede tantum, facultatem recitandi Officium, & celebrandi Missam in honorem dicti beati Petri Armengol de communi unius Martyris quotannis die 1 Septembris anniversaria obitus ejusdem Beati, cum lectionibus, & oratione pariter de communi sub Ritu duplici secundæ classis cum Octava, ut in libello impresso Officiorum prædicti Ordinis, seu Religionis, si SS. D. N. placuerit. Hac die XXV Januarii MDCLXXXVII. Et facto de prædictis verbo cum SS., Sanctitas sua benigne annuit die III Februarii MDCLXXXVII. N. Cardinalis Ludovisius. Loco † Sigilli”.
[53] Cum autem, sicut dictus Bartholomæus vicarius, [celebrari possint 1 Sept., conceditur toti Ordini de Mercede:] & procurator generalis Nobis humiliter supplicari, & exponi fecit, ipse decretum hujusmodi, quo firmius subsistat, Apostolicæ confirmationis nostræ patrocinio communiri plurimum desideret; Nos &c. Deinde confirmat decretum sacræ congregationis. Verba non transcribo, quia legi possunt in aliis ejusdem Sanctissimi litteris modo productis. Clausula est: Datum Romæ apud Sanctam Mariam Majorem sub annulo Piscatoris, die XVIII Aprilis MDCLXXXVII, Pontificatus nostri anno XI. I. G. Card. Slutius.
[54] Cultus Martyris nostri illustrior evasit, quando sacra Rituum congregatio concessit, [quod postea extenditur ad 27 Aprilis cum lectionibus propriis & oratione] ut Religiosi omnes Ordinis B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum, & moniales recitare & celebrare possent Officium & Missam, cum tribus lectionibus, & oratione propriis, in festo ejusdem Martyris sub ritu duplici secundæ classis cum Octava, die XXVII Aprilis, qui natalis ipsi ad immortalem vitam fuit, & quo inscriptus deinde fuit in Martyrologio Romano. De hoc indulto agitur in Bullario Ordinis ejusdem a pag. 407. Officium ibidem præscribitur dicendum de communi unius Martyris tempore Paschali. Oratio: Deus, qui beatum Petrum Armengaudum martyrem tuum virtute constantiæ in passione roborasti; ex ejus nobis imitatione concede, ut tua charitate ferventes nulla sæculi adversa formidemus, & ipsius precibus & meritis tuo semper muniamur auxilio. Per Dominum nostrum &c. Pro 1 Nocturno lectiones designantur: Fratres debitores &c. de communi plurimorum Martyrum. Narratio historica, e Beati gestis inserta secundo Nocturno intelligetur ex Vita, quam dabimus. In tertio Nocturno Homilia S. Augustini episcopi in Euangelium: Ego sum vitis vera de eodem communi. Missa: Protexisti, cum oratione propria.
[55] Post hæc sequitur in dicto Bullario pag. 408 hoc decretum: [legitime approbatis.] Sacra Rit. congregatio inhærendo decreto Tarraconensi concessionis Officii & Missæ pro beato Petro Armengol seu Armengaudo Ordinis B. Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, edito sub die XXV Januarii MDCLXXXVII, annuente etiam SS. D. N. die III Februarii ejusdem anni, suprascriptas lectiones, & orationem præfati Beati diligenter revisas & correctas per eminentissimum D. cardinalem Casanate, audito pariter reverendis. fidei promotore, approbavit pro Religiosis utriusque sexus dicti Ordinis beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum tantum, ac imprimi posse concessit, instante P. M. Fr. Bartholomæo de Ribero vicario & procuratore generali ejusdem Ordinis. Die XXIV Januarii MDCLXXXVIII. A. Cardin. Cybo. Locus † sigilli. Bernard. Casalius sac. Rit. Cong. sec. Porro nomen Beati Martyrologio Romano inscriptum, ut dicebam; sed post objectiones varias super hac re motas, ut jam patebit.
§ VII. Dissertatio, an Beati nomen Martyrologio Romano inscribendum.
[Objectio promotoris fidei] Postquam petitum esset Romæ, ut B. Petrus Armengaudus inscriberetur Martyrologio Romano, multas promotor Fidei ac varias opsuit animadversiones: ad quas edita Romæ prodiit responsio anno 1688 ad eminentissimum D. card. Azzolinum directa. Quia vero erudita hæc dissertatio habet unde curiosum lectorem pascat, illam subjungere hic visum est: Eminentissime ac reverendissime Domine. Adversus petitam descriptionem B. Petri Armengaudii in Martyrologio Romano reverendissimus D. Fidei promotor objicit decretum generale die XXX Julii anni MDCXVI, quo sacra hæc congregatio apponi mandavit in dicto Martyrologio Romano solum Sanctos canonizatos; ac renovationem d. decreti factam die XXXII * Augusti MDCLXXX ob rationes ab eodem reverendis. D. promotore congestas in doctissima dissertatione, denuo eminentis. Patribus data; ac simul proponit considerandum, an pro dicto beato Armengaudio concurrant speciales circumstantiæ, quæ suadere valeant petitam concessionem non violare d. decretum generale, sicuti ponderatum fuit in simili descriptione B. Bernardi de Mentone, concessa di IX Augusti MDCLXXXI.
[57] [de Sanctis canonizatis tantum inscribendis Martyrol. Romano] Pro removendo autem hujusmodi objecto, præmittendum est, quod, licet reverendis. D. promotor in dicta dissertatione plura adduxerit ad demonstrandum, quod descriptio in Martyrologio Romano importet extensionem cultus, nihilominus sacra congregatio anno MDCLXXX hoc declarare minime voluit; sed solum jussit in posterum servati decretum anni MDCXVI, ut in fine d. dissertationis. Quapropter decretum anni MDCLXXX nihil plus continet, quam præmemoratum decretum anni MDCXVI. Præmittendum quoque, quod d. decretum MDCXVI emanavit, ne typographi in impressione Martyrologii adderent propria auctoritate Beatos, ut aperte suadent ipsa verba decreti, nimirum: “Decretum anni MDCXVI pro Martyrologio imprimen. Cum illustriss. & reverendiss. D. cardinalis Bellarminus in congregatione sac. Rituum habita die XXX Julii MDCXVI proposuerit, nonnullos impressores librorum cupere de novo Martyrologium Romanum imprimere, & in eo addere Sanctos illos, & Beatos, qui post ultimam editionem, seu impressionem d. Martyrologii fuerunt canonizati, & declarati Beati, eadem sac. congr. Rituum juxta mentem, & ordinem Sanctiss. D. N. Papæ respondit, in Martyrologio Romano denuo imprimendo addendos esse Sanctos illos tantum, qui fuerunt canonizati, non autem qui declarati fuerunt beati, post ultimam impressionem d. Martyrologii, ac ita censuit, & declaravit”.
[58] [expenditur, & in favorem B. Petri] Et in hoc dictum decretum est conforme constitutioni Gregorii decimitertii Martyrologio præsixæ, quæ inhibet ecclesiarum præfectis, “ut in peragendo divino Officio in choro, omni alio Martyrologio amoto, hoc tantum utantur, nulla re addita, mutata, vel adempta; & si quos alios habuerint Sanctos in suis ecclesiis aut locis celebrari solitos, eos in hunc librum ne inserant, sed separatim descriptos habeant:” quæ verba refert reverendiss. D. promotor in dicta dissertatione sub §. PARENDO IGITUR; ex iis etenim solum inferri poterit, quod propria auctoritate nemini liceat nomina virorum Dei addere in d. Martyrologio, ut egregie advertit Castellin. de Certitud. glor. Sanctor. cap. 1, pun. 33, §. 6, pag. 61, col. 1, ubi ait: “Ex quibus verbis duo evidenter colliguntur: primum &c., secundum, quod nulli liceat, inconsulta Sancta Sede, nomina alicujus viri Dei inserere in Martyrologio;” & ad explanationem decreti anni MDCXVI, sic intelligit eamdem constitutionem Gregorianam Pignatel. Consult. canon. 63, num. 20, tom. 4, inquiens:“Pari modo ad id, quod dicitur ex Gregorio XIII, quod scilicet prohibuerit inseri Martyrologio Romano Sanctos illos, de quibus speciatim in aliquo loco fit Officium; respondetur, quod in ejus litteris prohibetur tantum horum Sanctorum in Martyrologio Romano descriptio privata auctoritate, non autem auctoritate ecclesiastica, ut patet in pluribus &c.”. Sancta vero Sede consulta & approbante, nec dicta constitutio, nec præfatum decretum anni MDCXVI obsistunt, sicuti observantia comprobatum est, dum successivis temporibus sacra congregatio indulsit, ut quamplures viri Dei, qui non fuerunt solemniter canonizati, apponerentur in Martyrologio, ex exemplis in Memoriali recensitis, & observant Scacc. de Not. & sign. Sanctit. sect. 11, cap. 4 sub initium pag. 884. Pignatell. d. Consult. 63, num. 19, vers. 2. QUIA, Guyet in Heortolog. lib. 2, sect. 4, cap. 14, quæst. 7, ad fin. pag. 213.
[59] His præmissis non videtur deneganda petita descriptio B. Armengaudii, [explicatur] qui duplici potissimum ex fundamento non comprehenditur sub dicto decreto anni MDCXVI, renovato anno MDCLXXX. Primo, quia prohibitio dicti decreti expresse restringitur ad illos Dei Servos, qui declarati fuerunt beati post ultimam impressionem Martyrologii, ut ex verbis supra proxime exaratis. Quamobrem dicta prohibitio non extenditur ad beatum Armengaudium, cui a ducentis annis & amplius publicus cultus exhibetur, ut ex positione cultus immemorabilis ab hac sacra congregatione approbati die XXIII Martii MDCLXXXVI, & in puncto advertit Pignatell. d. Consult. 63, num. 19. Secundo, quia prohibitio dicti decreti respectu servorum Dei, qui titulo beatitatis sunt insigniti, loquitur de formiter ac recenter beatificatis, & nullum alium cultum habentibus, quam qui in Brevi beatificationis limitate conceditur quoad species ipsius cultus, Beatis tantummodo concedi solitas, & hic propterea non solet extendi ante solemnem canonizationem; non autem de iis, qui ex cultu immemorabili venerationem habent per species cultus proprias Sanctorum, ut sunt expositio reliquiarum super altari, earumque delatio in solemnibus supplicationibus, titulus Sancti, altarium erectio, indulgentiarum elargitio, & similia, quæ ad Sanctorum honorem fieri ab Ecclesia solent ex Cardinali Bellarmin. de Sanct. beatitud. lib. 1, cap. 10 per totum; quæ omnia in cultu publico, & immemorabili B. Armengaudii præstita apparent ex dicta positione.
[60] Ex hoc enim multiplici cultu a Sancta Sede approbato potius resultat species tacitæ & antiquæ canonizationis, quam recentis beatificationis, & ideo non est inconveniens, [allata] ut describantur in Martyrologio. Pignatell. cit. Consult. 63, num. 12, 17, & 19, qui insuper num. 17 & 19 advertit, quod in Martyrologio Romano vix reperiuntur ducenti canonizati, inter tot Sanctorum millia, qui in eodem leguntur: & conferunt tradita per Gavant. in Rubric. Breviar. Romam sect. 1, cap. 5, tit. 2, num. 12, pag. 7 dicentem: “Strictim est accipiendum nomen Sancti, hoc est, canonizati ab Ecclesia, SEU PER IMMEMORABILE TEMPUS HABITI PRO SANCTO) cui tantum publicus, & universalis conceditur cultus a Glos. in cap. unico de reliq. & vener. Sanct. in 6”: & deinde subdit: “Quod ideo monui, quia licet in Martyrologio recenseantur, non tamen in rigore appellantur Sancti, & ibidem multi dicuntur beati, qui nondum fuerunt canonizati”. Ac idem docet Castellin. d punct. 33, § 1, pag. 59 asserens: “Non omnes equidem, de quibus fit mentio in Martyrologio Romano, universaliter loquendo, dici possunt canonizati per Ecclesiam, cum evidenter constet in lectione ejusdem Martyrologii novissime editi a Cardinali Baronio, a Petro Galesino, & ex aliis probatis auctoribus, multos ibidem contineri, qui necdum sunt in veritate per Ecclesiam Romanam canonizati, sed neque simpliciter beatificati:” idque comprobat § 5, vers. id QUOQUE, pag. 60.
[61] [variorum scriptorum] Nec dissensit Sacchus a reverendiss. D. promotore citatus § ISTAQUE EST, dum ipse d. cap. 4, pag. 855 in fin. concludit: “Superest igitur; ut ex Romano tantum Martyrologio, emendato scilicet sub fel. recor. Gregorio XIII, & novissime jussu Sanctissimi D. Nostri Urbani VIII recognito, ALIQUOD POSSE SUMI ARGUMENTUM efficax ad effectum canonizationis, & signanter quidem diximus, aliquod posse sumi argumentum, quia ex libris historicis (quorum auctoritas ab ipsorum scriptoribus pendet, quia aliquando in aliquibus decipi possunt) quamvis aliquod sumatur efficax argumentum ad id, quod quis ex illis probare intendit; non tamen adeo efficax, quin possit aliqua ex parte infirmari, in quo genere Romanum Martyrologium reponitur, quod pluries emendatione indiguit &c”.
[62] [auctoritate.] Et postea subdit, grave & validum argumentum ad effectum canonizationis ab eodem Martyrologio desumi, si reliqua adsint adminicula juridice probata de actis Servorum Dei, ut in verbis allatis a reverendissimo D. promotore d. § Istaque est. Quapropter sola descriptio in Martyrologio Romano non præbet efficax argumentum ad effectum canonizationis. Atque idem censent P. Franciscus Bivar in Comment. Marc. Maxim. opuse. inscript. S. Joannes Eremita indicatus § 4, num. 22, & P. Joannes Martinez de Prado Theolog. Moral. tom. 2, cap. 30, de Relig. qu. 7, § 2, num. 22. Et hunc decreti intellectum mirifice juvat ratio a reverendiss. D. promotore adducta in § 9 MOVEOR, quod in formula indulgentiarum jussu Sanctissimi Domini Nostri impressa dicitur: “Che le imagini de Santi siano de canonizati, o altri descritti nel Martyrologio Romano” (id est Latine, ut ego hic intersero: Imagines Sanctorum sint canonizatorum, vel aliorum descriptorum in Martyrologio Romano.) Ex quibus verbis non obscure colligitur, Martyrologium admittere alios præter canonizatos.
[Annotata]
* XXXI
§ VIII. Dissertationis prædictæ continuatio, in qua solvuntur aliæ adversus eamdem inscriptionem objectiones; obtinetur illa; Officium proprium ad Tarraconensem diœcesim extensum.
[Inscriptioni huic] Neque obstare videtur, quod ex tali descriptione in Martyrologio Romano cultus extendatur ad universalem Ecclesiam, cum in omni choro ad Primam legatur idem Martyrologium. Quoniam, quidquid sit de Servis Dei recenter beatificatis a Sede Apostolica cum limitata specie cultus, in quibus terminis intelligendæ sunt auctoritates a reverendissimo D. promotore adductæ, in Servis Dei habentibus plenissimum cultum ex immemorabili, in particularibus ecclesiis talis extensio non est prohibita; ut innuunt ipsa verba posita in fine lectionis Martyrologii: “Et alibi aliorum plurimorum sanctorum Martyrum, & Confessorum, atque sanctarum Virginum.” Quæ verba referuntur ad eos Sanctos, qui in particularibus ecclesiis coluntur, sicuti ad rem nostram ponderat Scacch. d. tract., sect. 1, cap. 7, pag. 81, litt. a, inquiens: “Communis quoque Ecclesiæ praxis plausum populorum de sanctitate alicujus prædefuncti roborat, atque confirmat, ut nulla indigere beatificatione, aut canonizatione fere videatur, qui communi populorum voto Sanctus censetur, vel si [de] beatificatione, aut alicujus talis Dei Servi canonizatione agatur, præstantissimum inde argumentum, & validum hauriri constat. Per totam namque Ecclesiam diversis in episcopalibus civitatibus, oppidis & locis plures Dei Servi coluntur, ad eorumdem honorem Horæ canonicæ celebrantur, & Missæ sacrificium ad illorum memoriam supremo Numini offertur, de quorum beatificatione & canonizatione nihil certi habetur.
[64] “Quia etiam plurimorum talium Servorum Dei nomina sub titulo sanctitatis in Martyrologiis leguntur, [non videtur obesse,] quorum quidem tanta est multitudo, ut propterea in fine lectionis ejusdem Martyrologii addatur: Et alibi altorum plurimorum sanctorum Martyrum, et Confessorum, atque sanctarum Virginum. Quibus quidem sub titulis comprehenduntur quotque * per orbem sanctitatis sub titulo a fidelibus venerantur, ut propterea ad effectum beatificationis atque canonizationis maximum inde hauriatur argumentum, quod aliquis Dei Servus pluribus in ecclesiis & diœcesibus Sanctus appelletur, ac ut Sanctus veneretur”. Et hanc sententiam confirmat Pappacoda episcopus Lycien. in Disceptatione post quæstiones moral. Juridic., Pasqualig. a reverendissimo D. promotore sub §. Istaque est allegatus, qui pag. 129, num. 16 ait: “Sub cujus verbis (nempe, ET ALIBI ALIORUM &c.) legitur implicite in singulis ecclesiis memoria cujuslibet Sancti, qui in aliqua particulari ecclesia tantum colitur” ac dictam clausulam Et alibi aliorum &c. fuisse additam pro Sanctis ecclesiarum particularium, de quorum sanctitate per legitima documenta non constabat, notat ex Philippo Ferrario & aliis reverendiss. Matta de Canoniz. Sanct. par. 1, cap. 3, nu. 10, sub vers. PORRO &c. pag. 10.
[65] [quod ea Beati cultus] Fortius hæc procedunt respectu beati Armengaudii, qui post approbationem cultus immemorabilis obtinuit a Sede Apostolica pro universo Ordine B. Mariæ de Mercede Officium & Missam cum lectionibus, & oratione propriis de Martyre. Quamobrem “concesso principali, concedi quoque censetur accessorium” ut in proposito inquit Guyett. dict. quæst. 7. Et merito, quia Missæ sacrificium Deo offertur in honorem Sanctorum nomine totius Ecclesiæ. Augustin. Triumph. de potest. Eccles. qu. 14, art. 5, in corpore, Castropal. Oper. moral. tit. 5, tract. 4, disput. 1, punct. 5, § 5, num. 6, vers. QUIA EO &c., Panvin. in Relatione canonizationis S. Bonaventuræ in 1, præmisso 1, par. QUID SIT CANONIZATIO, post opuscul. ejusdem Sancti pag. 830, col. 1, ad fin. vers. item quia Missæ celebratio &c., & est cultus maximus quolibet alio, Castropal. d. § 5, nu. 7, vers. ERGO SOLUM &c. tradens: “Eo ipso, quod concedit Romana Ecclesia Missam in honorem ipsius celebrari, illum pro Sancto veneratur, siquidem exhibet illi supremum cultum, quem adhibere potest:” & paulo infra: “Si ergo Pontifex eum dignum judicavit cultu, qui per Missam & Officium canonicum exhibetur, a fortiori dignus judicatus est omnibus aliis &c.”.
[66] [extendatur] Et quod descriptio in Martyrologio Romano minor sit concessione Officii & Missæ, est patens: nam ex tali descriptione non sequitur, quod possit recitari Officium & celebrari Missa, ut docent episcopus Ventimiliensis de Canonizat. d. S. Bonaventuræ ad Sixtum IV lib. 1, in respons. ad 2, quæst. 1, art. QUID SIT CANONIZATIO; Castellin. d. punct. 33, § 2 & 3, p. 90; Pignatell. cit. Cons. 63, num. 14 in fine. Et liquet ex eo, quod de ipsis Sanctis canonizatis, qui propria auctoritate ab impressoribus apponi possunt in Martyrologio Romano, ex Decreto anni MDCXVI fieri nequit Officium, nec celebrari Missa absque speciali indulto Sedis Apostolicæ, ex alio decreto hujus sacræ congregationis, ut post Gavant. Barbos., & Lezan. refert ad rem nostram Pignatellus d. Consult. 63, num. 18. Quamobrem dum B. Armengaudius habet Officium & Missam ex concessione Sanctæ Sedis, facilius describendus est in Martyrologio Romano ex traditis per eumdem Pignatell. cit. Consult. 63, num. 9, & sequen., ac præsertim 15 & 21,
[67] [ad universam] Hinc non obstat; quod post lectionem Martyrologii in choro ad Primam, statim ab hebdomadario dicatur: Pretiosa in conspectu Domini, & chorus respondeat: Mors Sanctorum ejus; idque fieri ad venerationem omnium Sanctorum, ex Ugon. de Sancto Victore, & ex Gavant. docet reverendissimus D. promotor in 6 §MOVEOR. Quoniam hæc verba canuntur ad venerationem in genere omnium Sanctorum, ut inquit idem Ugo de S. Victore loco per reverendissimum D. promotorem allegato, non autem specifice referuntur ad eos, qui in Martyrologio lecti sunt; imo solum per dicta verba commemoratur pretiosa in conspectu Domini Sanctorum mors, qui pretio sanguinis emerunt immortalitatem; omnes vero Sancti generatim invocantur per orationem proxime subsequentem: “Sancta Maria & omnes Sancti intercedant pro nobis &c.” ut docet Card. Bona de singul. partib. divin. Psalmo. cap. 16, § 19; num. 2 vero POST LECTIONEM pag. mihi 866; in qua oratione nulla fit relatio ad Sanctorum nomina recitata in lectione Martyrologii. Hæc igitur lectio continet solam memoriam absque ulla nominum lectorum dulia, esto quod dicta memoria aliquam redoleat eorumdem laudem, quam ex constitutione Gregorii XIII Martyrologio præposita ponderat reverendissimus D. promotor sub §. Parendo igitur.
[68] Verum utcumque sit; veneratio, quæ oriri possit ex tali memoria, [Ecclesiam:] semel in anno ab omnibus choris facienda, minor profecto est recitatione Officii & celebratione Missæ, cujus sacrificium singulis diebus in summum honorem B. Armengaudii nomine totius Ecclesiæ Deo offertur ex superius dictis. Et sicuti tot millia virorum Dei in Martyrologio Romano annotata fuerunt in ipsa illius compilatione absque eo quod a Sancta Sede canonizati extiterint, sed solum publicum cultum habuerint in ecclesiis particularibus sine aliqua Apostolica concessione Officii & Missæ; ita libentius annuendum est petitæ descriptioni beati Armengaudii, jam ab antiquissimo tempore pluribus locis cultu celebris, dicto indulto Officii & Missæ propriæ de Martyre per universum Ordinem condecorati.
[69] At removetur omnis ambiguitas, etiamsi decretum sac. congregationis editum anno MDCLXXX aliquid plus secum ferret, [nam hoc argumentum sicut non obfuit alterius Sancti inscriptioni,] quam præcedens decretum anni MDCXVI, licet simpliciter tunc innovatum, eo quod anno proxime subsequenti MDCLXXXI sacra hæc congregatio, me scribente, concessit, ut apponeretur in Martyrologio Romano sanctus Bernardus de Mentone, licet non esset a Sancta Sede canonizatus, ut refert reverendissimus D. promotor in hodiernis animadversionibus §. Et in effectu: & quatenus reverendissimus D. promotor IBIDEM subdit, se d. appositionem non impugnasse, eo quod ex adductis in supplici libello existimavit, casum non esse comprehensum in dicto decreto anni MDCLXXX; sic comprehensum quoque non esse casum præsentem dicendum est, nedum ob rationes huc usque congestas, sed potissime quia eædem circumstantiæ concurrunt pro B. Petro Armengaudio, immo & majores. Etenim pro sancto Bernardo de Mentone in supplici libello tunc dato demonstravimus, in nonnullis Pontificiis diplomatibus vocatum incidenter fuisse Sanctum, ex qua nuncupatione sacra congregatio censuit, non comprehendi sub dicto decreto de Beatis loquente.
[70] Pro beato vero Armengaudio non solum adest nuncupatio Sancti in pluribus documentis exhibitis pro dicta approbatione cultus immemorabilis; [sic multo minus] & præsertim in antiquo libello Officii & Missæ ad usum Religionis, ubi dicitur: “In festo sancti patris nostri Petri armengaudii martyris dup. 2 Class.” ut ex Memoriali & Summario pro obtinendis Officio & Missa; sed, quod magis est, ex Brevi indulgentiæ concessæ die III Martii anni MDCXXVI a fel. rec. Urbano VIII sacerdotibus celebrantibus ad altare sancti Petri Armengaudii pro anima cujuscumque Fidelis, Summario super dicto cultu immemorab. num. 30, pag. 125 & 126: ubi dicitur: “Et in ea (ecclesia) situm altare sancti Petri, Armengaudii nuncupati”. Hæc autem sacri thesauri elargitio in honorem sancti Petri Armengaudii non est simplex nuncupatio, ut sunt enunciativæ Bullarum de sancto Bernardo de Mentone, sed dispositiva concessio, quæ solum fieri solet pro Sanctis, ex traditis in Extravaganti Bonifacii Antiquam de pœnitent. & remission., ibique Gloss. verbo CONFITEBUNTUR sub vers. PEREGRINATIO, & animadvertunt Card. Bellarm. cit. cap X, Baldell. Oper. moral. tom. 2, lib. 3, disp. 13, num. 7 & 5; Castropal. lib. 4, tract. 24, disp. unica, punct. 7 sub num. 8: plene Pignatell. Consult. canon. 252 per tot. tom. 1, & optime omnium eminentiss. Lauræa in 3 Sentent. tom. 3, par. 1 de fid., disput. 6 art. 3, nu. 104, pag. 329, ex gratia videndus, & egregie eminentissimus Capisuccus in celebri censura cujusdam libelli de Cult. Sanct. veter. testam. sub §. IN ERECTIONE, ubi firmat, indulgentiæ concessionem tangere universalem Ecclesiam, & omnes fideles, quæ censura fuit sacræ congregationi data impressa pro cultu S. Jobi die XXXI Augusti anni MDCLXXX.
[71] [obesse debet, quo minus nomen B. Petri in Martyrologium Romanum referatur:] Et ex hoc clarius patet, quam sit juri consentaneum, ut in Martyrologio describantur Sancti, in quorum honorem indulgentiæ a Summis Pontificibus concessæ sunt, dum ad has concedendas Sancti debeant esse, vel canonizati, vel descripti in Martyrologio Romano, ut superius ostendimus sub §. secundo QUIA, in fine. Ac magis magisque etiam ex alio motivo ipsius reverendissimi D. promotoris §. septimo MOVEOR, quod nimirum agnoscens fel. rec. Alexander septimus quanti ponderis sit indulgentiarum largitio ad Sanctorum cultum, eas concedi jussit solum Sanctis canonizatis, vel saltem beatificatis, in Martyrologio tamen descriptis. Quamobrem cum beatus, aut potius sanctus Armengaudius sacræ indulgentiæ honore decoratus esset, ei convenit annotatio in Martyrologio Romano. Et ex his liquet, hunc quoque casum non comprehendi sub dictis decretis annorum MDCXVI & MDCLXXX ex eorumdem germanis interpretationibus, circa quas liceat mihi verba Honorii III in c. IN HIS 30 de privileg. usurpare: “In his, quæ ad cultum divinum facere dignoscuntur &c., benigna potius esset interpretatio facienda”. Quare &c. Frigdianus Castagnorius, e Coll. Patron. Caus. S. P. Apost.
[72] [id quod a sede Apostolica] Quam vero superior dissertatio fecerit satis animadversionibus promotoris Fidei, liquet ex eo, quod sacra Rituum congregatio decretum ediderit, ab Innocentio PP. XI approbatum, quo Beati elogium inscribendum statuit Martyrologio Romano die XXVII Aprilis in hæc verba: Tarracone beati Petri Armengaudi Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, qui pro Fidelibus redimendis in Africa multa passus, tandem in conventu Sanctæ Mariæ Pratorum beato fine quievit. Decretum autem illud habetur in Bullario laudati Ordinis pag. 409, & sic sonat: Cum sacra Rituum congregatio habita XXV Septembris MDCLXXXVIII, referente eminentissimo & reverendissimo D. cardinale Azzolino, audito pariter reverendissimo D. Fidei promotore in voce & in scriptis, declaraverit beatum Petrum Armengaudum non comprehendi in decretis de non apponendis Beatis in Martyrologio Romano, ideoque prædictum Beatum esse describendum in Martyrologio Romano cum verbis tamen pro elogio a sac. Rit. congregatione approbandis, si SS. D. N. placuerit; ad enixas preces R. P. M. Fr. Bartholomæi de Ribero vicarii & procuratoris generalis prædicti Ordinis: & facta de prædictis SS. relatione, Sanctitas sua benigne annuit die XIV Octobris MDCLXXXVIII.
[73] Nunc vero eadem sacra congregatio, Ponente eodem eminentissimo & reverendissimo D. cardinale Azzolino, [obtinuit hujus causæ postulator.] pariter supplicante R. P. M. vicario & procuratore generali, qui supra, decrevit, ut eminentissimus & reverendissimus D. cardinalis Casanate pro suo arbitrio & prudentia dictum elogium componat. Vigore autem præfatæ facultatis sacræ congregationis ipse eminentissimus & reverendissimus D. cardin. Casanate suprascriptum elogium, ut jacet, fecit & approbavit, ac in Martyrologio Romano imprimi posse concessit. Die IV Decembris MDCLXXXVIII. A. Cardin. Cybo. Locus ✠ sigilli. Bernardin. Casalius sac. Rit. cong. sec.
[74] Anno proxime sequenti lectiones & oratio propriæ B. Petri Armengaudii, [Lectiones & oratio propriæ ad diœcesim Tarraconensem extenduntur.] quas antea Ordini B. M. V. de Mercede concessas diximus, ad diœcesim Tarraconensem sunt extensæ per sequens decretum, quod exstat in Bullario ejusdem Ordinis pag. 410: Sacra Rit. congregatio inhærendo decreto Tarraconensis concessionis Officii & Missæ pro beato Petro Armengol, seu Armengaudo Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, edito sub die XXV Januarii MDCLXXXVII, annuente etiam SS. D. N. die III Februarii ejusdem anni, lectiones & orationem proprias præfati Beati, diligenter revisas & correctas per eminentissimum & reverendissimum D. cardinalem Casanate, audito pariter reverendissimo Fidei promotore in voce & in scriptis, approbavit pro Religiosis utriusque sexus dicti Ordinis. Nunc vero eadem sacra congregatio enixis & piis precibus R. P. Mag. Fr. Bartholomæi de Ribero, vicarii & procuratoris generalis prædictæ Religionis, præfatas lectiones & orationem proprias ut supra approbatas pro dictis Religiosis, in posterum quotannis in cathedrali & diœcesi Tarraconensi, ubi corpus ipsius Beati requiescit, & magna veneratione colitur, libere & licite in die ejus festo ab omnibus utriusque sexus Fidelibus tam secularibus quam Regularibus, qui ad horas canonicas tenentur, recitari posse concessit & indulsit, & ita servari mandavit. Hac die XXX Julii MDCLXXXIX. A. Cardin. Cybo. Locus ✠ sigilli. Bernard. Casalius sac. Rit. cong. secret.
[Annotata]
* f. quotquot
§ IX. Scriptores Beati memores; Acta; aliud de cultu & miraculis documentum; vitæ chronotaxis.
[Scriptores, qui de Beato agunt,] Præcedentibus attexere lubet nonnullos scriptores, qui de Beato nostro tractarunt. Eorum catalogum contexit Summarium supra identidem citatum, sub num. 29, ubi hæc referuntur: Petrus Zijar inter 5 concl. 3, qui scripsit anno MCDXLIV, relatus ab Ildephonso Remon Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede &c. in Histor. Gen. Ord. Beatæ Mariæ de Mercede, impressa Matriti an. MDCXVIII, in margine fol. 190 terg. col. 2 ait: “In principio hujus Religionis Frater quidam fuit in patibulo latronum suspensus, eo quia infra determinatum tempus non potuit solvere pretium cujusdam Christiani, quem redemerat, & pro illo in pignore captivitatis remanserat”. Causa suspendii aliter narratur in Vita. Raphaël Volaterranus lib. 21 Antropologiæ editæ anno MDIII, fol. 770, relatus ab eod. in d. margine col. 1 ait: “Inter hos sanctitate clarus Raymundus Nonat Hispanus cardinalis, & Petrus Armengol Cathalanus”. Magister Franciscus Zumel post Constitutiones Ordinis impressas Salmanticæ anno MDLXXXVIII, fol. 77 ait: “Sequutus est rursus institutum Redemptionis Beatæ Mariæ Beatus & insignis ille Frater Petrus de Armengol, qui pro redemptione tuenda gloriose occubuit &c.” Et prosequendo seriem ejusdem martyrii fol. 79 ait.. “Nam deinceps B. F. Petrus Armengol semper inclinato capite incessit &c., donec in cælestem illam beatitudinem a SS. Angelis deportatus est”.
[76] [dantur] Philippus Guimera in Historia B. Mariæ de Mercede impressa Valentiæ anno MDXCI, fol. 57 (ex Summar. veter. pag. 317) ait Italice, quæ sic reddo Latine: “Fuerunt alii, qui vel fuerunt reipsa martyres, vel sua voluntate expositi martyrio tales passi sunt cruciatus, ut eorum numero accenseri possint. Hi fuere, primus gloriosus sanctus Raymundus Nonnatus cardinalis &c. S. Petrus Armengol. &c.” Carolus Tapia in Authentica INGRESSI, verbo Monasterio cap. 37, n. 10. C. de Sacros. cult., impress. Neapol. anno MDXCIV, agens de Ordine B. Mariæ de Mercede, relatus in Responsione Juris D. Fatinelli data in sacra congregatione de anno MDCLXXV, ait: “Nec defuere viri illustres doctrina, ac sanctitate &c., inter quos mirum elucent S. Raymundus &c. Item Petrus de Armengol, qui etsi pro Christo martyrium suscepit, coronam tamen ultimam non cepit, qui illæsus miraculose servatus in Hispaniam rediit, ubi sanctissimam animam Creatori restituit”. Arnoldus Vion * in libro inscripto Lignum Vitæ, impresso Venetiis anno MDXCV, par. 1, cap. 87, de Sanctis prædicti Ordinis, relatus in d. Responsione D. Fatinelli, ait: “Frater S. Raymundus Nonat. Hispanus &c., S. Petrus Armengol Hispanus”.
[77] [ex Summario:] P. Vincentius Domenech, Ordinis Prædicatorum, in Historia generali Sanctorum Cathaloniæ impressa Barchinonæ anno MDCII, fol. 341 (lib. 2 fol. 71 in ejusdem anni impressione, quam ante me habeo) late ex Summar. veter pag. 314 ait: “Vita beati Fr. Petri Armengol Religiosi Ordinis de Mercede, cujus corpus habet multa cum veneratione locus Guardiæ archiepiscopatus Tarraconensis”. Ita sonant Latine, quæ in Summario dicuntur Italice. Melchior Rodriguez, episcopus Rossensis, in libro Hispano idiomate inscripto Agricoltura dell' alma *, impresso Burgis anno MDCIII, tract. 1, cap. 6, fol. 49 proponens in exemplum patientiæ D. Petrum Armengol, relatus in d. Responsione Juris, ait: “(Siquis) est afflictus, & incarceratus, petat patientiam protomartyris Armengaudii”. Reddidi ea ex Hispanico. Plures alios scriptores, qui Beatum nostrum laudant, subdit prædictum Summarium; sed omnibus hic referendis supersedeo. Nunc de B. Petri Vita dicendum superest.
[78] [Beati Vita,] Reverendissimus P. M. Fr. Marcus Salmeron, Ordinis sæpe dicti Generalis, in suo Opere, quod Hispanice vocatur Recuerdos Historicos &c., id est, Recordationes historicæ &c. anno 1646 Valentiæ excuso, sec. 1, recordatione 14, § 3, profert instrumentum hoc titulo notatum: Copia instrumenti publici antiquissimi de vita & gestis venerabilis Petri Armengol. Documentum idem in Summario sub num. 13 citatur ex libro Capitulorum generalium Religionis B. Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, process. Barchinonen. auctoritate Apostolica fabricato fol. 41 ter. *. Atque hæc est Vita, quam superius in Commentario citavi præsertim num. 10, ubi & laudavi illam. Et vero meretur æstimari admodum tamquam pretiosum, genuinum ac sincerum antiquitatis monumentum, sive locum, sive personas, sive modum, sive tempus spectes, quæ in eodem relucent. Dabo mox Vitam istam, Annotatis illußratam, ex editis apud memoratum Marcum Salmeronem cum exemplari, quod citabam ex Summario, collatam, postquam pauca dixero de alio documento.
[79] Edidit illud documentum laudatus Marcus Salmeron § 4 a pag. 115 hoc titulo: [& aliud fide dignum documentum] Copia instrumenti publici tredecim testium declaratione confirmati, de miraculis venerabilis Fratris Petri Armengol Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum, & de cultu, qui eidem publice exhibetur in oppido de la Guardia Tarraconensis diœcesis. Exordium ejus est: Noverint universi, quod anno a Nativitate Domini millesimo sexcentesimo vigesimo sexto, die septimo Novembris, quod * Dominus Michaël Segur presbyter & decanus Montis albi, diœcesis Tarraconensis locum tenens, concessit facultatem, ut per notarium publicum Joannem Mestre fieret declaratio juxta tenorem interrogatorii propositi a Patre Magistro Fratre Ludovico de Aparicio, & fere omnes testes unanimiter declararunt, quæ sequuntur &c. In fine hujus instrumenti sunt ista: Quæ omnia verissima, & omnibus nota prædicti testes affirmaverunt sub juramento coram judice, & testibus. Instrumentum illud hic memorasse sufficiat, cum superius de publico ipsius cultu satis superque actum sit, ubi & de miraculis; de quibus nihil vel parum allatum modo testimonium refert, quod ab ibidem dictis diversum sit.
[80] Audiatur textus: Præterea certum est apud omnes & expertum, [de cultu ac miraculis ejus:] dictum sanctum Petrum Armengol sua intercessione subvenire tam ægrotis, quam aliis in tribulatione ad ipsum clamantibus præcipue in tempore siccitatis. Viderunt enim quamplurimi quoties viget necessitas pluviæ, & defertur corpus dicti Sancti a parochiali ecclesia processionaliter ad sacellum beatæ Virginis Mariæ Pratorum, quæ est in termino ipsius oppidi, & quo conveniunt quamplurimi incolæ oppidorum circumcirca degentium, fere in instanti pluit abundanter cælum, quamvis antea serenum esset.
[81] E notis chronologicis § 2 Commentarii prævii insertis Beati vitam in hæc circiter tempora dividimus, [vitæ chronotaxis.] natalem ejus tribuentes anno 1238, conversionem ad meliorem vitam ac instituti Religiosi exordium anno 1258, expeditionem ad redimentos in Africa captivos admodum memorabilem, & insigni miraculo honoratam, anno 1266, mortem anno 1304, diserte in Actis authenticis signato: e quibus sequitur, Beatum vixisse annis circiter 66. Bernardus de Vargas laboravit in anno mortis signando: Summarium enim sæpissime memoratum sub num. 29 pag. 125 citat eum in sua Chronica Ordinis B. M. V. de Mercede, Panormi edita anno 1619, lib. 1, cap. 40, ubi hæc scripsisse refertur: Ut invenire possem, quo S. Petrus Armengol seu Ermengaud obierit anno, magnam per plures dies solertiam adhibui &c. Reliquum est, ut proferamus ejus Vitam, cujus genuina & authentica narratio, irrefragabilium testium depositionibus confirmata, non immerito dici potest supplere succinctam brevitatem, qua constat.
[Annotata]
* l. Wion
* i. e. Agricultura animæ
* i. e. a tergo, seu fol. 41 verso.
* redundat quod
ACTA
Ex oculatis & juratis testibus,
Edita a Marco Salmerone, Ordinis B. V. M. de Mercede Magistro Generali, quæ cum alia editione contulimus.
Petrus Armengol. M., ex Ordine B. M. V. de Mercede redemptionis captivorum, Guardiæ Pratorum in diœcesi Tarraconensi in Catalonia (B.)
BHL Number: 6700
[Testimonia omni exceptione majora] In Dei nomine. Amen. Noverint universi, quod anno a Nativitate Domini millesimo tercentesimo. quarto die a, qui computabatur quinto Nonas Maii, in Conventu Sanctæ Mariæ del Piug b Valentiæ in Capitulo generali Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede captivorum, venerabilis & Religiosus vir Frater Arnaldus Amerio c, Magister Generalis Ordinis ejusdem, de consensu RR. Patrum vocalium * dicti Capituli mandatum fecit, quatenus omnes dictæ Religionis Fratres in Capitulo, sive extra reperti, quæ de quovis prædictæ Religionis Fratre jam defuncto scitu digna comperissent, coram me infrascripto notario deponerent, cupiens in hoc laudabiliter continuare simile mandatum superiori anno millesimo ducentesimo nonagesimo primo in Capitulo generali Ilerdæ d factum.
[2] [de Beati vita] Quo dicto mandato in Capitulo lecto, Fratres quidam, quorum nomina hæc sunt, Frater Guillelmus Florentinus, Frater Petrus de Rochalaura * Commendator e domus Sanctæ Mariæ de Pratis, Frater Guillelmus Poes *, Commendator Sanctæ Mariæ Montis Albi f, Frater Dominicus de Rivomajori, & Frater Petrus Dalmatius, dixerunt se scire non pauca de venerabili Fratre Petro Armengaudio *, receptoque ab ipsis juramento per dictum venerabilem Magistrum Generalem, deposuerunt unusquisque, prout noverat: ex quorum depositionibus, quæ sequuntur, sunt comprobata, quod dictus venerandus Petrus ex nobili genere Comitum de Urgel g natus in Cathalonia ad nostrum Ordinem venit jam fere juvenis h, cum ad hoc, ut ipsum audierunt dicentem, cælitus esset admonitus.
[3] [in seculo & in Religione,] Erat enim prius a patris domo fugitans, constitutus caput multorum, qui propter delicta erant in montibus, cum quibus, ut ipse flens confitebatur, non parcens cædibus, viatoribus * & populis damna inferebat i, sed jam in Religione anteriorem animi crudelitatem in fervidam charitatem commutavit: jejuniis & orationibus vivebat. Bis Fratres ad captivos redimendos euntes comitatus est, donec anno superiori millesimo, ducentesimo sexagesimo sexto k missus in Africam, consumpta tota pecunia in redemptione, dolens, quod non posset quosdam pueros liberare l, & misso ejus socio prædicto, scilicet Fratre Guillelmo Florentino, libertatis facta conventione cum Barbaris ad certum tempus, intra quod pecunia ex Hispania portaretur, ille compedibus detinebatur.
[4] Cum vero non posset prædictus Guillelmus tum propter difficultatem comparandi pecuniam, [miraculosa liberatione a morte] tum propter difficilem navigationem intra statutum tempus in Africam redire; quando aliquot elapsis diebus appulit, comperit Fratrem Petrum morti fuisse damnatum, & [in] ligno collo suspensum jam aliquot ante diebus, eo quod propter defectum pactæ pecuniæ, quædam de contemptu sectæ eorum illi impegerant. Perrexit dictus Guillelmus, ut corpus humaret, dolens, tantum Fratrem amissum *: & ut pervenit ad eum flens, voluit illum deponere, quem vidit viventem, & sibi dicentem: Charissime Frater, ne fleveris, ecce enim Sanctissimæ Virginis manibus sustentatus vivus persevero, quæ mihi his diebus semper hilariter adfuit. Tunc lætus Guillelmus illum deposuit, mirantibusque cunctis, & Barbaris non credentibus, aliisque ex adsportata pecunia redemptis, læti in patriam rediere.
[5] Viderunt autem omnes supradicti Fratres, quod reliquo vitæ suæ tempore obtorto collo, [per Deiparam] & marcido incedebat colore vultus a tempore suspensionis prædictæ. Nonnullo decurso tempore cupiens ab omnibus se segregare m, in prædictum Conventum Sanctæ Mariæ de Pratis n se recepit, ubi continuis orationibus, & in pane & aqua jejuniis se affligebat. Concurrebant ad eum ex finitimis locis multi sanctitatis fama permoti, ut eum in necessitatibus invenirent; quibus hilariter succurrebat, eosque curabat. Testati sunt autem prædicti Commendatores Sanctæ Mariæ de Pratis, & Sanctæ Mariæ Montis Albi, se illum pluries vidisse, cum oraret, extra se factum in extasi, & in aëre elevatum, nihil sentientem, sed dulcissima verba loquentem, quibus, ut videbatur, Sanctissimæ Virgini Mariæ interroganti respondebat.
[6] Postea ab ipsis interrogatus, quid sibi visum esset, [Virginem,] & alia; semper respondebat: Nescio, Deus scit. Et prædicti Fratres Dominicus de Rivomajori, & Frater Petrus Dalmatius testati sunt, quod cum sæpe de cælesti gloria loqueretur; recordabatur dierum, quibus in Africa fuit suspensus, & dicebat: Pensate, Fratres charissimi, cælorum regni quanta sint gaudia, si tormentorum pro Christo tantæ sunt deliciæ; & si mors ipsa pro Christo tam dulcis est, & tam jucunda ignominia, qualis erit cum ipso æterna visio, qualis gloria. Ego (credite mihi) nullos reputo me vixisse dies præter felicissimos illos paucos, quibus ligno suspensus mundo putabar jam mortuus. Et hæc dicens, spiritu raptus nihil aliud dicebat, quam cum lacrymis repetere: Quando veniam, & apparebo ante faciem Domini?
[7] Postea morbo gravi oppressus, dictum Commendatorem Sanctæ Mariæ de Pratis vocavit, [ac pretiosa ejus, quam prædixerat, morte.] ab eoque sacram Eucharistiam petiit: devote accepta, se postridie moriturum prædixit. Quo audito omnes Fratres Montis Albi advocati fuerunt, & die ab eo prædicto, qui fuit quinto Kalendas Maii *, proxime jam moribundus canebat: Convertere anima mea in requiem tuam, quia Dominus benefecit tibi. Postea se signo crucis muniens lætus dixit: Placebo Domino in regione vivorum; & sic sanctam animam Deo dedit. Convenerunt autem quam plurimi populi, & mortuum Petrum Patrem lugebant. Ante autem, quam humaretur, cum omnes corpus viderent, & tangerent, inter eos tres viri, & quatuor fœminæ salvi facti sunt ab infirmitatibus, quibus laborabant. Quorum omnium prædicti Fratres testes oculati fuerunt. In quorum fidem præsens instrumentum a me infrascripto notario confectum jussu prædicti venerabilis Magistri, nominibus suis subscripserunt in dicto conventu, dictis die & anno.
[8] [Testium subscriptiones.] Et dictus dominus Magister mandavit, ut hoc instrumentum a me clausum & signatum portaretur in Conventum Barchinonæ, ut ibi in archivo perpetuo servaretur. 1 † Sigillum o Fratris Guillelmi Florentin. † Sigillum p Fratris Petri de Rochalaura Commendatoris Sanctæ Mariæ de Pratis. † Signum Fratris Guillelmi Poes * Commendatoris Montis Albi. † Signum Fratris Dominici de Rivo Majori q. † Signum Fratris Petri Dalmatii laïci. Ego Frater Raymundus Ermengaud in Decretis licentiatus, notarius capituli, præsens fui his omnibus, & hoc instrumentum confeci die & anno præsignatis, & clausi de mandato dicti venerabilis Magistri Generalis in publica forma, & meum signum apposui † .
ANNOTATA.
a Lege quarto, die &c., sicut suadet sensus. Adi etiam infra in his Annotatis lit. m. Vide Commentarium prævium num. 10. Hec eodem anno, die 27 Aprilis obierat Beatus.
b Al. Puig: apud Marcum Salmeronem pag. 112 dicitur Hispanice, en el real convento del Puche de Valencia, id est, in regio conventu del Puche Valentino. De templo S. Mariæ de Podio Fratrum B. Mariæ de Mercede Valentinæ diœcesis mentio fit in Bullario ejusdem Ordinis pag. 55.
c Al. Amer. Catalogus Magistrorum Generalium pag. 8 illum laudat, electumque scribit anno 1301 Podii, & anno 1308 ibidem lociobiisse.
d Ilerda, Hispanis & aliis Lerida, urbs Cataloniæ, suffraganea archiepiscopo Tarraconensi, ad Secoris fluvii ripam sita. Memorabilis est obsidionibus, quas sustinuit, ac præliis, quæ committi vidit ante suos muros seculo 17.
e Per hanc vocem intelligi officium seu dignitatem in Ordinibus militaribus Religiosis, dixi die 31 Augusti in S. Raymundo Nonnato pag. 756 lit. a in Annotatis. Hic vero per hanc intelligo conventus moderatorem seu superiorem.
f Mons Albus, Monblancq, oppidulum Hispaniæ in Catalonia, ducatus titulo clarum, ad amnem Francolinum, 5 leucis a Tarracone in septentrionem, ut observat Baudrandus. Loca quædam eidem vicina nominavi in Commentario num. 1.
g Hinc plus quam probabile mihi est, Beatum traxisse suam nobilitatem ex hoc illustri genere, de quo plura in Comm. num. 2 & 3.
h Anno circiter Christi 1258, ætatis circiter 20. Adi Comm. num. 9.
i De perditissima ejus vita in seculo agit Comm. num. 4 & sequentibus.
k Pro hoc anno potius 1293 ponendum esse, vult Catalogus Magistrorum Generalium. At vide præmissa in Commentario a num. 10.
l In Summario pag. 30 adduntur ista; de quorum timebat fide, decrevit pro illis ipse in carceribus permanere; & mox pergit, & misso ejus socio &c. Porro de expeditionibus ejus sacris in Africa tractat Commentarius prævius num. 14. Ibidem autem num. 10 dicitur directus.. Buxiam (immo Bugiam) redemptor. Est vero Bugia provincia & urbs Africæ. De utraque agit Thomas Corneille tomo 1 Dictionarii universalis geographici & historici pag. 437, multa admodum & curiosa de illa memorans, sed valde prolixe. Brevior est Baudrandus, qui Bugiam provinciam ponit in regno Algeriano, & in maris Mediterranei ora, inter regnum Constantinæ ad Orientem, & Gezairam provinciam ad Occidentem. Bugiam vero urbem, synonymæ provinciæ caput, collocat in Barbaria regione, & in regno Algeriano: de cujus urbis portu in Mediterranei maris ora, sinuque eidem adjacente etiam meminit.
m Marcus Salmeron, quem antea citavi, dicit § 5 aliquem esse, cujus nomen non exprimit,qui dicat, anno 1326 Jacobum II Aragoniæ regem Petri Armengaudii merita magni facientem, & prodigii, quod in Africa illi contigerat, non ignarum, petiisse a Summo Pontifice, ut alicujus ecclesiæ Cataloniæ episcopatui ipsum præficeret, nec non a Pontifice expeditas fuisse Bullas, ut consecraretur. Addit, hanc sententiam fundari in eo, quod in pictura quadam antiquæ ecclesiæ conventus de Mercede Hispali pictus esset Beatus cum mitra ad pedes,quodque in capsa, in qua est corpus ejus, annulus aureus esset inventus. At sententiam hanc refutat ex vita solitaria ejus, de qua hic: Nonnullo decurso tempore cupiens ab omnibus se segregare, in prædictum conventum Sanctæ Mariæ de Pratis se recepit, ubi continuis orationibus &c. Deinde alia subjungit idem Salmeron contra hanc assertionem. Sed non observavit, fabellam hanc pugnare cum tempore. Quomodo enim Beatus noster consecrari potuit episcopus anno 1326, qui, ut supra diximus, jam ab anno 1304 e vita excesserat? Cum autem obitum ejus illiget Salmeron anno 1300 ex mala interpunctione Actorum, anno millesimo tercentesimo, quarto die &c., ac Hispanice vertat pag. 112 el ano de mil y trecientos, a cinco de las Nonas de Mayo, dictus anachronismus habet etiam locum a fortiori, ut vocant, in isto anno apud Salmeronem.
n Conventus ille (vel, ut supra vocabatur, domus) apud Salmeronem § 5, pag. 117 destructus dicitur injuria temporum: dum vero, uti addit, Ordinis Religiosi voluerunt auferre corpusejus, incolæ oppidi hoc impediverunt, propter magnum erga illud pietatis affectum, capsæ deauratæ hoc includentes, sicut hodie exstat, vitris circum adornatæ. Plura de Beati corpore præmissa sunt superius in Commentario.
o In Summario: Signum † Fratris &c.
p Ibidem: Signum † Fratris &c.
q Non est hæc subscriptio apud Marcum Sal. meronem, mendose, ut suspicor, omissa, cum hic testis sit unus e supra notatis, qui & hic ap. ponitur in Summario.
* i. e. qui jus habent ferendi in Capitulo suffragii
* al. Rocalaura
* al. Poch
* al. Armengaud
* al. frequenter viatoribus
* al. mendose amissurum
* al. Madii
* al. Poch
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 1. September
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 1. September
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.