10. September

DIES DECIMA SEPTEMBRIS.

SANCTI, QUI IV IDUS SEPTEMBRIS COLUNTUR.

Sanctus Nemesianus Martyr in Africa.
S. Felix Martyr in Africa.
S. Lucius Martyr in Africa.
S. Felix alter Martyr in Africa.
S. Litteus Martyr in Africa.
S. Polianus Martyr in Africa.
S. Victor Martyr in Africa.
S. Jader Martyr in Africa.
S. Dativus Martyr in Africa.
Alii Martyres in Africa.
S. Sosthenes M. Chalcedone in Bithynia.
S. Victor M. Chalcedone in Bithynia.
S. Menodora Sorores VV. MM. in Bithynia.
S. Metrodora Sorores VV. MM. in Bithynia.
S. Nymphodora Sorores VV. MM. in Bithynia.
S. Euplus vel Euplia martyr Cæsare æ in Cappadocia.
S. Alexander martyr Cæsare æ in Cappadocia.
S. Cuspicus vel Cerocisus martyr Cæsare æ in Cappadocia.
S. Hysicus martyr Cæsare æ in Cappadocia.
S. Aloponus martyr Cæsare æ in Cappadocia.
S. Silvanus martyr Cæsare æ in Cappadocia.
Alii quinque martyres Cæsare æ in Cappadocia.
S. Doletatulus aut Catulus M.
S. Tuscus M.
S. Valentinus M.
S. Megarus M.
S. Barypsabas eremita & Mart. in Oriente.
S. Agabius episc. conf. Novariæ in Italia.
S. Pulcheria imperatrix virgo Constantinopoli.
S. Veranus episc. conf. Vinciæ in Gallia.
S. Hilarus Papa conf. Romæ.
S. Salvius episc. conf. Albigæ in Occitania.
S. Theodardus episcopus Trajectensis martyr, apud Nemetes in Germania.
S. Thomas abbas Farsæ in Sabinis.
S. Odgerus diaconus Ruræmundæ in Belgio.
S. Eunucius episc. conf. Novioduni in Belgica secunda.
S. Cosmas archiepiscopus Africanus Panormi in Sicilia.
B. Joannes Salernitanus confess. Ord. Prædicatorum Florentiæ in Etruria.
S. Nicolaus Tolentinas, Ord. Eremitarum S. Augustini Tolentini in Piceno.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sancti Benedicti eremitæ translatio hodie memoratur in Auctariis Bedæ. An intelligendus sit Benedictus eremita Vallis-Umbrosæ, cujus corpus bis translatum legitur in Actis, sed non addito translationis die, non satis perspicio. Videri potest illius Vita data	X Januarii.
S. Egwini episcopi translatio memoratur in Auctariis Usuardi nostri ex codice Altempsiano. Locus additus ostendit, agi de S. Egwino Wigorniensi, cujus Acta apud nos data sunt	XI Januarii.
SS. Apellii, Lucæ & Clementis ut martyrum memoriam e Græcorum Menologio hodie Martyrologio Romano inseruit Baronius. At duos ex illis jam memoraverat ad XXII Aprilis, nimirum Apellium & Lucam, licet mutato nonnihil nomine Apellis & Lucii fuerint annuntiati, addaturque ex primis Christi discipulis. Certe nullum est dubium, quin plane sint iidem, etsi distinctos crediderit Baronius, quod ex solo Menologio Sirletiano, in quo hodie nuda ponuntur nomina, minus intelligere posset, eosdem fuisse repetitos apud Græcos. At clare id intelligitur ex Menæis Græcis, in quibus utroque loco breve additur elogium: utroque enim die omnes tres annuntiantur: utroque loco vocantur Apostoli: utroque loco Apelles Smyrnæ, Lucas aut Lucius Laodiceæ, & Clemens Sardium episcopus dicitur. Hinc de tribus hisce Sanctis vide dicta ad	XXII Aprilis.
S. Petri archiepiscopi Tarentasiensis memoria hodie recolitur in variis codicibus Usuardinis apud Sollerium in auctariis. Codex Altempsianus Petrum Tarentasiensem clare exprimit, cum non modo archiepiscopum vocet, sed etiam locum exprimat, ubi ille sepultus est, nempe in monasterio Bellæ-vallis. In codice Strozziano legitur: In Carontasiensi urbe, sancti Petri archiepiscopi &c.; sed haud dubie legendum, in Tarentasiensi. Eumdem, opinor, annuntiant Belinus & Molanus in suis Usuardi auctariis. Acta illustrata sunt	VIII Maii.
SS. Gricciviani, Justini, Viriani, Orphiti, Exuperantii, Benedicti, Eutropii & Fortunati martyrium ad hunc diem refert Jacobillus in Sanctis Umbriæ tom. 2 pag. 235. Apud nos de iis Martyribus actum est una cum S. Crescentiano ad diem	I Junii.
S. Marii Presbyteri & confessoris Translatio hodie celebranda decernitur anno 1528 ab episcopo Claromontensi Thoma du Prat; uti docuimus ex ipsiusmet Decreto, ad diem Sancti natalem,	VIII Junii.
S. Autbertus episcopus Abrincensis hodie annuntiatur a Castellano. De eo actum est ad	XVIII Junii.
S. Paulinus Junior episcopus Nolanus hodie annuntiatur a Castellano, qui in margine notat seculum VI. Disputavit Papebrochius noster de tribus sanctis Paulinis episcopis Nolanis, quorum tertius vixit seculo VI, atque is ipse est, qui se pro filio viduæ Wandalis servum dedit. Verum secundus Paulinus hac die obiit anno 442. Vide igitur dicta in S. Paulino ad	XXII Junii.
SS. Leolinus & Hilarius episcopi Patavini in Italia ad hunc diem relati sunt a Ferrario. Apud nos, licet hi Sancti diverso tempore vixerint, de utroque simul actum est ad	XXIX Junii.
S. Adelwoldi, (alias Ethelwoldi) episcopi Wintoniensis translatio memoratur in Martyrologiis Greveni & Canisii, ac in Florario Ms. De S. Ethelwoldo ejusque hac elevatione actum est ad	I Augusti.
Apud Persidem sanctæ martyris Iæ memoriam consignat Menologium ex Sirleti interpretatione editum, quæ cum esset ex castro nomine Zelæ captiva cum novem millibus Christianorum a Persarum rege Sapore ducta est; ac carcerem, vincula & verbera sustinens, sub Styratio præside martyrium assecuta est. Hanc a synonyma etiam martyre in Perside sub Sapore passa, cujus Acta dedimus die IV hujus mensis, distinguit Cangius lib. 4 CPolis Christianæ pag. 147. Homonymam insuper Martyrem in Perside notabimus inter Prætermissos die crastina. Tres ego hic Martyres distinctas tunc admittam, dum sufficienter quispiam id probarit. Vide interim	IV Aug.
	XI Septemb.
S. Ægidii abbatis translatio in Menologio quodam Benedictino Ms. recolitur. Acta hujus Sancti illustrata sunt ad	I Septembris.
Nemesi, Ammoni & aliorum Martyrum multorum nomina occurrunt hodie in Hieronymianis apographis apud Florentinium, ubi Alexandriæ passi dicuntur. Verum iidem cum aliis memorati videntur die VIII hujus mensis, ut ibidem probavi in Ammonio & Sociis Alexandrinis. Porro ex hisce aliqui ad apographa contractiora fuere de more translati. Duo nominati cum pluribus anonymis memorantur in Rhinoviensi & in Richenoviensi his verbis: In Alexandria Orionis, Erosii & aliorum octingentorum sex. In Augustano, Labbeano, & Gellonensi, in quibus omnia passim magis corrupta sunt, ex hisce leguntur Orosus & forte Sylvanus cum 900 anonymis. Aliqui etiam ex dictis Martyribus in auctos Usuardi codices translati sunt: Tales sunt Demetrius & Ammonius, qui in variis codicibus hodie annuntiantur apud Sollerium nostrum in auctariis Usuardi, ubi alii codices habent Nemesium & Ammonium, unus etiam Demesium corrupte & Ammonium. De hisce martyribus aliqua etiam leguntur in Ms. Martyrologio Tornacensi, & in auctariis Bedæ apud nos ante tomum 2 Martii. Demum Demetrius & Ammonius etiam adoptati sunt ab auctore Florarii Ms., & a Maurolyco, qui ultimum vocat Ammonem. Quin & Grevenus primo sine loco memorat Demetrium & Ammonium, ac deinde Alexandriæ Ammonem, Orionem & Orosium. Verum vix dubitare possim, quin omnes spectent ad multitudinem illam martyrum Alexandrinorum, de quibus egi in Ammonio & Sociis die	VIII Septembris.
S. Adriani martyris memoria recurrit hac die in aliquot Mss. Kalendariis. Vita data est	VIII Septembris.
SS. Hyacinthus, Alexander & Tiburtius hodie memorantur in codice Usuardino Bruxellensi. Spectant hi ad diem præcedentem	IX Septemb.
Petrus episcopus Compostellæ in Gallæcia primum annuntiatus est a Galesinio his verbis: Compostellæ, sancti Petri episcopi & confessoris. Nullas hujusce annuntiationis rationes in Annotatis allegat Galesinius. Hinc contigisse videtur, ut Baronius crederet Petrum Compostellanum annuntiari etiam apud Molanum in auctariis ad Usuardum; & annuntiationem utriusque conjungeret in Martyrologio Romano in hunc modum: Compostellæ S. Petri episcopi, qui multis virtutibus & miraculis claruit. In Annotatis ita habet: Tabulæ Compostellanæ, ex quibus Molanus in additionibus ad Usuardum & alii. At Molanus post Belinum & codices aliquot Usuardinos loquitur de S. Petro Tarentasiensi archiepiscopo, ut jam dudum probavit Papebrochius noster in Commentario prævio ad Vitam S. Petri Tarentasiensis, datam VIII Maii, num. 5 & 6: ibique sic scripsit, respondens ad Annotata Baronii: Habemus festa propriæ diœcesis Compostellanæ anno MDXCVI excusa, sed plane absque ulla Petri mentione… Interim & Hispani recentiores & martyrologi Benedictini eumdem referunt, censentes esse Petrum, qui seculo X floruit, centum & pluribus annis antequam sedes illa in metropolitanam sive archiepiscopalem erigeretur. Ex ipso Martyrologio Hispanico Joannis Tamayi facile ostendi potest, ex Molano male intellecto contigisse, ut Petrum Compostellanum Romano Martyrologio insereret Baronius. Quippe ille ad hunc diem pag. 141 & sequentibus corrasit diligenter omnia, quæ de Petro Compostellano invenire potuit; nec tamen ullum adducit Baronio antiquiorem, qui de ejus miraculis quidpiam affert, nec ullum de cultu adducit testem. Quin imo hæc ipse de Petro scribit: Ejus nomen primus recensuit in Martyrologiis Molanus in Addit. ad Usuard. fol. 152, ut fatetur Cardinalis Baronius in Not. ad Roman. Quare cum nihil de cultu inveniam (recitatio enim nominis in Martyrologio Romano cultum non importat, ut erudite probat Benedictus XIV summus Pontifex in præclarissimo Opere de Canonizatione Sanctorum, anno 1743 Patavii recuso, lib. 4 part. 2, cap. 19 num. 16) Petrum Compostellanum, licet alias virum pium & egregium, hactenus prætermittimus. De eo videri potest Nicolaus Antonius in Bibliotheca Hispana veteri lib. 6 cap. 14.
S. Salvini episcopi memoriam Matisconæ annuntiat Ferrarius in Catalogo generali. Salvinum similiter sanctis episcopis Matisconensibus annumerant Severtius in Episcopis Matisconensibus pag. 4, Sammarthani tom. 3 Galliæ Christianæ pag. 677, ac demum scriptores Galliæ Christianæ recusæ tom. 4 Col. Verum ratio illorum omnium unica est, eaque mihi videtur tam infirma, ut Salvinum illum certo nequeam admittere pro episcopo Matisconensi. Audiamus igitur, qua ratione illum episcopis Matisconensibus annumeret Severtius, quem alii sequuntur: Antiquitus, inquit, per urbem ac diœcesim Maticensem solitum est fieri ejus festum seu divinum Officium IV Idus Septembris, ex vetustiori Breviario Matisconensi impresso, ut narrat canonicus San-Julianus: idque sit satis pro nota sanctitatis Episcopi ex fama publica & usu priorum temporum. Sed hodie hæc minime legimus, neque in vetustis superstitibus impressis, neque in diversis Ms. multo anterioribus, seu conscriptis, antequam ars typographica conspiceretur adinventa; etsi singula conquisierimus, quantum saltem licuit. Hactenus Severtius, cujus ultima verba dubitare me cogunt, an canonicus San-Julianus revera invenerit in Breviario aliquo impresso Salvinum Matisconensem: neque enim capio, cur in nullo Breviario eumdem invenisset Severtius ipse. Nec tollit hanc dubitationem subjuncta Severtii observatio de ætate San-Juliani, qui, inquit, scripsit ante mœstos bis captæ civitatis ab hæreticis Calvinistis annos, qui tunc omnes chartas & documenta basilicæ Matisconensis vi doloque rapuerunt. Quippe saltem non abstulerunt illa Breviaria, quæ ipse consuluit impressa & manuscripta. Quare, cum non raro mihi contigerit, ut adverterem scriptoribus obrepsisse hallucinationem nescio quam, qua dicerent aliquid alibi legi, quod ibi nullo modo legebatur; vehementer suspicor simile quid contigisse San-Juliano, aut eum legisse aliquid, ex quo Salvinum illum perperam induxit. Sane, cum hodie colatur S. Salvius Albiensis episcopus, potuit ille inveniri in Breviario quodam Matisconensi, aut quod Matisconense credebat San-Julianus: nec difficulter ex Salvio in Salvinum transformari potuit nomen. Præterea cum & alii dentur Salvini & Silvini episcopi, aliunde error obrepere potuit. Verum quidquid sit, incertior est ille Salvinus Matisconensis, quam ut de eo agendum censeam.
S. Guilielmus episcopus, Lauduni cultus, memoratur apud Castellanum sine ulteriori notitia temporis aut episcopatus, ut & in Martyrologio Parisiensi. Cum plures sint istius nominis episcopi, ignoramus, quis hic designetur.
S. Callinicus, nescio quis, hac die coli dicitur in Insula Creta, ut videri potest tom. 6 Maii pag. 693 in Miraculis S. Pahnurii. At cum varii sint Sancti, quibus nomen est Callinicus, nescimus, de quo ibidem agatur.
Gisilarius presbyter in Catalogo impresso Sanctorum Hiberniæ Henrici Fitz-Simon ut Sanctus memoratur, laudaturque Subense Martyrologium & Vita S. Ruperti apud Canisium tom. 6. Verum ex iis non satis nobis constat de ejus cultu.
Isaac Badasæus ut Sanctus annuntiatur a Castellano in Æthiopia sine ulla temporis nota. Desumptus est, opinor, ex Fastis Coptitarum a Jobo Ludolfo editis, in quibus similiter legitur. At Fastis illis minus ausim fidere, quam ut Sanctis sim annumeraturus virum aliunde mihi ignotum.
Carmundica solitaria in Ægypto memoratur apud Castellanum: at nobis ignota est.
Mauri martyris mentio fit in Mss. additionibus ad Grevenum. Ignoramus, quis ille sit Sanctus ex multis ejusdem nominis; sed existimamus eum ad hunc diem non pertinere, nisi forte ob aliquam reliquiarum translationem.
Oglerus abbas Locedii in Italia cum titulo beati annuntiatur in Menologio Cisterciensi apud Henriquezium & Calemotum, nomenque ipsius insertum est Kalendario Cisterciensi Divione impresso. Beatus item vocatur in Annalibus Cisterciensibus apud Manricum ad annum 1123 cap. 4 num. 7, ubi & insigni elogio honoratur. Quin & Henriquez affert aliqua, quæ utcumque innuere videntur cultum publicum. Attamen hæc talia non sunt, ut dubium de publica veneratione nobis eximant. Hoc si quis exemerit, libenter de Oglero plura dabimus.
Serlo abbas Signiacensis, & monachi in Nova-Cella Silesiæ cœnobio ab Hussitis occisi, sequuntur apud Henriquezium, sed sine indiciis cultus publici.
Guarinus Ordinis Præmonstratensis abbas, qui ab aliquibus vocatur beatus, a die IV & XI Maii huc remissus est, quia hac die obiisse dicitur, ut Vita daretur, si interim constaret de cultu publico. At is nobis necdum innotuit.
Stanislaus de Hurma Ordinis S. Francisci de observantia vocatur beatus, diciturque obiisse anno 1423, die X Septembris, Vilnæ in Lituania. Ita pluribus Martinus Baronius in Vita B. Stanislai Casimirensis pag. 32. At ibi nihil de publico cultu prædicti Stanislai de Hurma: neque hunc apud Arturum a Monasterio in Martyrologio Franciscano memoratum invenio, nec apud Fortunatum Hueberum in Menologio. Hi tamen scriptores alios non paucos sui Ordinis alumnos virtutibus inclytos hodie recensent, singulisque beati titulum more suo adjungit Arturus. Verum cum non inveniam certa publici cultus indicia, ad laudatos scriptores pium lectorem remitto.
Beatrix a Raineriis, Ordinis S. Claræ, Venetiis defuncta & sepulta, ut beata memoratur ab Arturo in Gynæceo & in Martyrologio Franciscano. Eamdem sine titulo beatæ ponit Hueberus in Menologio ad VIII Aprilis. Plura apud utrumque videri possunt.
Maria Insulensis apud Arturum in Gynæceo hodie beata vocatur, quia de ea obiter meminit Rayssius in Auctario Sanctorum Belgii ad Molanum die 19 Novembris. At nec Rayssius beatam nominat, nec cultum ipsius ostendit Arturus.
Paulus tertii Ordinis S. Dominici, pro fide occisus Nangazachi in Japonia hodie in Anno Dominicano multos inter venerabiles Beati titulo videtur honorari. At cum mors ipsius figatur anno 1622, & nulla beatificationis fiat mentio, poterat idem ei titulus dari, qui multis aliis ibidem recte attribuitur.
Carolus Spinola, Societatis Jesu presbyter, virtutibus non minus quam natalium splendore illustris, anno 1622 cum octo aliis ejusdem Societatis lento igne combustus est in Japonia, ubi fidem prædicabat. Memoratur a Castellano ut venerabilis, & in Menologio Ms. Societatis.
Diodorus & Didymus martyres habentur hodie in Menologio ab Eminentissimo Sirleto Latine reddito; sed iidem sequenti die iterum memorantur cum Diomede, & sunt in Romano	XI Septembris.
Findbarrus abbas apud nos recensetur inter Prætermissos ad IV Julii, ut hic ulterius aliquid statuatur aut XX Septembris. Reperio sane Findbarrum aliquem, sed cum titulo episcopi, hac die in Catalogo Sanctorum Hiberniæ Henrici Fitz-Simon. In Vita S. Comgalli abbatis, quæ data est X Maii, cap. 2 laudatur S. Finbarrus episcopus, qui jacet in miraculis multis in sua civitate Magbile. In Vita S. Mochoemoci abbatis, ad XIII Martii data cap. 2 item memoratur S. Finnbharrus, ibique in Annotatis creditur fuisse episcopus Corcagiensis in Hibernia, qui coli dicitur XXV Septembris. Quare examinari poterit, an plures distinguendi sint ejusdem nominis Sancti ad	XXV Septembris.
S. Odilia hodie apud Camerarium ponitur, indeque apud Arturum in Gynæceo, tamquam una ex Sociabus S. Ursulæ. De ea agendum esse una cum S. Ursula, iterato in prætermissis jam dictum est	XXI Octobris.
S. Joannis Capistrani beatificatio celebratur hodie apud Balinghem in Kalendario beatissimæ Virginis Mariæ. Vita S. Joannis Capistrani illustranda veniet ad	XXIII Octobris.
S. Finani episcopi confessoris Vitam dat Capgravius in Legendis Angliæ fol. 147 & 148, Sanctusque ille defunctus dicitur quarto Idus Septembris. Nec omnino improbabile apparet, illum esse eumdem cum Finbarro, ab aliquibus hodie memorato. Colganus in Actis Sanctorum Hiberniæ non modo Finanum aut Finnianum confundit cum Finbarro hodierno, sed etiam cum Fridiano aut Frigidiano episcopo Lucensi, qui in Martyrologio Romano est, ubi id examinabitur, die	XVIII Novembris.
Felicitatis viduæ & filiarum ejus hodie meminit Grevenus, & Martyrologium Germanicum, Canisii dictum, nescio qua de causa. Etenim suspicor legendum esse Filiorum, designarique
S Felicitatem martyrem, quæ adscripta est Martyrologio Romano ad 23 Novembris, filii vero ipsius septem ad 10 Julii. Vide igitur dicta de filiis & dicenda de matre ad	X Julii
	XXIII Novembris.
S. Dagobertus rex hodie colitur Satanaci ad Mosam (vulgo Stenay) annuntiaturque in aucto quodam Bedæ codice. At cum illud festum videatur esse cujusdam translationis, natalisque passim referatur ad XXIII Decembris; nos Vitam S. Dagoberti differimus ad dictum diem	XXIII Decembris.

DE SS. NEMESIANO, FELICE, LUCIO, ITEM ALTERO FELICE, LITTEO, POLIANO, VICTORE, JADERE, DATIVO, EPISCOPIS, ALIISQUE EX EORUM GREGE MARTYRIBUS
IN AFRICA

In persecutione Valeriani.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Nemesianus Martyr in Africa (S.)
Felix Martyr in Africa (S.)
Lucius Martyr in Africa (S.)
Felix alter Martyr in Africa (S.)
Litteus Martyr in Africa (S.)
Polianus Martyr in Africa (S.)
Victor Martyr in Africa (S.)
Jader Martyr in Africa (S.)
Dativus Martyr in Africa (S.)
Alii Martyres in Africa

AUCTORE C. S.

§ I. Memoria in Martyrologiis, sedes horum Episcoporum, qui concilio Carthaginensi sub S. Cypriano interfuerunt.

Ex sacris Africæ Athletis, qui in persecutione Valeriani imperatoris illustre de Christiana fide testimonium dixere, aliquot hoc die Episcopi aliique ex commisso ipsis grege Martyrologiis inscripti sunt. [Sanctorum memoria] Auctor Romani parvi, a Rosweydo editi, reliquis martyrologis præivit, solos tamen episcopos ad hunc diem sic breviter memorans: In Africa, episcoporum Nemesiani, Felicis & aliorum VII. Hunc secutus Ado, illorum septem nomina etiam expressit, aliosque præterea anonymos adjunxit ex epistola, quam ad eos consolandos confirmandosque scripsit S. Cyprianus, ut suo loco ostendemus. Verba Adonis accipe: Apud Africam, natalis sanctorum episcoporum, Nemesiani, Felicis, Lucii. Item Felicis, Litei, Poliani, Victoris, Jaderis & Dativi, qui sub Decio & Valeriano, exurgente persecutionis rabie, ad primam confessionis Christi constantiam, graviter fustibus cæsi, deinde compedibus vincti, & ad fodienda metalla deputati, gloriosæ confessionis agonem consummaverunt. Quorum etiam exemplum secuta multiplex plebis portio cum eis confessa pariter est & coronata. Extat epistola beati Cypriani ad ipsos & de ipsis scripta.

[2] Adonem descripsit Usuardus ad eumdem diem, [in Martyrologiis antiquis:] prætermissis tamen, quæ de eorumdem ex plebe Sociis ille addiderat. Baronius vero aliqua correctione utendum ratus, illos in Romano Martyrologio hac pariter die ita annuntiat: In Africa, natalis sanctorum episcoporum, Nemesiani, Felicis, Lucii, alterius item Felicis, Littei, Polyani, Victoris, Jaderis, Dativi & aliorum; qui sub Valeriano & Gallieno, exurgente persecutionis rabie, ad primam confessionis Christi constantiam graviter fustibus cæsi, deinde compedibus vincti & ad fodienda metalla deputati, gloriosæ confessionis agonem consummarunt. Ex toto contextu liquet, Baronio hic præluxisse Adonem vel Usuardum, quem utrumque etiam laudat in Annotatis: recte tamen, rejecto Decii nomine, Valeriano adjunxit Gallienum: nam sub his, non autem sub Decio beata illa caterva Christum confessa & ad metalla damnata est, ut ex dicendis manifestum erit.

[3] Aliqua quoque, sed perexigua in duorum Episcoporum nominibus occurrit variatio: [varia nominum lectio:] eorum enim unus, qui ab Adone Liteus, a Notkero Littæus vocatur, in Romano Martyrologio Litteus scribitur: alter vero, quem laudatum Romanum cum Notkero Polyanum appellat, ab Adone Polianus vocitatur. Litteum cum Baronio legit Operum S. Cypriani editio Veneta anni 1728, & Usuardus Sollerii; quamquam hic moneat, codices in hoc nomine maxime variare, nam in quibusdam Liteum, Liceum, Licteum & Luteum scribi. Nos cum Baronio ac Sollerio Litteum retinemus. Polianum habet memorata editio Veneta uti & Bremensis anni 1690, Ado & Usuardus, quos nos pariter sequimur. Codex Usuardinus Aniverpiensis major apud Sollerium pro Nemesiano Menesianum, pro Jadere Jaredem, Grevenus Vaderem, alius item Lacium pro Lucio perperam legunt: verum hæc contemnenda sunt, & transcribentium oscitantiæ vel errori imputanda. Porro hos omnes tamquam martyres ab Ecclesia celebrari, testatur Baronius tom. 2 Annalium ad annum 262 num. 37.

[4] In antiquissimo Kalendario ecclesiæ Carthaginensis apud Mabillonium tom. 3 Analectorum, [alius Nemesianus in Kalend. Carthaginensi.] pag. 400 legitur: X… Kal. Jan. sancti Nemessiani; huncque ipse ibidem pag. 418 eumdem putat cum S. Nemesiano episcopo Tubunensi, qui in hodierna corona primus occurrit. Addit videri sibi eum persecutioni superfuisse, obiisseque in pace, eo quod martyris titulo minime hic donetur. Verum multo verisimilius est in laudato Kalendario non sanctum Episcopum nostrum, sed Nemesianum puerum martyrem celebrari, de quo velut tum omnibus notissimo meminit S. Augustinus serm. 286, cap. 2, editionis per Benedictinos Congregationis S. Mauri concinnatæ. Nec obstat, quod titulus martyris absit: nam præterquam quod etiam absit titulus episcopi, Mabillonius ipse fatetur, in quibusdam ejusdem Kalendarii locis etiam alios sine martyrii laureola notari, quos aliunde constat martyres fuisse.

[5] [In hac Turba erant variæ conditionis, ætatis, & utriusque sexus.]Inter epistolas S. Cypriani, editionis Venetæ, exstat 87, ex qua horum Episcoporum nomina simul & agonem Ado aliique didicerunt. S. Cyprianus, & ipse tum pro Christi fide exsul, eam his verbis exorsus est: Cyprianus Nemesiano, Felici, Lucio, alteri Felici, Litteo, Poliano, Victori, Jaderi, Dativo coëpiscopis; item compresbyteris & diaconibus & ceteris fratribus, in metallo constitutis, martyribus Dei Patris omnipotentis & Jesu Christi Domini & Dei Conservatoris nostri, æternam salutem. Præter novem igitur Episcopos, quos nominatim compellat Cyprianus, aliqui etiam Presbyteri ac Diaconi in beata illa turba numerabantur. Per ceteros vero Fratres cujusvis ætatis ac sexus Fideles intelligendos esse, ipse Sanctus explicat, dum in eadem epistola inter cetera his verbis Episcopos alloquitur: Denique exemplum vestrum secuta multiplex plebis portio, confessa est vobiscum pariter & pariter coronata est, connexa vobis vinculo fortissimæ caritatis, & a Præpositis suis nec carcere nec metallis separata. Cujus numero nec Virgines desunt, quibus ad sexagenarium fructum centenus accessit, quasque ad cælestem coronam gloria gemina provexit. In Pueris quoque virtus major ætate, annos suos confessionis laude transcendit, ut martyrii vestri beatum gregem & sexus & ætas omnis ornaret.

[6] [Inquiritur in sedes] Porro sancti hi Antistites, antequam e suis sedibus pellerentur, concilio Carthaginensi a S. Cypriano pro baptizandis, quos hæretici baptismo initiarant, anno 256 coacto interfuerunt, eorumque sententias ac ratiocinia S. Augustinus refutat lib. 6 & 7 de Baptismo contra Donatistas. Castellanus ex hoc, ni fallor, concilio singulorum Episcoporum sedes ad marginem Martyrologii sui universalis annotavit; verum ea recensio in aliquibus non caret periculo erroris: etenim cum inter sanctos Episcopos nostros duo tantum Felices occurrant, in memorati vero concilii actis sex ejusdem nominis, totidem diversarum sedium episcopi, sententiam dixisse legantur, videlicet, Felix a Bagai, Felix ab Uthina, Felix ab Amacorra vel Bamacurra, Felix a Mazarana, Felix a Buslacenis, Felix a Gurgitibus; unde didicit Castellanus, e duobus alterum fuisse a Bagais, alterum ab Uthina? Quatuor quoque Lucii eidem concilio interfuere; primus a Castra Galbæ, alter a Thebeste, tertius a Membresa, quartus ab Ausafa: similiter & tres Victores in eodem reperire est, scilicet a Gor, ab Assuras, & ab Octavo: ipse vero Lucio nostro Membresam, Victori Assuras sedes assignat. Non caret tamen hic omni probabilitate: id enim fecit, opinor, quia in nonnullis laudati concilii exemplaribus Lucio a Membressa & Victori ab Assuris titulus Confessoris adscriptus legitur; qua de re vide dicenda num. 21. De reliquis minus est dubium; cum alii bis cognomines prædictæ synodo adfuisse non legantur. Porro Nemesianus a Thubunis ibidem scribitur, Litteus a Gemellis, Polianus a Mileo, Jader a Midila, Dativus a Badis.

[7] [horum Episcoporum,] Incertum est, utrum Thubuna vel, ut apud alios legitur, Tubuna, in provincia Numidiæ fuerit, an in Mauritania Cæsariensi: quippe in Notitia provinciarum & civitatum Africæ, edita a Theodorico Ruinartio in Historia persecutionis Vandalicæ, inter episcopos provinciæ Numidiæ Reparatus Tubuniensis, ac deinde inter Mauritaniæ Cæsariensis sedes, qui tum episcopos non habebant, Tubunensis recensentur. Christophorus Cellarius in Notitia orbis antiqui lib. 4, cap. 5 Gemellas in Numidia collocat ex Itinerario Antonini, ubi inter Novam-Petram & Sitisi ponitur: ibidem tamen & alterius vici cognominis meminit. Idem auctor Mileum, ubi Polianus cathedram habuit, a Milevo, Numidiæ urbe, S. Optati episcopatu clara, distinguendum non esse ostendit. Midilam quoque, cui Jader præerat, in Numidia fuisse discimus ex mox laudata Notitia ecclesiæ Africanæ, in qua inter Numidiæ episcopos Florentianus Midilensis nominatur. In eadem pariter provincia videtur fuisse Badensis sedes, unaque ex gemina, quæ in prædicta Notitia Vadensis appellatur. Geminam enim ejus nominis urbem episcopalem in Numidia fuisse, liquet ex eo, quod ibidem septimo loco Rufinianus Vadensis, centesimo vero & decimo septimo Proficius Vadensis legantur. Ceterorum sedes, ut monui, determinare non licet, ideoque nec earum situm juvat indagare.

[8] Quæ ad memoratum concilium Carthaginense spectant, [qui, salva pace Ecclesiastica,] dilucidanda erunt ad XIV Septembris in S. Cypriano, ad quem ea causa propius attinet. Interea consuli potest Commentarius prævius ad Acta S. Stephani 1 Papæ & martyris ad diem 2 Augusti illustrata, ex quo hic tantum observo, nec S. Cyprianum nec sanctos Episcopos nostros ob eam controversiam per S. Stephanum a sua seu sanctæ Romanæ Ecclesiæ communione umquam rescissos fuisse. Quare non satis capio, quid sibi velit Bailletus, dum ad præsentem diem de S. Cypriano ejusque Coepiscopis sic scribit: Quamvis Stephanus Papa propterea pacem cum iis rupisset, non desinebant eam servare cum omnibus ecclesiis, in earumque communione inviolabiliter permanebant.

[9] Si Bailletus hisce verbis velit, laudatos sanctos Antistites, [concilio Carthaginensi interfuere.] quamquam eos vehementer redarguerit S. Stephanus & justis etiam minis coërcuerit, ab ejusdem tamen adeoque & universæ Christi Ecclesiæ communione separatos non fuisse; recte habet. At si existimet, eosdem Sanctos a S. Stephano excommunicatos, in omnium ecclesiarum communione permansisse, fallitur: quia nec ab illius communione rescissi fuere, nec, si fuissent rescissi, in Christi Ecclesiæ communione perseverassent. Verum hæc, ut monui, in S. Cypriani Actis prolixius ostendi poterunt, & partim jam ostensa sunt in Commentario prævio ad Acta S. Stephani, in cujus § 4, num. 34 ex S. Hieronymo dicuntur Episcopi, qui cum Cypriano senserant, novo decreto sententiam suam retractasse. Lubet ipsa S. Hieronymi verba ex epistola adversus Luciferianos hic recensere. Illi ipsi, inquit, episcopi, qui rebaptizandos hæreticos cum eo (S. Cypriano) statuerant, ad antiquam consuetudinem revoluti, novum emisere decretum.

§ II. Acta Sanctorum ex epistola S. Cypriani ad eos, & horum ad S. Cyprianum.

[Ad metalla damnantur] Gesta horum Præsulum, reliquorumque, qui cum iis Christum confessi sunt, non habemus præter ea, quæ S. Cyprianus in epistola ad eosdem data commemorat, quam propterea Surius Actorum loco edidit ad hanc diem Septembris, estque 77 editionis Venetæ anni 1728. Ex hac epistola discimus, beatam hanc catervam ad metalla damnatam fuisse eodem tempore, quo S. Cyprianus in oppido Curubi exsulabat. Ita enim ipse laudatam epistolam exorsus est: Gloria quidem vestra poscebat beatissimi ac dilectissimi Fratres, ut ad conspectum atque ad complexum vestrum venire ipse deberem, nisi me quoque ob confessionem nominis relegatum præfiniti loci termini coercerent. Constat autem ex authenticis S. Cypriani Actis proconsularibus, productis a Baronio tom. 2 Annalium ad annum 260, eum sub Valeriano & Gallieno relegatum passumque fuisse. Hinc corrigendi Ado & Usuardus, qui, ut supra vidimus, nostrorum Sanctorum certamen sub Decio & Valeriano retulerunt, licet S. Cyprianum sub Valeriano passum dicant. Non tamen omnino insolitus est is loquendi modus, quem Ado & Usuardus primo loco usurparunt, ut videri potest apud laudatum Baronium ad annum 253, num. 141 & 142, ubi hanc difficultatem, quæ in pluribus Actis Fastisque occurrit, solvere conatur.

[11] [anno 257 vel 258.] Missus est S. Cyprianus in exsilium a Paterno proconsule, imperatore Valeriano quartum & Gallieno tertium consulibus, tertio Calendas Septembrium, ut habent ejus Acta. Baronius in Annalibus hosce consulatus anno Christi 260 innexuit: at anno 257 illigandas esse apud Pagium in Critica, aliosque videre est. Porro eumdem Sanctum anni proxime subsecuti die XIV Septembris martyrio coronatum esse ex iisdem Actis habemus: unde manifestum est memoratam Cypriani epistolam inter diem XXX Augusti anni 257 & XIV Septembris anni 258 ad sanctos Episcopos reliquosque Confessores scriptam fuisse. Deinde ex epistolis, quas laudati Sancti ad Cyprianum responsorias dedere, discimus eos post hunc, adeoque post XXX Augusti coram tribunali Christum confessos esse. Ita enim scribunt SS. Nemesianus, Dativus, Felix, & Victor inter epistolas Cyprianicas septuagesima octava: Quasi bonus pastor & doctor, quid nos discipuli secuti apud præsidem dicere deberemus, prior apud acta proconsulis pronuntiasti, & tuba canens, Dei milites cælestibus armis instructos ad congressionis prælium excitasti, & in acie prima pugnans spiritali gladio diabolum interfecisti &c. Similiter & S. Lucius aliique cum ipso in epistola 79 aiunt: Ante passionem a te sumus ad gloriam provocati, qui prior nobis ducatum ad confessionem nominis Christi præbuisti. Nos vero secuti vestigia confessionis tuæ parem gratiam tecum speramus: nam qui prior est in cursu, prior est & ad præmium &c. Ex his itaque habemus horum confessionem damnationemque inter prædictos terminos figendam esse.

[12] [S. Cyprianus in epistola ad eos scripta,] Quid autem Sancti passi sint, ex laudata S. Cypriani epistola, quam ad consolandos per Herennianum hypodiaconum & Lucianum, Maximum & Amantium acolythos ad eos transmisit, audiamus. An ego possim tacere, inquit, & vocem meam silentio premere, cum de carissimis meis tam multa & gloriosa cognoscam, quibus vos divina dignatio honoravit, ut ex vobis pars jam martyrii sui consummatione præcesserit, meritorum suorum coronam de Domino receptura; pars adhuc in carcerum claustris, sive in metallis & vinculis demoretur, exhibens per ipsas suppliciorum moras corroborandis Fratribus & armandis majora documenta, ad meritorum titulos ampliores tormentorum tarditate proficiens, habitura tot mercedes in cælestibus præmiis, quot nunc dies numerat in pœnis. Itaque cum hæc scriberet S. Cyprianus, aliqui ex beato illo grege martyrio jam fuerant coronati, sive tormentorum cruciatu, sive in metalli fodinis, sive in carcere exstincti. Deinde in Episcoporum laudes excurrens, eorum meritis confessionis longique martyrii gloriam adscribit.

[13] Quæ quidem, inquit, vobis, fortissimi ac beatissimi Fratres, [Episcoporum virtutes] pro merito religionis ac fidei vestræ accidisse non miror, ut vos sic Dominus ad gloriarum sublime fastigium clarificationis suæ honore provexerit, qui semper in Ecclesia ejus custodito fidei tenore viguistis, conservantes firmiter dominica mandata, in simplicitate innocentiam, in caritate concordiam, modestiam in humilitate, diligentiam in administratione, vigilantiam in adjuvandis laborantibus, misericordiam in fovendis pauperibus, in defendenda veritate constantiam, in disciplinæ severitate censuram. Ac ne aliquid ad exemplum bonorum factorum deesset in vobis, etiam in confessione nunc vocis & passione corporis fratrum mentes ad divina martyria provocatis, duces vos exhibendo virtutis; ut dum Grex pastores suos sequitur, &, quod fieri a Præpositis cernit, imitatur, paribus obsequiorum meritis a Domino coronetur.

[14] Post hæc de eorumdem tormentis ita prosequitur: [eorumque & reliquorum] Quod autem fustibus cæsi prius graviter & afflicti per ejusmodi pœnas initiastis confessionis vestræ gloriosa primordia, execranda nobis ista res non est. Neque enim ad fustes Christianum corpus expavit, cujus est spes omnis in ligno. Sacramentum salutis suæ Christi servus agnovit, redemptus ligno ad vitam æternam, ligno provectus est ad coronam. Quid vero mirum, si vasa aurea & argentea in metallum, id est, auri & argenti domicilium, dati estis, nisi quod nunc metallorum natura conversa est, locaque, quæ aurum & argentum dare ante consueverant, accipere cœperunt? Imposuerunt quoque compedes pedibus vestris, & membra felicia ac Dei templa infamibus vinculis ligaverunt; quasi cum corpore ligetur & spiritus, aut aurum vestrum ferri contagione maculetur. Dicatis Deo hominibus & fidem suam religiosa virtute testantibus ornamenta sunt ista, non vincula; nec Christianorum pedes ad infamiam copulant, sed glorificant ad coronam. O pedes feliciter vincti, qui non a fabro, sed a Domino resolvuntur! O pedes feliciter vincti, qui in itinere salutari ad paradisum diriguntur! O pedes in sæculo ad præsens ligati, ut sint semper apud Dominum liberi! O pedes compedibus & traversariis interim cunctabundi, sed celeriter ad Christum glorioso itinere cursuri! Quantum vult hic vel invida crudelitas vel maligna nexibus vos suis & vinculis teneat, cito a terris & pœnis istis ad cælorum regna venietis.

[15] Non fovetur in metallis lecto & culcitris corpus; [in fodinis molestias exponit.] sed refrigerio & solatio Christi fovetur. Humi jacent fessa laboribus viscera; sed pœna non est cum Christo jacere. Squalent sine balneis membra situ & sorde deformia; sed spiritualiter intus abluitur, quod foris carnaliter sordidatur. Panis illic exiguus; at non in solo pane vivit homo, sed in sermone Dei. Vestis algentibus deest; sed qui Christum induit, & vestitus abundanter & cultus est. Semitonsi capitis capillus horrescit; sed cum sit caput viri Christus, qualecumque illud caput deceat, necesse est, quod ob Domini nomen insigne est. Omnis ista deformitas, detestabilis & tetra gentilibus, quali splendore pensabitur! Sæcularis hæc & brevis pœna quam clari & æterni honoris mercede mutabitur, cum secundum beati Apostoli vocem transformaverit Dominus corpus humilitatis nostræ conformatum corpori claritatis suæ! Sed nec in illo, Fratres dilectissimi, aliqua potest aut religionis aut fidei jactura sentiri, quod illic nunc sacerdotibus Dei facultas non datur offerendi & celebrandi sacrificia divina. Celebratis immo atque offertis sacrificium Deo & pretiosum pariter & gloriosum & plurimum vobis ad retributionem præmiorum cælestium profuturum; cum Scriptura divina loquatur & dicat: Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum & humiliatum Deus non despicit. Cetera, quibus Sanctos æternæ gloriæ spe ad constantiam exhortatur, prætermitto.

[16] [Cypriano Sancti] Exstant tres epistolæ ad has S. Cypriani litteras responsoriæ. Prima, quæ inter Cyprianicas ejusdem editionis Venetæ est 78, scripta est a SS. Nemesiano, Dativo, & Victore; ex eaque discimus, non modo litteras, sed & munera, quibus inopiam mitius tolerarent, a Cypriano missa fuisse. Ne vero quis arbitretur, S. Cyprianum ex solis conjecturis illorum pœnas ac molestias descripsisse, juverit aliqua ex laudata Sanctorum epistola recitasse. Agunt ergo, inquiunt, tibi nobiscum damnati maximas apud Deum gratias, Cypriane dilectissime, quod litteris tuis laborantia pectora recreasti, fustibus vulnerata membra curasti, compedibus pedes ligatos resolvisti, semitonsis capitis capillaturam adæquasti, tenebras carceris illuminasti, montes metalli in planum deduxisti, naribus etiam fragrantes flores imposuisti, & tetrum odorem fumi exclusisti. Fecit autem & prosecutum ministerium tuum & Quirini dilectissimi nostri, quod per Herennianum hypodiaconum, & Lucianum & Maximum & Amantium acolythos, distribuendum misisti, quæcumque necessitatibus corporum defuerant, expediri. Hucusque ibi.

[17] [tribus litteris respondent: unde discimus,] Altera epistola, quæ in eadem editione est numero septuagesima nona, inscribitur in hunc modum: Cypriano fratri & collegæ Lucius, & qui mecum sunt Fratres omnes, in Domino salutem; eademque fere, quæ prior, complectitur. Tertia denique, quæ priori mox subditur, hoc habet exordium: Cypriano carissimo & dilectissimo Felix, Jader, Polianus, una cum presbyteris & omnibus nobiscum commorantibus apud metallum Siguense æternam in Domino salutem. Ex hac ultima locum exsilii ac diuturni martyrii Sanctorum aut omnium aut saltem aliquorum discimus, quamquam non satis constet, ubi fodinæ illæ Siguenses fuerint sitæ. Eminentissimus Baronius tom. 2 Annalium, ad annum 260, num. 42 de his sic scribit: Locus, in quem deportati sunt (Confessores), dictus erat metallum Siguense, aliter Sigense, apud Sigam, civitatem Mauritaniæ Tingitanæ, ex adverso Malachæ in Hispania sitæ. Ex Sigensi namque metallo iidem scripsere ad Cyprianum, ut indicat inscriptio litterarum, quas ad ipsum illi reddiderunt: proximæ enim Sigæ erant montes Chalcorichii dicti, apud quos erant æris fodinæ, quarum meminit Strabo. Hæc Baronius; at Joannes Cestrensis in Annalibus Cyprianicis præfert conjecturam Holstenii, qui, ipso teste, existimat fodinas illas Siguienses vel Siguitenses fuisse & ad Siguitam, quæ in Numidia episcopalis sedes fuit, pertinuisse. Res incerta est: observo tantummodo, urbem Sigam, quæ, ut habet Baronius, olim in Mauritania Tingitana fuit, postmodum Mauritaniæ Cæsariensi additam fuisse, in qua eam collocat Cellarius Orbis antiqui tom. 2, lib. 4, cap. 6.

[18] Ex iisdem epistolis discimus secundo, præclaros hosce Confessores ad varias verisimilius fodinas relegatos aut saltem a mutuo convictu separatos fuisse: [eos ab invicem separatos fuisse.] alioquin enim non tribus distinctis epistolis, sed una eademque Cypriano responsuri fuisse videntur. Nec refert, quod hic unam tantummodo ad omnes destinarit; potuit enim ipse id ignorasse, vel si sciverit, Herenniano, Luciano, Maximo & Amantio mandasse, ut epistolam suam ad omnes, ubi essent, perferendam curarent. Sic itaque dispertita fuisse videtur beata illa turba Fidelium, ut Nemesianus, Dativus, Felix & Victor cum aliqua sacri gregis parte in una fodina laborarent, Lucius cum alia caterva in altera, ac in tertia denique alter Felix, Jader, & Polianus cum reliquis. Solius Littei nomen in responsoriis litteris desideratur: unde suspicio est, illum vel jam tum martyrio coronatum, vel carcere, aliove a ceteris longius dissito loco, detentum fuisse.

[19] Hæc sunt, quæ de sanctis hisce Martyribus novimus; [Probabile est, eorum saltem aliquos] qui quo necis genere, quove anno martyrium consummaverint, nusquam memoriæ proditum reperi. Omnino tamen verisimile est, si non omnes, saltem eorum præcipuos necatos fuisse. Etenim eam fuisse persecutorum sævitiam, ut quos prius exsilio mulctarant, deinde ad carnificinam accerserent, habemus ex sinceris Actis SS. Agapii & Secundini, Sociorumque martyrum Numidarum in eadem persecutione, quæ ab oculato teste conscripta Majores mei ad diem XXX Aprilis exhibuerunt. Nec in hos solos, inquit auctor, crudelitatis exercebatur insania, qui in superioribus persecutionibus inconcussi libere Deo viverent; sed in illos quoque manum diabolus insatiabilem porrigebat, quos jam dudum in exilia submotos, etsi nondum sanguine, mente tamen martyres, ferox præsidis amentia coronarat. Simile prorsus exemplum habemus in S. Cypriano, qui ex Curubitano exsilio accersitus, capite plexus est.

[20] Hinc Eminentissimus Baronius ad annum 262, [supremo supplicio affectos.] num. 37 citata verba sic excipit: Cum scribat auctor damnatos exilio revocatos esse ad martyria confessores; hinc intelligas jure ab Ecclesia celebrari Martyres, quos ad metalla amandatos, martyrio quoque coronatos tabulæ ecclesiasticæ tradunt; ad quos extant scriptæ epistolæ Cypriani superius recensitæ. Non satis recte igitur Tillemontius tom. 4 Monumentorum in S. Cypriano, art. 56 hunc Baronii locum laudans in margine, Eminentissimi mentem percepit, dum de Sanctis nostris ait: Fustium ictus ac fodinæ labores sufficiunt illis ad promerendum martyrum titulum: Baronius enim contendit, eos hoc titulo ab Ecclesia honorari. Quin & fieri potest, quemadmodum advertit, ut postmodum, prout & aliis multis contigit, revocati fuerint, supremum supplicium subituri. Non recte, inquam Baronii mentem percepit: hic enim non ex solis fustium ictibus aut fodinarum laboribus infert, eos ab Ecclesia ut martyres jure honorari; sed ex eo, quod illos martyrio quoque coronatos tabulæ ecclesiasticæ tradant; quarum tabularum dicta ex laudatis SS. Agapii, Secundini & Sociorum Actis confirmat. Fateor tamen similes fodinarum labores sufficere, si ex eorum molestiis confessores moriantur, ut habemus ex sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV, lib. 3, cap. 12 eruditi Operis de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, quod olim Cardinalis edidit, ac deinde jam Pontifex Maximus recognovit ac auxit.

[21] [Martyris & confessorum tituli aliquibus auditi:] Ceterum in sæpius memorato concilio Carthaginensi, apud Labbeum tom. 1 Conciliorum aliqui cum martyris aut confessoris titulo sub scripti leguntur, & inter hos quidem, Confessor & martyr Jader a Midila, confessor item alius Lucius a Membressa, Confessor alius Victor ab Assuris, confessor Licteus a Gemellis. Eadem habentur in editione Bremensi Operum S. Cypriani, uti & in Harduini Collectione conciliorum; monet tamen hic in Ms. suo Confessor & martyr Jadero non apponi. In editione vero Veneta eorumdem Operum Cypriani nullum ex memoratis titulis legere est, quos pariter non adhibuit S. Augustinus, editionis Basileensis lib. 6 & 7 de Baptismo contra Donatistas, ubi singulorum sententias confutavit. Utut sit, videntur hi tituli postmodum adjecti fuisse, nisi quis velit, Episcopos illos in præcedenti persecutione Decii Christum confessos & propterea quædam passos fuisse: in hoc autem supposito qua ratione martyr dici potuerit S. Jader consuli potest laudatum SS. D. Benedicti XIV Opus lib. 1, cap. 2, num. 7 & lib. 3, cap. 12, num. 10.

[22] [annus & dies emortuales ignoti.] Denique ex hactenus dictis liquet primo, in hac beata Confessorum vel Martyrum caterva præter novem Episcopos, alios Presbyteros, alios Diaconos, alios item laicos ac utriusque sexus, variæque ætatis fuisse, sed quorum numerum determinare non liceat. Liquet secundo, plane incertum esse, quo anno hi omnes aut horum aliqui martyrium sive in metalli fodinis, sive supremo supplicio consummarint: quare non videntur alia de causa eodem die coli, quam quod simul ad metalla damnati fuisse legantur.

DE SS. SOSTHENE ET VICTORE MARTYRIBUS
CHALCEDONE IN BITHYNIA

Sub Diocletiano.

SYLLOGE.
Memoria in Fastis: tempus, locus, & genus martyrii.

Sosthenes M. Chalcedone in Bithynia (S.)
Victor M. Chalcedone in Bithynia (S.)

J. S.

Quamvis hi Martyres cum notissima apud Græcos S. Euphemia passi sint Chalcedone in Bithynia; [Memoria Martyrum in Fastis sacris, in quibus] non video eorum memoriam Græcis Fastis fuisse insertam. Primus eos celebravit auctor Martyrologii per Rosweydum editi paucis his verbis: Apud Chalcedonam Sosthenis & Victoris. Wandelbertus eosdem duobus versiculis ornat in hunc modum:

Sosthenes & Victor quartis * memorantur, eamdem
      Christi pro regno sortiti & laude coronam.

Ado prolixiori elogio gesta Martyrum perstringit. At necdum inveni ex quibus S. Euphemiæ Actis sua hauserit: neque enim in vulgatis Actis omnia leguntur. Verba subjungo: Eodem die in Chalcedona, natalis sanctorum Sosthenis & Victoris: qui, cum beata Euphemia sub Prisco consule pro Christi nomine decertaret, apertis sibi divinitus oculis, viderunt circa illam angelorum præsidia sanctarumque virginum chorum: atque hoc viso ad Christum conversi, ob insuperabilem fidei confessionem trusi in carcerem, & inde producti, ad stipites religati sunt. Quibus primum ursi, ac deinde ferocissimus leo, dimissi, cum in nullo eos læderent, misit proconsul ad deferendam cupam, in qua eos pariter concremaret. Illi vero interea incumbentes orationi, vocati de cælo, datoque sibi mutuo pacis osculo, spiritum emiserunt. Eodem plane modo Sosthenis & Victoris martyrium refert Notkerus, sed paulo brevius, & prætermissa occasione conversionis.

[2] Usuardus vero sic habet: Eodem die in Calcedonia, [& martyrium breviter sic exponitur,] sanctorum Sostenis & Victoris, qui ob fidei confessionem, sub Prisco consule, carcerem, vincula & bestias superantes, tandem in oratione vocati de cælo, spiritum emiserunt. Elogium, quo celebrantur in hodierno Martyrologio Romano, ex Adone fere contractum est, atque ita sonat: Chalcedone sanctorum martyrum Sosthenis & Victoris, qui in persecutione Diocletiani sub Prisco Asiæ proconsule post vincula & bestias superatas jussi sunt incendi: at illi salutantes se invicem in osculo sancto, in oratione positi spiritum emiserunt. Hæc non omnino congruunt cum Actis S. Euphemiæ hactenus a me visis. Etenim in quinque aut sex exemplaribus Latinis aut Græcis, quæ Metaphrastæ tribuuntur, aut cum scriptis ab eo fere consonant, Sosthenes & Victor, dum jubebantur S. Euphemiam ad ignem parare, visione divina dicuntur conversi, ita ut officium recusarent. Hinc in carcerem ducti, indeque postea ad præsidem reducti, cum fidem constanter profiterentur, bestiis objecti dicuntur, ab iisque, dum orabant, sic occisi sunt, ut tamen non fuerint devorati. Additur & vox cælo dimissa, qua ipsorum preces exauditæ dicuntur: ac demum corpora eorum sepulta a Christianis sunt secundum Metaphrastem.

[3] [ut adjuncta omnia non videantur satis certa.] Petrus de Natalibus lib. 8 cap. 61 elogium concinnavit ex Actis S. Euphemiæ, ut affirmat. At nihil addit jam datis præter diem martyrii, quod ait contigisse IV Idus Septembris, & hæc verba de feris Sanctos venerantibus: Sed cum ab eis (Sancti) in nullo læsi fuissent, quin potius omni deposita feritate pedes Sanctorum lingerent &c. Vix credere possum hæc in Actis fuisse inventa. Attamen, cum Acta S. Euphemiæ ad XVI Septembris illustranda veniant, speremque nos eo tempore habituros Acta alia hactenus inedita, studiosum lectorem malim remittere ad illa Acta, ut ibi singula accuratius examinentur, quam præcipitare judicium. Erit ibi etiam locus examinandi censuras, quibus Tillemontius Acta S. Euphemiæ impetiit, ulteriusque explicandi horum Martyrum gesta, si videatnr necessarium.

[Annotata]

* i.e. quarto Idus

DE SS. MENODORA, METRODORA ET NYMPHODORA SORORIBUS, VIRGINIBUS AC MARTYRIBUS.
IN BITHYNIA

Sub Galerio Maximiano.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctarum apud Græcos & Latinos memoria: cultus apud Græcos: Acta a Metaphraste conscripta.

Menodora Soror V. M. in Bithynia (S.)
Metrodora Soror V. M. in Bithynia (S.)
Nymphodora Soror V. M. in Bithynia (S.)

J. S.

Memoria sanctarum sororum Menodoræ, Metrodoræ & Nymphodoræ, virginum & martyrum, in omnibus passim Græcorum Fastis hodie celebratur, [Memorantur hæ Sanctæ apud Græcos, Moscos & Latinos:] videlicet in Menologiis diversis, in Menæis impressis & Mss., in Typico S. Sabæ aliisque libris ritualibus, quos singulos enumerare non est necesse. Eadem a Græcis derivata est ad Moscos, in quorum Ephemeridibus aliisque Menologiis annuntiantur eædem Sanctæ. Græcos demum secuti sunt Latini, Galesinius, Molanus, & Baronius in Martyrologio Romano, ubi ad hunc diem ita habet: In Bithynia sanctarum virginum Menodoræ, Metrodoræ & Nymphodoræ sororum, quæ sub Maximiano imperatore & Frontone præside martyrio coronatæ, pervenerunt ad gloriam. Hæc desumpta sunt ex Menologio Sirletiano, in quo sere eadem habentur, omisso tamen titulo virginitatis. Breve etiam est elogium, quod legitur in Menæis impressis, neque in illo Virgines nominantur, imo in annuntiatione ibidem vocantur mulieres, quemadmodum etiam fit in Anthologio, quod anno 1738 Græce recusum est: ac tandem nulla fit mentio virginitatis in Menologio Basiliano.

[2] Hoc silentium Menologii & Menæorum de virginitate Sanctarum Actis virginitatem asserentibus opposuit Tillemontius tom. 5 nota 71 in Persecutionem Diocletiani, [& celebrantur ac coluntur ut Virgines:] insinuans non videri pro virginibus habendas. Verum non curavit ille legere omnia, quæ de hisce Sanctis habentur in Menæis. Cum enim solemni colantur Officio, multa quoque inserta de illis sunt canticis in earum laudem compositis; in iisque ut virgines celebrantur locis variis, cum in Menæis impressis, tum in Anthologio mox laudato. Nam post versus aliquot (στιχηρὰ vocant Græci) de beatissima Virgine ob octavam Nativitatis, mox de sanctis Sororibus hæc sequuntur: Ἀδιαφθορως συνήφθητε Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν, συντηροῦντι τὴν ὑμῶν παρθενίαν ἀμόλυντον &c. Hæc Latine ita expono: Incorrupte agglutinatæ estis Christo Deo nostro, impollutam conservanti virginitatem vestram. Deinde variis vicibus virgines nominantur in sequentibus canticis, & de sponso earum Christo iterata fit mentio. In Anthologio: Αἱ τρεῖς παρθένοι, id est, tres Virgines &c. Accedit Synaxarium Ms., quod Majoribus nostris communicatum est a Sirmondo. In illo Græce annuntiantur ad hunc diem, prout singula verba facio Latina: Certamen sanctarum martyrum, sororum & virginum, Menodoræ, Nymphodoræ & Metrodoræ. Nullum igitur superest dubium, quin hæc sanctæ Sorores ut virgines celebrentur a Græcis: longe igitur meliori ratione illarum virginitatem asseruit Metaphrastes, quam illam dubiam facere voluit Tillemontius.

[3] [Acta a Metaphraste conscripta, quæ solum Latine edenda.] Acta SS. Menodoræ, Metrodoræ & Nymphodoræ, quæ Latine edita sunt apud Lipomanum & Surium, passim attribuuntur Metaphrasti. Græcum horum Actorum initium dat Allatius de Simeonum scriptis pag. 130, interque ea recenset, quæ Metaphrastem haud dubie habent auctorem. Exstant Græce in variis codicibus, & apographum Græcum ex codice Medicæo ad manum habeo, illudque contuli cum versione Latina Lipomani. At cum satis accurata mihi appareat versio illa Latina, operæ pretium me non facturum existimo, si Acta Græca ederem, præsertim quia illorum auctoritas tanti facienda non videtur, ut nequeant Latina sufficere. Tillemontius, licet Acta magni non faciat, recitat tamen quoddam illorum compendium tom. 5 in Persecutione Diocletiani art. 62; & nota in eadem Persecutionem 61 aliquot contra fidem Actorum difficultates levioris momenti objicit. Verum necesse non est eas operose hic discutere, cum non omnino repudianda hæc Acta crediderit, nec illa ego defendenda censeam ut prorsus genuina & fidei indubitatæ. Quapropter sufficiet breviter in Annotatis observare ea, quæ aut Tillemontio aut nobis displicent; ibique similiter indicare, si quid in Fastis Græcorum occurrat, quod cum Actis non congruit, aut alia de causa observandum videtur.

VITA
auctore Metaphraste
Latine reddita a Lipomano ex editione ejusdem Lipomani tom. 6 fol. 238.

Menodora Soror V. M. in Bithynia (S.)
Metrodora Soror V. M. in Bithynia (S.)
Nymphodora Soror V. M. in Bithynia (S.)

A. Metaphraste.

[Sanctæ in Bithynia natæ, vivunt in loco solitario:] Nec mulieribus quidem, nec puellis clausum est stadium martyrii: sed & eæ mortem contemnunt, & decessum habent pro ludo: immo vero ipsum honorant & amplectuntur, ex eo pulchras sibi merces comparantes, nempe regnum cœlorum. Propterea admirabilis quoque trinitas martyrum & virginum, Menodora, inquam, & Nymphodora & Metrodora, quæ vere erant dona virginitatis, prompto & alacri animo ad hoc venerunt, & cum voluptate mortem susceperunt fortissime, non quæ ad inferos deducit, ut mors solet impiorum: sed ad æternos thalamos & sacros porticus, & ad ipsum jucundum sponsum Christum transmittit alacriter. Atque modeste quidem & liberaliter fuerunt educatæ in Bithynia, (ea enim tanquam generosos aliquot ramos has tulit Virgines) & eas circumvolarunt gratiæ virginitatis: simul autem exortus est etiam flos in vultu, & rubor in genis. Nam & jucundissimum exhibebant spectaculum, & per speciem corporis animæ nobilitas sensim in eis relucebat: & erant pulchræ citra curiositatem. Paulatim autem eis excurrebat ætas, & amantes virginitatem, fugiebant hominum consuetudinem, & desiderabant solitudinem. Propter Christum ergo relicta, quæ eas tulerat, patria, veniunt in quendam tumulum non procul a Pythiis thermis a, & temperanter in eo vivebant, & in omni alia virtutis exercitatione studiosæ erant & diligentes. Cum autem procedente tempore admisissent omnem gratiam divini Spiritus, bonis resplendebant operibus & miraculis, & copia gratiarum erant revera civitas sita supra montem. Et ideo cito evadunt manifestæ, & multi ad eas confluebant: qui non solum liberabantur a morbis & a malis spiritibus, sed fiebant etiam divites luce animæ & salute. Hæc perveniunt etiam ad aures Frontonis, cujus fidei commissa fuerat regionis illius administratio, Maximiano b tenente Romanorum imperium: & continuo mittit Fronto suum assessorem c cum multis ministris & satellitibus, jubens ut quæreret virgines.

[2] Cum autem inventæ fuissent: Undenam, dicebat judex, [captæ perducuntur ad judicem & interrogantur:] tanta est vobis audacia, ut, mitto cætera, Deum colatis, quem neque ipse magnus Maximianus, neque nos honorantes in hodiernum usque diem conspecti fumus? Nequaquam autem perturbatæ, sed in eodem animæ statu manentes Virgines: Nos, o judex, dixerunt, non humano decreto Deum nosse didicimus: sed eum utique, qui semper est, & universum intuetur, confitemur: qui etiam hunc continet ordinem universorum, & potestate, non essentia, mente comprehenditur d: qui munda vita delectatur & virtute, & iis, qui sic ex virtute vitam agunt, suæ bonitatis gratia solet apparere: & sub quo reges imperant, & tyranni terram sua obtinent ditione. Virgines hæc valde constanter & concinne respondentes præses intuens, & modestiam valde est admiratus, & responsorum sapientiam. Diu itaque tacens, & hæc ducens pro miraculo, vix tandem secundam intulit interrogationem, rogans, quænam essent earum nomina, & quæ patria. Illæ autem: Primum quidem, a Christo vocatæ e sumus, dixerunt. Quod si etiam nomen a baptismo impositum oporteat addere, una quidem Menodora, altera autem Metrodora, deinde tertia Nymphodora, dicimur. Patria autem nobis est Bithynia. Ex eodem vero semine productæ sumus, & ab eadem matre sumus educatæ, & ab eisdem parentibus dilectæ sumus, & eandem matrem & eundem patrem appellavimus. Eandem quoque vitæ rationem secutæ sumus, & eandem adhuc tenemus sententiam.

[3] [libere pro omnibus respondens Menodora,] Morum itaque & verborum liberalitatem ille silentio admiratus, curiose admodum & callide vafer ille conatus est protinus Virgines seducere: Ne ergo, dicens, quæ dii ad concordiam bona dederunt, vos, o caræ Puellæ, reddatis vana & inania: sed super hæc etiam alia ædificate, & mihi parentes, diis quoque communiter sacrificate, & tanquam sorores in benevolentia erga eos consentite protinus, nec sustineat altera alteram sororem videre turpissima, o dii, & acerbissima patientem, & florem pulchritudinis probris & contumeliis miserabiliter affici. Hæc ergo, ut qui, quæ oportet, dicam & vobis utilia, a me accipite, & mihi parete, tamquam patri, in vos paternam servanti affectionem. Sic enim imperatoris benevolentiam assequemini & gloriam, & vos excipiet affluentia & mare bonorum, & merito felices semper existimabimini, & memoriæ mandabimini. Sin minus, immane & crudele supplicium consumet pulchram vestram & teneram speciem. Ad hæc excipiens Menodora: At nobis, inquit, o judex, nec quæ tu promittis, videntur esse magna: nec quæ tu rursus minaris, possunt ullum terrorem incutere. Nam frui quidem divitiis, & delitiis, & gloria & aliis jucundis, quo majorem habet ad tempus voluptatem, eo stabilius ac diuturnius illic habet supplicium. Supplicia autem, & hujus, in quod cadit interitus, corporis afflictio, nos quidem hic fortasse molestia afficiunt, & efficiunt, ut dolor aliquis sentiatur; lætitiam autem conciliabunt, quæ nunquam est desitura. Nam malum quidem, quod a te infertur, est ad tempus: & bonum, quod confertur, præterit: nostri autem Domini & id, quod affert molestiam, est æternum; & id, quod lætitia afficit, semper manet. Sic & magis videbimur sorores, & sorores animis potius quam corporibus; si, sicut nos venter unus peperit, ita etiam mors consummet pro pietate, & idem suscipiet thalamus. Sic non dissolvetur nobis amicitia, neque a nobis invicem separabimur: sed perpetuam servabimus nobis fraternitatem & conjunctionem, si ei, qui nos finxit sorores, exhibeamus etiam sororias voluntates. Sed te non negabimus, sponse Christe, coram hominibus. Nec tu ergo nos neges coram Patre nostro, qui est in cælis. Castiga itaque, o judex, hunc tibi pulchrum florem corporis, & consume fiagellis. Nullum enim ornamentum pulcherrimum, neque aurum, neque tegumentum ullum magnificum & varium, ita ornaverit corpus, ut tuæ plagæ, tua flagella, quæ nos jam diu sitimus propter Christum, & quæ adhuc magis desideramus.

[4] Hæc non moderate tulit judex, sed omnem iram in hanc immisit Virginem: [graviter usque ad mortem cæditur.] & statim jubet, aliis duabus abductis f, exutam Menodoram cædi a quatuor lictoribus, & sic exclamare præconem: Deos cole: bonis verbis & laudibus prosequere imperatorem: latas leges noli injuria afficere. Illa autem, cum duabus horis cæderetur, nullum sensit dolorem g. Nam propter insignem generositatem ne plagis quidem ingemiscebat. Vultus autem rubor nihil omnino expalluit: toto enim oculo adspiciebat ad futura, speque suspensus & erectus erat ejus animus. Stultus autem judex, qui hæc perspicere non poterat, (occæcatos enim habebat oculos animæ) existimabat se propter tormenta molliorem habiturum Martyrem, & ad ea, ad quæ prius, eam hortabatur, & jubebat rursus sacrificare. Illa vero: Et quodnam, inquit, aliud, præter hoc, opus a me factum est? An non vides, quod me totam Deo meo sacrificavi? Quænam enim est meo sanguini utilitas, dum descendo in interitum, si non eum prius meo Sponso sacrificavero? Hæc cum veluti quædam scintilla cecidissent in animum assessoris, eum magis accenderunt, & ejus furorem vehementius inflammarunt, & armaverunt contra sacram illam animam. Et virgis * ossa conterebantur, & confringebantur genæ roseæ Martyri, quæ non movebatur omnino, nec concidebat. Erat enim omni ex parte alligata valido ac firmo Christi desiderio. Deinde Sponso suum adventum significat. Et cum magna voce clamasset, Domine Jesu Christe, mea exultatio, meus amor, ad te spem meam confugio, accipe in pace meam animam: & ipsum emisit spiritum, & præclare ascendit ad Sponsum, quem diligebat, pro ipso susceptis stigmatibus & vulnerum cicatricibus exornata, & quovis flore speciosius & jucundius variata.

[5] Post quartum autem diem, cum apud se consultasset assessor h, [Deinde Sororibus ad tribunal ductis nu dum Menodoræ corpus ostenditur:] ne ab aliis quoque ejus Sororibus vinceretur, & animum versasset in omnem partem, & mentis quodammodo intima explicasset penetralia; Metrodoram quidem & Nymphodoram ducit ad tribunal. Eas autem ille quidem miser sub suum producit conspectum, & ponit ante pedes virginales pulcrum illud corpus Sororis, quod non habebat amictum, non integumentum, totum tumidum & confectum vibicibus, apertaque flagrorum & plagarum vestigia ferens in omni membro, & quasi sentibus obsitum vulneribus, mirabile quoddam spectaculum, & nec ipsis quidem oculis credibile. Sic enim existimabat fore, ut eas obstupefaceret, & metum eis afferret, timentibus, ne eis tale aliquid eveniret. Sed illius quidem corpus sic fuit propositum, & omnes, qui circunsistebant, animo perturbabantur, & manifestas effundebant lacrymas, & eo spectaculo movebantur ad misericordiam, præter sævam & immanem animam judicis: eum enim non misericordia, sed ira potius subibat & indignatio. Illæ autem trahebantur quidem a propriis visceribus ad lacrymandum: sed id eis nequaquam permisit conscientia. Sciebant enim & martyrem esse Sororem, & ipsas quoque hoc postea futuras, & ad ipsam mox esse venturas per consummationem. Itaque sic fuerunt affectæ, perinde acsi venissent ad thalamos Sororis: erantque valde lætæ & plenæ voluptate, ut quæ eam deducerent ad thalamos, in quos non cadit interitus, & ut nec ipsæ ab iis essent remotæ, properarent.

[6] [illæ vero nec eo spectaculo nec blandimentis flectuntur,] Sed judex, etiamsi tam forti & tam excelso fuissent animo ad conspectum Sororis, non desperavit tamen se eas esse persuasurum: sed (ut est in proverbio) omnem movit lapidem, partim quidem minis tormentorum tentans earum labefactare animum: partim autem bonorum promissis illicere: &, Si sacrificaveritis, inquit, scribam statim ad imperatorem. Ille autem pecuniis & opibus multis vos donabit, vosque viris genere & dignitate clarissimis conjunget matrimonio, & invenietis sponsos dignos vestra pulchritudine. Et is quidem hæc. Illæ autem, Quousque, dicebant, non cessabis, miser, non nostro solum scopo, sed etiam tibi ipsi dicere contraria? & nunc quidem nos vocare sorores hujus Beatæ, nunc autem nos aggredi tanquam alienas, & quæ facile possunt vinci? Si nos ergo credidisti esse sorores genere, hanc etiam pro pietate constantiam, & nihil abjectum & illiberale, neque tali Sorore, neque illa, ex qua tres Rami orti sumus, radice indignum inventurum existima. Sin autem vis scire, qualis sit nostra constantia; ex ea, quæ præcessit, accurate intellige. Si enim ea, cum nullum haberet exemplar propositum, tantam ostendit virtutem: quidnam fecerimus nos, tale exemplar, nempe Sororem, adspicientes? An non vides, quemadmodum illa vel jacens nos adhortatur, & cognationem revocat in memoriam, & ad talem zelum nobis addit animum, seipsam præbens pulchrum exemplar decertationis? A qua certo scias nos non esse discessuras, neque illius nobilitatem habituras contemptui. Non fallemus parentes, illius solius parentes esse persuadentes, si in periculum veniamus de pietate. Valeant divitiæ, valeat gloria, & hæc, quæ sunt e terra, & rursus in terram revertuntur. Valeant proci, in quos cadit interitus. Habemus nos Christum nostrum sponsum, quem valde amamus, & cui cum dotem solum dederimus, eam, quam pro ipso subimus, mortem, sacros immortales & æternos accipiemus thalamos, & præclare apud ipsum regnabimus.

[7] [Martyrium Metrodoræ: Nymphodora rursus blandimentis tentatur;] Ex his intelligens judex se nihil quidem effecturum, ferventi tamen iræ indulgens, secundam Sororem seorsum dat secundo loco torquendam. Et sublime quidem in ligno pendet mulierum fortissima Metrodora, lampades autem ignis eam urebant ex omni parte: & cum spatio duarum horarum hoc gravi premeretur supplicio, solum suum clamabat Amatorem, & ejus invocabat auxilium. Sed neque idolorum negligebat deceptionem, sed & eam subsannabat, &, id quod erat revera, turpem ostendebat & ridiculam. Deinceps autem generosam quidem illam Virginem illinc deducit, ferreis vero vectibus i subjicit, & universum ejus corpus premit & confringit. Illa autem defatigatam jam sentiens naturam, Sponsum dilectum alloquitur, ut quæ per mortem ei appropinquaret, & sibi parat thalamum. Deinde animam suam credit manibus angelorum, & tota ad ipsum excedit. Iniquus autem ille judex spem omnem abjiciens, & non valens ferre summum dedecus, sibi tamen quandam relinquebat consolationem, nempe tertiam Sororem. Et cum producendam curasset Nymphodoram, mansuetudinem & hilaritatem impudenter simulavit, & ei dixit: Mihi morem gere, o pulcra adolescentula, quam ego plus, quam alias (deorum amicæ id sciunt gratiæ) & admiror propter pulchritudinem, & ætatis misereor. Morem mihi gere, qui non minus, quam germanæ filiæ tuo incendor amore: & accedens (quidnam est hoc grave?) deos solum adora, & statim maximam quidem tibi gratiam habebit imperator: dabit autem pecunias & honores, & quod est longe maximum, apud ipsum fiduciam. Sin minus, hei mihi, tu quoque ipsa male peribis: neque hæc mors acerba tibi quicquam omnino proderit, quomodo nec tuis profuit Sororibus.

[8] Cum sic dixisset judex, postremo autem eam & prudentem & cæteris vocasset sapientiorem, illa alia ejus verba non magis curans, [sed fortiter respondens, etiam coronatur martyrio.] quam nugas, id autem solum, quod eam vocabat prudentem, excipiens: Non te pudet, inquit, nec erubescis, nunc quidem nominare prudentem, nunc autem verum Deum relinquentem jubere ad tuos accedere dæmones? Et quonam modo, inquit, extremæ non fuerit hoc insaniæ, & mentis plane emotæ, a communi Domino & universorum Opifice deficientem sequi manuum opera, quæ carent sensu & intelligentia, & ea colere tanquam deos? Quænam ex eis possim sperare, & quænam lucrifacere, dic mihi, & accipio. Ostende mihi, quid boni sis consecutus ex tua in illos spe: & parebo. Sed nihil potes dicere. Revera enim simulacra gentium, argentum & aurum, opera manuum hominum. Similes illis fiant, qui colunt ea. Et ideo ne parcas ea, quæ velis, facere. En tibi carnes paratæ pati propter Christum, & magis, quam tu nos punire. Tunc ignorans scelestus, quid ageret, & quamnam spem apprehenderet, (per omnia enim fuerat repulsus) hanc quoque sublimem in ligno extollit, & ferreis eam discerpit ungulis k. Sed illa ad hoc nullam neque vocem, neque gemitum emittebat: aperte autem ostendebat, se cum Deo colloqui. Et hoc docebant & labra, quæ movebantur, & oculi, quos ad cælum extollebat. Ille autem stolidus rursus quoque verbis eam est aggressus, non citra violentiam, & per præconem jussit eam sacrificare, & liberari a tormentis. Illa vero dicebat: Me Domino meo sacrificavi, propter quem vel pati est voluptas & mori lucrum. Illud autem injusto judici majorem accendit furorem. Deinde autem eam quoque ferreis contrivit & confregit vectibus. Sed hujus quoque omnino similiter curam gerebat Deus ut Sororum, & efficiebat, ut immane vinceret supplicium, & adversus ipsam fortis staret naturam: deinde eam ad se quoque accersit, & Virgo libenter deponit animam in sinu Amatoris.

[9] Impius autem judex iræ utens auxilio, etiam in ipsa mortua corpora bellum gerit: [corpora miraculo, ut fertur, servata: sepultura, ibique ecclesia structa, miracula:] & cum accendisset fornacem, eamque aluisset multa & apta materia, in ipsam jaculatur corpora martyrica. Deus autem amator animarum, nec corpora quidem neglexit: sed magna vis repente erumpens tonitruum & fulgurum, prævenit ignem fornacis, & ipsum judicem, & quæ ei serviebat, multitudinem in favillam redigit & suliginem l. Et hoc invenerunt proœmium gehennæ, quæ nunquam desinit, qui erant illa sola revera digni. Vehemens autem repente erumpens pluvia, extinguit fornacem: & cum statim avidis manibus Virginum corpora pii sustulissent, magnificeque ornassent & composuissent, foderunt eis sepulcrum in loco earum consummationis: Deo quoque hoc providente admirabiliter, ut quas unus pepererat uterus, eis quoque unum daretur sepulcrum: & quarum animæ unum & eundem sunt thalamum consecutæ, earum ne surdus quidem cinis separaretur: sed Sorores in vita, Sorores in cælis, Sorores etiam in terra ostenderentur. Templum autem in hodiernum usque diem positum est in earum sepulcro, instar cujusdam fluvii intus effundens miracula m. Hæc audiant sorores, & universæ mulieres, tam virgines, quam quæ sunt conjunctæ matrimonio. Et illæ quidem sic se invicem diligant: hæ autem suam non condemnent naturam. Nam fœminis quoque aperta est janua martyrii. Omnes autem similiter & mortem & omnia contemnant, ut similia quoque consequantur ab ejus bonitate & benignitate. Quæ detur nobis omnibus consequi gratia & benignitate Domini nostri Jesu Christi: cum quo Patri simul cum sancto Spiritu gloria, honor & potentia, nunc & semper, & in secula seculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Locum eodem fere modo exprimit Menologium Basilianum: Habitabant autem in Pythiis, ubi calidæ prodeunt aquæ. In synaxario Ms. Sirmondiano dicuntur in Pythiis habitasse duobus milliaribus a thermis. Locum alias non invenio: at in Bithynia eum fuisse existimo. Tillemontius quidem nota 71, quia patriam reliquisse dicuntur, conjicit locum fuisse extra Bithyniam; at ex relicta patria nequit colligi, eas esse profectas ad aliam provinciam.

b Intelligendus est Maximianus Galerius, qui cum Constantio ut Augustus imperare cœpit anno 305, quique Asiam minorem, cujus pars est Bithynia, obtinebat.

c Apud antiquos Romanos dicebantur assessores, qui principibus aut præfectis judicantibus aderant, eosque consilio juvabant. Hinc Tillemontius dubitat, an congruat officio assessoris, quod hic dicitur missus ad Virgines quærendas. Verum verba Græca, quæ hic minus accurate expressa sunt, ostendunt, missum fuisse assessorem,ut causam Virginum judicaret, non ut ipse eas cum satellitibus quæreret. Nam pro vocibus Latinis, jubens ut Virgines quæreret, hæ habentur Græcæ: τὰ κατὰ τὰς παρθένους αὐτῷ ἐπιτρέψας, id est, quæ spectabant ad virgines ipsi permittens. Et mox sequitur, pro illis verbis Latinis: Cum autem inventæ fuissent, Ὁδὲ διὰ τῶν ὑπηρετουμένων αὐτῷ δημίων μεταστειλάμενος ταύτας &c. Ille vero (assessor) per servientes sibi lictores illas accersens. Hæc clare ostendunt, assessorem misisse lictores, ut accerserent Virgines, quarum habitatio ei satis videtur fuisse nota. Mox vero assessor, ut ex Græco clarum est, alloquitur adductas Virgines, & totum judicium peragit.

d Id est, cujus potestas intelligi ab hominibus potest, non vero essentia comprehendi.

e id est, Christianæ dicimur.

f Voces, aliis duabus abductis, non sunt in apographo meo Græco: at ex sequentibus utcumque colligitur, abductas fuisse.

g Ait Tillemontius totam historiam sine miraculis narrari a Metaphraste usque ad mortem Virginum. Verum non potuit Menodora duabus horis cædi, & corporis dolore carere sine miraculo. Malim credere Virginem generosam tam fortiter se gessisse, acsi dolorem non sensisset; sed revera nimio dolore occubuisse.

h Tillemontius, ex hoc loco discens assessorem præfuisse judicio, rogat, an tanta fuerit assessoribus potestas, ut, ubi aderat præfectus provinciæ, ipsi judicarent, & ad mortem condemnarent? Respondeo eam non fuisse assessoribus potestatem, quantum existimo; nisi eam a præfecto acciperent. At non videri dubitandum, quin assessores judicare & ad mortem condemnare possent, quando ad id delegabantur a præfecto; prout hic factum dicitur. Advertit secundo Tillemontius, in Menologio Basiliano totum judicium attribui Frontoni præfecto, uti etiam fit in Synaxario Ms. Sirmondiano. Verum respondeo præferendam esse Metaphrastis sententiam; quia martyrologi, rem breviter explicantes, videntur Frontoni attribuisse, quod ejus mandato fecit assessor.

i Diversis igitur tormentis tentatæ sunt sanctæ Sorores. Nam Menodoræ nec latera adusta sunt, nec corpus ferreis vectibus confractum;uti factum est Metrodoræ. Attamen in laudatis Menologio & Synaxario etiam crura Menodoræ confracta dicuntur; & supra num. 4 de ea dicitur: Et virgis ossa conterebantur.

k Aliud iterum supplicium, pro quo Metrodoræ latera sunt adusta. Eodem tamen tormento hisce duabus mors dicitur illata. Utrum vero Nymphodora eodem die cum Metrodora fuerit occisa, non liquet. At certe non omnes uno die sunt coronatæ, ut constat ex dictis num. 5: hinc dies martyrii singularum etiam est incerta.

l Tillemontius hoc miraculum explodit, tamquam ex genio Metaphrastis prolatum. Nolim pro facti veritate certare, cum nec in Menologiis aut Synaxariis hujus miraculi fiat mentio: alias tamen in optimis quoque Actis Sanctorum corpora simili miraculo conservata leguntur.

m De loco sepulturæ, & miraculis ibi patratis consonant Menologium Basilianum, & Synaxarium, in quo dicuntur beneficia apud sepulcrum continuata usque in hodiernum diem, sicut etiam hic asseritur. Miracula autem illa admodum verisimilia sunt ob celebritatem, qua apud Græcos cultæ sunt hæ Sanctæ. Ceterum an umquam translatæ sint harum Sanctarum reliquiæ, prorsus ignoro. Invenio quidem in Itinere Romano Ms. Papebrochii nostri pag. 231, Cæsenæ in Italia ostendi os grande ex corpore S. Metrodoræ in ecclesia cathedrali; sed dubitari potest, hujusne Metrodoræ sit, an alterius.

* alias verti potest baculis

DE SS. EUPLO VEL EUPLIA, ALEXANDRO, CUPSICO VEL CEROCISO, HYSICO, ALOPONO, SILVANO ET ALIIS QUINQUE
CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA
Ex apographis Hieronymianis.

[Commentarius]

Euplus vel Euplia martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Alexander martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Cuspicus vel Cerocisus martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Hysicus martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Aloponus martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Silvanus martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)
Alii quinque martyres Cæsareæ in Cappadocia

J. S.

Martyrum aliquot manipulum, Cæsareæ in Cappadocia passorum, hodie suggerunt Fasti Hieronymiani, sed nomina in illis corrupte & diversimode relata sunt. Florentinius textum Martyrologii sui ita edidit: In Cæsarea Cappadociæ natalis sanctorum Eupli. Alexandri. Cupsici *. Hysici. Aloponi. Silvani cum aliis quinque. In Corbeiensi idem est Martyrum numerus, ibique hi sic exprimuntur: In Cæsaria Cappadociæ, natalis sanctorum Eupliæ, Alexandri, Cirocisi, Hisici, Alapon, Silvani cum aliis quinque. Ex hisce existimo, undecim omnino fuisse Martyres. Diversitatem nominum jam observavi in titulo ipso, nec lubet divinare, utro loco scribantur rectius. Ceterum ex hoc toto manipulo unus tantum Martyr nomine corrupto ponitur in apographo Epternacensi, quod ita habet: Cæsarea Cappadociæ Euferiæ. In Gellonensi apud Acherium hi cum aliis miscentur, nisi credamus solius Eupliæ, quæ prima ponitur, ibidem fieri mentionem, quamvis nomen Silvani deinde bis repetatur. In duobus e contractioribus, apud nos post tomum VII Junii editis, Labbeano nimirum & Augustano, etiam Eupliæ habetur memoria, & deinde Silvani: sed hic etiam ad aliam classem pertinere potest.

[Annotata]

* ita in corrigendis

DE AFRICANIS MARTYRIBUS DOLETATULO, AUT CATULO, TUSCO, VALENTINO, ET FORTASSE MAGARO
Ex apographis Hieronymianis.

[Commentarius]

Doletatulus aut Catulus M. (S.)
Tuscus M. (S.)
Valentinus M. (S.)
Megarus M. (S.)

J. S.

Quæ in apographis Hieronymianis regnat diversitas, in hisce quoque Martyribus conspicitur. Etenim tres Martyres exhibent codices Florentinii cum Epternacensi; quartum vero adjungit Corbeiensis. Ex nominibus autem nullum reperio, quod in omnibus eodem modo exprimitur. Textus Florentinii sic habet: In Africa sanctorum Doletatuli. Tusci. Valentini. Epternacense: In Africa Catuli, Tusci, Valentianæ. Corbeiense, prout editum est ab Acherio, ita habet: In Africa natalis sanctorum martyrum Doletatuli, Tusciæ, Magari, Valentini. In contractis codicibus Richenoviensi & Labbeano Tuscus & Valentinus soli in Africa recensentur, iidemque aliis immixti nominantur in Augustano & Gellonensi. In primo Martyrologio ex iis, quæ edidit Martenius tom. 3 Anecdotorum, solus reperitur Tuscus. Ex hisce lector studiosus colligat, inter hos Martyres fuisse Tuscum & Valentinum, quorum nomina sic recte videntur expressa ob qualemcumque plurium codicum consensum. Doletatuli aut Doletatulæ, ut est in codice Blumiano apud Florentinium pag. 1068, magis dubium est nomen, cum in Epternacensi vetustissimo legatur Catuli, cumque hic in omnibus contractis sit omissus. De Megaro item dubitatur, an reliquis accenseri debeat, quia in uno tantum reperitur codice.

DE S. BARYPSABA EREMITA ET M.
IN ORIENTE.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Barypsabas eremita & Mart. in Oriente (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti memoria in Fastis Græcorum: Acta antiqua Græca, de quorum fide dubitatur.

[Memoria S. Barypsabæ apud Græcos annuntiata,] Græci plerique martyrologi hodie nobis annuntiant S. Barypsabam alias Baripsabam, eremitam & martyrem, Latinis fere omnibus ignotum. Menologium, quod Latinum fecit Eminentissimus Sirletus, brevi elogio omnia fere, quæ de Sancto illo nota sunt, comprehendit, ita habens: Eodem die natalis sancti martyris Baripsaba. Hic cum accepisset ab eremita quodam pio ac religioso preciosum Christi Sanguinem, qui effluxit e latere Domini Dei Jesu Christi Salvatoris nostri, plurimos per illum ipsum sanabat. Itaque ab infidelibus nocte dolo interficitur, thesaurus autem ille remansit apud quemdam ejus discipulum servatus. Menæa impressa plane eadem Græce habent: sed duos addunt versiculos, quibus explicatur mors Sancti hoc modo:

Βαρυψαβᾶς δι᾽ αἷμα θεῖον Δεσπότου
Εἰκεῖον * αἷμα, συντριβεὶς ξύλοις, χέει.

Barypsabas propter Sanguinem divinum Domini
Proprium sanguinem, baculis contritus, fundit.

Quo mortis genere occisus sit Sanctus, alii non edicunt. At si revera baculis aut fustibus sit interfectus, ut hic dicitur, facile intelligitur, discipulum ipsius cum pretioso thesauro per tenebras aufugere potuisse, dum illum aggrediebantur.

[2] [ipsius elogium ex Menologio Basiliano,] In Menologio Basiliano exponitur, quo modo sacer Christi Domini Sanguis fuerit conservatus, ac demum Barypsabæ traditus; sed in fine adduntur aliqua præmissis utcumque contraria. Quare totum elogium huc transfero: Quo tempore Judæi per invidiam Dominum nostrum Jesum Christum cruci affixere, Jacobus quidam adstans cruci, cum vidisset militem lancea latus Domini perforasse, & inde Sanguinem & aquam prodiisse, accurrens, cucurbita pretiosum Sanguinem excepit, atque apud se occultavit, illumque sub extremum vitæ suæ tempus duobus eremitis reliquit. Atque ita per manus deinceps traditus post multas ætates pervenit in potestatem cujusdam pii monachi, Baripsabbæ nomine, qui per illum plures curationes peragebat. Antequam autem decederet, sanctum Sanguinem una cum cucurbita accipiens, totam urbem regionemque illam obambulabat, frequentia perpetrans miracula. Qua re animadversa, quidam Deum minime timentes in eam spem venerunt, ut si Baripsabba interfecto potirentur ipsi cucurbita cum pretioso Sanguine, magnum inde quæstum essent facturi. Igitur noctu illum adorti interficiunt. Et cucurbitam quidem acceperunt; sed nihil eorum, quæ sperabant, invenerunt. Ille vero ita trucidatus, spiritum reddidit.

[3] Quod hic dicitur, homicidas illos accepisse quidem cucurbitam; [quod tamen videtur corrigendum.] sed nihil eorum, quæ sperabant, invenisse; non modo contrarium est Fastis jam datis, sed etiam Synaxario Ms., quod a Sirmondo acceperunt Majores nostri, licet illud Synaxarium alias accurate congruat cum hoc Menologio in historia accepti a Barypsaba sacri Sanguinis. Itaque finem istius elogii ex dicto Synaxario exscribo:Ἰδόντες δέ τινες τὸν Θεὸν μὴ φοβούμενοι, καὶ νομίσαντες ὅτι, ἐὰν αὐτὸν φωνεύσωσι καὶ λάβωσι τὸ τὰς ἰάσεις ἐπιτελοῦν, κερδήσουσι διὰ τούτου χρήματα πολλὰ, νυκτὸς ἐπελθόντες ἀπέκτειναν αὐτὸν. Ἀλλ᾽ οὐχὶ καὶ τοῦ σκοποῦ ἐπέτυχον· θείᾳ γὰρ ἐπινεύσει ὁ θήσαυρος οὗτος προπαρεδόθη τῷ μαθητῆ αὐτοῦ φυλαττόμενος, καὶ μετὰ καιροὺς τῇ μεγαλοπόλει ταύτῃ ἀπεδόθη. Latine hæc ita sonant: Videntes vero quidam, Deum non timentes, & existimantes, si illum occiderent, illudque acciperent, quo sanationes perficiebantur, se per illud impetraturos multum pecuniæ, noctu accedentes, ipsum interemerunt. At neque sic desiderata consecuti sunt: divina enim providentia thesaurus iste traditus fuit discipulo ipsius custodiendus; & labente tempore magnæ huic urbi (Constantinopoli) traditus est.

[4] Quæ referuntur in Fastis modo laudatis, longiori sermone exponuntur in Actis Græcis, [Acta Græca Metaphraste multo antiquiora;] quæ præ manibus habeo. Leo Allatius de Simeonum scriptis pag. 123 illorum Actorum dat initium, eademque ponit in eorum catalogo, quæ ob styli differentiam aut scriptoris ætatem nequeunt esse Metaphrastis. Utraque ratio in hisce concurrit, cum stylus sit humilior stylo Metaphrastis, cumque Acta hæc Metaphraste haud dubie sint vetustiora, ut vel ex solo codice, ex quo apographum nostrum est, facile probatur. Quippe Papebrochius noster de codicis vetustate hæc annotavit: Ex codice Vaticano 1589, cujus primum ternionem, charactere longe a ceteris differentem ante mille annos conscriptum censebat Leo Allatius, bibliothecæ Vaticanæ custos, cujus hoc est specimen. Deinde dat initium tituli, quod contuli cum litteris Græcis seculi VII, quas dedit Montfauconius in Palæographia Græca lib. 3 cap. 4, vidique singulas tituli litteras optime cum iis congruentes, & plerasque etiam cum datis apud Montfouconium litteris seculi VI. Deinde subdit Papebrochius: Reliqua autem omnia ejusdem temporis esse, etsi minusculis conscripta, indicant singularum Vitarum tituli ab eadem plane manu, forma &c. item quædam Vitæ in medio. Hæc omnia insinuant, codicem illum verisimiliter esse seculi VII, sicut credidit Allatius; & consequenter Vitam hanc Metaphraste multo esse vetustiorem.

[5] Attamen vel sic difficulter statui potest, quanta huic Vitæ fides debeatur, [sed inconcinne & minus accurate scripta.] cum accurate scripta non sit, & præsertim cum ea habeat de collectis Sanguine & aqua, effluentibus e latere Christi Domini in cruce pendentis, quæ non legimus apud ullum scriptorem antiquum. Accedit & alia dubitandi ratio, quia nonnulli negant Sanguinem Domini in terra remansisse post gloriosam ipsius resurrectionem, laudantque pro ea opinione auctoritatem S. Thomæ Aquinatis. De ultima hac dubitandi ratione mox agam paulo latius. Quod vero spectat ad singula factorum adjuncta, certum est aliqua in hisce Actis referri modo parum verisimili, & non admodum credibili; atque aliqua etiam amplificari supra verisimilitudinem, ut in Annotatis observabo. Hac de causa multum dubitavi, utrum hæc Acta essem Operi nostro inserturus, an vero ut inutilia omissurus. Attamen, quia de iis jam meminit Allatius, & Majores nostri ad XV Martii in S. Longino eadem laudarunt, danda censui, examinandumque, an saltem præcipuum, quod in Actis adstruitur, de Sanguine nimirum Christi collecto, appareat probabile.

[Annotata]

* lege Οἰκεῖον

§ II. Aliqui scriptores negant, quidpiam de sanctissimo Christi Sanguine mansisse in terris: at non videntur id evincere argumentis theologicis aut historicis.

[Novissimi scriptores, qui volunt nihil de Christi Sanguine in terra relictum;] Scriptores nonnulli, & præ ceteris theologi aliqui, existimant, nihil Sanguinis Christi Domini remansisse in terris. Alii contra opinantur, nihil absoni aut absurdi dicturos illos, qui admiserint Christum Dominum aliquas pretiosissimi Sanguinis sui particulas ad solatium fidelium in terris reliquisse. Inter recentissimos, qui ea de re disputaverunt, recenseri potest illustrissimus Angelus Rocca præfectus sacrarii Apostolici, & episcopus. Tegastensis, qui Commentarium edidit de Sanguine a Christo Domino in resurrectione reassumpto. Exstat hic Commentarius inter Opera laudati scriptoris Romæ recusa anno 1745 tomo 1 pag. 140 & seqq. Eamdem quæstionem tractavit seculo nostro Honoratus de Sancta Maria Carmelita Excalceatus in Opere Gallico, quod inscripsit Animadversiones ad regulas & usum critices, tom. 3, seu lib 5. dissert. 5 art. 1. Duo hi scriptores idem fere nituntur probare, sed argumentis valde diversis: primus enim theologicis utitur argumentis, ut evincat omnem Sanguinem, quem Christus in passione fudit, ab eodem in resurrectione assumptum; & consequenter omnem Sanguinem, qui in variis ecclesiis pro Christi Sanguine colitur, vel ex imagine Beritensi vel aliunde ex prodigiosa aliqua sanguinis effusione ortum habere. Secundus hoc ultimum quoque utcumque se ostendisse credit, quia traditiones illarum ecclesiarum, quæ sibi attribuunt Sanguinem Christi Domini, fundamentis nituntur admodum levibus.

[7] [dissentiunt de Sanguine in passionis instrumentis relicto:] Eatenus tamen laudati scriptores dissentiunt, quod secundus asserat, negari merito non posse, aliquid Sanguinis modici a Christo Domino fuisse in terra relictum, cum instrumenta quædam Dominicæ Passionis Sanguine tincta habeantur. Ad hoc probandum laudat S. Hieronymum, qui in Epitaphio Paulæ hæc scribit: Ostendebatur illi columna ecclesiæ porticum sustinens, infecta Cruore Domini, ad quam vinctus dicitur flagellatus. Laudat & alium scriptorem antiquum, qui affirmat Sanguinis guttas in columna conspici; idemque observat de Corona spinea, aliisque passionis instrumentis, ut videri ibidem potest. Contra Rocca de hisce ita loquitur: Sanguis autem, vel ipsius color sanguineus, quo passionis instrumenta cruentata cernuntur, & variis in locis conservantur, particulæ scilicet crucis, clavi, spinæ, lanceæ ferrum, & aliquid vestium, idque genus alia, est sanguineus color Sanguinis illius, qui fluxit e Christi corpore cruci affixo. Verum subtili hac distinctione usus non est S. Hieronymus, qui non timuit columnam Cruore Domini infectam dicere, quia non credidit, opinor, S. Hieronymus aliquid integritati corporis gloriosi defuturum, si guttæ aliquot Sanguinis fuerint in terra relictæ. Quare malim cum S. Hieronymo dicere, in columna fuisse relictum Sanguinem, quam cum Rocca solum colorem sanguinem in instrumentis Dominicæ passionis apparere. Vidit laudatus Rocca, omnia sua argumenta concidere, si vel unica vitalis Sanguinis gutta a Christo in terris relicta censeri debet; indeque pro sanguine sanguineum dumtaxat colorem admisit.

[8] Adeo stricte Rocca explicare voluit verba S. Thomæ parte 3 quæst. 54 art. 3, [Contra Sanguinem Christi in terra relictum affertur auctoritas S. Thomæ,] ubi Sanctus doctor ita loquitur: Quidquid ad naturam corporis humani pertinet, totum fuit in corpore Christi resurgentis. Manifestum est autem, quod ad naturam corporis humani pertinent carnes, & ossa & sanguis, & alia hujusmodi. Et ideo omnia ista in corpore Christi resurgentis fuerunt, & etiam integraliter absque omni diminutione: alioquin non fuisset perfecta resurrectio, si non fuisset redintegratum, quidquid per mortem ceciderat. Similia respondet ad tertium, sive ad illud ipsum, quod tractamus de Sanguine in variis ecclesiis servato, additque: Sanguis autem ille, qui in quibusdam ecclesiis pro reliquiis conservatur, non fluxit de latere Christi; sed miraculose dicitur effluxisse de quadam imagine Christi percussa. Verba S. Thomæ facile quilibet admittet theologus, si tantum credatur omnis ille Sanguis sine diminutione resumptus, qui necessarius erat, ut perfectum & integrum esset Christi corpus. Hinc multi non existimant verba S. Thomæ tam stricte exponenda esse, ut negandum sit aliquid divini Sanguinis in terra remansisse.

[9] Si expendamus rationem S. Thomæ, non inveniemus, [cujus verba tam stricte non sunt explicanda, cum obstet S. Hieronymus.] opinor, tam stricta opus esse explicatione, quam voluit Rocca. Ut esset perfecta resurrectio, debuit redintegrari, quidquid per mortem ceciderat, ex mente S. Thomæ. At illa ratio non videtur exigere, ut dicamus, resumptum a Christo fuisse omnem Sanguinem, quem in horto, quem in flagellatione, quemque spinis coronatus effuderat. Præterea perfecta fuit Christi resurrectio, etsi sacra stigmata in glorioso corpore retinere voluerit. Cur igitur de perfectione resurrectionis dubitemus, licet credamus aliquid Sanguinis sui Dominum in terra relinquere voluisse? Plura afferri possent ex ipso etiam S. Thoma, ubi agit de resurrectione mortuorum; at dixisse sufficiat, non dubitasse S. Hieronymum de perfecta Christi resurrectione, quando columnam cruore Domini infectam dixit. Si qui igitur verba S. Thomæ tam rigide intellecta velint, ut cum verbis S. Hieronymi nequeant conciliari, non ægre ferant S. Hieronymi sententiam mihi præplacere, quemadmodum præplacet Sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV, qui in Opere nuper recuso de Servorum Dei beatificatione & canonizatione lib. 4 part. 2 cap. 10 de hac quæstione in utramque partem disputat, & in Opere de Festis D. N. Jesu Christi nuper etiam Latine recuso, pag. 162 num. 374 clare sententiam suam edicit.

[10] Quod addit S. Thomas, Sanguinem illum, qui in variis ecclesiis pro reliquiis conservatur, [Sanguis Constantino poli,] esse de quadam imagine percussa; solum dicitur, ut occurratur objectioni: neque enim Sanctus doctor inquisivit, unde ecclesiæ singulæ acceperint Sanguinem illum, quem venerantur tamquam Sanguinem ipsum Christi Domini. Hac de causa S. Thomas quodlib. 5 quæst. 3 art. 5 huic responso aliud adjungit, dicens: Vel etiam alias ex corpore Christi. Non igitur noverat S. Thomas, unde ille Sanguis provenerit, sed solum vult, ex imagine percussa ortum habere potuisse. Porro quod S. Thomas dixit, ut objectioni responderet, probare historice conatur laudatus supra Honoratus a S. Maria. Observat ille primo, imaginem quamdam Christi a Judæo transfixam cultro fuisse, & emisisse Sanguinem. Lambecius in Commentariis de Bibliotheca Cæsarea lib. 1 pag. 132 testatur, Græcam istius miraculi narrationem in bibliotheca cæsarea servari, ejusque hunc esse titulum: Θαῦμα γενόμενον ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐν εἰκόνι τοῦ κυρίου ημῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Miraculum factum Constantinopoli in imagine Domini nostri Jesu Christi. Rem contigisse sub Justiniano Magno, id est, seculo VI, ait Lambecius.

[11] [& deinde Berythi ex Christi imagine percussa fluxit:] Observat secundo, Beryti in Syria imaginem Christi a Judæis fuisse crucifixam, indeque copiosum effluxisse sanguinem, ut habet Martyrologium Romanum ad IX Novembris his verbis: Beryti in Syria commemoratio imaginis Salvatoris, quæ a Judæis crucifixa, tam copiosum emisit sanguinem, ut Orientales & Occidentales ecclesiæ ex ea ubertim acceperint. Factum id ex Sigeberto collocat sub imperio Constantini & Irenes, non uxoris, ut habet, sed matris ipsius; uti etiam facit Pagius ad annum 780 num. 13. At laudatus Lambecius, qui totam facti relationem Græcam assignat in bibliotheca Cæsarea, pag. 124 de tempore miraculi illius ita scribit: Contigit hoc miraculum anno æræ Christianæ DCCLXV sub imperatore Constantino V, cognomine Copronymo, Caballino, Iconomacho, Iconoclasta, cum quæstio de sacrarum imaginum cultu agitaretur quam maxime. At cum differentia illa temporis ad propositum nostrum non conducat, illa in medio relicta, ad alia transeo.

[12] [quod de illo facto refert Turonensis, videtur Constantinopoli contigisse.] Observat tertio Honoratus, simile miraculum referri a S. Gregorio Turonensi lib. de Gloria martyrum cap. 22, idque ait vetustius esse duobus præcedentibus, ac contigisse tempore ipsius Gregorii Turonensis, id est, seculo VI, quo hic floruit & defunctus est. Verum, collata relatione Gregorii cum iis, quæ de imagine Constantinopolitana habet Lambecius, dubitare vix possim, quin S. Gregorius Turonensis agat de illa ipsa imagine Constantinopolitana, quæ a Judæo percussa est ac ablata, & demum a Christianis reperta fuit sanguine conspersa: nam tempus optime congruit, ceteraque facti adjuncta recte concordant. Hoc solum observo, ne factum geminetur, licet alias ad propositum parum intersit, unumne sit factum, an geminum.

[13] [Hunc sanguinem pro Christi Sanguine servari aliquis credit,] Porro laudatus scriptor subjungit, hanc videri originem Sanguinis illius, qui pro vero Christi Sanguine servatur Mantuæ, Brugis, & in variis ecclesiis Galliæ, Italiæ & Angliæ; atque hanc quoque esse S. Thomæ Aquinatis sententiam. Addit etiam hanc rationem: Antequam hæc facta erant miracula, numquam auditum fuerat, Sanguinem Domini nostri Jesu Christi in terra haberi, & traditiones de hac re omnium vetustissimæ istis miraculis sunt posteriores. Et demum concludit, Sanguinem illum, qui in variis ecclesiis pro Christi vero Sanguine servatur, ex imagine aliqua profluxisse, quia non habentur monumenta idonea, quibus ostenditur esse ex sacratissimo Christi Domini corpore. De Sanguine tamen Mantuæ servato magis hæret ambiguus; non enim ita adhæret sententiæ S. Thomæ, ut nihil omnino Sanguinis a Christo in terra relictum velit.

[14] Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 131 recitat versus aliquot Græcos Joannis Euchaïtarum metropolitani, [& de illo Cangius explicat versus, qui de vero Christi Sanguine videntur scripti:] qui floruit seculo XI. Compositi hi sunt εἰς τὸ Δεσποτικὸν αἷμα, in Sanguinem Domini. At Cangius existimat, referri eos debere ad sanguinem ex magine Christi fusum. Versus ipsos huc transfero:

Ἐν οὐρανοῖς μὲν προσκυνητὰς τοὺς ἀγγέλους
Ἔδει τὸ λύτρον της ἐμῆς ψυχῆς ἔχειν.
Ἀλλ᾽ ἦν ἄμεινον τὸν δι᾽ ὂν παρεσχέθη,
Τοῦτον τὸ δῶρον προσκυνεῖν ἐν γῇ κάτω.
Ὅμως δὲ τοῦτο προσκυνοῦσι καὶ νόες,
Ἐνταῦθα σεπτῶς νῦν τεθησαυρισμένον.
Πρέπει γὰρ αὐτοὺς αἷμα τιμᾷν Δεσπότου,
Εἰς ἓν δι᾽ αὐτοῦ τοῖς βροτοῖς συνημμένους.

Ex interpretatione Latina lector Græcæ linguæ ignarus colligere poterit, an ullo modo hæc possint intelligi de sanguine cujuscumque imaginis. Quantum fieri potest, verbum de verbo exprimam:

In cælis quidem adoratores angelos
decebat ut Lytrum animæ meæ haberet.
At melius erat ut ille, propter quem datum est,
ipse donum adoraret in terra deorsum.
Attamen illud adorant etiam angeli,
hic cum veneratione pro thesauro reconditum.
Oportet enim ut ipsi Sanguinem honorent Domini,
qui per ipsum in unum cum mortalibus coaluerunt.

Lytrum, seu pretium redemptionis, animæ nostræ haud dubie est verus Christi Domini nostri Sanguis pro nobis fusus; idemque reliqua etiam tam clare videntur insinuare, ut versus illos nequeam de alio quocumque Sanguine miraculoso explicare.

[15] Porro tanto minus de mente illius scriptoris dubito, [cum & alii scriptores loquantur] quanto clarius alii Scriptores Græci & Latini consentiunt, aliquid de Sanguine Dominico servatum fuisse in terra. Euthymius monachus Zigabenus, qui floruit ineunte seculo XII, in Panoplia adversus hæreses part. 2 tit. 24 ita habet: Quod autem non umbra Christi, sed ipse Christus crucifixus sit carne, intelligi potest ex Sanguine, qui ex sanctissimo ipsius corpore defluxit, & a Christianis hominibus asservatur, quem Christi esse ex morborum curationibus, & multis miraculis constat. Ita habet interpretatio Latina Petri Francisci Zini in editione Veneta fol. 61. Textus Græcus cum alia interpretatione videri potest tom. 2 Bibliothecæ Patrum Græcorum pag. 296. Ibidem pag. 150 Germanus archiepiscopus Constantinopolitanus ita loquitur: Poculum (sive calix in Missa) est vice vasis illius, quod accepit Sanguinem emissum ab immaculato latere puncto, & pretiosum a manibus & pedibus defluxum. Nolim tamen hic contendere, Opus illud de Rerum ecclesiasticarum contemplatione, ex quo sunt adducta verba, certo esse S. Germani Constantinopolitani, qui floruit seculo VIII, licet hujus nomine sit editum. At saltem locus adductus ostendit, non solo Nicephori Callixti testimonio niti opinionem illam de Sanguine Christi excepto; cum Germantus ille, sive sit S. Germanus, sive alius, qui seculo XIII floruit, Nicephoro multo sit antiquior.

[16] [de Sanguine Christi interra servato.] Quin Metaphrastes, Nicephoro quatuor seculis antiquior, in Oratione de Vita & assumptione S. Mariæ apud Surium ad XV Augusti idem fere cum Nicephoro narrat his verbis: Dicuntur autem hæc quoque a linguis, quæ plurimi faciunt veritatem, quod cum hæc nova & admirabilia percepta essent oculis Deiparæ, & post mortem Filii, perinde acsi viveret, ex ejus latere aqua & Sanguis scaturiret, illa eum quidem haurit reverenter & diligenter. Antiquior etiam Nicephoro est Relatio de servato & in Angliam portato Christi Sanguine, quod contigit anno 1247. Brugensium traditio similiter vetustior est: nam hi sacrum Sanguinem acceperunt anno 1148, & modo annum sexcentesimum illius acceptionis summa solemnitate celebrant. Hisce accedunt Martyrologia Græcorum, ex quibus Menologium Basilianum certo spectat ad seculum X. Inventio vero Sanguinis Mantuani jam contigit anno circiter 804; eaque ipsa inventione antiquior est relatio, quam mox subjiciam. Ex hisce concludo, traditionem qualemcumque de servata parte aliqua Sanguinis Christi in terra multis seculis viguisse, ideoque non facile rejiciendam esse, acsi omni careret fundamento.

[17] [Sanguinem omnem, qui pro Christi Sanguine habitur, ex imagine esse nequit probari;] Verum laudatus Honoratus duabus rationibus evincere conatur, veram originem Sanguinis, qui pro Christi Sanguine servatur, esse ex imagine Berytensi aut Constantinopolitana. Prima est, quia non satis probari potest, Christi esse Sanguinem: aliera, quia constat de miraculis, quibus Christi imagines Sanguinem effuderunt. Respondeo hisce rationibus Sanguinem, qui aliquot locis servatur, posse utcumque reddi dubium, cum traditio potuerit revera corrumpi: at iis rationibus nequaquam evinci, quod evincere molitur Honoratus. Pro exemplo sumamus sanguinem Brugis servatum, quem omnino negat ex Christi vulneribus fluxisse. Dicet ille; constare de sanguine ex imaginibus fuso: reponam, etiam certius constare de Sanguine per Christum Dominum effuso. Dicet, non posse legitima auctoritate probari Sanguinem Brugensem esse eum, qui e plagis Christi fluxit. Reponam, multo minus probari posse, Sanguinem esse alicujus imaginis, cum pro tali eum non acceperint Brugenses, nec ullus umquam talem dixerit. Sane mirabile est ratiocinium Honorati, si sine ullis monumentis de thesauro Brugensium aliquid certi velit statuere. At modus, quo Brugenses thesaurum illum acceperunt, non tam improbabilis est, ut nullam mereatur fidem.

[18] [de sanguine enim, qui Brugis fervatur, & qui in Angliam missus fuit,] Audiamus Joannem Iperium, qui in Chronico S. Bertini cap. 43 narrans dona, quæ rex Hierosolymæ Balduinus genero suo Theoderico Flandriæ comiti e Palæstina discedenti dedit, ita loquitur: Inter cetera cara jocalia data fuit ipsi Theoderico comiti a rege prædicto, consensu prælatorum & principum, magna pars Sanguinis Domini nostri Jesu Christi, quam comes per manus domni Leonis abbatis nostri prædicti in Flandriam detulit, & Brugis in ecclesia S. Basilii collocavit anno Domini MCXLVIII. Hæc pars est illius pretiosi Sanguinis, qui collectus & servatus fuit, quando Joseph ab Arimathia & Nicodemus Dominum nostrum Jesum Christum, sanguinolentum de cruce depositum, super vas mundum abluerunt &c. Addit Iperius plura de sacro Sanguine Brugis recepto ibique culto. Deinde studiose advertit, pluribus quidem locis honorari Sanguinem; Sed, inquit, res est miraculose proveniens, & non de corpore Christi fluxa. Hoc vero dico sine præjudicio illius partis, quæ in Jerusalem hac vice remansit &c. Observo hic primo, non ignotum fuisse sanguinem, qui ex imaginibus fluxerat, quando suum acceperunt Brugenses. Secundo partem aliquam illius Sanguinis, qui ante medium seculi XII Hierosolymæ pro vero Christi Sanguine habebatur, tunc ibidem mansisse; & consequenter non videri dubitandum, quin illa ipsa sit pars Sanguinis Dominici, quæ anno 1247 ex Palæstina missa est ad Henricum III Angliæ regem, ut narrat Matthæus Parisiensis ad eumdem annum: nam Angli eodem modo etiam tunc loquebantur de conservato Sanguine sibi misso, quo Brugenses suum conservatum dicunt, nimirum in ablutione sanctissimi corporis per Josephum ab Arimathæa & Nicodemum, ut videri potest in Additamentis apud Parisiensem pag. 105, aut etiam apud nos ad XVII Martii in Josepho ab Arimathæa.

[19] Porro modus ille, quo sacratissimus Christi Sanguis dicitur impetratus, [nihil dicitur, quod non appareat probabile:] tam est naturalis & verisimilis, ut satisfacere possit viris prudentibus, & episcopus Lincolniensis ea ratione dubitationem Anglis quibusdam exemerit. At, inquit, laudatus Honoratus tota illa relatio Sanguinis in corporis depositione & ablutione conservati ex apocrypho Nicodemi Euangelio desumpta est, adeoque nullam meretur fidem. Respondeo talem objectionem exigua dignam esse attentione, cum ex illo Euangelio nihil afferatur, de quo merito dubitare quis possit. Quid? Negabiturne Christi corpus a Josepho fuisse de cruce depositum? At id habent sacræ Litteræ. Dubitabimusne, an pretiosissimus Sanguis, qui clavis adhærebat, &, dum illi extrahebantur, fortasse e vulneribus manabat, reverenter fuerit abstersus & exceptus, diligenterque conservatus? At illa dubitatio omni ratione careret. Quare necesse non est, ut ad corporis ablutionem, ad abstersionem Sanguinis, qui cruci adhærebat; ad collectionem illius, qui circa crucem in terram defluxerat, curiosius advertamus animum, licet dubitandum non videatur, quin omnis ille Sanguis studiosissime fuerit collectus: neque enim dubitare possumus, quin notabilis Sanguinis Christi copia fuerit reverenter collecta, & studiosissime conservata: neque egemus euangelio apocrypho, ut istud pro indubitato habeamus.

[20] [nec solum silentium priorum seculorum sufficit ad veritatem illius Sanguinis negandam] Verumtamen non ignoro, quid hic possit objici. Dicent enim adversarii, Sanguinem illam omnem fuisse a Christo in resurrectione resumptum: & sic redibunt ad argumentum theologicum; ad quod jam respondi. Unicum igitur, quod merito objici potest contra Sanguinem Brugensem, eumque, qui in Angliam portatus fuit, est silentium priorum seculorum, quibus de conservato Christi Sanguine nihil scriptum legimus. Verum respondeo, multa Passionis instrumenta hodie haberi pro veris, etiamsi de illis conservatis nihil apud antiquos legatur scriptum. De Sanguine, qui Mantuæ servatur, post serium examen favorabiliter judicasse dicitur Leo III. Brugensem seculo XII pro vero habuerunt in Palæstina & ïn Flandria antistites & principes: neque illi ignorare poterant, servari locis quibusdam sanguinem miraculosum, qui ex Berythensi imagine fluxerat. Quare cum neque argumentis theologieis evinci possit neque historicis, Sanguinem ita omnem a Christo resumptum esse, ut nihil in terra remanserit, gaudeant illi sua possessione, qui Christi Domini Sanguinem multis jam seculis ita coluerunt, ut nequeat ostendi id temere inchoatum esse.

ACTA GRÆCA
auctore anonymo
Ex codice Vaticano 1589, quem seculi 7 credidit Allatius. Interprete J. S.

Barypsabas eremita & Mart. in Oriente (S.)

A. Anonymo.

Πᾶσα δόσις ἀγαθὴ καὶ πὰν δόρημα τέλειον ἄνωθέν ἐστι, καταβαῖνον ἀπὸ τοῦ πατρὸς τῶν φωτῶν, παῤ ᾧ οὔκ ἐστιν παραλλαγὴ ἢ τροπῆς ἀποσκίασμα. Ὅθεν ἀδελφοί μου ἀγαπῆτοὶ, διήγησιν ὑμῖν βούλομαι σαφηνῖσαι ἀκριβεστάτην περὶ τῆς οἰκονομίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἵνα μετὰ πάσης ἀσφαλείας καὶ καθαρᾶς καρδίας προσέρχωμεν οἱ ἀκούσωμεν τῆς φωνῆς τῶν μυστηρίων, ὧν ὁ Κύριος ἔδωκεν τοῖς αὐτὸν ἀπεκδεχομένοις μετὰ χαρᾶς τὸν στέφανον τῆς ἐπαγγελίας.

[2] Κατὰ τὸν καιρὸν, ὃν ἔπαθε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰηστοῦς Χριστὸς ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου τοῦ ἡγεμόνος καὶ ἀρχιερέων Ἄννᾳ καὶ Καιάφᾳ, οἵ κατέκριναν τὸν Κύριον θανάτῳ· τότε ὁ Πιλάτος παρέδω Κύριον τὸν Ἰησοῦν ἵνα σταυρωθῇ. Λαβόντες δὲ οἱ στρατιῶται τὸν Ἰησοῦν ἐσταύρωσαν αὐτὸν ἐν τόπῳ ἐπιλεγομένῳ Γωλγοθᾶ, ὅ ἐστιν Κρανίου τόπος. Ἰωσὴφ δὲ ἀνὴρ δίκαιος καὶ θεοσεβὴς προσελθὼν τῷ Πιλάτῳ ᾐ τήσατο τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ, καὶ ὁ Πιλάτος ἐκέλευσε δοθῆναι αὐτῷ τὸ σῶμα. Καὶ τότε οἱ στρατιῶται ἐλθόντες ἐπὶ τοῦ σταύρου ἴδον τὸν Ἰησοῦν ὅτι ἐφῆκεν τὸ πνεῦμα, καὶ λαβὼν εἷς τῶν στρατιωτῶν λόγχην ἔνυξε τὴν πλευρὰν τοῦ Ἰησοῦ, καὶ εὐθέως ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ. Ἰδὼν ἄνθρωπός τις ἄξιος τοῦ Θεοῦ ὀνόματι Ἰἀκωβος τὸ γεγονὸς, ἔχων ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ κολόκυνθαν, εὐθέως θεὶς ἐδέξατο αὐτὸ μετὰ χαρᾶς μεγάλης, καὶ ἐπίστευσεν εἰς τὸν Χριστὸν καὶ ἀπέκριβεν ἑαυτὸν διὰ τὸν φόβον τῶν Ιουδαίων. Πιστὸς γὰρ ὤν ὁ ἄνθρωπος κατεφρόνησεν τοῦ φόβου αὐτῶν ἵνα γένηται ἀφορμὴ ζωῆς πᾶσι τοῖς ἀνθρώποις τοῖς πιστεύουσιν εἰς τὸν Χριστὸν τὸν θησαυρὸν τῆς ζωῆς· οἷς γὰρ ἔβλυσεν ἐκ τῆς πλευρᾶς τοῦ Κυρίου.

[3] … πάν τὸ αἷμα καὶ τὸ ὕδωρ δεξάμενος ἐν τῇ κολοκύνθῃ, ἔλαβεν ἔλαιον καθαρὸν ἐπάνω, ἵνα μηδεὶς δοκῆται ὅτι ἔχει ἐν τῇ κολοκύνθῃ ἄλλο τί ποτε, μὴ μόνον ἔλαιον καθαρὸν. Οὕτως δὲ ἄνθρωπος ὁ πιστὸς ἐφύλαττε τὴν εὐλογίαν, ἣν ἐδέξατο παρὰ τῆς πλευρᾶς τοῦ Ἰησοῦ, ἐπὶ πολλὰ ἔτη μετὰ πολλῆς ἀσφαλείας, καὶ πολλαὶ ἰάσεις ἐγένοντο διὰ τοῦ ἐλαίου ἐκείνου. Ἔτυχε δὲ μετὰ τὴν τελευτὴν τοῦ πιστοῦ Ἰακώβου ἐλθεῖν δυὸ ἀσκητὰς· καὶ οὗτοι ἄνθρωποι ἐν σχήματι ἐρημητῶν ἐπορέυοντο· καὶ αὐτὸς οὗτος ὁ θησαυρὸς τῆς ζωῆς ἦχθεν εἰς αὐτοὺς, μὴ ἰδότων αὐτῶν ὅτι ἐκ τῆς πήγης τοῦ Ἀθανάτου ἐστίν. Πορευομένων δὲ αὐτῶν ἐν τῇ ὁδῷ, ἐφάνη αὐτοῖς ἄγγελος Κυρίου, καὶ εἶπεν αὐτοῖς· εἰρήνη ὑμῖν μαθηταῖ τοῦ Κυρίου· νῦν εὐαγγελλίζομαι ὑμῖν ἵνα ἐν ἀσφαλείᾳ καὶ φόβῳ μεγάλῳ φιλάττητε τὸν θησαυρὸν, ὃν βαστάζετε, ὅτι τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τὸ ἐξελθὸν ἐκ τῆς πλευρᾶς αὐτοῦ, ὃ βαστάζεται ἐν τῇ κολοκύνθῃ· ἀλλὰ μετὰ ἀσφαλείας καὶ ἀγνώτητος σώματος καὶ πνεύματος ἔχετε αὐτὸ· ὡς εἰδότες ποῖον θησαυρὸν ἔχετε, ὅτι ἐξ αὐτοῦ δίδοται ἴασις πᾶσιν ἀνθρώποις, καὶ μὴ κολύετε τὴν δωρεὰν τοῦ Χριστοῦ. Καὶ μετὰ τὸ λαλῆσαι τὸν Ἄγγελον τοῦς λόγους τούτους ἀπῆλθεν ἀπ᾽ αὐτῶν· οἵ δὲ αὐτοὶ ἀσκηταὶ ἐπορεύοντο εὐλογοῦντες τὸν Θεὸν ἐπι τῇ δωρεᾷ τῇ δοθείσῃ αὐτοῖς ἐν τῇ ἐρήμῳ.

[4] Καὶ ἐξῆλθεν ἡ φήμη ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ, καὶ συνήρχοντο ἀπὸ πάσης τῆς οἰκουμένης, καὶ οἷος ἀνήρχετο ἐν πίστει, ἐλάμβανεν ἴασιν οἵᾳ δήποτε ἦν κατεχόμενος ἀσθενείᾳ, καὶ ἤρχετο εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ εὐλογοῦν τὸν Θεὸν. Καὶ μετὰ χρόνον πολὺν συνέβη τελευτῆσαι ἔνα τῶν ἀσκητῶν μετ᾽ εἰρήνης· καὶ κατὰ συγκυρίαν τοῦ θεοῦ, τοῦτο οἰκονομίσαντος, μοναχός τις ταπεινὸς ἐπορεύετο κατὰ τὸν τόπον ἐκεῖνον εἰς ἐπίσκεψιν τῶν πατρῶν τούτων. Εἰδὼν ὁ μακάριος ἐπυνθάνετο τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς· ἔφη δὲ αὐτῷ, ὅτι Βαριψαβὰς καλοῦμαι. Καὶ διατρίψαντος αὐτοῦ, ὁ δίκαιος οὐχ ὁμολόγησεν τῷ ἁγίῳ Βαριψαβᾷ, τὸ ποῦ ἔκειτο τὸ ἔλαιον. Καὶ μετὰ πολὺν χρόνον ἔτυχεν τελευτῆσαι τὸν δίκαιον ἐκεῖνον. καὶ πρὸ τῆς αὐτοῦ τελευτῆς ἐκάλεσε τὸν ἅγιον Βαριψαβὰν, καὶ εἶπεν αὐτῷ· Κύριε πάτερ, ὡς νομίζω, ἔφθασεν ἡ ὧρα τοῦ μετελθεῖν με ἐκ τοῦ κόσμου τούτου· ἄλλα παρακαλῶ σε ἀκοῦσόν μου. Καὶ ἃ λέγω σοι, φύλαξον, ἵνα γένῃ ἐλεημοσύνη πᾶσιν ἀνθρώποις, καὶ τὸ ὄνομά σου κυρηχθήσεται ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ διὰ τὴν παραθήκην, ἣν παρέχω σοι. Μὴ οὖν καταφρονήσῃς, ἄλλ᾽ ἐν ὁσιότητι καὶ καταρότητι πνεύματος καὶ σαρκὸς γένου ἐν πάσαις ταῖς ἡμέραις τῆς ζωῆς σου.

[5] Καὶ ἔλαβεν τὴν ἁγίαν κολόκυνθαν, καὶ ἔδωκε τῷ ἁγίῳ Βαριψαβᾷ, λέγων αὐτῷ, ὅτι τοῦτο ἔχων τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν βαστάζεις· ἐπειδὴ τὸ αἷμα καὶ τὸ ὕδωρ τὸ ἐξελθὸν ἐκ τῆς πλευρᾶς τοῦ Κυρίου ἐπὶ τοῦ τιμίου σταύρου ἐν τῷ Γολγοθᾶ, ὅ ἐστι Κρανίου τόπος, ὅπου αὐτὸν ἐσταύρωσαν οἱ Ἰουδαῖοι αὐτό ἐστιν, ὃ ἔχει ἡ ἁγία κολόκυνθα. Οὕτως οὖν ποίει πᾶσι τοῖς πιστεύουσι καὶ προσερχομένοις εἰς ἴασιν βαλεῖν ἔλαιον καταρὸν, καὶ μίγε ἐκ τοῦ ἐλαίου τούτου καθαροῦ, καὶ δίδου πᾶσι τοῖς ἐπιδεομένοις εἰς ἴασιν ἐν πάντι καιρῷ καὶ τόπῳ. Βλέπε, κύριε πάτερ, μὴ ἀμελησῃς περὶ ὧν ἐνετειλάμην σοι, ἵνα μὴ ἀπολέσῃς τὸν κάματόν σου, ὃν ἔκαμες ἐν πάσαις ταῖς ἡμέραις σου. Ὅ δὲ ἅγιος Βαριψαβὰς ἐποίησε καθὼς ἐνετείλατο αὐτῷ ὁ δίκαιος ἐκεῖνος· καὶ μετ᾽ ὀλίγον χρόνον (ἐνέβαλεν ὃ θεὸς εἰς τὴν καρδίαν αὐτοῦ) καταναστὰς ἔλαβεν τὴν εὐλογίαν τῆς ζωῆς τὴν δοθείσην αὐτῷ ὑπὸ τοῦ δικαίου, καὶ ὅπου δ᾽ ἀν ἐπορεύετο δύναμιν ἰαμάτων ἐποίει ὁ Κύριος ἡμῶν Ιησους Χριστὸς διὰ τῶν χειρῶν αὐτοῦ, καὶ ἀπὸ τοτε ἕως τοῦ νῦν δυνάμεις μεγάλαι γένονται διὰ τοῦ ἐλαίου τούτου. Ἡμεῖς δὲ, ἄδελφοι, πιστοὶ ὄντες οὕτως πιστεύομεν, ὅτι οἶος ἀν πότε προσέλθῃ τῷ ἐλαίῳ τούτῳ, τῷ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ προσέρχεται, καὶ διὰ τὴν πίστιν τὴν εἰς αὐτὸν λήψεται ἴασιν καὶ θεραπείαν πάντων τῶν μελῶν αὐτοῦ.

[6] Ὁ δὲ ἅγιος Βαριψαβὰς κατὰ ἀποκάλυψιν τοῦ Κυρίου καὶ θεοῦ ἔλαβεν τὴν δοθείσην ἁγίαν παραθήκην τὸν θησαυρὸν τῆς ζωῆς, καὶ ἐπορεύθη Καταῤῥὰν ἐν χωρίῳ ἐπιλεγομένῳ Σουχρεῶν, καὶ ᾤκησεν ἐκεῖ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς αὐτοῦ, καὶ ἀπὸ τότε ἑὼς τοῦ νῦν ἰάσεις καὶ θεραπείαι γένονται ἐν πάντι νοσήματι τοῖς ἐν πίστει προσερχομένοις τῷ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ καὶ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου Βαριψαβᾶ· καὶ ὅτε ἔδοξεν αὐτὸν ὁ Κύριος μεταθέσθαι ἐκ τοῦ σώματος ἐν πολλῇ ἦν ἀσκήσει καὶ σωφροσύνῃ· καὶ ἐκεῖσε οἰκήσας τις ὁλίγας ἡμέρας μετὰ τοῦ δικαίου ἠκολούθει. [Ἐβούλετο] ἐξελθεῖν ὁ ἀββὰς Βαριψαβὰς καὶ ἀπελθεῖν εἰς τὸν ἴδιον τόπον καὶ παρεκάλεσεν αὐτὸν ὁ δίκαιος αὐτὸς λέγων· Κύριε πάτερ ἔαν ἐστὶ θεοῦ εὐδοκία παρακαλῶ σε ἳνα τὴν οἴκησιν ποιησώμεθα μετ᾽ ἀλλήλων. Ὁ δὲ ἀββὰς Βαριψαβὰς θεου εὐδοκήσαντος ἠνἔσθετο τοῦ συμμεῖναι μετὰ τοῦ δικαίου καὶ ἔμειναν ὁμοθύμαδον χρόνον πολύν. Καὶ ἔβλεπεν δυνάμεις πολλὰς καὶ ἰάσεις γενομένας διὰ τοῦ ἐλαίου τοῦ ὄντος ἐν τῇ κολοκύνθῃ· κατέλειπεν αὐτὸς τον θήσαυρον τῆς ζωῆς ἡμῶν τὸν δοθέντα αὐτῳ ἐν τῇ κολοκύνθῃ τῷ μαθητῇ αὐτοῦ. Πάντες δὲ προθύμως προσέλθωμεν τοῖς λιψάνοι αὐτοῦ, καὶ δόξαν ἀναπέμψωμεν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υῷ καὶ τῷ ἁγὶῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀιῶνας τῶν αἰώνων. Αμὴν.

[Auctor fidem suam in narrando commendat.] Omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, descendens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio. Unde, fratres dilecti, accuratissima a narratione vobis manifestare cupio dispensationem Domini nostri Jesu Christi, ut omni cum securitate & mundo corde accedamus, qui audiverimus verbum mysteriorum, quorum Dominus dedit recipientibus ipsum cum gaudio coronam promissionis.

[2] Eo tempore, quo passus est Dominus noster Jesus Christus sub Pontio Pilato præside & summis sacerdotibus Anna & Caipha, [Finentem ex latere Christi Sanguinem & aquam excepisse quidam dicitur:] qui Dominum condemnarunt ad mortem, Pilatus tradidit Dominum nostrum Jesum, ut crucifigeretur. Qui vero Jesum acceperunt milites, crucifixerunt ipsum in loco Golgotha dicto, quod est LOCUS CALVARIÆ. Josephus autem vir justus & religiosus, accedens ad Pilatum, petiit corpus Jesu, & Pilatus illi corpus dari jussit. Tunc milites ad crucem venientes, viderunt Jesum esse mortuum: unus autem militum accepta lancea latus Jesu aperuit; & statim effluxit Sanguis & aqua. Hoc factum cum videret vir quidam Deo dignus, nomine Jacobus b, qui in manu habebat cucurbitam, mox illam supponens, magno cum gaudio Sanguinem & aquam excepit, credensque in Christum, abscondit se propter metum Judæorum. Cum enim homo esset fidelis, contempsit timorem illum, ut fieret vitæ occasio omnibus hominibus credentibus in Christum, qui vitæ est thesaurus: illis enim fluxit ex latere Domini.

[3] [quo mortuo, thesaurus ille ad duos alios fertur delatus,] Porro c ubi omnem sanguinem & aquam in cucurbita recepisset, purum oleum supra posuit, ne quis censeret aliud quidpiam esse in cucurbita præter solum oleum purum. Sic vero vir fidelis munus, quod ex latere Jesu acceperat, multis annis magna cum securitate conservabat, & oleo illo multæ fiebant sanationes. Contigit autem post obitum fidelis Jacobi, ut venirent duo viri religiosi, qui habitu eremitarum incedebant; & hic ipse thesaurus vitæ venit ad illos d, ignorantes illum esse ex fonte Immortalis. Euntibus vero illis per viam apparuit angelus Domini, eisque dixit: Pax vobis, discipuli Domini. Nunc vobis annuntio, ut tute & magno cum timore custodiatis thesaurum, quem fertis, quia Sanguis est Domini nostri Jesu Christi, ex latere ipsius egressus, qui gestatur in cucurbita. Verum cum securitate & puritate corporis & animæ habete illum, tamquam scientes, qualem habeatis thesaurum, quia ex illo datur sanatio omnibus hominibus: nolite impedire donum Christi. Angelus, hæc verba locutus, ab eis discessit. Viri vero hi religiosi ibant laudantes Deum de dono sibi in solitudine dato.

[4] [multisque claruisse miraculis: datur deinde S. Baripsabæ,] Fama porro exivit in mundum universum, & conveniebant homines ex orbe toto e, ac quisquis cum fide accedebat, sanitatem consequebatur, quacumque correptus esset infirmitate, domumque redibat laudans Deum. Post multum tempus unus ex illis eremitis quievit in pace: & fortuito, Deo ita disponente, Monachus quidam humilis per locum illum transibat, ut patres illos inviseret. Hunc videns beatus ille, rogabat quod Patri esset nomen. Reposuit vero: Baripsabas nominor. Illo autem ibidem commorante, justus ille non indicavit S. Baripsabæ, ubi esset oleum. At, multo tempore elapso, mortuus est justus ille; & ante mortem vocavit S. Baripsabam, eique dixit: Domine pater, quemadmodum existimo, advenit hora, qua discedam ex hoc mundo. Verum te rogo, audi me: & quæ tibi dico, observa, ut misericordiam præstes omnibus hominibus. Nomen tuum prædicabitur in toto mundo propter depositum, quod tibi trado. Noli igitur contemnere; sed fac sis sanctus & purus anima & corpore omnibus diebus vitæ tuæ.

[5] [qui co multa patrat miracula,] Sumpsit autem sanctam cucurbitam, deditque S. Baripsabæ f, dicens ipsi: Qui hoc habet, Dominum nostrum Jesum Christum gestat, quandoquidem Sanguis & aqua, quæ ex latere Domini effluxerunt in cruce pretiosa in Golgotha, id est, in loco Calvariæ, ubi ipsum crucifixerunt Judæi, est illud ipsum, quod continet sancta cucurbita. Sic igitur omnes credentes & accedentes, ut sanentur, jube dare mundum oleum, eique admisce ex hoc oleo puro, & da omnibus petentibus in sanationem omni tempore & loco. Vide, Domine pater, ne quid neglexeris eorum, quæ tibi mandavi, ne perdas laborem, quem sustinuisti omnibus diebus tuis. Sanctus vero Baripsabas fecit, sicut ipsi mandavit justus ille; & post modicum tempus (Deo id ipsi suggerente consilium) surgens accepit munus vitæ sibi a justo donatum; & quocumque pergebat, ibi virtutem sanationum per manus ipsius faciebat Dominus noster Jesus Christus. Ab illo tempore g usque in præsens insignes virtutes fiunt oleo isto. Nos vero, fratres, utpote fideles, sic credimus, quod quisquis aliquando ad illud oleum accesserit, ad Dominum nostrum Jesum Christum accedat, ac per fidem in ipsum obtineat medelam omniumque membrorum suorum sanationem.

[6] Sanctus vero Baripsabas secundum revelationem Domini & Dei sumpsit datum sibi sanctum depositum, [ac eumdem thesaurum discipulo relinquit.] thesaurum vitæ ac ivit Catarram h in locum dictum Σουχρεῶν, & habitabat ibi omnibus diebus vitæ suæ, & ab eo tempore usque ad præsens omnes ibi morbi sanantur eorum, qui cum fide accedunt ad Dominum nostrum Jesum Christum, & in nomine sancti & gloriosi Baripsabæ. Cum autem videbatur Dominus eum a corpore translaturus, erat in multa exercitatione & temperantia: & cum aliquis ibi paucis diebus cum Justo habitasset eum sequebatur. Volebat i abire abbas Baripsabas & redire ad locum suum. Illum vero rogabat justus ille, dicens: Domine pater, si Dei est beneplacitum, rogo te, ut simul habitemus. Abbas vero Baripsabas, Deo volente, sustinuit simul cum justo manere: & manserunt unanimiter multo tempore. Ille autem vidit virtutes multas & sanationes factas per oleum, quod erat in cucurbita. Reliquit (Baripsabas k) hunc thesaurum vitæ nostræ, sibi datum in cucurbita, discipulo suo Omnes vero alacriter accedamus ad reliquias ipsius, & gloriam demus Deo Patri & Filio & Spiritui sancto, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Quamvis auctor dicat, accuratissimam se velle narrationem instituere de modo, quo verus Domini nostri Sanguis servatus fuit in terra; & fortasse etiam bona fide processerit; varia tamen narrat adjuncta, quæ parum videntur credibilia.

b Qualis sit iste Jacobus, ignoratur. At non videtur fieri potuisse, ut ignotus omnino maneret, si satis constitisset de excepto per ipsum Sanguine Dominico: modus etiam, quo id fecisse dicitur, non est valde verisimilis.

c Hic vox aliqua Græca fuit omittenda, quod scripta esset tam mendose, ut nullo modo divinare potuerim qualis esset, & utrum ad præcedentia an ad subsequentia pertineret. Verum phrasis sine corrupta illa voce satis intelligitur; illique Latine substitui porro, quod simile quid esse credam.

d Tam hæc de adveniente ad eremitas cucurbita, quam sequentia de angelo ipsis apparente, & thesaurum cucurbitæ explicante, fabulam redolent. Præterea, qua demum ratione innotuit, quomodo Jacobus Christi Sanguinem in cucurbita exceperit, si ipse id nulli narravit, ut videtur supponi: nam angelus tantum revelasse dicitur, Sanguinem Christi esse in cucurbita.

e Auctor haud dubie, si quæ tunc sanationes contigerint, concursum hominum supra verum amplificat.

f In Synaxario & in Menologio Basiliano, ex quo elogium S. Barypsabæ dedi in Commentario num. 2, dicitur cucurbita illa non tam cito ad Barypsabam venisse, sed per manus fuisse tradita, ac tandem post multas ætates pervenisse ad Barypsabam, cujus ætas hinc admodum fit incerta.

g Hic auctor noluit negare ea, quæ num. 4 narraverat de sanationibus quorumcumque ex toto mundo accurrentium, priusquam cucurbita ad manus Barypsabæ pervenerat.

h Cum apographum, quod habeo, variis inquinatum sit mendis, ex quibus clara aliquot locis correxi; dubito an voces Καταῤῥὰν & quæ mox sequitur, Σουχρεῶν recte sint scriptæ, nec scire possum loca iis vocibus designata.

i Cum hic phrasi aliquid deesset, vocem ἐβούλετο volebat, uncis inclusam, adjunxi.

k Videbit studiosus lector hanc Vitam plane esse imperfectam, cum ne mors quidem S. Barypsabæ referatur, sed magis supponatur. Illud fere unicum est, quod ex ea discere possumus, nimirum nimirum antiquam esse apud Græcos traditionem de servato aliquo Christi Sanguine. Traditionem quidem hanc ineptus scriptor exposuit modo parum verisimili; traditionem tamen hanc fuisse apud Græcos ante miraculum in imagine Berythensi factum, videtur evincere vetustas codicis, cui deinde adstipulati sunt Græcorum Fasti.

DE S. AGABIO EPISCOPO CONF.
NOVARIÆ IN ITALIA.

Sec. V ante medium.

SYLLOGE HISTORICA.
Sancti cultus: Vita olim scripta, sed aliquot seculis post mortem Sancti: gesta ex variis scriptoribus collecta.

Agabius episc. conf. Novariæ in Italia (S.)

AUCTORE J. S.

Novaria civitas episcopalis Italiæ colit hodie ut patronum, saltem secundarium, S. Agabium episcopum suum, [Sancti memoria in Martyrologiis recentioribus, & cultus:] vetustioribus quidem martyrologis incognitum, sed a plerisque recentioribus memoratum. Primus, opinor, Sanctum hunc annuntiavit Grevenus in Usuardo suo aucto ad X Septembris, sed corrupto nonnihil nomine in hunc modum: Civitate Novaria Sancti Gabii episcopi & confessoris. Secuti sunt Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, Galesinius, Canisius, Ghinius & Baronius in Romano Martyrologio, ubi ita habet: Novariæ sancti Agapii episcopi. Addit in Annotatis: Successit hic S. Gaudentio, seditque annos viginti, ut docent tabulæ episcoporum ecclesiæ Novariensis, quæ tamen in aliquibus sunt emendandæ. De annis episcopatus consonat Ghinius his verbis: Novariæ sancti Agapii episcopi. Hic sancto Gaudentio successit, seditque annos viginti. Floruit circa annum Domini DC. At nec anni episcopatus certi sunt, ut infra videbimus, nec floruit Sanctus tam sero quam voluit Ghinius, aut etiam Castellanus, qui in margine Martyrologii sui universalis notavit seculum VI. De cultu Sancti nullum est dubium, cum Officium ipsius, ritu duplici recitandum, habeatur in Officiis propriis Novariensibus ad hunc diem.

[2] Carolus Novariensis episcopus, vir eruditione, pietate & prudentia insignis, [Vita diu post mortem scripta: alii scriptores, qui de Sancto agunt.] in Novaria sua collegit præcipua gesta S. Agabii. Meminit ille pag. 291 de ea, quæ S. Agabio habetur historia inter ecclesiæ codices manuscriptos; aitque in ea legi corporis translationem, quam figit circa annum 890, ita ut Vita illa fuerit scripta quatuor seculis, ut minimum, post mortem Sancti. Magnæ igitur auctoritatis esse non poterat, nec illius jactura magnopere deploranda, præsertim cum meliora & certiora illustrissimus Carolus tam ex illa Vita quam ex aliis monumentis collegerit, eaque Novariæ suæ & lectionibus Officii, quas ipse concinnavit, inseruerit. Habeo item Italicam S. Agabii Vitam impressam cum Vitis aliorum Sanctorum, qui coluntur Novariæ; sed illius Opusculi auctorem ignoro. Elogium quoque satis prolixum dedit Ferrarius, & aliud Ughellus in Italia Sacra recusa tom. 4 pag. 691 & 692, ubi Agapitum vocat. Hæc omnia conferam cum relatis ab illustrissimo Carolo, ex iisque qualemcumque S. Agabii Vitam concinnare aggredior.

[3] [Patria Sancti ignota: natus est senescente seculo 4:] Patria S. Agabii ignoratur, teste Carolo, qui pag. 250 ita habet: Quænam ejus patria fuerit, ignoratur: advena tamen fuisse videtur ex eo, quod eum Novariam divinitus missum, quæ de ipso habentur litteræ in ecclesiæ armariis, narrant. Natus fuit senescente seculo IV, & deinde S. Gaudentii primi Novariensis episcopi fuit discipulus, ut facile colligitur ex dicendis de initio episcopatus. Huc spectat observatio laudati Caroli, quam dat pag. 253 his verbis: In tabella, ut inscripta est Dipthycha episcoporum Novariensium, quæ jussu Francisci Bossii episcopi edita est, dicitur Agabius fuisse canonicus diaconus ejusdem ecclesiæ majoris: sed ejusmodi tabellæ, ubi aliis idoneis argumentis non juvetur, haud facile fides habenda est, cum multa in eam temere illata, inscio episcopo, noverimus, & præsertim cognomina episcoporum antiquorum: quæ cognomina neque inscriptionibus, neque scriptis ullis, neque in Novariensibus, neque in aliarum urbium episcopis probari possunt. Et vero illud etiam CANONICI nomen non convenit illi ætati. Hactenus Illustrissimus, cujus verba sufficiunt ad improbandum assertum Vitæ Italicæ, in qua Agabius cognominatur Solonius, & patria dicitur Novariensis.

[4] [episcopus fit post S. Gaudentium, qui ipsum commendaverat:] Episcopus factus est S. Agabius post mortem S. Gaudentii, quæ apud nos figitur circa annum 418, apud Ughellum anno 417, & apud laudatum Carolum pag. 245 circa 417 Ferrarius asserit, episcopatum Agabio prædictum a S. Gaudentio. At id clare non invenio in Vita S. Gaudentii, quæ apud nos data est ad XXII Januarii, Allaboravit tamen S. Gaudentius, ut Agabius sibi successor eligeretur, quemadmodum narrat Gaudentii Vita cap. 4, ubi dicitur sanctus antistes morti proximus consilium cepisse commendandi aliquem ad episcopatum, ne deinde oriretur dissensio, idque sic exsecutioni mandasse: Itaque coacto clero cum plebe, monuit primum, ut verba Dei, quæ per semetipsum reserata auribus perceperant, mente retinerent: … hoc etiam addens, ut universus ecclesiæ populus futurum sibi pastorem, suumque religiosum successorem, virum prudentem, Agapium nomine, a Deo prædestinatum scirent, cunctique in ejus electione unanimiter concordando persisterent, ne contra divinam præsentiam plebs inscia rebellare videretur. Hactenus Vita, quæ non addit, utrum electio facta sit, vivente Gaudentio, an statim post ejus mortem. Illustrissimus Novariensis rem quoque relinquit ambiguam, electionem Sancti sic perstringens: Sanctus Agabius, & virtute sua, & sancti patris testimonio probatus electusque suscepit episcopatum.

[5] Prima novi Episcopi cura fuit persicere ecclesiam, quam S. Gaudentius exstruere cœperat pro sepultura sua, [ecclesiam a Gaudentio inchoatam perficit, eumque in ea sepelit.] & imperfectam reliquerat: atque interim corpus defuncti inhumatum deposuisse dicitur in ecclesia sanctissimæ Virginis Mariæ. Latius hæc exponuntur in Vita S. Gaudentii num. 17 & 18, ac tum num. 18 hæc sequuntur: Inter hæc B. Agapius una cum omni populo antedictam basilicam ingenti sumptu, cultuque eximio consummatam dedicaverunt. Senis deinde post defunctum mensibus, bis senis diebus additis, sanctum corpus incorruptum, velut unius diei post funus, summo honore sepulcro tradiderunt. Hæc ita exponit Novariensis præsul: Basilicam extra muros, a B. Gaudentio inchoatam, cum ejus corpori sepeliendo opportunam judicasset, quamprimum perfici curavit, dedicavit: & in ea venerandas reliquias, qua par erat, cleri populique celebritate, decoro ad id sepulcro præparato, rite sepelivit.

[6] Munia episcopalia, virtutes & miracula S. Agabii deinde pag. 251 ita narrat laudatus Carolus Novariensis: [Sancti virtutes, dotes, miracula:] Cumque sacerdotalia munera omnia egregie impleret; contemplationis tamen rerum divinarum, orationisque studium in primis coluit: ita ut nocte meditatione rerum cœlestium animum pasceret: die vero populi docendi juvandique cura sese exerceret. Non laboribus solum, sed jejuniis quoque, & aliis afflictionibus corpus macerabat, ut spiritus imperio perfecte subjiceret. Eximia in eo apparebant Christianarum virtutum ornamenta: sed animi sincera quædam ingenuitas, & candida puraque mens in primis elucebat. Alta & sublimis ejus concionantis traditur fuisse oratio: dum de cœlesti gloria, æternisque præmiis dissereret; vehemens & gravis, cum ad perpetua supplicia explicanda descenderet. Mira quadam suavitate afficiebatur erga sanctissimum Corporis Domini Sacramentum: ut quasi corporis vinculis solutus, in cœlestium spirituum cætu versari videretur. Cujus rei mirabile indicium apparuit, cum ei sanctissimum Missæ sacrificium quodam tempore offerenti, fulgentis angeli species supra caput visa est. Miraculis dum viveret, sicuti etiam post mortem, claruit. Hydropicus ad beatum Virum cum accessisset, enixe precabatur, ut ei sanitatem a Domino impetraret: quem is fide admodum firma cognoscens, manu tactum, sanum dimisit. Leproso itidem ei se commendanti sanitatem eodem modo divina ope restituit. Hæc de egregiis Sancti virtutibus & miraculis, quæ etiam exponuntur in Vita Italica paulo prolixius, & brevius perstringuntur a Ferrario.

[7] Laudatus Vitæ Italicæ auctor annos viginti, & Ughellus triginta plus minus annos ipsius episcopatui adscribunt. [duratio episcopatus incerta:] At illustrissimus Novariensis satis ostendit, quam ea duratio episcopatus sit incerta, dum pag. 253 hæc scribit: Dicitur (in) eadem tabella (cui exiguam fidem habendam ante dixit num. 3) annos viginti episcopatum gessisse… Sed in catalogo ecclesiæ cathedralis, in quo nomina episcoporum notata sunt, post S. Gaudentium non apponuntur anni, quibus quisque episcopus sederit, nisi posterioribus seculis. Incerta igitur est episcopatus duratio, & verisimile est non fuisse tam diuturnam, quia Novariensis pag. 258 ostendit ex concilio Mediolanensi, jam anno 451 Novariensi ecclesiæ præfuisse Simplicium, inter quem & S. Agabium duo alii sederunt. Quare de anno mortis nihil certi statuo, nisi eam contigisse seculo V ante medium. In Officio dicitur obiisse IV Idus Septembris.

[8] [mors, sepultura corporis translatio,] Mortem & sepulturam laudatus Carolus his verbis refert pag. 252: Demum cum ad æterna episcopalium laborum præmia evocatus esset; ejus corpus extra portam civitatis conditum est, quæ ab ejus nomine adhuc appellatur, in ecclesia, quæ itidem ab eo nomen habuit. Post aliquot deinde secula venerabilis episcopus Cadultus, aliis quoque pontificibus comitantibus, illud in ecclesiam majorem religiose transtulit. De hac translatione in Cadulto pag. 291 ita loquitur: Cadultus sedit annis VIII mensibus IX. Hic transtulisse scribitur corpus S. Agabii ab ejus ecclesia in majorem in ea, quæ de S. Agabio habetur Historia inter ecclesiæ codices manuscriptos. Quod factum esse circiter annum DCCCXC, anni superioribus episcopis tributi ostendunt; quo tempore Romanam Apostolicam Sedem tenuit Stephanus V. Qua vero de causa corpus ab ea ecclesia translatum sit, non reperi. Ughellus tom. 4 col. 696 in Cadulto, quem Candulfum vocat, hisce consentit, ut & Vita Italica.

[9] [mirabilia in translatione facta:] Quæ in translatione contigerunt mirabilia, cum reliquis ad reliquias & cultum Sancti spectantibus, pag. 252 laudatus Carolus enarrat his verbis: Dum autem transferretur, juvenis affuit inflato, ex morbo quodam, toto corpore, viribusque pene destitutus. Monitus ut sancti Episcopi suffragio fretus, sub sacrum feretrum transiret; fecit, & sanatus est. Præterea mirabile, ac divinum illud Agabii sanctitatis & gloriæ testimonium tunc extitit: candidæ quædam nubeculæ, columbæ figura, duæ quidem e cœlo descendentes, alia ex ore ejus ad cœlum evolans apparuere. Novariensis ecclesia beati Patris memoriam a primis temporibus sacris officiis celebrat die decima Septembris: translationem autem memoratam trigesima Augusti. Asservatur in ecclesiæ cathedralis sacris loculis cubitus hujus sancti Episcopi manui junctus, integer, quantum ariditas patitur, ex dimidia fere parte inferiori.

[10] [reliquiæ ubi modo conservatæ.] Corpus vero sub altari; quod ejus nomine dicatum, in capite navis aquilonaris, sub turri campanaria, fornice supraducto, collocatum est. Non solum eum Sanctorum honore Novariensis ecclesia coluit: sed etiam observavimus in multis veteribus chartis eum una cum S. Gaudentio patronum esse nominatum, dum dicitur ad honorem SS. patronorum Gaudentii, & Agabii. Hactenus eruditissimus episcopus, qui jam lib. 1 pag. 10 monuerat, corpus S. Agabii in ecclesia cathedrali esse, ejusque memoriam uti Patroni antiqua veneratione coli. Ejus sepulcrum, inquit, sub turri campanaria est, angusto sacello ibi altarique supra sepulchrum extructo, quod hodie exornatur, ut sepulcrum campanili antiquius videatur. Plura hisce addenda non habeo: sed nescio, cur Orlendius part. 2 tom. 1 pag. 252 Sanctum nostrum maluerit Agapitum nominare cum Ughello, quam Agabium aut Agapium cum ipsis Novariensibus.

DE S. PULCHERIA IMPERAT. VIRG.
CONSTANTINOPOLI.

An. CDLIII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Pulcheria imperatrix virgo Constantinopoli (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Memoria S. Pulcheriæ apud Græcos & Latinos: Marcianus imperator item in Menæis memoratus; sed de ejus cultu non constat: cultus S. Pulcheriæ: gesta ejus unde eruenda.

Quamvis Scriptores Græci & Latini S. Pulcheriam summis passim extollant laudibus, [Memoria Sanctæ in Fastis Græcis & Latinis annuntiata:] ac elogiis celebrent præstantissimis, admodum tamen jejuna sunt & varia, quæ in Fastis sacris de sanctissima Imperatrice leguntur, ita ut difficulter statui possit, ubi Officio ecclesiastico celebretur, quave id fiat die. Menologium Basilianum ad VII Augusti eam cum Irene augusta conjungit breviter his verbis: Et commemoratio religiosarum imperatricum Pulcheriæ & Irenes. Menologium Sirletianum ad hunc diem X Septembris tale habet elogium: Eodem die commemoratio sanctæ Pulcheriæ reginæ in pace quiescentis. Hæc fuit soror Theodosii Junioris, dicta conjunx Martiani pietate præstantis imperatoris, quæ cum virginitatem ipsam ad senectutem usque servasset, multaque præclara opera in templorum & hospitalium ædificio contulisset, & sancti Chalcedonensis concilii patres adjuvisset, in pace requievit. Eadem plane ad hunc diem habent Menæa Græca, additis tamen duobus versiculis, qui nullius sunt momenti. At non video, in Officio ibi præscripto aliam de S. Pulcheria mentionem fieri. Baronius tamen hac die S. Pulcheriam inseruit Martyrologio Romano in hunc modum: Constantinopoli S. Pulcheriæ augustæ virginis, religione & pietate insignis. Baronium alii quidam Latini secuti sunt, eumque & nos sequimur.

[2] Memoriam S. Pulcheriæ simul & Marciani imperatoris in Menæis quoque recoli ad XVII Februarii, [in quibus uno loco conjungitur Marcianus imperator, de cujus cultu non constat.] jam observarunt Majores nostri in Prætermissis ad illum diem. Verum nec ibi in Officio quidquam de ipsis præscribitur, nudaque ponitur sine ullo elogio annuntiatio: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, μνήμη τῶν ἐν Εὐσεβεῖ μνήμῃ γενομένων, βασιλέων Μαρκιανοῦ καὶ Πουλχερίας. Eodem die, memoria piæ recordationis imperatorum Marciani & Pulcheriæ. Et mox rubris item litteris additur: Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ. Peragitur vero eorum commemoratio in majori ecclesia. Apud Maximum Cythereum eadem legitur annuntiatio. In reliquis Græcorum Fastis aut libris ritualibus de Marciano nihil quidquam invenio, nec plura de S. Pulcheria ad hunc diem. Jam vero, etsi posterioribus verbis videatur insinuari, festivitatem aliquam de utroque peragi in majori ecclesia, utcumque tamen dubito, an ut Sancti ea festivitate colantur, præsertim cum titulus Sancti præter morem Menæorum hic omittatur, neque illum titulum Marciano attributum inveniam ullo alio loco in Fastis Græcorum aut Latinorum, vel apud ullum scriptorem antiquum. Quare titulum Sancti Marciano adscribere non ausim, licet alias non ignorem fuisse imperatorem pietate, religione, aliisque virtutibus præstantissimum.

[3] [Credit Cangius Sanctam fuisse cultam a tempore Leonis imperatoris;] Quod vero spectat ad S. Pulcheriam, Cangius in Familiis augustis Byzantinis pag. 97 de ipsius cultu ita scribit: Festum vero Pulcheriæ augustæ institutum aiunt a Leone Magno imperatore, & statuam ejus positam in ipsius monumento. Laudat pro hisce Antiquitates Constantinopolitanas ab anonymo Græce collectas, & a Lambecio editas pag. 71. Sane ibidem simile quid dicitur: at dubito, an de cultu vere ecclesiastico locus sit explicandus, cum nec Beatæ nec Sanctæ titulus nomini Pulcheriæ legatur adjectus. Verba ipsa Græca huc transfero: Πολλὰ τῇ βασιλίδι Πουλχερίᾳ Λέων ὁ μέγας ἐμακάριζεν· ὅθεν καὶ μνήμην αὐτῆς τῆς τελειώσεως ἐπετέλει, καὶ ἐν τῷ τάφῳ αὐτῆς αὐτὸς ἱστόρησε τὸ ταύτης ἴνδαλμα· καὶ ἐν τοῖς βασιλείοις δὲ θεωρῶν αὐτὴν ἐν ἱστορίᾳ, τὸν βίον ὅλον αὐτῆς ἐμακάρισεν. Eadem recusa sunt apud Bandurum in Imperio Orientali part. 3 pag. 95, ibique Latine reddita hoc modo: Leo magnus beatissimam Pulcheriam augustam multum celebrare solebat. Unde etiam ejus consummationis sive exitus memoriam venerabatur, ejusque imaginem sepulcro ipsius apposuit: atque in ædibus imperatoriis ejus depictam effigiem contemplans, totam vitam ejus deprædicabat. Verum hæc versio utcumque liberior est: nam vox beatissimam non est in Græco, certe eo sensu, quo est expressa Latine.

[4] [at id non evincitur ex ratione per ipsum allegata;] Hinc priora verba Græca rectius ad propositum nostrum sic Latine exprimentur: Leo magnus imperatricem Pulcheriam multum beatam prædicabat &c. Nullum potest esse dubium, quin hæc tanto magis honorifica sunt S. Pulcheriæ, quanto certius omnia ipsius gesta cognoscere potuit Leo imperator, qui Marciano in imperium successit. Verum non ausim ex allatis certo concludere, S. Pulcheriam cultu ecclesiastico honoratam fuisse Leone I imperante, cum allata verba id certo non evincant, multaque obstent, quo minus id ab eo tempore factum credamus. Porro post recitata verba addit Papias, cujus illa sunt: Marciani vero & Pulcheriæ statuas idem Leo in Theodosianos embolos translatas, imperatoriæ urbi adjecit. De alia S. Pulcheriæ statua, locata in chalce proxime quasi ante Palatii ambulacrum, meminit Anonymus apud laudatum Bandurum pag. 7, & ibidem pag. 87 Theodorus lector. Eamdem quoque ex Suida commemorat Petrus Gyllius ibidem pag. 384; ipsiusque Suidæ & Codini de eadem verba recitat Bandurus tom. 2 pag. 471. Aliam Pulcheriæ statuam in senatu positam ostendit Bandurus tom. 2 pag. 844.

[5] Anonymus alter, a Banduro item editus, agens de Sepulcris imperatorum in templo Apostolorum Constantinopoli, [multaque contra persuadent serius coli cœptam:] Marciani & Pulcheriæ urnam sic commemorat pag. 122: Alia urna porphyretica, ubi tumulantur Marcianus & Pulcheria. Observo, hunc scriptorem, etsi Sancti titulum dederit Constantino Magno & S. Theodoræ imperatrici, de qua egimus ad XI Februarii, ab eo tamen titulo abstinuisse in Marciano & Pulcheria, qui quatuor seculis ante S. Theodoram floruerunt. Hoc sane mirum videtur, si festivitas S. Pulcheriæ jam instituta fuit & celebrata tempore Leonis augusti, seu seculo V, præsertim cum & passim alii Græci scriptores abstineant a titulo Sanctæ, dum Pulcheriam laudant; cumque in ipso Menologio, Basilii imperatoris jussu post medium sæculi X composito, tantum memoretur ut religiosa Imperatrix, non vero ut Sancta. Præterea nullam invenire potui ædem nomini S. Pulcheriæ dicatam, ac nihil denique, quo ostendere valeam cultum ipsius esse valde vetustum. Itaque ex. dictis concludere cogor, cultum S. Pulcheriæ multis seculis posteriorem videri imperio Leonis I, nec umquam tam celebrem & solemnem fuisse apud Græcos, quam mereri videntur eximiæ virtutes, quibus Sanctam floruisse omnes consentiunt. Quid causæ sit, cur cultus S. Pulcheriæ non magis fuerit promotus apud Græcos, non facile divinavero; nisi forte Græci non multum curaverint Sanctam Romanæ Ecclesiæ addictissimam. Quidquid sit, eximias ipsius virtutes nec coævi siluerunt nec posteriores Græci; titulum quoque Beatæ illi frequenter attribuit S. Theophanes cum aliis quibusdam: ac demum Sanctæ titulo eamdem honorarunt tam Græci quam Latini: imo dubitare nequeo quin Græci Sanctam quoque colant Officio ecclesiastico, saltem in ecclesiis aliquot particularibus.

[6] Quod spectat ad Vitam Sanctæ, hanc, quantum novimus, [scriptores, qui de Sancta egerunt.] nullus Græcorum conscribendam suscepit. Verum hic defectus utcumque suppleri potest ex historicis, qui non pauca de gestis & virtutibus Sanctæ memorarunt. Agmen horum ducit Sozomenus, qui eodem vivebat tempore, & vel solus Vitæ defectum supplere potuisset, si usque ad mortem sanctæ Imperatricis scribendo pertigisset: at priora tantum aliquot annorum gesta conscripsit aut certe illa sola ad nos pervenerunt. Qui eodem floruerunt tempore, Socrates & Theodoretus, aliique illius seculi historici omnia fere S. Pulcheriæ gesta prætermiserunt, ita ut necessarium sit ad historicos magis remotos etiam recurrere. Subsidium tamen non modicum præstare poterunt epistolæ S. Leonis Papæ & Concilia, a quibus mire commendatur sanctæ Imperatricis pietas. Ex hisce porro monumentis de S. Pulcheria egerunt Baronius, Tillemontius, Bailletus aliique recentiores, inter quos est Matthæus Raderus Societatis Jesu, qui anno 1614 edidit Opusculum, quod Aulam sanctam inscripsit, complectens res gestas Theodosii II imperatoris, ac Pulcheriæ & Eudociæ imperatricum. Hosce aliosque scriptores conferam cum antiquioribus & contemporaneis, sequarque aut corrigam, prout ratio exigere videbitur.

§ II. Genus S. Pulcheriæ, fraterque & sorores: ipsius & Theodosii fratris ætas, moriente Arcadio patre.

[Sanctæ nomen, parentes frater, sorores:] Sancta Pulcheria in nummis & subinde in litteris Ælia Pulcheria dicta, filia fuit Arcadii imperatoris & Eudoxiæ ejus conjugis, neptis Theodosii Magni ac soror Theodosii II, seu Junioris, ut passim vocatur, Sorores habuit, ut minimum, duas: sed aliqui scriptores tertiam adjungunt, & quidem natu majorem. Hic sororum numerus diligenter mihi videtur examinandus, uti & tempus, quo S. Pulcheria fuit nata: nam scriptores antiqui de hisce non eadem scribunt. Sozomenus lib. 9 cap. 1 mortem Arcadii relictosque ab eo liberos sic memorat: Cum Atticus annum tertium ageret in episcopatu Constantinopolitano, Basso & Philippo consulibus, Arcadius finem vivendi fecit, successore imperii relicto Theodosio filio, qui tum recens erat ablactatus; filiabus autem Pulcheria, Arcadia & Marina relictis, adhuc adolescentulis. Qua quidem re vel maxime declarasse mihi videtur Deus, solam pietatem imperatoribus ad salutem sufficere: sine illa vero nec exercitus, nec imperatoris robur, nec reliquum apparatum quidquam prodesse. Nam cum hujus universi custos Divina virtus imperatorem religiosissimum fore prævidisset, curatricem illius ac totius imperii constituit Pulcheriam sororem; quæ licet nondum quindecim annos nata, supra ætatem tamen sapientem ac vere divinum sensum accepit.

[8] [duæ tantum ei attribuuntur a Sozomeno & Philostorgio coævis:] Ad hæc verba observo primo, tres tantum Arcadii filias recenseri a Sozomeno, illarumque natu maximam fuisse Pulcheriam. Secundo ex mente hujus scriptoris Theodosius tribus hisce sororibus natu minor videtur: nam dicitur recens ablactatus, Græce ἀρτίως γάλακτι τρέφεσθαι πεπαυμένος, qui nuper lacte nutriri desierat: sorores vero omnes vocantur adolescentulæ, aut valde adolescentulæ, ut habent voces Græcæ κομιδῆ νέας. Philostorgius scriptor item synchronus de numero & ordine liberorum Arcadii Sozomeno accurate consentit. Etenim scriptor ille, prout a Photio in epitomen contractus est, editusque a Jacobo Gothofredo, lib. XI num. 7 ita habet: Ipsa vero (Eudoxia imperatrix) filias duas jam Arcadio pepererat: deinceps vero & Marinam & filium Theodosium edidit. Quo autem tempore jam duorum liberorum mater erat, ab Eutropio contumelia affecta, sic quidem, ut ei minaretur, se eam regia propediem expulsurum, liberos utraque manu tenens, maritum accessit. Mox subditur exsilium & mors Eutropii, quam contigisse anno 399 certum est, ut scriptores consentiunt. Pagius ad illum annum num. 2 tempus exsilii sic exprimit: Eutropius die XVI Kalend. Febr. omnibus dignitatibus exutus fuit, & in Cyprum insulam relegatus, ut ex lege cod Theod. 17 de Pœnis, ea die data, constat, Hæc non solum affero, ut ostendam Philostorgium consentire de numero & ordine liberorum Arcadii, sed simul, ut ex iis de ætate S. Pulcheriæ aliquid deinde subjiciam.

[9] Marcellinus comes in Chronico liberos Arcadii & Eudoxiæ alio modo & ordine recenset, [præter has vero in Chronico Paschali Flaccilla ponitur ut natu maxima,] sibique eatenus assentientem habuit auctorem Chronici Paschalis, qui tamen unam addit filiam: atque huic demum adhæserunt plerique neoterici. Hac de causa totum fundamentum lubet inspicere. Marcellinus ad annum 397 Ind. X Cæsario & Attico consulibus, ita habet: His consulibus Flaccilla, Archadio nata est filia. Ad annum 399: Pulcheria Archadio altera filia nata est: Ad annum 401: Theodosius junior patre Archadio natus est III Idus Apriles. Ad annum 403: Marina patre Archadio nata III Idus Februarias. Hæc omnia in Chronicon Paschale, quod alias Alexandrinum dicitur, translata sunt. Verum ibidem ad annum 400 additur Arcadia, tamquam alia Arcadii filia inter Pulcheriam & Theodosium nata. Placuerunt hæc omnia neotericis; sed vehementer dubito, an revera quatuor hasce filias habuerit Arcadius, & vix credere possum, ullam ei fuisse filiam ante S. Pulcheriam, quia tam Philostorgius quam Sozomenus eam nominant ubique primo loco, nec ullibi de Flaccilla meminerunt. Quin & ipsum Chronicon Paschale tres dumtaxat filias Arcadio attribuit ad annum 396, ubi sic habet: Hic Arcadius, Theodosii magni filius, conjugem habuit Eudoxiam, ex qua natus est Theodosius junior. Habuit & filias Pulcheriam, Arcadiam & Marinam.

[10] Iterum repeto, multo mihi probabilius videri, [verum videtur auctor istius Chronici ex una Arcadii filia duas formasse:] tres tantum fuisse filias Arcadio, Pulcheriam autem omnium fuisse natu maximam. Erroris auctorem partim esse Marcellinum, qui annis centum & quinquaginta hisce posterior est, verisimile censeo, sive quod Flaccilla eadem sit cum Arcadia, quæ utrumque nomen habere potuit, & alias omissa est; sive quod Flaccillam Theodosii filiam, de cujus morte meminit ad annum 431, Arcadio perperam attribuerit. Si Arcadio altera, altera Theodosio II fuerit filia Flaccilla, alterius natalem omisit Marcellinus, mortem alterius. Quod spectat ad Chronicon Paschale, illius auctor, utpote longe posterior & sæpe minus accuratus, Flaccillam in Marcellino repertam facile adjungere potuit tribus aliis apud alios scriptores memoratis. Rationes, cur ita censeam, sunt hæ. Primo Philostorgius in hac re, quia synchronus est, Marcellino longe præferendus, clare excludit quartam aliquam Arcadii filiam. Clare item edicit, unam tantum filiam Theodosio natam esse post Eutropii lapsum, sive post annum 399, eamque fuisse Marinam. Ergo duæ illæ, quæ ante lapsum Eutropii natæ erant, fuerunt Pulcheria & Arcadia. Itaque Marcellinus per Flaccillam non aliam videtur intellexisse quam Arcadiam, & consequenter auctor Chronici Paschalis ex una, quæ forte dicta fuerit Flaccilla Arcadia, verisimiliter duas formavit.

[11] Hæc jam sufficiunt ad refutandum Tillemontium, qui cum aliis plerisque preße insistit Chronico Paschali, [certe tres tantum filias Arcadius habuisse videtur,] quatuorque attribuens Arcadio filias, Flaccillam dicit natam anno 397, Pulcheriam anno 399, Arcadiam anno 400, Marinam denique anno 403: nam secundum Philostorgium sola ex filiabus Marina post lapsum Eutropii nata est. Porro Tillemontius, admissis Philostorgii verbis, servare tamen voluit annum & diem natalem Pulcheriæ a Marcellino fixum. Hunc in finem tom. 5 Imperatorum nota 22 in Arcadium observans, legem de exsilio Eutropii datam notari XVII Januarii anni 399, ait id consistere non posse cum tempore natæ Pulcheriæ, quia hujus natalis est XIX Januarii ejusdem anni: nam secundum Philostorgium nata erat Pulcheria ante lapsum Eutropii. Hinc epocham datæ legis vitiatam suspicatur. Verum id gratis dicitur, nec tamen prodesse potest Tillemontio, ut Philostorgium conciliet cum Chronico Paschali. Etenim Arcadia in Chronico nata dicitur anno 400, quo certe dudum occisus erat Eutropius. Philostorgius vero ex tribus filiabus Arcadii solam Marinam post lapsum Eutropii natam asserit, alias duas ante ejus lapsum. Philostorgius igitur repugnat Chronico Paschali. Quapropter, cum Philostorgius recte sibi consentientem habeat Sozomenum, & uterque hisce convixerit; erroris arguendum & deserendum est Chronicon Paschale: nec aliæ attribuendæ sunt filiæ Arcadio præter Pulcheriam, Arcadiam & Marinam, quæ in ipso Chronico Paschali ad annum 396 solæ recensentur.

[12] [& illarum natu maxima dicenda est S. Pulcheria:] Præterea dubitare nequeo, quin Marcellinus etiam a vero aberraverit, non quidem in numero filiarum Arcadii, sed in ordine, quo singulæ sunt natæ. Secundam ex tribus facit Pulcheriam, natamque hanc dicit anno 399, die XIX Januarii. At verisimile non est ob dicta de Eutropio, cujus lapsus certo contigit XVII Januarii ejusdem annï, ullam tunc Arcadii filiam fuisse natam; sed duæ jam ante erant natæ, teste Philostorgio. Hæ autem duæ non aliæ esse possunt quam Pulcheria & Arcadia: atque certo constat, Pulcheriam natu majorem fuisse Arcadia. Itaque, cum Arcadius nuptias contraxerit anno 395, & quidem secundum Chronicon Paschale die XXVII Aprilis, natales S. Pulcheriæ verosimillime referendi sunt ad annum 396, nec possunt probabiliter locari post annum 397, quia soror ipsius Arcadia post ipsam nata est ante annum 399. Si Marina, altera soror Pulcheriæ, etiam nata est ante Theodosium, prout insinuare videntur Philostorgius & Sozomenus, nata illa fuerit anno 399 aut 400: nam de anno 401, quo Theodosius in lucem prodiit, omnes consentiunt.

[13] [habuit illa annos circiter duodecim, dum obiit Arcadius;] Ex dictis colligi poterit, quot fere annos haberet Pulcheria, quando obiit pater ipsius Arcadius, cujus mortem Socrates lib. 7 cap. 1 figit Kalendis Maii, anno 408. Octavum tum annum agebat Theodosius imperator, ut liquet ex anno natali, idque Socrates aliique scriptores etiam diserte exprimunt. Cangius in Familiis Byzantinis pag. 70, Tillemontius tom. 15 Monum. Eccl. in Pulcheria, Bailletus ad X Septembris, aliique plures existimant, Pulcheriam tantum biennio majorem fuisse Theodosio, sive annum decimum tunc egisse, quia secuti sunt Marcellinum & Chronicon Paschale. Pagius ad annum 399 num. 4 eam opinionem exprimit, fidemque Philostorgii in dubium vocat, quia verba ipsius nequeunt cum illa opinione conciliari. Mox tamen addit sequentia: Si tamen vera narrat Philostorgius, Marcellinus & auctor Chronici Alexandrini anno uno tardius Pulcheriæ natale consignarunt, isque error Marcellino attribuendus erit, ex quo pleraque descripsit auctor Chronici Alexandrini. Verum nullum erit piaculum, si dicamus Marcellinum longius aberrasse, sicut non raro ipsi contigit & aliis Chronicorum scriptoribus, præcipue in iis, a quibus longius aberant. Imo contra sanam crisim peccabimus, quantum mihi apparet, si solum dubitare velimus, utrum Philostorgio scriptori contemporaneo credendum hic sit, an Marcellino centum & quinquaginta annis posteriori.

[14] Quare secundum dicta omnino existimo, S. Pulcheriam, [licet plusculum ei tribuant Sozomenus & Theophanes,] moriente Arcadio, puellam fuisse duodecim fere annorum, ita ut duodecimum ageret aut decimum tertium. Quo majorem ætatem possimus attribuere Pulcheriæ, eo magis conformis hæc erit gestis ipsius prioribus, quæ statim narrabimus, quæque omnino innuunt eam facile quatuor aut quinque annis ante Theodosium natam esse. Hinc existimo Sozomenum loqui de tempore, quo mortuus est Arcadius, quando dicit; Quæ licet nondum quindecim annos nata &c.; Græce, οὔπω πεντεκαὶδέκατον ἔτος ἄγουσα, nondum agens annum decimum quintum; ita ut velit annos eam necdum quatuordecim habuisse completos. Theophanes etiam de eodem tempore clare loquitur, dum dicit: Theodosio in imperatorem accepto, soror ejus Pulcheria quindecim annorum virgo Dei consiliis ac ductu publicas res egregie administrabat &c. Nam uterque deinde distinguit tempus, quo Imperatrix creata est post sex annos. Tillemontius tamen aliique existimarunt, laudatos scriptores quindecim tantum annos Pulcheriæ attribuere, dum creata est Augusta. Verum in eam opinionem illi solum perducti sunt, quia secuti sunt epocham Chronici Paschalis seu Alexandrini mox refutatam, quæ cum dictis Sozomeni & Theophanis nequit componi.

[15] Porro quia video plerosque eruditos in opposita esse opinione, [qui loquuntur de ætate ejus, moriente patre,] juverit dicta paulo latius exponere. Sozomenus loquitur de ætate Pulcheriæ, qua cœpit habere curam fratris Theodosii, qua virginitatem vovit, qua insigne donum ecclesiæ obtulit. Atqui fratrem instituere cœpit, ut clare ostendam ex Theophane, virginitatem vovit, donumque illud obtulit, antequam fieret Augusta. Non loquitur ergo Sozomenus de tempore susceptæ potestatis supremæ; dum dicit Pulcheriam necdum egisse annum decimum quintum. Sozomenus ipse mentem suam hac de re exponit, quando, ubi prædicta narraverat, subdit hæc verba: Postquam vero principatus curam suscepit &c. Sententia Theophanis non minus clara est. Nam relata Arcadii morte, mox Antiochum Theodosii curatorem fuisse ait, institutionemque attribuit Honorio imperatori, qui longe aberat, & sorori Pulcheriæ his verbis: Is vero ab Honorio patruo, & a sorore Pulcheria Christianis institutis probe & solerter eruditus est. Quin & rerum publicarum administrationem ab eo tempore attribuit Pulcheriæ verbis supra num. 14 datis; non tamen supremam auctoritatem.

[16] Evincunt id verba, quæ Theophanes quinto post anno subjicit pag. 70: [aut certe non de ætate, qua facta est imperatrix.] Hoc eodem anno Antiochus Persa e vivis excessit (ἐκ ποδῶν γἑγονε, quod alias verti potest, amotus est:) beatissima vero Pulcheria supremam & absolutam rerum administrationem exercuit. Ex hisce clarum mihi videtur, Sozomenum & Theophanem non describere ætatem Pulcheriæ, quando renuntiata est Augusta; sed potius quando obiit Arcadius, aut, si quis malit hoc suspicari, quando cœpit fratrem instituere, aut quando virginitatem vovit: nam Theophanes certe plusculum ætatis attribuit Sanctæ, quam habebat moriente patre; cum tunc duodecimum aut decimum tertium ætatis annum verisimillime ageret, ut supra vidimus. Huic epochæ Chronicon ipsum Paschale consentit ad annum 450: nam nubenti eo anno Pulcheriæ attribuit annos 54, quos tunc habere non potuit, nisi nata sit anno 396 aut 397.

§ III. Utrum tutela Theodosii fuerit commissa regi Persarum & exercita per Antiochum: gesta S. Pulcheriæ sex primis Theodosii annis.

[Arcadius dicitur Isdegerdem Persarum regem Theodosii tutorem constituisse:] Zonaras lib. 13 Annalium num. 22, seu tom. 2 pag. 40 hæc scribit: Junior autem Theodosius Constantinopoli Pulcheriæ sororis studio diligenter educabatur & erudiebatur, metu Isdigerdis Persarum regis nemine contra eos insurgente. Nam Arcadius moriens Isdigerdem in testamento filii, pueri adhuc, ut dictum est, tutorem scripserat. Quo ille accepto, Antiochum cunuchorum suorum principem misit, custodem & curatorem imperatoris Theodosii, admonitis per litteras proceribus, ut imperatori suo parerent: quod nisi fecissent, se injurias pueri non esse neglecturum. Hanc historiam primus scripsit Procopius Cæsariensis lib. 1 de Bello Persico cap. 1, ubi pluribus verbis exponit, quibus rationibus permotus sit Arcadius, ut id consilii caperet. Agathias, qui paulo post Procopium scripsit, lib. 4 sic loquitur post factum breviter relatum: Hic enim sermo ab antiquo, veluti per manus, posteritati traditus, plurimum etiam hodie apud nos invaluit, & apud doctos pariter ac vulgus hominum circumfertur: scripto vero aliquo aut historicorum libris id proditum non reperio, ne in iis quidem, qui de Arcadii morte scripserunt, uno tantum Procopio rhetore excepto. Neque sane meo judicio mirum est, ad multiscii hujus viri, quique universam, ut uno verbo dicam, historiam decerpsit notitiam, hanc etiam narrationem ab alio olim conscriptam pervenisse, meam vero nequaquam, qui minutissima quæque, si modo hæc minutissima sunt dicenda, haud norim. Ita Agathias a Vulcanio Latine redditus pag. 125, non omnino asserens factum istud, neque rejiciens.

[18] [Tillemontius historiam illam oppugnat:] Porro nec Procopius nec Agathias quidquam dicunt de Antiocho Theodosii curatore constituto; sed id primus addidit Theophanes, quem secutus est Zonaras, uti deinde etiam Cedrenus tom. 1 pag. 334 & Nicephorus lib. 14 cap. 1. Baronius & Pagius ad annum 408, aliique scriptores sine ulla dubitatione admittunt, Isdegerdem tutorem Theodosii fuisse constitutum, Antiochumque ab Isdegerde hac de causa Constantinopolim fuisse missum. Verum Tillemontius tom. 6 Imperatorum nota 1 in Theodosium multis utitur ratiociniis, ut totam illam historiam reddat suspectam, fabulisque annumerandam ostendat. Lubet examinare argumenta hunc in finem allata. Primo, inquit, factum illud tam celebre per annos 150 nullus conscripsit, ne ii quidem, ut observat Agathias, qui mortem Arcadii narraverunt. Silent de eo Socrates, Sozomenus, Theodoretus, Zosimus, Philostorgius, uterque Prosper, Marcellinus comes. Respondeo, nullum esse ex hisce scriptoribus, qui non omiserunt alia multa relatu dignissima, ita ut minus mirandum sit, si illud etiam omiserint. Quod spectat ad Socratem, Sozomenum, Theodoretum & Philostorgium, qui scripserunt sub Theodosio, factum illud Persis honorificum facile omittere potuerunt, ne coram mundo propalarent, quantum Theodosius regi Persarum deberet. Quod in brevibus Chronicis Prosperi & Marcellini omissum sit, ne observatione quidem est dignum. Zosimi quoque de hisce silentium mirari non possumus, cum Historiam suam non perfecerit, & vix leviter Arcadii mortem perstringat, nihil fere scribat de Theodosio Juniore.

[19] Secundo nititur ostendere Tillemontius, narrari aliqua a Zosimo & Sozomeno, [argumentis aliquot, quæ non sunt magni momenti:] quæ non cohærent cum tutela Isdegerdis. Narrat revera uterque Honorium voluisse Constantinopolim venire, ut Theodosio prospiceret; id autem dissuasisse Stiliconem, qui ipse eo tendere cupiebat cum agmine militari. Videri de his potest Sozomenus lib. 9 cap. 4; & Zosimus lib. 5 pag. 807. Verum hæc nequaquam pugnant cum tutela Isdegerdis, quam Honorius initio, dum meditabatur iter Constantinopolitanum, facile ignorare poterat, aut, si nosset, improbare. Tertia Tillemontii objectio nihilo melior est, sed potius manifestat, ipsum non recte intellexisse mentem illorum scriptorum, qui tutelam Theodosii attribuerunt Isdegerdi. Anthemius, inquit, teste Socrate lib. 7 cap. 1 Orientale gubernabat imperium; non Antiochus, ut Theophanes asserit. Respondeo nec Theophanem nec ullum alium dicere, talem Isdegerdi aut Antiocho attributam fuisse auctoritatem, ut ministros statuerent, quos vellent, aut id eos fecisse, si revera potuerint: sed curam fuisse commissam Isdegerdi, ut prospiceret incolumitati imperatoris, ne quis ei insidias strueret, aut res novas moliretur. Anthemius igitur ut præfectus prætorio summam rerum sub Theodosio administrabat, ut habet Socrates. Antiochus vero, ut habet Theophanes, imperatoris comitem ubique se præbebat. Is vero ab Honorio patruo, fortasse per litteras hortante, & maxime a sorore Pulcheria Christianis institutis probe & solerter eruditus est: paxque diu inter Romanos & Persas traducta, saltem usque ad obitum Isdegerdis anno 520 defunctum. Hæc omnia aptissime cohærent, & difficultatem non patiuntur.

[20] Præterea certum est, Antiochum aliquem fuisse potentem in aula Theodosii junioris. [& quibus non evincit pro fictitia habendam esse.] Quippe S. Isidorus Pelusiota epist. 36, quam inscribit Antiocho eunucho palatii, ut habet Græca inscriptio, eidem commendat justitiam, & de potentia ipsius ita loquitur: Ac quoniam non modo imperii minister es, sed ipsum etiam arbitratu tuo ac libitu moderaris &c. De eodem Antiocho, ut ipse existimat Tillemontius, loquitur Synesius in Epistola 110, dum dicit: Potest autem Antiochus, quæcumque vult. Hunc eumdem quoque asserit potentem fuisse apud Narsen Persam, & ab eo tempore mansisse potentem. Si ergo Antiochus in aula Theodosii potens fuit, idemque potens apud Persas; qua de causa neganda est historia a tot scriptoribus a seculo VI conscripta? Ego certe non capio, cur malit Tillemontius suspicari, Antiochum hunc ex Perside ultro venisse ad servitium Theodosii, indeque totam historiam fuisse confictam, quam eo missum esse ab Isdegerde, sicut Theophanes aliique scripserunt. Certe magis verisimilis est tanta ipsius potentia, si ut curator & tutor Theodosii missus est ab Isdegerde, qui perpetuam cum Theodosio pacem servavit, quam si privato tantum consilio ad aulam Theodosii se contulit. Itaque non sufficiunt objectiones Tillemontii, ut totam illam historiam de tutela Theodosii delata Isdegerdi pro fictitia habeamus, præsertim cum talis sit naturæ, ut mirum non videatur, omissam esse a variis scriptoribus Græcis; sed contra maxime esset mirandum, si in gratiam regis Persarum fuisset conficta.

[21] [S Pulcheria virginitatem Deo vovet, votumque insigni dono firmat,] Quid interim fecerit S. Pulcheria, Sozomenus lib. 9 cap. 1 ita enarrat: Ac primum quidem suam ipsius virginitatem Deo consecravit, & sorores suas ad idem vivendi genus informavit, ne quem alium virum in palatium introduceret, utque æmulationis & insidiarum occasionem omnem excluderet. Denique ut ea, quæ decreverat, amplius confirmaret, Deumque ac sacerdotes, & subditos omnes, testes haberet actorum suorum, ex auro & pretiosis lapidibus admirabile quoddam donarium, operum, quæ spectantur, longe pulcherrimum, sacram mensam in ecclesia Constantinopolitana, pro virginitate sua & pro fratris imperio dedicavit. Et in fronte ipsius mensæ, ut cunctis conspicua essent, hæc eadem inscripsit. Hæc omnia Tillemontius in Pulcheria narrat post annum 414, quo declarata est Augusta; quia, opinor, credidit non convenire ætati, quam ipse Pulcheriæ attribuit ex Marcellino. Verum Sozomenus hæc clare præmittit, ejusque testimonio longe rectius hic stabimus, quam assertis Marcellini de anno natali, jam supra refutatis; præsertim cum ne verisimile quidem sit, imperium delatum fuisse Pulcheriæ priusquam virginitatem vovisset.

[22] [fratrem Theodosium instituere,] Quæ deinde sequuntur apud Sozomenum de instructo Theodosio, statim a morte Arcadii utcumque cœpta existimo, ut Theophanes innuit ita scribens: Theodosio in imperatorem accepto, soror ejus Pulcheria quindecim annorum virgo Dei consiliis ac ductu publicas res egregie administrabat, … & ut sapientissima divinamque mentem a natura consequuta fratrem Theodosium instruxit, præ cunctis nimirum pietatem in Deum haberet &c. Philostorgius etiam lib. 12 num. 7 insinuat, aliquantum fuisse auctoritatis Pulcheriæ simulatque obiit Arcadius, dum hæc scribit: Mortuo Arcadio, Orientalis imperii successor Theodosius filius ejus, juvenis admodum existens, designatur. Aderat vero ipsi & Pulcheria soror, imperiales dispositiones adjuvans & dirigens. Ex istis omnibus mihi persuadeo, S. Pulcheriam non quidem auctoritate præcipua valuisse eo tempore; sed nec omni etiam auctoritate caruisse, & qualemcumque curam instituendi fratrem ei jam tunc fuisse demandatam; paulatim tamen cum ætate auctoritatem Sanctæ crevisse.

[23] [& res imperii administrare incipit, priusquam creatur augusta.] Crevit hæc maxime per mortem aut recessum Antiochi Persæ, de quo Theophanes ad annum quintum Theodosii ita scribit: Hoc eodem anno Antiochus Persa e vivis excessit (Græce ἐκ ποδῶν γέγονε, id est, e medio sublatus, seu mortuus, aut etiam amotus est) beatissima vero Pulcheria supremam & absolutam rerum administrationem exercuit. Dubitari merito hic potest, an Pulcheria eodem tempore, quo Antiochus ille abscessit, declarata fuerit augusta: nam, etsi annus quintus Theodosii non congruat cum anno 414, quo Augustam declaratam scribunt Marcellinus & auctor Chronici Paschalis, suspicio esse potest, Theophanem per absolutam rerum administrationem intelligere dignitatem supremam ipsi collatam, cum postea illius collationis non meminerit. Si revera id voluerit Theophanes, aut uno anno ipse factum prævenit, aut alii justo serius Augustam creatam dixerunt. Verum probabilius mihi videtur, administrationem imperii sine titulo augustæ anno 413 Pulcheriæ demandatam fuisse; imperium vero ipsum eidem delatum esse anno 414, postquam ejus industria magis jam magisque erat probata.

§ IV. Augusta creata, prudenter præest: fratris & sororum instructio: omnium pietas, & ordinarius vivendi modus: S. Attici ad sorores Opusculum: uxor Theodosio data Eudocia.

[Annos nata fere 18, augusta renuntiatur: tum imperium recte administrat.] Chronicon Paschale ad annum 414, sive Ind. XII, Constantio & Constante Coss., ita habet: His consulibus Pulcheria soror Theodosii Junioris augusti nobilissima, augusta renuntiata est mense Panemo, id est, quarto Nonas Julias. De anno consentit Marcellinus, sed diem omittit. Erat tunc ætate octodecim fere annorum secundum dicta superius de anno natali. Sozomenus lib 9 cap. 1 ipsius administrationem laudat his verbis: Postquam vero principatus curam suscepit, orbem Romanum optime ac decentissime gubernavit: quippe quæ recte consuleret, & consulta celeriter exsequeretur ac scriberet. Nam & loqui & scribere eleganter callebat, tam Græco, quam Latino sermone. Omnium vero, quæ gerebantur, laudem ad fratrem referebat. Dabatque operam, ut disciplinis ad ætatis captum accommodatis, regaliter quantum fieri posset, educaretur. Et artem quidem equitandi, armorum quoque ac litterarum scientiam, ab hujusmodi rerum peritis discebat. Ut vero in processibus graviter ac pro imperatoria majestate se gereret, a Sorore instituebatur: quomodo vestem gestare deberet: quomodo sedendum, & qualiter incedendum esset: quomodo risum continere, & pro loco ac tempore nunc mitis, nunc formidabilis esse deberet, & eos, qui ab ipso aliquid peterent, decenter audire.

[25] Sed præcipue eum ad pietatem informabat, assuefaciens illum ut assidue oraret, [fratremque ad pictatem instituit: aliæ insignes virtutes Sanctæ,] & ecclesias adiret; easque donariis ac pretiosis muneribus ornaret: ut sacerdotes, omnesque viros bonos, & eos, qui ex Christianorum legibus atque institutis philosopharentur, in pretio haberet. Præterea cum per adulterina dogmata relligio turbanda esse videretur, ipsa studiose ac sapienter prospexit. Certe quod novæ hæreses nostra ætate minime prævaluerint, illam in causa fuisse reperiemus, sicut in sequentibus cognoscetur apertius. Porro cum Deum maxima relligione coleret, prolixum fuerit recensere, apud quos illa, & quot ecclesias magnifice construxerit: quot diversoria pauperum ac peregrinorum; quot denique monasteria constituerit, perpetuis sumptibus ad hæc destinatis, & annona ad alendos eos, qui illic manerent. Quod si quis ex rebus ipsis veritatem scrutari malit, quam verbis meis credere, inveniet profecto, me nec falso, nec ad gratiam ista scribere: dum harum rerum notitiam, a procuratoribus bonorum illius perscriptam legerit, & ex scriptis exploraverit, num res ipsæ cum verbis nostris consentiant. Si cui vero hæc per se sola non sufficiunt; at certe Deus illi fidem faciat; qui illam ob vitæ sanctimoniam adeo caram habet & acceptam, ut eam orantem celeriter exaudiat, ac sæpenumero quæ gerenda sunt, ei prænuntiet. Neque enim Dei amorem ac benevolentiam hominibus unquam conciliari dixerim, nisi illi operibus suis dignos se amore illo præstiterint. Hactenus Sozomenus breviter multa accumulans; sed aliqua ex illis deinde magis explicabuntur.

[26] [quæ & sorores suas virginitatem servare docuit:] Non modo Theodosium, sed etiam sorores, Arcadiam & Marinam, a S. Pulcheria ad pietatem fuisse institutas, jam supra vidimus. Quam autem felix fuerit illa institutio, liquet ex variis scriptoribus. Sozomenus lib. 9 cap. 3 modum vivendi omnium his verbis explicat: Nam & illæ (Pulcheria ejusque sorores) idem vivendi genus institutumque sectantur. Erga sacerdotes ac sacras ædes promptæ ac sedulæ: in peregrinos, egentes ac pauperes munificæ. Mensa ut plurimum eadem est omnibus, idemque processus. Noctu atque interdiu hymnos Deo simul canunt. Et prout honestarum mulierum consuetudo est, texendi & hujuscemodi operum studiosæ sunt. Otium enim ac desidiam, quamvis augustæ, & in imperio natæ atque educatæ, sacra virginitate, quam profitentur, indignam esse censuerunt, & a vita sua procul amandarunt. Qua de causa cum Deus manifeste propitius esset, earumque domum præsidio suo tueretur, imperatoris quidem & ætas & imperium in dies crescebat. Insidiæ vero & bella, quæcumque adversus illum conflata erant, sua sponte discutiebantur. Hoc ultimum deinde variis exemplis probare nititur, uti & Socrates aliique faciunt. Theodoretus lib. 5 cap. 36 hisce consentiens, ait: Nam & piam educationem ei (Theodosio) Deus præstitit, & imperium vacuum a seditionibus ac tumultibus donavit, & tyrannica aliorum consilia repressit.

[27] [Theodosii ejusque sororum pietas, aliæque virtutes,] Deinde Theodosii & sororum pietatem ita celebrat: Memor itaque beneficiorum, Auctorem suum assidue laudibus celebrat: comites autem hymnorum habet sorores suas, quæ perpetuam virginitatem colunt, & sacrorum oraculorum meditationem pro summis deliciis habent, & quæ egentium necessitatem thesaurum tutissimum arbitrantur. Porro imperator ipse, tum aliis multis dotibus est ornatus, tum præcipue clementia ac mansuetudine, & animi tranquillitate, quæ nulla tempestate turbatur: ad hæc sincera & probata fide. Hæc verissima erant de Theodosio, quamdiu sanctæ Sororis auctoritas apud ipsum prævaluit. Socrates lib. 7 cap. 22 Theodosii virtutes, ac præcipue clementiam ac pietatem insigni commendat elogio. Aliqua ex illis, quæ haud dubie S. Pulcheriæ debuit, huc transfero: Primum igitur, tametsi in imperio natus atque educatus sit, nihil stuporis ac vecordiæ ex illa educatione contraxit: verum adeo prudens semper fuit, ut iis, qui cum ipso colloquebantur, plurimarum rerum scientiam usu ac peritia collegisse videretur: fortitudo vero ac tolerantia tanta in eo fuit, ut algorem pariter & æstum generoso animo sustineret: jejunaret etiam frequentissime, ac præsertim quarta & sexta feria.

[28] Idque agebat, Christianæ Relligionis ritus accurate observare contendens. [quæ ortæ videntur ex institutione Pulcheriæ; Opusculum S. Attici ad sorores.] Denique palatium suum sic instituit, ut a monasterio non multum discreparet. Matutino tempore ipse una cum sororibus suis hymnos in Dei laudem alternis recitare consueverat. Proinde sacræ Scripturæ libros memoriter callebat. Et cum episcopis, qui ipsum adierant, tanquam veteranus quidam sacerdos de iisdem disserebat. In colligendis autem divinis libris eorumque interpretibus, longe majorem adhibuit diligentiam, quam Ptolomæus olim Philadelphus. Clementia vero atque humanitate omnes mortales longo intervallo superavit. Plura de Theodosii ejusque sororum pietate afferri possunt. At hæc sufficiunt, ut quilibet perspicere possit, quanto cum fructu prudentissima Pulcheria ad pietatem omnes erudierit. Ad hanc, quoque curam accessit S. Atticus, qui tum præerat ecclesiæ Constantinopolitanæ: ad alendam enim Pulcheriæ ejusque sororum pietatem, Opusculum aliquod ad eas direxit, de quo ita Marcellinus comes ad annum 416: Atticus Constantinopolitanus episcopus scripsit ad reginas, Archadii imperatoris filias, de fide & virginitate libellum valde egregium, in quo præveniens Nestorianum dogma impugnat. Gennadius in Catalogo illustrium virorum iisdem fere verbis illud Opusculum Attici memorat. Verum Opusculum istud ad nostra usque tempora non fuit conservatum.

[29] Porro ubi ad eam ætatem pervenerat Theodosius, [Pulcheria de nuptias Theodosii sollicita ob ingenii præstantiam,] ut de matrimonio contrahendo cogitaret, auxiliatricem quoque hic habuit S. Pulcheriam: nam conjugium Theodosii cum Athenaide attribuitur curæ & studio S. Pulcheriæ. Hanc vero uxorem Theodosio datam esse a Pulcheria propter excellentes naturæ & institutionis dotes, clare colligitur ex iis, quæ de ea referunt scriptores. Erat enim admodum erudita, utpote Leontii Atbeniensis sophistæ filia, a patre edocta & in omni litterarum genere instituta, inquit Socrates lib. 7 cap. 21, ubi præmiserat: Ipsa quin etiam imperatoris uxor heroïco versu poëmata composuit. De eruditionis laude consentiunt & alii scriptores, ac de carminibus ab Eudocia eleganter scriptis videri potest Photius in Bibliotheca pag. 414 & seq. Itaque dubitare non possumus, quin ob ingenii eruditionisque præstantiam S. Pulcheriæ præ ceteris placuerit Eudocia, ab eaque Theodosio proposita ad nuptias.

[30] De anno nuptiarum dissentiunt utcumque scriptores. [Athenaidem philosophi filiam, quæ prius baptizatur & Eudocia vocatur, eidem eligit:] Theophanes assignat annum XI Theodosii, id est, annum æræ Christianæ 418 aut 419. Chronicon Alexandrinum narrat adventum Athenaïdis sub consulibus anni 420: sed nuptias, sicut etiam Marcellinus, differt usque ad annum 421. At, quidquid sit de anno nuptiarum, consilio Pulcheriæ contractas esse, Theophanes asserit, ita scribens: Hoc anno Leontii philosophi filiam, Athenaïdem nomine, baptizavit Atticus, quam & Eudociam appellavit. Illa corporis elegantia, animi solertia, & facundia sermonis cum excelleret, Theodosio Pulcheriæ consiliis nupsit. Socrates de baptismo consentit his verbis: Hanc cum imperator Theodosius uxorem ducturus esset, Atticus episcopus Christianam fecit, & in baptismo pro Athenaide Eudociam nominavit. Addo Evagrium lib. 1 cap. 20 de hisce nuptiis breviter scribentem: Porro Theodosius Eudociam, domo Atheniensem, forma elegantem, nec ignaram artis poëticæ, interventu Pulcheriæ augustæ sororis suæ uxorem duxit, cum illa salutari lavacro prius tincta fuisset.

[31] [occasio, qua illa dicitur ad Pulcheriam venisse.] Occasionem harum nuptiarum non exposuerunt scriptores synchroni aut suppares. At Chronicon Alexandrinum satis prolixam de ea narrat historiam, quæ non videtur tam certa quam mirabilis. Alii tamen Græci eamdem quoque narrarunt. Zonaras tom. 2 pag. 40 compendiose rem ita refert: Jam pubescenti (Theodosio) soror Pulcheria Eudociam Atheniensem despondet, forma excellenti præditam, & omni doctrinæ genere perpolitam. Erat ea Leontii cujusdam Atheniensis philosophi filia, & Athenaïs nominabatur: qui cum eam splendidam fortunam consecuturam ex arte cognovisset; testamento suas opes duobus filiis reliquerat, Valerio & Genesio, filiæ tantum centum aureis legatis, hac adjecta clausula, quod fortuna ejus suffectura ei esset. Fratres igitur, patrimonio sibi vendicato, Athenaïdem legitimam suam postulantem paternis etiam ædibus exegerunt. Qua matertera suscepta & Constantinopolim perducta, causa exposita, Pulcheriæ supplicant. Quæ cum puellam formosissimam & integra ætate esse vidisset, rogat, an adhuc viri expers esset? Eo cognito, baptizat rudem adhuc Christianæ religionis, & mutato ejus nomine in Eudociam, fratri Theodosio despondet, diademate ornat, & augustam appellat. In Chronico Alexandrino pater Eudociæ vocatur Heraclitus, forte quia duo habebat nomina, ibique Eudocia dicitur augusta declarata anno 423.

§ V. De gestis S. Pulcheriæ contra Nestorium, & pro felici exitu concilii Ephesini.

[Præcipua Sanctæ laus est defensio Ecclesiæ contra hæreticos.] Inter præcipuas S. Pulcheriæ virtutes numeratur fervens studium Ecclesiam & fidem Catholicam defendendi contra hæreticorum insultus, ut clarum fiet ex litteris S. Leonis aliorumque, quas suis locis recitabimus. Hinc sanctis Pulcheriæ consiliis merito attribui possunt leges plurimæ, quas Theodosius tulit pro Ecclesia, & contra idololatriam, contra Judæos, contra hæreticos antiquos & recentes. Verum, cum illa proprie spectent ad historiam Theodosii, eique ut imperatori fuerint adscripta; solum ea commemorare statui, quæ Sancta pie, prudenter & fortiter egit contra hæreses Nestorii & Eutychis, suo tempore Constantinopoli nata. Suidas in Lexico pag. 578 ita habet: Pulcheria Nestorium adeo oderat, ut (Nestoriani,) qui illum amabant, rumorem spargerent, ideo Pulcheriæ Nestorium exosum esse, quod Nestorius Pulcheriam criminatus fuisset ob incestum cum fratre suo Theodosio imperatore commissum. Et propterea illa illum tanto odio prosequebatur. Ejusmodi criminationes hæreticorum castissimæ Virgini æque sunt laudi quam elogia Catholicorum: nam calumniæ illæ omni carent fundamento verique similitudine, ac luculenter ostendunt, quantopere sancta Imperatrix impietatem Nestorii aversaretur.

[33] Nestorius ille anno 428 per Theodosium imperatorem ad episcopatum Constantinopolitanum evectus est tamquam probe Catholicus: [Nestorius hæresiarcha faventem initio habuit Theodosium, non vero Pulcheriam,] sed non multo post hæresim suam, eruditis passim notam, docere ac propalare cœpit, multis indignantibus & se statim opponentibus. At Theodosius ipse videtur initio favisse Nestorio. Certe Basilius diaconus & archimandrita cum suis, quos Nestorius persequebatur, in Supplicatione ad Theodosium & Valentinianum imperatores apud Labbeum tom. 3 Conciliorum col. 329 ita loquitur de Nestorio: Et, ut libere, quod res est, dicamus, vestra quoque dominatione fretus, hæc facit. Verumtamen non videtur Theodosius dogmati Nestoriano consensisse, sed tantum utcumque favisse Nestorio necdum satis cognito. Non sic imponere sanctæ Imperatrici potuit hæresiarcha: certe nulla est ratio, cur suspicemur S. Pulcheriam umquam hypocrisi illius fuisse deceptam: nam Cyrillus mox laudandus eam ait ornatam esse fide recta nullamque in partem vacillante; cum idem tamen non ita loqueretur illo tempore de Theodosio. Hæc fortasse fuit ratio, cur S. Cyrillus Alexandrinus, qui se cum Cælestino Papa vehementer Nestorio opponebat, anno 430 alterum scriptum direxerit ad Theodosium, alterum ad reginas virgines, inter quas principem locum tenebat Pulcheria. Utrumque est de recta fide contra Nestorii dogmata. Utrumque exstat apud Labbeum tom. 3 Conciliorum, nimirum col. 46 & seq., ac col. 106 & seq.

[34] Initium illius, quod ad S. Pulcheriam duasque ipsius sorores dirigitur, [ad quam ejusque Sorores contra dogmata Nestorii scribit S. Cyrillus,] huc transfero, ut videat studiosus lector, quanti earum virtutes faceret S. Cyrillus. Sane vos sacras castissimasque Christi omnium nostrum Salvatoris sponsas (religiosissimæ, ac Deo dilectiisimæ Imperatrices) orbis terrarum ornamentum, sanctissimarumque ecclesiarum decus optimo jure quispiam appellarit: in quibus nimirum omne virtutum genus, omnisque ornatus divinæ Majestatis oculis gratus acceptusque mirisice splendet. Neque his opibus contentæ, omnem quoque curam omneque studium adhibetis, quo fide recta, nullamque in partem vacillante excellatis; memores haud dubie illius, quod sapientissimus mysteriorum Christi dispensator, gentiumque doctor Paulus scribit: Itaque, fratres mei dilecti, ait, stabiles estote & immobiles, abundantes in opere Domini semper: quandoquidem ubi fides recta & inculpata cum bonarum actionum honestate conjungitur, æquabilique nisu & cursu cum illis copulatur; ibi omnis boni perfectio sanctificationisque integritas comperitur. Quapropter nos gloriæ & celebritati vestræ parem orationis dignitatem afferre non posse ingenue fatemur, nec erubescimus: unde & venia quoque digni merito censebimur, si ea laudare veremur, quorum excellentiam nos assequi posse non putamus. Ac siquidem id, quod præstare desideramus, cum laude præstandi facultatem haberemus, jure profecto accusaremur, si de infirmitate nostra anxie nimis cogitantes, cunctantius ageremus: neque ignaviæ crimen liceret effugere, utpote qui silentio utentes, iis, quos ob virtutem meritis laudum præconiis exornare debueramus, molestiam potius tristitiamque pareremus. Ceterum quando jam antea de imbecillitate nostra in dicendo, timoreque conquesti confessique sumus, nosque oneri tanto impares declaravimus; vos magis silentii hujus culpam sustinebitis, quæ illustres adeo, adeoque conspicuæ estis, ut vestræ virtutes ac recte facta omnium oratorum eloquentiam longe vincant.

[35] [earum fidem aliasque virtutes insigni celebrans elogio.] Nam & regium vestrum genus jam inde ab exordio longa temporum serie hucusque est propagatum, & ulterius, ut credimus, in posterum adhuc propagabitur: nec non Christi regnum capessere, & ea, quæ illi grata sunt, facere & sentire studetis; partim quidem præclaris actionibus, inculpataque fide, ut paulo ante dicebamus, præstantes; partim vestras regiasque aulas virginitatis gloria condecorantes, partim denique sumptuosissima templa Christo excitantes. Nam & hoc quoque pietatis studium inter cetera ille sanctis vestris animis impertitus est. Igitur, ut ex sacris Literis aliquid quoque depromam, Gaudete in Domino semper: iterum dico gaudete. Modestia vestra nota sit omnibus hominibus. Imo vero jam dudum illa apud omnes civitatum & regionum omnium homines divulgata percrebuit; neque secus fere atque tabella quædam depictam in se pietatis in Christum venustatem gerens, lateque resplendens, omnium admirationem excitavit. Ratus sum autem nonnullum operæ precium me facturum, si vobis vere sanctis Christi sponsis (quamquam ad quodvis opus bonum abunde instructæ videamini) libellum hunc non ita pridem a me elaboratum, velut spiritale quoddam xenium nuncuparem: qui quidem non contemnendum, ut opinor, lectoribus allaturus est utilitatis fructum. Hactenus S. Cyrillus, qui prolixam deinde disputationem subjungit. Ne quis vero suspicetur, aliqua exaggeratione, ne dicam adulatione, usum esse Cyrillum, legat ejusdem præfationem ad Theodosium, satisque advertet, nec virtutes Theodosii, nec studium rectæ fidei sic extolli, ita ut Cyrillus de fide ipsius tunc videatur dubitasse ob favorem Nestorio præstitum. Quapropter de Nestorii dogmatibus intelligi possunt verba Sozomeni lib. 9 cap. 1, ubi de Pulcheria ait: Præterea cum per adulterina dogmata relligio turbanda esse videretur, ipsa studiose ac sapienter prospexit. Certe quod novæ hæreses nostra ætate minime prævaluerint, illam in causa fuisse reperiemus, sicut in sequentibus cognoscetur apertius. Si haberemus, quæ hic promittit Sozomenus, clare perspiceremus, quantum contra hæresim Nestorianam laboraverit: at ea in Historia Sozomeni non reperimus, quia aliqua ipsius scripta exciderunt.

[36] [Cyrillus eodem tempore librum scribit ad Theodosium, qui illud ægre fert:] Porro ex libello ad Theodosium num. 4 liquet, hunc fuisse etiam compositum pro imperatricibus Eudocia & Pulcheria, de qua ultima sic loquitur Cyrillus: Altera vero inter virgineas gemmas adolescens (Græce συνακμάζουοα vigens aut florens) regni vestri præclarissimi curas vobiscum communes habet. Attamen, cum liber alter soli Pulcheriæ ejusque sororibus scriptus esset; hunc pro se conjugeque sua, alterum pro Pulcheria scriptum Theodosius credidit, idque ægre admodum se ferre, insinuat in litteris ad Cyrillum apud laudatum Labbeum col. 433. Etenim Cyrillum acriter perstringit, eumque accusat, acsi credidisset dissidium esse inter se & Pulcheriam, aut illud excitare vellet: Neque mirum est sane, inquit, eum, qui modum excessit, iis conatus suos non definivisse, quæ ad ecclesias & sacerdotes spectant; sed de nobis ipsis quoque quiddam pietate nostra indignum credidisse. Nam nisi aliquod inter nos dissiatum esse putasses, aut certe aliquid ejusmodi ex litteris tuis oriturum sperasses; cur, obsecro, alia privatim ad nos & ad Eudociam religiosissimam conjugem meam, alia vero ad Pulcheriam sororem meam augustam, eamdemque pietatis studiosissimam perscripsisses? Respondit postea S. Cyrillus ad illam Theodosii epistolam per libellum apologeticum, quem edidit idem Labbeus Col.amp; seq.; ibique affirmat, non fuisse corruptam Theodosii fidem. Attamen ex dictis liquet, Nestorium ipsum nimis fuisse carum Theodosio, donec esset damnatus in consilio Ephesino.

[37] Verum S. Pulcheria rectius excepit doctrinam S. Cyrilli, ita ut & alterum de eadem materia librum ad reginas direxerit sanctus doctor. [alter Cyrilli liber ad Pulcheriam ejusque Sorores.] In hoc apud Labbeum col. 227 ipsas sic alloquitur: Quomodo absurdum non fuerit apud vos silere, piisque vestris auribus sacrarum Litterarum notitiam, veluti dulcem quemdam vivificumque laticem nolle subinde instillare? … En ergo, reginæ pietatis amantissimæ, librum, quem de recta & inculpabili in Dominum nostrum Jesum Christum fide, qualis vestra esse debet, conscripsi, vobis offero. Decet enim vos, sanctimoniæ & pietati apprime addictas, una cum summo regni fastigio caritatis quoque, quæ est in Christum, corona redimiri. Hæc enim venerandis vestris verticibus jam aptata est, & universorum Dominus gloria numquam peritura vos condecorat. Attamen quo magis etiam condecoremini Christi mysterium exacta & nequaquam adulterata notitia percipientes, oratiunculam composui &c. Tillemontius tom. 14 in S. Cyrillo art. 32 asserit, hunc librum a Cyrillo directum fuisse ad Pulcheriam & Eudociam Ita & ego existimarem, si solus hic liber ad reginas inscriptus exstaret, cum sorores S. Pulcheriæ non videantur umquam Augustæ sive imperatrices fuisse dictæ. Verum cum in libro præcedente iisdem titulis insigniverit Pulcheriam ejusque sorores, quibus in secundo utitur Cyrillus, ac uterque liber inscriptus sit. Ταῖς εὐσεβετάταις βασιλίσσαις, religiosissimis reginis, aut potius imperatricibus; non video, cur credere debeamus, utrumque librum ad easdem non fuisse directum.

[38] Non lubet examinare totam historiam concilii Ephesini, [Cum turbæ magnæ essent in concilio Ephesino, ubi damnatus est Nestorius;] in quo Nestorius condemnatus est, sed non sine turbis gravissimis, & periculis Catholicorum episcoporum, quod Nestorius potentes haberet fautores, multumque dissensionis esset inter ipsos præsules Catholicos. Videri possunt, quæ de iis apud nos disputata sunt ad XXVIII Januarii in S. Cyrillo Alexandrino. Illud considerare solum hic placet, quantum pietas ac prudentia S. Pulcheriæ profuisse videatur ad felicem concilii exitum: nam scriptores plerique ipsius industriæ attribuunt, quod Theodosius, diu per fautores Nestorii deceptus, oculos tandem aperuerit, partesque Catholicorum defenderit; quodque Ecclesia Catholica de impietate triumphaverit.

[39] S. Leo Magnus, testis certo omni exceptione major, [Pulcheria pro felici exitu concilii operam] in Epistola ad Pulcheriam (quæ 39 est in editione Parisiensi anni 1618, at in nova editione anni 1675, quam ut pleniorem laudabo, modo est 59) ad Sanctam ita scribit: Quod semper de sancta pietatis vestræ mente præsumpsimus, id plenissime experiendo coguovimus, Christianam fidem, quamvis diversis pravorum appeteretur insidiis, vobis tamen præsentibus, & in defensionem ejus a Domino præparatis, non posse turbari. Non enim Deus aut suæ misericordiæ * Sacramentum, aut vestri laboris deserit meritum, quo dudum subdolum sanctæ Religionis hostem ab ipsis visceribus Ecclesiæ depulistis, cum hæresim suam tueri impietas Nestoriana non potuit, quia non fefellit Famulam & Discipulam veritatis, quantum simplicibus infunderetur veneni per illa loquacis hominis colorata mendacia. Hæc sanctus Leo, postquam Eutychiana hæresis ejusdem Sanctæ opera erat damnata, ideoque Pulcheriæ attribuit per omnes mundi partes, in quibus Domini Euangelium prædicatur, duplicem jam & palmam … & coronam. Plura suis locis aliæ Leonis Epistolæ dabunt, ex quibus idem satis colligitur.

[40] [dedit effecitque ut Nestorius damnaretur] Hinc etiam in synodo Chalcedonensi apud Labbeum tom. 4 col. 102 multi episcopi clamabant: Augusta Nestorium ejecit: multos annos Catholicos (Græce Catholicæ) Augustæ. Et rursum Actione 5 col. 557: Augusta Nestorium expulit. Consentit Sozomenus supra laudatus, dum dicit ipsam in causa fuisse, quod hæreses … minime prævaluerint. Epistola Epiphanii ad S. Maximianum Nestorii in sede Constantinopolitana successorem edita a Baluzio in Supplemento conciliorum col. 907, ostendit S. Pulcheriam se etiam periculo exposuisse. Etenim cum dissensio inter S. Cyrillum Alexandrinum & Joannem Antiochenum necdum sublata esset, & Joannes Nestorium necdum voluisset damnare, rogat Maximianum Epiphanius, ut apud Pulcheriam pro Cyrillo agat, hisque utitur verbis: Festina igitur & tu ipse, sanctissime, supplicare dominæ ancillæ Dei Pulcheriæ augustæ, ut iterum ponat animam suam pro Domino Christo (puto enim quod nunc non satis curet pro sanctissimo fratre vestro Cyrillo …) ut scribat increpative Johanni, quo nec memoria illius impii (Nestorii) fiat; scribatur vero & magnificentissimo Aristolao, ut instet ei (Joanni) celeriter: Ex his verbis colligo primo, S. Pulcheriam tam fortiter egisse contra Nestorium, ut res non careret periculo, sive quod Theodosii odium sic potuisset incurrere, sive alia de causa.

[41] [etiam ab Orientalibus, qui id facere noluerant in concilio:] Secundo ex hisce etiam patet, S. Cyrillum maxime allaborasse apud Pulcheriam, ut ipsa curaret Nestorium quoque damnandum a Joanne Antiocheno, & Orientalibus ipsi adhærentibus, quo pax cum iis concludi posset. Etenim non solum Epiphanius Cyrilli archidiaconus ea de re scripsit ad Maximianum, sed ipse quoque Cyrillus ad S. Pulcheriam, quemadmodum in eadem epistola legitur his verbis: Scriptum est a domino meo fratre vestro (Cyrillo) & dominæ ancillæ Dei reverentissimæ Pulcheriæ. Præterea Epiphanius rogat Maximianum, ut Chrysoretem præpositum, qui potens erat apud Theodosium, & qui Nestorio favere pergebat, per Pulcheriam curaret amovendum. Verba subjungo: Festinet autem sanctitas tua rogare dominam Pulcheriam, ut faciat dominum Lausum intrare & præpositum fieri, ut Chrysoretis potentia dissolvatur, & sic dogma nostrum roboretur. Tertio Aristolaus supra memoratus a Theodosio missus erat in Orientem, ut Orientales Cyrillo reconciliandos curaret, & Nestorium ab eis quoque damnandum. Porro cum omnia illa feliciter peracta sint, verisimile est, S. Pulcheriæ operam multum quoque profuisse ad reconciliandum Joannem Antiochenum aliosque episcopos Orientales cum S. Cyrillo.

[42] Ceterum ex allatis mox verbis Epiphanii archidiaconi, Puto enim quod nunc non satis curet (Pulcheria) pro… Cyrillo, [numquam Nestorio favit Sancta, ut probatur.] suspicio oriri potest, Sanctam non æque semper patrocinatam fuisse causæ S. Cyrilli. Attamen suspicio illa solidum non habebit fundamentum: nam cum Cyrillus per se, & Epiphanius archidiaconus per Maximianum ad Pulcheriam recurrerent, satis insinuabant se ejus benevolentiæ multum confidere. Magis dubitari potest, an ante condemnationem Nestorii tam addicta Cyrillo semper fuerit Sancta; cum Cyrillus in Encomio in sanctam Mariam Delparam tom. 5 Operum pag. 382 dicat de Nestorio: Hic enim, hic execrandus, exhausta aurea sua pharetra, consules & comites, & magistros, reginarumque chorum concitavit. Verum de hisce quidem verbis verisimile sit, Pulcheriam favisse Nestorio ante condemnationem; cum Leo supra laudatus & Sozomenus clare dicant, per Pulcheriam effectum esse, quo minus prævalere potuerit hæresis Nestoriana. Itaque tentare & concitare reginas potuit Nestorius; cumque quatuor essent, quibus illud nomen tribuit Cyrillus, fortasse & aliquas ex illis sibi faventes initio reddere potuit, sicut revera faventem habuit Theodosium; at illud de sapientissima Pulcheria non est verisimile, nec ullibi istud de ea nominatim dicitur. Contra S. Leo verbis num. 39 datis clare negat, Pulcheriam umquam fuisse deceptam a Nestorio. Imo nec Sorores Pulcheriæ umquam Nestorio addictas fuisse, postquam hæresim suam propalare cœperat, mihi apparet probabilius. Certe Cyrillus alio modo de reginis loquitur, alio de comitibus. Nam de his præmittit verbi ista: Adeoque nefarius iste & blasphemus, videns a comitibus se defendi, horum fiducia elatus est. At non dicit, eum fuisse defensum a reginis, nedum a S. Pulcheria.

[Annotata]

* al. fidei

§ VI. Alia Sanctæ gesta, videlicet Theodosius solerter correctus: aliquot reliquiarum translatio; ut & inventio reliquiarum martyrum Sebastenorum per revelationem Sanctæ.

[Quod auctoritati deerat, Sancta supplevit mira prudentia,] Quæ mox disputata sunt de felici exitu concilii Ephesini, & de damnata impietate Nestoriana, paceque inter S. Cyrillum eique adversantes cum Joanne Antiocheno episcopos Orientales feliciter stabilita, non sic attribuimus S. Pulcheriæ, ut ipsam propria auctoritate omnia perfecisse credamus. Etenim omnino existimamus, summam illam auctoritatem, qua adolescente Theodosio imperium administraverat, eidem non fuisse usque ad tempora concilii Ephesini relictam a Theodosio; licet non omni tamen auctoritate eo etiam tempore caruisse videatur. Placet igitur sententia Baronii, qui ad annum 431 pag. 640 de iis recte scribit: Miro quodam divino consilio factum est, ut per Virginem Christi sponsam Virgo Deipara a Nestorii vindicaretur blasphemiis, dum circumventum, ac penitus obrutum Theodosium Nestorianorum fallaciis, e tenebris in perspicuam veritatis lucem eduxit. Cedit itaque Pulcheriæ laudi, quidquid ipse ex hoc tempore pro Catholica fide est visus egisse: adscribitur autem domesticorum insidiis, si interdum permissi sunt Nestoriani liberius agere. Itaque quod non poterat sola auctoritate, prudentia & constantia tandem perfecit.

[44] [qua etiam correxit Theodosii negligentiam.] Tali arte Theodosium, supplicibus libellis ne lectis quidem subscribentem, Sancta correxit. Suidas pag. 577 id refert. Ejus verba Latinus interpres paulo uberius exposuit hoc modo: Theosius natura socors & inconsideratus in omnibus quidem erat, præcipue vero sic se gerebat erga illos, .. qui per libellos supplices ei oblatos ab eo petebant aliqua beneficia, munera vel privilegia. Nam non lectis litteris ipsorum, inconsiderate subscribebat. Quo sapientissima Pulcheria semel animadverso, ipsum callide subiit, id est, circumvenit, quum scilicet Eudociam ejus uxorem in servitutem sibi dono datam accepit per suum libellum supplicem ei oblatum, quem etiam ille subscripserat non ante lectum. Quamobrem postea a Pulcheria acriter est objurgatus. Zonaras tom. 2 pag. 44 idem factum narrat his verbis: Erat Pulcheria mulier prudentissima, quæ multa fratris errata partim corrigebat, partim tegebat. Literis ille certe quidem inconsiderate subscribere dicebatur. Quod ne faceret, utque literarum sententiam consideraret, ab illa admonitus, affirmabat, a nemine strui sibi fraudem, & scire se, quid literæ continerent. Quare illa ad socordiam fratris coarguendam hujusmodi commento usa est. Nomine illius syngrapham componit, qua sibi Eudocia augusta venderetur, eaque, ceu aliud quiddam esset, imperatori oblata, efficit ut subscribat. Deinde Eudociam ab illo accersitam abire non sinit, quæsitaque retentionis causa, profert syngrapham: itaque convincit, eum subscribere plurimis, quæ neque norit, neque etiam fortasse fieri velit. Ac tum quidem commentitia illa venditione sublata, uxor imperatori restituitur. Consentiunt & alii recentiores, inter quos Constantinus Manasses pag. 56 ait, Theodosium deinde sibi cavisse ab ejusmodi stultitia. Coævi vero de eo Pulcheriæ facto nihil memorarunt, quod omittere potuerunt, ut parcerent Theodosio. Tempus quoque nullus expressit; indeque dubitari potest, utrum ante an post concilium Ephesinum contigerit.

[45] [Adest Sancta translationi corporis S. Chrysostomi,] S. Proclus, anno 434 episcopus Constantinopolitanus creatus, cogitare cœpit de transferendo Constantinopolim corpore S. Joannis Chrysostomi in exsilio defuncti, idque revera perfecit anno 438, teste Socrate lib. 7 cap. 45. ut latius narrabitur in S. Chrysostomo ad XIV Septembris. Illud unum hic observo, Theodosium imperatorem & S. Pulcheriam translationi ac solemnitati adfuisse, teste Theophane pag. 80, ubi ait de Proclo: Easdem (reliquias S. Chrysostomi) publica confertaque processionis pompa deductas, imperatore & beata Pulcheria comitantibus, in Apostolorum deposuit ecclesia. Fuerunt & aliorum Sanctorum reliquiæ Constantinopolim translatæ tempore S. Pulcheriæ, & omnino verisimile est illam earum translationi adstitisse, licet scriptores id prætermiserint, sicut plerique de ea etiam tacuerunt in translatione S. Chrysostomi. Attamen cum nihil asserere velim sine idoneis testibus, de iis solum agam translationibus, in quibus partem habuisse S. Pulcheriam scriptores testantur.

[46] Theophanes ad annum XX Theodosii, qui respondet anno 427 & 428, [Dicitur etiam obviam processisse reliquiis S. Stephani:] ita habet: Hoc anno Theodosius pius imperator, beatam Pulcheriam imitatus, magnam pecuniarum vim egenis distribuendam, auream quoque crucem pretiosis lapillis interstinctam, sancto Calvariæ loco figendam, ad Hierosolymorum episcopum misit. Præsul hæc dona vicario munere compensaturus, dextræ manus martyrum principis Stephani reliquias per sanctum Passarionem obtulit. Eo Chalcedonem usque profecto, cernit beata Pulcheria nocturno in ostento sanctum Stephanum verbis istis se compellantem: Viden', ut preces tuæ sunt exauditæ, & ut petitio tua jam adimpleta Chalcedonem usque pervenerit? Exurgens illa, fratre comite sanctis reliquiis in occursum processit: illisque demum in palatium illatis, sumptuosam ædem sancto martyrum ductori extruxit, & in ea sacra munera deposuit. Verum Tillemontius tom. 6 Imperatorum in Theodosio art. 23 nullam hisce fidem habendam censet, quia Marcellinus videtur dissentire de tempore translationis, Theodorus Lector de loco, in quo S. Stephani reliquiæ Constantinopoli fuerunt depositæ. Hinc relationem Theophanis non dedi tempore per ipsum designato; licet Tillemontii sententia nequaquam sit certa, imo etiam minus probabilis: nam gemina potuit esse translatio reliquiarum aliquot S. Stephani. Examinanda igitur sunt argumenta Tillemontii.

[47] Audiamus primo Marcellinum, qui ad annum 439 hæc scribit: [disputatur, an illæ reliquiæ pre Eudociam sint allatæ, an aliæ:] Eudocia uxor Theodosii principis ab Hierosolymis urbem regiam remeavit, beatissimi Stephani primi martyris reliquias, quæ in basilica sancti Laurentii positæ venerantur, secum deferens. Socrates lib. 7 cap. 47 meminit de itinere illo Eudociæ imperatricis, deque ecclesiis ab ea condecoratis, cum illuc proficisceretur; & cum rediret, sed ne verbum quidem adjungit de reliquiis ab ea portatis Constantinopolim. Quare nec silentium aliquorum de acceptis a Pulcheria reliquiis mirari debemus, cum de similibus facile taceant scriptores. Theodorus Lector pag. 568 ita scribit: Eo (Theodosio) regnante depositæ sunt reliquiæ sanctorum Stephani, Laurentii & Hagnes in martyrio S. Laurentii die vicesima prima mensis Septembris: & eodem die celebratur illic eorum memoria usque in hodiernum diem. Solus Marcellinus Eudociæ attribuit translationem reliquiarum S. Stephani, quam tamen illius testimonio satis certum credit Tillemontius. At cum nec Marcellinus nec Theodorus Lector, (qui eatenus Marcellino consentit, quod depositas dicat in ecclesia S. Laurentii) ullo modo explicent, de qua corporis parte fuerint reliquiæ S. Stephani, quas attulit Eudocia, aut quæ in ecclesia S. Laurentii fuerunt depositæ, merito suspicari possumus modicam tantum fuisse particulam; adeoque diversas esse S. Stephani reliquias, de quibus loquitur Theophanes, cui consentit Cedrenus pag. 337, & Nicephorus tom. 2 pag. 455.

[48] Porro variæ rationes afferri possunt ad distinguendas reliquias S. Stephani, [ostenditurque, probabilius esse diversas:] quas episcopus Hierosolymitanus Theodosio misisse dicitur, ab iis, quas Eudocia dicitur attulisse. Quippe priores erant reliquiæ dextræ manus; aliæ erant particula nullibi nominata. Priores misit ad Theodosium episcopus Hierosolymitanus: alias in Palæstina accepit ipsa Eudocia imperatrix. Priores Constantinopolim tulit Passarion chorepiscopus, qui anno 428 aut 429 obiit, ut colligitur ex Vita S. Euthymii tom. 2 Januarii pag. 308 aliæ decennio, ut minimum, serius ab Eudocia Constantinopolim delatæ dicuntur. Priorum adventus S. Pulcheriæ revelatus dicitur: de aliis illud non legitur. Prioribus honorifice in palatium inductis S. Pulcheria ecclesiam exstruxit, quæ notissima & celeberrima fuit, ut ipse testatur Tillemontius tom. 2 in S. Stephano art. 10 his verbis: Illa (ecclesia S. Stephani) quæ erat in palatio, quæque per Pulcheriam ædificata dicitur, celebris est in historiis, quia multi imperatores & imperatrices ibidem coronati sunt. At allatæ per Eudociam reliquiæ non dicuntur propria S. Stephani ecclesia honoraræ, sed in S. Laurentii martyrio depositæ. Hæc omnia tanto magis insinuant geminam translationem diversarum reliquiarum S. Stephani, quanto minus mirari possumus, aliquid reliquiarum corporis nuper inventi ab episcopo ad pium imperatorem fuisse missum; ac deinde aliud quidpiam præsenti imperatrici Hierosolymæ fuisse datum.

[49] [objectiones Tillemontii resutantur.] Verumtamen Tillemontius variis locis translationes illas non distinguendas contendit, multumque disputat præsertim nota 7 in S. Stephanum, ut ostendat priorem, quam a Theophane, Cedreno & Nicephoro assertam dixi, fide prorsus esse indignam. Primo ait, de illa historia dubitare Baronium ad annum 439 num. 2 & 3. Respondeo Baronium merito de ea utcumque dubitare, quia non legerat Theophanem, sed Cedrenum dumtaxat & Nicephorum longe recentiores: sed eamdem dubitandi rationem non esse nobis, qui Theophanem habemus post Baronii tempora editum Deinde ait Tillemontius, se non capere, quare Eudocia imperatrix suas S. Stephani reliquias posuerit in ecclesia S. Laurentii; si jam anno 439 Constantinopoli exstaret aliqua S. Stephani ecclesia. Respondeo id facere potuisse Eudociam, quia ecclesia aut oratorium S. Stephani jam habebat reliquias istius Sancti. Quare, cum non ausus sit negare oratorium aliquod S. Stephani a Pulcheria structum fuisse in palatio, idque scriptores multi affirment cum Cangio in Constantinopoli Christiana pag. 136, non potuit argumentum afferre, quo magis fieret verisimile illud ipsum, quod oppugnat. Nulla enim ratio magis & rectius movere potuit Eudociam ad tradendas S. Stephani reliquias alienæ ecclesiæ, quam quod aliæ illius Sancti reliquiæ in propria ecclesia jam colerentur.

[50] [Reliquias SS. quadraginta martyrum,] De inventione reliquiarum sanctorum quadraginta martyrum Sebastenorum, quæ anno incerto contigit circa tempus, in quo versamur, amplam relationem dedit Sozomenus lib. 9 cap. 2. Verum cum tota illa relatio apud nos data sit ad IX Martii post Acta Sanctorum quadraginta martyrum; ea tantum huc transferam, quæ proxime spectant ad S. Pulcheriam. De ea Sozomenus cap. 1 sic loquitur: Ac singula quidem, ex quibus demonstrari potest, Deo caram esse imperatoris Sororem, libens hic prætereo; ne quis forte calumnietur, me, qui aliud scribendi argumentum susceperim, ad laudes & encomia divertere. Illud vero, quod per se ipsum & ecclesiasticæ historiæ congruum esse mihi videtur, & divini in illam amoris perspicuum argumentum, hoc loco commemorabo, quamvis aliquanto post acciderit. Mox cap. 2 incipit narrare, quo modo dictæ reliquiæ fuissent depositæ prope Constantinopolim, ubi post ecclesia S. Thyrsi fuerat ædificata. Deinde ita pergit: Porro supra memoratum locum destrui, & tantum temporis spatium elabi, meo quidem judicio Deus de industria idcirco permisit, ut & martyrum inventionem, & benevolentiam suam erga Inventricem illorum mirabiliorem atque illustriorem redderet.

[51] Inventrix autem illa fuit Pulcheria augusta, soror imperatoris. [post revelationem divinitus sibi factam, Sancta invenit,] Nam cum admirandus Thyrsus ter illi apparuisset, martyres, qui sub terra latebant, indicavit, utque ad ipsum transferrentur, præcepit, ut eadem depositione parique cultu, quo ipse, fruerentur. Ipsi quoque quadraginta martyres, candidis vestibus amicti, eodem tempore semetipsos ei indicarunt. Hisce rei difficultatem subdit, exponitque cujus relatione constiterit, vera esse … ea, quæ Deus Augustæ revelaverat, ac quomodo, eadem jubente, quærere cœperint, & fodiendo pervenerint ad sacras reliquias. Demum inventionem translationemque ita enarrat: Quæ cum nuntiata essent, confestim Augusta & episcopus ad basilicam martyris accurrunt. Ac protinus ferreis vinculis opera artificum circumquaque exemptis, operculum facile posthac extractum fuit. Sub quo magna copia unguentorum, & in his duæ pyxides argenteæ repertæ sunt, in quibus sacræ reliquiæ erant reconditæ. Ac tum quidem Augusta, facta oratione, gratias egit Deo, quod ipsam tanta visione dignatus esset, & quod sacras reliquias tandem reperisset.

[52] Postmodum vero, cum martyres pretiosissima capsa honorasset, [& pretiosa theca reclusas transferi.] eos juxta admirandum Thyrsum deposuit publica festivitate, ut par erat, & solemni pompa cum psalmodiis & competenti cultu celebrata: cui ego quoque interfui. Et hæc quidem in hunc modum gesta esse, testabuntur hi, qui festivitati interfuerunt: omnes enim ferme adhuc supersunt. Quippe hæc diu postea contigerunt, Proclo Constantinopolitanam ecclesiam administrante. Itaque inter annum 434 & 446: nam eo tempore S. Proclus ecclesiæ Constantinopolitanæ præfuit. In Chronico Paschali inventio perperam refertur ad annum 451, quo Proclus diu erat defunctus. Porro Sozomenus cap. 3 de revelationibus S. Pulcheriæ hæc subjungit: Sed & aliis in rebus Deus id, quod venturum erat, Augustæ sæpius prænuntiasse dicitur: multaque tum illi, tum sororibus accidisse fama est, quæ Dei erga illas amorem testarentur. Hactenus Sozomenus.

[53] Ad hoc etiam tempus spectat elogium insigne, quo S. Proclus in Oratione 12 viventem Pulcheriam celebravit. [S. Proclus Pulcheriam insigni elogio celebrat.] Verba ipsius, prout Latine reddita sunt, subnecto: Admirare celsitudinem animi ipsius Reginæ, omnibus fontis instar spiritualis effundens (effundentis) benedictiones. Olim quidem Judæi lapides in Stephanum intorquebant animo obruendi primarium militiæ Crucifixi principemque athletam rhetoremque invictum. At hæc Virgo, Christo seipsam consecrans, religionis ergo divitiarum thesauros erogando exhausit. Mortificavit furentes carnis suæ motus: Crucifixum in animæ suæ thalamo jugiter continuit: terrestre cælum, templum nempe istud, quod oculis spectamus, eleganter exornavit. Confitetur salutis thesaurum esse sepulcrum: gratulabunda gloriatur in cruce, per quam vetus discissum est chirographum &c. Vincentius Ricchardus in Annotatis hæc omnia intelligit de S. Pulcheria, nec de ulla alia recte exponi possunt; licet nequeat certo dici, qua occasione S. Proclus in hasce ipsius laudes eruperit. Existimat quidem laudatus Ricchardus pag. 396, & cum eo Tillemontius, dicta fuisse ob exornatam ecclesiam S. Sophiæ, quia episcopi in principe illa ecclesia perorare solebant. Verum cum orator lapidationem S. Stephani memoret, eique opponat præclara opera S. Pulcheriæ, forte probabilius suspicabimur, omnia fuisse dicta ob conditam S. Stephani ecclesiam. Quidquid fuerit causæ, veris laudibus sanctus antistes sanctam Imperatricem celebravit.

§ VII. Pulcheria, quam nullus Græcorum de æmulatione contra Eudociam accusat, molitionibus Chrysaphii & Eudociæ aulam sponte deserit, vitamque privatam agit: sed deinde a Theodosio revocatur, pulso in exsilium Chrysaphio.

[Dicitur S. Pulcheria aliquo tempore extra aulam vixisse:] Quamvis scriptores synchroni nihil omnino dicant de relicta per S. Pulcheriam Theodosii aula, quia ad illud usque tempus illorum præcipui historiam suam non perduxerunt; ex testimonio tamen aliorum, qui medio ævo scripserunt, dubitandum non videtur, quin Sancta aliquo tempore extra aulam vixerit, & ab administratione imperii tunc abstinuerit. In istud enim consentiunt Theophanes, Zonaras, Cedrenus, aliique recentiores Græci: verum neque de tempore neque de causa aulæ relictæ tam consona aut accurata narrant, ut veritas clare elucescat. Præterea certo constat, simultates fuisse graves inter Theodosium & Eudociam conjugem ipsius, earumque causa Eudociam Hierosolymam fuisse profectam, ibique vitam finivisse; sed neque harum simultatum tempus sive initium certo est cognitum. Baronius ad annum 446 molitionibus eunuchi Chrysaphii & simul Eudociæ augustæ effectum credit, ut S. Pulcheria aulam desereret.

[55] [idque factum creditur dolo Chrysaphii & æmulatione Eudociæ.] Joannes Philippus Vorburgicus tom. 5 Historiarum ad annum 439 pag. 110 & alibi, non solum Pulcheriæ secessum attribuit Eudociæ; sed vicissim non modicam Pulcheriæ æmulationem adscribit, eaque factum tradit, ut Eudocia tandem ab aula perpetuo excluderetur. Laudat pro hisce Annales Baronii, qui nihil simile de Pulcheria scribit, sicut nec alii scriptores Pulcheriam de illa æmulatione accusant. Quapropter temere de sancta Imperatrice, quam nullus antiquorum, nullus medii ævi scriptorum, imo ne recentiorum quidem Græcorum ullus de tali æmulatione accusavit; temere, inquam, & sine ullo fundamento dicta fuerunt, ut etiam observavit Tillemontius. Eudociam vero, sive a Chrysaphio fuerit decepta, sive ægre tulerit auctoritatem Pulcheriæ sua longe majorem esse, non omni culpa caruisse, consentiunt Theophanes, Zonaras, Cedrenus, Nicephorus aliique, quibus assentitur Baronius. Horum quidem sententiam non admisit Tillemontius, sed argumenta, quibus eam impugnavit, examinabimus inferius.

[56] Interim audiamus Theophanem ad annum 40 Theodosii, [Chrysaphius S. Flaviano infensus, opera Eudociæ Pulcheriam amovere studet,] qui cum anno Christi 447 & 448 concurrit. Primo explicat, qua de causa Chrysaphius eunuchus, summam in palatio & penes imperatorem assequutus potestatem, contra S. Flavianum episcopum Constantinopolitanum, qui S. Proclo successerat, fuerit exacerbatus: cujus rei ad Pulcheriam nulla delata notitia. Deinde sic pergit: Interim Chrysaphius cum impietatem animo recoqueret, nec ecclesiarum concordiam posset conspicari, studium illis turbandis adhibet, ac ut Flavianum episcopatu dejiciat omnem lapidem movet, Eutychem quendam Archimandritam, qui cum ipso male de fide sentiebat, episcopum præficiendum secum consiliatus. Quoniam vero, Pulcheria rerum summam administrante, nulla valebat ipse authoritate, in rudem & inexpertum Eudociæ animum sese primum insinuat, & in propriæ matris perniciem invidiæ faces accendit, eique suggerit, ut eam apud imperatorem præpositi sibi adsciscendi fine carpat & incuset. Pulcheria namque conjunctam præpositi operam in negotiis gerendis necessario exigebat. Imperator a conjuge molestius interpellatus, hoc ad eam responsum dat: Depone animi anxietatem, præpositum enim obtinere nequis: neque Sororem præclare, solerter, & cum pietate res imperii administrantem ego removeo.

[57] Intentis frustratus Chrysaphius, aliam dolorum componit machinam. [efficitque ut illa ultro ab aula recedat:] Fit Eudociæ author, ut ipsa precibus imperatorem fatiget, ac Pulcheriam, quam virginitatem Deo consecrasse ferebant, a patriarcha Diaconissam ordinandam, eo jubente, impetret. Ita Eudocia in rogando frequentior, & in postulatis exigendis importunior, leniorem imperatoris animum, quo desiderabat, impellit. Beatus Flavianus, accepto imperatoris jusso, mala ex eo, si fiat, nascitura præsentit, & in anxietatem conjicitur. Imperatoris tamen dictis obsequentem se fore pollicetur: ac simul Pulcheriæ, ne in ejus conspectum admittatur; Ne forsan, inquit, quod a te libenter non sit ferendum, circa te quippiam exequi cogar, litteris significat. Ex scriptis, quod parabatur, illa conjiciens, præposito ad Eudociæ libitum cedit, & in Hebdomum secedens, privatam vitam agebat. Hinc in Flavianum, velut commissum sibi arcanum revelantem, imperatoris & Eudociæ commota indignatio.

[58] Cæterum Pulcheria ad privatam compulsa vitam, [sed cum Eudocia ipsa Theodosio facta esset suspecta,] & Eudocia negotiorum curam gerente, tale quippiam accidit. Erat Paulinus quidam vir litteris omnibus & formæ venustate conspicuus, Eudociæ apprime charus, cum quo familiarius agere, & seorsim colloqui illa solebat. At cum sanctorum Theophaniorum die malum elegans omnino & stupendæ magnitudinis nonnullus imperatori obtulisset, ille fructum admiratus Eudociæ misit, hæc Paulino dedit: Paulinus duos post dies illud imperatori obtulit. Imperator malum agnitum celavit, & ad augustam profectus, Per salutem, inquit, meam, obtestor, quid de malo, quod tibi dedi, actum est? Ita salvus sis, inquit illa, comedi. Imperator in iram versus malum proferri jubet, & Paulinum in Cappadociam exulem abactum trucidari. Hactenus Theophanes, qui deinde asserit, Eudociam a Chrysaphio etiam contra S. Flavianum fuisse excitatam, indeque ortam esse Dioscori & Chrysaphii conspirationem pro Eutyche contra S. Flavianum. Porro laudatus Theophanes post biennium narrat, qua demum ratione ad aulam revocata fuerit S. Pulcheria. Si ergo vera est ipsius sententia, ut veram existimo, amota a rerum publicarum administratione erat sancta Imperatrix, quando habitum est conciliabulum Ephesinum, de quo mox agemus.

[59] [& Chrysaphius esset ab eo relegatus; Pulcheria ad aulam revocatur;] Interim audiamus rursus Theophanem ad annum 42 Theodosii: Hoc anno, inquit, res proprias accuratius perpendens Theodosius, & se Chrysaphii fraudibus circumventum agnoscens, de impiis in Flavianum perpetratis sceleribus, & admissis in reliquos episcopos injuriis, summum animi concepit dolorem. In iram itaque prorumpens, primo Chrysaphium in quandam insulam ablegat: tum in Eudociam graviter objurgatam, malorum omnium auctricem eam dicens, quæ Pulcheriam aula ejecisset, durius invehitur, & ea insuper, quæ circa Paulinum acciderant, cum probris objicit. Illa desperatis in rebus Hierosolymam se dimitti rogat: Severoque presbytero, & Joanne diacono sociis itineris acceptis, Hierosolymam tendit. Illos autem ad eam frequentius in urbe prius itasse, & modo cum ea Hierosolymis reperiri, ac insuper pluribus ab ea donis augeri audiens imperator, missis litteris, capite mulctari jussit. Tum demum beatam Pulcheriam multis precibus sollicitatam reduxit in aulam: quæ extemplo mandavit Ephesum, qui sancti Flaviani corpus asportarent, illudque magno pompæ satellitio per mediam urbem stipatum in sanctorum apostolorum ædem sepeliendum inferrent. Hæc Theophanes, cui fere in omnibus consonat Nicephorus lib. 14 cap. 47 & 49, ubi tamen perperam, nisi mendum sit transcribentium, asserit Pulcheriam septimo anno absentiæ revocatam esse, cum id propriis ejus dictis repugnet: neque enim tot annis vixit Theodosius, postquam episcopatum administrare cœperat Flavianus.

[60] [ut cum Theophane narrant Zonaras.] Zonaras tom. 2 pag. 44 de amandatione ab aula & revocatione Pulcheriæ brevius scribit, sed idem plane designat tempus. Verba ejus subjungo. Idem Chrysaphius, ascita etiam Eudocia adjutrice, facilitati principis illudens, persuadet, ut & Pulcheria ab administratione rerum amoveatur. Ea igitur, aula relicta, vitam privatam agit, & in Hebdomo quiescit At imperator (post conciliabulum Ephesinum, in quo damnatus pessimeque vexatus S. Flavianus) vix tandem ad sanam mentem reversus, considerata & nefaria Flaviani cæde, & Pulcheriæ delatione; justa indignatione contra eunuchum commotus, quem earum rerum omnium auctorem esse constabat, hominem relegat, opibus ejus confiscatis, & Sororem petita venia revocat. Ita ille, historiam de malo, ob quod Paulinus occisus, & Eudocia Theodosio fuit suspecta, seorsum inferius narrans, prout etiam separarunt illud factum ab aliis Nicephorus lib. 4 cap. 43, & Cedrenus pag. 337.

[61] [Cedrenus aliique.] Hic vero pag. 343 post relatum conciliabulum Ephesinum de revocata ad aulam Pulcheria subdit sequentia: Anno proxime insecuto, qui fuit XLII, Theodosius se a Chrysaphio deceptum sentiens, eum in quandam insulam relegat. Eudociam quoque augustam graviter objurgat, omnium malorum eam causam, & ab ea Pulcheriam aula fuisse pulsam, dicens: simul & Paulinum exprobrans ei, quem pomi causa necatum fuisse demonstravimus. Eudocia rei indignitatem non ferens, petiit ut Hierosolyma sibi abire liceret: quo impetrato, eo se contulit, comite Severo presbytero, & diacono Joanne. Imperator cognito illos etiam in urbe frequenter ad ipsam commeasse, missis carnificibus capita eorum amputari jussit. Sanctam autem Pulcheriam multis verbis consolatus, in aulam reduxit. Ea statim Ephesum misit, qui sancti Flaviani cadaver adferrent. Ex hisce omnibus concludo, S. Pulcheriam anno 447 aut 448 ab aula secessisse in Hebdomum, quod erat palatium prope Constantinopolim, ibique mansisse usque ad finem fere anni 449 aut initium sequentis. Secundo, licet Chrysaphius auctor illius secessus fuerit præcipuus, videtur tamen Eudocia etiam aliquid contulisse, & consequenter necdum eo tempore fuisse in Palæstina. At lubens fateor, non æque certa esse, quæ de Eudocia narrantur, uti nec alia quædam adjuncta.

§ VIII. Quæ relata sunt de secessu S. Pulcheriæ, vindicantur contra Tillemontium: quamdiu ab aula abfuerit Sancta.

[Tillemontius mox relata ex Theophane ut fictitia impugnat.] Tillemontius tom. 15 in S. Leone art. 15 aliqua refert de conatu Chrysaphii ad amovendam ab administratione Pulcheriam; sed plura omittit, asseritque adjuncta aliqua a Theophane relata parum esse probabilia, alia vero nequaquam defendi posse, ac demum timendum esse, ne relatio illa Theophanis tam sit falsa pro ipsa rei summa, quam falsam certo credit in adjunctis aliquot. Gravis sane hæc est censura: at perpendendum est, an rationes Tillemontii tam sint solidæ, ut huic censuræ necesse sit consentire. Primo objicit, annis 447, 449 & 450 litteras fuisse datas ad Pulcheriam, tamquam ad personam, quæ in administratione rerum partem habebat, non tamen tantam, quantam habere debuisset pro bono Ecclesiæ. Ut hoc argumentum accuratius discutiatur, recensebo epistolas, quas circa illos annos ad S. Pulcheriam datas scripsit ipse Tillemontius, imo & alias aliquot, quas ipse ante datas existimat, quia saltem utcumque pertinent ad Vitam Sanctæ.

[63] In S. Isidoro Pelusiota art. 9 credit, epistolam ipsius 143 libri quarti, [Litteræ ad Sanctam datæ ante annum 447] quæ caret inscriptione, datam fuisse ad S. Pulcheriam. Probabile id mihi videtur, quia in illa epistola, postquam de imperatore meminerat S. Isidorus, subdit; nec non sanitatem & salutem pii vestii imperii (cum cognovissemus,) & maxima repleti lætitia, gloriam atque gratiarum actionem ad Deum nostrum omnibus intentis nervis effudimus &c. Etenim ex his verbis videtur scribere ad aliquem, qui imperabat cum Theodosio imperatore, ita ut aut Pulcheria aut Eudocia necessario videatur intelligenda. Verum, cuicumque scripta fuerit epistola, verisimiliter data fuit ante annum 447. Idem in Pulcheria pag. 178, observat ad ipsam scripsisse Theodoretum Epistolam 43, ne urbs Cyrus gravioribus premeretur vectigalibus; sed ipse agnoscit, hanc fuisse scriptam circa annum 445, ita ut non spectet ad propositum nostrum. Lubet tamen initium epistolæ illius dare, ubi Theodoretus ait: Quia imperium pietate ornatis, & purpuram fide illustratis; scribere audemus, tenuitatemque nostram non cernimus, quia sacerdotio debitum honorem impenditis.

[64] [alia anno 447 fortasse data, sed certo ante tempus, quo Sancta secessit.] Verum existimat Tillemontius pag. 178, episcopos Asianos & clerum Ephesinum anno 447 aut 448 pro Bassiano episcopo Ephesino scripsisse ad Theodosium & Pulcheriam, hancque etiam respondisse. Colligit istud ex. iis, quæ habentur tom. 4 Conciliorum col. 689 in disceptatione Bassiani & Stephani de episcopatu Ephesino litigantium in concilio Chalcedonensi. At non video, aliquid certi de Pulcheria erui posse ex illis, quæ ibi leguntur. Nam primo ne de tempore quidem missæ istius relationis ad aulam satis constat, cum verba valde obscura sint; nec verisimile sit, episcopos de pace ecclesiæ Ephesinæ ad aulam scripsisse, postquam Bassianus quatuor annis pacifice sederat, ut locum intelligit Tillemontius. Præterea si omnino constaret, illam epistolam ab episcopis Orientalibus fuisse scriptam ad Theodosium & Pulcheriam, & hos ad litteras episcoporum respondisse, postquam Bassianus quatuor annis pacifice sederat; omnes illæ epistolæ necessario referendæ essent ad priores menses anni 447, id est, ad illud tempus, quo S. Pulcheria necdum secesserat. Colligitur id satis ex illis ipsis, quæ Tillemontius disputat nota 10 ad S. Leonem de tempore depositi Bassiani. Etenim Bassianus apud Labbeum col. 696 dicitur inclusus carceri quinta feria Paschatis, id est, XXIV Aprilis anni 447: deinde post tres menses examinis fuit depositus, ut dicitur col. 689. Depositus igitur est sub finem Julii. Itaque cum Cassianus presbyter dixerit anno 451 mense Octobri in concilio Chalcedonensi, se post illud tempus quatuor annis errasse & mendicasse Constantinopoli; non potest depositio referri, nisi ad annum 447: cumque epistolæ omnes præcesserint carcerem Bassiani, illæ certo datæ sunt ante Pascha anni 447, & ante secessum Pulcheriæ.

[65] [Epistola S. Leonis anni 449 nihil etiam probat, cum ad Sanctam non pervenerit.] Præter hanc epistolam, ex qua nihil plane evincitur, nullam aliam attulit Tillemontius ante conciliabulum Ephesinum, quæ ad S. Pulcheriam pervenit. Scripsit tamen S. Leo ad Pulcheriam anno 449 ante conciliabulum, & geminum quidem exstat exemplar litterarum Leonis ad Pulcheriam, quæ notantur Idibus Junii anni 449, ut infra videbimus. Verum cum illa S. Leonis epistola ad S. Pulcheriam non fuerit perlata, cumque ipsa nullam tunc videatur curam habuisse de iis, quæ Ephesi in conciliabulo acta sunt, omnino dicendum videtur, S. Pulcheriam eo tempore se rebus publicis non immiscuisse, sed vitam egisse privatam. Hoc ipsum inferius magis patebit ex variis litteris ad Sanctam datis, ut fidei & Ecclesiæ opem præstaret, quemadmodum antea semper fecerat. Hasce inferius dabo. Verum secessus ille Sanctæ, de quo ex scriptoribus satis videtur constare, per litteras illas S. Leonis & aliorum adeo non potest in dubium revocari, ut etiam magis confirmetur. Certe fides Sanctæ iis mirifice commendatur: nec tamen ullibi legitur se opposuisse iis quæ contra fidem Ephesi male & nefarie gesta sunt: quod vehementer miraremur, si ulla tunc auctoritate valuisset.

[66] [Ratiocinia, quibus relationem Theophanis impugnat Tillemontius,] Tillemontius nota 5 in S. Leonem contendit, non esse verisimile, Theodosium voluisse, ut Flavianus Pulcheriam consecraret diaconissam. At non video, quid in Theophanis id narrantis relatione merito displicere potuerit Tillemontio. Contra clare perspicio, ipsum multa Theophani attribuere, quæ non habet. Primo ita factum oppugnat, acsi Theodosius voluisset, ut invita consecraretur Pulcheria. At id nullibi dicit Theophanes, neque necesse erat ad intentionem Chrysaphii, ut prorsus invita consecraretur, cum ea esset pietas S. Pulcheriæ, ut facile ad assensum perduci potuisset, si id ei S. Flavianus voluisset persuadere. Theophanes tantum dicit, scripsisse Flavianum ad Pulcheriam, ne veniret ad se, ut non cogeretur facere, quod a te, inquit, libenter non sit ferendum, secundum Græca, quod te dolore afficeret. Itaque plusculum hic Theophani adscribit Tillemontius, quam ille dixit, quia aliud est aliquid non libenter aut cum dolore permittere; aliud pati aliquid invitum. Verum longe magis a Theophane aberrat Tillemontius, dum subdit: Theophanes asserit, Chrysaphium insinuasse Theodosio, ipsam (Pulcheriam) id velle. Contendebat ipsam id velle ad amplectendam virginitatem. Hæc omnia falso ac imperite attribuuntur Theophani, a cujus mente prorsus aliena sunt. Volebat enim Chrysaphius eo argumento uti Eudociam: Cum Pulcheria virginitatem dicatur servare; ordinetur diaconisla.

[67] At quærit Tillemontius, an habuisset impedimentum, quo a rerum administratione impediretur, [illam nequeunt falsitatis convincere.] si diaconissa fuisset ordinata. Respondeo, diaconissas habuisse officia statui suo propria, quæ obire voluisset Sancta, si consecrata fuisset. Hisce igitur impedita fuisset ab administratione rerum publicarum, quæ nec congrua erat statui diaconissarum. Iterum quærit Tillemontius, cur adeo Flaviano irascerentur Theodosius & Eudocia, quando sponte a rerum administratione discedebat Pulcheria, a qua cupiebant amotam? Respondeo, dici iratos fuisse, quia arcanum credebant revelatum. Quod ille adjungit, dici Theodosium simpliciter egisse, aliorum molitionibus deceptum; rursum alienum est a mente Theophanis, qui affirmat, Theodosium crebris Eudociæ precibus tandem succubuisse, consensisseque, ut consecraretur, nimirum ut sic minore invidia & sine suo dedecore præclarissima Imperatrix ab imperii administratione amoveretur. Itaque tota illa historia apte cohæret apud Theophanem, & inepte hactenus oppugnata est a Tillemontio. At hic subjungit aliud argumentum, quo contendit, Eudociam omnibus istis molitionibus adesse non potuisse. Verum, si Eudocia omnino non adfuisset, inde non posset inferri, falsa esse omnia, cum Chrysaphii dolo peragi potuerint. Argumentum Tillemontii accipe.

[68] Marcellinus comes in Chronico ad annum 440 ita habet: [Marcellini auctoritas, exsilium Eudociæ citius referentis,] Paulinus magister officiorum in Cæsarea Cappadociæ, jubente Theodosio principe, interemptus est. Hoc si vere factum est anno 440, male historia de Paulino & Eudocia a Theophane refertur ad tempus, quo aberat ab aula S. Pulcheria. Rursum Marcellinus ad annum 444: Severum presbyterum & Joannem diaconum Eudociæ reginæ apud Æliam urbem ministrantes missus ab imperatore Theodosio Saturninus comes domesticorum occidit. Eudocia nescio quo excita dolore Saturninum protinus obtruncavit: statimque mariti imperatoris nutu, regiis spoliata ministris, apud Æliam civitatem moritura remansit. Hæc similiter ad aliud tempus a Theophane relata vidimus. Hinc Tillemontius ait, clare fabulosa esse, quæ de Paulino & Eudocia tempore seceßus S. Pulcheriæ referuntur a Theophane, acsi Marcellinus non potuisset æque aberrare a tempore rei gestæ quam Theophanes. Pagius ad annum 450 num. 3 Marcellini verba allegat, dicitque rem ab eo relatam anno non suo.

[69] [deserenda videtur, cum eidem contrarius videatur Priscus coævus:] Sane Priscus, scriptor contemporaneus, in Excerptis de legationibus pag. 69 insinuat, Saturninum, quem Saturnillum vocat, occisum esse, postquam Theodosius promiserat, se filiam illius Constantio cuidam, Attilæ Hunnorum regis scribæ, nuptui daturum: quod ipse Tillemontius in Theodosio II refert ad annum 449. Verba Prisci huc transfero: Huic petitioni (prædicti Constantii) imperator annuerat, & Saturnilli filiam, viri & opibus & genere clari & ornati, se illi nuptui daturum promiserat. Saturnillum autem (Græce δὲ vero) occidit Athenas seu Eudocia (utroque enim nomine vocabatur) neque imperatori ad exitum perducere, quod promiserat, per Zenonem virum consularem licuit &c. Hæc, inquam, innuunt occisum esse Saturninum, postquam filia ipsius promissa erat Constantio. Cum autem illa promissio nequeat sigi ante annum 448, & potius cum Tillemontio sit figenda anno 449; deserenda videtur epocha Marcellini, qui nullum ex Græcis habet sibi consentientem; prout Marcellinum jam erroris arguit Pagius.

[70] [aliæ objectiones nullius momenti.] Quæ insuper objicit Tillemontius, exigui momenti sunt, aut solam tangunt chronotaxim Nicephori, qui secessum S. Pulcheriæ perperam in annum septimum producit, indeque annos Eudociæ supra verum auget. At errores chronologici istius scriptoris nequeunt efficere, ut relatio Theophanis sit falsa, cum hæc iis erroribus careat. Unicus igitur superest scrupulus Tillemontii, qui ait se non intelligere, quid sit ille præpositus, qui a S. Pulcheria dicitur transiisse ad Eudocium. Respondeo, isto transitu nihil aliud significari, quam quod præpositus sacri cubiculi, cujus magna erat dignitas & potestas, quique antea a S. Pulcheria dependebat, & mandata accipiebat, juberetur deinceps parere Eudociæ. Quid ea in re difficultatis lateat; sane non perspicio. Itaque confido, me sufficienter respondisse ad singulas Tillemontii objectiones.

[71] [Historia pomi discordiam generantis referenda est ad annum 448 aut 449;] Verum lubet etiam inquirere, quo anno figenda videatur discordia illa ex pomo orta, quæ Paulino mortis, Eudociæ exsilii fuit occasio: nam de illa scriptores ambigue loquuntur. Marcellinus mortem Paulini figit anno 440, ut jam dixi, sed causam occisi Paulini prætermittit. Chronicon Paschale totam historiam habet ad annum 444, innuitque Paulinum non statim interfectum: sed, relatæ historiæ de pomo subdit: Exhinc illos (Theodosium & Eudociam) inter divortium intercessit ac separatio, Paulinumque deinceps suspectum habuit, ac tandem interfici præcepit. Post cædem vero Paulini Eudocta Hierosolymam discessit, ut ibi pluribus refertur. Zonaras, Cedrenus, Glycas, aliique factum referunt sine ulla temporis certi nota. Verum Theophanes claris verbis asserit, discordiam illam e pomo natam esse, quando Pulcheria privatam vitam degebat in Hebdomo, ita ut ad annum 448 aut 449 ex mente Theophanis figendum sit initium discordiæ inter Eudociam & Theodosium; discessus vero Eudociæ referendus sit ad annum 449.

[52] [discessus vero Eudociæ ad annum 449.] Theodorus Lector statim initio Excerptorum refert mortem Theodosii, & de Eudocia hæc subjunguntur: Refert etiam Theodorus Eudociam augustam Hierosolyma profectam, non amplius revertisse: & Marinam virginem in palatio ante fratris sui obitum e vivis excessisse. Ex hisce quis posset existimare, discessum Eudociæ a Theodoro figi post mortem Theodosii; quemadmodum claris verbis figitur a Zonara pag. 45. Verum id non videtur velle Theodorus, sed solum dicere, Eudociam, quæ ante abierat, non revertisse, ut facile exponi possunt verba Græca. Jam vero ex Prisco, Marcellino & Theophane certum videtur, Eudociam fuisse Hierosolymis aliquot saltem mensibus ante mortem Theodosii, cum ibidem occidi jusserit Saturninum, eaque de causa severius a Theodosio fuerit tractata. Attamen probabilius existimo, eam non discessisse ante conciliabulum Ephesinum auditamque mortem S. Flaviani, licet verisimiliter omni auctoritate caruerit, simulatque Theodosio ob pomum Paulino datum suspecta fuit. Tota hæc chronotaxis est Theophanis, cujus relatio apte cohæret, ut vidimus.

[73] Hinc etiam nequeo assentiri Pagio, qui de ceteris fere consentiens Theophani, [Non statim post promotionem S. Flaviani secessit Pulcheria,] ad annum 450 num. 4 contendit, S. Pulcheriam ad aulam fuisse revocatam, non post quartum secessionis ex ea annum, ut ibidem Baronius habet, sed tantum post aliquot menses, quam in offensionem Theodosii fratris incurrerat. Assentior quidem eatenus Pagio, quod S. Pulcheria ab aula non abfuerit quatuor annis; at de absentia aliquot dumtaxat mensium minime assentiri possum; cum probationes ipsius fere biennium exigant. Ait S. Proclum anno 447 defunctum esse, sed id certum facere non potuit: nam Henschenius noster ad XVIII Februarii in S. Flaviano, & Cuperus in Patriarchis Constantinopolitanis ante tomum 1 Augusti in Proclo, hujus Sancti obitum longe probabilius referunt ad annum 446. Ait secundo Pagius, S. Pulcheriam ab aula secessisse, postquam Flavianus successit Proclo: Eudociam vero die Epiphaniorum anni CDXLVIII e Theodosii gratia excidisse. At certum est, S. Pulcheriam non statim post electionem Flaviani secessisse, cum id potius contigisse videatur aliquot mensibus, & fortasse toto anno serius: nam variæ molitiones Chrysaphii præcesserunt; nec necesse est dicere, eas paucis diebus peractas esse; cum ipse Theophanes contrarium innuat, & promotionem Flaviani referat ad annum 39 Theodosii, secessum vero Pulcheriæ ad sequentem.

[74] Præterea, sicut ex relatione Theophanis & aliorum certum est, [nec aliquot solum mensibus ab aula abfuit, sed duobus circiter annis.] Eudociam gratia Theodosii non excidisse die Epiphaniorum, sed aliquot diebus post Epiphaniam, ita prorsus incertum apparet, utrum id contigerit anno 448 an 449. Æque incerta, imo improbabilia sunt, quæ addit Pagius, quod Theodosius, orta suspicione ex pomo, statim Paulinum magistrum officiorum occidi mandarit, ut anno CDXLVII ostendimus, inquit; quod Eudocia non multo post Hierosolymam proficisci jussa, & Pulcheria in aulam revocata. Nihil ex hisce ostendit Pagius, nihil ostendere potuit, cum omnia sint contraria Theophani, cui & alii consentiunt in plerisque. Nihil igitur ex hisce de reditu Pulcheriæ ad aulam potuit recte inferre. Deinde de Pulcheria subdit sequentia: Hanc sub finem anni Christi insequentis CDXLIX, expulsa ab imperatore Eudocia, in aulam rediisse, & iterum rerum administrationem suscepisse, demonstrant epistolæ S. Leonis ad eam directæ, aliæque, quæ inter epistolas Leoninas leguntur, quæ tamen datæ non sunt ante annum CDXLIX. Hic facile assentior Pagio, rediisse Pulcheriam sub finem anni 449. At, si tunc redierit, ex calculis Pagii duobus fere annis ab aula abfuit; atque id verum puto & optime cum Theophane congruit. Verum id magis explicabitur, dum ipsas proferemus epistolas, ex quibus patebit, quantum Sanctæ pietas Catholicæ Ecclesiæ profuerit.

§ IX. Secessus Sanctæ quantum Ecclesiæ nocuerit ob tumultuosum conciliabulum: quanta fuerit spes S. Leonis & aliorum de S. Pulcheria ad damna Ecclesiæ resarcienda.

[Quando S. Pulcheria prudenter ab aula recesserat,] Secessisse ab aula anno verisimiliter 447 S. Pulcheriam, & ab administratione imperii prorsus abstinuisse usque ad finem fere anni 449, mox ostendimus. Fecit hoc Sancta ut invidiæ cederet, & ne periculosis molitionibus ulterius se exponeret: non jussa ab imperatore, quantum existimo, sed prudenti consilio & propria voluntate, ut habet Theophanes, ob rationes jam dictas, & forsan etiam, ut ad meliora tempora se reservaret. Timere etiam poterat, ne cogeretur rerum administrationem dimittere, nisi id ultro faceret. Quare dubitandum non est, quin prudentissima Imperatrix sapienter se aula subduxerit, præsertim cum prævidere non posset, quanta inde fidei Catholicæ turbatio, quantaque Ecclesiæ damna essent exoritura. Hæc quidem mala impedire potuisset Pulcheria, si eam in rebus gerendis auctoritatem habuisset, quam habuit, dum juvenis erat Theodosius; sed forsan parum efficere potuisset eo tempore, etiamsi qualemcumque imperii administrationem retinuisset, quia nomine Theodosii gerebantur omnia, summamque apud Theodosium potestatem adeptus erat Chrysaphius.

[76] [ingens damnum passa est Ecclesia a tumultuoso concilio Ephesino.] Quidquid futurum fuerat, manente in palatio Pulcheria quod nequit resciri; ea vitam agente privatam, ingens damnum passa est Ecclesia. Historiam satis notam breviter perstringam. Eutyches archimandrita magni nominis prope Constantinopolim in hæresim lapsus est Nestorianæ contrariam. Hac de causa S. Flavianus anno 448 concilium congregavit Constantinopoli, ibique damnata est hæresis Eutychiana. Non acquievit huic sententiæ superbus archimandrita, sed voluit generale concilium, illudque ut congregaretur, obtinuit ope Chrysaphii, qui cum ipso & cum Dioscoro Alexandrino episcopo contra S. Flavianum conspirabat. Synodus igitur anno 449 habita est Ephesi; sed ibi per vim & metum acta sunt omnia, Dioscoro Alexandrino sibi omnem auctoritatem per Chrysaphium vindicante, ita ut Eutyches a conspirantibus fuerit absolutus, & S. Flavianus cum aliis condemnatus, & in exsilium actus. Addit Theophanes cum aliis: Hic (Flavianus) porro etiam ante exauctorationis decretum pugnis & calcibus a Dioscori ministris ejectus, triduanus cum morte vitam immutavit: & altero die minis & gladiis militum intentatis ad subscribendum episcopi sunt adacti. Non tamen subscripserunt, sed omnibus contradixerunt Apostolicæ Sedis legati.

[77] S. Leo, qui summum pontificatum administrabat, quando legatos suos misit ad synodum, [Quid S. Leo commendaverit Sanctæ ante conciliabulum:] varias ea de causa conscripsit epistolas, notatas Idibus Junii anni 449. Quæ autem data erat ad S. Pulcheriam, ad ipsam tunc non pervenit, sed ejusdem exemplar, forte nonnihil auctum, postea misit ad Sanctam. Certe exstat geminum exemplar notatum Idibus Junii ad Pulcheriam, videlicet epistola 27 & 30 inter Leoninas editionis novæ (olim 13 & 18.) Utraque in eamdem sententiam & iisdem fere verbis conscripta est, nisi quod in priori plura disputentur contra Eutychem, ita ut credi possit hæc deinde missa fuisse pro secunda, nisi utraque simul missa sit, & diversis latoribus commissa. Qualiscumque geminationis sit causa; in priori Leo Pulcheriam ita alloquitur. Quantum præsidii Dominus Ecclesiæ suæ in vestra Clementia præpararit, multis sæpe probavimus documentis. Et quicquid nostris temporibus contra impugnatores Catholicæ veritatis industria sacerdotalis obtinuit *, ad vestram maxime gloriam redundavit *, dum, sicut Spiritu sancto docente didicistis, illi per omnia potestatem vestram subjicitis, cujus munere & protectione regnatis. Deinde hæresim Eutychis exponere incipit, de concilio convocato scribit, illud utcumque improbans, missos a se legatos docet, ac sub finem ita loquitur: Et ideo pro vestræ pietatis consuetudine elaborare dignemini, ut, quod contra singulare sacramentum salutis humanæ blasphema insipientia protulit, ab omnium animis repellatur.

[78] Ubi S. Leo didicerat infelicem concilii exitum, [post infelicem illius exitum ei scribit, improbans gesta Ephesina,] legatosque suos non potuisse ad S. Pulcheriam pervenire, ut memoratam eidem traderent epistolam; rursum hanc ad Sanctam scripsit eodem anno, III Idus Octobris, quæ inter Leoninas est 41, olim 26. Leo episcopus, & sancta synodus, quæ in urbe Roma convenit, Pulcheriæ augustæ. Si epistolæ, quæ pro fidei causa per nostros clericos directæ sunt, ad vestram pietatem pervenissent, certum est, remedium vos his rebus, quæ contra fidem factæ sunt, aspirante vobis Domino, præstare potuisse. Quando enim sacerdotibus, quando Christianæ religioni aut fidei defuistis? Sed cum ad mansuetudinem vestram adeo non potuerint pervenire, qui missi sunt, ut ad nos vix unus illorum Hilarus diaconus noster effugiens sit reversus, iteranda scripta credidimus. Et ut validiores preces nostræ esse mereantur, ipsorum scriptorum, quæ ad Clementiam vestram non pervenerunt, exemplar subjecimus, amplioribus vos obtestationibus obsecrantes, ut quanto acerbiora facta sunt, quibus pro fide * regia vos convenit contraire, tanto majore gloria, in qua excellitis, curam ejus religionis habeatis, ne Catholicæ fidei integritas ulla humanarum concertationum occasione violetur. Quæ enim congregata apud Ephesum synodo, sopienda & sananda pacis remedio credebantur, hæc non solum in majora pacis dispendia, sed (quod nimis dolendum est) etiam in ipsius fidei, qua Christiani sumus, excidia processerunt.

[79] Et hi quidem, qui missi sunt, quorumque unus vim Alexandrini episcopi, [ad obtinendum aliud in Italia concilium,] sibi omnia vindicantis, effugiens, rerum gestarum nobis ordinem fideliter nunciavit, reclamarunt in synodo (sicut oportuit) unius hominis non tam judicio, quam furori; protestantes ea, quæ per vim metumque gererentur, sacramentis Ecclesiæ, & ipsi symbolo ab Apostolis instituto, præjudicare non posse, nec se ab ea fide ulla injuria separandos, quam plenissime expositam atque digestam a Sede beati apostoli Petri ad sanctam synodum detulissent. Cujus cum recitatio poscentibus episcopis non sit admissa, ut scilicet remota ea fide, quæ patriarchas, prophetas, apostolos, & martyres coronavit, generatio Jesu Christi Domini nostri secundum carnem, & veræ mortis ac resurrectionis ejus confessio (quod horremus dicere) solveretur, scripsimus de hac re (ut potuimus) ad gloriosissimum principem, & quod maximum est, Christianum, cujus epistolæ pariter exemplar subjecimus, ut fidem, in qua renatus per Dei gratiam regnat, nulla sineret novitate corrumpi, quoniam Flavianus episcopus in nostra omnium communione persistit, atque hoc, quod factum est sine consideratione justitiæ, & contra omnem canonum disciplinam, ratum haberi ratio nulla permittit, & quia dissensionis scandalum non abstulisset Ephesina synodus, sed auxisset: de habendo intra Italiam concilio, & locus constitueretur & tempus, omnibus querelis & præjudiciis partis utriusque suspensis: quo diligentius universa, quæ offensionem generaverant, retractentur, & abque vulnere fidei, abque religionis injuria, in pacem Christi redeant, qui per impotentiam subscribere coacti sunt sacerdotes, & soli auferantur errores.

[80] [apud imperatorem instare velit.] Quod ut obtinere mereamur, probatissimæ nobis fidei pietas tua, quæ labores Ecclesiæ semper adjuvit *, supplicationem nostram apud clementissimum principem, sibi specialiter a beatissimo Petro apostolo legatione commissa *, dignetur asserere: ut priusquam civile hoc & exitiale bellum intra Ecclesiam convalescat, redintegrandæ unitatis copiam & modum, Deo auxiliante, concedat sciens imperii sui viribus profuturum, quicquid Catholicæ libertati benigna ipsius fuerit dispositione collatum. Data pridie Idus Octobris, Asterio & Protogene viris clarissimis consulibus. Id est, anno 449. Dubitari potest, an jam tum ad aulam rediisset Pulcheria. Eam tunc reversam fuisse credit Pagius ad annum 450 num. 4 ita scribens: Quod si Pulcheria tunc in Hebdomo, exilii sui loco, gemuisset, S. Leo ejus auxilium contra Eutychen non implorasset, neque hæc contra impugnatores Catholicæ veritatis zelum suum ostendere potuisset. Verum quo teste probabit Pagius, Pulcheriam fuisse in Hebdomo tamquam in exsilio, cum eo sponte se receperit, teste Theophane? Quo argumento evincet, non potuisse ipsam ad fratrem imperatorem accedere, quandocumque cupiebat? Certe nullus antiquorum asseruit, Theodosium fuisse animo ita abalienato a Pulcheria, ut eam nec videre nec audire vellet, etiamsi causam secedendi imprudens ipsi præbuerit.

[81] [Ex his aliisque litteris non sequitur, Pulcheriam tunc in aula degisse;] Quare ex scriptis ad Pulcheriam litteris tuto inferre non possumus, ipsam tunc ad aulam fuisse reversam. Quin potius, si noverat S. Leo eam non degere in palatio, tam fortiter ad illam scribere potuit, ut zelo fidei accensa ad Theodosium se conferret, ac precibus, rationibus, auctoritateque, qua apud ipsum semper valuit, aberrantem & hæreticis faventem in viam reduceret. Hinc ipsam Leo hortatur, non ut sua auctoritate aliquid decernat, sed ut agat apud Theodosium, tamquam sibi specialiter legatione Apostolica commissa. Hinc S. Leo & alios excitasse videtur, ut scriberent ad Pulcheriam, ipsamque unitis precibus hortarentur ad rem aggrediendam. Certe litteras suas conjunxit S. Hilarus, tunc Romanæ Ecclesiæ diaconus, & deinde Leonis in pontificatu successor, de quo hodie agam. Hic autem ad Sanctam scribit, voluisse se post concilium ad ipsam venire, ut litteras S. Leonis eidem traderet, sed fugere se ex concilio coactum, ne cogeretur Dioscoro consentire, & per incognita & invia loca Romam venisse: ibi vero reprobari omnia, quæ Ephesi erant gesta. Totam epistolam dabo in S. Hilaro Papa.

[82] Huc solum illius finem transfero: Unde, Domina splendidissima atque clementissima Augusta, [aut eam aliquid fecisse contra Eutychianos ante has litteras.] adoranda vestra pietas, in quibus libenter fecit initium, relinquere non debet, sed hæc zelo religioso fidei constanti voluntate ser vare. Ita apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 52: sed apud Cotelerium tom. 1 Monumentorum ecclesiæ Græcæ exstat eadem epistola Græco-Latina, ibique pag. 61 verba exprimuntur hoc modo Latine: Unde, Domina splendidissima atque clementissima Augusta, adoranda vestra pietas, quæ & inchoata relinquere non debet, zelo religioso sinceræ fidei, constanti animo constituat. Tillemontius in Pulcheria pag. 178 ex allatis verbis colligit, Pulcheriam jam in hac causa agere cœpisse pro fide, idque ante tumultuosum istud concilium. Verum Hilari verba id non evincunt: nam, si priorem lectionem sequamur, voces illæ, in quibus libenter fecit initium, videntur explicandæ ae prioribus Pulcheriæ pro fide gestis, quemadmodum verba S. Leonis in epistola mox data, Quando enim sacerdotibus, quando Christianæ religioni aut fidei defuistis? Sic etiam Galla Placidia in litteris statim dandis ait: Igitur tua clementia secundum Catholicam fidem, quod semper nobiscum fecit, & nunc similiter conspirare dignetur. Rogant omnes, ut, sicut ante semper pro fide laboraverat, contra Nestorianos videlicet, id nunc similiter faciat contra Eutychianos: idque rogando satis insinuant, Sanctam usque ad illud tempus nihil in ea causa fecisse, certe quod Romæ innotuerat. Si causam quæramus silentii S. Pulcheriæ, non aliam inveniemus, quam quod necdum publicis rebus se immisceret.

[83] Hoc rursum ut faceret pro fide Catholica, Galla Placidia augusta, [Galla Placidia item scribit ad Pulcheriam,] mater Valentiniani III, litteris SS. Leonis & Hilari suas adjunxit. Illas, prout editæ sunt tom. 4 Conciliorum col. 55, hic recito: Galla Placidia piissima semper augusta Æliæ Pulcheriæ piissimæ semper augustæ filiæ. Ut Romam frequentibus concursionibus adæque desideraremus inspicere, causa nobis est amplectendæ religionis, ut terminis San ctorum nostram exhiberemus præsentiam, quos certum est pro sua virtute in cælestibus constitutos, neque inferiora despicere. Nos itaque sacrilegum esse credimus, si solennium ordinem denegemus. Cum igitur beato apostolo Petro nostram præsentiam dedissemus, illic multitudine sacerdotum reverendissimus Leo Papa circumdatus, pro dignitate sui loci nos primus adiit: qui propter interpositam gemitus sui tristitiam, desiderium suum verbis plene insinuare non poterat. Vicit tamen constantia sapientiæ sacerdotis, ut lacrymas paululum retineret, & causam violatæ fidei, tamquam hujus vindex, manifesto sermone proferret. In quo sermone cognovimus, nostris temporibus Catholicam fidem esse turbatam, quam a divo patre nostro Constantino nostri generis parentes hactenus servaverunt. Secundum voluntatem namque cujusdam pravum aliquid adversus sacerdotem Constantinopolitanum excitatum dicitur. Nos itaque in Ephesino concilio, in quo nullus ordinem sacerdotum custodivit, neque mensuram, sine consideratione Divinitatis omnia esse gesta cognovimus, quatenus præsumptio & injustitia in quorumdam damnationem vim obtinere dicatur: quæ nostris temporibus terribilia esse videntur. Debet itaque fides proprie valere, sanctissima atque venerabilis filia Augusta.

[84] [ut velit allaborare ad rescindenda gesta Ephesina.] Igitur tua clementia secundum Catholicam fidem, quod semper nobiscum fecit, & nunc similiter conspirare dignetur: ut quidquid illo tumultuoso, miserrimoque concilio constitutum est, omni virtute removeatur; ut omnibus integris permanentibus ad Apostolicæ Sedis, in qua primus Apostolorum beatus Petrus, qui etiam claves regni cælestis suscipiens, sacerdotii principatum tenuit, episcopatus causa mittatur. Debemus enim primatum in omnibus immortali conversationi tribuere, quæ totum mundum propriæ virtutis dominatione complevit, & nostro imperio orbem gubernandum servandumque commisit. Hactenus Galla Placidia imperatrix, quæ, uti & Valentinianus III imperator, ejusque uxor Eudoxia augusta, ipsius Theodosii filia, scripserunt ea de re ad Theodosium, petieruntque ut irrita fierent, quæ male gesta erant Ephesi, ac novum in Italia haberetur concilium. Verum nec precibus nec rationibus eorum acquievit Theodosius, ut liquet ex litteris ejus ad Valentinianum, ad Gallam Placidiam, & ad Eudoxiam, quæ exstant tom. 4 Conciliorum col. 57 & seq.: nam ait omnia Ephesi recte fuisse peracta, dicitque se uberius de omnibus scripsisse ad Leonem: at hæc ejus epistola ad posteros non pervenit.

[85] [Sancta operam suam promittit,] Pulcheria vero, quæ verisimiliter ad aulam redierat priusquam prædictæ epistolæ Constantinopolim sunt perlatæ, aut certe quæ iis excitari potuit ad aulam repetendam, & ad agendum cum fratre suo Theodosio, ita Leoni rescripsit, ut & gaudium ipsi pepererit, & spem magnam ingesserit de resarciendis Ecclesiæ damnis. Non habemus illam Sanctæ Imperatricis epistolam; sed qualis fuerit, intelligimus ex epistola 48, alias 31, S. Leonis, quam ad Sanctam dedit XVI Kalendas Aprilis anni 450. Quapropter hanc subjicio: Leo episcopus Pulcheriæ augustæ. Gaudere me plurimum, & exultare in Domino, pietatis tuæ scripta fecerunt: quibus evidenter ostenditur, quantum Catholicam diligas fidem, & quantum hæreticum detesteris errorem. Hæresis quippe est nimis impia, & Euangelio veritatis inimica, quæ non portionem aliquam lædere, sed ipsa Christianæ religionis conatur fundamenta convellere: negans sempiterni Patris Filium sempiternum de utero beatæ Virginis Matris veram carnem nostræ sumpsisse naturæ, & eos damnatione percellens, qui ab Euangelica & apostolica Fide nullo deduci errore potuerunt, illudque frustra prætendens, quod Nicenæ synodi fidem teneat, cujus eum constat esse alienum, gloriosissima Augusta.

[86] [qua promissione spem magnam concipit S. Leo:] Unde, quia non deserit Ecclesiam suam divina protectio, dicente Domino: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi, eodemque opere & tempore spiritus Dei & Clementiæ vestræ sollicitudinem, & curam nostri cordis accendit, ut de remediis procurandis eadem utrique cuperemus; quæ prius poposci, nunc quoque instantius peto, majore utens fiducia deprecandi, posteaquam præsidium venerandæ exhortationis accepi, sperans adfuturam misericordiam Dei, ut cooperante Clementia vestra, pestiferi erroris possit morbus auferri: ut quicquid, ipso inspirante atque auxiliante, potuerit salubriter fieri, cum vestræ fidei laude peragatur: quoniam res humanæ aliter tutæ esse non possunt, nisi quæ ad divinam confessionem pertinent, & regia & sacerdotalis defendat authoritas. Data decimo sexto Calendas Aprilis, Valentiniano augusto septies, & Avieno; viris clarissimis Consulibus. Ita S. Leo Papa. Si quis modo perpendat, præcedentem S. Leonis epistolam ad Pulcheriam notari III Idus Octobris anni 449, hanc vero XVI Calendas Aprilis anni 450; videbit quinque menses inter utramque intercurrisse, ita ut prior Leonis epistola Constantinopolim & responsum Pulcheriæ Romam facile pervenire potuerit, antequam hanc scriberet S. Leo.

[87] Hoc observandum fuit, quia Tillemontius in Pulcheria pag. 178 ex modo data Leonis epistola inepte colligit, [at illa de hisce ad Leonem non scripsit ante acceptam ejus epistolam.] S. Pulcheriam de hisce rebus scripsisse ad Leonem, priusquam ullam ipsius de illis accepisset epistolam. Verum nequaquam dubito, quin conjectura illa, pro qua nullum in hac epistola est fundamentum, prorsus sit falsa. Dicit quidem S. Leo eodem opere & tempore se & Pulcheriam cogitare cœpisse de remediis malo adhibendis; sed non dicit, ipsam eodem tempore litteras Romam scripsisse, quo ipse scripserat Constantinopolim. Contra iis verbis, Nunc quoque instantius peto, majore utens fiducia deprecandi, posteaquam præsidium venerandæ exhortationis accepi: his, inquam, verbis satis innuitur, Leonem accepisse primam de ea re Pulcheriæ epistolam paulo antequam hanc scribebat, ita ut conjicere possimus epistolam Sanctæ datam fuisse mense Januario, & aliquot diebus aut hebdomadis, postquam illa priorem S. Leonis acceperat.

[88] Nullum porro est dubium, quin reversa ad aulam Pulcheria studiose laboraverit, [Sancta pro fide laborat, scribitque pro Anatolio ad Leonem,] ut fratrem Theodosium a partibus Eutychianorum avelleret. Quem autem consecuta sit laboris fructum, infra examinabo. Interim Sancta effecisse videtur, ut Anatolius, qui a fautoribus Eutychis consecratus erat, Catholicis se jungeret contra Eutychianos. Certe Anatolius deinde probe fuit Catholicus, qualiscumque fuerit initio ordinationis, quod hic non examino; & jam ante mortem Theodosii imperatoris expetiit communionem cum Ecclesia Romana. Cum autem Anatolius non legatur ad Romanum Pontificem scripsisse statim post ordinationem suam; verisimile est, eum permotum esse a Pulcheria, ut id faceret. Hunc quoque in finem videntur anno 450 ad Leonem scripsisse Theodosius & Pulcheria. Certe utrique hac de re scripsit S. Leo mense Julio. Epistola 54, alias 35, ad Pulcheriam sic edita est: Leo episcopus Pulcheriæ Augustæ: Gaudeo fidei Clementiæ vestræ, quod religiosum studium dignanter impenditis, ut pax ecclesiastica renovetur, quæ quorumdam dissensionibus videbatur esse turbata. Debetur enim hoc vestræ specialiter gloriæ, ut ablatis omnibus scandalis, quæ contra Catholicam fidem inimicus excitaverat, una eademque sit per totum mundum confessio veritatis, quæ facilius, certiusque reparabitur, si pravorum sensuum nulla semina, nulla vestigia relinquantur.

[89] [qui eidem respondet, quid ab Anatolio exigat,] Quod tamen mearum partium est, præterire non debeo, ut scilicet, quid de Incarnatione Filii Dei a Constantinopolitano episcopo teneatur, agnoscam, præsertim cum ordinationem ipsius plura * præcesserint, taliaque ad nos debuerit scripta dirigere, quæ illum a contagione hujus, qui huper emersit, erroris alienum evidenter ostenderent. Optans itaque securam cum eo habere concordiam, gratiamque illi fraternæ charitatis impendere, scribere ei interim distuli: non dilectionem negans, sed manifestationem Catholicæ veritatis expectans. Simplex enim est absolutumque, quod posco, ut remoto longarum disputationum labore, sanctæ memoriæ Cyrilli Alexandrini episcopi epistolæ, quam ipse ad Nestorium miserat, acquiescat, in qua & errorem Nestorii arguit, & fidem Nicenæ definitionis exposuit, & epistolæ meæ, quæ ad sanctæ recordationis Flavianum episcopum est directa, consentiat. Quibus vigilanter inspectis, Constantinopolitanus antistes repudiandum sibi, quod ausus est contra puram & singularem fidem imperita insipientia definire, incunctanter agnoscat, quia & mea, & sanctorum Patrum de Incarnatione Domini concors per omnia, & una confessio est. Quam si quis existimaverit non sequendam, ipse se a compage Catholicæ unitatis abscidit *; cum tamen nos, ut in integrum omnia revocentur, optemus.

[90] [& legatos mittit Constantinopolim.] Ad effectum vero salubrium dispositionum velocius obtinendum, fratres & coepiscopos meos, Abundium & Asterium, sed & Basilium & Senatorem presbyteros, probatissimos viros misi, qui clementiæ vestræ formam fidei, quam secundum doctrinam venerabilium Patrum prædicamus, offerrent, & remotis circumloquutionibus, quibus obscurari veritas solet, quid de Incarnatione Filii Dei a totius orbis probatis sacerdotibus defensum fuisset, ostenderent, quos post divinam gratiam, sancto vestræ pietatis auxilio dignum est adjuvari, ne in totius Ecclesiæ perturbationem imprudens procedat intentio *; cum correctione adhibita, omnes oporteat in unius confessionis redire concordiam. A qua si forsitan ab aliquibus discrepatur, universale concilium sacerdotum haberi intra Italiam, Clementia vestra annitente *, jubeatur: quo remota arte fallendi, tandem pateat, quid altiore tractatu aut coerceri debeat aut sanari. Data tertiodecimo Calendas Augusti, Valentiniano augusto septies, & Avieno, viris clarissimis consulibus. Quid perfecerint Constantinopoli, juvante S. Pulcheria, legati S. Leonis una cum Anatolio, deinde videbimus. At prius exponendum est, quanta ibi facta sit rerum mutatio per mortem Theodosii & matrimonium S. Pulcheriæ cum Marciano imperatore: nam hæc contigerunt, priusquam legati Constantinopolim attigissent.

[Annotata]

* al. obtinet

* al. redundabit

* al. sede

* al. adjuvat

* al. legationem commissam

* al. in ordinatione ipsius plura &c.

* al. abscindet

* al contentio

* al. annuente

§ X. Mors Theodosii imperatoris, qui Chrysaphium relegasse, & partes Eutychianorum probabilius deseruisse videtur: Chrysaphius jussu S. Pulcheriæ occisus.

[Mors Theodosii imperatoris,] Mortuum esse Theodosium II anno 450, scriptores antiqui & novi consentiunt; de die tamen emortuali non omnes concordant. At plerique dicunt, defunctum esse die XXVIII mensis Julii, horumque opinio præferenda videtur, licet aliqui obitum ipsius uno die serius, alii etiam mense Junio retulerint. Ad gloriam S. Pulcheriæ nihil interest, unone an altero die frater ipsius Theodosius mortalem vitam finierit. Verum, si vera est opinio Baronii, qui credit Theodosium consilio S. Pulcheriæ resiliisse ab Eutychianis sub finem vitæ, id honorificum admodum est sanctæ Imperatrici. Illud certum est, quod idem Baronius cum aliis scriptoribus observat, Theodosium pie, recte & feliciter imperasse, quamdiu S. Pulcheria summam habuit in administrando imperio auctoritatem; infelicem vero fuisse gravissimeque lapsum esse, postquam eunuchorum consiliis uti maluit quam sanctæ Sororis.

[92] At non æque certa sunt, quæ ad annum 450 num. 16 de Theodosio subdit in hunc modum: [quem ante mortem ab Eutychianis recessisse credit Baronius.] Qui quidem attemperatam misericordia Dei vindictam expertus est, quod datum illi sit ante obitum admissum facinus intelligere, remedia quærere, in auctorem (Chrysaphium) ulcisci, Romano Pontifici obedire, eidemque communicare, ut datæ mutuo litteræ docent. Tanta hæc, haud dubium, precibus sanctæ Sororis obtinuit, ne præteritæ optime functæ vitæ bona opera interirent. Sed & misericordiæ quoque divinæ fuit, ut immanis perpetrati sceleris in hac vita potius daret pœnas quam in futura; cum non judicet Deus bis in id ipsum: nam sic, ex sententia Apostoli, electi in hoc mundo corripiuntur a Deo, ut non cum hoc mundo damnentur. Ita Baronius de Theodosio II, nec improbabiliter.

[93] Verum rationes, quæ Baronium in illam impulerunt sententiam, [Certe varii scriptores Græci asserunt, Chrysaphium] negantur a Tillemontio. Negat ille in S. Leone art. XI & alibi, Chrysaphium, malorum omnium auctorem, umquam excidisse gratia Theodosii, aut ab eo relegatum fuisse. Videamus igitur, an merito neget Tillemontius, quod asserunt scriptores varii. Theophanes ita habet: Theodosius … se Chrysaphii fraudibus circumventum agnoscens, de impiis in Flavianum perpetratis sceleribus, & admissis in reliquos episcopos injuriis summum animi concepit dolorem. In iram itaque prorumpens, primo Chrysaphium in quamdam insulam ablegat. Nihil hisce verbis clarius. Nicephorus lib. 14 cap. 49: Deinde vero Theodosius, ubi, re secum perpensa, se Chrysaphii astutia deceptum esse comperit, perquam graviter & impietatem in Flaviano perpetratam, & aliis episcopis nefarie illatam contumeliam & condemnationem tulit. Et quum dolori suo mederi non posset, in Chrysaphium legitimum justumque effudit furorem. Itaque illum primum dignitate, mox etiam substantia omni spoliatum, in insulam quandam relegavit. Cujus judicium, quod cælestis quoque calculus comprobaret, in mari navigantem assequutus est. Hæc ultima Theophani sunt addita atque obscura: nec admitti sic possunt, ut credamus in mari periisse Chrysaphium, cujus mortem mox videbimus.

[94] [ab eo relegatum esse: nec merito id negatur.] Zonaras & Cedrenus, laudati num. 60 & 61, consentiunt, Chrysaphium a Theodosio relegatum fuisse. Constantinus Manasses de eodem pag. 56 ita loquitur: Erat autem ille Chrysaphius eunuchus, communis hominum pernicies, improbus, impuris, sanguinariis, execrandis moribus: cujus nequitiam ubi deinceps imperator cognovisset, publicatis bonis hominem ad paupertatem redactum, æquissima lata sententia, solum vertere jussit. Hactenus scriptores allegati, quibus nihil opposuit Tillemontius, contentus eorum verba supprimere, & eos solum laudare scriptores, qui egerunt de morte Chrysaphio illata. Suspicor tamen Tillemontium tot scriptoribus fidem abrogasse ob verba Prisci in Excerptis de legationibus pag. 71, ubi habet: Hinc Attilas (quem per sicarium subornatum occidere voluerat Chrysaphius) illinc Zeno (militum dux) Chrysaphium ad pœnam deposcebant: nam laudans hæc verba Tillemontius in Theodosio II art. 34 observat, legatos ad Attilam missos, ipsumque fuisse mitigatum. Verum si Attila non perrexit caput Chrysaphii petere, si Theodosius eum petenti Attilæ tunc non tradidit, ut habet Priscus; si etiam Zeno quievit, quod non habet; an idcirco deinde relegari non potuit homo tot sceleribus infamis? Id credam scilicet, quando existimabo mutari non potuisse Theodosium.

[95] [Ex Prospero quoque & missis a Leone legatis] Porro avulsum fuisse ab Eutychianorum partibus Theodosium, alia etiam innuunt. Certe omni auctoritate in hisce dignus est S. Prosper, qui eodem tempore vivebat & scribebat. Hic in Chronico ad annum 450 ita habet: Prævalente iterum Papa Leone, diriguntur ad Orientem presbyteri & diacones, ad hæresim confutandam. Et eodem anno defecit Theodosius augustus. Quomodo prævalebat iterum Leo, nisi quia cedebat Theodosius? Loquitur, ut opinor, S. Prosper de legatis, quos se mittere scribit Leo in Epistola ad Pulcheriam num. 90 recitata: quamvis hi fuerint episcopi & presbyteri; non vero diaconi cum presbyteris. De iisdem legatis decimo septimo Calendas Augusti scripsit S. Leo ad Theodosium epistolam 52, in qua explicat, quid exigat ab Anatolio Constantinopolitano, ut cum eo communicare possit, & de missis legatis sic alloquitur imperatorem: Ut autem salubribus curis velocior pleniorque auxiliante Domino, per vestræ clementiæ FIDEM præstetur effectus, ad pietatem vestram fratres & coëpiscopos nostros Abundium & Asterium, sed & Basilium & Senatorem presbyteros, quorum mihi devotio est probata, direxi &c. De iisdem rursum loquitur Leo in epistola 53 ad Faustum Marcianum & ceteros, sequenti die data, ubi inter alia habet: Nam cum clementissimus imperator talia ad nos scripta direxerit, quibus sollicitudinem suam pro pace universalis Ecclesiæ demonstraret, ipse Constantinopolitanus episcopus, & hi, qui eundem consecrarant, præter id, quod ad ordinationem novi antistitis pertinebat, nihil nobis de compressis vel abdicaris erroribus indicarunt.

[96] Nunc ad allegata tantisper animum advertamus. Noverat Theodosius S. Leonem Eutychianis hæreticis maxime esse contrarium, [dicendum videtur, mutatum fuisse Theodosium;] ipsumque improbare & rescidisse omnia, quæ acta erant Ephesi in synodo prædatoria. Cur igitur tantopere expetit communionem ipsius cum Anatolio, si pergebat eo tempore favere Eutychianis & gestis Ephesinis? Secundo concurrerunt eodem tempore ad communionem Leonis pro Anatolio petendam Theodosius, Pulcheria, ipseque Anatolius. Atque certo Catholici tunc erant Pulcheria & Anatolius. Ergo verisimile non est, hæreticum tunc, aut hæreticis faventem fuisse Theodosium; præsertim cum Leo fidem ipsius bis in eadem laudet epistola dicatque Theodosio: Agat clementiæ vestræ DEVOTISSIMA FIDES &c. Hinc quoque Pulcheriæ ob correctum Theodosium gratulari videtur his verbis: Debetur enim hoc vestræ specialiter glotiæ, ut ablatis omnibus scandalis, quæ contra Catholicam fidem inimicus excitaverat, una eademque sit per totum mundum confessio veritatis. Ob Theodosium correctum, inquam, & fortasse ob Anatolium, de communione cum Romana Ecclesia solicitum, hæc dicta oportuit, cum non constet de aliis Ecclesiæ scandalis usque ad istud tempus ablatis. Tertio clarum est ex collatione epistolarum, mutatum fuisse Theodosium. Nam ante in memorata superius epistola ad Valentinianum dicebat: Omnis pax & omnis concordia regnat in ecclesiis, & nihil aliud quam veritas viget. Deinde vero talia ad Leonem direxit scripta, quibus solicitudinem suam pro pace universalis Ecclesiæ demonstraret.

[97] Quapropter de mutato Theodosio, qui hæreticis potius imprudenter favisse videtur quam hæresi, [ita ut conversio ipsius sit admodum probabilis.] hæc probabilissima mihi apparet conjectura. Exacerbatus fraude Chrysaphii erat contra S. Flavianum. Hinc facile sibi persuaderi sivit, iniquum esse Flaviani de Eutyche judicium. Consequenter voluit congregari concilium seu latrocinium Ephesinum, in quo S. Flavianum violenta Eutychianorum conspiratione sivit opprimi. Querelas gravissimas de iniquo illo judicio audivit per litteras Leonis, Valentiniani, Gallæ Placidiæ, & Eudoxiæ, mense Octobri, ut videtur de omnibus, anni 449 datas. At hisce adeo non acquievit, ut rescriberet recte damnatum esse Flavianum. Non diu post S. Pulcheria, litteris Leonis & Gallæ Placidiæ excitata, rebus se immiscere cœpit, & Chrysaphius fuit relegatus. Tum demum anno 450 mutatum existimo animum Theodosii, qui videre cœpit, se perperam favisse Eutychianis, & pacem Ecclesiæ restituere voluit. Hinc legatos suos Constantinopolim misit Leo, ut dictum est, ut omnia in integrum citius restituerentur. At id perficere non potuit Theodosius, quia ante adventum illorum legatorum vitam finivit.

[98] Scio, quid huic rerum ordini, ipsique pœnitentiæ Theodosii possit opponi ex epistola Valentiniani imperatoris ad Theodosium & hujus ad illam responso, [Aliqui credunt litteras Valentiniani ad Theodosium datas anno 450;] quia hasce litteras aliqui datas putant non diu ante mortem Theodosii: hoc autem si verum sit, multa ex dictis nequeunt subsistere. Hinc examinanda est epocha litterarum, quas Valentinianus, Galla Placidia & Eudoxia simul ad Theodosium scripserunt, ut jam monui. Valentinianus Epistolam suam sic orditur: Cum advenissem in urbem Romam ad Divinitatem placandam, sequenti die ad basilicam apostoli Petri processi, & illic post venerabilem noctem diei Apostoli, & a Romano Episcopo & ab aliis cum eo ex diversis provinciis congregatis, rogatus sum scribere vestræ mansuetudini de fide &c. Quesnellus in prohibitis Dissertationibus suis ad Opera S. Leonis pag. 281 ex allegatis verbis colligit, synodum fuisse congregatam in festo Apostolorum Petri & Pauli die XXIX Junii anni 450, & tunc scripsisse Valentinianum. Si vera sit illa opinio, conversus non est Theodosius, nisi forte ultimis vitæ diebus, cum non supervixerit integro mense, & tamen responderit Valentiniano, recte damnatum esse Flavianum. Verum illa opinio Quesnelli jam refutata est a Tillemontio nota 32 in S. Leonem, ac ne probabilis quidem est, quia tam cito non perferebantur litteræ Roma Constantinopolim, ut Theodosius ad hanc respondere ante mortem potuisset, si data fuisset die XXIX Junii aut postridie, cum nullus mortuum dicat post XXVIII Julii.

[99] [at eæ fuerunt datæ anno 449 mense Octobri, quo Romæ habitum est concilium;] Tillemontius aliam viam ingressus, probare nititur, verbis Valentiniani intelligendum esse festum Cathedræ S. Petri Antiochenæ, quod celebratur XXII Februarii, rejicitque opinionem Baronii, qui ad annum 449 existimat intelligi festum dedicationis Ecclesiæ S. Petri, celebrari solitum XVIII Novembris. Verum si omnino festivitas aliqua allegatis verbis indicetur, sententia Baronii longe probabilior mihi apparet quam Tillemontii; sed neutra satis placet. Etenim varia mihi persuadent, litteras Valentiniani datas esse mense Octobri, quando synodum Romæ celebrabat S. Leo. Certe synodum Romæ fuisse, quando scribebat laudatas litteras, clare edicit Valentinianus. Non minus aperte id indicat Galla Placidia in suis litteris, idemque insinuat Eudoxia, cum dicit Leonem postulasse cum aliis plurimis episcopis. At constat, concilium Romæ habitum mense Octobri, quando Leo una cum synodo scripsit ad Theodosium & Pulcheriam. Itaque durante illo concilio, scriptæ sunt litteræ Valentiniani & duarum imperatricum, cum verisimile non sit, aliud post paucos menses congregatum fuisse a Leone concilium ex diversis provinciis, ut de hoc loquitur Valentinianus, aut ex innumerabilibus civitatibus Italiæ, ut Galla Placidia. Certe de altera synodo, quæ habita esset prioribus mensibus anni 450, nullibi meminit Leo in litteris suis, quamvis varias eo anno scripserit mensibus Martio, Maio & Julio de causa Eutychianorum, nec de ea meminit ullus alius.

[100] [ut ostenditur rationibus] Porro, ut observat Tillemontius, verisimile non est istud concilium, quod ante medium mensis Octobris Romæ erat congregatum, durasse usque ad XVIII Novembris. Verum advertere debuerat laudatus scriptor, opinionem suam ea observatione prorsus reddi improbabilem. Quippe, si verisimile non est, concilium durasse usque ad XVIII Novembris, qua demum verisimilitudine dicemus, episcopos mansisse congregatos usque ad XXII Februarii anni sequentis? Non potuit non videre Tillemontius insuperabilem hanc opinionis suæ difficultatem: at eam maluit dissimulare, quam frustra respondere. Præterea fatetur Tillemontius, idque ex litteris laudatis clare colligitur, ignoratam fuisse Romæ mortem S. Flaviani, quando Valentinianus & imperatrices scribebant ad Theodosium. Atqui verisimile non est, mortem S. Flaviani, qui, fatente Tillemontio, obiit mense Augusto, ignotam fuisse Romæ usque ad XXII Februarii, seu sex mensibus integris. Improbabilis igitur est Tillemontii opinio de tempore datarum litterarum.

[101] Ad hoc tamen argumentum conatus est respondere: [variis, quas illæ ipsæ suggerunt litteræ.] nam dicit, se ostendisse nota 28, S. Flaviani mortem adhuc Romæ ignotam fuisse XVII Martii, quando Leo scribebat ad Martinum & Faustum epistolam suam 49. Verum tota probatio eo reducitur, quod S. Leo ipsis nihil scribat de morte Flaviani, nullum eis det mandatum pro electione successoris, nec dicat, quo modo cum eo deberent agere. Respondeo frivolam plane esse rationem: neque enim Leo ad degentes Constantinopoli scribere debebas de morte Flaviani, quæ illic erat notissima; nec pro electione successoris, quæ diu erat peracta. Quo autem illi modo agerent cum Anatolio, ex ipsorum litteris, ad quas respondet, haud dubie intellexerat. Itaque nequaquam verisimile est, mortem Flaviani ignotam fuisse Leoni XXII Februarii, nedum XVII Martii. Tertia ratio, quæ opinionem Tillemontii reddit improbabilem, petitur ex litteris, de quibus agimus. Ita imperator & imperatrices scribunt ad Theodosium, ut nihil videantur scivisse de gestis male Ephesi, antequam venissent Romam. Hinc Galla Placidia in epistola ad Pulcheriam dicit. In quo sermone (Leonis) cognovimus, nostris temporibus Catholicam fidem esse turbatam &c. Non didicit hoc ex verbis Leonis, si antea noverat. Atqui nequaquam verisimile est, imperatorem & imperatrices, in Italia degentes, usque ad XXII Februarii ignorasse gesta illa Ephesina, aut Leonem ad eos non citius recurrisse. Rursum igitur improbabile est, eorum epistolas fuisse datas circa XXII Februarii.

[102] Attamen in litteris Theodosii tom. 4 Conciliorum col. 58 aliquæ sunt voces, [Ex litteris, quibus Theodosius ad illas respondit, nihil potest erui,] ex quibus Quesnellus pag. 281 collegit, ferius scriptas esse Valentiniani & imperatricum litteras. Sic enim ratiocinatur: Rescribens Theodosius ad Valentinianum & ad augustas, dicit se de his, quæ Leo commemoraverat, jam ad eum scripsisse FUSIUS, PLENIUS, APERTIUS, PLENISSIME AC SÆPE. At cum statim post rescitas Ephesinas turbas scripserit Leo ad Theodosium ex synodo Octobris, quomodo crebra imperatoris rescripta Leonem prius accepisse credemus, quam Valentinianum? Respondeo allegatas voces ex tribus epistolis esse congestas, nihilque difficultatis habituras, si suis singulæ reddantur. Ad Valentinianum rescribit Theodosius, de illis rebus latius atque plenissime ad Leonem esse scriptum. Poterat id vere dicere eodem die, quo ad Leonem scribebat. Gallæ Placidiæ respondit, de iisdem rebus plenius atque apertius sæpe scriptum esse. Non dicit sæpe a se scriptum esse ad Leonem; sed sæpe de illa re esse scriptum: ex quo nihil omnino pro tempore potest evinci. Eudoxiæ demum respondet: Sed de præsenti causa … reverendissimo archiepiscopo Leoni perfecte nostra mansuetudo significavit.

[103] Ex hisce igitur nihil inferri potest de tempore scriptarum epistolarum, [quod faveat adversariorum opinioni.] nisi id unum per conjecturam valde probabilem, Valentinianum & augustas simul cum Leone ad Theodosium scripsisse; cum hic remittat ad epistolam, quæ eodem verisimiliter die ad Leonem data fuit. Quare dubitandum non videtur, quin augustus & augustæ simul cum Leone scripserint ex concilio Romano, quod habitum fuit mense Octobri. Quod vero in epistola Valentiniani innuitur de festivitate aliqua S. Petri tunc celebrata, nos detinere non debet, cum forte tantum fuerit singularis aliqua devotio, quam apud sepulcra Apostolorum exercuit Valentinianus. Certe in aliis epistolis de solemni aliqua festivitate nihil dicitur, nec stata aliqua festivitas clare significatur in ipsis Valentiniani litteris.

[104] [Chrysaphius jussu Pulcheriæ occisus est: factum id ante ejus nuptias,] Disputatis iis, quæ ostendunt, Theodosium probabilius ultimis vitæ mensibus cogitasse de pace restituenda Ecclesiæ, ac de fovenda fide Catholica, subjungam Chrysaphii eunuchi cædem justissimam. Excerpta ex Historia Theodori Lectoris de ea sic habent: Ait præterea (Theodorus) Chrysaphium, qui & Tzumas dictus est, jussu Pulcheriæ interfectum fuisse. Marcellinus comes ad annum 450: Chrysaphius eunuchus, Pulcheriæ Theodosii sororis nutu, sua cum avaritia interemptus est. Theodorus supplicium Chrysaphii non modo attribuit S. Pulcheriæ; sed etiam narrat ante nuptias ipsius cum Marciano, prout etiam cædem illam nuptiis clare præponunt Prosper & Victor Tunonensis in suis Chronicis, atque in hunc ordinem consentit Chronicon Paschale. Itaque Marcellinus & Theophanes, qui prius narrant promotionem Marciani, censendi sunt ordinem neglexisse.

[105] [& probabilius prope portam Melantiadis oppidi,] Porro Chronicon Paschale de cæde eunuchi sic habet: Eodem anno interfectus est Chrysaphius spatarius ad portam Melantiadis. Tillemontius in S. Leone art. XI portam Melantiadis explicat per portam Constantinopolitanam, quæ ducit versus Melantiadem. Melantias autem oppidum erat Thraciæ ad Athyram fluvium, nec longe a Propontide, ut videri potest apud Cellarium in Geographia antiqua tom. 1 pag. 852, ubi Suidas observat, Melantiadem, quæ etiam Melitias tunc dicebatur, distare CII stadiis Byzantio seu Constantinopoli. Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 1 pag. 52 invenit portam Melandesiam, eamque existimat a Melantiade sic dictam. Verum incerta est illa conjectura Cangii, cum litteræ vocis Melantias non omnino tales sint, ut Melandesia recte ab ea derivetur. At incertior quoque est & minus probabilis opinio Tillemontii; cum non addatur in Chronico occisum esse Constantinopoli, ideoque probabilius appareat, occisum esse ad portam ipsius oppidi Melantiadis.

[106] [per Jordanem, cujus ille patrem occiderat.] Theophanes de supplicio Chrysaphii sic habet: Beata porro Pulcheria Chrysaphium eunuchum cunctis exosum Jordani Joannis (qui Romæ quondam tyrannide arrepta ad Ardaburium & Asparem post deditionem se recipiens, cum eis Byzantium profectus, atque ad honores & dignitates promotus, tandem a Chrysaphio mortem illatam sustinuerat) filio tradidit: quem Jordanes pari mortis pœna mulctavit. Modus hic, quo usa est sancta Imperatrix ad puniendum hominem scelestum, utcumque insinuat, ipsum nec in aula nec Constantinopoli tunc fuisse, sed in exsilio. Nam si semper eadem potentia apud Theodosium usus fuisset Chrysaphius usque ad obitum imperatoris, fortasse non potuisset Jordanes sine periculo hominem potentissimum aggredi; at istud periculum cessabat, quando ille ob exsilium amicis orbatus erat & amicorum consequenter auxilio.

§ XI. Matrimonium Sanctæ cum Marciano, adjecto pacto de servanda virginitate: Marcianus imperator creatus: res fidei utriusque studio promotæ, & corpus S. Flaviani Constantinopolim translatum.

[Pulcheria sub pacto servandæ virginitatis] Theophanes pag. 88, relata morte Theodosii, ita pergit: Cæterum beata Pulcheria, nondum ulli imperatoris morte manifestata, Marcianum virum prudentia & honestate morum celebrem, ætate jam provectum, & ad negotia gerenda idoneum, ad se accersitum alloquitur: “Quandoquidem decessit imperator, ego te ex omni senatu, ceu virtute præstantissimum elegi. Da fidem, virginitatem meam, quam Deo consecravi, te servaturum inviolatam: & imperatorem renunciabo”. Illo se ita facturum pollicito, patriarcham & senatum Pulcheria convocat, & Marcianum Romanorum imperatorem declarandum curat. Eodem fere modo Zonaras pag. 45: Theodosio mortuo, sed ejus obitu paucis cognito, Pulcheria Marcianum accersit, senem jam, sed virum bonum & modestum: &, imperatoris morte indicata, “Te, inquit, præ cæteris omnibus imperatorem elegi: si fidem dederis, te virginitatem meam, quam consecravi Deo, intactam conservaturum”. Assensum illum, patriarcha & senatu accersitis, imperatorem salutat, & diademate cingit; videlicet Pulcheria tamquam augusta Marcianum. Uterque obscure magis quam clare insinuat, matrimonium, quod sub pacto servandæ virginitatis cum Marciano contraxit Pulcheria, ut ipsum eo modo ad imperium eveheret.

[108] Porro clarum non est ex scriptoribus, utrum electio Marciani præcesserit nuptias, [cum Marciano nuptias contrahit,] an vero fuerit subsecuta. At certum est ex litteris S. Pulcheriæ matrimonium fuisse vere contractum, cum in iis Marcianum vocet conjugem suum. Nec minus certo constat, Marcianum fuisse imperatorem electum a senatu etiam & populo, suadente Pulcheria. In Chronico Paschali dicitur Theodosius ante mortem commendasse Marcianum Pulcheriæ, & coram senatoribus dixisse, se divina revelatione didicisse, illum sibi successurum. Verum non caret fabulis Chronicon istud. Quare nec illam Theodosii revelationem, nec alia, quæ apud varios scriptores reperiuntur de prædicto variis vicibus Marciano imperio, huc transferenda aut examinanda censui, præsertim cum proprie non spectent ad S. Pulcheriam. Hoc autem maxime conducit ad laudem Sanctæ, quod virum ac imperatorem elegerit, non quidem nobilissimo genere illustrem, non summis dignitatibus conspicuum; sed virtutibus inclytum, pietate præstantem, moribus perpolitum, ad imperium administrandum maxime idoneum, ac demum talem tantumque, ut inter præstantissimos imperatores merito numeretur, omniumque scriptorum celebretur laudibus.

[109] Evagrius lib. 2 cap. 1 de eo multa habet. At pauca solum huc transfero: Igitur Marcianus, sicut cum ab aliis multis, tum a Prisco rhetore proditum est, oriundus fuit ex Thracia, patre militari. [ut virum probatissimum ad imperium evehat:] Et post multa: Fuit Marcianus erga Deum quidem pius; in subditos autem justissimus: divitias veras existimans, non eas, quæ reconditæ sunt, aut quæ ex tributis colliguntur; sed eas solum, quæ indigentium penuriam sublevare possint, & locupletibus tutas ac securas opes suas præstare. Formidabilis non tam propterea quod puniret, quam quod metuebatur, ne puniturus esset. Itaque imperium, non quidem hæreditario jure, sed præmium virtutis adeptus est: cum senatus & omnes omnium ordinum viri communi consensu hunc ei honorem detulissent suasu Pulcheriæ. Quam ille, utpote Augustam, uxorem quidem duxit: numquam tamen cum ea rem habuit, quippe quæ in perpetua virginitate ad obitum usque permanserit. Atque hæc gesta sunt, antequam Valentinianus, qui Romæ imperabat, electionem illam suo suffragio comprobasset. Quam tamen ille ob virtutem Marciani postea confirmavit. Porro Marciano id maxime in votis erat, ut unus idemque cultus ab omnibus exhiberetur Deo, linguis, quæ per impietatem confusæ fuerant, rursus pie unitis; utque divinum Numen una eademque glorificatione laudaretur. Brevius S. Prosper in Chronico: Theodosio imperatore diem functo, & Chrysaphio præposito, qui amicitia principis male usus fuerat, interemto, Marcianus consensione totius exercitus suscepit regnum, vir gravissimus, & non solum reipublicæ, sed etiam Ecclesiæ pernecessarius.

[110] [hic ab omnibus ordinibus electus,] Chronicon Paschale ad annum 450 locum & diem electionis adjungit his verbis: Eodem ipso anno levatus est Marcianus augustus a Circensibus seu Factionibus in Hebdomo, mense Loo, .. VIII Kal. Septemb., feria V. Solus vero imperavit (in Oriente.) Uxorem duxit dominam Pulcheriam, Theodosii imperatoris sororem, virginem, annos natam LIV. Idacius in Chronico, relata Theodosii morte, de electione Marciani sic habet: Statim apud Constantinopolim Marcianus a militibus & ab exercitu, instante etiam sorore Theodosii Pulcheria regina, efficitur imperator. Qua sibi in conjugium adsumpta, regnat in partibus Orientis. Ex hisce conjicere licet, talem fuisse rerum ordinem. Mortuo Theodosio, Pulcheria Marcianum advocat, & cum eo facit contractum de ineundo matrimonio, servandaque in eo virginitate. Hunc deinde communicat cum patriarcha & senatu, agitque cum iisdem de Marciano imperatore creando. Obtento horum & aliorum consensu, Marcianus ab omnibus imperator eligitur: ac deinde nuptias celebrat cum Pulcheria.

[111] [imperium capessit mense Augusto.] Quod spectat ad diem XXV Augusti, in Chronico Paschali assignatum; nec cum feria quinta dies ille congruit, nec cum mense Macedonico Loo: nam cum littera Dominicalis eo anno esset A, dies XXV Augusti erat feria sexta, non quinta; mensis vero Lous finitur XXIV Augusti. Quare, cum Idacius scribat, post mortem Theodosii statim electum esse Marcianum, existimo diem male assignari in Chronico Paschali frequenter mendoso, remque peractam esse citius die mihi ignota. Ætatem quinquaginta & quatuor annorum fuisse S. Pulcheriæ, dum nupsit, facile admisero, cum ea ætate esse debuerit secundum disputata § 2 de anno natali. Verum auctor Chronici non poterat ipsi tot annos attribuere, cum natam dixerit anno 399, nisi sua corrasisset ex variis scriptoribus, quos invicem non conciliavit.

[112] Electo Marciano, nuptiisque ipsius cum S. Pulcheria celebratis, [Corpus S. Flaviani Constantinopolim translatum:] varia mox fieri curavit S. Pulcheria ad fidem Catholicam promovendam. Primus, quantum existimo, locus debetur translationi corporis S. Flaviani. Theophanes pag. 88, & Nicephorus lib. 14 cap. 49 referunt translationem illam ante mortem Theodosii imperatoris. Marcianus imperator in Lege, qua gesta contra S. Flavianum irritat, tom. 4 Conciliorum col 865 ait, civitatem Constantinopolitanam expetiisse Flaviani reliquias & recepisse, sed nihil dicit de tempore translationis, nisi quod insinuet factam saltem esse ante concilium Chalcedonense. Hoc certum est, mandata de transferendo Sancti corpore data esse multo citius quam sacrum corpus Constantinopolim pervenerit. Hinc fieri potuit, ut, vivente Theodosio, S. Pulcheria sacrum istud corpus transferri jusserit, illudque Constantinopolim pervenerit, imperante Marciano. Hoc autem modo epistola S. Pulcheriæ mox danda, qua jussu Marciani translatio facta dicitur, sic conciliæri posset cum Theophane, ut ante mortem Theodosii mandatam a Pulcheria translationem, corpusque Constantinopolim perductum ibique honorifice reconditum, jubente Marciano, crederemus. Quidquid vero sit de tempore inchoatæ translationis, dubitare non possumus, quin illam peragendam præcipue curaverit S. Pulcheria, cui de ea gratias primum egit S. Leo, licet illa modeste scriberet Marciani præcepto translationem esse factam. Existimo etiam mandatum de translatione fuisse datum, priusquam legati Apostolici concilium celebrarunt Constantinopoli, in quo de Catholica fide Anatolii constitit, ut mox dicemus, quia translatio alias peracta esse non potuisset, quando scribebat S. Pulcheria de gestis in illo concilio.

[113] Vidimus num. 90, legatos a S. Leone Constantinopolim fuisse missos mense Julio anni 450, [concilium ibidem habitum, in quo Anatolius aliique Ecclesiæ Romanæ conciliati:] hosque commendatos fuisse S. Pulcheriæ. Ratio erat, ut S. Leo horum opera de fide Anatolii Constantinopolitani episcopi & aliorum cognosceret, priusquam cum illis communicaret. Horum legatorum primus erat S. Abundius Comensis episcopus, in cujus Vita, apud nos data ad 2 Aprilis, cap. 3 leguntur sequentia ad propositum nostrum: Præterea Anatolius, episcopus ecclesiæ Constantinopolitanæ minoris Romæ, accepta epistola S. Leonis Papæ de confirmatione Catholicæ fidei contra hæreticos, congregavit concilium omnium episcoporum & archimandritarum, seu presbyterorum & diaconorum, & ante conspectum omnium recitata est epistola S. Leonis, quam B. Abundius coram omnibus præsentavit, concordantibus testimoniis Romanorum patrum atque Argolicorum. Anatolius episcopus Constantinopolitanus huic epistolæ S. Leonis Papæ, continenti Catholicæ fidei veritatem, concordantibus etiam testimoniis Patrum ab eadem Apostolica Sede directis, plena devotione consensit & subscripsit, anathema dicens Eutychi & Nestorio, & dogmati vel sectatoribus eorum. Tunc cæteri Patres non parvi numeri, eodem modo subscripserunt. Hæc facta sunt anno 450 ad finem vergente, postquam legati venerant Constantinopolim, & sic ibidem fides Catholica rursum prævaluit.

[114] Pulcheria, cujus industria feliciter omnia erant peracta, tales ad S. Leonem dedit litteras. [de hisce Pulcheria ad Leonem scribit,] Leoni reverendissimo episcopo Ecclesiæ gloriosæ civitatis Romæ, Pulcheria venerabilissima augusta. Literas tuæ beatitudinis cum omni decenti omnem episcopum veneratione suscepimus; per quas tuam fidem puram & talem cognovimus, qualis debet cum sanctitate sacro præberi templo. Ego vero similiter ac meus dominus tranquillissimus imperator, meus conjunx, in eadem semper & mansimus & manemus, omnem pravitatem atque pollutionem & maleficium declinantes. Sanctissimus igitur gloriosæ Constantinopolis episcopus Anatolius in eadem fide permansit atque religione, & tuarum literarum apostolicam confessionem complectitur, illo errore sublato, qui ab aliquibus nunc ortus est, sicut ex ejus quoque literis clarius tua Sanctitas agnoscere poterit: & epistolæ similiter Catholicæ fidei, quam ad sanctæ memoriæ Flavianum episcopum tua Beatitudo direxit, sine aliqua dilatione subscripsit.

[115] [una petens, ut concilium universale habeatur.] Et propterea tua Reverentia quocumque modo prospexerit, significare dignetur; ut omnes etiam totius Orientis episcopi, Thraciæ atque Illyrici, sicut etiam nostro domino piissimo imperatori meo conjugi placuit, in unam civitatem velociter ab Orientalibus partibus valeant convenire: & illic facto concilio, & de Catholica confessione, & de his episcopis, qui ante hoc segregati sunt, sicut fides & Christiana pietas exigit, te autore decernant. Super hæc autem sciat tua Sanctitas, quoniam præcepto nostri domini & tranquillissimi principis mei conjugis in gloriosam civitatem Constantinopolim sanctæ memoriæ episcopi Flaviani corpus allatum est, & in basilica Apostolorum, in qua consueverunt præcessores episcopi sepeliri, competenter est positum. Et hos similiter episcopos, qui propter eandem caussam, quoniam cum sanctissimo Flaviano ad concordiam fidei Catholicæ concurrerant, exilio deportati sunt, reverti debere, robore pragmatici sui præcepit; quatenus per approbationem synodi, atque sententiam omnium episcoporum convenientium, episcopatum & ecclesias proprias recipere decernantur. Hactenus S. Pulcheria, cujus pietate & industria feliciter omnia erant peracta. Epocha datæ epistolæ non additur.

[116] [Respondens S. Leo, Sanctam elogio insigni celebrat,] Acceptis hisce litteris, & aliunde etiam edoctus de gestis Constantinopoli, S. Leo epistolam 59, olim 39, miris Sanctæ laudibus conspersam, die XIII Aprilis anni 451 ad Pulcheriam misit. Totam huc transfero: Leo Episcopus Urbis Romæ, Pulcheriæ augustæ. Quod semper de sancta Pietatis vestræ mente præsumsimus, id plenissime experiendo cognovimus, Christianam fidem, quamvis diversis pravorum appeteretur insidiis, vobis tamen præsentibus, & in defensionem ejus a Domino præparatis, non posse turbari. Non enim Deus aut suæ misericordiæ sacramentum, aut vestri laboris deferit meritum: quo dudum subdolum sanctæ religionis hostem ab ipsis visceribus Ecclesiæ depulistis, cum hæresim suam tueri impietas Nestoriana non potuit; quia non fefellit Famulam & Discipulam veritatis, quantum simplicibus infunderetur veneni per illa loquacis hominis colorata mendacia. De quo virtutum agone processit, ut per solicitudinem vestram ea, quæ per Eutychen diabolus molitus est, non laterent; & qui sibi singulas partes geminæ impietatis elegerant, una Catholicæ fidei virtute procumberent. Secunda ergo hæc vobis, de peremto Eutychetis errore victoria est: qui, si quid sani cordis habuisset, errorem dudum in autoribus suis perculsum olimque prostratum facile potuerat declinare, ne de sepultis cineribus rediviva tentaret incendia commovere, ut in eorum transiret consortium, quorum secutus esset exemplum, gloriosissima Augusta. Libet igitur exultare cum gaudio, & pro vestræ Clementiæ prosperitate digna Deo vota persolvere, qui tibi per omnes mundi partes, in quibus Domini Euangelium prædicatur, duplicem jam & palmam contulit, & coronam.

[117] Clementia igitur vestra agnoscat omnem Romanam Ecclesiam de universis fidei vestræ operibus plurimum gratulari: [& alia quædam] sive quod legationem nostram pio per omnia juvistis affectu, & quod sacerdotes Catholicos, qui de ecclesiis suis injusta fuerunt ejecti sententia, reduxistis, sive quod reliquias sanctæ memoriæ Flaviani, innocentis & Catholici sacerdotis, ad ecclesiam, cui bene præfuit, fecistis cum honore debito revocari. In quibus utique omnibus gloriæ vestræ multiplicatur augmentum, dum & Sanctos pro suis meritis veneramini, & ab agro Dominico spinas & tribulos vultis auferre. Quosdam vero episcopos de his, qui rebus impiis videntur præbuisse consensum, reconciliationem poscere, & Catholicorum communionem desiderare, tam nostrorum, quam fratris coëpiscopi mei Anatolii, cui testimonium ferre dignamini, relatione cognovimus, quorum desideriis sic præbemus effectum, ut correctis, & quæ male sunt facta, propria subscriptione damnantibus, participata nostrorum, quos misimus, cura cum supradicto episcopo, pacis gratia tribuatur: quia devotionis utrumque est Christianæ, ut & pertinaces veritas justa coërceat, & conversos charitas non repellat.

[118] Quia vero novimus, quantum piæ solicitudinis Catholicis sacerdotibus Mansuetudo vestra dignetur impendere, [eidem rursus commendat.] indicandum esse curavimus, fratrem & coëpiscopum meum Eusebium nobiscum degere, & nostræ communionis esse consortem, cujus commendamus ecclesiam, quam dicitur vastare, qui illi injuste asseritur subrogatus: illud etiam a vestra Pietate poscentes, quod vos spontaneo facere non dubitamus arbitrio, ut tam fratrem & coëpiscopum meum Julianum, quam Constantinopolitanos clericos, qui sanctæ memoriæ Flaviano fidelibus officiis adhæsere, ea, qua debetis, gratia foveatis. De omnibus vero Pietatem vestram per nostros, quid fieri aut ordinari deberet, instruximus. Data Idibus Aprilis, Adelphio viro clarissimo consule. Scripsit eodem die S. Leo ad Anatolium, de cujus fide jam certior erat redditus, epistolam 60, & ad Marcianum augustum aliam epistolam, quam non habemus, ut colligitur ex epistola 62, quam paulo post iterum ad Marcianum dedit: sed nulli de rebus recte gestis tantam attribuit laudem, quantam S. Pulcheriæ.

[119] Theodorus Lector lib. 1 hæc habet: Marcianus & Pulcheria litteras scripserunt ad Leonem Papam Urbis Romæ, [Cum Marcianus & Pulcheria in omnibus Leoni vellent obsequi,] quibus omnem illi potestatem tribuebant. Hæc verba, opinor, significant, eos scripsisse ad Leonem, ut libere indicaret, quid pro fide effectum vellet. Hinc Marciano in epistola 62 scribit, ut non sinat amplius disputari, aut in dubium revocari, utrum Eutyches impie senserit, & utrum perverse Dioscorus judicarit. Similia verisimiliter etiam mandavit Pulcheriæ, sed epistola illa excidit, ut & aliæ haud dubie plures. Certe in epistola ad Pulcheriam mox danda, in qua petit, ut Eutyches in exsilium mittælur longius a Constantinopoli, mentio fit de aliqua epistola, quæ modo non exstat aut certe latet. Porro, cum multi in hæresim lapsi, necdum reconciliati essent Ecclesiæ in concilio Constantinopolitano, de quo mox egimus; & legati illi priores Romam essent reversi; mense Junio anni 451 Lucentium episcopum & Basilium presbyterum legatos Constantinopolim misit S. Leo, ut hi cum Anatolio Constantinopolitano de re tota disponerent secundum regulas præscriptas. Litteras de hisce dedit sanctus Papa ad Marcianum, ad Pulcheriam, ad Anatolium, & ad Julianum Coensem episcopum.

[120] [hic iterum alios legatos mittit Constantinopolim,] Quæ autem ad Sanctam nostram datæ sunt, olim 45, deinde 64, ita se habent: Leo Episcopus Pulcheriæ augustæ. Religiosam pietatis vestræ solicitudinem, qua universo mundo, Deo inspirante, consulitis, crebrioribus alloquiis incitare præsumo; ut operum vestrorum profectum necessaria perfectio subsequatur: ac sicut de statu Constantinopolitanæ ecclesiæ gratulamur, cujus & sacerdos & populus Catholicæ puritatis fidem jam tenere cognoscitur, ita etiam aliorum concors nobiscum sit de Verbi Incarnatione confessio. Unde quod facturum me aliis literis indicaveram, Lucentium episcopum, & Basilium presbyterum fratres meos dirigere properavi, qui dispositiones meas, fratris mei Anatolii devotione sociata, secundum eas, quas acceperunt, regulas exequantur, gloriosissima Augusta. Sicut enim prædicti episcopi scriptis, & clericorum ejus suggestione patefactum est, multa sunt, quæ indulgentius sunt curanda; multa, quæ justius coercenda: ut in caussa tantæ perturbationis, nec districtio nimis sit aspera, nec remissio parum cauta; cum aliud satisfacientibus, aliud pertinacibus debeatur. Offertur ergo Pietati vestræ digna materia, quæ placitam Domino curam sancti cordis exerceat, & præcedentium meritorum coronas etiam de præsentis erroris abolitione multiplicet.

[121] [eosque Pulcheriæ commendat,] Sicut enim Nestoriana impietas, ita & Eutychiana blasphemia ab omnium est Catholicorum eliminanda consortio. Quia tam impium est, consempiternam & consubstantialem Patri Filii Deitatem, etiam ex utero Virginis Matris partu editam negare corporeo, quam unam in Dei Filio post Incarnationis sacramentum affirmare naturam: ut scilicet aut humanitas ejus refutetur, aut Deitas: cum unitione utriusque essentiæ nec altera sit in alteram versa, nec assumta in assumente finita: sed & Verbi incommutabilitas, & carnis atque animæ veritas maneant inseparabiliter in unitate Personæ. Quod qui testificante Lege, credentibus patriarchis, annuentibus prophetis, prædicante Euangelio, docentibus Apostolis, & toto mundo confitente non credunt, extra sacramentum Corporis Christi, extra unitatem sunt nominis Christiani. Quorum sicut ruinam dolemus, ita perfidiam detestamur. Ut autem circa talium personas syncerum servetur ubique judicium, & aliud correctis, aliud pertinacibus rependatur, vestra Pietas nostros, qui ab Apostolica Sede sunt missi, fovere dignetur; eorumque omnes, quas injunximus, adjuvet actiones, quo citius ac facilius, auxiliante Domino, quæ ad vestram gloriam, & ad totius Ecclesiæ pacem proficiant, exequantur.

[122] De Eutyche autem totius scandali & pravitatis autore, [petens etiam, ut Eutyches relegetur.] hoc Clementia vestra præcipiat, ut ab eo loco, qui Constantinopolitanæ urbi nimis vicinus est, longius transferatur: ne frequentioribus solatiis eorum, quos ad impietatem suam traxit, utatur. Monasterio quoque ipsius, cui perniciose indigneque præsedit, Catholicum abbatem jubete præponi, qui illam servorum Dei congregationem & a pravo dogmate liberare, & institutis veritatis possit imbuere. Data VII Idus Junli, Adelphio viro clarissimo consule. Hæc quidem S. Leo ad Pulcheriam; sed quæ cupiebat fieri per hosce legatos, facta sunt in concilio Chalcedonensi, quod jam erat indictum a Marciano, ut videbimus.

§ XII. Gesta Sanctæ pro felici exitu concilii Chalcedonensis.

[Cum S. Leo concilium sæpe petiisses,] Sanctus Leo Papa post infelicem exitum Ephesini latrocinii sæpe per litteras petierat, ut universale concilium haberetur in Italia, ut resarcirentur damna Ephesina. Marcianus augustus, ubi creatus erat imperator, ac S. Pulcheria eidem per litteras significarunt, sibi quoque placere, ut concilium congregaretur, licet hi semper magis desideravisse videantur, ut haberetur in Orientali imperio, quam in Italia, quæ erat Occidentalis imperii, & sub Valentiniano III. Verum cum tanta non videretur concilii necessitas, postquam multa in integrum erant restituta per legatos S. Leonis, & Occidentale imperium gravi bello infestaretur ab Attila Hunnorum rege, minus jam festinabat S. Leo, malebatque ut concilium differretur, quemadmodum scribit in epistola 63 (alias 44) ad Marcianum augustum, data anno 451, VII Idus Junii, his verbis: Synodum vero fieri, ut meminit clementia vestra, etiam ipsi poposcimus. Sed sacerdotes provinciarum omnium congregari præsentis temporis necessitas nulla ratione permittit: quoniam illæ provinciæ, de quibus maxime sunt evocandi, inquietante bello * ab ecclesiis suis eos non patiuntur abscedere. Unde opportuniori tempori propitiante Domino, cum firmior fuerit restituta securitas, jubeat vestra clementia reservari.

[123] At cum Marcianus & Pulcheria ignorarent mutatum esse Leonem, [Marcianus illud Nicæam convocat: Pontifex vero eo destinat legatos suos;] & synodi accelerationem desiderarent, ut episcopi, sedibus suis injuste expulsi, eas justo judicio reciperent, & hæretici occupatis sedibus expellerentur; Marcianus jam synodum convocaverat per litteras mense Maio datas, quæ videri possunt tom. 4 Conciliorum col. 67. Per hasce autem litteras episcopi omnes evocabantur Nicæam, ubi hanc synodum babendam cogitabat tunc imperator, jubebanturque adesse Nicææ Kalendis Septembris. S. Leo, acceptis Marciani litteris de concilio Nicæam convocato, mox ejus consilium approbavit, & quatuor aut etiam quinque elegit legatos, qui nomine summi Pontificis concilio adessent & præsiderent. Legati hi fuerunt Paschasinus Lilybetanus in Sicilia episcopus, Lucentius episcopus Asculanus, & Bonifacius & Basilius presbyteri, quibus adjungebatur Julianus episcopus Coënsis, qui erat Constantinopoli. De hisce legatis scribit Pontifex ad Marcianum, ad Anatolium, ad Julianum Coënsem, & ad ipsam synodum: attamen in litteris ad synodum inter legatos suos, quos vult synodo præsidere, non nominat Julianum Coënsem, ita ut hic magis fuisse videatur legatorum consiliarius quam legatus. Prædictæ litteræ die XXVI & XXVII Junii leguntur datæ. An Leo ad Pulcheriam quoque tunc scripserit, non constat: nam nulla exstat epistola ad ipsam eo tempore data; sed excidere potuit cum aliis multis.

[124] [deinde ad Pulcheriam scribit de illis missis,] Mense Julio de eadem re rursus ad Marcianum scripsit, & tunc hanc 75 (alias 51) ad Pulcheriam dedit: Leo Episcopus Pulcheriæ augustæ. Religiosam Clementiæ vestræ solicitudinem, quam Catholicæ fidei indesinenter impenditis, per omnia recognosco, & Deo gratias ago, quod tantam universalis Ecclesiæ curam habere vos video, ut quod justitiæ & benevolentiæ congruere arbitror, confidenter insinuem, quo celerius, quæ, propitio Christo, Pietatis vestræ studio irreprehensibiliter hactenus gesta sunt, ad gratulandum perducantur effectum, gloriosissima Augusta. Quod ergo synodum Calchedonensem * haberi Clementia vestra præcepit, cum a me ut in Italia haberetur Mansuetudo vestra retineat postulatum; ut omnes nostrarum partium convocati antistites, si securitas temporis suppeteret, convenirent; adeo tamen non aspernanter accepi, ut binos de coëpiscopis meis & compresbyteris ordinarem, qui vicem meam implere sufficerent, etiam datis ad venerabilem synodum congruentibus scriptis, quibus fraternitas advocata cognosceret, quam formam servare in hac dijudicatione deberet: ne ulla temeritas aut fidei regulis, aut canonum statutis, aut benignitatis remediis obviaret.

[125] [de gestis male in latrocinio Ephesino,] Sicut enim a principio hujus caussæ frequentissime scripsi, banc inter discordes sensus & carnales æmulationes moderationem volui custodiri, ut integritati quidem fidei nihil evelli, nihil liceret opponi, ad unitatem vero pacemque redeuntibus remedium veniæ præstaretur. Quia tunc opera diaboli potentius destruuntur, cum ad Dei proximique dilectionem hominum corda revocantur. Sed quam contraria tunc his monitis atque obsecrationibus meis acta sint, multum est explicare, nec opus est epistolari pagina comprehendi, quicquid in illo Ephesino non judicio, sed latrocinio, potuit perpetrari: ubi primates synodi, nec resistentibus sibi fratribus, nec consentientibus pepercerunt; cum ad infringendam Catholicam fidem, & ad execrabilem hærefim roborandam, alios privilegio honoris exuerent, alios consortio impietatis inficerent: sæviores profecto in eos, quos persuadendo ab innocentia separabant, quam in illos, quos beatos confessores persequendo faciebant.

[126] [de indulgentia pœnitentibus concedenda:] Verumtamen quia tales sibi maxime sua iniquitate nocuerunt, & majoribus vulneribus diligentior est adhibenda medicina, nullis unquam epistolis definivi etiam talibus, si resipiscerent, veniam denegandam. Et quamvis incommutabiliter inimicissimam Christianæ religioni hæresim detestemur, ipsos tamen, si corrigantur, & digna se satisfactione purificent, ab ineffabili misericordia Dei non judicamus alienos: sed potius cum gementibus gemimus, cum flentibus flemus, & sic utimur justitia commotionis, ut non omittamus remedia charitatis: quod sicut pietas vestra cognoscit, non verbis solis promittitur, sed etiam factis docetur. Siquidem pene omnes, qui in consensum præsidentium aut traducti fuerant aut coacti, rescindendo, quod statuerant, & condemnando, quod scripserant, perpetuam culpæ abolitionem, & Apostolicæ pacis gratiam sint adepti.

[127] Si ergo Clementia vestra propositum meum considerare dignetur, [at hinc nequit inferri, aliquod factum Leonis Sanctæ displicuisse.] probabit me eo consilio cuncta gessisse, ut sine cujusquam animæ detrimento, hæreseos tantum obtineretur extinctio; & ob hoc circa autores sævissimorum turbinum quiddam consuetudinis minuisse, ut ad indulgentiam postulandam compunctione aliqua possit eorum tarditas excitari. Qui etsi post illud judicium suum tam impium, quam injustum, non sunt Catholicæ fraternitati honorabiles, ut fuerunt, suas tamen adhuc obtinent sedes, & episcopatus sui honore potiuntur, aut per veram & necessariam satisfactionem pacem totius Ecclesiæ recepturi; aut si hæresim, quod absit, tuentur, professionis suæ merito judicandi. Data decimo tertio Kalendas Augusti, Adelphio viro clarissimo consule. Tillemontius in S. Leone art. 99 ex hac epistola suspicatur, displicuisse S. Pulcheriæ, quod S. Leo vetuisset e diptychis recitari nomina Dioscori, & aliorum quorumdam, qui præcipuas partes egerant in latrocinio Ephesino. Verum inanis mihi apparet hæc suspicio, cum variis de causis consiliorum suorum rationes Sanctæ potuerit exponere, ut facit Leo

[128] Porro concilium istud nec Nicææ habitum est, [Concilium serius & Chalcedone inchoatum: contra tumultuantes scribit Sancta.] nec cœptum Kalendis Septembris, ut initio fuerat statutum. Ratio differendi poterat esse gemina, cum quia Leo in epistola 74 ad Marcianum scripserat, tempus nimis breve fuisse constitutum episcopis ad conveniendum, tum quia ipse imperator in Illyrici partibus detinebatur quibusdam incursionibus hostium. Hæc ultima ratio etiam fuit transferendi synodum, ut Marcianus ipse adesse posset, quemadmodum petebant legati Sedis Apostolicæ. Hanc rationem profert Marcianus in litteris, quibus synodum transfert Chalcedonem Constantinopoli vicinam, ut videri potest tom. 4 Conciliorum col. 74. Non immerito petiisse legatos Apostolicos, ut imperator adesset, satis colligimus ex turbis, quas Nicææ excitabant Eutychiani, & fortasse etiam Nestoriani. Certe S. Pulcheria, auditis istis turbis, mandatum misit ad consularem Bithyniæ Strategum, ut omnes non advocatos & tumultuantes Nicæa expellat. Litteræ istæ legi possunt tom. 4 Conciliorum col. 70.

[129] Inchoata demum synodo die VIII Octobris Chalcedone in ecclesia S. Euphemiæ, [Synodus, Pulcheriam miris laudibus celebrans,] damnatoque & deposito Dioscoro Alexandrino XIII Octobris; synodus cum imperatoribus tum S. Pulcheriæ per litteras illius depositionem exposuit. Quanti autem synodus tota faceret sanctam Imperatricem ejusque pro Ecclesia labores, luculenter ostendunt hæ litteræ, quas Labbeus tom. 4 Conciliorum col. 464 recitat hoc modo: Piissimæ & Christum diligenti, Deoque dilectissimæ reginæ & augustæ, custodi Catholicæ & orthodoxæ fidei, filiæ Pulcheriæ, sancta & magna synodus, quæ secundum Dei gratiam & vestri imperii sanctionem in Calchedonensium metropoli congregata est. Multa tibi bona præstentur, quæ donante digna sunt Salvatore, quæ amas Christum, filia Augusta. Loquentes enim nos ad Alumnam fidei, oportet ab orationibus inchoare, atque hinc Deo laudes offerre, quia juxta ipsam Domini Euangelicam vocem lucet lux meritorum vestrorum coram cunctis hominibus, & bona opera vestra cernentes glorificant Patrem nostrum, qui in cælis est. Ecce enim cunctis pietatis vestræ fulgor irradiat: impletus est per vos apostolicæ doctrinæ cursus, & zelo vestri amoris in Deum ignorantiæ caligo perculsa est, & fidei declarata concordia, nec ultra hæreticæ pestilentiæ nobis sunt importuna zizania. Consonamus universis magisteriis pietatis, vestris id adjuti laboribus impetrantes. Per vos enim nobis fidelium gregibus caulæ replentur, per vos nunc, qui olim fuerant dispersi, concurrunt: suntque pastores ovibus restituti, & magistri discipulis.

[130] [damnationem Dioscori eidem perscribit,] Qui enim dispergebat, extinctus est: sopitus est persecutor, princeps tempestatis explosus est: ipsique naves suas in cursu repetiere rectores, Christo ad intelligentiam prospere dirigente, qui ostendit in Leone mirabili veritatem; quia sicut sapiente Petro, ita & isto utitur assertore. Et nos quidem desideravimus, ut omne membrum nobiscum pariter fraterna concordia choros gaudii celebraret. Sed quia solus ille, qui Alexandrinorum tenuit præsulatum, ultro semetipsum a tantorum bonorum collegio pepulit, & nos ei cum tristitia & lacrymis denegavimus communionis nostræ consortium: quia & Salvator noster, qui vult omnes homines salvos fieri, & ad agnitionem veritatis venire, illum, quem sordida indutum veste conspexit, a regali aula competenter exclusit. Cui quia similem comperimus esse Dioscorum, ob hoc eum a sacerdotii dignitate contra vota nostra definivimus alienum. Fratribus enim scandala ponebat ut nequam, & in ore suo abundavit nequitia, fallacia sua literarum Romani Pontificis abnuens lectionem. Unde quia semetipsum non exhibuit bonis exemplum, remansit sicut statua salis, ut terreat delinquentes, dum per illa, quæ gessit, pro nobis suis adjudicatoribus satisfaciat, eo quod ex nulla duritia, quinimo nec quanta adhuc exigebat justitia, sententiæ adversus eum decreta protulimus.

[131] [ac protectionem Sanctæ postulat.] Unde præsumentes ea, quæ placuerunt, vestro insinuamus imperio, ut illum pro suis erroribus execretur, nostram vero sententiam probet, a quibus pro totius corporis providentia, quod computruerat, est abscissum. Estote igitur incolumium protectores, & sicut pii roborate fideles, & divinæ in vobis providentiæ Largitori hanc vicissitudinem repensate, ut tali precio illum obtineatis honorem, qui nulla successione finietur, & imperiali corona coronam immarcescibilem comparetis. His enim, qui pie dispensationem rerum peragunt terrenarum, necessario cælestia rependuntur, & maxime vobis, o fidelissimi, quibus & inter tanti onera principatus, in orationibus tota vita consistit; quorum conversatio est in psalmis; & apud quos dignitate videntur ornati, qui se humiliant propter Deum: quibus religionis est, ut ad eos facile accedatur; & zelus ille cælestis, quatenus omnibus, qui ad vestrum pertinent principatum, fructum provideant veritatis. Hactenus episcopi aliique in concilio congregati. Verum aliqua circa finem epistolæ mendosa sunt, nisi fortasse episcopi sub finem epistolæ, exposita damnatione Dioscori, Marcianum imperatorem simul cum Pulcheria voluerint alloqui. Quidquid sit, ex epistola liquet, quantum sibi profuisse diligentem pietatem S. Pulcheriæ episcopi existimaverint.

[Annotata]

* al. inquieta bellorum

* scriptum fuit Nicænam aut Nicææ

§ XIII. Utrum S. Pulcheria una cum Marciano imperatore venerit ad actionem sextam synodi.

[Pulcheria cum Marciano interfuisse Synodo dicitur in textu Latino:] Restat examinandum, an S. Pulcheria interfuerit synodo, quemadmodum eidem interfuisse noscitur Marcianus. In versione Latina synodi col. 574 dicitur, Præsente ex divino zelo ac fervore fidei etiam piissima & Christianissima regina augusta Pulcheria. At hæc non leguntur in textu Græco. Stephanus Baluzius in Collectione nova Conciliorum Col.e hisce ita disputat: Hæc (de præsentia Pucheriæ) desunt in omnibus antiquis exemplaribus, & in textu Græco. Deesse autem debere, hinc etiam colligitur, quod Valentinus episcopus Philippolitanus, & episcopi Hellesponti & veteris Epiri, scribentes ad Leonem imperatorem in cap XVI, XXXV & XLVI codicis encyclii, auctor Breviculi historiæ Eutychianistarum, Ferrandus diaconus in epistola ad Pelagium & Anatolium, Liberatus, Evagrius & Theophanes nullam in hoc loco mentionem faciunt Pulcheriæ, sed tantum Marciani & judicum & sacri senatus.

[133] Antiquum tamen esse hunc errorem, patet ex antiquissimis codicibus, [at id Baluzius aliique negant, quia non legitur in textu Græco:] in quibus hoc additamentum invenitur, & ex Breviculo supra laudato, in quo scriptum est imperatorem Marcianum indixisse synodum apud Nicæam, “in qua & ipse & Pulcheria resedit, & omnis cum eo senatus & potestates”. Quo loco recte in margine annorat Labbeus, liquere ex Actis falsum hoc esse. Deponendus est ergo verus error, qui Pulcheriam interfuisse docuit synodo Chalcedonensi. Nam si Romanis nondum Christianis indecens visum est, Agrippinam matrem Neronis ascendere suggestum imperatoris, & præsidere simul, quum legati Armeniorum causam gentis suæ apud eum oraturi erant, haud dubie Christianis in mentem venire non debuit, feminam, licet piissimam, simul cum imperatore præsidere posse in concilio sanctissimorum episcoporum, in quo de stabilienda vera fide tractabatur. Hactenus Baluzius, cui assentitur Tillemontius nota 51 in S. Leonem, & Pagius ad annum 451 num. 31.

[134] Attamen Baronius ad annum 451 pag. 153 aliique scriptores eruditi non dubitaverunt, [nec Pulcheria nec Marcianus synodo præsedit.] quin S. Pulcheria simul cum Marciano ad concilium venerit: neque argumenta Baluzii, quantumvis speciem aliquam veri præferant, tanti ponderis mihi apparent, ut iis subscribere velim aut possim. Quin potius existimo, S. Pulcheriam adfuisse cum Marciano in Actione sexta synodi, nec id ex veteri errore fuisse creditum, sed potius novo errore negari existimo. Verum ad concilium non venit sancta Imperatrix, ut præsideret cum Marciano, cum ne ipse quidem Marcianus præsederit aut præsidere voluerit. quatenus res fidei tractabantur, aut episcoporum judicia; quod nosset id episcoporum esse, non imperatoris. Qua de causa ad synodum venerit imperator, dixit ipse tom. 4 Conciliorum col. 577, scilicet, ut (per episcopos) inventa veritate, non ultra multitudo pravis quorumdam doctrinis attracta discordet. Pacem igitur & concordiam Synodo conciliaturus, & jussurus exsequi decreta concilii, non disputaturus de fide, aut aliquid definiturus, adesse voluit imperator, ut colligitur ex omnibus, quæ in Synodo fecit & dixit. Eadem quoque de causa adesse poterat S. Pulcheria, cujus summa erat auctoritas, utpote quæ jam triginta annis imperaverat cum fratre Theodosio primum, & deinde cum Marciano.

[135] [Argumenta eorum, qui negant præsentem fuisse Pulcheriam,] Quod de Agrippina adducitur, frivolum est, cum longe alia sit ratio Pulcheriæ, alia Agrippinæ. Romani Agrippinam non elegerant ad imperandum, nec ullam ipsa habebat potestatem nisi per filium imperatorem. Pulcheria vero imperabat ut augusta, & summam de fide Catholica curam gerebat petentibus ac gaudentibus Pontificibus atque episcopis. Cur igitur non licuit sanctæ Imperatrici sua præsentia honorare Patres concilii Chalcedonensis, præsertim cum ne verbum quidem legatur locuta? Cur adesse non potuit, ut ostenderet, sibi quoque curæ fore, ut observarentur decreta concilii? Cur imperatorem comitari ad concilium non potuit, ut tacito assensu declararet, unam sibi cum illo esse mentem ad coercendum eos, qui decretis concilii se opponerent? Cur ipsa demum una cum imperatore inquirere non potuit, an omnes concordarent, an decreta concilii condita essent communi consensu? Nihil sane in hisce omnibus absoni, nihil absurdi apparet: nec inutilis concilio poterat esse præsentia S. Vulcheriæ, cum ea omnes excitare deberet ad concordiam ob summam venerationem, qua ipsam prosequebantur. Quare ex parte honestatis nihil habent adversarii: magisque mirandum est, quod Patres de deposito Dioscoro rationem per speciales litteras reddiderint S. Pulcheriæ, quam quod eam cum imperatore præsentem viderint.

[136] [examinantur & refutantur.] Nunc expendamus argumenta alia. Non habentur in textu Græco illa, quæ sunt in Latino de præsentia Pulcheriæ. Respondeo, ea facilius excidere potuisse e textu Græco, sicut alia multa ibi in textu Græco omissa sunt, quam adjungi in Latino. Scriptores aliqui loquuntur de præsentia Marciani, iidemque tacent de Pulcheria. Respondeo, alios ne de Marciano quidem loqui: sed paucos loquentes multis tacentibus prævalere. In Codice canonum Romanæ Ecclesiæ antiquissimo, apud Quesnellum edito pag. 102, allocutio Marciani ad concilium sic inchoatur: Cum pervenisset piissimus & fidelissimus imperator Marcianus ad diem ad sanctissimum martyrium Calenici & Eufemiæ, præsente ex divino zelo & fervore fidei etiam piissima & Christianissima regina augusta Pulcheria &c. In Allocutione eadem, quam ipse Baluzius Col.didit ex tribus vetustis codicibus bibliothecæ Colbertinæ, eadem de præsentia Pulcheriæ leguntur. Idem traditur in Breviculo Historiæ Eutychianistarum, confusius tamen, atque ita ut Pagius velit, dici tantum, Pulcheriam Nicææ resedisse: de quo, inquit, non videtur dubitandum. Potius dixisset: Quod certo falsum est; cum synodus Nicææ tantum indicta fuerit; ac Chalcedone habita. Dicit igitur auctor, Pulcheriam fuisse in synodo, quæ Nicææ indicta fuit & Chalcedonem translata; aut falsum dicit. Nam verba hæc sunt: Læsam fidem graviter ferens (Marcianus,) indicit synodum apud Nicæam, in qua & ipse & Pulcheria resedit, & omnis cum eo senatus & potestates.

[137] Verum, missis scriptoribus aliis, inspiciamus ipsa synodi Acta, [Ex acclamationibus Patrum concilii clare colligitur,] ex quibus liquet Pulcheriam adfuisse cum Marciano. Acclamationes plurimæ Marciano & Pulcheriæ, tamquam præsentibus factæ, luculenter ostendunt utrumque adfuisse. Ubi peroraverat Marcianus, mox eidem, tum Pulcheriæ, ac demum utrique fausta omnes precati sunt. Post lectum definitionem concilii, petiit imperator, an omnes sic crederent, illi vero responderunt: Omnes sic credimus &c. Deinde Marciano acclamant, ut novo Constantino &c. Mox col. 608: Augustæ multos annos. Vos lumina Orthodoxæ fidei &c. Quæ ex genere orthodoxa est, Deus eam custodiat: eam, quæ semper pia est, Deus custodiat. Pia, orthodoxa *, quæ contraria est hæreticis, Deus eam custodiat. Omnes hæreticos tu fugasti. [Nestorium & Eutychem tu persecuta es *] Absit invidia a vestro imperio. Digni fide, digni Christo: absit invidia a vestro regno. Fideles imperatores sic honorantur. Deus custodiat potestatem vestram: Deus pacificet imperium vestrum. Marcianus novus Constantinus, Pulcheria nova Helena. Fidem tu ostendisti: zelum Helenæ tu sectaris *. Vestra vita, munimen cunctorum est: vestra fides, ecclesiarum gloria est. Paulo inferius, postquam imperatori interloquenti fuerat acclamatum, Cælestis Rex Augustam custodi. Per te fides firmata est… Ita & plura sequuntur, ubi Pulcheriam solam, aut utrumque simul alloquuntur episcopi.

[138] Lubet nunc interrogare adversarios. Cur Pulcheriam non minus quam Marcianum episcopi alloquuntur ut præsentem, [in actione sexta cum Marciano præsentem fuisse Pulcheriam,] si præsens non erat? Sane etiam in Actione prima concilii acclamatum fuit in laudem Pulcheriæ, sed non acclamatum ut præsenti. Hæc apud Labbeum col. 102 leguntur: Multos annos Augustæ. Et paulo inferius: Augusta Nestorium ejecit: multos annos Catholicos * Augustæ. Quæ sequuntur deinde acclamationes, ejusdem sunt generis. Similiter in Actione quinta concilii apud Labbeum col. 557 ut absenti acclamarunt aliqui his verbis: Augusta orthodoxa est, Augusta Nestorium expulit &c. Acclamatum ibi quoque est imperatori. At nullum ibi legitur verbum, quod ad Marcianum ipsum aut ad Pulcheriam ut præsentes dirigitur. Quis modo non videat, quanta sit differentia inter hæc: Augusta Nestorium ejecit; & illa: Omnes hæreticos tu fugasti. Quis, inquam, non videat, priora de absente fuisse dicta; posteriora vero præsenti acclamata? Itaque necessario dicendum est, S. Pulcheriam una cum Marciano venisse ad synodum, ut definitionem fidei conditam audiret, & per se ipsa etiam intelligeret, eam commani totius concilii consensu probari. Præterea, licet semel tantum ad concilium venerit, verisimile est, eam Chalcedone fuisse, quamdiu duravit concilium.

[139] Quod si qui noluerint admittere; explicent illi, [quæ verisimiliter Chalcedone mansit tempore concilii.] cur non minor laus aut etiam major a Patribus concilii, & a S. Leone, de gestis in concilio attribuatur S. Pulcheriæ quam Marciano. Cur Pulcheriæ dicunt Patres concilii; Per vos nunc, qui olim fuerant dispersi, concurrunt: suntque pastores ovibus restituti, & magistri discipulis; si ipsa manserit Constantinopoli, nec quidquam fecerit tempore concilii. Attamen necdum in concilio fuerat Sancta, dum et hæc scribebant episcopi, & dum eidem dicebant: Consonamus universis magisteriis pietatis, vestris id adjuti laboribus impetrantes. Verum vix possim dubitare, quin Chalcedone resideret, sicut promiserat in litteris ad Strategum ante laudatis, ubi ait ab episcopis, qui convenerant, exspectari suam præsentiam, quæ non post multum, Deo cooperante, aderit.

[140] [Præsentia Sanctæ etiam colligitur] Demum ex Relatione concilii ad S. Leonem Papam, tom. 4 Conciliorum col. 833; satis quoque colligitur, non solum Chalcedone fuisse Pulcheriam, sed etiam venisse ad ecclesiam S. Euphemiæ, ubi Patres erant congregati. Etenim in laudatis litteris, ubi de episcopis & præsentia Leonis per legatos dictum breviter erat, hæc sequuntur Latine: Imperatores vero fideles ad ordinandum decentissime præsidebant &c. Per imperatores alii nequeunt intelligi quam Marcianus & Pulcheria, qui præsidebant ad ordinandum, ut omnia decenter & pacifice peragerentur. De his iterum in iisdem litteris loquitur synodus, quando dicit, definitionem fidei Deo oblatam esse a S. Euphemia concilii patrona. Verba accipe: Quæ (S. Euphemia) tamquam propriam confessionem, fidei definitionem suscipiens a nobis, suo Sponso per piissimum imperatorem & amicam Christi Augustam obtulit, omnem quidem perturbationem contrariorum sedans, veritatis autem confessionem roborans, & manu ac lingua universorum decretis pro demonstratione subscribens.

[141] [ex Relatione concilii ad S. Leonem.] Hæc dicuntur de S. Euphemia, cum quia in ejus ecclesia erant facta, tum quia ipsius patrocinio Patres attribuebant, quod omnes fidei definitionem concorditer suscepissent, subscriptione firmassent, imperatori ac Imperatrici prælectam in sexta Actione iterum approbassent. Verum quomodo per Marcianum & Pulcheriam S. Euphemia fidem illam Deo obtulit? Nimirum quia imperator, audita definitione & omnium in eam consensu, mox col. 608 ulteriorem de fide disputationem prohibuit approbantibus episcopis, & pœna in tumultuantes statuta. Quo autem modo simul per Augustam obtulerit S. Euphemia, nisi illa tunc in concilio adfuerit; illis explicandum relinquo, qui Pulcheriam negant adfuisse.

[142] [Episcopi peracto concilio, honorifice dimissi: S. Leonis gaudium.] Porro multa alia deinde in eo concilio statuta sunt, eoque feliciter peracto, episcopi ab imperatoribus (Marciano scilicet & Pulcheria) honorati, singuli ad proprias civitates remearunt, inquit Theodorus Lector. Mox variæ ad S. Leonem scriptæ fuerunt epistolæ de gestis concilii; nec dubitandum videtur, quin ipsa quoque Pulcheria litteras ad sanctum Papam de his dederit, licet illæ non exstent. Certe S. Leo anno 452, die XXII Maii, epist. 79 ad Pulcheriam hæc scribit: Sanctis & Deo placitis Clementiæ vestræ studiis defensam contra hæreticos Catholicam fidem, & universæ Ecclesiæ redditam pacem, ineffabiliter cum vestra Pietate gaudemus; gratias agentes misericordiæ omnipotentis Dei, quod, exceptis his, qui magis dilexerunt tenebras, quam lucem, nemmem passus est euangelica veritate fraudari: ut abstersa erroris caligine, in omnium cordibus purissimum lumen oriretur; nec de infirmis quorumdam animis tenebrosus ille exsultaret inimicus, quem non solum hi, qui illæsi steterant, sed etiam quos fecerat nutare, superaverunt: ut errore abolito, per totum mundum fides vera regnaret, & omnis lingua confiteatur, quoniam Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris. Hactenus gaudens Leo: sed gaudium illud utcumque temperatum erat ob ea, quæ in favorem episcopi Constantinopolitani ab Orientalibus in concilio erant tentata, ut mox videbimus.

[Annotata]

* Gr. Piam orthodoxam

* Hæcuncis inclusa non sunt in Græco.

* Græce ostendisti

* Græce Catholicæ

§ XIV. S. Leo auxilium Sanctæ implorat contra ambitum & alia facta Anatolii: scribit illa binas litteras contra calumnias Eutychianorum in Palæstina tumultuantium.

[Cam Orientales episcopi secundum locum attribuissent sedi Constantinopolitanæ,] Orientales episcopi in concilio Chalcedonensi statuerant, reclamantibus tamen legatis summi Pontificis, ut Ecclesia Constantinopolitana reliquas præcederet sedes patriarchales, & primum locum haberet post Ecclesiam Romanam; rogaverantque S. Leonem per litteras, editas apud Labbeum tom. 4 col. 837, ut hoc decretum sua auctoritate confirmare dignaretur; prout etiam Marcianus imperator Leonem rogavit per litteras. An de eadem re Pulcheria quoque ad Leonem scripserit, non constat. Certe nulla ipsius exstat epistola, qua id petiit: neque ex epistola S. Leonis certo colligi potest, qualis fuerit Pulcheriæ de eo canone sententia. Attamen, cum S. Leo auxilium S. Pulcheriæ in qualibet occasione implorare soleret; mentem suam de eo decreto eidem aperit in jam laudata epistola 79 (olim 55) his verbis: Confirmato autem in unitate Euangelii universo mundo, & in eodem sensu * directis cordibus omnium sacerdotum, optimum fuerat, super illa, propter quæ sancta est synodus congregata, & quæ secundum Pietatis vestræ studium probabili sunt fine conclusa, nihil, quod tanto bono contrarium esset, inferri; nec per occasionem episcopalis synodi id in commune appeti, quod non licuit concupisci. Frater enim & coëpiscopus meus Anatolius parum considerans, quanto Pietatis vestræ beneficio, & mei favoris assensu Constantinopolitanæ ecclesiæ sacerdotium fuerit consequutus, non tam de adeptis gavisus, quam de immodicis appetendis supra mensuram sui honoris accensus est &c. Pergit plura disputare contra ambitum Anatolii, uti etiam latius facit in epistola ad Anatolium ipsum, & in altera ad Marcianum.

[144] Deinde Pulcheriam ita alloquitur: Prolixitatem itaque epistolæ meæ, [S. Leo id improbans, ad Marcianum & Pulcheriam scribit:] qua necesse habui explicare, quid sentiam,… Pietas vestra dignanter accipiat. Et, quia moris vestri est pro pace & unitate Ecclesiæ laborare, fratrem meum Anatolium episcopum, ex vestra insinuatione dilectum, salubriter in his, quæ ipsi profutura sunt, continete; ut gloria Clementiæ vestræ, sicut magnificatur de fide reparata, ita prædicetur de ambitione compressa. Data tradecimo Calendas Junii, Herculano viro clarissimo consule; id est, anno 452. Porro assensisse Marcianum augustum, ideoque haud dubie & Pulcheriam, liquet ex epistola 89 ad Marcianum, ubi scribit: Mihi autem multum fiduciæ, Deo per vas operante, collatum est, quod probasse vos observantiam meam de custodia canonum paternorum, pietatis vestræ affatibus indicatis. Et merito geminatur gaudium meum, cum vobis religiosissime placere cognosco, ut & fides Nicæna suam teneat firmitatem, & privilegia ecclesiarum illibata permaneant. In epistola 86 clarius piissimi principes dicuntur de his increpasse Anatolium. Verum Anatolius videtur primum non respondisse ad S. Leonis litteras; deinde eum alio etiam offendisse facto, quod Leonem coëgit rursum sequenti anno ad Marcianum & Pulcheriam per litteras recurrere.

[145] [Cum Anatolius ab officio removisset archidiaccnum probe Catholicum,] Ætius vel Aëtius vir probe Catholicus, qui egregie se gesserat contra Eutychianos, & in concilio Chalcedonensi fuerat, ut archidiaconus ecclesiæ Constantinopolitanæ, ab Anatolio presbyter ordinatus erat, & sic ab archidiaconatu amotus, quod eo tempore istud officium per diaconos, & necdum per presbyteros administraretur. In locum vero Aetii subrogatus erat. Andreas diaconus, qui elim faverat Eutychianis, & inter accusatores fuerat S. Flaviani. Utrumque ex litteris Juliani Coensis intellexerat S. Leo; cumque aut justa hujusce mutationis causa non esset, aut causam certe ignoraret S. Leo; non poterat non suspicari minus alieno ab Eutychianis animo esse Anatolium; præsertim quia ab Eutychis fautoribus olim ordinatus erat episcopus, & quia necdum Leoni satisfecerat de iis, quæ mox narravimus. Quare sanctus Pontifex anno 453, mense Martio, de hisce scripsit ad Marcianum, ad Julianum Coensem, & ad S. Pulcheriam. In epistola 84 ad Marcianum ait, se causam ignorare, cur virum Catholicæ fidei … sub honoris specie ab officio amoveret, & dispensationem totius caussæ & curæ ecclesiasticæ in Andream Eutychianistam repente transferret, rogatque imperatorem, ut Anatolium necessarie increpare dignetur.

[146] [eique substituisset suspectum; S. Leo ad Marcianum, ad Julianum,] In epistola 86 ad Julianum suspiciones suas de eo Anatolii facto insinuat; sed locum voluntariæ emendationi se dare. Clementissimo tamen principi, inquit, & piissimæ Augustæ de his, quæ ad custodiam pacis ecclesiasticæ pertinent, scripsi: quos devotione suæ fidei provisuros esse non dubito, ne contra gloriam operis ipsorum damnata hæresis valeat pullulare. Deinde eidem commendans curam contra Nestorianos & Eutychianos, de Marciano & Pulcheria iterum sic meminit: Et quia tanta est gloriosorum principum fides *, ut confidenter eis possis, quæ sunt insinuanda fuggerere, pietate ipsorum ad utilitatem Ecclesiæ, universalis utaris. Hæc ostendunt, S. Leonem non minorem laudem Marciano & Pulcheriæ tribuisse, dum scribebat ad alios, quam ipsis tribuit in epistolis ad illos directis.

[147] [& ad S. Pulcheriam de hisce scribit,] Epistolam 85 ad S. Pulcheriam, eadem de causa scriptam, huc totam transfere: Leo Episcopus, Pulcheriæ augustæ. Multis extantibus documentis, quibus in dilectione Ecclesiæ Dei pietatis vestræ manifestatur affectio, merito quoties aliquid nascitur scandalorum, vestrum desideratur auxilium: ut fides, quæ annitentibus vobis, contra hæreticorum commenta defensa est, securæ pacis perpetem obtineat firmitatem. Nam quid prodest, foris adversarios veritatis oppressos, si eosdem habeamus intra Dominica septa redivivos? Quod itaque circa personam filii mei Ætii gestum esse cognovi, nimium me anxium facit, & metuere certairatione compellit, ne pœnitendum mihi sit, quod de episcopo Constantinopolitano, qui ab impugnatoribus fidei fuerat ordinatus, vobis adhortantibus, acquievi meliora sentire, cum tanto Pietatis vestræ testimonio juvaretur, ne illum gravaret suæ ordinationis infirmitas, ubi vestra interventio præstaretur. Unde gratulari cœperam, quod beati Flaviani honorare memoriam, & hæreticorum conatibus obsistere diceretur. Sed doleo, illum (sicut prædicti lacrymabilis querela demonstrat) in deteriora mutatum, & eum nunc constituisse archidiaconem, quem ipse professus est a se esse rejectum, qui Eutychianæ hæreseos se apud nos prodiderat defensorem. Quem quia nunc ecclesiasticis negociis præposuit, propter hæreticam perversitatem eidem favorem suum præstare convincitur: qui etiamsi magna satisfactione potuisset indulgentiam promereri, nequaquam debuit his, qui in fide permanserant, anteferri.

[148] Unde quia non later Clementiam vestram, quantum periculi, [rogans, ut Anatolium corrigat.] aut per pudendam socordiam, aut per dolosam nequitiam nutriatur, dignamini episcopum ad professionem suæ fidei autoritate vestræ Clementiæ revocare. Non sibi has maculas superducat, nec existimationem suam, quam vestro acquisivit favore, contemnat; societatem hæretici, quem dudum a se removit, absciudat; & persequi eum, quem gratiorem debuit habere, desistat. Cujus innocentiæ vos ita affuisse gaudeo, ut mœrori ejus digna consolatione vestra Pietas subveniret. Circa fratrem meum, veneratorem vestrum Julianum episcopum, quantum debeat crescere vestra dignatio, Apostolicæ Sedis æstimate judicio; cum in caussa fidei, cui Gloria vestra famulatur, vicem ipsi meam eatenus delegarim, ut ab ea, quæ vobis debetur, observantia non recedens, Pietati me vestræ præsentare non desinat: exequens in custodia fidei, & in ecclesiasticis disciplinis per omnia solicitudinem meam, & opportunis suggestionibus, quod universali Ecclesiæ prosit, insinuans: ut in ipso, nec Catholicis vestrum præsidium, quibus volumus subveniri, nec meum vobis desit obsequium. Data sexto Idus Martii, Opilione viro clarissimo consule. Obtinuisse Leonem, quæ tanto studio petebat, patet ex epistola ipsius 106, & ex epistola valde modesta Anatolii ad Leonem, quæ illam præcedit. At non constat, quantum Pulcheria in hisce efficere potuerit, cum eodem anno sit defuncta.

[149] Verum & alio modo virtus Sanctæ exercita fuit a seditiosis hæreticis, [Cum Theodosius quidam impostor in Palæstina] qui eamdem ut Nestorianam columniari non verebantur. Factum hoc inchoatum fuit a tempore concilii Chalcedonensis; sed illud in hunc locum servavi, quia serius fuit finitum. Degebat in Palæstina, ut ante vidimus, Eudocia augusta, vidua Theodosii imperatoris, Dioscoro admodum addicta. Cum autem haberetur concilium Chalcedonense, Constantinopoli degebat Theodosius quidam, monachus seditiosus, qui e monasterio suo, ut dicit Evagrius lib. 2 cap. 5, & e patria pulsus erat, ut habent Apophthegmata Patrum apud Cotelerium in Ecclesiæ Græcæ monumentis tom. 1 pag. 415. Porro Theodosius, auditis gestis concilii, subito profectus est in Palæstinam, ibique fuit ante Juvenalem Hierosolymitanum episcopum, calumniisque appetens synodum, acsi confirmasset Nestorii dogmata, in sanctam civitatem (Hierosolymam) prorupit, ubi quidem ad suas partes abripuit omnes monachos specie zeli divini; abripuit quoque augustam (Eudociam,) quæ illic tunc aderat: atque ita, hujus auxilio usus, vi sedem Hierosolymitanam occupavit cædibus præreptam; aliaque contra leges & canones perpetravit. Hæc apud laudatum Cotelerium, ubi & episcopos plures ordinasse dicitur, multaque alia per vim egisse.

[150] [synodum ut Nestorianam calumniaretur, doloque & vi] De hisce agunt & alii scriptores non pauci, ut Evagrius jam laudatus, Theophanes aliique recentiores. Cyrillus in Vita S. Euthymii abbatis, apud nos Latine edita ad XX Januarii, & deinde a Benedictinis Græco-Latine data in Analectis Græcis, ceteris præferendus videtur, quia est synchronus. Hic in Analectis pag. 55, ubi dixerat synodum Chalcedonensem a S. Euthymio statim fuisse probatam, ita pergit: Fama autem divulgata, magnum Euthymium promulgatam de fide definitionem suscepisse, futurum erat, ut universi monachi eamdem amplecterentur, nisi obfuisset Theodosius, habitu quidem monachus, sed Antichristi præcursor: qui cum in Palæstinam venisset, Eudociam augustam, quæ tunc ibi aderat, secum abripuit, universumque monasticum ordinem seduxit, in Chalcedonensem synodum invectus, tanquam rectam fidem evertisset, & Nestorii dogma confirmasset.

[151] [sedem Hierosolymitanam occupasset, ac plerosque monachos decepisset:] Itaque propriis cædibus usus, barbarico modo patriarchalem Jerosolymæ thronum usurpavit, sanctisque canonibus bello indicto, multos episcopos ordinavit, dum episcopi concilio adhuc aderant: atque plurimis cædibus & bellis confectis, intra viginti menses omnium potiri valuit. Itaque omnibus fere civibus, & eremi monachis illius apostasiam sectantibus, soli magni Euthymii discipuli ex tota eremo idem facere non passi sunt. Subdit deinde, S. Euthymium frustra tentatum a Theodosio, ob vim illius in alium locum se recepisse. Ad hæc autem verba pro tempore rei gestæ observari potest, Theodosium fuisse in Palæstina, & auctoritate episcopi usum fuisse ante finem anni 451, cum episcopos ordinasse dicatur, dum episcopi concilio adhuc aderant, ideoque mense Octobri aut Novembri, si verba stricte sumantur. Potuit ille statim post condemnationem Dioscori, aut post conditam fidei definitionem, antequam reliqua absoluta erant in concilio, Hierosolymam navigare, eoque sic pervenire aut sub finem Octobris aut initio Novembris. Attamen verisimilius est, episcopos ab eo ordinatos non esse, durante concilio, sed potius ante reditum episcoporum ex concilio: atque ita explicanda esse verba allegata.

[152] [hi insolentes litteras scribunt ad Pulcheriam tamquam ad Nestorianam:] Porro, dum impius ille Theodosius omnes fere monachos Palæstinæ partim fraude partim vi ad se pertraxerat, superiores monasteriorum ab eo decepti una cum monachis litteras valde insolentes miserunt ad S. Pulcheriam, quam ut Nestorianam traducebant, sicut & concilium Chalcedonense. Litteræ hæ haud dubie anno 452 ad eam fuerunt datæ. Ubi dictas litteras, quæ non exstant, accepisset Sancta, easque communicasset cum Marciano, & hic aliunde edoctus quoque fuisset de gestis in Palæstina; S. Pulcheria litteras rescripsit ad archimandritas & monachos Palæstinæ, atque iis sic sparsas de se & concilio calumnias confutavit, ut simul omnes hortaretur errorem deponere, & quiete secundum professionem monasticam vivere. Scripsit eadem tempore Marcianus imperator ad eosdem, rationibus justas comminationes adjungens, ac simul regia mittens mandata ad Dorotheum comitem, Romanæ militiæ præfectum in Palæstina, qui verisimiliter sufficientes vires initio rebellionis non habuit ad scelerati Theodosii violentiam comprimendam. Litteræ Marciani habentur apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 855 & seq., & ibidem sequuntur litteræ Pulcheriæ col. 873.

[153] In hisce Sancta primum ait: Preces equidem, quas ad nostram direxistis Pietatem, [illa vero fidem suam & concilii declarat, clementerque hortatur,] indicium vestri erroris ostendunt. Deinde asserit se & imperatorem clementer agere velle: improbat facta ab ipsis adversus venerabilem religionem communemque disciplinam: hortatur, ut errorem deponant, & veritatem fidei cognoscant: suam & concilii fidem breviter exponit, & ita demum pergit: Agnoscentes igitur simplicitatem veritatemque nostræ fidei, quam custodire studemus secundum sanctorum patrum veram traditionem: scientes etiam orthodoxam fidem & clementissimam intentionem tranquillissimi rerum domini, & pietatis meæ conjugis, & rebus ipsis credentes, per quas solum pietatem in Deum respiciëns, eos qui sic peccare præsumpserunt, digna ultione castigare distulit, in futuro tempore honore, nostrisque beneficiis cumulari sperantes, de cetero cunctam dubitationem ab animis vestris auferte, & in vestris monasteriis perdurantes, & solitariam vitam reverenter agentes, a recta fide & veritate ecclesiarum vos nolite sejungere, ne (quod non sperat nostra clementia) tamquam veritatis impugnatoribus nomen adscribatur hæreseos.

[154] Scitote etiam, quia tranquillitas ejus, divinis literis ad Dorotheum comitem destinatis, [ut resipiscant: ad eosdem quoque scribens Marcianus, monitis minas addit:] jussit subtilissimam inquisitionem fieri de subreptione rerum, quæ a Samaritis dicuntur esse præsumpta: & quæcumque direpta monstrantur; ea sanctissimis ecclesiis, & qui ea perdiderunt, ab eis reddi sancivit; utque raptarum rerum auctores pœnas debeant legitimas sustinere. Monasteria vero & habitacula vestra ab importunitate militum, ejusdem viri solicitudine libera, & sine molestia conservari præcepit. Credit enim nobiscum ejus tranquillitas, quia per hanc providentiam atque exhortationem, & priorum vos actuum pœnitebit, & Catholicæ Ecclesiæ concordi fide possitis uniri in pace & unanimitate, orthodoxa religione servata. Epistola Marciani huic conformis est; sed crimina commissa magis explicat, & pœnas minatur, si non resipiscant. Scriptæ fuerunt simul utriusque litteræ circa initium anni 453. Nam S. Leo Papa, visis earum exemplaribus, de iis gaudium suum testatus est tribus epistolis, eodem anno, die XXI Martii datis.

[155] In Epistola 88 ad Julianum Coensem de illis ita loquitur: [utriusque litteras mire laudat S. Leo.] De edicto autem Christianissimi imperatoris, quo, imperita quorumdam monachorum insania quid mereretur, ostendit: & de responsione piissimæ Augustæ, qua monasteriorum præsules increpavit, multum me gaudere significo; non ignorans hunc ipsis fervorem fidei divina inspiratione conferri, ut omnes excellentiam ipsorum non solum regii culminis, sed etiam sacerdotalis esse appareat sanctitatis. In Epistola 89 ad Marcianum significat, illius ipsius decretum, quod mire laudat, innotuisse per Julianum. Epistolam 90 ad Pulcheriam partim huc transfero: Quamvis nullas nunc litteras tuæ Pietatis acceperim, scribente tamen gloriosissimo principe, non aliter dignatione ipsius sum gavisus, quam si mihi etiam tuæ Serenitatis redderentur alloquia. Unde consuetudinem me debitam meo officio oportuit custodire, per quam significarem Clementiæ vestræ, absolute me gaudere, & incessabilibus a Deo precibus postulare, ut vos & Romanæ reipublicæ & Catholicæ Ecclesiæ in omni prosperitate conservet. De vigore autem fidei vestræ, quo indesinenter Domino sacrificium laudis offertis, quantas Deo gratias agam, enarrare non valeo: quoniam principibus temporis nostri non solum potentiam regiam, sed etiam sacerdotalem cognoscimus inesse doctrinam. Indicante etiam fratre meo Juliano episcopo, pervenerunt ad nos in exemplaribus præceptionum vestrarum saluberrimæ sanctiones, quibus insanam imperitiam monachorum dignati estis parcendo plectere, & docendo punire: ut, si eos ad pœnitentiam miseratio divina converterit, multis lacrymis & a nefandis cædibus & ab hæreticorum blasphemiis diluantur. Addit se litteras scripsisse ad confirmandum concilium Chalcedonense, & Julianum commendat.

[156] [Tyrannis Theodosii impostoris finita videtur mense Junio anni 453:] Nunc examinandum est, quem effectum in Palæstina habuerint cum litteræ Marciani & Pulcheriæ, tum alia Marciani mandata. Tillemontius nota 58 in S. Leonem disputat de tempore, quo Theodosius impostor coactus est fugere, & Hierosolymam relinquere. Existimat autem id factum esse sub finem anni 453; licet initio adducat aliqua, quibus credit insinuari tyrannidem Theodosii circa medium anni 452 fuisse finitam. Verum tanta in assignando fine istius tyrannidis difficultas mihi non apparet, quaniam sibi imaginatus est Tillemontius. Venit Theodosius in Palæstinam, ibique mox prævaluit, quando Patres concilii Chalcedonensis adhuc erant Chalcedone, ut vidimus ex Vita S. Euthymii. Itaque initium illius tyrannidis figendum videtur mense Novembri anni 451. Protracta est tyrannis illa ad menses viginti, teste iterum laudata Vita. Theophane & aliis in id consentientibus. At necesse non est, ut dicamus menses istos fuisse completos. Itaque a Novembri anni 451 usque ad Junium anni 453 menses viginti habemus. Neque necesse est aliunde, ut dicamus Theodosium fuisse Hierosolymæ post mensem Junium anni 453, cum omnia illa, quæ Tillemontium in partes diversas traxerunt, huic epochæ facile accomodari possint, nec ullo modo eidem repugnent, modo rectius explicentur, quam ab eo fuerunt exposita. Præterea mors S. Pulcheriæ, ante quam necessario figenda est fuga Theodosii, ut videbimus ex litteris ipsius ad Bassam, non permittit, ut credamus Theodosii tyrannidem durasse post mensem Junium.

[157] [nec aliquid allatum est a Tillemontio] Primum, quo se torquet Tillemontius, petitur ex epistola Marciani imperatoris ad sanctam synodum in Palæstina congregatam, quæ scripta est post fugam Theodosii, editaque tom. 4 Conciliorum col. 877 & seq. Marcianus ibi, narratis sceleribus Theodosii, hæc subdit: Quæ quidem cum ad aures nostræ serenitatis venissent, simulatque audita sunt, justa sententia, nec tamen satis dignam ejus injuriis pœnam irrogante, sed humaniter castigante, compressa facinora sunt. Quod cum sensisset, Hierosolymis aufugit, ac vitat Palæstinam universam …, se ipsum vero in Sina monte una cum quibusdam scelestorum consiliorum participibus occultat &c. Ex his fuga Theodosii videretur figenda circa medium anni 452, ait Tillemontius, cum Theodosius ante finem anni 451 cœperit dominari. Verum nimis celeriter ille incedit: nam Marcianus bene de omnibus instrui debebat, non fama aliqua populari, sed per eum, qui rei militari præerat in Palæstina. Deinde considerare debebat, quibus copiis instrueret ducem suum, ut vires haberet sufficientes ad comprimendum rebelles. Milites undique mitti debebant, ut provinciam longe dissitam, quæ quasi tota in ærmis erat, ad obedientiam reducerent.

[158] Hæc omnia multum temporis exigebant, præsertim cum Marcianus verisimiliter tantum submiserit subsidia ex aliis provinciis, [quod cogat dicere citius esset finitam.] postquam intellexerat, Dorotheo comiti sufficientes non esse copias ad rebellionem exstinguendam. Itaque, dum dicit imperator, compressa facinora esse, simulatque audita sunt, loquitur de facinoribus ad multos menses continuatis, eaque compressa dicit per remedia tunc statim adhiberi cœpta. Nec dubium est, quin loquatur de edicto illo, quod circa finem anni 452 aut initium 453, una cum litteris S. Pulcheriæ missum est in Palæstinam. Cum autem sufficiens militum numerus haud dubie eo simul conflueret; non ausus est diutius resistere Theodosius, sed circa mensem Junium aufugit in montem Sinam. Verum, inquit Tillemontius, videtur Marcianus urbi Hierosolymitanæ ab anno 452 imposuisse præsidium: nam rebelles in litteris ad Pulcheriam conquesti sunt, quod a militibus custodire jussis Æliensium civitatem gravarentur & turbarentur monasteria, ut legitur in dicto Marciani decreto col. 861. Respondeo locum male intellectum a Tillemontio: agitur enim de præsidio, quod ante rebellionem fuerat Hierosolymæ, aut certe de illis militibus, qui prævalenti Theodosio coacti sunt cedere. Hinc necesse non est, ut dicamus Theodosium mansisse Hierosolymæ, postquam urbem intraverat præsidium eo a Marciano missum; nedum ut asseramus, præsidium ibidem jam fuisse locatum anno 452.

[159] Nunc videamus, quas attulerit rationes, quibus fugam Theodosii figit circa finem anni 453. [Rufutantur rationes, quibus Tillemontius ostendere voluit] Allegat primum, quod Theodosius dominatus sit ad viginti menses. At hi tantum ducunt usque ad mensem Junium, ut vidimus. Ait secundo, S. Euthymium, qui Theodosii tyrannidem fugerat, tantum rediisse post duos annos, ut est in Vita pag. 60. At, cum fateatur, unum annum & aliquot menses pro duobus annis sumi, favet meæ sententiæ magis quam suæ, præsertim cum Euthymius non dicatur rediisse eodem tempore, quo fugit Theodosius, sed verisimiliter redierit aliquot mensibus serius, postquam intellexerat omnia esse pacata. Ait tertio, S. Leonem, quando XXV Junii anni 453 scribebat epistolam suam 96 ad Eudociam augustam in Palæstina commorantem, supposuisse, monachos Palæstinæ usque ad id tempus fuisse rebelles. Verum id est; sed æque congruit epochæ a me fixæ, quam sententiæ Tillemontii, quia Leo scire non poterat Romæ, quæ paulo ante facta erant, aut eodem tempore fiebant Hierosolymæ. Pagius quidem ad annum 453 num. 4, notata die XXV Junii, qua data fuit epistola, hæc subjungit: Ex quibus intelligimus, die quo aæ litteræ scriptæ, tumultus Palæstinos necdum sedatos fuisse, & verum esse, quod anno præcedenti diximus, perdurasse usque ad mensem circiter Julium præsentis anni. Verum tale ratiocinium risu magis aut commiseratione dignum est quam refutatione. Quæ vero ad annum 452 num. 4 de initio turbarum dicit Pagius, meæ favent epochæ: inchoatas enim asserit, mense Octobri aut Novembri, quibus synodus Chalcedonensis habita.

[160] [Theodosii tyrannidem durasse] Ait quarto Tillemontius, S. Leonem non didicisse restitutionem Juvenalis episcopi ante diem IX Januarii anni 454, ut liquet ex epistolis ipsius 99 & 100. Illo præcipue argumento contendit, fugam Theodosii figendam esse sub finem anni 453. Verum, si recte omnia consideremus, hæc ipsa ratio nostræ magis favet sententiæ quam Tillemontianæ. Etenim nullibi dicitur Juvenalis eodem plane tempore sedem suam recuperasse, quo ex ea fugit Theodosius. Quin potius ex Epistola 99 Leonis ad Marcianum colligitur, eum dumtaxat rediisse, post motus omnino sedatos, quando populus ipsum desiderabat. Quod ergo, inquit, in provinciis Palæstinis plebes Dei ad unitatem sunt fidei revocatæ, & compressis errantium motibus ad euangelicam apostolicamque doctrinam omnium, ut indicare dignamini, corda directa sunt, quodque fratri & coëpiscopo meo Juvenali ad sacerdotii sedem tandem licuit, non jam resultante populo, sed desiderante, remeare; vestræ fidei opus, vestræ pietatis est fructus. Hæc ostendunt, Juvenalem rediisse Hierosolymam, postquam omnia pacata videbantur, ideoque tempore satis notabili post fugam Theodosii. Consentit Evagrius lib. 2 cap. 5 dicens de Marciano: Primo quidem Theodosium ad se in comitatum perduci jubet. Deinde Juvenalem mittit, nimirum ubi audierat Theodosium fuga elapsum, & reditum Juvenalis desiderari. Sive igitur Juvenalis tunc esset Constantinopoli, sive alibi lateret, potuit facile duobus aut etiam tribus mensibus serius Hierosolymam venire, quam illa egressus erat Theodosius.

[161] [usque ad finem fere anni 453.] Si modo consideremus, nuntium de recepto Hierosolymæ Juvenali prius Constantinopolim venire debuisse ad Marcianum, indeque Romam litteras mitti ad Leonem; non mirabimur vehementer eas solum die IX Januarii ad Leonem perlatas esse. Sane adverti ex litteris S. Leonis Constantinopolim missis, aut inde acceptis, eas passim duobus fere mensibus in via hæsisse. Hæ autem cum hiemali tempore sint perlatæ, etiam multo diutius in via esse potuerunt ob incertam navigationem. Præterea nescimus, an imperator, accepto nuntio de recepto Juvenale, statim ad Leonem scripserit: potuit enim secundum exspectare nuntium, ut plura perscriberet adjuncta. Quocumque demum contigerit modo, ut S. Leo paulo serius de Juvenale restituto edoctus sit, sive quod ille diutius post fugam Theodosii Hierosolymam venerit, sive quod nuntii tardius sint missi, sive quod coacti sint diu in via hærere, sive ob omnia hæc conjuncta; certum mihi videtur, S. Pulcheriam ante mortem suam, quam probabilius cum ipso Tillemontio figemus mense Julio anni 453, edoctam fuisse de fuga Theodosii, quam idcirco post mensem Junium non ausim collocare. Clarum enim est ex litteris ejusdem ad Bassam præfectam monasterii cujusdam Hierosolymitani, Theodosium non fuisse amplius Hierosolymæ, dum Sancta illas scribebat.

[162] [Ultima Sanctæ epistola ad Bassam, qua Theodosii scelera,] Ultimas hasce sanctæ Imperatricis litteras, quæ fervorem fidei & spiritum ejus Apostolicum luculenter ostendunt, totas huc transfero ex Labbeo Conciliorum tom. 4 col. 872, ubi hunc habent titulum: Exemplum regiarum litterarum, scriptarum ad Bassam præfectam monasterii in Ælia, a piissima & Christi amante augusta Pulcheria. Litteræ vero ipsæ ita Latine habent: Serenitatis nostræ studium, animumque in sanctam & orthodoxam fidem, & quomodo eam usquequaque amplificari & celebrari studemus, nemini dubium esse arbitramur: maxime vero omnium id nosse certo tuam reverentiam confidimus. Sed quoniam his temporibus extitit Simonis erroris imitator, vel potius Antichristi præcursor Theodosius: qui quemadmodum affecerit Æliensium civitatem, Palæstinæque sanctissimas ecclesias turbaverit, contra divina & humana jura perpetrans innumerabilia mala, & calumnians sanctam & universalem Calchedone collectam synodum, quasi symbolum trecentorum decem & octo sanctorum patrum commoverit & labefactarit, & duos filios, duosque Christos, ac duas personas adorari oportere docuerit, nec reverentiam tuam latet; necessarium duxit pietas nostra, per sacras nostras literas antea missas redarguere memorati nefarii viri mendacia, nostramque fidem nobis a majoribus traditam declarare, & quod juxta symbolum trecentorum decem & octo Patrum credimus; quod quidem sancta synodus Calchedone habita, nihil vel addens vel imminuens, confirmavit.

[163] Cum vero benignitate atque humanitate Domini nostri & Salvatoris Christi, [suamque & Chalcedonensis concilii fidem] ii qui Æliensium urbem incolunt, cognovissent meæ serenitatis, & religiosissimi domini orbis terræ & conjugis majestatis meæ, veram & orthodoxam fidem, ad eam accurrerunt, multisque laudibus Dominum nostrum & Salvatorem Jesum Christum ac nostram potestatem celebrarunt, veniamque delictorum, quæ ante commiserant, orarunt. Ac de illis quidem sacratissimus & piissimus dominus & conjux meæ serenitatis, solita usus humanitate, eum typum dedit, qui ipsius pietatem deceat. Nostra autem serenitas considerans præfati scelesti ac nefarii Theodosii calumnias, metuensque ne quas e religiosis feminis simpliciores circumscripserit, suisque præftigiis & fallaciis eas valuerit a veritate abducere, volensque undique delere memorati scelesti hominis convictam impietatem: idcirco has ad vos sacras nostras literas dirigimus, quibus fidem nobis usque a patribus traditam declaramus, eamque volumus omnibus Deo consecratis feminis per vos manifestam esse: quod nos fidem secundum expositum symbolum a trecentis decem & octo sanctis patribus servamus; detestamur vero Photini, & Apollinarii, & Valentini, & Nestorii impietatem; ad hæc vero & novellam improbamque Eutychis sententiam: & credimus Dominum & Salvatorem nostrum Jesum Christum de Spiritu sancto & Maria Virgine Deipara natum esse; confitentes unum & eumdem Filium Jesum, Deum perfectum, & hominem perfectum eumdem; Deum vere & hominem vere eumdem; nulloque modo divisum, aut separatum, aut conversum Salvatorem Christum semper adoramus: in hac fide sine fluctuatione perseverare optantes, & anathematizantes eos, qui dicunt duos filios, aut duos Christos, aut duas personas; vel qui dixerunt, aut scripserunt, aut dicere audent. [exponit: fuga Theodosii Sanctæ fuit cognita ante mortem.]

[164] Quam quidem sanctam & orthodoxam fidem universalis etiam synodus, quæ proxime Calchedone habita fuit, confirmavit: nullamque vel additionem vel detractionem fecit in exposito sancto symbolo a trecentis octodecim sanctis patribus, ac solius Eutychis perversam opinionem condemnavit suffragio sanctis patribus concinente. Quamobrem reverentia tua, cognita serenitatis nostræ vera & orthodoxa fide, orare pro nobis ac nostro imperio assidue studeat. Hactenus S. Pulcheria, ad cujus litteras pauca observabo. Dicit, His temporibus extitit… Theodosius. Noverat igitur ipsum tunc non amplius esse Hierosolymæ. Secundo dicit, incolas Æliensium urbis, id est, Hierosolymæ, accurrisse ad fidem suam & Marciani, ubi eam cognoverant litteris ipsorum, de quibus supra egimus, & quarum fructum hic videmus. Tertio nullum in his litteris verbum est de reditu Juvenalis episcopi, prout nec in litteris Marciani col. 877, quæ loquuntur de fuga Theodosii. Quare existimo ambas simul datas inter fugam Theodosii & reditum Juvenalis; indeque etiam apparere non statim post fugam Theodosii Juvenalem esse reversum.

[Annotata]

* al. spiritu sensus

* al. clementia

§ XV. Mors S. Pulcheriæ; de cujus anno, mense & die disseritur.

[Obiit S. Pulcheria anno 453,] De anno mortis S. Pulcheriæ dubitari merito nequit, quandoquidem scriptores, cum antiqui tum recentiores, satis consentiant, eam obiisse anno 453. Hic autem annus certius etiam eruitur ex litteris Sanctæ & S. Leonis Papæ. Etenim Sanctam scripsisse litteras anno 453 ad Bassam, jam vidimus. Ultima vero epistola S. Leonis ad ipsam data est XXI Martii, eodem anno 453. Si alias posteriores ad Sanctam scripsit, illæ exciderunt. Verum nec de Pulcheria vivente post medium anni 453 umquam meminit S. Leo in litteris ad Julianum Coënsem, ut ante facere solebat: nec videtur post medium istius anni ullas ad Pulcheriam ipsam scripsisse litteras. Recte igitur Marcellinus in Chronico ad annum 453 mortem ipsius collocavit, recte etiam Chronicon Paschale ad eumdem annum; sed in utroque Chronico dies & mensis emortualis est prætermissus. Theophanes ad annum 3 Marciani, qui cum 453 concurrit, de morte Sanctæ sic habet: Hoc anno, multis rebus præclare gestis, cunctisque suis bonis pauperibus relictis, beata & pia Pulcheria obdormivit in Christo. Bona ejus, licet immensa, Marcianus libentissime consignavit. Ipsa porro quam plurimas sacras ædes sive oratoria, multa item publica pauperum loca, peregrinorumque domicilia, & eisdem mortuis cœmiteria, in quibus sancti martyris Laurentii templum numeratur, ædificavit.

[166] [mense Julio, ut habet Idacius coævus.] Idacius in Chronico mensem emortualem addit his verbis: Tertio regni anno principis Marciani regina moritur Pulcheria, mense Julio. Placet Tillemontio hæc sententia de mense emortuali, saltem ut probabilior, & merito, quia nullum habemus scriptorem æque antiquum, qui de die aut mense, quo Sancta obiit, mentionem fecit. Attamen Baronius ad annum 453 mortem Sanctæ figit mense Septembri, & die undecima, si recte impressus est locus in editione Plantiniana. At existimo voluisse Baronium die X Septembris obitum ipsius figere, quia ea die est in Fastis Græcis, quos secutus est in Martyrologio Romano. Cangius in Familiis Augustis Byzantinis pag. 70 & 71: Obiit Pulcheria, conjuge superstite, mense Julio, ut Idatius, vel Septembri, ut Marianus Scotus scripsere. Verum id in Mariano Scoto reperire non potui: neque ipsius auctoritas magna in hisce foret. Pagius ad eumdem annum num. 5 etiam disserit de die emortuali S. Pulcheriæ, sed nimium hic festinavit. Nam quod Cangio attribuit de Pulcheria; ille scripsit de Marciano: & Norisium in Epochis Syro-Macedonum diss. 3 cap. 4 de hisce disputantem sine sufficienti examine secutus est.

[167] Etenim certum est, errare Norisium, quia morti S. Pulcheriæ attribuit epocham illam, [Norisius non alia ratione mortem ejus fixit mense Februario,] quam inventioni capitis S. Joannis Baptistæ adscribit Chronicon, alias Alexandrinum dictum, quod cum Cangio Chronicon Paschale vocamus. Verba Norisii sunt pag. 170: Idem auctor Chronici Alexandrini scribit, Pulcheriam augustam obiisse “Vincomalo & Opilione Coss. mense Peritio, die XII Cal. Martii” &c. Respondeo errare Norisium, idque liquere ex ipso, quod laudat Chronico, si verba Græca inspiciamus. Textum subdo, ut legitur post notatos consules Vincomalum & Opilionem. Επὶ τούτων τῶν ὑπάτων ἐτελεύτησεν ἡ δέσποινα Πουλχερία. Recte Latine apud Cangium: His consulibus obiit domina Pulcheria. Tum sequitur longior epocha de inventione capitis S. Joannis Baptistæ hoc modo: Επὶ τῶν προκειμένων ὑπάτων Βινκομάλου καὶ Οπιλίωνος, βασιλευόντων Οὐαλεντινιανοῦ και Μαρκιανοῦ αὐγούστων, μηνὶ περιτίῳ, πρὸ β᾽ Καλανδῶν Μαρτίων, τῇ μέσῃ ἑβδομάδι τῶν νηστειῶν, ἔτους Σηρο-Μακεδόνων ψξγ᾽, Αντιοχέων φα᾽, καὶ υκε᾽ ἔτους, ἀφ᾽ οὗ ἀπετμήθη ὁ ἅγιος πρόδρομος προφήτης καὶ Βαπτιστὴς Ιωάννης, ἡυρέθη ἡ τιμία αὐτοῦ κεφαλὴ ἐν τῇ Εμεσίων πόλεὶ.

[168] Hæc Latine reddenda sunt hoc modo: Prædictis Vincomalo & Opilione consulibus, [quam ex Chronico Paschali male intellecto:] imperantibus Valentiniano & Marciano augustis, mense Peritio, XII Kalendas Martias, media jejuniorum hebdomade, anno Syro-Macedonum DCCLXIII, anno Antiochenorum DI, & anno CDXXV, postquam capite truncatus est sanctus præcursor, propheta & Baptista Joannes, illius venerandum caput in Emesenorum civitate inventum est. Clarum est ex litterali & genuina hac versione, non agi hic de die obitus S. Pulcheriæ; sed de inventione capitis S. Joannis Baptistæ. Si id non ita liquet ex textu Latino apud Raderum dato, qui multum a genuina distat; si nec Cangii interpretatio, in qua unicum quo redundat, id satis clare habet, consulenda erant verba Græca, cum Chronicon Græce sit scriptum. Ruit igitur totum fundamentum Norisii & Pagii, qui ex solo hoc loco Chronici male intellecto voluerunt, Sanctam obiisse XVIII Februarii. Si vero Chronicon de morte Pulcheriæ omnino haberet, quod de ea nequaquam habet, auctoritas Idacii longe prævalere deberet, præsertim cum aliunde etiam constat Sanctam vixisse aliquot mensibus post Februarium anni 453.

[169] Quare nihil invenio probabilius, quam Sanctam obiisse mense Julio, [Julio igitur mense obiit, sed die incerto:] ut habet Idacius scriptor contemporaneus, qui diem nobis reliquit ignotum. Præterea epistola ad Bassam ante laudata, non videtur scripta ante mensem Julium, ut colligitur ex dictis § 14: hæc ergo etiam accedit ratio, quæ suadet obitum ejus collocari citius non debere. Contra, ne eum serius collocemus, persuadet etiam annus tertius Marciani imperatoris, quo eam obiisse præcipui scriptores testantur: cum enim Marcianus imperare cœperit mense Augusto, obiisset Pulcheria anno quarto Marciani, si vixisset usque ad anni 453 diem X Septembris, quo Fasti Græci obitum ejus figunt. Nicephorus, lib. 15 cap. 15 obitum Sanctæ distulit usque ad annum sextum Marciani; sed id repugnat antiquioribus omnibus.

[170] [Sanctæ sepultura, virginitas; pium testamentum.] Rectius ille ait de sepultura Sanctæ: Ipsa autem in templo divorum Apostolorum condita est. Virginem obiisse S. Pulcheriam, testantur diserte plerique scriptores, nec ullus contradicit, ita ut nullum ea de re umquam fuerit dubium. Æque consentiunt, ab ea ante obitum omnia bona pauperibus fuisse legata: & pium hoc ipsius testamentum a Marciano fuisse approbatum. Quare de his solum addo verba Theodori Lectoris pag. 552: Pulcheria augusta admodum pia extremum diem obiit, cum multa præclare in vita gessisset, cunctaque bona sua moriens pauperibus reliquisset. Ejus testamentum Marcianus infirmare noluit; sed ad perficienda cuncta, quæ illa mandaverat, libenter sumptus subministravit.

§ XVI. Variæ fundationes ecclesiarum, locorumque piorum, quæ S. Pulcheriæ attribuuntur.

[Multæ piæ fundationes S. Pulcheriæ:] Sozomenus num. 25 laudatus asserit, tot ecclesias, pauperum & peregrinorum diversoria, ac monasteria fuisse ædificata, censibusque instructa per S. Pulcheriam, ut prolixum esset omnia recensere. Generatim quoque de iis loquitur Theophanes, cujus verba dedi num. 165, addens ceteris jam recensitis cæmeteria. Theodorus Lector de illis sic habet: Ædificavit autem Pulcheria ecclesias complures; eam scilicet, quæ est in Blachernis; item eam, quæ est in Chalcopratiis; aliam quoque, quæ dicitur Hodegorum; item ecclesiam S. Laurentii martyris. Nolui pias hasce fundationes aliis Sanctæ gestis immiscere, quod difficulter ad aliquem temporis ordinem revocari possint. Quare hoc loco de singulis seorsum agam, ne pia hæc Sanctæ liberalitas, quæ inter præcipua est vitæ ejus ornamenta, videatur sine examine prætermissa.

[172] [condidit sub initium imperantis Marciani ecclesiam in Blacherius:] De condita ecclesia in Blachernis, quæ primo loco recensetur a Theodoro, ita loquitur Theophanes ad annum 1 Marciani pag. 90: Beata porro Pulcheria plures ac alias Christo construxit ecclesias; maxime vero, quæ celebrandæ Dominæ nostræ Deiparæ dicata conspicitur in Blachernis sub pientissimi imperatoris Marciani exordia. Zonaras pag. 46 consentit de tempore, uti & Cedrenus pag. 344, ubi hæc habet: Porro Pulcheria, præter multa alia templa, præcipue ædem in Blachernis condidit, ac Dei Genitrici consecravit, cum nuper Marcianus imperium inivisset. Accedunt & alii scriptores Græci, qui eximiæ istius basilicæ constructionem soli Pulcheriæ attribuerunt, ita ut hac de re non videatur dubitandum, licet apud Raderum in Chronico Alexandrino pag. 442 tam Chalcopratiorum quam Blachernarum ecclesiæ constructio partim attribuatur Marciano.

[173] Procopius Cæsariensis lib. 1 de Ædificiis Justiniani cap. 3 alium nobis hujus templi conditorem assignat, Justinum nimirum imperatorem. Verba ejus audiamus: [Procopius Justino eam fundationem tribuens fidem non meretur:] Pro mœnibus (Constantinopolitanis,) in Blachernis (id loco nomen) Dei Matri ædem posuit (nam acta quoque Justini avunculi debemus ipsi adscribere: cum ejus imperium summa auctoritate administraverit.) Est in maris littore templum illud, religione inclytum & augustissimum: cujus latitudo cum longitudine non mediocri aptam habet proportionem. Nihil aliud, quo supra infraque fulciatur, nisi marmoris Parii segmenta in columnarum formam disposita videas. Columnæ rectis ordinibus ubique stant, præterquam in medio, ubi introrsum recedunt ac sinuantur. In primis miretur, qui pedem illuc intulerit præcelsam citra ruinæ periculum fabricam, & magnificentiam, quæ nihil habeat inconcinnum. Hæc quidem Procopius, fortasse quia Justinus senior, cujus acta liberaliter sane Justiniano tribuenda dicit, aliquid in dicta ecclesia instauravit. Certe fidem non meretur contra auctoritatem Theodori Lectoris, constructionem illius ecclesiæ S. Pulcheriæ attribuentis, quem secuti sunt alii complures, cum nullus, quod quidem sciam, Procopio assentiatur.

[174] Nicephorus Callistus lib. 14 cap. 2 dicens de Pulcheria, [Nicephorus recte scribit de constructa ecclesia, non item de reliquiis ci illatis.] non facile enumerari posse, quæ illa sacra templa magnifice excitarit, quæque Dei amantium virorum domicilia atque monachorum cœnobia construxerit, perpetuas in ea impensas, & res omnes eorum, qui in eis pietati vacarent, necessarias constituens; inter pauca, de quibus acturum se dicit, ita celebrat ecclesiam in Blachernis constructam: Opus enim ejus est sacrum Dei Genitricis templum, quod Blachernæ dicitur, dignum illa ipsa Verbi Matre, quod inhabitaret, judicatum domicilium. … Cujus (Deiparæ) divinum loculum, & sepulcrales fascias inventas cum veneratione maxima ibi reposuit. Verum hæc ultima non recte attribuit S. Pulcheriæ: nam, si verum est, quod hic non examino, tumulum sanctissimæ Virginis una cum sacris fasciis in eo inventis transmissum esse Constantinopolim a Juvenale Hierosolymitano episcopo, ut idem Nicephorus narrat lib. 15 cap. 14; contigit istud post mortem S. Pulcheriæ. Missa enim illa dicuntur, postquam Juvenalis in sedem suam erat restitutus. At ille restitutus est post mortem S. Pulcheriæ, aut certe non diu ante obitum ejusdem. Hinc ipse Nicephorus, sibi parum consentiens, insinuat dictas reliquias Constantinopolim venisse, & in ecclesia Blachernarum depositas esse, quando jam obierat S. Pulcheria. Nam tacens de Pulcheria, dicit: Factum id, Marciano adhuc superstite. Plura de dicta ecclesia, frequenter instaurata & tandem omnino destructa, videri possunt apud Cangium in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 83.

[175] Ecclesia in Chalcopratiis, quam inter Pulcherianas secundo loco ponit Theodorus, [Constructa ecclesia in Chalcopratiis;] fortasse condita fuit ante prædictam in Blachernis. Certe plerique scriptores illius constructionem locant circa finem imperantis Theodosii. Theophanes pag. 88 ad annum ultimum Theodosii, ubi dixerat Pulcheriam ad aulam fuisse revocatam, de illa ecclesia subdit: Eo tempore Chalcoprateorum ecclesiam, quæ Judæorum synagoga prius fuerat, Deiparæ consecravit. Hæc non de Theodosio, ut scribit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 85, sed clarissime de Pulcheria dicuntur, ut liquet ex præcedentibus. Clare item de Pulcheria loquitur Cedrenus pag. 343, ubi Theophani omnino consentit his verbis: Tunc & Chalcopratiorum ædem Dei Genitrici ædificavit, cum is locus ante Judæorum fuisset synagoga. Glycas tamen pag. 260 constructionem hujus templi Theodosio attribuit, quemadmodum & Joël pag. 170. At recentiores hi sunt quam ut eorum auctoritas comparari possit cum auctoritate Theodori Lectoris & Theophanis, quibus Cedrenus & Nicephorus adstipulantur. Quod Chronicon Alexandrinum, ut supra dixi, Marciano simul & Pulcheriæ adscribat hujusce templi constructionem, nos etiam morari non debet, cum structa videatur ante Marciani imperium.

[176] [quam instaurasse dicitur Justinus Junior:] Verum difficultatem nonnullam habet, quod scribit Theophanes ad annum 12 Justini Junioris pag. 209, ubi sic habet: Hoc anno ademptam Judæis synagogam, quæ fuit in Chalcoprateis, Dominæ nostræ sanctissimæ Deiparæ Justinus fecit ecclesiam ad eam, quæ Magna vulgo audit. Codinus in Originibus Constantinop. pag. 43 hæc Theophanis verba cum aliis ante datis utcumque conciliat, ita scribens: In Chalcoprateis tempore Constantini Magni habitabant Judæi, & vendebant ibi æramenta (hinc loco nomen.) Post centum vero & triginta duos annos expulit eos inde Theodosius Junior, &, loco repurgato, templum sanctæ Deiparæ extruxit. Hoc autem templum terræ motu dejectum, reædificavit Justinus, ex curopalata creatus imperator, & insuper ei possessiones immobiles largitus est. Theodosio, non Pulcheriæ, Codinus cum Glyca & Joele adscribit primam fundationem; quod fieri potuit, quia ipsa Pulcheria malebat nomine Theodosii quam suo bona exercere opera, teste Sozomeno: at antiquiores non ignorarunt, ipsam esse illius ecclesiæ fundatricem saltem præcipuam, licet fortasse adjuta sit Theodosii opibus.

[177] [ecclesia, quam Verinæ attribuit Justinianus,] Justinianus imperator in Novella 3 cap. 1 constructionem alicujus ecclesiæ adscribit Verinæ, uxori Leonis imperatoris. Id autem de ecclesia in Chalcopratiis intelligendum, suspicatur Cangius jam laudatus pag. 86. Ratio ipsius est, quia ecclesia in Chalcopratiis dicitur vicina fuisse magnæ ædi sanctæ Sophiæ, cui & illam, quam Verina exstruxit, vicinam dicit imperator, & quia utraque dicata fuit sanctissimæ Deiparæ. At respondeo, me minime dubitare, quin alia sit ædes, de qua loquitur Justinianus. Etenim ecclesia illa, quam condidit Verina, cum duabus aliis a Justiniano item nominatis, tam erat vicina ecclesiæ S. Sophiæ, ut divina officia in ea fierent a presbyteris & clericis S. Sophiæ, quemadmodum ibi testatur Justinianus.

[178] [alia erat a Chalcopratiana:] At qui loquuntur de ecclesia in Chalcopratiis, non insinuant eam fuisse prope ecclesiam S. Sophiæ, uno excepto Theophane laudato num. 176, qui etiam certo non dicit tam fuisse vicinam majori ecclesiæ, si verba ejus Græca consideremus. Εποίησεν, inquit, ἐκκλησίαν,… πλησιάζουσαν τῇ μεγάλη ἐκκλησίᾳ. Si verbum de verbo exprimere velimus, sic verba illa faciemus Latina: Fecit (Justinus) ecclesiam appropinquantem ad magnam ecclesiam. Hæc autem verba non sunt necessario explicanda de vicinitate loci. Sed ecclesia aliqua alteri etiam accedere vel appropinquare dicitur similitudine, elegantia, magnitudine. Eo forsan sensu intelligenda sunt verba Theophanis, cum non videam ex ullo alio loco probari Chalcopratiorum ecclesiam fuisse prope Sophianam. Consuli potest Cangius, qui hoc unico loco nititur, & Gyllius lib. 2 cap. 21, qui dubie disputat, & locum quoque alium prope muros Constantinopolitanos Chalcopratiis ex ignoto scriptore assignat.

[179] Quidquid porro fuerit de loco, non dubito quin ecclesia Chalcopratiorum magnifica fuerit, [quæ erat magnifica & Deiparæ dicata.] & proprios habuerit ministros, ideoque distincta etiam fuerit ab æde Deiparæ, quam condidit Verina. Nicephorus lib. 15 cap. 14 ita habet ad propositum nostrum: Celeberrima hæc Pulcheria multas per vitam præclare res gessit, multa publica hospitum & pauperum condidit domicilia: advenarum etiam sepulcra & alia ædificia construxit, piæ mentis ejus indicia: in quibus etiam est martyris Laurentii delubrum. Tria quoque Dei Matri ex ipsis fundamentis templa erexit: quorum unum est in Chalcopratiis, Sacri loculi nomen habens. In hoc, veluti thesaurum, Dei Genitricis deposuit zonam… Hoc in templo, ut quarto quoque hebdomadis die pervigilium & supplicatio ad lucernas & lampades fieret, constituit, quam & ipsa pedes frequentare solita erat. Idem lib. 14 cap. 2 de hac ecclesia, & de alia mox secutura dicit: Utraque vero hæc fana pulchritudine simul & amplitudine ambitiosa, magnifice sunt constructa.

[180] Ecclesia illa, quam cum Chalcopratiana magnificam fuisse testatur Nicephorus, [Ecclesia ὁδηγῶν, viæ ductorum,] est illa ipsa, quam tertio loco recenset Theodorus Lector. Hic Græce eam vocat τὸν ὁδηγῶν, id est, viæ ducum, sed interpres Latinus Hodegorum ponere maluit, relicta voce Græca. Codinus in Originibus pag. 41 nomen utcumque mutat, ejusque causam exponere conatur, ita scribens: Templum sanctæ Deiparæ, cognomine Viæ Ductricis (Græce Τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον τὴν ὁδηγὸν, quod sonat, Sanctissimam Deiparam Viæ Ductricem) ædificavit Michaël Methysta, quem Basilius Macedo interemit. Prius vero oratorium erat complurium cæcorum, qui in fonte ejus loci se lavantes, visum receperant. Quamobrem ipsum quoque templum Viæ Ductricis cognominatum est. Ex hisce Henricus Valesius in Annotatis ad Theodorum Lectorem pag. 161: Dicta porro est hæc basilica Hodegorum, eo quod cæci meritis beatæ Virginis, cujus illic imago erat deposita, visum recuperarent, nec amplius ὁδηγῷ, id est, ductore opus haberent. Verum Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 89 non immerito ridet hanc nominis rationem; eorumque similiter rejicit sententiam, qui crediderunt ecclesiam sic dictam, quod angelis tutelaribus dicata esset.

[181] Deinde subjungit: Quin potius … hanc esse nominis rationem prorsus existimo, [unde nomen traxisse videatur: imago Deiparæ a S. Luca picta,] quod, cum Deiparæ imago, a S. Luca depicta, summa religione ac veneratione coleretur a Byzantiis, nullam adversus hostes expeditionem susciperent imperatores ac duces, quin prius eam salutassent, ac sanctam Deiparam viæ comitem seu potius ductricem sibi fieri essent deprecati. Hanc suam opinionem, quæ ceteris haud dubie est longe probabilior, multis conatur confirmare exemplis ducum & imperatorum, qui opem sanctissimæ Virginis in illa ecclesia implorabant, victoriasque suas beatissimæ Virgini referebant acceptas. Porro imaginem beatissimæ Virginis, a S. Luca depictam, in ea ecclesia fuisse depositam, testantur varii scriptores apud Cangium laudati. Theodorus Lector pag. 551 non quidem memorat, ubi fuerit deposita, sed transmissam ad S. Pulcheriam testatur his verbis: Refert etiam Eudociam ab urbe Hierosolymitana ad Pulcheriam misisse imaginem Matris Domini, quam Lucas apostolus depinxerat.

[182] [ubi locata a S. Pulcheria, quæ eam ecclesiam prima condidit.] Verum Nicephorus lib. 15 cap. 14 de structa ecclesia per S. Pulcheriam, illataque illi imagine sic habet: Secundum templum ὁδηγῶν, viæ ducum, est, ubi Antiochia missam Verbi Matris imaginem dedicavit, quam divus apostolus Lucas suis ipse manibus depinxit, illa adhuc vivente & tabulam ipsam vidente, gratiamque adeo illi formæ suæ imminente (lege immittente.) Hæc imago primum in loco, qui Tribunal dicitur, fuit: ubi ea, quæ nunc quoque fiunt, miracula peracta sunt. Porro in templo isto, ut tertio quoque septimanæ die pervigilium itidem & supplicatio perageretur, curavit: quod ad hunc usque diem servatur. Idem lib. 14 cap. 2 alias reliquias eidem quoque ædi illatas a S. Pulcheria asserit; sed non omnes æque certas existimo, cum de iis tacuerint antiquiores. In quo, inquit, divinam illius imaginem, quam Lucas apostolus in tabula depictam reliquit, & sacram colum, & Servatoris ipsius fascias, perinde atque thesaurum, quem ad eam Eudocia augusta, quum Hierosolyma profecta est, misit, servandas curavit. Laudatus Cangius recte probat, monasterium fuisse virorum seculo XIII, quando eo secessit Georgius Cyprius patriarcha, e sede sua pulsus. Ostendit etiam sitam ad mare fuisse hanc ecclesiam, & plura commemorat, quæ ibidem videri possunt. Illud solum observo, Codinum non audiendum, quando constructionem hujus ecclesiæ attribuit Michaëli imperatori, qui seculo IX imperavit: nam Theodorus Lector, aliquot seculis antiquior: S. Pulcheriæ primam fundationem adscribit. At potuit Michaël eamdem ecclesiam deinde instaurare.

[183] [Per ipsam etiam ædificata ecclesia S. Laurentii:] Ecclesiam S. Laurentii martyris inter conditas a Pulcheria ultimam recenset Theodorus Lector. De eadem per ipsam condita consentit Theophanes num. 169 laudatus, & Nicephorus num. 177. Hujus atrium perfectum fuisse ultimo vitæ ejus anno, insinuat Marcellinus ad annum 453 ita scribens: Pulcheria augusta Marciani principis uxor B. Laurentii atrium inimitabili opere consummavit, beatumque vivendi finem fecit. Codinus in Originibus pag. 48 adjungit Marcianum tamquam hujus & S. Isaïæ ecclesiæ fundatorem cum Pulcheria. Verba ipsius sunt: Templa SS. Esaïæ & Laurentii ab imperatore Marciano & ejus uxore Pulcheria ædificata fuerunt: quorum tempore sanctum corpus Esaïæ prophetæ Hierosolyma allatum fuit. Cedrenus pag. 342 translationem S. Isaïæ citius memorat his verbis: Anno XXXV (Theodosii Junioris, id est, anno Christi 442 aut 443) Paneade advectæ sunt reliquiæ vatis Esaïæ, & in D. Laurentii templo repositæ. Hæc si vera sint, conditum est templum S. Laurentii multis annis ante imperium Marciani. Id omnino dicendum videtur, cum etiam reliquiæ S. Stephani, quas anno 439 Eudocia augusta attulisse Hierosolyma scribitur, in ecclesia S. Laurentii dicantur depositæ, ut observavimus num. 47. Quapropter existimo, ecclesiam illam a Pulcheria structam esse, imperante Theodosiö, ac tempore Marciani novis ædificiis auctam.

[184] Quod vero spectat ad translationem reliquiarum S. Isaïæ; ea quoque, si facta est vivente Pulcheria, probabilius locabitur sub Theodosio quam sub Marciano, [aliæ fundationes eidem attributæ.] licet constructio ecclesiæ illius facile differri potuerit, ac fieri imperante Marciano. De structa etiam per Pulcheriam ecclesia S. Stephani jam disserui § 6. Ecclesiam S. Menæ martyris ex fano idolorum a Constantino Magno dicatam, ejectis dumtaxat simulacris & novo indito nomine, scribit sæpe jam laudatus Codinus pag. 37, hæc subjungens: Integram vero ipsius structuram, cum vestibulis & sacris vasis, annis centum & sexaginta novem post procurarunt Pulcheria & Marcianus. Verum calculus hic annorum nequit esse justus, cum ab initio imperantis Constantini usque ad mortem Pulcheriæ & Marciani tot anni non reperiantur. Præterea Gerocomium, id est, domum vel hospitium senum, a Marciano & Pulcheria conditum est, inquit Codinus pag. 47. Plura de piis S. Pulcheriæ fundationibus nominatim exposita non reperio: at quæ Sozomenus, Theophanes & Nicephorus generatim dicunt; abunde insinuant, multas ipsius fundationes fuisse a scriptoribus prætermissas.

DE S. VERANO EPISC. CONFESSORE
VENCIÆ IN GALLIA

Seculo V.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Veranus episc. conf. Vinciæ in Gallia (S.)

AUCTORE J. P.

§ I Sancti memoria in Fastis: cultus antiquitas; ecclesiæ ipsi consecratæ, monasterium exstructum & ejus nomine insignitum.

Varii in Fastis sacris occurrunt sancti in Gallia episcopi sub nomine Verani, [Varii eodem nomine episcopi in Martyrologiis.] quos apud scriptores Veranium & Verannium, imo & Uranium appellatos invenias. Cardinalis Baronius in Notis Martyrologii Romani ad diem XIX Octobris observat Veranum, qui ibidem in textu sic recolitur; in territorio Aurelianensi depositio sancti Verani episcopi, Cabilonensibus præsulibus annumerandum esse; & ea occasione reliquos recenset in hunc modum. Fuit ejusdem nominis episcopus Lugdunensis, de quo inferius ad tertium Idus Novembris. Fuit præterea alius S. Veranus episcopus Venciensis, ex monacho Lerinensi, discipulus S. Hilarii Arelatensis episcopi: quievisse ponitur in Domino quarto Idus Septembris: fuit insuper alius S. Veranus episcopus Cavillicensis, qui ut patronus ejusdem ecclesiæ religiose colitur. Subscriptus reperitur Veranus Cavillicensis secundo concilio Matisconensi, quod celebratum est anno Domini DLXXXVIII. Tot sanctorum virorum idem nomen, dignitas eadem, confusionem quamdam peperit apud auctores tum veteres tum recentiores, qui in suis elogiis uni Verano adscripserunt, quod alteri attribuendum videbatur. Maxima difficultas est in S. Verano Lugdunensi & nostro Venciensi; quandoquidem non solum eodem nomine ac dignitate insigniti fuisse, sed & eodem tempore floruisse perhibeantur: atque hinc aliqui unum eumdemque Veranum fuisse volunt, qui Lugdunensis & Venciensis dicitur; alii vero distinctos fuisse sustinent, alii demum aliter sentiunt. Singularum sententiarum patronos, eorumque rationes dabo inferius; postquam retulero ea, quæ de S. Verano Venciensi in Martyrologiis, ac de ejusdem cultu reperi apud scriptores antiquos & recentiores.

[2] Nulla exstat Sancti nostri memoria in antiquis Martyrologiis classicis, puta S. Hieronymi, Bedæ, Usuardi aliorumque (nisi confundendus sit cum S. Verano Lugdunensi, [Sancti nostri hodie non est mentio in antiquis classicis; est in multis recentioribus.] qui in plerisque annuntiatur ad diem XI Novembris.) Neque etiam ad diem IX vel X Septembris memoratur in Martyrologio Romano, quantumvis Baronius num. præcedente citatus Sanctum appellet, & quievisse in Domino signet IV Idus Septembris; ut merito insinuet Tillemontius tom. 15 Monument. Hist. Eccles. mirari se, cur locum ei in Martyrologio non concesserit Eminentissimus. Audiamus itaque martyrologos recentiores. Castellanus in Martyrologio universali ad diem IX Septembris sic eum annuntiat: Vintiæ sancti Verani episcopi, filii sancti Eucherii Lugdunensis. Ferrarius vero in Catalogo Sanctorum, quorum nomen Romano insertum non est, ita habet ad diem X Septembris: Venciæ in Gallia S. Verani episcopi. Parisiense item Martyrologium ad eum diem: Venciæ in Provincia sancti Verani ex monacho Lirinensi, hujus urbis episcopi, qui sancti Eucherii filius fuit. Saussayus in Gallicano prolixius elogium Sancti contexuit, quod similiter hic subjicio.

[3] [Elogium ex Saussayo & veteri Martyrologio ecclesiæ Venciensis,] Vintii Nerutiorum in Phocensi provincia depositio sancti Verani episcopi & confessoris, qui sedis Venciensis primum lumen & columen fuit. Is sancti Eucherii filius, frater Salonii, ex monacho Lerinensi, ubi copiosas religionis & scientiæ merces quæsivit, factus pro meritis Antistes: tanta sanctimoniæ & pastoralis vigilantiæ ac virtutis laude enituit, ut ævi sui syderibus, solari velut splendore anteiret: adeo ut magister ecclesiarum cum fratre Salonio ejusdem gloriæ consorte a Salviano appellaretur, Sidonioque Apollinari, suæ ætatis oraculo, magnæ admirationi ac venerationi esset, uti Ecclesiasticæ strenuus vitis colonus, fæcundatorque egregius. Qui tandem uberi laborum messe comparata, quietis æternæ ad fruitionem perrexit. Sepultus in ecclesia Venciensi in sarcophago marmoreo, multis signorum virtutibus eluxit. Hæc Saussayus. Joannes Savaro in Commentario ad epistolam 15 libri 7 Sidonii Apollinaris ex ecclesiæ Venciensis Martyrologio annuntiationem sequentem recitat: In Galliis civitate Venciensi depositio B. Verani episcopi Venciensis, qui fuit monachus insulæ Lyrinensis, discipulus B. Hilarii abbatis dictæ insulæ, & postea episcopi Arelatensis, qui B. Veranus sepultus est in eadem ecclesia Venciensi, in sarcophago marmoreo in pariete defixo, qui multis virtutibus & miraculis claruit, ac de nobili prosapia ortus in pace quievit IV Idus Septembris. Eadem ex mox laudato auctore descripsit Vincentius Barralis in Chronologia Sanctorum monasterii insulæ Lerinensis parte 1, pag. 363; eademque, sed paulo immutata, profert Dionysius Sammarthanus in Gallia Christiana recens recusa tom. 3, col. 1214, qui præterea memoratum Martyrologium vetus appellat.

[4] Ex dictis hactenus colligitur quadamtenus antiquus S. Verani cultus, [ejus patrocinio consecratæ. Civitatis notitia.] confirmaturque ex veteribus Tabulis monasterii Lerinensis, quibus nomen ipsius, ut testantur auctores mox laudati, titulo Sancti inscribitur hoc modo: Sanctus Veranus episcopus Venciensis. Verum manifestius is elucet primo ex eo, quod ipsa cathedralis ecclesia Venciensis S. Verani patrocinio consecrata sit. Testatur hoc laudatus Sammarthanus Col.amp; 1213 in descriptione civitatis ac diœceseos Venciensis, catalogo episcoporum ejusdem præfixa, quam hac occasione partim huc transfero, quia ipsius notitiam utilem omnino reor ad clariorem intelligentiam eorum, quæ post examinanda venient: Vincium, inquit, Vencia, Vensiensis, Vensiensium, Vincisiensium & Vecisiensium civitas, urbs nunc exigua, olim amplior, sita est tribus leucis ab Antipoli ad Septentrionem, duabus a Varo flumine ad Occasum, a Grassa tribus distans. Comitatus olim titulo donata est, ut constat ex chartis in gratiam basilicæ B. M. Deauratæ conscriptis circa annum MXXX. Pulcherrimo prospectu, soloque gaudet jucundo, ac aureorum & Assyriorum pomorum aliorumque fructuum suavissimorum feracissimo. Cathedralis ecclesia Deo, sub titulo S. Mariæ Virginis, & patrocinio SS. Verani & Lamberti consecrata est. In ea præter episcopum (suffraganeum archiepiscopi Ebredunensis) sunt præpositus, archidiaconus &c. In ea religiose asservantur SS. Verani & Lamberti corpora. Diœcesis separatur a Niciensi Varo flumine; a Grassensi amne Lupo; a Glandavensi fluvio Storori, a Forojuliensi territorio Caillensi. Reliqua huc non spectant.

[5] Elucet secundo antiqua & peculiaris fidelium erga Sanctum nostrum veneratio ex eo, [Sub finem seculi VIII haud procul Vincia] quod vergente ad finem seculo VIII, vel IX inchoato, erecta ipsi fuerit ecclesia vel oratorium prope castrum Cagnæ haud procul Vencia civitate. Mox laudatus Dionysius Sammarthanus Col.gens de Abbatia S. Verani, de qua statim & nos agemus, ita tradit ex Vincentio Barrali: Carolus Magnus ecclesiam B. Mariæ, quam Deauratam vocabant, sancto etiam Johanni Baptistæ ac Verano confessori nuncupatam, exstruxisse ferebatur. Horum verborum sensum quicumque recte perspexerit, unicam ecclesiam intelliget, eamdemque tum Virgini Matri, tum SS. Joanni Baptistæ & Verano dedicatam: & similem quidem sensum videntur præ se ferre verba ipsiusmet Barralis. Verum ex aliis, quæ ibidem profert idem Barralis, manifeste eruitur, non sic intelligendum esse laudatum scriptorem, diversamque fuisse ecclesiam S. Mariæ Deauratæ, ab ecclesia vel forte oratorio Sanctorum aliorum.

[6] [templum seu oratorium,] Juvat ex ipso Barrali ad rem præsentem spectantia proferre in medium, omissis tamen, ne longior sim, aut in compendium contractis, quæ ad eorum intelligentiam minus necessaria mihi visa sunt. Præmittit itaque, quo pacto sub initium seculi XI Durantus abbas S. Eusebii, monasterii Aptensis, electus fuerit Venciensium episcopus, seque cum socio ejusdem cœnobii monacho, cui nomen erat Pontio, itineri commiserit Venciam profecturus; deinde sic prosequitur: Qui venientes, & flumen nomine Lupum transmeantes invenerunt ecclesiam beatæ Mariæ Dei Genitricis, quam quondam magnus Carolus rex ædificaverat, & magnis donis ditaverat, quam etiam ipsa antiquitas Deauratam cognominavit. Hactenus nihil de SS. Verano & Joanne Baptista. Sed narrat deinde, locum, ubi dicta ecclesia condita est, placuisse memorato Pontio, & ab eodem fuisse electum exstruendo monachorum cœnobio, ac tandem sic iterum pergit: Præscindens ergo Pontius immanem lignorum silvam, invenit oratorium sancti Petri juxta ecclesiam sanctæ Mariæ, & beati Joannis Baptistæ atque beati confessoris Verani.

[7] [distinctum probabilius ab ecclesia B. Mariæ Virginis,] Postrema verba, sicut jam insinuavi, paululum obscura sunt, adeo ut ex iis seorsum spectatis, certo definiri nequeat, an una eademque ecclesia Deiparæ Virgini ac SS. Joanni Baptistæ & Verano consecrata fuerit; an, sicut ab ea distinctum erat S. Petri oratorium, sic etiam diversæ ab eadem fuerint aliorum Sanctorum ecclesiæ sive oratoria. Accipe modo testimonia, quibus manifestum fiat, priorem sensum nequaquam admittendum esse. Laudatus Barralis, post relatam prædicti monasterii constructionem, recenset donationes & immunitates a variis tum ipsi monasterio tum ecclesiis concessas, atque hæc omnia sese deprompsisse profitetur ex antiquis cartulariis. Pag. 363 ita habet: Anno Domini millesimo duodecimo feria sexta Idus Augusti, Nobilis Petrus cum uxore sua Ermengarda … dederunt Domino Deo, beatæ Mariæ, quæ vocatur Deaurata, & beato Verano, quæ fuere constructæ ecclesiæ a piissimo Carolo imperatore … vineam, quæ jacet juxta flumen Cagnæ &c. Pag. 364 in ipso, quod producit integrum, instrumento alterius donationis, factæ anno 1030, ista leguntur: Nos jam dicti Leotgerius & uxor mea Odila, & filii nostri, Raimbaldus videlicet, dominus Petrus episcopus, nec non & Rostagnus juvenis, prædictis ecclesiis sanctæ Dei Genitricis Mariæ, S. Joannis Baptistæ, S. Petri Apostoli, & S. Verani confessoris, Pontio abbati aut monachis ibidem Deo servientibus … res nostras cedimus &c.

[8] [S. Verano ædificatum,] Denique aliis multis, quæ apud ipsum videri possunt, subjungit idem auctor pag. 365. His donationibus non contenti idem vere ingenuus & pius Lambertus & Amicus germani fratres, tum Raimbaldus & Rostagnus simul fratres & uxores illorum principes & proceres regionis illius … dederunt domino Pontio abbati, monachis & successoribus suis … ipsum locum cum ecclesiis in eo constructis; videlicet ecclesiam sanctæ Dei Genitricis Mariæ, quæ dicebatur ab antiquis Deaurata, tempore piissimi Caroli regis constructa, nec ne * ecclesiam sancti Joannis Baptistæ, & sancti Petri apostoli & sancti Verani confessoris & aliorum Sanctorum honoribus sunt consecratæ, cum vineis, pratis, campis, decimis, aquis &c. Hæc profecto evidentius demonstrant, præter ecclesiam B. Mariæ Virginis, alterum locum, sacrum S. Verano aliisque Sanctis ibidem exstitisse, quam ut prudens dubium cuiquam relinqui possit: at non æque certo determinari potest, an hic locus unica fuerit ecclesia SS. Verano, Petro apostolo, & Joanni Baptistæ consecrata, cui expositioni favet textus posterior, an vero plura ibidem fuerint oratoria seu sacella singulis exstructa singula.

[9] Viguit itaque publicus Sancti nostri cultus Caroli magni temporibus & procul dubio etiam ante; [& seculo II monasterium,] viguisse autem seculis subsequentibus & maxime undecimo constat inde, quod sæpe nominatus Pontius cœnobium a sese erectum Virgini Dei Parenti simul & S. Verano devoverit, illudque Monasterium S. Verani nuncupatum voluerit; imo ex instrumento mox recitando, eruitur, quantum fuerit sollicitus, ne in futurum celebri isto nomine destitueretur. Quando scilicet anno 1050 dictum monasterium univit seu potius donatione subjecit cœnobio Lerinensi, in quo, sicut paragrapho quarto patebit, S. Veranus a juventute monachus exstiterat, & ex quo ad Venciensem cathedram quondam fuerat electus. Integrum translationis seu donationis instrumentum ex Barrali descriptum subnecto.

[10] In nomine Domini nostri Jesu Christi. Ego Pontius abbas monasterii S. Verani cum concilio omnium monachorum meorum & cum concilio domini Duranti episcopi Venciensis, [quod paulo post abbatiæ Lerinensi] cunctorumque canonicorum suorum, & cum concilio Raimbaldi atque Lamberti & Amici, dono Deo & sanctæ Mariæ Genitrici ejus, sanctoque Honorato monasterii Lerinensis, atque abbati ejusdem loci Aldeberto, cunctisque monachis tam præsentibus quam futuris ibidem assidue Deo militantibus, monasterium sancti Verani, in quo positus sum abbas, quod situm est in pago Venciensi cum omnibus appenditiis suis, prædicto monasterio Lerinensi pro inclita religione ipsius loci, trado & firmiter concedo, ut deinceps habeant, & perpetuo absque inquietudine aliqua, vel contradictione possideant. Et hanc donationem religiosissimo Lerinensi monasterio facio, ne locus ipse S. Verani post obitum meum, pristini nominis dignitatem valeat amittere, quam habuit hactenus a tempore Caroli magni regis Francorum, qui illud construxit & donis suis ditavit; sed permaneat in ea pristina dignitas, juvante Christo & cum Lerinensis monasterii adjutorio. Dominus Durantus Venciensis sanctæ sedis episcopus voluit, & manu sua firmavit. Aldebertus episcopus Antipolitanus firmavit. Andreas Nicensis episcopus firmavit. Raimbaldus, Lambertus, Amicus principes firmarunt. Brocardus F. Aycardus F. Leotgerius & Raimbaldus de sancto Laurentio firmaverunt. Lambertus F. Sane quis hanc donationem aliqua occasione infringere vel voluerit, ac monasterio Lerinensi auferre conatus fuerit, auctoritate Apostolorum Petri & Pauli & nostra, excommunicationi perpetuæ (nisi resipuerit ab hac nequitia) submittimus. Facta est autem hæc carta anno ab incarnato Dei Verbo millesimo quinquagesimo, Indictione secunda.

[11] Ex hac donationis formula dubium suboriri posset, [cum ecclesiis donatum est.] an, quod superius ex Vincentio Barrali tradidimus, monasterium S. Verani sua debeat primordia Pontio monacho & postea abbati; quandoquidem is in hunc modum scripserit: Ne locus ipse S. Verani post obitum meum, pristini nominis dignitatem valeat amittere, quam habuit hactenus a tempore Caroli magni regis Francorum, qui illud construxit. Verum hic sermo non est tantum de monachorum habitaculo, cujus auctor fuerat Pontius, sed & iis comprehenduntur ecclesiæ a Carolo Magno olim erectæ ac ditatæ, quæ, quia juxta ante dicta Pontio & sociis monachis dono traditæ sunt, uno deinceps Monasterii seu loci S. Verani vocabulo designari cœperunt. Atque inde recte dicitur illud monasterium, secundum potiores sui partes, puta ecclesias, constructum fuisse ab imperatore Carolo Magno.

[Annotata]

* non

§ II. Sancti reliquiæ & cultus recentior; perperam inter Sanctos Ordinis S. Benedicti a nonnullis recensetur.

[Caput Sancti, quod cum reliquo corpore Venciæ servatur,] Laudatus sæpe Vincentius Barralis de sacris Episcopi nostri exuviis ita habet libri citati pag. 362: Veneranda ejus lipsana honorifice asservantur in ecclesia cathedrali Venciensi Provinciæ Narbonensis; ubi sacrum ejus caput seu cranium reconditum in statua e medio pectoris elevata, ex argento fabricata & inaurata habetur, cum hac inscriptione. “Hoc est caput beati Verani episcopi, fabricatum per magistrum Laurentium de Pardis aurifabrum, anno Domini MCDLXXXXV die X Octobris”. Et, ut fama fert, elaboratum fuit jussu reverendissimi domini Raphaëlis Hispani episcopi Venciensis. Consonant his, quæ supra dedimus ex Dionysio Sammarthano, ubi dicuntur in cathedrali Venciensi religiose asservari corpora SS. Verani & Lamberti. Consonant & quæ recitavimus ex antiquo Venciensi Martyrologio, reconditum fuisse scilicet ibidem Sancti nostri corpus in sarcophago marmoreo in pariete defixo. At quo precise anno inspectus fuerit dictus sarcophagus, indeque sacrum ejus caput, a reliquo corpore separatum, fuerit eductum, scriptorum, quos vidi, nemo prodit.

[13] [thecæ argenteæ inclusum sub finem seculi XV.] Verumtamen cum, teste laudato Sammarthano in Venciensium præsulum serie col. 1226, mandante illustrissimo Hispano episcopo sepulcrum divi Lamberti apertum fuerit anno 1468, ejusque caput argentea theca inclusum, ceteris membris in sepulcro relictis, conjectura prorsus probabilis est, circa idem tempus, vel paulo fortasse post, idem factum fuisse circa exuvias sacras S. Verani & jam tum de conficienda theca item argentea agi cœpisse; quæ tamen nonnisi aliquot post annis fuerit perfecta, uti liquet ex allata ejusdem inscriptione. Sane si vera sit fama, qua putatur dicta statua seu theca argentea elaborata fuisse jussu illustrissimi Hispani; vel dicendus est aurifex ei non statim operam impendisse, vel ei elaborandæ multum temporis insumpsisse; quandoquidem memoratus antistes fatis cesserit die 2 Octobris anni 1491, utique integro quadriennio ante notatam absolutæ statuæ epocham. Sed exigui admodum momenti sunt ista; neque multum ad Sancti cultum demonstrandum conducit assignare determinate annum, quo contigerint similia; contigisse constat, & hoc sufficit. Itaque paucis absolvo, quæ de hodierno cultu notanda restant.

[14] Vincentius Barralis verbis num. 12 allatis subdit sequentia: [Habetur ibidem juxta aliquos ejus festivitas die IX,] Porro præfatæ civitatis Venciensis clerus & populus quotannis celebritatis ejus (S. Verani) festa solemniter recolunt anniversaria, quarto Idus Septembris cum maximo applausu & devotione. Diem eumdem, qui Sancto emortualis fuit, annotarunt etiam allegati superius martyrologi; præter unum Castellanum, qui memoriam illius affixit diei præcedenti. Ejusdem cum Castellano opinionis fuit Bailletus tom. 3 de Vitis Sanctorum asserens id declarari ab Antonio Godeau Venciensium episcopo, Historiæ ecclesiasticæ tom. 2, seculo 5, cap. 35. Sane testimonium viri doctrina & probitate conspicui, qui Venciensem cathedram ad annum usque 1672 occupavit ac proinde rem hanc præ ceteris novisse debuit, abunde sufficiebat, ut laudati scriptores ab aliorum assertione, festum die decima collocantium, discederent: & ratio hæc ipsa movit haud dubie Majores nostros, ut inter Prætermissos diei XIII Julii pauca de S. Verano annotantes lectorem remiserint ad diem hujus mensis nonam; imo id quoque mihi persuasum erat, jamque hunc Commentarium dictæ diei inserendum destinaveram.

[15] Verum dum adverterem, tum a Tillemontio, tum ab auctoribus Historiæ litterariæ Franciæ tom. 2, [juxta alios verisimilius die X Septembris.] pag. 478 diem assignari incertum, IX scilicet vel X, subdubitare cœpi, remque studiosius pervestigare, donec tandem in manus incidit duplex exemplar libelli per modum directorii continentis ordinem festorum propriorum, de quibus fit Officium in præcipuis Provinciæ civitatibus, atque in utroque diem X reperi designatum festivitati S. Verani. Verba unius saltem exemplaris eo lubentius huc tranfero, quod iis mire confirmentur allata ex Vincentio Barrali super splendore dictæ celebritatis. Impressum illud est Aquis-Sextiis pro anno 1676, & inter propria mensis Septembris præscribit sequentia: X Ventiæ. Feria V Verani episcopi & confessoris. Duplex I classis cum octava. In Vesperis commemoratio S. Nicolai de Tolentino tantum, de quo cras. His consonant, quæ præscribuntur in altero, sed non ejusdem anni, Directorio. Unde suspicor in laudatum Opus illustrissimi Godeau irrepsisse mendum, quod inscii adoptarint Castellanus & Bailletus: maxime cum Directorium, cujus verba attuli, non nisi triennio ab obitu nominati antistitis editum sit, & quoad diem conveniat cum omnibus, præter mox allegatos, scriptoribus.

[16] Præter jam dictam Sancti nostri festivitatem, aliam recolit Saussayus die XII Octobris in hæc verba: [Aliæ ejus festivitates ex Saussayo] Vintii Nerusiorum sub metropoli Ebredunensi, Ordinatio sancti Verani episcopi & confessoris, fidei & virtutum meritis illustris: hujus Vencensis, cui præfuit, ecclesia beatum transitum colit quarto Idus Septembris. Sed de hac festivitate nec apud Barralem, nec alibi uspiam sermo est. An fortasse theca seu statua argentea, quæ, sicut vidimus, perfecta fuit X Octobris anni 1495, proximo die XII cum sacro capite venerationi ritu aliquo solemniore primum exposita est, idque annis singulis observatum? Verum si id voluerit laudatus auctor, reliquiarum Elevatio memoranda erat, non autem S. Verani Ordinatio. Multo difficilius percipio, quid sibi voluerit Gabriel Bucelinus, dum in Menologio Benedictino ad diem XIII Julii sanctum Episcopum nostrum inter Sanctos sui Ordinis recensuit sub hac annuntiatione: In Italia S. Verani, Venciensis episcopi, viri admirabili vitæ sanctitate illustrissimi; de quo alii X Septembris, alii XI, alii XIII Novembris, & nos suo loco.

[17] [& Bucelino. Hic Menologio Benedictino] Nam primo, uti advertimus etiam in Prætermissis ad diem XIII Julii, perperam adnumerat Venciam Italiæ civitatibus; nisi fortasse verba sua sic intelligenda dederit, ut memoria S. Verani Venciensis episcopi agatur in civitate quadam seu loco Italiæ a Vencia diverso; at vero nullis, qui de Sancto nostro scripserunt, auctoribus locus iste cognitus fuit. Secundo nullibi terrarum colitur Sanctus mense Julio, cujus diem XIII commemorandi ejus locum esse videtur asserere Bucelinus; equidem voces istas & nos suo loco ita interpretor; cum quantacumque adhibita diligentia nihil de S. Verano apud ipsum locis aliis repererim. Tertio, qua demum ductus ratione S. Veranum Benedictini Ordinis Sanctis immiscet? Nam uti constabit ex sequenti §, Sanctus sub initium seculi V mundo editus, vel non amplius superstes erat, vel certe ætate gravis anno 480, quem cum ipso Bucelino aliisque S. Benedicti natalem fiximus tom. 3 Martii ad diem XXI, pag. 276, ubi ejusdem Acta elucidavimus.

[18] [perperam inseruit] Nec dici potest S. Veranus ideo insertus Sanctis Benedictini Ordinis, quia in Lerinensi cœnobio, ubi postmodum S. Benedicti Regula admissa fuit, monasticam vitam professus est. Nam & SS. Honoratus & Hilarius uterque Arelatensium antistes, aliique non pauci viri ob sanctitatem in Ecclesia illustres, ibidem monachi exstiterunt, eorum tamen non meminit laudatus auctor. Præterea aperte id adversari videtur scopo, quem sibi in concinnando Menologio Ordinis sui proposuerat, quemque lectori suo indicat in Epistola Operi præfixa, ubi ita præludit: Paucissimos ex innumeris recensemus, quos admirabilis ille re & nomine Benedictus, pater & patriarcha sanctissimus Deo & cælo peperit. Quibus verbis clare significat, se quidem non omnes recensere Sanctos & Beatos, qui S. Benedictum patrem habuere; eos tamen, quos recenset, a sancto patriarcha suo Deo & cælo partos fuisse, quod non magis quadrat S. Verano, quam SS. Honorato, Hilario & ceteris.

[19] [S. Veranum, ignorans haud dubie,] Denique dici nequit, quod alium a nostro Veranum, eumque juniorem intellexerit, vel quod nostrum hic memoret, propter reliquias, quæ servantur & coluntur in aliquo sui Ordinis monasterio. Non primum, quia nostrum indigitat tum assignata cathedra Venciensis, quæ unum dumtaxat Veranum inter suos præsules nominat, tum addita dies X Septembris, qua ab aliis annuntiari asseritur. Non etiam secundum: nam non tantum id adversatur iterum scopo Menologii Sanctorum Ordinis S. Benedicti, sed nec hujusmodi reliquiarum mentio fit in Sacrario Sanctorum, quod laudatus auctor Menologio suo subnexuit. Unde quocumque demum modo rem discutio, titulum equidem non reperio, ob quem merito sanctus noster Antistes in memorato Menologio locum occupet.

[20] [sicut alii nonnulli, quo seculo is vixerit.] Superest igitur, ut credamus, ignoratam fuisse ab ejus auctore Sancti ætatem. Legerit haud dubie, S. Veranum ex cœnobio Lerinensi ad Venciensem cathedram evectum fuisse, parumque sollicitus indagare, quo id seculo contigit, eum S. Benedicto posteriorem putaverit. Eadem de causa dicendus est Sanctus noster inter sanctos Benedictinos locum obtinuisse apud Dorganium in Kalendario & Wionem in Martyrologio monastico, utrobique ad diem XI Novembris, idque sat aperte insinuat ipsemet laudatus Wion, dum post sequentem annuntiationem: Vencii in Provincia, natalis sancti Verani episcopi & confessoris, qui ex cœnobio Lerinensi ad illam sedem gubernandam assumptus, sanctitate & miraculis claruit: mox subdit: Tabulæ Lerinenses de eodem agunt hac die. Celebratur & alius Veranus Lugdunensis episcopus, sed ab hoc nostro diversus. Quo tempore vixerit hic noster explicare nequeo, cum illud reticeant Tabulæ prædictæ.

§ III. Illustres Sancti parentes, patria, ætas.

[Natus patre S. Eucherio] Acta Sancti nostri, ut merito dolet Vincentius Barralis, nec in excusis, nec in Mss. codicibus concessum est reperire. Nulla scriptæ Vitæ apud scriptores alios exstant vestigia; oportet igitur, ut vel temporum iniquitate deperierit, vel fortasse numquam in ordinem compacta, litteris fuerit demandata. Quapropter cogimur more nostro vitæ ipsius seriem meliori, quo licuerit modo, ex antiquis auctoribus & monumentis erutam collectamque proponere. Itaque a parentibus exordium sumamus. Illustres hos habuit genere atque præcellentia seculari, illustriores vitæ sanctimonia, patrem S. Eucherium, qui ex senatorio ordine fuisse passim creditur, quique abdicata mundi vanitate in solitudinem secessit, ac deinde ad Lugdunensis archipræsulatus infulas evectus fuit. Mitto innumera fere, quibus a sanctissimis auctoribus vir hic celebratus fuit, encomia; erit enim ad diem XVI Novembris, quo recolitur ejus memoria, aptior ea coacervandi, ceteraque ejus gesta illustrandi locus; Unum tamen hic protulisse juverit breve S. Hilarii Arelatensis, scriptoris non modo coævi, sed & amicitia Eucherio conjunctissimi testimonium, ut de hujus, quam adstruximus, nobilitate constet, & quanti sanctitas ejus adhuc viventis fieret, evidenter pateat. Laudatus Arelatensium antistes in Vita S. Honorati decessoris sui ita loquitur: Splendidus mundo, splendidior Christo æmulus virtutis ejus (S. Honorati) beatus Eucherius &c.

[22] Matris S. Verani, cognomento Gallæ, non adeo celebris notitia est ac patris: [matre Galla, præclaris] illam tamen nobilissima pariter domo natam fuisse, credere nos jubet ejus cum S. Eucheria conjugium, & matronam fuisse pietate ac virtutum meritis ornatissimam, indicium est haud obscurum, quod pium mariti de deserendo seculo propositum non modo approbarit, verum etiam ipsa illius exemplum imitata sit. Eruitur hoc manifeste ex epistola S. Paulini Nolani episcopi, post dictum a mundo secessum utrique conjugi destinata. Epistolam ipsam, qua impense laudatur tum Eucherii tum Gallæ novum vivendi institutum, videre potest curiosus lector apud Chiffletium nostrum in Paulino illustrato pag. 61. Suffecerit hic retulisse solam ejusdem inscriptionem, quæ sic habet: Sanctis & merito prædicandis, atque venerandis & dilectissimis filiis, Eucherio & Gallæ, Paulinus episcopus. Porro spectat iterum ad memoratum diem XVI Novembris celebris illa controversia, quæ jam dudum eruditorum ingenia exercuit; an scilicet admittendus sit tantum unicus Eucherius, an duplex; quorum uterque natalibus insignis uxorem habuerit cognomento Gallam, uterque, hac assentiente & comitante, se ad solitudinem contulerit, uterque demum ad Lugdunensem cathedram evocatus sit, & ibidem sanctitate & doctrina floruerit, alter, qui senior vocatur, seculo V, alter, quem juniorem appellant, seculo VI.

[23] [seculi IV & V conjugibus; non generatione tantum spirituali, ut putat Savaro,] Nam, utra sententia verior sit, nihil Sancti nostri interest, utpote qui scriptorum omnium consensu parentes habere non potuit Eucherium juniorem & hujus conjugem Gallam, siquidem ii umquam exstiterint in rerum natura. Consuli interim potest Gallia Christiana recens recusa tom. 4 col. 20, ubi argumenta ab utriusque sententiæ propugnatoribus adducta proponuntur. Admittunt præterea scriptores pene omnes, etiam 11, qui duplicem Eucherium adstruunt, Eucherio seniori, qua voce hunc a Juniori, fortasse ficto, discernimus, susceptam fuisse ex Galla conjuge prolem binam masculam, Salonium, de quo infra, & nostrum Veranum. Hæc autem veritas tam firmis mihi videtur fulta testimoniis, ut mirum sit, subdubitare potuisse Joannem Savaronem in notis ad epistolam 15 Sidonii Apollinaris pag. 469. Itaque in gratiam hujus scriptoris ex memoratis testimoniis quædam profero in medium, subnexurus deinde rationes, ob quas ipse Veranum & Salonium filios Eucherit & Gallæ spirituales fuisse potius dixerit, quam naturales.

[24] [sed naturali, ut probatur ex S. Paulino & Gennadio,] Primo Eucherium cum Galla conjugio obligatum fuisse, ac prolem procreasse constat ex laudata S. Paulini ad eos epistola, quæ hac formula concluditur. Benedicat vos Dominus ex Sion, ea benedictione, qua benedicitur homo, qui timet Dominum, (perpetui conjuges & parentes) cum benedicta vobiscum Deo progenie nobilissimæ sanctitatis vestræ. Videatis quæ bona sunt Jerusalem, & pariter habitare mereamini in domo Domini in longitudinem dierum; filii sancti, merito venerabiles, intima charitate dilecti & semper desiderandi. Parentes ergo fuere, eorumque benedicta progenies superstes erat, dum hæc scriberet Paulinus. At cum eam progeniem nec enumeret nec nominet, manet incertum, an sub ea comprehensi fuerint Veranus & Salonius. Igitur aliunde ejus haurienda est notitia. Audi Gennadium scriptorem item synchronum, in Opere, quod conscripsit de Viris illustribus cap. 63. Eucherius, inquit, disseruit etiam ad personam filiorum Verani & Salonii (in aliquibus exemplaribus legitur Urani & Saloni) postea episcoporum, obscura quæque sanctarum capitula Scripturarum.

[25] [ex S. Eucherio ipso,] Audi Eucherium ipsum in Epistola præfixa libro de Formulis spiritualibus, una cum ipso libro typis vulgata a Vincentio Barrali parte 2 Chronici Lirinensis. Dictæ epistolæ hoc initium est: Eucherius Verano filio, in Christo salutem dicit. Formulas spiritalis intelligentiæ componendas, tibique mittendas pro studio paternæ erga te sollicitudinis existimavi: quibus præceptis (Chiffletius recte legit perceptis) in omnia scripta divina facile se ad intellectum sequax sensus intenderet. Mitto textus alios, in quibus Eucherius Veranum & Salonium in libellis ad ipsos directis filios suos charissimos appellat, videat eos, si lubet, curiosus lector, apud Chiffletium, Barralem & alios, qui de Eucherio agunt. Ne autem ita dictos textus interpretandos quis putet, ut Eucherius ea appellatione filios tantum spirituales designatos voluerit, quo sensu certo intelligendus S. Paulinus, dum Eucherium & Gallam filios dilectissimos nuncupavit, aliique episcopi, dum ad non episcopos scribunt, prohibet imprimis Gennadius, quem sic interpretari, meo judicio, cum aliunde nil obstat, prudentis critici non esset. Prohibet dein, ut observat Chiffletius in Paulino, Salvianus vir humana & divina, Gennadii testimonium est, litteratura instructus, & ut absque invidia loquar, magister episcoporum sanctorum Salonii & Verani, is, inquam, id prohibet in epistola ad Eucherium, quam hic transcribo integram, non tantum quia per illam discipulos suos ab Eucherio vere genitos significat; sed quia utilis erit ad probanda, quæ inferius de Sancto nostro disputanda venient.

[26] Epistola sic exstat apud laudatum sæpe Chiffletium pag. 65: [& ex Salviano.] Domino & dulci suo Eucherio episcopo Salvianus. Legi libros, quos transmisisti, stylo breves, doctrina uberes, lectione expeditos, instructione perfectos, menti tuæ & pietati pares. Nec miror, quod tam utile ac pulchrum Opus, ad institutionem potissimum sanctorum ac beatorum pignorum tuorum condidisti: cum enim eximium in eis templum Dei ædificaveris, doctrina novæ eruditionis, quasi summum ædificii tui culmen ornasti: & ut indoles sanctæ, æque doctrina ac vita inlustrarentur; quos mortali institutione formaveras, spiritali instructione decorasti. Superest, ut Dominus Deus noster, cujus dono admirandissimi juvenes tales sunt, pares eos faciat libris tuis; id est, ut quidquid illi continent in mysterio, hoc uterque illorum habeat in sensu: & quia jam dispensatione divina atque judicio etiam magistri Ecclesiæ esse cœperunt, donet hoc benignissima Dei pietas, ut doctrina illorum fructus sit ecclesiarum & tuus, profectuque excellentissimo tam illum ornent, a quo sunt geniti, quam eos, quos ipsi sua institutione generaverint, mihique hoc, etsi non inter omnia, certe vel post omnia, misericors Deus tribuat, ut qui fuerunt discipuli quondam mei, sint nunc quotidie oratores mei. Vale mi Domine & dulcis meus. Sane media in luce cæcutiat necesse est, qui hic non aliam detegat generationem quam spiritualem. Nam, ut aliis supersedeam, cur Salvianus pignora eos potius appellat Eucherii, quam sua, cum & sese ipsorum instructorem ac magistrum profiteatur? Cur ubi dixit, tam illum ornent a quo sunt geniti, non absolute pergit dicendo, quam eos, quos ipsi generaverint? Cur studiose addit sua institutione, nisi ut significationem verbi generare restringat ad spiritualem generationem & hanc a carnali distinguat; non attingam alteram oppositionem sub hac periodo contentam: Quos mortali institutione formaveras, spiritali instructione decorasti; nam Barralis & Baluzius, qui Opera Salviani prelo commissa Notis illustravit, pro voce mortali legunt morali, quo sensu non tanta esset oppositio.

[27] Ceterum rationem, ob quam laudatus Savaro ista omnia de spiritali potius, [Deceptus fuit Savaro textu Adonis] quam carnali generatione accipienda putaverit, lectori colligendam exhibeo ex ipsiusmet verbis: loco supra citato de Verano & Salonio ita pronuntiat: Eucherii Lugdunensis filios Eucherius & Salvianus (addi potuisset & Gennadius) videntur innuere. Cum Ado Trevirensis (imo Viennensis) Gallæ uxoris meminerit, Consortiæ & Tulliæ tantum, XVI Kalendas Decembris, filios spirituales dixerim potius. Quasi vero silentium scriptoris seculis circiter quatuor posterioris sufficiens fundamentum sit dubitandi de re, quam auctores synchroni, & ipsemet, circa quem dubitatur, tam aperte significant. Præterea non vidit certe Savaro Historiam, quam omnes recentiores antiquam quidem, sed multi interpolatam volunt, cuique hic præfixus est titulus. Conversio sancti Eucherii episcopi & Gallæ uxoris ejus: & Vita duarum filiarum Tulliæ atque Consortiæ Virginum. Produxit eam Chiffletius ex aliquot, ut testatur, Mss. codicibus, quorum, qui antiquissimus est S. Augendi Jurensis, ab annis fere nongentis descriptus videtur. Eamdem ex Chiffletio dedit Henschenius ad diem XXII Junii, quo a Martyrologio Romano aliisque recolitur S. Consortia, ibidemque in Commentario prævio observat num. 8, ea Historia usum fuisse Adonem in Martyrologio suo ad diem XVI Novembris. Idem visum est etiam Chiffletio, idem admittunt plerique alii, imo, ut verbis Tillemontii utar, perspicuum id est, ut fatebitur, quicumque Adonis textum cum prædicta Historia conferre operæ pretium duxerit.

[28] [secuti Acta interpolata vel corrupta.] Hanc, inquam, non vidit Savaro, alioqui advertisset haud dubie, Eucherium seniorem nec fuisse nec esse potuisse patrem S. Consortiæ. Ille etenim mundo valedixit circa initium seculi V mortuusque est circa ejusdem seculi medium, hæc autem nubilis adhuc virgo erat anno 561; nam in præfata Historia dicitur Hecca regius procurator, mortuo Clotario I, eam in matrimonium expetivisse a Sigeberto Clotarii in regnum successore; quo tempore, si Eucherium seniorem patrem habuisset, annum ætatis suæ facile 150 attigisset Consortia. Inde autem duplicis Eucherii propugnatores suam de Eucherio juniore, Consortiæ patre, opinionem stabilitam existimant. Alii vero unum dumtaxat Eucherium Lugdunensem agnoscentes, vel erratum fuisse aiunt in Actis S. Consortiæ, quæ secutus est Ado, & pro Ætherio patre illius virginis, substitutum fuisse Eucherium, vel si in nomine erratum non fuerit, Eucherium illum non Lugdunensem, sed Regiensem fuisse præsulem; prolixius ista disputata reperiet lector apud P. de Colonia Societatis nostræ sacerdotem in Historia litteraria Lugdunensi seculo 5, cap. 8: apud Tillemontium in Notis ad Monumenta historica tom. 15, pag. 851 & seqq.; apud Henschenium & Chiffletium locis citatis. Sufficit ad propositum nostrum demonstrasse, patrem Consortia nec fuisse, nec esse potuisse Eucherium seniorem; unde corruat totum Savaronis dubitandi fundamentum. Merito enim Ado, ubi de Consortia & Tullia earumque parentibus ageret, siluit de Verano & Salonio, quibuscum illis nulla fuit connexio.

[29] [Mundo editus est verisimiliter in Provincia] Natum esse S. Veranum in Gallia satis constat ex iis, quæ de parente ejus Eucherio traduntur; verum quæ civitas aut locus ei patria contigerit, neque ex gestis Eucherii neque aliunde nobis licuit eruere; si vera sint, quæ observat De Colonia, verisimiliter mundo editus est in Provincia; nam clare colligi ait ex Præfatione Cassiani in septem alias Collationes nuncupatas SS. Honorato & Eucherio, quod Eucherius ætatem suam, donec se mundo subduxit, transegerit in ea Galliæ Narbonensis parte, quæ hodiedum Provincia appellatur. Ob eamdem veterum testimoniorum penuriam determinari nequit annus S. Verano natalis. Verumtamen, cum frater ejus Salonius, qui passim Eucherii filius natu major creditur, decimum dumtaxat ætatis annum numeraverit, quando S. Honorati curæ ac disciplinæ commissus est in cœnobio Lerinensi, procul dubio innecti debet natalis utriusque fratris exeunti seculo IV, vel seculo V haud dudum inchoato. Nam S. Honoratus circa illa tempora fundavit Lerinense monasterium, eique abbas præfuit usque ad annum 426. Adde, quod diu ante hunc annum, quo S. Honoratus ad Arelatensem archipræsulatum assumptus est, novum vivendi institutum amplexus esset S. Eucherius: uti probatur ex Cassiani mox citati verbis, quæ hic subnecto.

[30] Cum virtutem perfectionis vestræ, qua velut magna quædam luminaria, [circa initium seculi V.] in hoc mundo admirabili claritate fulgetis, multi Sanctorum, qui vestro erudiuntur exemplo, æmulari vix queant, tamen vos o sancti fratres, Honorate & Eucheri, tanta illorum sublimium virorum (ascetas Ægyptios designat) a quibus prima anachoreseos instituta suscepimus, laude flammamini, ut unus quidem vestrum ingenti fratrum cœnobio præsidens congregationem suam, quæ quotidiano sanctæ conversationis vestræ docetur intuitu &c. Erat itaque S. Eucherius non monachus tantum, seu anachoreta novitius, sed veteranus aliorumque instructor, quando Cassianus ipsi & S. Honorato suas Collationes nuncupavit, utique ante annum 426, quo Honoratus cœnobio Lerinensi præsidere desiit; cum autem idem Eucherius non nisi post natos filios Veranum & Salonium ad vitam monasticam animum adjecerit, hi certe in ætate juvenili haud parum processerant dicto anno 426; & hoc confirmatur quidem ex eo, quod Salonius anno 441 jam inde episcopus esset, uti patet ex concilic Arausicano I, cui sic subscriptus legitur: Salonius episcopus subscripsi.

§ IV. Sancti educatio in monasterio Lerinensi; tres de sede episcopali opiniones proponuntur, quarum tertia discutitur ac refellitur.

[Educatus a viris doctis ac sanctis] Incompertum nobis est, quo pacto & ubi locorum Sanctus noster primævam ætatem transegerit; an a patre Eucherio mundum abdicante maternæ custodiæ ob ætatis teneritatem relictus sit, an mox cum fratre Salonio a teneris Lerinensium cœnobitarum disciplinæ commissus. Nihil hac super re litteris proditum ab antiquis scriptoribus, sicut nec super multis aliis ad vitæ ejus seriem spectantibus, ut monui superius. At cum verisimiliter Veranus non multum ætate concesserit fratri Salonio; cumque prudenter dubitari nequeat, quin S. Eucherius æquali cura utriusque filii educationi prospexerit, omnino verisimile mihi fit, quod S. Veranus ab iisdem magistris doctrinæ & pietatis, imo & vitæ monasticæ rudimentis fuerit imbutus, a quibus Salonius. Salvianum ipsis magistrum fuisse constat ex Gennadio & Salviano ipso num. 25 & 26 citatis; Veranum beati Hilarii discipulum aperte nuncupat Martyrologium vetus Venciense relatum num. 3. Reliquos cognosce ex epistola ipsiusmet Eucherii præfixa libro de Quæstionibus novi & veteris Testamenti ad Salonium filium. Ejus hoc fragmentum est: Dignum est quacumque cura mea ingenium tuum remunerari, qui vixdum decem natus annos, eremum ingressus, inter illas Sanctorum manus non solum imbutus es, verum etiam nutritus es sub Honorato patre, illo inquam, primum insularum, postea etiam ecclesiarum magistro; cum te illic beatissimi Hilarii, tunc insulani tironis, sed jam nunc summi pontificis (ecclesiæ Arelatensis) doctrina formaret per omnes spiritalium rerum disciplinas; ad hoc etiam te postea consummantibus sanctis viris Salviano, atque Vincentio, eloquentia pariter scientiaque præeminentibus.

[32] [& in Lerinensi cœnobio monasti cam vitam professus,] Certe Sanctum nostrum degisse aliquamdiu in Lerinensi cœnobio, ibidemque monasticam vitam fuisse professum, manifestum fit ex iis, quæ num. 3 & 4 protulimus ex mox memorato Venciensi Martyrologio, & ex Tabulis antiquis dicti cœnobii. Porro insulæ Lerinæ, cui hodiedum a S. Honorato nomen est, atque cœnobii in hac conditi, tum sæpe alibi meminimus in Opere nostro, tum nuper etiam tomo 6 mensis Augusti pag. 66 in Notis ad Acta S. Cæsarii Arelatensis archiepiscopi. Uberiorem loci utriusque notitiam, qui cupit, adeat Barralem sæpe laudatum, in descriptione, Chronico Lerinensi præfixa; Joannem Baptistam Guesnay in Cassiano illustrato pag. 131, & Josephum Antelmium de Initiis ecclesiæ Forojuliensis pag. 175 & seqq. Apud hos multa præsertim demonasterii Lerinensis primordiis, de viris, qui in eo floruere, doctrina & sanctitate illustribus, deque præconiis, quibus id ab antiquis scriptoribus celebratum fuit, pulchre exarata inveniet.

[33] [virtuti ac scientiæ sacrarum Litterarum studuit cum fratre Salonio postea episcopo.] Latent nos item gesta a S. Verano, quamdiu in sacra eremo versatus est. Fas est credere, eum aliorum sanctorum virorum illic commorantium exemplis & instructionibus, nec non sua ipsius propensa in bonum indole stimulatum, Christianæ pietati, virtutibusque religiosis perfectissime acquirendis impigre incubuisse; verum & sacrarum litterarum fuisse studiosissimum, atque earumdem intimæ cognitioni plurimum fuisse intentum, manifesta indicia sunt, allegatus supra Eucherii parentis ad ipsum libellus de Formulis spiritalis intelligentiæ, & bina Opuscula seu Commentarii in Parabolas Salomonis & Ecclesiasten, quæ exstant tomo 1 Bibliothecæ Patrum Parisiis editæ anno 1589, pag. 535 & seqq. sub his titulis: D. Salonii Galliarum episcopi Viennensis in Parabolas Salomonis explicatio mystica. Interlocutores Veranius & Salonius. D. Salonii Viennensis Galliarum episcopi doctissimi Dialogus alter ad Veranium fratrem, in quo Ecclesiastes mystice exponitur. Interlocutores Veranius & Salonius. In his Commentariis Veranius difficultates proponit, dissolvit Salonius: inde scriptores nonnulli crediderunt, majorem natu fuisse Salonium, & ab hoc solo Commentarios fuisse concinnatos; non desunt tamen, qui eos utriusque fratris in eremo degentis studio attribuendos putent, quorum sententiæ equidem lubens adhæserim, eo nimirum sensu conceptæ, ut Salonius præcipua, quæ in spiritualibus cum fratre Verano colloquiis discusserat, opportuno tempore in ordinem redacta litteris consignarit.

[34] Salonium in recitatis mox Opusculorum titulis, uti & in aliorum quorumdam auctorum scriptis perperam notari episcopum Viennensem communis hodie eruditorum mens est. [Varia de Salonii sede episcopali sententia: triplex de S. Verani;] Aliqui Genuensem fuisse asserunt, pauci Lugdunensem, plurimi verisimilius Genevensem. Sed hoc pluribus examinare hujus loci non est, sermo de isto præsule recurret die XXVIII Septembris, quo nomen ejus quibusdam Fastis inscribitur. Vide interim præter auctores in hoc Commentario passim citatos, Sollerium nostrum in observatione in Martyrologium Usuardi ad memoratum diem. Non potero tamen, quin hic etiam subinde prætensum Salonii præsulatum Lugdunensem attingam occasione S. Verani, quem illius in eadem sede successorem statuunt pauci ejus sententiæ propugnatores. Opiniones præcipuæ in controversia de S. Verano, qui Lugduni annuntiatur a martyrologis die XI Novembris, & Verano, qui Venciæ die X Septembris, tres sunt, ut initio insinuavi, easque nunc propono singulas.

[35] Prima sic statuit: Veranus Eucherii filius ex monacho Lerinensi assumptus est ad cathedram Venciensem, [exponitur prima & secunda.] qua in civitate vitam finiit & sepultus est; ac proinde numquam ecclesiæ Lugdunensi præfuit episcopus: imo dicta ecclesia non tantum hunc Veranum non habuit archipræsulem, sed nec alium cognominem: quapropter S. Veranus, qui Lugduni colitur, non alius videtur a Verano Eucherii filio, antistite Venciensi. Relatæ opinioni patrocinantur laudati Joannes Savaro pag. 469; de Colonia pag. 233; Tillemontius tom. 15 Monumentorum, pag. 135 & 849. Item Dupin in Bibliotheca nova auctorum tom. 3, pag. 222 & alii. Altera opinio duos eodem tempore Veranos episcopos & Sanctos propugnat; alterum, videlicet Eucherii filium, Venciæ; alterum Lugduni, & hunc quidem a martyrologis designari die XI Novembris, illum X Septembris. Hanc præ ceteris tuetur Theophilus Raynaudus noster in Indiculo Sanctorum Lugdunensium, cui adstipulati sunt fratres Sammarthani, dum Veranum Venciensem cum Lugdunensi haud confundendum monuerunt tom. 3 pag. 1149. Galliæ Christianæ novissimi editores profitentur quidem tom. 4 col. 25, suum non esse tantas lites componere; at sese inclinare in sententiam priorem, satis manifestant tum ex modo, quo partium argumenta proferunt, tum ex eo, quod S. Eucherio inter episcopos Lugdunenses locum 19 tribuant, S. Patienti 20, nullum Verano aut Salonio. Pro duplici Verano stetit initio Bollandus noster tom. 1 Februarii pag. 360, ubi agens de S. Lupicino episcopo Lugdunensi, merito ex hujus sedis præsulum serie a Savarone expunctos fuisse ait, Veranum & Salonium; sed nihilominus Lugduni admittendum esse putabat Veranum aliquem, a Venciensi distinctum, qui ibidem sedit, non quidem codem tempore, quo noster Venciæ, at sub initium seculi VI vel finem prætedentis, scilicet immediate ante S. Viventiolum.

[36] Ita censuit laudatus auctor nixus auctoritate Actorum S. Aviti Viennensium antistitis, [Priori potius quam posteriori favet Bollandus.] quæ dedimus dicto tomo 1 Februarii, quæque sic habent pag. 668: Hic (Avitus) venerabilem abbatem monachorum Veranum Lugdunensibus episcopum dedit. Hic etiam S. Viventiolum de grege presbyterorum Dei electum eisdem episcopum designavit. S. Viventioli obitum, tom. III Julii ad diem XII, fiximus circa annum 520; S. Aviti loco citato circa annum 525. Ita inquam censuit initio Bollandus: verum tom. 1 Februarii ad diem XIII pag. 672 scribens de S. Stephano Lugdunensium itidem archiepiscopo, aliter sensisse visus est, cum relatis mox verbis ex Vita S. Aviti, subjunxit sequentia: Haud scio, an non Stephanum potius legendum, quam Veranum. Ratio ejus est, quod nulli Lugdunensium episcoporum Catalogi alium Veranum exhibeant præter Eucherii successorem; Veranum autem & Salonium Eucherii successores merito inde expunctos a Savarone supra affirmavit; proindeque nulli Verano inter Lugdunenses locum tribuendum putavit, & ad prioris sententiæ patronos propius accessit, quam ad secundæ.

[37] [Exponitu tertia. Argumenta Severtii pro hac] Tertia opinio Veranum ac Salonium Eucherii filios, patri in Lugdunensem cathedram ætatis ordine successisse contendit. Hanc totis viribus propugnare nititur Jacobus Severtius in editione secunda Chronologiæ Historicæ num. XXII & XXIII, ac de Salonio quidem primo loco agens sic loquitur: Campegius ac Sarrazinus in suis quibusque formulis eundem Salonium Lugduni * tribuunt, quem proxime faciunt secutum divum Eucherium. Nempe suas ejusmodi Tabellas & seriem deprompserunt ex vetusto Homiliario ecclesiæ sancti Irenæi, vix errori obnoxio. Citat similiter Democharem lib. de Divino Missæ sacrificio cap. 27, ubi duplex exstat Lugdunensium archipræsulum Catalogus, prior desumptus est ex Campegio, alter ex Sarrazino: in priori post novemdecim primos episcopos reliqui ita enumerantur: XX S. Eucherius. XXI Saloinus. XXII S. Desiderius. XXIII S. Veranus. XXIV Patiens. XXV Africanus. XXVI S. Rusticus. XXVII S. Stephanus. XXVIII Lupicinus. XXIX S. Viventiolus &c. In secundo autem Catalogo hic ordo servatur: XX S. Eucherius. XXI Salonius. XXII S. Veranius. XXIII Petrus. XXIV S. Lupicinus. XXV S. Rusticus. XXVI S. Stephanus. XXVII Viventius &c. S. Desiderio, cui in Campegii Catalogo locus vigesimus secundus assignatur, in Sarrazini Tabulis conceditur dumtaxat quadragesimus primus, Africano nullus.

[38] [ex vetustis catalogis,] Mireris sane studiose lector binas Tabulas seu Catalogos, quos, teste Severtio, Campegius & Sarrazinus deprompserunt ex vetusto Homiliario … vix etrori obnoxio, tum hic, tum alibi, ut patebit consulenti Democharem, usque adeo ab invicem discrepare; & inde facile concipias, cur iis fidem abrogandam judicarit Savaro supra laudatus, curve visi sint vitiosi Bollando, & aliis. Certe non omnes episcopos, iis Catalogis contentos, Lugdunenses fuisse, manifestum fiet ex S. Desiderio, quem numquam istam cathedram occupasse ostendam infra, ubi secundæ opinionis momenta discutienda venient: neque enim hoc loco id fieri necesse est. Nam licet demus tantisper, neminem iis Tabulis contineri, quin Lugdunensem cathedram tenuerit, ac revera S. Eucherio obtigisse successorem nomine Salonium, & huic Veranum, multa sunt, quæ prohibent, quominus credamus, eosdem illos fuisse, quos Eucherii filios superius probavimus; sicut facile patebit ex solutione quorumdam argumentorum, quæ profert Severtius agens de S. Verano num. 23 § 2.

[39] [aliisque monumentis] Adducit primo Breviarium Lugdunense, quod S. Verani officium indicit III Idus mensis Novembris: deinde Martyrologia Bedæ, Adonis, & Usuardi, qui omnes, inquit, eum pari die Lugdunensem protopastorem infigniunt. Hæc rursus examinabuntur infra, ubi de secunda opinione agendum erit, nam ex iis similiter tantum erui posset, Veranum aliquem Lugduni sedisse, non determinate eum Veranum, quem Severtius Eucherii filium existimavit. Tertio profert verba Gennadii superius a nobis recitata: Disseruit (Eucherius) ad personam filiorum Salonii & Veranii postea episcoporum &c. & mox subdit: Ubi certe VOX POSTEA EPISCOPORUM absolute sumpta, & absque ullo consignante spiritualis præfecturæ loco, digito monstrat eosdem filios vicissim extitisse Lugdunenses episcopos. Hinc ulterius concludit, contra Savaronem & Barralem, Veranum istum vel non præfuisse Ecclesiæ Venciensi, vel ad summum canonica transmutatione inde ad Lugdunensem cathedram assumptum fuisse. An legitime ex Gennadii textu deducta sit illatio prima, lectori definiendum relinquo. Secundæ conclusionis utramque partem evidenter falsam reddit vetus Venciense Martyrologium num. 3 citatum, cujus verba majoris claritudinis ergo hic repeto. In Galliis, civitate Venciensi depositio B. Verani, episcopi Venciensis, qui fuit monachus Lyrinensis, discipulus B. Hilarii abbatis dictæ insulæ, & postea episcopi Arelatensis: qui B. Veranus sepultus est in eadem ecclesia Venciensi in sarcophago marmoreo in pariete defixo, qui multis virtutibus & miraculis claruit, ac de nobili prosapia ortus in pace quievit IV Idus Septembris.

[40] Sane adjuncta omnia, primo cœnobii Lerinensis, [formata discutiuntur,] ex quo vocatus dicitur ad episcopatum Venciensem haud procul inde dissitum, secundo S. Hilarii, cui certe in dicto cœnobio convixit, quemque, sicut frater Salonius, magistrum habuit, tertio nobilitas stirpis, ita depingunt Veranum Eucherii filium, de quo loquitur Gennadius, ut, qui ea verba viderit, nullus, quod sciam, scriptorum de alio Verano intellexerit, vel, meo judicio, intelligere merito potuerit. Merito etiam dubitare nequeo, quin ea legerit Severtius apud Savaronem & Barralem, quos citat; sed quid causæ fuisse dicam, cur ea nec attigerit, nec eorum vim elidere conatus fuerit? An hanc fortasse non persensit? Equidem id malim suspicari, quam credere, quod quidem vim eorum perceperit, sed cum nil occurreret tantæ auctoritati elevandæ idoneum, tutius judicarit eum lapidem non movere, ne tot undequaque conquisita argumenta sponte sua corruerent; quoniam ibidem dicitur Veranus Venciæ mortuus, & in ejus ecclesia sepultus, ac per consequens ad Lugdunensem cathedram numquam inde translatus. Accedit, quod hujusmodi translationes episcoporum ex una sede in alteram usitatæ non fuerint primis Ecclesiæ seculis, nec earum vel unum exemplum iis temporibus in Gallia reperiri putant Tillemontius & Galliæ Christianæ novissimi editores, præterquam in episcopis a sua sede depulsis.

[41] Videtur tamen Severtius velle producere hujusmodi exemplum in SS. Sacerdote & Nicetio seculi VI episcopis. [& ut inepta rejiciuntur.] Nam postquam asseruit, S. Veranum Eucherii filium vel numquam Venciæ sedisse, vel inde Lugdunum transiisse, sic prosequitur: Unde consecutus est patrem demittentem Salonius, & deinde fratrem conferentem Verannius, eo iterum ritu, quo S. Nicetius pariter Lugdunensis præeuntem habuit S. Sacerdotem patruum suum resignantem. Sed si hoc voluerit Severtius, multum profecto discriminis est. Non occupabat S. Nicetius sedem alteram, nec episcopus erat, cum patruo subrogatus est. Audi S. Gregorium Turonensem in Vita S. Nicetii edita a nobis tom. 1 mensis Maii ad diem 2, pag. 96: Ægrotante Sacerdote Lugdunensi antistite in urbe Parisiaca … voluit rex (Childebertus) usque ad ejus lectulum proficisci & visitare infirmum. Cui venienti ait episcopus … precor, ut … unam petitionem … libenter indulgeas. Et ille, Pete, inquit, nam quod volueris obtinebis. Rogo, ait, ut Nicetius presbyter nepos meus ecclesiæ Lugdunensi substituatur episcopus &c. Occupasse Salonium & Veranum sedem alteram antequam ille patri, hic fratri substitui potuerint, affirmat ipsemet Severtius ad annum 454, num. 22, § 3. Quando, inquit, Eucherius litteras ad filios episcopos exarabat, ipsi quidem alibi Pontificalia vere gestabant; at nihil incommodi est, quin lapsu temporum, & succedentibus annis Salonius canonico transmigrationis jure ex altera sede Lugdunum ad secundas spirituales nuptias convolarit, patre deficiente. Igitur S. Nicetio ex una in alteram sedem, eamque ditiorem & nobiliorem non fuit transmigrandum, ut patruo subrogaretur; fuisset transmigrandum Salonio & Verano, si ad Lugdunenses infulas fuissent evecti. Porro de translationibus seu transmigrationibus episcoporum ex minoribus sedibus ad majores prolixe disserit Thomassinus de Veteri & nova Ecclesiæ disciplina tomo 2, lib. 2, cap. 60 & seqq., quem si consulat studiosus lector, non tam facile eas seculo V factas fuisse cernet, quam quidem supponit Severtius. Reliqua hujus auctoris argumenta, aut nullius momenti sunt, aut, veluti pleraque jam relata, id unum efficere nata, ut non improbabilis sit eorum opinio, qui Veranum, a Sancto nostro Eucherii filio distinctum, Lugdunensibus episcopis annumerandum existimant, de quibus nunc.

[Annotata]

* forte Lugduno

§ V. Examinantur secundæ opinionis momenta, eisque opponuntur rationes, ob quas prima opinio probabilior censetur.

[Confuse & obscure secundam sententiam plerique propugnant;] Plures quidem primo intuitu habere visa est patronos opinio secunda, quæ S. Veranum Venciensem discernit a Lugdunensi; verum dum eorum rationes attentius perspiciuntur, ipsimet plerique confundunt, quos distinguendos docent. Sic Sammarthani fratres tomo 3 Galliæ Christianæ S. Veranum inter Vencienses episcopos quarto loco recensentes, Eucherii filium fuisse tradunt, & S. Hilarii ac Salviani discipulum, Venciæque sepultum coli X Septembris: & demum subjungunt: Non (est) confundendus cum Verano Lugdunensi. Cum autem tomo primo agunt de Verano Lugdunensi sic habent: De illo etiam scripsit Gennadius cap. LXIII de Viris illustribus. Quod soli Verano Eucherii filio convenire supra demonstratum est. Eodem pene modo processit Claudius Robertus in Gallia Christiana. Item eminentissimus Baronius, qui in Notis Martyrologii Romani ad diem XIX Octobris ita scribit: Fuit ejusdem nominis episcopus Lugdunensis, de quo inferius ad tertium Idus Novembris. Fuit præterea alius S. Veranus episcopus Vinciensis ex monacho Lerinensi, discipulus S. Hilarii Arelatensis episcopi: quievisse ponitur in Domino quarto Idus Septembris. Tum in Notis ad diem XI Novembris similiter hæc habet de Verano Lugdunensi: Hunc illum putamus Veranum, cujus meminit Gennadius de Viris illustribus cap. LXIII & LXVII. Sed Veranus, cujus meminit Gennadius, non alius est a Verano Lerinensi monacho S. Hilarii discipulo: ergo nec alius Lugdunensis a Venciensi.

[43] Theophilus Raynaudus num. 35 laudatus in hac obscura ac difficili materia distinctius & cautius procedit; [nitide ac distincte Theophilus Raynaudus ex Martyrologiis,] nihil eorum, quæ primæ sententiæ propugnatores soli Verano Venciensi attribuenda contendunt, suo Lugdunensi adscribit. Fatetur igitur S. Veranum Eucherii filium, Hilarii & Salviani discipulum, de quo scribit Gennadius locis citatis, & ad quem S. Hilarus Pontifex memorandam infra epistolam destinavit, Venciæ sedisse; at alium ab illo Veranum eodem tempore Lugdunensi ecclesiæ præfuisse arbitratur. Neque, ut hanc opinionem tueatur, adducit vetus Homiliarium ecclesiæ S. Irenæi, Campegii & Sarrazini apud Democharem Catalogos, vel Lugdunense Breviarium, quæ sane æque consulere potuit ac Severtius, consuluitque procul dubio; ac proin ea potiore jure in medium prolaturus fuisset quam idem Severtius, si inde quid certi erui posse judicasset. Solis itaque nititur Martyrologiis Romano, Bedæ, Usuardi & Adonis, quibus ne quidem adjungit Hieronymiana quædam antiqua; quantumvis ea ad diem XI Novembris Lugduni S. Veranum annuntient; fortasse quia illam annuntiationem postea dictis Hieronymianis adjectam existimabat. Existimavit id certe Lucas Acherius, quandoquidem in Martyrologio vetustissimo, quod S. Hieronymi nomine insignitur, eam annuntiationem alio charactere expresserit, ut videre est tomo 2 Spicilegii novæ editionis pag. 21. Id ipsum fecit Florentinius in suo Hieronymiano vetustiori, in cujus Notis insuper subjungit: Ex additis ad vetustius Martyrologium non dubitarem.

[44] Audiamus itaque primo allegata a Raynaudo Martyrologia, [quæ Lugduni memorant Veranum episcopum.] tum quid eis reponant primæ opinionis assertores. Ado & Usuardus ad prædictum diem XI Novembris sic habent: Lugduni sancti Verani episcopi, cujus vita fidei & virtutum meritis fuit illustris. Eadem habet verbis totidem Romanum hodiernum. Bedæ Martyrologium hic prætereo, utpote in cujus puriori textu & Flori auctariis, editis ab Henschenio & Papebrochio ante tomum 2 Martii, S. Veranus non reperitur. Innuunt verisimiliter Raynaudus aliique, qui Bedam citant, Martyrologium, præfixo Bedæ nomine, vulgatum a Christophoro Plantino; sed hoc Bedæ perperam affictum fuisse, eruditorum hodie omnium mens est. Citatis Martyrologiis subnectit laudatus Raynaudus responsum ad argumentum Savaronis, expungentis ex Lugdunensium præsulum albo S. Veranum, quia is eodem tempore Venciæ sedisse, ibidemque diem obiisse manifeste traditur, quam consecutionem plane irritam esse merito contendit Raynaudus, cum res sit admodum frequens, ut duo variis in locis simul sedeant cognomines episcopi. Scriptoris hujus assertio, sicut patet, non caret suo pondere. Videndum restat, quomodo illud opinionis primæ propugnatores nitantur elevare.

[45] Primo propter rationes & testimonia relata a nobis & admissa a Raynaudo contra Severtium a vero prorsus absimile esse aiunt, Eucherio successores fuisse Veranum & Salonium filios. Secundo nec satis verisimile esse credunt, [Ratio contra ejus ibidem episcopatum] fuisse Eucherio proxime substitutos Veranum & Salonium ab ejus filiis distinctos; quod tamen in Raynaudi sententia necessario esset admittendum, quandoquidem non tantum in Campegii & Sarrazini Tabulis, verum etiam in tribus antiquis Catalogis editis a Chiffletio nostro parte 1 Paulini illustrati pag. 82, tam Salonii nomen inveniatur, quam Verani, hoc ordine: XIX Eucherius; XX Salonius; XXI Veranius. Quapropter notatos in his catalogis Veranum & Salonium, uti & Veranum in Martyrologiis ad diem XI Novembris, vere Eucherii filios fuisse volunt contra Raynaudum, numquam tamen Lugdunenses archipræsules adversus Severtium.

[46] [allata a primæ sententiæ assertoribus,] Nodum ita explicant: Tanta erat, inquiunt, ecclesiæ Lugdunensis erga episcopum suum Eucherium veneratio, tantus amor, ut ambos filios ejus virtutibus ac meritis illustres, in suos quasi adoptans, diptychis suis insertos voluerit, sicut S. Cyrilli Mopsuestenis, & SS. Ambrosii, Martini atque Augustini nomina Arelatensibus diptychis inscripta leguntur. Illis diptychis in errorem inducti sunt verisimiliter catalogorum auctores, cum utrique Fratri inter ejusdem ecclesiæ antistites locum concesserunt, & martyrologi cum Lugduni annuntiarunt S. Veranum, quem ibi ut Sanctum coli noverant, Venciæ episcopum fuisse forte ignorabant. Forte etiam, addit Tillemontius, huic Sancto die XI Novembris consecrata fuit ecclesia seculo V vel VI, atque idcirco eo die notata ejus festivitas. Conjecturæ sunt istæ dumtaxat, sed, ut supra innui, mihi prorsus probabiles: maxime quia, fatente ipsomet Raynaudo, quæcumque de S. Verano ab antiquis scriptoribus produntur, soli Venciensi conveniunt, & nihil de altero cognomine Lugdunensi episcopo litteris commissum fuit præter nudum nomen in Tabulis citatis, atque ea, quæ in Martyrologiis memorantur.

[47] [& alia ex Martyrologiis, in quibus similiter Lugdunt memoratur S. Desiderius,] Adde, quod non adeo solidum habeat fundamentum Raynaudus pro episcopatu Lugdunensi ex allegatis Martyrologiis; nam quando hujusmodi verbis: Lugduni sancti Verani episcopi, nihil additur, manifeste quidem significatur cultus illo determinate loco; non semper, præsertim cum justa ratio dubitandi est, definitur sedes episcopalis. Unde Castellanus in Martyrologio universali ad sæpe dictum diem XI Novembris verbis iisdem usus, voci episcopi notulam adjecit, addiditque in margine voces sequentes: Venciensis ex die IX Septembris. Neque putes id gratis asseri, nullaque suppetere exempla in antiquis Martyrologiis. Unum accipe eo ad propositum nostrum aptius, quod ad eamdem sedem Lugdunensem pertineat. Venerabilis Beda in Martyrologio puriori vulgato a nobis ante tom. 2 Martii ita annuntiat S. Desiderium, cujus supra mentio facta est: Eodem die (III Idus Februarii) Lugduno Desiderii episcopi. Bedam sequitur Wandelbertus: Ternis hinc Desiderius Lugduna coronat mœnia. Usuardus item ad eumdem diem: Apud Lugdunum natalis sancti Desiderii episcopi & confessoris. Martyrologium Gellonense apud Acherium supra laudatum pag. 27, & Augustanum apud nos post tomum VII Junii: Lugduni Desiderii episcopi. Denique Martyrologium reginæ Sueciæ ibidem: Lugduno Desiderii episcopi. Mitto Hagiologium Franco-Gallicum, & Martyrologia alia, quæ jam recitatis consonant. Similiter in Romano hodierno talis est annuntiatio ad diem III Februarii: Lugduni sanctorum Lupicini & Felicis itidem episcoporum.

[48] Habes hic studiose lector annuntiationes plane similes iis, [quem, licet & alia id suadeant, ibidem episcopum fuisse,] quibus pro archipræsulatu S. Verani nititur Raynaudus; ex his tamen idem deducere ausus non est pro SS. Desiderio & Felice; utrumque episcopum agnoscit; at hujus sedem incertam esse ait, illius vero Viennam; additque Usuardino Martyrologio deceptos fuisse, qui S. Desiderium Lugdunensibus episcopum attribuerunt. Unde saltem consequitur, quod unice intenderam, ex hujusmodi Martyrologiorum verbis non semper elici posse, sanctos episcopos illi diœcesi præfuisse, in qua annuntiantur, ut videtur supponere laudatus auctor, nihil præter ea afferens pro sua sententia. Verum, inquis, aliunde constat, S. Desiderium Viennæ, non Lugduni episcopatum gessisse. Fateor; sed quid vetat duplicem Desiderium fingere, potius quam duplicem Veranum? Sane ad diem XI Februarii in citatis jam Fastis nulla Viennæ mentio fit; in Usuardino dictus dies S. Desiderio natalis scribitur, & idem Sanctus nonnisi confessoris titulo insignitur; a Campegio in Catalogo inter archipræsules Lugdunenses statuitur ante S. Patientem, qui teste Raynaudo sedit sub annum 470; imo S. Desiderii corpus adhuc Lugduni asservari creditum est seculo XIV, ut mox patebit. Contra S. Desiderius, Viennensis antistes, martyr fuit, occisus in Lugdunensi territorio, anno 608, die XXIII mensis Maii, quo in plurimis Martyrologiis annuntiatur, & a nobis data sunt ejus Acta ex auctore coævo; denique sancti hujus martyris corpus annis circiter decem post passionem deportatum est Viennam. Hæc profecto nata sunt materiam subministrare cupienti adstruere S. Desiderium seculo V Lugduni episcopum & confessorem, distinctum a Desiderio seculi VII Viennensium antistite & martyre. Addi posset ad eludendas difficultates illis oppositas, quod a scriptoribus quibusdam perperam confusi fuerint, adaptantibus posteriori Desiderio, in Lugdunensi diœcesi passo, quidquid de alterutro seu ex scriptis sive ex traditione receperant.

[49] Desiderium tamen inter Lugdunenses archiepiscopos hodie, [recte negat Raynaudus & ipsemet Severtius, unde hic ostenditur,] quod sciam, admittit nemo; per errorem id olim ab aliquibus factum fuisse diximus in Commentario prævio ad ejus Acta ad citatum diem Maii; idem asserit Raynaudus, &, quod mireris, ipsemet Severtius; apud quem Campegii Tabulæ pro Salonio & S. Verano tantæ auctoritatis, nullam pro S. Desiderio fidem faciunt: Desiderium, inquit num. 38, § 4, insulse arbitratur (Campegius) extitisse Lugdunensem. Tum prolatis nonnullis, uti ipse vocat, demonstrationibus, pergit in hunc modum: In his omnibus allegatis rite sequitur, tum quod recentiores Rubricæ hodierni Breviarii Lugdunensis, ex errore chalcographi vel non advertentibus hoc seculo hominibus, hæc statuerint: “In nativitate Desiderii episcopi Lugdunensis & confessoris”: tum quod ad ejus collectas jubeatur proferri atque Pontificis. Quasi velit locus mente concipere Desiderium ad Lugdunense fastigium spectasse. At nihil minus. Unde perspicias, quam parum constans fuerit laudatus scriptor, amplectens auctoritatem monumentorum, cum suæ opinioni adstipulantur, negligens cum adversantur. Opera pretium fuerit simile ejusdem scriptoris in eadem materia exemplum subjicere, ex quo simul cognoscat lector, quod de corpore S. Desiderii supra monui.

[50] [eadem omnino documenta probare, dum favent sibi, reprobare dum adversantur.] Producit num. 23, § 6 diploma editum anno 1337 a Gutlielmo de Sura Lugdunensium archipræsule, idque septimam ultimamque pro Sancti nostri archiepiscopatu demonstrationem appellat. Enumerantur primum in eo Sanctorum corpora & reliquiæ ecclesiæ S. Nicetii his verbis: Reliquiæ gloriosissimorum Christianæ fidei principum beatorum XLVIII Martyrum, necnon Barbarini, Viventioli, Genesii, Aureliani, Rustici, Cicarii, Desiderii, Verani & Nicetii confessorum corpora in dicta ecclesia corruscantibus miraculis requiescunt, & aliorum beatorum Martyrum, Confessorum &c. reliquiæ ibidem reverenter habentur &c. Deinde indulgentiæ conceduntur omnibus vere pœnitentibus & confessis … qui ad ecclesiam præfati sancti Nicetii causa devotionis accesserint in festivitatibus, … beatorum … XLVIII Martyrum, ac gloriosissimorum confessorum Barbarini, Sacerd., Viventioli, Genesii, Oreliani, Rust., Cicar., Dosiderii (procul dubio Desiderii) Verani & Nicetii quondam primæ Lugdun. eccles. sanctorum Antistitum &c. Mox Severtius: En, inquit, amplissimi latitudine indulgentiarum characteres … pariterque adest sanctus Veranus Lugduni palam dictus antistes. Sed obsecro, numquid non æque aperte postrema diplomatis verba conveniunt SS. Desiderio & Barbarino, quam S. Verano? Cur igitur pro hujus archiepiscopatu Lugdunensi demonstrationis vim continent, non item pro illorum? Nam S. Desiderius, ut jam vidimus, a Severtio & aliis passim ex Lugdunensium serie expungitur, S. Barbarinus vero neque a Severtio neque a quovis alio ei insertus legitur.

[51] [Quæ apud Severtium de corporibus Desiderii Viennensis & Verani nostri,] Porro, quod de corpore S. Desiderii dicitur in allato diplomate, certe de Viennensi episcopo & martyre intelligi nequit, utpote cujus integrum corpus multis ante editum decretum seculis Viennam translatum fuit, sicut constat ex Actis translationis conscriptis ab Adone, & excusis a nobis tom. V mensis Maii, pag. 254. Neque videtur dici posse, quod per corpus ejus dumtaxat particula aliqua seu reliquiæ designentur; nam huic interpretationi obstat expressa distinctio reliquiarum sanctorum Martyrum, & corporum sanctorum Confessorum. Quid igitur de corpore S. Verani, quod similiter ibidem asservari asseritur? Audi Severtium citato numero, § 5: Præfata ecclesia (S. Nicetii) Officium duplex Ecclesiasticum quotannis pro eo (S. Verano) reddit Numini, non quo die natalitia ejus celebrant Martyrologia, quia universalis Ecclesia jam tunc præventa est Officiis D. Martino confessori debitis, sed crastina statim die S. Verannius illic coli cernitur. Id vero sic usu proteritur, in signum, quod hujus ac patris (Eucherii) fratrisque (Salonii) reliquiæ cum D. Photini corpore in eo sacro primarioque domicilio credantur repositæ ex veteri traditione, licet antistes Thabariensis missus (in margine notatur annus 1308) ad recognoscendas illic sacrosanctas reliquias, non deprehenderit humata ibidem ista quatuor vetustiora corpora; at bene novem alia paulo tempore posteriora, quæ ab archipræsulibus SS. Rustico, Viventiolo, Sacerdote & aliis exordium trahunt ex horum facta illic mentione.

[52] Mirum sane non est, non fuisse ibidem deprehensum saltem S. Verani vetustum corpus, cum allegata a Severtio vetus traditio manifeste erronea sit; [ac de hujus archiepiscopatu traduntur, nullam fidem faciunt. Eligitur prima sententia.] nam S. Veranum, Eucherii filium & Salonii fratrem, Venciæ sepultum fuisse probatum est supra. Dictum igitur diploma eadem traditione nixum haud dubie pro asserta S. Verani corporis in ecclesia Lugdunensi existentia, & similibus fundamentis pro ejusdem Sancti, imo & SS. Barbarini & Desiderii ibidem archipræsulatu, nullam mihi fidem facit, nedum aptum apparet formandis demonstrationibus. Credo equidem, idem ante me sensisse cum suis asseclis Raynaudum, ut vel propterea abstinuerit a citando dicto diplomate, alioqui ejus sententiæ confirmandæ valde idoneo. Sed hæc operose satis discussa sunt; superest, ut, quæ mea opinio sit, paucis expromam. Tertiam, Severtii scilicet, sententiam mihi omnino improbabilem esse jam insinuavi. In secunda vero, quæ Raynaudi nostri est, quæque non omni videtur destituta pondere, tot se difficultates produnt, ut ei primam prorsus præferam; ac proinde quæcumque in Martyrologiis ad diem XI Novembris, in Lugdunensibus dyptichis & monumentis, atque alibi de S. Verano ejusque cultu memorantur, non de alio, quam de Verano Eucherii filio, Venciensium episcopo dicta existimo, adoptoque rationes ex primæ sententiæ propugnatoribus recitatas num. 46. Sicui tamen hæc displicuerint, documenta is certiora dignetur nobis subministrare, mutaturis haud ægre judicium nostrum ad diem hujus mensis XXVIII, cum eadem redibit quæstio de Salonio, qui, sicut monui, non tantum apud Democharem, verum etiam apud Chiffletium tribus antiquis præsulum Lugdunensium Catalogis inscribitur.

§ VI. Agit per litteras cum Leone PP. Controversiæ exortæ inter quosdam Galliæ episcopos ei committuntur ab Hilaro Leonis successore. Annus emortualis incertus.

[Scribit ad Leonem PP. super epistola ejus contra Eutychianos,] Juxta modo electam a nobis sententiam, unicus seculo V floruit in Gallia S. Veranus episcopus. Nam Veranus Cavillicensis seu Cabellicensis (de Cavaillon) & alter, quem Baronius, an sat recte non disquiro, episcopis Cabilonensibus (de Chalons sur Saone) annumerandum observat, sicut retuli num. 1, pertinent ad finem seculi VI. De nostro igitur accipienda sunt, quæcumque præter allata hactenus de S. Verano in veteribus monumentis, seculi V characteribus notata, reperiuntur. Occurrit primo epistola, quam ipse cum Salonio & Ceretio ad Leonem Papam destinavit circa annum Christi 451. Exstat ea apud Sirmondum tom. 1 Conciliorum Galliæ pag. 92 sub hac inscriptione: Domino sancto, beatissimo Patri & Apostolica Sede dignissimo Papæ Leoni, Ceretius, Salonius & Veranus; & eidem Sanctus noster tertio loco sub hac formula subscriptus legitur: Veranus cultor vestri Apostolatus, Beatitudinem vestram saluto, &, ut pro me oretis, peto. Dictæ epistolæ occasionem præbuit epistola ejusdem summi Pontificis ad S. Flavianum episcopum Constantinopolitanum contra hæresim Eutychianam primum conscripta, deinde cum aliis episcopis Orientalibus & Occidentalibus velut antidotum contra hujus venenum communicata. De hac in sua Pontifici grates agunt memorati tres præsules Galli, descriptam ad eumdem dirigunt, rogantque, ut eam relegat, & si in aliquo corrigendam judicet, corrigat, correctamque remittat. Hinc mire elucet Sancti & sociorum episcoporum fidei candor, cum licet doctissimi essent, verba sunt Cardinalis Baronii ad annum 449, num. 44, eamdem encyclicam epistolam exscribentes, maxime timerent, ne vel in apice uno a fide scripta a Romano Pontifice discreparent. Tantus enim apud eos vigebat erga supremum Antistitem cultus & observantia, ut ab ejus decretis vel tenui linea declinare, ducerent esse sacrilegum atque impium, & a veritate omnino deficere. Epistolam autem illam encyclicam multis laudum præconiis celebratam subdit ibidem Eminentissimus, quem consulat curiosus lector.

[54] [& iterum pro jure Ebredunensis archiepiscopatus; hanc causam Hilarus Leonis successor ipsi] Scripsit item alias ad nominatum Pontificem Sanctus noster super negotio quodam pertinente ad jura metropolitani Provinciæ Alpium maritimarum, sicut docemur ex epistola 4 Hilari Papæ, in qua ipsi & Leontio ac Victuro episcopis delegat controversiam ortam inter Ingenuum Ebredunensem, & Auxanium, nescio cujus civitatis episcopum. Hilarus dictam epistolam ita inscribit: Dilectissimis fratribus Leontio, Verano, & Victuro episcopis. Hilarus Papa. Eamdem sic orditur: Movemur ratione justitiæ, quæ licet ab omnibus, qui recta sapiunt, debeat custodiri, tum præcipue Domini sacerdotibus non est temere negligenda, quorum ceteros informari convenit institutis. Frater igitur & coëpiscopus noster Ingenuus Ebredunensis, Alpium maritimarum provinciæ metropolitani semper honore subnixus, in præjudicium suum, sicut adnexa declarant, quædam nos, petente fratre & coëpiscopo nostro Auxanio, statuisse commemorat, quæ universis in hac causa defensionibus contrairent. Siquidem relationibus in nostro judicio recensitis, quas frater & coëpiscopus noster Veranus ad sanctæ memoriæ decessorem meum cum ceteris provinciæ sacerdotibus misit &c.

[55] [per litteras, ex quibus Severtius ejus perperam concludit archiepiscopatum Lugdunensem,] Quamvis hujus loci non sit pluribus illam controversiam examinare; de qua videri possunt Tillemontius in Monumentis Historiæ Ecclesiasticæ tom. 15 pag. 820, & tom. 16, pag. 43, Gallia Christiana recens edita tom. 3, Col. & quæ post hunc Commentarium dicenda in S. Hilaro. Unum tamen juverit notasse contra Severtium; dum ita scribit in Opere aliquoties laudato, num. 23, § 3: Hunc Verannium pervenisse ad ingentem quempiam Galliæ præsulatum, utpote ad Lugdunensem, jam pridem defuncto tunc patre Eucherio magno, instigat ipse Papa (Hilarus) ex epistola a se missa ad Veranum, Leontium, & Victurum episcopos. Ubi certe, quia Verannium scripto antecedere facit reliquos, colligere est, eumdem ergo occupasse illo tempore eminentem in Gallia episcopatum præ ceteris consequenter adnominatis, & pluribus tacite prætermissis. Et paulo inferius recitatis his epistolæ verbis: Coëpiscopus noster Veranus ad sanctæ memoriæ decessorem meum cum aliis provinciæ sacerdotibus misit &c., subnectit: In qua periodo adverte, lector, quod dum Pontifex Verannium vocat ejus coëpiscopum, intendit ipsum speciali aliquo gradu insignire supra comprovinciales. Nam primo apud Sirmondum & Labbeum in editione conciliorum diserte legitur data a nobis inscriptio: Dilectissimis fratribus Leontio, Verano & Victuro episcopis Hilarus Papa; unde si quid valeat Severtii ratiocinium, directe oppositum inferre liceat, Verano nempe & Victuro dignitate antecessisse Leontium, quem alii Arelatensem, alii Forojuliensem antistitem fuisse contendunt. Verum ea ratiocinandi forma uti non juvat; quandoquidem Victurus, cui hic tertius tantum locus conceditur, in epistola ejusdem Pontificis XI reliquis omnibus præferatur hocordine: Dilectissimis fratribus Victuro, Ingenuo, Ydacio, Eustasio, Fontejo, Viventio, Eulalio, Verano, Fausto, Auxanio, Proculo, Ausonio, Paulo, Memoriali, Cælestino, Projecto, Eutropio, Avitiano, Urso, & Leontio Hilarus. Ubi vides dignitatis ordinem a Pontifice non observari. Secundo altera ejusdem animadversio plane futilis apparet; idem enim Pontifex in epistola sua 8 similiter fratrem & coepiscopum suum appellat Faustum Regiensem episcopum, archiepiscopatus Aquensis suffraganeum.

[56] Tertio denique ex recitata periodo elicitur potius Veranum fuisse episcopum Venciensem, [ac duobus aliis episcopis delegat.] cum agatur causa Ingenui Ebredunensis Alpium maritimarum provinciæ metropolitani, cujus suffraganeus erat Venciensium Antistes. Equidem ex toto epistolæ contextu rem sic concipio: Sedente Leone, metropolitani jura imminui passus fuerat Ingenuus; Veranus vero cum ceteris Provinciæ, utique ejusdem Alpium maritimarum, sicut verborum naturalior sensus est, sacerdotibus, episcopis suffraganeis, seu sponte sua, seu jussu Leonis ea, super materia relationes Romam misit, quibus perlectis, jus metropolitanæ ecclesiæ Ebredunensi assertum est, & ipse metropolita, sicut mox videbitur, reprehensus a Pontifice Post Leonis obitum obrepsit Hilaro ejus successori Auxanius, & decretum contrarium Leonis decreto obtinuit. Sed Ingenuus, memor haud dubie præteritæ reprehensionis, tum ipsemet de statutis in præjudicium suum conquestus est apud Hilarum; hic re iterum examinata, relectisque relationibus ad decessorem suum missis a Verano, mutavit sententiam; quapropter ejusdem Verani, una & Leontii ac Victuri uti voluit ministerio, vestræ, inquiens, caritati cognitionem adnexæ querimoniæ delegamus, ut nihil adversum venerandos canones, nihil contra sanctæ memoriæ decessoris mei judicium valeat, quidquid obreptum nobis esse constiterit … habeat itaque pontificium frater & coëpiscopus noster Ingenuus provinciæ suæ, de cujus dudum ab Apostolica Sede est illicita cessione culpatus &c.

[57] Exstat & altera S. Hilari Pontificis epistola, per quam non minoris momenti negotium committitur Sancto nostro. [Aliud ipsi ab Hilaro PP. negotium committitur:] S. Mamertus Viennensium archiepiscopus, cujus Acta dedimus die XI Maii, nescio, qua ratione ductus, episcopum ordinarat extra suos fines. Ægre id tulit Hilarus PP., & datis sub annum 463 ad Leontium Arelatensem litteris rem examinari voluit in synodo. Anno proxime sequenti certior factus de iis, quæ in synodo peracta fuerant, scripsit ad viginti episcopos, primo ut per Veranum episcopum (is titulus epistolæ præfigitur apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 1045) moneatur Mamertus, ut ab ordinationibus indebitis, ordinis sui & privilegiorum periculo, in posterum abstineat. Secundo, ut qui Deensibus a Mamerto consecratus est, Leontii Arelatensis episcopi, a quo consecrari debuit, arbitrio confirmetur. In ipsa autem epistola sic loquitur memoratus Pontifex: Unde nostræ moderationis nomen tenentes, ad Veranum fratrem & coëpiscopum nostrum scripta direximus, ut prædictum (Mamertum) ex nostra delegatione conveniat, quatenus, quid de eo retuleritis, agnoscat.

[58] [Inde elicitur, quanti fieret Romæ prudentia ejus & integritas.] Ex allegatis epistolis facile eruimus, sanctum Episcopum nostrum præclarissimis virtutibus fuisse exornatum, scilicet fidei puritate, &, ut supra cum Baronio notavimus, erga summos Pontifices observantia ac veneratione; zelo ad conservanda ecclesiastica jura & canones; vitæ sanctitate, integritate morum, prudentia atque dexteritate in rebus peragendis, utpote propter quas haud dubie apud SS. Leonem & Hilarum tanta ejus fuit existimatio, ut in negotiis etiam difficillimis ejus potissimum operam adhibuerint. De ceteris sancti Episcopi nostri gestis nihil quidquam legitur apud veteres; incompertum nobis est etiam, quamdiu Venciensem ecclesiam rexerit, seu quo anno ejus regimen adierit, idemque cum vita deposuerit. Episcopum fuisse superstite patre Eucherio, id est, ante annum 450, circa quem hic vita functus creditur, eruditorum opinio est ex epistolæ 8 Salviani ad Eucherium, datæ a nobis num. 26, verbis sequentibus: Jam dispensatione divina atque judicio etiam magistri ecclesiæ (Barralis & Baluzius legunt ecclesiarum) esse cœperunt Salonius & Veranus, quæ passim de adito jam tum episcopatu intelliguntur. Juxta hanc autem interpretationem ulterius licet colligere, Sanctum nostrum Venciæ sedisse ab anno circiter 441, & fortasse etiam ante. Nam cum Salvianus de utroque fratre idem dicat; cœpisse nempe esse magistros ecclesiarum seu episcopos, indicium est, quod alter haud dudum ante alterum ad eam dignitatem fuerit evectus. Atqui Salonius anno 441 Arausicæno 1 subscripsit episcopus; Veranus igitur credi potest circa eadem tempora Venciensibus præfuisse.

[59] [Incertum quamdiu vixerit.] Porro vixisse Sanctum nostrum ad annum usque 464 constat ex epistola Hilari PP. citata num. 57. Putant auctores Galliæ Christianæ recens editæ, ipsum interfuisse concilio Arelatensi, quod a Leontio archiepiscopo congregatum fuit contra errores prædestinatianos. Idipsum suspicatus est præter alios Tillemontius tom. 16 Monument. Historiæ Ecclesiasticæ pag. 422. Et sane Lucidus presbyter inter episcopos, ad quos libellum de retractatione suorum errorum & fidei professione post dictum concilium direxit, Verianum nominat, quo non absimile a vero est designatum fuisse Sanctum nostrum, ac proinde juxta eam sententiam vitam protraxerit ultra annum 475, cui dictum concilium a plerisque affigitur. Vide tom. 4 conciliorum Col.amp; seqq.

DE SANCTO HILARO PAPA
ROMÆ

Anno CDLXVII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Hilarus Papa conf. Romæ (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Memoria Sancti in Fastis antiquis & neotericis: cultus ipsius vetustus, non tamen universalis.

Memoriam S. Hilari Papæ, quem etiam sæpe Hilarium nominatum videbimus, [Memoria Sancti hodie annuntiata in vetustis] celebrant Martyrologia vetustissima ad hunc diem X Septembris. Hieronymiana apud Florentinium ita habent: Romæ depositio B. Hylari Papæ, per quem Victor Ordinem Paschalem conscripsit. Codex Epternacensis ibidem in Annotatis: Romæ depositio Hilari episcopi. Corbeiensis: Romæ depositio B. Hilari Papæ. Consentiunt alia contractiora a variis edita. Nam apud nos post tomum VII Junii Richenoviense & Corbeiense brevius S. Hilari depositionem eodem die memorant. Augustanum vero & Labbeanum babent Hilarli Papæ: quibus apud Martenium tom. 3 Thesauri anecdotorum consonant Antiquissimum, ut vocat, & Turonense. Apud eumdem tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 645 Martyrologium, quod Bodæ insignitum fuit nomine, noc die habet: Natale S. Hilarii Papæ.

[2] Usuardus memoriam S. Hilari hodie annuntiat hoc modo: [& classicis Martyrologiis: tamen ab Adone,] Romæ, beati Hilarii Papæ. Rabanus: Romæ depositio Hilari Papæ, per quem Victorius Ordinem Paschalem conscripsit. Martyrologium Autissiodorense apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 720: Depositio S. Hilarii Papæ. Depositio S. Hilari Papæ ad hunc quoque diem annuntiatur in aliquot Martyrologiis, editis a Dominico Georgio post Adonis Martyrologium, videlicet, in Fuldensi & in Ottoboniano. Ibidemque S. Hilarus Papa memoratur hodie in Kalendario Palatino- Vaticano & in gemino Mediolanensi. Dubitatur, an Ado S. Hilarum Papam suo quoque inseruerit Martyrologio. Certe memoria ipsius ad hunc diem annuntiatur in aliquot codicibus Mss. Adoniani Martyrologii, & quidem primo loco, ut in Annotatis observat jam laudatus Georgius, qui ex tribus codicibus hæc verba dedit: Romæ, depositio sancti Hilarii Papæ, per quem Victorinus Ordinem Paschalem conscripsit. Mosander editioni suæ inseruit S. Hilarum tamquam ab ipso Adone memoratum. Verum Rosweydus eumdem rejecit in Appendicem, quod eum in suis codicibus non reperiret.

[3] Existimat quidem Georgius Hilarum esse Adonis, [ut probabilius videtur, omissa est.] quia habetur in Hieronymianis. At non omnia, quæ in Hieronymianis leguntur, adoptavit Ado; imo paucissima ex iis desumpsit. Quare magis credo Adonis non esse data verba, cum quia Notkerus, qui Adonem præ oculis habuit, de S. Hilaro tacuit; tum quia Martyrologiis Mss. frequentius Sancti aliqui adduntur quam ex iis deleantur. Recentiores martyrologi plorique S. Hilarum Papam etiam retulerunt ad hunc diem. Inter hos Baronius ita habet in Martyrologio Romano: Romæ B. Hilari Papæ & confessoris. Addit in Annotatis: De quo Beda, Usuardus, Ado, & alii recentiores hac die. Verum nec genuinum Bedæ Martyrologium de Hilaro meminit, nec Ado ipse Sanctum hunc suo Martyrologio inseruit, ut certe probabilius mihi videri jam monui. Plura ex recentioribus Martyrologiis huc non congere pro die X Septembris.

[4] [Ad alios quoque dies relata memoria Sancti,] Refertur etiam memoria S. Hilari ad alios dies. Apud nos in Prætermissis ad XX Februarii hæc observata sunt: S. Hilarius Papa refertur hoc die in veteri Martyrologio monasterii S. Martini Treviris his verbis: “Romæ Hilarii Papæ & martyris”. S. Hilarus Papa, qui quibusdam Hilarius est, sed martyr non fuit, refertur & ab aliis XXI Februarii, ut ibi dicemus. In Prætermissis item ad XXI Februarii: S. Hilarus, sive Hilarius, Papa hoc die adscriptus Florario Sanctorum, & Maurolyci, Galesinii, Canisii Martyrologiis, variisque Kalendariis, & Greveni ad Usuardum Auctario, ubi mendose martyr indigetatur. Vera sunt, quæ hic observantur; sed omnes recensiti martyrologi, nullo excepto, S. Hilarum rursum annuntiant ad X Septembris. Idem fit in Martyrologio præcedentibus antiquiore, quod edidit Martenius tom. 6 Collectionis amplissimæ, ubi col. 639 ad XX Februarii leguntur hæc verba: Natalis S. Hilarii Papæ, & ad X Septembris verba jam data: Natale S. Hilarii Papæ. Cur Trevirensia illa Martyrologia S. Hilarum memorent ad XX Februarii, non invenio; quemadmodum etiam ignoro, cur ab aliis recentioribus, & in Kalendariis aliquot ad XXI Februarii referatur. Verum satis video id prodesse non posse ad obitum ipsius alterutro die figendum: nam si ille eruendus sit e Martyrologiis, longissime prævalebunt quæ pro X Septembris laudata sunt.

[5] [qui colitur in ecclesiis particularibus.] De tempore, quo S. Hilarus cultu ecclesiastico honorari cœpit, nihil certi invenio. Adducta Martyrologia Hieronymiana, Rabanique & Usuardi utcumque persuadent, cultum illum esse vetustum, cœptumque verisimiliter ante seculum IX: at nihil magis determinatum ex illis potest colligi. Gelasius Papa infra laudandus, qui sedit sub finem seculi V, Hilarum vocat Papam sanctæ memoriæ: sed ea vorba cultum non important. Quapropter, cum de vetusto cultu certiora nequeam adducere, huc solum transferam, quæ de hodierna veneratione scribit Piazza in Hemerologio sacro Italice scripto ad X Septembris. Festiva, inquit, ejus memoria celebratur in ecclesia S. Laurentii extra muros, ubi venerationi est corpus ipsius: & in S. Joannis in Fonte apud basilicam Lateranensem, ubi ipsius celebratur memoria ut insignis benefactoris duorum sacellorum lateralium & fundatoris. Videbimus § 8 Sanctum in ecclesia S. Laurentii sepultum, & sacellum S. Joannis ab ipso constructum. Cultum universalem per totam Ecclesiam S. Hilarus numquam habuit. Hinc a sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV in Opere de Canonizatione Servorum Dei lib. 3 cap. 32 recensetur inter illos Pontifices, qui Martyrologio Romano adscripti suus, Officioque ecclesiastico coluntur in particularibus aliquot ecclesiis, non vero per Ecclesiam universalem.

§ II. Gesta S. Hilari ante pontificatum, præsertim in legatione ad pseudo-concilium Ephesinum.

[S. Hilarus natione Sardus, idem est cum Hilaro diacono,] De pueritia, juventute, ac prioribus S. Hilari gestis nihil reperimus memoriæ proditum. Apud Anastasium Bibliothecarium dicitur solum fuisse natione Sardus, ex patre Crispino, qui in Catalogo magis vetusto apud nos ante tomum 1 Aprilis pag. XXXIV vocatur Crispinianus. Scriptores passim omnes existimant, S. Hilarum Papam illum ipsum esse Hilarum diaconum, qui a S. Leone Papa legatus fuit missus ad concilium Ephesinum: nec video, cur ea de re merito dubilare possimus, licet antiqui scriptores siluerint, nec narraveriut de S. Hilaro Papa, quod ante pontificatum fuerit legatus, nec de legato, quod deinde pontificatum fuerit adeptus. Etenim ratio temporis suadet eumdem esse, cum diaconum Romanæ Ecclesiæ & legatum eum fuisse noverimus anno 449, ac deinde cetam archidiaconum, ac demum Pontificem electum anno 461. Accedit inscriptio, quam S. Joanni Euangelistæ posuit Hilarus Papa in ædicula in ejus honorem constructa. Dedit hanc Baronius ad annum 449 pag. 96, asserens ædiculam fuisse conditam S. Joanni Euangelistæ Ephesinæ civitatis patrono, quod ipsius patrocinio liberatus esset periculo latrocinii Ephesini, ut inferius videbimus. Inscriptionem ipsam dabo § 8.

[7] Itaque primum S. Hilari factum, quod nobis innotuit, [quem S. Leo Papa anno 449 cum aliis duobus legatum misit ad Ephesinum concilium.] est legatio ipsius ad concilium Ephesinum anno 449 habitum. Synodum illam convocatam fuisse a Theodosio 11 imperatore, quia Eutyches anno 448 damnatus erat a S. Flaviano, jam dixi hodie in Commentario de S. Pulcheria § 9, ubi plura videri possunt de gestis in illo conciliabulo, quod frequenter vocatur Ephesinum latrocinium. Hac ea solum transferam, quæ proxime spectant ad S. Hilarum. S. Leo in Epistola 29, olim 15, ad Ephesinam synodum secundam de missis a se legatis ita scribit: Fratres nostros, Julium episcopum, Renatum presbyterum, & filium meum Hilarum diaconem, cumque his Dulcitium notarium probatæ nobis fidei, misi, qui vice mea sancto conventui vestræ fraternitatis intersint, & commum vobiscum sententia, quæ Domino sunt placitura, constituant. Eosdem legatos iterum recenset S. Leo in Epistola 30 ad Pulcheriam augustam, & in 31 ad Julianum Coensem episcopum. Verum ex tribus legatis duo tantum cum notario pervenerunt Ephesum, ut dicitur in Breviculo Historiæ Eutychianistarum apud Labbeum tom. 4 Conciliorum Col.is verbis: Interfuerunt etiam (concilio) vicarii ab Apostolica Sede directi, Julius Puteolanus episcopus, Hilarus archidiaconus, quia presbyter Renatus in Delo insula morte præventus est. Adfuit etiam Dulcitius notarius.

[8] [Acta illius latrocinii potius quam concilii] Quid legati in concilio egerint, abunde cognosci posset ex Actis, si illa fideliter essent conscripta. Verum non alia latrocinii Ephesini Acta habemus, quam quæ prælecta sunt in concilio Chalcedonensi, eidemque inserta. Acta autem illa nec plena esse nec fideliter scripta, tam mihi clarum apparet & certum, ut mirer a quopiam negari potuisse. Plena non esse, ostenditur ex scriptoribus coævis aut supparibus, ex quibus varia dabimus per legatos facta, quæ dictis Actis non sunt inserta. Fideliter non esse scripta, sed falsa quædam iis Actis contineri, evincit auctoritas patrum Chalcedonensis concilii, qui Acta illa, dum prælegebantur, frequenter adeo falsitatis accusarunt, ut Dioscorus demum col. 131 diceret: Ex confessis omnia negare volunt. Dicant & hoc, quia nec præsentes fuimus. Hinc Christianus Lupus in Scholiis & notis ad Canones part. 1 pag. 498 dixit, mendacia & imaginaria esse Acta illa Ephesina; & sane non esse fideliter scripta, clare ostendit. Itaque Tillemontius, dum nota 27 in S. Leonem requirit argumenta longe fortiora, quam attulit Lupus, ut credat falsa multa Actis Ephesini latrocinii inserta esse, plus videtur credidisse Dioscoro, cui & in aliis patrocinatur, ut videbimus, quam Patribus Chalcedonensibus, qui contra Acta illæ variis vicibus reclamarunt.

[9] [per Dioscori notarios infideliter scripta sunt.] Audiamus igitur, quo modo Acta conseribenda curaverit Dioscorus. Docet id Theodorus episcopus Claudiopolis, qui, postquam col. 127 Orientales & qui cum ipsis reverendissimi episcopi clamaverunt de Actis prælectis: “Ista non diximus. Ista quis dixit”? mox subjunxit: Deducat (Dioscorus) notarios suos. Ejiciens enim omnium notarios, suos fecit scribere. Veniant notarii, & dicant, si ista scripta sunt, aut nobis præsentibus lecta sunt, aut si quis cognovit, & subscripsit. Non obmutuit ad hæc Dioscorus, sed ostendit, trium, aut saltem duorum, qui id fatebantur, aliorum episcoporum notarios etiam scripsisse. At observandum, Juvenalem Hierosolymitanum & Thalassium Cæsariensem, qui agnoscebant suos quoque notarios scripsisse, fuisse præcipuos, qui in latrocinio Ephesino cum Dioscoro conspirabant; ideoque prodesse eorum notarios non posse ad ostendendam Actorum fidem. Aliter tractabat Dioscorus eos, quibus non fidebat. Nam ibi col. 130 Stephanus episcopus Ephesinus de suis notariis hæc testatur in Chalcedonensi concilio. Excipiebant notarii mei, Julianus, qui nunc est reverendissimus episcopus Lebedi, & Crispinus diaconus, & venerunt notarii reverendissimi episcopi Dioscori, & deloverunt tabulas eorum, & digitos eorum pene fregerunt, volentes tollere & thecas eorum: & neque eorum Actorum exemplaria accepi, neque novi de cætero, quid actum sit. Mox sequitur in pura charta subscripsisse episcopos, fustibus & gladiis coactos. Quid prodesse poterat Dioscoro omnis illa violentia, si volebat, ut Acta vera, pura, & plena scriberentur? Itaque sinemus Tillemontium in plena luce cæcutire, & magis credemus episcopis Chalcedonensis concilii, qui Acta illa variis vicibus falsitatis accusarunt, quam Dioscoro, qui ea per suos aut sibi adhærentium notarios conscribenda curavit.

[10] Porro, etsi non dubitem, quin dicta Acta in aliquot saltem locis falsa sint, [Legati Pontificii locum in concilio capere nolunt:] nolim idcirco credere nihil in illis veri esse. Hinc ex illis allegabo, quæ minus videntur suspecta. Ubi legati Ephesum venerant, diverterunt ad S. Flavianum, a quo honorifice fuerunt excepti, ut legitur in Actis col. 150, & id omnino verisimile est ob amicitiam summamque conjunctionem, quæ vigebat inter Leonem & Flavianum. Postquam ad synodum pervenerunt, cum viderent primum locum occupari a Dioscoro, satis advertere potuerunt, injuriam inferendam Sedi Apostolicæ, nec obtenturos se, ut concilio præsiderent nomine S. Leonis, nisi id jam intellexissent ante concilium. Etenim Theodosius imperator per litteras ad Dioscorum datas, quæ habentur col. 110, eidem auctoritatem & primatum in illo concilio attribuebat: & quamvis id fieret manifeste contra canones, ut scriptores passim admittunt, cum antiqui tum neoterici; tamen legati sperare vix poterant, Dioscorum sibi cessurum. Hinc, teste Liberato diacono, cujus verba plenius dabo num. 15, assidere non passi sunt, id est, locum sibi assignatum in ordine episcoporum capere noluerunt; manserunt tamen extra ordinem in concilio. Tillemontium his contraria scribentem refutabo inferius.

[11] Postquam in concilio lecta erat epistola Theodosii, [sed petunt, ut legantur epistolæ S. Leonis,] qua episcopi ad concilium erant vocati; Julius legatus, qui in Actis vocatur Julianus, breviter dixit talem quoque epistolam ad S. Leonem fuisse missam. Deinde de Hilaro col. 122 hæc sequuntur: Hilarus diaconus Romanus, interpretante eum Florentio episcopo Lydorum, dixit: Gloriosissimi & Christianissimi imperatores caritatem circa fidem Catholicam & affectum tenentes, beatissimum episcopum nostrum Leonem Apostolicæ Sedis Præsulem, ut huic venerabili & sancto concilio adesset, dirigentes venerabiles epistolas, supplicarunt: cujus pietati placere potuit, si in hac re teneretur aliqua similitudo *. Nam melius vestra potest cognoscere sanctitas, quia neque in Nicæna, neque in Ephesina sancta synodo, neque in alio tali sancto concilio Papa perpetuæ sanctissimæ Sedis adfuit. Pro qua re hujus formæ sequens consuetudinem, nos direxit. Qui Sanctissimus non dubitans se in vobis * hic adesse, quos præcipue cognoscit omnia, quæ ad fidei Catholicæ sinceritatem, & quæ ad S. Petri apostoli pertinent reverentiam, agere: qui etiam per nos ad vestram beatitudinem congruas sanctorum patrum concilio direxit epistolas, quas suscipi & recenseri præcipite. Hactenus Hilarus, cujus verba satis insinuant, legatos fuisse missos, ut in concilio præsiderent, sicut legati Pontificii præsederant in Nicæno & in Ephesino, de quibus meminit. Etenim Leo non dubitabat, quin per eos adesset. Atqui pro dignitate Sedis suæ adesse non poterat, nisi præsideret. Itaque non alia intentione Leo misit legatos, quam ut concilio præessent.

[12] Ad verba Hilari ita respondit Dioscorus, ut sperare possent legati legendam epistolam; [id cum iterum frustra petiissent,] imo juravit se curaturum, ut omnibus prælegeretur, quemadmodum in concilio Chalcedonensi exprobratum ipsi est col. 123. Certum tamen est, nunquam fuisse lectam epistolam Leonis ad concilium, qua de legatis ipsis scribebat, nec famosam Leonis epistolam ad Flavianum, quam item concilio prælectam cupiebant legati. Hinc post alia quædam in concilio prælecta, cum Dioscorus peteret, an Julius vellet prælegi Acta Constantinopolitana in causa Eutychis; respondit Julius col. 150: Hac ratione volumus gesta relegi, ut prius Papæ legatur epistola. Hilarus diaconus Romanæ Ecclesiæ, interpretante se Florentio episcopo Lydorum, dixit: Quoniam & sanctissimus episcopus Romanæ Ecclesiæ, relectis sibi istis monumentis, quorum nunc quæritis lectionem, transmisit epistolam, quam scripsit, eam legi jubete. Verum audi, lector studiose, qua arte Eutyches, cui favebat Dioscorus, illam petitionem eluserit: Quo dicente, Eutyches archimandrita dixit: Directi religiosissimi viri a sanctissimo & Deo amantissimo Leone archiepiscopo Romanæ Ecclesiæ in sanctam vestram synodum, suspecti mihi facti sunt. Manserunt enim apud religiosissimum Flavianum episcopum, & pransi sunt apud eum, & munerati sunt, & omne obsequium eis præbuit. Postulo ergo sanctitatem vestram, si quid ab eis injuste factum fuerit contra me, id præjudicium mihi non generare.

[13] [tertioque insti tislet solus Hilarus,] Ne tunc quidem Dioscorus spem legendæ epistolæ omnino abstulit; sed solum reposuit: Consequens & rationabile est primitus, quæ in hoc negotio acta sunt, relegi, & ita epistolam beatissimi Episcopi Romani. Attamen Julias legatus videtur post illum diem concilio adesse noluisse, verisimiliter quod sibi illudi perspiceret: Certe paulo post breviter interlocutus est, si Acta sint vera, & deinceps nulla de eo in Actis fit mentio. Illum igitur concilio post debitam protestationem excessisse opinor, quia nec subscripsit damnationi S. Flaviani, nec fugere ex concilio, ne id facere cogeretur, debuit; quemadmodum S. Hilarum fugisse videbimus. Hic enim in concilio usque ad damnationem Flaviani mansit, & ante illam rursum col. 304 sic institit, ut legeretur epistola S. Leonis post lecta varia ex conciliis Nicæno & Ephesino: Quæ nuper lecta sunt de fide prolata, tam quæ in Nicæa est exposita, quam quæ a sancta synodo pridem in Ephesina civitate a sanctis patribus confirmata est, Apostolica Sedes & docet & veneratur. Hæc ergo scio sanctorum patrum consonare dogmatibus: hæc & propriis, o vos sanctissimi, litteris, quas ad vos destinavit, Apostolica Sedes inseruit: quas si jusseritis recitari, cognoscetis consonas esse veritati. Hæc S. Hilarus; sed frustra.

[14] [sed rursum frustra, illudente legatis Dioscoro,] Etenim epistola Leonis ad concilium lecta ibidem non est, neque epistola ejusdem Pontificis ad Flavianum, cujus lectionem hic verisimiliter petiit Hilarus, ut iniquam in Flavianum sententiam præveniret. Certe S. Leo ipse credidit lectione epistolarum suarum malum istud impediri potuisse, quando in Epistola 40, alias 25, ad Theodosium de his scripsit, se non credidisse aliquid potuisse in illo concilio existere, quod noceret: præsertim, inquit, cum ad episcopale concilium, quod haberi apud Ephesum præcepistis, tam instructi sint missi (legati,) ut, si scripta, quæ vel ad sanctam synodum, vel ad Flavianum episcopum detulerunt, episcoporum publicari auribus Alexandrinus permisisset antistes, ita manifestatione purissimæ fidei, quam divinitus inspiratam & accepimus & tenemus, omnium concertationum strepitus quievisset, ut nec imperitia ultra desiperet, nec occasionem nocendi æmulatio reperiret. Et sane non poterat ignorare Dioscorus, Leonis sententiam Eutychianæ hæresi esse contrariam, ideoque lectionem litterarum ipsius Eutychi nocituram. Itaque cum vellet non modo principatum usurpare in concilio, sed Eutychem quoque absolvere, & S. Flavianum condemnare, atque ita hæresim Eutychianam promovere, quantum poterat; numquam permisit, ut S. Leonis epistolæ legerentur. Id ea intentione ab ipso factum, observat S. Leo in epistola 41, alias 26, ad Pulcheriam.

[15] Hinc Liberatus Diaconus, præter primam & præcipuam causam, [locum numquam capiunt.] ob quam legati noluerunt in ordine episcoporum considere in concilio, illam quoque, quod epistolæ non essent lectæ, adjungit, ita scribens in Breviario cap. 12, apud Labbeum tom. 5 col. 758: Et sedentibus in basilica Dei Genitricis Mariæ illis episcopis, Ecclesiæ Romanæ diaconi, vices habentes Papæ Leonis, assidere non passi sunt, eo quod non fuerit data præsessio sanctæ Sedi eorum. Insuper etiam, quod non lecta fuerat ad Flavianum epistola in Eutychetis damnatione a Papa Leone scripta; & occultata fuerat epistola ejus per supra memoratos legatos ad ipsam synodum directa. Loquitur Liberatus primo de celebri illa epistola Leonis ad Flavianum, quæ inter Leoninas est 14, alias 10: & deinde de epistola ad synodum inter Leoninas 29, alias 15, cujus quoque subdit initium. Porro quæ Liberatus asserit de recusato loco a legatis, quia præsidere non poterant; tam rationi consona sunt, ut omnes scriptores, qui recte censent de primatu Sedis Apostolicæ, ea passim pro veris & indubitatis admiserint, & haud dubie admissuri sint. Etenim Leo legatos suos ubique laudavit post concilium, contentusque fuit de eorum ibidem gestis. Atqui de illis contentus esse non poterat, si locum cepissent post Dioscorum concilio præsidentem, cum sic fecissent contra dignitatem Ecclesiæ Romanæ. Itaque in concilio tantum præsentes fuerunt extra ordinem, ut indicant verba Liberati.

[16] Tillemontius quidem, sicut alias frequenter iniquum se ostendit primatui Sedis Apostolicæ, [Contra Tillemontium, de his contraria scribentem,] ita & hic ratiunculis aliquot maxime frivolis uti voluit, ut Liberatum erroris convinceret, ostenderetque primum locum nec debitum fuisse legatis, nec ab iis desideratum, acsi Leo misisset legatos ad concilium, qui subessent episcopo Alexandrino aut alteri cuicumque præsidenti. Verum considerare poterit prudens lector, virum illum in abbatia Portus-Regii Campensis, quæ sub initium hujus seculi ob nimium Jansenianorum dogmatum amorem jussu regis Ludovici XIV destructa est, vivere voluisse, quamdiu licuit, & post mortem sepeliri: indeque locum non infimum eidem datum esse in Kalendario Janseniano. Hac de causa minus mirari possumus, eum subinde in tales abiisse opiniones, ut non modo communi Catholicorum sententiæ de dignitate Sedis Apostolicæ, sed vetustis quoque monumentis clare se opponere sustinuerit. Hisce prænotatis in gratiam lectoris probe Catholici, primo ostendam, sola usurpatione Dioscorum in concilio præsedisse, ac deinde ad ratiunculas Tillemontii respondebo.

[17] Victor Tunonensis episcopus, infra latius citandus, dicit: In qua (synodo) Dioscorus Alexandrinus sibi primatum usurpans imperiali favore &c. Addit, eum impia auctoritate condemnasse varios episcopos. [ostenditur, Dioscorum sola usurpatione præsedisse concilio,] Verba S. Prosperi, uberius item danda, eamdem vim habent, cum dicat: Dioscorus … primatum sibi vindicans &c. Consentit S. Leo in jam laudata epistola 40 ad Theodosium, ubi de Dioscoro dicit: Is, qui sibi locum principem vindicabat. Cur, obsecro, primatum, aut locum principem, sibi vindicasse dicitur Dioscorus, si hunc ipsi æque cesserant legati, ac imperator dederat? Itaque vindicare idem hic sonat ac usurpare. Respondere ad hæc voluit Tillemontius nota 26 in S. Leonem; sed id fecit, ut fieri solet in mala causa, sine ulla specie probabilitatis. Ait, se nescire, an usurpatio illa Dioscori non debeat intelligi respectu Flaviani. Nam revera, inquit, Flavianus litigator * non erat. Itaque locum ibi habere debebat primo Orientis episcopo debitum. Quam indigna sit viro erudito hæc responsio, æquus lector consideret. Numquam ab Occidentali Ecclesia locus datus fuerat episcopo Constantinopolitano ante Alexandrinum: imo S. Leo ægerrime tulit, & irritum declaravit, quod deinde episcopi Orientales in concilio Chalcedonensi ea de re in gratiam ecclesiæ Constantinopolitanæ statuerunt. Atqui Victor Tunonensis, qui Dioscorum usurpationis arguit, episcopus erat Ecclesiæ Occidentalis, sicut & S. Prosper. Quis igitur non videat, nugas agere Tillemontium, dum suspicatur Dioscorum usurpationis argui a Victore, quia primum locum non dedit. Flaviano?

[18] [idque ob postpositos legatos Apostolicos.] Contra dubitare non possumus, quin, sicut Flaviano injuria illata fuit propter iniquum judicium, ita & Romanæ Ecclesiæ propter usurpationem primi loci in concilio. Hinc Leo in laudata epistola ad Theodosium ita eum hortatur: Præ oculis habete, & tota mentis acie reverenter aspicite beati Petri gloriam. Et inferius: Defendite contra hæreticos inconcussum Ecclesiæ statum. Quod obscurius insinuat Leo, forte ne Theodosium offenderet; clarius ipsius rogatu petit Valentinianus imperator in litteris ad Theodosium apud Labbeum tom. 4 col. 51 sic loquens: Dignitatem propriæ venerationis beato apostolo Petro intemeratam (debemus) & in nostris temporibus conservare: quatenus beatissimus Romanæ Ecclesiæ episcopus, cui principatum sacerdotii super omnes antiquitas contulit, locum habeat ac facultatem de fide & sacerdotibus judicare. Eadem fere petit a Theodosio in suis litteris Galla Placidia col. 54: & in epistola ad Pulcheriam col. 56 clare edicit, istud Ephesi non fuisse observatum, ita scribens: Nos itaque in Ephesino concilio, in quo nullus ordinem sacerdotum custodivit, neque mensuram, sine consideratione Divinitatis omnia esse gesta cognovimus, quatenus præsumptio & injustitia in quorumdam damnationem vim obtinere dicatur. Respectu cujus violatus fuerit ordo sacerdotum, inferius insinuat, de Romana Ecclesia dicens: In qua primus Apostolorum beatus Petrus … sacerdotii principatum tenuit.

[19] [Ad objectiones Tillemontii, contendentis legatos] Audiamus demum aliquot objectiones Tillemontii, qui illis ostendere contendit, errasse Liberatum, dum ait locum recusatum a legatis, quique existimat Julio locum fuisse secundum, Hilaro ultimum. Primo nota 27 in S. Leonem observat, utrumque adfuisse concilio. Nemo id negaverit: sed extra ordinem adfuisse utrumque, jam diximus. Observat secundo, in catalogo episcoporum, qui concilio interfuerunt, col. 115 secundum poni Julium, qui ibi Julianus vocatur, cum titulo legati S. Leonis; Hilarum vero ultimum ante Dulcitium notarium. Respondeo, ex illo catalogo, si legitimus esset, nihil aliud probari posse, quam loca illa legatis assignata fuisse a Dioscoro; non vero ab eis fuisse occupata. Præterea in concilio Chalcedonensi, quando nomen Julii, ut legati S. Leonis, secundo loco ex illo catalogo legebatur, Orientales & qui cum ipsis reverendissimi episcopi clamaverunt: “Ejectus est, nullus suscepit nomen Leonis.” Quæ verba non alio modo rectius explicari possunt, quam neminem in concilio exercuisse munus legati Apostolici, sive quod legatorum auctoritatem agnoscere nollet Dioscorus, qui litteras ipsas, quibus eorum legatio innotescere debebat, legi noluit; sive potius, quod legati ipsi in concilio nollent locum capere in ordine episcoporum tamquam legati Apostolici, quod id facere pro dignitate Romanæ Ecclesiæ non possent, ut habet Liberatus.

[20] Verum contra hanc expositionem ita ratiocinatur Tillemontius: [locum cepisse in concilio,] Si legati locum non cepissent, Flavianus, qui quintus nominatur in Actis, fuisset quartus: & tamen agnitum fuit Chalcedone ipsum fuisse quintum. Respondeo, miseram esse captionem, quam objicit. Nam aliqui Chalcedonenses tantum conquerebantur, quod non nisi quintus locus Flaviano fuisset datus, quia sic postpositus erat reliquis omnibus patriarchis imperii Orientalis. Id verum manebat, sive Julius secundum locum occupasset, sive vacuum reliquisset. Alii ne quidem admittebant, quintum locum Flaviano fuisse assignatum; sed exclamabant: Hæc manifesta calumnia est, quia nimirum Flavianus jussus erat concilio adesse non ut judex, sed ut judicandus. Attamen necdum arma abjicit Tillemontius. Verum ex Actis a Dioscori notariis conscriptis, quæ sincera mavult supponere quam ostendere, & aliud producit telum, ut probet legatos Apostolicos sedisse locis sibi debitis, Julium nempe secundo, Hilarum ultimo.

[21] Clarum est, inquit, Julium & Hilarum agnitos fuisse pro legatis S. Leonis in concilio Ephesino. [respondetur; & vindicatur] Itaque debebant habere, aut saltem petere locum in illa qualitate sibi debitum. Respondeo, imaginaria illa claritate Tillemontii nihil esse obscurius. Fatetur ipse, litteras S. Leonis, quibus ipsorum legatio innotescere debebat concilio, numquam in concilio fuisse lectas. Unde ergo tam clarum est, pro legatis fuisse agnitos? An id clarum est, quia ad nomen Julii cum titulo legati S. Leonis prælectum clamabant Chalcedonenses verba jam data? Ejectus est, nullus suscepit nomen Leonis. At illa verba omnino insinuant, titulum legati fraudulenter adjectum fuisse ad nomen Julii a notariis Dioscori, ex eoque titulo nihil probari posse. Imo titulus legati Hilaro numquam datur, & tamen clarum est Tillemontio, ipsum pro legato agnitum esse in concilio. Pergamus igitur ad locum ab ipso pro sua illa claritate assignatum col. 149 in Græco, in Latino 150, ubi legati iterum petunt, ut litteræ Leonis legantur; neque id obtinent. At Eutyches dicit, eos sibi suspectos esse factos, postulatque ut eorum facta nullum sibi creent præjudicium, ne legatorum quidem nomen eis tribuens. Verba dedi num. 12. An igitur clarum est, pro legatis agnitos fuisse, quia volebat Eutyches, ut ipsorum auctoritas sibi nocere non posset? At istud ipsum rursum magis innuit, pro legatis agnitos non fuisse. Itaque omnino dicendum videtur, notum quidem fuisse in concilio, illos Roma missos fuisse a Leone, ut essent legati in concilio; sed legitime agnitam non fuisse eorum legationem, quod fieri debebat lectione litterarum Leonis, legationem committentis.

[22] [relatio Liberati id negantis.] Tillemontius quidem contendit, litteras ostendi debuisse ante concilium: at id minime probat; nec ullus id pro ipso probare poterit. Etenim litteræ illæ ad concilium erant scriptæ, ideoque in concilio legendæ erant, non uni aut alteri ante concilium. Æque inania sunt verba Tillemontii, quando ostendere conatur, implicatam esse relationem Liberati, ubi dicit legatos assidere noluisse in concilio, quia non erat data præsessio, & insuper etiam, quia non erant lectæ Leonis epistolæ. Hæc secunda ratio, inquit, nondum erat, quando loca erant capienda, adeoque illa non poterat aliquid facere. Respondeo, primam rationem suffecisse legatis, ad locum interim recusandum, donec viderent, an post lectas Leonis litteras jus præsidendi obtinere possent. Non obtenta lectione litterarum, & sic altera affecti injuria, alteram quoque rationem habebant nolendi se aggregare ordini episcoporum. Atque id recte narrat Liberatus, quem exactum scriptorem fatetur Tillemontius; quemque in verbis ante datis errasse, adeo non ostendit, ut ipse potius in varios inciderit errores.

[Annotata]

* i. e. exemplum

* forte nobis

* partie

§ III. Damnationi S. Flaviani contradicit Hilarus; fugiensque Romam venit: litteræ ipsius ad S. Pulcheriam: Hilarus fit archidiaconus, & cyclum Paschalem componendum curat.

[Quo modo concilianda sint gesta utriusque legati pro S. Flaviano:] Non mansisse Julium episcopum & legatum in concilio Ephesino usque ad damnationem S. Flaviani, observavi num. 13; at certum est ibi in ipsa damnatione adfuisse Hilarum, eidemque non sine periculo suo contradixisse. Dubitare quoque non possumus, quin & Julius iniquæ illi sententiæ se opposuerit: at incertum videtur, quo tempore, & quo modo id præstiterit. Potuit enim generaliter protestari contra omnia, quæ in conciliabulo acta erant aut agerentur, priusquam se separabat a conventu. Potuit idem scripto facere, postquam se jam omnino separaverat. Potuit etiam Hilaro committere, ut coram protestaretur in concilio pro utroque. Ex omnibus autem, quæ apud scriptores, aut in variis epistolis, de iis leguntur, ita mihi res videtur peracta. S. Flavianus, ubi videbat inique contra se procedi, ita ut merito timere posset, ne violenter opprimeretur, prout factum est, libellum appellationis dedit legatis Pontificiis. Hinc legati videntur scripsisse formulam protestationis & contradictionis, quam nomine utriusque Hilarus in concilio prælegeret, quamque deinde intrepide in concilio prælegit, ubi damnatus erat Flavianus. Hoc modo conciliantur omnia, quæ de Flaviano, de legatis generatim, & de Hilaro singulatim scripta leguntur.

[24] De libello appellationis per Flavianum legatis oblato certissime constat ex variis. [hic libellum appellationis dedit legatis, verisimiliter ante damnationem suam:] Liberatus cap. 12: Flavianus autem contra se prolata sententia, per ejus legatos Sedem Apostolicam appellavit libello. S. Leo in epistola 39, al. 24, ad Theodosium: Quia & nostri (legati) fideliter reclamarunt, & eisdem libellum appellationis Flavianus episcopus dedit. Valentinianus imperator apud Labbeum tom. 4 col. 51: Hujus enim rei gratia (quia principatum sacerdotii habet Pontifex) secundum solennitatem conciliorum & Constantinopolitanus episcopus eum per libellos appellavit. Galla Placidia ibidem col. 54 de Flaviano: Eo quod libellum ad Apostolicam Sedem miserit, & ad omnes episcopos harum partium per eos, qui directi fuerunt ad concilium a reverendissimo episcopo Romæ. In Actis concilii col. 305, prolata a Dioscoro damnationis sententia, Flavianus solum dixisse legitur: Appello a te. Græce, παραιτοῦμαί σε, id est, recuso te, judicem videlicet. Tillemontius in S. Leone art. 69, nimium inhærens Actis istius latrocinii, observat tardam nimis videri judicis recusationem, quando ille jam pronuntiabat sententiam. Verum dubitandum non videtur, quin libellus damnationis ante fuerit ab eo legatis oblatus, etsi id forte ignoraverit Dioscorus, quando sententiam proferebat. Etenim post damnationem tam male habitus est S. Flavianus a ministris Dioscori, ut tertio die obierit, teste Theophane pag. 87. Quis ergo credat, ei tunc libertatem relictam scribendi libellum, eumque legatis offerendi? Quare omnino dicendum videtur, libellum ante fuisse oblatum, qui vim suam haberet, si injusta damnatio sequeretur.

[25] Certo etiam constat, utrumque legatum contradixisse sententiæ, [damnationi ipsius uterque legatus] & debite protestatum esse. De hisce laudatus Liberatus: Porro locum obtinentes Papæ Leonis omnibus, quæ sunt gesta, contradixerant. S. Leo mox citatus: Fideliter reclamarunt. In eadem epistola ante dixerat: Quod nostri, ab Apostolica Sede directi, adeo impium & Catholicæ fidei contrarium esse viderunt, ut ad consentiendum nulla potuerint oppressione compelli; constanterque in eadem synodo, ut decuit, fuerint protestati, nequaquam id, quod constituebatur, Sedem Apostolicam recepturam. Idem in epistola 41 ad S. Pulcheriam: Et hi quidem, qui missi sunt, … reclamarunt in synodo, sicut oportuit, unius hominis non tam judicio, quam furori; protestantes ea, quæ per vim metumque gererentur, sacramentis Ecclesiæ, & ipsi Symbolo ab Apostolis instituto præjudicare non posse. Rursum in epistola 45, alias 22, ad Constantinopolitanos: Quippe cum vox illic a nostris contradictionis emissa sit, quam Alexandrinus antistes, qui totum solum potentiæ suæ vindicavit, audire contempsit &c.

[26] Victor Tunonensis in Chronico dictis consentiens, de toto illo latrocinio ita scripsit: [contradixit, ut & aliis concilti gestis:] Synodus generalis II congregatur in Epheso: in qua Dioscorus Alexandrinus, sibi principatum usurpans imperiali favore, Eutychen post legitimam damnationem absolvit, & ejus obtrectatores, duarum in Christo naturarum doctores, Flavianum Constantinopolitanum, Eusebium Dorylei, Theodoretum Cyri, Ibam Edessenum antistites, cæterosque alios impia auctoritate, contradicentibus etiam legatis Sedis Apostolicæ, condemnavit, totamque synodum sibi favere monachorum seditione, militarique violentia inclinavit. Demum, ut mittam alia, Breviculus Historiæ Eutychianistarum apud Labbeum tom. 4 Col.ta habet: Dejicitur, contradicentibus vicariis Romanis, Flavianus, & recipitur Eutyches. Nullum igitur est dubium, quin uterque legatus contradixerit, non modo S. Flaviani & aliorum damnationi, sed omnibus quoque pseudo-synodi gestis. Porro, sicut ab hisce uterque protestatus dicitur, ita utrumque legatum fugisse narrat Theophanes pag. 86, ita scribens: Conspecto porro Dioscori furore & quod Papæ ad Flavianum epistolam, aliamque ad ipsam synodum nullatenus legi permisisset, imo se ludibrio habitos, Leonis Papæ Romani legati cernentes, fuga se subduxerunt, & Romam reversi sunt.

[27] [ab aliquibus tamen omnis fere laus] Quamvis de utroque legato vera sint, quæ hactenus adduximus, aliunde tamen constat, S. Hilari zelum præcipue apparuisse, ipsumque inde majoribus objectum fuisse periculis, quia solus in conciliabulo præsens videtur iniquæ Dioscori sententiæ contradixisse. In ipsis pseudo-synodi Actis col. 305 ipsius contradictio annotata legitur, licet brevissime, his verbis: Hilarus diaconus Romanæ Ecclesiæ dixit: Contradicitur. S. Prosper in Chronico ad annum 449, sive consulibus Asturio & Protogene, de iis ita habet: In quo concilio Dioscorus Alexandrinus episcopus primatum sibi vindicans, absoluto Eutiche, in Flavianum episcopum Constantinopolitanum damnationis sententiam tulit, reclamante Hilaro diacono, qui vice sancti Leonis Papæ cum Julio episcopo Puteolano a Sede Apostolica fuerat destinatus. Nam cum omnes episcopi in concilio constituti, vi & metu comitum vel militum, quos Dioscoro Alexandrinæ urbis episcopo adtribuerat imperator, compellerentur huic hæresi accommodare consensum; memoratus Diaconus inter tot vitæ pericula constitutus, voce contradictionis emissa, cum in ejus propter hoc periculum sæviretur; relictis illic omnibus suis, latenter abscessit, ut præfato Papæ, vel ceteris Italiæ sacerdotibus, qualiter ibi Catholica fides fuerat violata, sua delatione promeret.

[28] [omneque periculum soli attribuitur Hilaro,] De periculo & fuga S. Hilari consentit S. Leo in variis epistolis. In epistola 40, alias 25, ad Theodosium ait: Comperimus enim (facta concilii) non incerto nuntio, sed fidelissimo rerum, quæ gesta sunt, narratore Hilaro diacono nostro, qui vix, ne subscribere per vim cogeretur, effugit. In epistola 41 ad Pulcheriam: Unus (legatorum) vim Alexandrini episcopi, sibi omnia vindicantis, effugiens, rerum gestarum nobis ordinem fideliter nunciavit. Ante dixerat unum legatorum Hilarum ad se reversum esse. In epistola 42 ad Flavianum dicit, se quantum pateretur, didicisse per Diaconem, qui ab Epheso furtim est elapsus. Rursum in epistola 45 similia de fuga & reditu Hilari scribit. Pagius ad annum 449 num. XI, perperam scribit, legatos in custodiam datos. Etenim id ne verisimile quidem est ex allatis S. Prosperi & S. Leonis verbis. Verum clare id falsum est ex ipsius Hilari epistola inferius danda, in qua fugæ suæ causam exponit his verbis: Nam posteaquam injustæ ejus (Dioscori) voluntati atque sententiæ communicare non potui, ad aliud concilium terroribus atque insidiis me evocare conatus est; quatenus me, quod absit, aut seductionibus faceret consentire ad condemnandum sanctissimum Flavianum episcopum, aut resistentem teneret &c. Fugit igitur, ne caperetur, ut omnia S. Leoni nuntiare posset.

[29] Tillemontius in S. Leone art. 74 miratur, S. Prosperum nihil scribere de protestatione Julii legati in synodo, [quod factum videtur, quia solus Hilarus præsens tunc fuit in concilio:] eumque de solo loqui Hilaro, cum tamen ex S. Leone aliisque constet, Julium quoque se opposuisse iniquis Dioscori gestis. Non aliam hujusce silentii de gestis Julii causam esse opinor, quam quod Julius se concilio subtraxerit, ubi satis viderat, nihil æqui posse obtineri, totamque protestandi & contradicendi provinciam uni demum Hilaro permiserit, ita tamen, ut illa communi utriusque nomine fierent. Ita enim recte intelligitur, quo modo uterque restiterit Dioscoro, & laus tamen præcipua uni fere Hilaro fuerit data. Ita etiam exponi potest, quo modo utrumque fugisse dicat Theophanes, licet de solius Hilari periculo meminerint Prosper & Leo. Poterat sane Julius se Ephesi in latebris continere, & omnia Hilaro committere, ne ambo expositi manerent Dioscori violento furori. Quidquid sit, etiam de Hilaro intelligenda sunt, quæ scribit Theodoretus in epistola 116, Renato presbytero inscripta, cum Renatus ad concilium non pervenerit, ut vidimus num. 7.

[30] Cognovimus, inquit Theodoretus, ardentem justumque zelum pietatis tuæ, [ejus fortitudinem celebrat Theodoretus:] & justissimam ac legitimam libertatem, qua usus es, cum ea, quæ apud Ephesum temere licenterque acta sunt, reprehenderes. Nec soli nos ista didicimus: sed in omnem terram rectæ mentis tuæ sonus exivit, & omnes justitiam, zelum, libertatem, & adversus iniquitatem injectas a te minas decantant. Et hæc quidem egit pietas tua, cum unicam cædem (id est, damnationem, ex qua Flaviani cædes secuta) conspexisset. Quod si ceteras etiam vidisset, quæ post discessum tuum patratæ sunt, Phineem illum fortasse imitatus esses. Ex iis autem, qui posthæc damnati fuere, unus ego sum, ne illo irem regiis litteris prohibitus, & tamen absens condemnatus. Hæc omnia, inquam, de Hilaro, sunt intelligenda, cum Renatus non fuerit in concilio, in cujus Actis de eo nullibi fit mentio.

[31] Etenim assentiri nequeo Baronio, qui ad annum 449 ob has litteras existimat, [nam Renatus, cui inscripta est illa epistola, in concilio non fuit.] Renatum concilio interfuisse; prout & alteram ejusdem probare nequeo opinionem, qua insinuat, Julium & Renatum remansisse in concilio post fugam Hilari: neque enim dubitare possim, quin Hilarus ex legatis ultimus in concilio manserit, scilicet usque ad damnationem Flaviani, eaque de causa evidentius adierit periculum Quod spectat ad inscriptionem epistolæ Theodoreti; aliqui credunt eam esse corruptam, epistolamque non ad Renatum, sed ad Hilarum fuisse datam. Alii malunt credcre, Theodoretum revera ad Renatum scripsisse; sed ex errore eidem attribuisse gesta Hilari. Non est incredibilis hic error, quia Theodoretus videtur scivisse Renatumfuisse missum ad concilium; ignorasse vero eum in via hæsisse. Hinc credere potuit ab eo facta esse, quæ in Syria prædicari audiebat de secundo S. Leonis legato. [Hilarus fuga elapsus, Romam venit, omniaque exponit S. Leoni,]

[32] Porro S. Hilarus, postquam impias manus effugerat, per incognita & invia loca, ut ipse loquitur, Romam properavit, eoque pervenit mense Octobri ejusdem anni 449, ut colligi potest ex concilio Romæ celebrato & litteris S. Leonis. Attamen non existimo, concilium istud convocatum esse a S. Leone post acceptam Hilari narrationem de infausto concilii exitu. Verum magis verisimile apparet, ordinarium fuisse concilium, quod jam congregatum erat, adveniente Hilaro; licet fortasse S. Leo plures eo anno, quam alias solebat, ad ordinarium concilium convocasset episcopos, quia de exitu Ephesini concilii erat sollicutus. Ordinarium autem concilium quotannis celebrabat S. Leo circa finem Septembris, ut liquet ex epistola ejus 16, alias 4, ad episcopos Siciliæ, ex quibus tres Romæ adesse jubet ad diem tertium Kalend. Octobr., ut synodo interessent. Itaque dubitare vix possumus, quin ordinarium istud concilium adhuc consideret, quando Romam advenit Hilarus, qui adfuisse videtur unte aut circa X Octobris, cum variæ epistolæ, post adventum ipsius scriptæ a Leone in concilio, legantur datæ XIII & XV ejusdem mensis, ubi Hilarus omnia latrocinii Ephesini gesta S. Leoni & synodo exposuerat.

[33] [qui cum concilio congregato varias de iis scribit litteras: Hilarus quoque] Epistolis vero, quas S. Leo ea de causa una cum synodo ad Theodosium imperatorem & ad S. Pulcheriam imperatricem dedit, suam quoque ad S. Pulcheriam adjunxit Hilarus, qui in ea narrat varia jam dicta, & alia necdum exposita: Totam ex editione Labbei tom. 4 col. 51 huc transfero. Gloriosissimæ atque piissimæ augustæ Hilarus diaconus. Studium mihi fuisse, post synodum advenire Constantinopolim, dicere non debeo; quoniam manifesta necessitas erat, quæ me literas beatissimi Papæ ad vestram clementiam directas offerre compelleret, ut pariter & vestræ pietati, ac invictissimo & Christianissimo principi officium, quod debebam, venerationis exolverem. Sed huic congruo meo proposito illud impedimentum evenit, quod omnium bonorum inimicum est, & Christianorum ingemiscit affectus, hoc est, Alexandrinus episcopus, in damnatione virorum inculpabilium potentissimus. Nam posteaquam injustæ ejus voluntati atque sententiæ communicare non potui, ad aliud concilium terroribus atque insidiis me evocare conatus est: quatenus me (quod absit) aut seductionibus faceret consentire ad condemnandum sanctissimum Flavianum episcopum, aut resistentem teneret, ut mihi non esset licentia ad pietatem vestram Constantinopolim percurrere, aut ad Romanam Ecclesiam remeare.

[34] [scribit ad S. Pulcheriam de gestis in Synodo.] Verumtamen confidens de auxilio Christi, quod attinet ad damnationem reverendissimi & sanctissimi viri; innocentem me integrumque fervavi; licet nulla flagella, nulla tormenta me postent facere ejus confentire sententiæ: sed omnibus derelictis, exinde discessi, per incognita & invia loca Romam veniens, ut reverendissimo Papæ ommum, quæ in Epheso gesta sunt, idoneus nuntiator existerem. Vestra itaque veneranda clementia cognoscat, a præfato Papa cum omni Occidentali concilio reprobari omnia, quæ in Epheso contra canones per tumultus & odia secularia a Dioscoro episcopo gesta sunt, & nulla ratione hæc in his partibus suscipi posse, quæ per potentiam prædicti, non sine læsione fidei & præjudicio sanctissimi viri in noxiique commissa sunt. Quæ vero constanti ac sorti autoritate pro fide a me nunciata sunt, superfluum credo narrare: nam hæc ex literis beatissimi Papæ poteritis agnoscere. Unde, domina splendidissima, atque clementissima augusta, adoranda vestra pietas, in quibus libenter fecit initium, relinquere non debet, sed hæc zelo religioso fidei, constanti voluntate servare.

[35] Quandoquidem pauca supersunt de S. Hilaro dicenda ate pontificatum, [Hilarus post prædictam legationem factus est archidiaconus;] ea prædictis hic subjungam. Vidimus num. 7 Hilarum ab uno scriptore vocari archidiaconum, quando narratur ipsius legatio ad synodum Ephesinam. Dubium quoque nullum superesse potest, quin archidiaconus aliquando fuerit: nam archidiaconus dum erat, cyclum Paschalem componendum, & aliquid in honorem S. Laurentii exstruendum curavit, ut suis locis videbimus. Verumtamen satis certum videtur, necdum fuisse archidiaconum, quando legatus Ephesum est missus, cum S. Leo, S. Prosper, aliique scriptores diaconum vocent; nullus archidiaconum, præter unicum illum qui archidiaconi titulum ipsi tribucre potuit, aut ex solo errore, aut quiu Hilæus deinde revera archidiaconus fuit. Hine probabilius ad Hilarum data non fuit Theodoreti epistola 118, quæ inscripta est: Archidiacono Romæ, præsertim cum Theodoretus non insinuet archidiaconum, ad quem scribebat, fuisse præsentem in pseudo synodo Ephesina.

[36] De die Paschatis celebrandi anno 455 orta erat dubitatio non levis, [ac tunc rogavit Victorium ut scriberet de Paschali ratione:] de qua varias epistola scripsit S Leo Hinc S. Hilarus tunc archidiaconus, verisimiliter potente S. Leone, pervolvere cœpit scripta a diversis de ratione Paschali, rogavitque virum eruditum, Victorium Aquitanum, ut ea de re scriberet. Epistola Hilari legitur ante Canonem Paschalem Victorii, a Bucherio editum pag., atque ita habet: Dilectissimo & honorabili sancto fratri Victorio Hilarus archidiaconus urbis Romæ. Cum pleraque de ratione Paschali, tam de Græco translata, quam a Latinis condita, recenserem; discrepare inter se utrorumque sententias, atque sibi invicem resultare perspexi: ut neutra pars, dum impugnatur ab altera, putetui evidenter adstruere hujus observantiæ disciplinam. Quo fit, ut cum institutio Latina vel Græca eruditioni domesticæ magis favere contendit; præcipuo muncri peragendo inter eorum dissensiones tempus sæpe non congruat. Quapropter, dilectissime frater, tanta rerum ambiguitate permotus, tuæ dilectionis studio fidenter injungo, ut per otium diligenter inquiras, vel unde supradicta diversitas oriatur, vel qua potissimum ratione veritas indagetur: ut deinceps dissonæ opinionis errore sublato idem semper tenere possit universitas. Quatenus cuncti in commune fideles, a dubiis omnibus expediti, in summi celebritate mysterii inoffenso devotionis tramite dirigantur. Ora pro nobis dilectissime frater.

[37] Paruit Hilaro Victorius, & Canonem Paschalem composuit, [hinc Victorius ad eum scripsit Canonem Paschalem.] non quidem ab omni errore immunem, eruditum tamen, & ab eruditis non paucis probatum & laudatum, quemadmodum videri potest apud Bucherium in præpositis scriptorum elogiis, in quibus Hilarus passim Papa vocatur. Attamen necdum erat Papa anno 457, quando Victorius ad eum misit Canonem, cui ita præfatur pag. 2: Domino vere sancto, ac venerabili in Christo fratri Hilaro aremdiacono Victorius. Utinam præceptis tuis, archidiacone venerabilis Hilare, tam effectu valeam parere, quam voto! Est enim & hoc opus arduum, & meæ intelligentiæ facultas exigua. Ego autem, quod ad me attinet, etiamsi delegatæ materiæ superer quantitate, satis habeo jussioni tuæ possibilitatis meæ obedientiam non defuisse: quæ tametsi ministerium minime impleret injunctum, certe debitum persolveret obsequium. Teque deprecor, ut si quidpiam secus, quam voluisti, provenerit, imbecillitatem meam atque onus impositum æquo jure perpendens, imperfecti laborem negotii officio malis æstimare, quam merito. Maximum enim indicium meæ erga te reverentiæ est, imperiis tuis amplius me impendere voluisse, quam possim. Quod si dignum aliquid tua lectione confecero, id erit profecto divini muneris; tum etiam benevolentiæ tuæ: cujus favor oblectans inertes quoque excitat ad profectum. Nec dubitabitur hujus fide perficiendum, cujus est adhortatione susceptum. Cum mihi quoque fiducia sit, peragi posse, quod præcipis, cui id tam confidenter injungis. Quis namque non intelligat tuis orationibus jam præsumptum, quod etiam per me credis implendum? Neque enim temere delegasses, ubi non tam meæ doctrinæ industriam, quam tuum judicium videres exposci.

§ IV. Hilarus anno 461 Papa creatus, mense Novembri: de die controversia est; sed probabilius est, electum esse die 17.

[Hilarus anno 461 sit Pontifex post S. Leonem, quem Pagius vult obiisse die 4 Novembris;] Mortuo S. Leone Papa, successor ejusdem in pontificatu electus est S. Hilarus. Utrumque contigisse anno 461, scriptores neoterici consentiunt: at iidem multum disceptarunde mense & die, tam quibus obiit S. Leo, quam quibus electus est Hilarus. Antonius Pagius in Critica ad annum 461 num. 3 de die emortuali S. Leonis ita scribere incipit: Dies & mensis, quibus S. Leo Magnus ad Deum migravit, hactenus in obscuro fuere, licet de ejus mortis anno nunquam controversia fuerit. Et paulo post opinionem suam exponit his verbis: Mors ejus, quod huc utque omnes latuit, contigit pridie Nonas mensis Novembris, seu die quarto ejusdem mensis. Hanc opinionem de more sequitur Franciscus Pagius in Breviario Pontificum Romanorum tom. 1 pag. 207. Verum dum rationes Pagii studiose pervolvo, plura invenio leviter asserta quam probata, ita ut tota ipsius dissertatio incertis solum nitatur ratiociniis & conjecturis. Henschenius noster ad XI Aprilis in S. Leone cum antiquissimis Martyrologiis Hieronymianis obitum S. Leonis retulit ad X Novembris, recteque observavit, hunc diem optime convenire cum die electionis S. Hilari post dies septem secutæ. Henschenium secutus est Tillemontius nota 73 in S. Leonem, & Sollerius noster in Observationibus ad Usuardum die XI Aprilis, merito ridens nimiam Pagii confidentiam, qui, relicta sententia dudum cognita idoneisque monumentis nixa, aliam obtrudere voluit quasi certam; cum ne probabilem quidem hactenus judicare possim.

[39] [sed long probabilius est, eum obiisse die 10,] Quod assero de novo illo invento Pagii, qui leves conjecturas subinde pro certis argumentis venditat, ut sexcentis exemplis facile demonstrari posset, brevi solum ratiocinio lubet ostendere. Pagius ex dictis de duratione sedis Bonifacii I, Cælestini I, & Sixti III, ac ex interpontificio, quod post Sixti III mortem fuit, consecrationem S. Leonis fixit XXII mensis Septembris, ut ipse agnoscit. Atqui de die ordinationis S. Leonis, quam multis ratiociniis incertis quæsivit, multi alii Pagio non consentiunt, ita ut fundamentum istud plane vacillet. Post positum vero istud qualecumque fundamentum, ratiociniis & conjecturis rursum incertis utitur: nam ex codicibus paucis & scriptoribus aliquot medii ævi statuit, Leonem sedisse annos 21, mensem unum, & dies tredecim, cum fateatur alios codices multos habere, dies XXVI, sed manifesto, inquit, librariorum errore. Nimirum error hic manifestus est, quia dicti dies non congruunt sententiæ Pagii. Eadem de causa definit, diem emortualem non esse annumerandam diebus tredecim jam dictis. Præterea S. Hilari ordinationem figit XII Novembris, quod mox refutabitur, ut saltem minus probabile. Nunc erudito lectori judicandum relinquo, utrum potius credere debeat, S. Leonem obiisse die IV Novembris, per tot incerta & sæpe hiantia ratiocinia quæsito, quo nulla Martyrologia depositionem ipsius celebrant; an die X Novembris, quo Fasti antiquissimi magno consensu depositionem S. Leonis annuntiant; præsertim cum ratiocinando eadem facilitate ad X Novembris pervenire possimus quam ad quartum.

[40] Hisce breviter de die obitus S. Leonis observatis, progredior ad diem, [& Hilarum electum esse die 17 ejusdem mensis;] quo S. Hilarus fuit electus, cum illo utcumque connexum. Laudatus Henschenius in S. Leone Magno num. 5 recte ita habet: Favet valde hisce antiquissimis Martyrologiis & tempus sedis vacantis, & electio successoris Hilari, quæ cadit in XV Kalend. Decemb., sive XVII diem Novembris, cum a dicta depositione, seu die X Novembris, cessavisset episcopatus dies septem; uti indicatur in Pontificali Romano &c. Hanc sententiam de electo Hilaro die XVII Novembris sequitur Blanchinius in Notis Chronologicis ad Anastasium Bibliothecarium nuperrime recusum tom. 3 pag. 145, ubi sic habet: Mire autem consentit cum die depositi Leonis Magni X Novembris vacatio sedis per dies septem, & electio Hilari successoris cum XVII ejusdem mensis; & coronatio sive ἐντρονίσμος biduo post consequitur cum Dominica XIX Novembris. Hæc jam probaverat in Cælestino I pag. 93 ex concilio Romano, quo item argumento utitur Henschenius. Pagius istius concilii epocham conatus est suæ etiam utcumque accommodare sententiæ; at parum probabiliter, ut mox videbimus.

[41] Hilarus anno 465 celebravit mense Novembri concilium cum episcopis, [ut ostenditur ex concilio anni 465,] qui venerant ad natalem ipsius, ut latius videbimus § 7. De die celebrati concilii Pagius ipse ad annum 465 num. 5 hæc notat, in editione Lupi notari XVI Kalendas Decembris, in Labbeana, sub die XV Kalendarum Decembrium, sub die XII (Kalendarum) in appendice codicis Dionysiani, & in Moguntino. Itaque secundum codices aut editiones concilium istud habitum est die XVI, XVII aut XIX Novembris: ac unico die absolutum fuit, ut ostendam suo loco. Pagius, qui natalem, seu diem ordinationis Hilari credit fuisse duodecimum Novembris, ait synodum aliquot diebus post habitam, atque ita opinionem suam exprimit: Episcopi eo die (XII Novembris) congregati initium faciunt a divino cultu, in eoque perseverant duobus sequentibus diebus, Sabbato nempe & die Dominica. Quibus confectis, hortantur Papam, “ut quæcumque pro disciplina ecclesiastica sunt, cura diligentiore tractet” quemadmodum initio Actorum synodalium legitur: iterumque coëunt sequentibus diebus, & ea constituunt & decernunt, quæ in epistola ad Tarraconenses ipsemet Hilarus exponit. Hæc omnia mutuatus est ex Tentzelio heterodoxo, qui eadem fere verba habet in Schediasmate de Natalitiis episcoporum num. 2.

[42] [quod non quatuor diebus post natalem Hilari,] Verum tota illa expositio improbabilis est, uniceque quæsita, ut qualiscumque redderetur ratio, cur concilium a die XII usque ad XVI aut XVII Novembris fuerit dilatum. Quatuor diebus episcopi se dicuntur præparasse ad concilium, quod fortasse duabus horis absolutum est. Tribus consequenter diebus institerunt cultui divino: id mihi nec Tentzelius persuadebit aut Pagius, nisi prius ostensum fuerit natalem Pontificis tribus diebus celebratum fuisse. Quod additur, quarto die episcopos hortatos fuisse Pontificem, ut tractaret de rebus ecclesiasticis, ridiculum plane inventum est Tentzelii, qui verba S. Hilari male intellexit. Hilarus enim initio concilii episcopos sic alloquitur: Quoniam religiosus, sancto Spiritu congregante, conventus hortatur, ut quæcumque pro disciplina ecclesiastica necessaria sunt, cura diligentiore tractemus. Si Pagius hæc verba paulo attentius considerasset, non fecisset episcopos summi Pontificis hortatores; sed vidisset Hilarum opportunæ occasione convenientium ad festivitatem episcoporum excitatum se dicere ad tractandum de rebus ecclesiasticis. Quare verisimile non est, concilium istud habitum fuisse quatuor, quinque aut septem diebus post natalem Hilari, ideoque natalis ille minus probabiliter figitur XII Novembris.

[43] [sed in ipso natali ejus] Contra longe probabilius apparet, concilium istud celebratum fuisse ipso natali die Hilari: sive ille sit ordinationis sive electionis: nam merito dubitatur, utrum diem electionis an ordinationis suæ ut natalem celebraverint Pontifices. Imo si consulamus Sermones S. Leonis in anniversario die assumptionis ejus habitos; mox in primo videbimus, ipsum loqui de electione sua, non de ordinatione, ita ut verisimiliter ipse electionis suæ diem ut natalem celebraverit, ejusque exemplo Hilarus; non vero ordinationis diem, ut supponit Pagius. Verum quidquid sit de hac observatione, a qua non dependet præcipua controversia; ex epistola Hilari, quam scripsit ad episcopos provinciæ Tarraconensis secundum tractata in illa synodo, evinci mihi videtur, in natali ipso Hilari synodum fuisse habitam. Ita enim apud Labbeum tom. 4 Col.in dicta epistola loquitur Pontifex: Lectis ergo in conventu fratrum, quos natalis mei festivitas congregarat, litteris vestris, &c. Voces illæ, quos natalis mei festivitas congregarat, idem significant ac illæ, qui ob festivitatem natalis mei erant congregati. Atqui congregatio ob festivitatem fit in ipsa festivitate. Synodus igitur illa in ipso natali Hilari habita est. Certe verba Pontificis explicari nequeunt modo æque naturali; neque aliquid obest, quo minus ita exponantur, ut ostendam § 7, ubi de illa synodo, quæ non fuit nisi brevis consultatio summi Pontificis, latius agam.

[44] Qui synodum illam ab ipsa festivitate æmovent, voces illas, quos natalis mei festivitas congregarat, [fuit habitum.] ita haud dubie intelligunt, ut credant episcopos Romam venisse ob festivitatem, eaque occasione vocatos ad concilium. Veram plus significant verba Hilari, qui non loquitur de conventu ad eamdem urbem, sed de conventu, in quo lectæ sunt litteræ, sive de conventu ad unum locum. Itaque, cum conventus ille factus sit ob festivitatem, etiam factus est in festivitate. Nam episcopi quidem ob festivitatem aliis diebus Romam confluere poterant; sed in unum locum non conveniebant ob festivitatem, nisi in ipsa festivitate. Quare omnino dicendum videtur, concilium fuisse habitum in ipso natali: & consequenter, cum a nullo habitum dicatur die XII Novembris, illo die nec electum nec ordinatum esse S. Hilarum; quod aliunde quoque improbabile est, quia dies ille nimis vicinus est mortuali S. Leonis sue X Novembris. Post hunc vero si numeremus septem dies, quibus sedes vacasse dicitur post mortem Leonis, habemus Hilarum electum esse XVII Novembris, quo synodus illa figitur apud Labbeum: cumque anno 461, quo electus est Hilarus, XIX Novembris esset Dominica, consecratio peragi potuit XIX, quo alii synodum fixerunt. Itaque, sive respiciamus ad mortualem diem S. Leonis, sive ad diem dicti concilii Romani; uterque recte congruit, & uterque persuadet Hilarum esse electum die XVII Novembris anni 461.

§ V. Gesta Sancti in pontificatu pro fidei confirmatione, & cum Leontio Arelatensi, aliisque episcopis Galliæ pro disciplina ecclesiastica.

[Sanctus scribit pro fide & contra hæreses:] Anastasius Bibliothecarius gesta S. Hilari in pontificatu enarrare incipit hoc modo: Hic fecit decretalem, & per universum Orientem sparsit epistolas de fide Catholica & Apostolica, confirmans tres synodos, Nicænam, Ephesinam & Chalcedonensem, vel tomum S. Archiepiscopi Leonis (litteras scilicet ejus ad S. Flavianum) & damnavit Eutychem & Nestorium, & Dioscorum, vel omnes sequaces eorum, & omnes hæreses, & confirmans auctoritatem & principatum sanctæ Sedis Apostolicæ. In antiquiori Pontificum catalogo apud nos ante tomum 1 Aprilis pag. XXXIV de his tantum leguntur sequentia: Hic fecit decretalem, & per universum Orientem direxit, & epistolas de fide Catholica. Dubitari non potest, quin S. Hilarus exemplo S. Leonis non paucas ad Orientis imperatorem & ad patriarchæs Orientalis Ecclesiæ scripserit epistolas contra hæreses Nestorii & Eutychis, necdum eo tempore quiescentes: at illæ exciderunt. Attamen minus certum est, an in una aliqua epistola decretali sic confirmaverit tres synodos œcumenicas supra enumeratas, ut prætermiserit Constantinopolitanam, sub imperio Theodosii Magni & pontificatu S. Damasi habitam, quæ inter œcumenicas numeratur secunda, Si id factum est, noluit Hilarus omnes synodos œcumenicas recensere; sed eas tantum confirmare, quæ tunc maxime erant in ore omnium. Talis erat Nicæna, de qua frequentissima fit mentio in Ephesina & in Chalcedonensi. Tales & hæ erant ob novissimas hæreses in iis damnatas. Baronius ad annum 461 num. 14 existimat, illa initio pontificatus facta ab Hilaro, quod nec improbabile est, nec certum. Monuit haud dubie Leonem Orientis imperatorem, & præcipuos episcopos Orientales de electione sua, eaque occasione decretalem illam mittere potuit.

[46] [item ad Leontium Arelatensem de electione sua,] Cura scribendi Orientalibus fortasse effecit, ut paulo serius de electione sua scripserit ad episcopos magis vicinos. Baronius ad annum 462 num. 2 ait: Anni hujus initio, nempe mense Januario, … Hilarus Papa litteras de sua creatione scripsit ex more ad omnes ecclesias. Deinde subjicit epistolam ad Leontium Arelatensem datam, qua jubet illum per universam provinciam scribere de ea electione. At hine patet, Hilarum tantum scripsisse ad metropolitas aut primates, ut ipsi ulterius scriberent ad episcopos sibi subordinatos. Totam epistolam, ex Labbeo tom. 4 Col.uc transfero: Dilectissimo fratri Leontio Hilarus. Quantum reverentiæ in Spiritu Dei, qui subditos sibi inhabitat sacerdotes, beato Petro apostolo & Sedi ipsius deferatur, omnibus arbitror esse compertum, quibus paternarum traditionum incorrupta custodia est: quos cum volumus de nostræ ordinationis primordiis gratulari, opera, quæ in nos divinæ pietatis dignatio ostendit, sanctitati tuæ duximus indicanda: ut ipse primum pro eo, quem in nobis invicem semper impendimus, præstante Domino, læteris affectu: deinde ut dispositione tuæ fraternitatis omnibus per universam provinciam fratribus & consacerdotibus innotescat, quod humilitatem meam dextera Domini visitare dignata sit, & in Apostolicæ Sedis regimen, non pro merito, sed pro suæ gratiæ abundantissima largitate commiserit. Proinde, frater charissime, quod sanctitati tuæ præsenti sermone patefecimus, in omnium fratrum (quemadmodum diximus) notitiam deferre dignaberis: ut supplicaturi Domino nostro Jesu Christo, sicut exultationis gaudia, ita profutura universali Ecclesiæ orationum suarum nobis vota conjungant. Dominus te incolumem custodiat, frater charissime. Dat. VIII. * Kal. Febr. D. N. Severo Aug. Cons.

[47] [ob quam epistolam immerito carpitur.] Tillemontius tom. 16 in S. Hilaro observat, Pontificem qualecumque gaudium de sua electione insinuare, indeque ait, se valde dubitare, an S. Augustinus & S. Gregorius umquam usi essent ejusmodi verbis in scribendo. Verum respondeo, censuram esse idoneo destitutam fundamento. Certe Apostolus dicit in epistola 1 ad Timotheum cap. 3: Si quis episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. Atqui si desiderare episcopatum licet, modo desiderium oriatur ex bona intentione, gaudere etiam licet de obtento episcopatu, præsertim si quis agnoscat se divino beneficio provectum esse, ut facit S. Hilarus. Poterat S. Hilarus, qui semper egregium ostendit studium servandi disciplinam ecclesiasticam, post electionem suam gaudere, occasionem sibi datam esse multa bona operandi. Poterat, inquam, ea de causa gaudere, Deoque gratias agere, etiamsi in ea fuisset dispositione, ut, si Deo id gratius credidisset, maluisset pontificalem dignitatem humiliter fugere, quemadmodum Sancti non pauci dignitates quaslibet laudabiliter aversati sunt. Quare, si forte SS. Augustinus & Gregorius de sua electione iisdem verbis uti noluissent, inde nihil concludere possumus, quam Sanctos modis diversis ad eumdem tendere finem. Itaque non video, S. Hilarum aliquid scribere in illa epistola, quod contrarium sit Christianæ humilitati, quam & in hac ipsa & in aliis sine affectatione prodit: neque enim illi maxime humiles sunt, qui maximam in verbis humilitatem, quæ subinde affectata est, præ se ferunt. Hæc breviter respondenda credidi ad censuram Tillemontii, cui tanta Romanos Pontifices carpendi fuit libido, ut quamlibet arripuerit occasionem, & ne a Sanctis quidem abstinere voluerit. Verum in viam redeamus.

[48] Leontius Arelatensis jam audierat electionem Hilari ante acceptas ejus litteras, [Leontius Hilaro gratulatur,] eidemque gratulatus est per litteras ad eum datas, antequam epistolam Hilari acceperat. Hasce Leontii litteras edidit Acherius tom. 5 Spicilegii pag. 578, ex quo eas huc transfero: Domino meritorum fastigio laudatissimo & Apostolicæ Sedis dignissimo Papæ domno Hilaro. Quod Leonem sanctissimum prædecessorem tuum mors abstulerit contra hæreses invigilantem, & lolium in agro Domini, heu nimis fruticans eradicantem, dolemus. Quod de tua Sanctitate reparaverit, gratulamur. Nam gaudet filius de honore matris, & cum Ecclesia Romana sit omnium mater, fuit vobis * gaudendum, quod in tanta consternatione rerum, & infirmitate sæculorum, super eam te erexerit, ut judices populos in æquitate & gentes in terra dirigas. Unde cum nobis nuntius ille per Concordium ecclesiæ nostræ diaconum, qui tunc præsens erat, cum Sanctitas tua ad id honoris fastigiatum culmen evecta est, relatus est, gratias Deo nostro reddidimus, & te decrevimus quam primum hac humilitatis nostræ epistola salutare; ut & sic affectus, qui inter tuam Sanctitatem & nos jam diu coaluit, in Domino corroboretur, & de cetero augeatur, cum debita reverentia, qua decet filios Patrem prosequi.

[49] Benedictus itaque, qui venit in nomine Domini. [eidemque Arelarensis ecclesiæ jura commendat.] Jam fortiter Sanctitati tuæ insudandum & anhelandum est, ut quod sanctissimus Leo Papa incepit, ad terminabilem perducas limitem, & cum exercitu Gedeonis per tubas in ore fortium concrepantes, & per lampadas in robusta manu agitatas & ventilatas, maledictos muros Jerico jam toties anathematizatos & quassatos Sanctitas tua faciat prosternere. Ceterum cum ecclesia nostra Arelatensis semper ab Apostolica Sede amplis favoribus & privilegiis fuerit decorata, rogamus Sanctitatem tuam, ut per eam nihil nobis decedat, sed potius augeatur, ut & collaborare tecum in vinea Domini Dei Sabaoth valeamus, & invidorum conatus infringere, quos, si non esset auctoritas reptimens, certum est de die in diem grassaturos in pejus, quia malitia, qui nos oderunt, ascendit semper. Dat. K… Severo aug. Cos. Epocha partim erasa designat saltem annum 462, quo Severus erat consul Occidentalis. Ex K vero, quod initium est vocis Kalendas, conjicere possumus scriptas esse has litteras circa aut post medium mensis Februarii, quando numerabantur dies ante Kalendas Martii; cum scriptæ sint ante acceptas Hilari litteras; sed ita ut Hilarus miretur in responso, suas necdum fuisse perlatas, dum hæ scribebantur.

[50] Acceptis Leontii litteris, alias rursus ad eumdem dedit S. Hilarus. Hasce ex Labbeo tom. 4 Col.ubjungo. Dilectissimo fratri Leontio Hilarus. [Altera Hilari ad Leontium epistola] Dilectioni meæ, quæ circa ecclesias Gallicanas, omnesque in eis Domini sacerdotes, etiam in inferiori gradu positos, abundat, multum accedit augmenti, quod per virum spectabilem Pappolum filium nostrum sermonis tui ad me sunt delata principia. Ex quo tamen conjicio, paginam meam, quam dudum de episcopatus mei primordiis misi, necdum traditam tibi fuisse, cum scriberes: de qua utique non siluisses, nisi perlatorem aliqua causa tardasset. Unde quod & consuetudo poscebat & charitas, jampridem me executum significo: & hoc ipsis litterarum exemplaribus, quæ direxi, plenius nosse vos cupio, ut officio fraterno in nullo intelligatis fuisse me desidem: & ita vicissim frequentandis studeamus alloquiis, ut vicem nobis communis præsentiæ scribendi cura compenset, frater charissime.

[51] [humana admodum & amica:] Affectus itaque tui gratiam periisse non passus es: quod ei solicitudini intentum te esse cognosco, ut custodiendis paternorum canonum regulis studere me cupias; quo desiderio nihil concipi salubrius potest, quam ut in una Ecclesia, cui oportet nec maculæ aliquid inesse, nec rugæ, una sit in omnibus observatio disciplinæ. Cui si aliquid eruditionis aut correptionis addendum est, rectissime per vestram diligentiam consuletur, si, quemadmodum es dignatus scribere, tam instructa ad nos fuerit persona directa, quæ inquisitionem nostram plene ex omnibus possit instruere. Spondeo enim, quantum gratia Dei donat, ut spondeam, hoc me ad universalem sacerdotum Domini concordiam provisurum, ut omnes non sua audeant quærere, sed quæ sunt Christi studeant obtinere. Deus te incolumem custodiat, frater charissime. Hactenus Hilarus, qui respondere videtur ad aliqua, in litteris Leontii non expressa. Fortasse id contigit, quia Pappolus, perlator epistolæ, aliqua oretenus addidit. Tempus scriptæ Hilari epistolæ non additur; at conjicere possumus, scriptam esse mense Martio aut Aprili.

[52] [deinde Leontium acriter reprehendit, quod non monuisset de Hermete episcopo,] Quantumcumque in præmissis litteris amorem erga Leontium ostenderet Hilarus, eidem tamen acriter eodem anno scripsit, quod ab eo monitus non esset de facto quodam disciplinæ ecclesiasticæ contrario, quod mox explicabo. Verum ut studiosus lector perspiciat, quam sedulo vellet invigilari, quamque ipse invigilaret, no quid fieret contra disciplinam Ecclesiæ, litteras ejus ad Leontium ex laudato Labbeo hic recitabo. Dilectissimo fratri Leontio Hilarus. Miramur fraternitatem tuam ita legis Catholicæ immemorem esse, ut quæque iniqua & contra patrum nostrorum statuta in provincia, quæ ad monarchiam tuam pertinet, si ipse aut non vis, aut non potes, etiam nec nos silentii tui taciturnitate permittas corrigere. Siquidem quod & rumore cognovimus, & quantum diligenter a diacono Joanne, qui a magnifico viro filio nostro Frederico litteris suis nobis insinuatus est, requisivimus, quod iniquissima usurpatione quidam Hermes episcopatum civitatis Narbonensis execrabili temeritate præsumpserit. Quam rem decuerat sanctitatem tuam ut nobis in vestigio indicaret. Qua de re, frater charissime, monemus, ut, si fides adhibeatur assertis, seposita excusatione, ad nos tam tuæ dilectionis, quam fratrum nostrorum, aut per portitorem litterarum, aut per quem ipsi elegeritis, subscriptam manuum vestrarum relationem transmittatis; ut quod definire possimus, recurrenti pagina possitis agnoscere. Deus te incolumem custodiat, frater charissime. Dat. III. Non. Novemb. Data quoque est hæc epistola eodem anno 462, cum visuri simus totam illam causam ante finem anni fuisse omnino finitam.

[53] Tillemontius in S. Hilaro art. 3 factum Hermetis, [qui electus ad cathedram Biterrensem eaque exclusus, Narbonensem occupaverat,] quod Hilarus tam acriter reprehendit, sic exponit. Hermes, qui archidiaconus erat S. Rustici Narbonensis, ut liquet ex epistola S. Leonis 2, alias 92, ordinatus fuit episcopus Biterrensis, sed eum admittere noluerunt Biterrenses, nescitur qua de causa, nec jus suum prosecutus est Hermes. Deinde mortuo S. Rustico, Hermes promovetur ad episcopatum Narbonensem. Delata hæc res erat ad Hilarum per Joannem diaconum missum a Friderico, fratre Theodorici Visigothorum regis, ut vult Tillemontius. Hæc omnia habentur partim in epistola Hilari mox laudanda, partim in data. Verum addit Tillemontius, videri Hermetem successorem fuisse designatum a S. Rustico: Rusticumque scripsisse ad S. Leonem, ut in eam dispositionem consentiret: at hunc consentire noluisse. Colligit id ex obscuris Hilari verbis. Quare subjungo initium illius epistolæ, quæ octava est inter epistolas Hilari apud Labbeum tom. 4 Col./em> Quamquam notitiam dilectionis vestræ, quanta vel qualia in Narbonensi ac Biterrensi ecclesia dudum sint admissa, non lateant, & præsumptionis improbitas ad nos usque perveniens procul dubio regionibus manifesta sit Gallicanis: Apostolicæ tamen solicitudinis interest, culpas in nostro deprehensas examine non tacere, ne per incongruum silentium cum iniqua agentibus habere videamur conniventiæ portionem.

[54] Tum sequuntur verba a Tillemontio indicata: Olim enim urbium præsides prædictarum sanctæ memoriæ decessori meo non minus quam nobis etiam tunc attulerunt doloris *., [licet in illud consentire noluisset S. Leo: factum Hilarus,] illicitis petitionibus audendo prosequi, quod vix apud patientiam nostram sola necessitatum potuit deploratione leniri. Ita scribit Hilarus, postquam consenserat modo infra explicando, ut Hermes præesset ecclesiæ Narbonensi, ita ut id revera per episcopum Narbonensem & Biterrensem videatur petitum fuisse, & negatum a S. Leone. Tillemontius tamen in toto illo facto nihil invenire potuit, quod esset contrarium disciplinæ ecclesiasticæ illius temporis. At Hilarus, postquam cum numeroso concilio factum examinaverat, ita in litteris laudatis prosequitur: Quibus enim, sicut etiam vos probatis, factum constat exemplis, & qua non objurgatione dignissimum est, quod sanctorum patrum decretis, & ipsis repugnat canonum institutis? cum ideo se frater jam & coëpiscopus noster Hermes a Narbonensi ecclesia credidit jure suscipi, quia indigne a Biterrensibus, quibus ordinatus est, dicebat excludi. Qui si vere hoc in facto doleret, & legitimo remedio subvenire propriæ scisset injuriæ, vindictam magis debuit sperare perpessis, quam veniam perpetratis. Insinuat datis verbis Hilarus, non invitum a Biterrensibus exclusum fuisse Hermetem. Forte audierat, se a Narbonensibus expeti post mortem Rustici. Quidquid sit, improbat Hilarus, quod jus suum non fuerit prosecutus; judicavitque post consultationem in numeroso episcoporum concilio institutam, contra disciplinam ecclesiasticam peccasse Hermetem, ita ut facile contemnere possimus ratiocinia Tillemontii, qui de facto, cujus adjuncta non satis hodie sunt cognita, disputare sustinuit contra sententiam SS. Leonis & Hilari.

[55] [acceptis instructionibus, examinat in concilio ac improbat:] Porro non diu post scriptas ad Leontium litteras Hilarus exactiores de causa Hermetis instructiones accepit, sive eas Leontius ipse ante acceptas Hilari litteras transmiserit, sive illas Pontifex acceperit ab aliis Galliarum episcopis, qui Romam confluebant ad natalem ipsius celebrandum; sive Hermes legatos Romam miserit ad causam suam defendendam. Certe Hilarus rem illam judicandam & componendam eodem mense proposuit in concilio, quod Romæ habuit in natali suo, id est, in die electionis vel ordinationis suæ, sive XVII aut XIX Novembris; ibique duplex adfuit legatio, altera contra Hermetem, altera pro Hermete, quantum conjicere possumus. De hoc judicio Hilarus ita scribit in jam laudata epistola 8: De quibus (Hermetis excessibus) præsidente * fratrum numeroso concilio, & ex diversis provinciis ad diem natalis nostri in honorem beati Petri apostoli per Dei gratiam congregato, præsidentibus fratribus & coëpiscopis nostris Fausto & Auxanio, atque agentibus plurimis, quæ vigorem respiciunt auctoritatemque judicii, id a nobis pacis est amore constitutum, ut in sententia, quam sub adversione utriusque legationis inde directæ, Christo Domino nostro inspirante, protulimus, neque caritas Euangelicæ indulgentiæ, neque Apostolicæ virga defuerit disciplinæ: namque in totum nec remittere nos fecit indulgentia, nec affectio coërcere.

[56] [ea tamen lenitate sententiam temperat,] Qualis autem fuerit sententia concilii, Hilarus per hasce ipsas litteras, datas III Nonas Decembris anni 462, notum fecit episcopis provinciæ Viennensis, Lugdunensis, Narbonensis primæ & secundæ, & Alpium Pœninarum, quibus inscriptæ leguntur apud Labbeum. In iis autem tam claris verbis improbat præsumptionem Hermetis, ut mirer Tillemontium tam multa disputare potuisse ad excusandum factum sibi ex parte tantum notum, & a sancto Pontifice in concilio examinatum. Audiamus igitur rursum Hilarum, qui non videtur laudare mores Hermetis, ut existimat Tillemontius, sed potius improbare. Denique, inquit, si nunc saltem (Hermes) communi omnium Domini sacerdotum utatur animo; si imitetur exemplum; si ad hæc, quæ ecclesiasticæ quietis contemplatione * utcumque sopita pace vel fide, quæ sunt multipliciter errata consideret: nihil est profecto, quod non etiam ipse reprehendat, & erubescat sibi annui, quod in altero laudabiliter improbarit. Loquitur de facto nobis ignoto, quod improbare potuit Hermes, dum erat archidiaconus & Romam missus est a S. Rustico, ut habemus ex epistola 2 S. Leonis. Deinde Hilarus ita pergit: Scimus enim, & jam diu de memorati fratris conversatione nihil habemus ambiguum, cum anteactæ vitæ ipsius cursum, & retro antepositum * nostro revolventes animo, hos illum, quos in eo arguimus, incurrisse potius, quam fecisse *, æstimamus * excessus. Hæc sunt verba illa, quibus mores Hermetis ab Hilaro commendatos asserit Tillemontius. At mihi contrarium potius videtur, præsertim si Baronii, qui epistolam illam primus edidit, sequamur lectionem: nam secundum illam dicit Pontifex: ex præterita Hermetis vita se timere, ne ultro potius voluerit in excessus illos incurrere quam illos fugere.

[57] Verum, sive Hermetis vita fuerit probata Hilaro, [ut Hermes maneat episcopus Narbonensis, sed sine jure ordinandi suffraganeos;] sive utcumque improbata ob ambitionem, qua Biterrensem ecclesiam deseruisse videtur ad obtinendam Narbonensem metropolim; tali moderatione res composita est, ut manserit episcopus Narbonensis, sed sine jure metropolitico, quod tamen post mortem ipsius iterum redibat ad ecclesiam Narbonensem, & interim dabatur seniori provinciæ Narbonensis episcopo, qui tunc erat Constantius Uceticensis. Ei, inquit, qui nunc ecclesiæ Narbonensi præsidere permittitur, ordinandorum episcoporum ob hæc, quæ prave facta sunt, sustulimus potestatem: quam ita ad fratrem & coëpiscopum nostrum Constantium Uceticæ ecclesiæ antistitem, quia ævo honoris * primas esse dicitur, pertinere censuimus, ut, si superstite Herme episcopo defunctus fuerit, illum hæc cura respiciat, quem repererit episcopalis ordo primatem. Herme autem episcopo deficiente, faciendorum mos antistitum Narbonensi mox reddatur ecclesiæ, quem non civitas, sed causa præsumptionis amisit. Hæc ostendunt Hilarum fuisse severum disciplinæ ecclesiasticæ vindicem, sed severitatem clementia temperasse, ut in aliis quoque exemplis videbimus.

[58] Hisce expositis, Hilarus Papa hortatur episcopos omnes, [alia quoque post dictum concilium ordinat ad disciplinam spectantia.] ad quos scribit, ut non imitentur facta in Narbonensi provincia, sed canones Ecclesiæ observare studeant. Hinc ordinat, ut per annos singulos concilium episcoporum convocetur ex variis provinciis eo loco & tempore, quo idordinabit Leontius Arelatensis, ut in illo concilio judicium feratur de causis ecclesiasticis, & in dirimendis gravioribus, quæ illic non potuerint terminari, Apostolicæ Sedis sententia consulatur. Ordinat præterea, ne episcopi sine litteris metropolitani sui ad aliam proficiscantur provinciam, & alia quædam ad disciplinam ecclesiasticam, aut ad utilitatem ecclesiarum spectantia, quæ videri possunt in laudata epistola 8. Verum judicium de ecclesiis aliquot, quas Leontius querebatur ablatas esse provinciæ Arelatensi, remittit ad conventum episcoporum Galliarum. Ceterum dubitare non possumus, quin omnia illa in prædicto concilio proposuerit S. Hilarus: licet solus deinde mandata illa in Galliam direxerit.

[59] Anno 463 aliæ querelæ delatæ sunt ad S. Hilarum contra S. Mamertum episcopum Viennensem, [Cum Mamertus Viennensis accusatus esset ob consecratum Diensibus episcopum,] qui graviter erat accusatus per Gunduicum militum præfectum, quod invitis Diensibus ordinasset episcopum. Tillemontius aliique credunt, Gunduicum, ut in epistola vocatur, fuisse regem Burgundionum, qui apud Turonensem lib. 2 cap. 28 vocatur Gundeuchus. Quisquis fuerit is delator, exaggeratam illam accusationem habemus ex epistola 9 inter epistolas S. Hilari apud Labbeum Col.in qua ad Leontium Arelatensem ita scribit: Qualiter contra Sedis Apostolicæ veniens constituta, sacerdotalem modestiam Mamertus episcopus Viennensis excesserit, dilectionis tuæ debuimus relatione cognoscere, ut ausibus talibus maturum, & juxta ecclesiasticarum ordinem regularum congruum judicium proferremus. Jubet deinde Leontium, rem in conventu synodali, qui, inquit, secundum statuta nostra annis singulis, te sibi præsidente, est congregandus, discutere: ac deinde omnium litteris inventa post examinationem rei perscribi ad se desiderat. Data est hæc epistola VI Idus Octobris anni 463. Paruit Leontius mandato Hilari cum episcopis ad concilium convocatis, & ab omnibus illis Pontifex informationem de facto accepit, ut patet ex epistola ipsius XI.

[60] [Hilarus, re per multos episcopos examinata, factum improbat,] Audita porro hac informatione, Hilarus sequenti anno 464 sexto Kalendas Martias scripsit epistolam XI ad viginti episcopos Galliarum, in qua declarat Mamertum excessisse limites sibi præfixos a Sede Apostolica, & fecisse contra jus episcopi Arelatensis. Hinc dicit se scripsisse ad Veranum episcopum, qui haud dubie est S. Veranus Venciensis, ut tamquam legatus Apostolicæ Sedis conveniat Mamertum, quatenus, inquit, quid de eo retuleritis agnoscat, id est, ut declaret illum perperam Diensibus ordinasse episcopum. Deinde vult ut declaret Mamertus se sine ulla deinceps transgressione observaturum definitionem Sedis Apostolicæ: ac minatur, se ablaturum Viennensi ecclesiæ quatuor ecclesias suffraganeas, nisi illis contentus esse velit. Demum episcopum, qui Diensibus ordinatus erat, quemque alias dignum Hilarus agnoscebat, confirmari vult arbitrio Leontii Arelatensis.

[61] [& leni remedio corrigit:] Correctio hæc sane benigna erat & lenis: neque dissimulat Hilarus in litteris suis graviori pæna plecti potuisse tam Mamertum Viennensem, qui ordinaverat extra provinciam suam episcopum Diensem, quam hunc eo modo ordinatum. Verum, inquit, ad ecclesiarum quietem tantæ transgressionis vulnera, memores Apostolicæ sapientiæ, curari volumus ante fomentis, ut corporis nostri membrum forte sanandum in integritatem pristinam per mitiora medicamenta revocetur; nec credatur negligi, quod interim non monetur abscindi. Hæc aliaque ostendunt, S. Hilarum non dissimulasse culpam Mamerti, qui clarissime fecerat contra statuta S. Leonis, ut omnes passim scriptores agnoscunt: nam S. Leo statuerat, ut ecclesia Diensis suffraganea esset ecclesiæ Arelatensis, non vero Viennensis, cui quatuor tantum ecclesias suffraganeas adjudicaverat, quemadmodum exposui in S. Cæsario Arelatensi tom. VI Augusti pag. 54 & 55. Tillemontius tom. 16 in S. Mamerto art. 1 agnoscit, Mamertum fecisse contra ordinationem S. Leonis, sive, inquit, quod crederet non debere se ea in re auctoritati S. Leonis se subjicere (atque illa est præcipua causa querelarum Hilari) sive quod urbs Diensis æque ac Viennensis eo tempore Burgundionum esset, indeque illius commercium minus esset liberum cum urbe Arelatensi, quæ eo usque Romanis erat subdita. Hæc ille, cujus prima ratio si vera est, nequaquam miror Hilarum acrius scripsisse contra factum Mamerti.

[62] [quare dicendum non est, deceptum fuisse Hilarum,] Baronius ad annum 464 recitat totam S. Hilari epistolam, reveritusque sanctitatem Mamerti, hanc num. 8 observationem subdit: Non mireris, lector, Romanum Pontificem Hilarum adversus Mamertum adeo vehementer insurgere, virum (ut declararunt eventa) sanctitate insignem: in his enim, quæ contentiosi fori sunt, perfacile est quemque decipi … Quis nesciat sæpe accidere, ut falsis accusationibus & surreptionibus aures Pontificum repleantur, & cum putant agere, quod justum appareat, exagitent innocentem? Ita quidem Eminentissimus scriptor. Verum Tillemontius in Mamerto art. 2, quantumcumque pugnet pro Mamerto contra Hilarum, invenire non potuit, deceptum fuisse Hilarum, aut rem non sufficienter fuisse ipsius jussu examinatam. Mihi quoque non videtur aliquid ejusmodi dicto judicio intercessisse. Prima quidem delatio non caruit exaggeratione, sed secundum illam non judicavit Hilarus: accepta vero denuntiatione illa, jussit rem totam examinari in concilio episcoporum Galliæ, & a Mamerto exigi rationem facti sui in concilio, ad demum omnium litteris facta ad se perscribi, quemadmodum patet ex epistola 9, quam ea de causa scripsit ad Leontium. Non poterat sane tutius procedere, nec magis cavere, ne deciperetur. Quare non videtur excusatio illa Baronii legitima; aut potius nequaquam necessaria; cum nequeam invenire epistolam illam XI Hilari tam esse acrem, ut talis non potuerit a summo Pontifice scribi ad episcopum, terminos sibi recenter præfixos clare excedentem.

[63] Video quidem hic mihi vehementer contrarium esse Tillemontium, [aut eum nimis duriter egessi cum S. Mamerto,] qui in S. Mamerto art. 1, 2 & 3 multum conqueritur de Hilaro, ob voces quasdam duriores Hilari litteris insertas, quas ipse multo magis exaggerat. Sane omittere debuerat, nec Hilaro attribuere, quæ leguntur in epistola ejus 9, cum ibi Hilarus solum loquatur ex ore delatoris, & adjungat, si eta est, quo declarat se dubitare de delatis. Sola poterant adduci, quæ leguntur in Hilari epistola XI, ubi ex propria sententia prævaricatorem vocat: quodque Tillemontium maxime offendit, hæc iis inseruit verba: Cui umquam profuit mens rebellis? aut quem superbiæ non inclinavit elatio? Altior est humilitatis gratia, cui paupertate spiritus ad præmium promissæ beatitudinis iter regni cælestis aperitur. Verum illa scribere poterat Hilarus, ut Mamertus sibi a rebellione & superbia caveret, cum ordinatio illa, statutis S. Leonis directe contraria, eo ducere videretur. Verum, inquit Tillemontius, quidquid de S. Mamerto cogitaverit Hilarus Papa, Ecclesia semper magis venerabitur sanctitatem illius, quam sanctitatem istius Papæ, quamvis hic aliis gestis titulum Sancti etiam mereri potuerit.

[64] Respondeo me de majori aut minori duorum Sanctorum gloria non disputare, [qui judicandus erat ex facto, licet deinde de eximia ipsius sanctitate constiterit.] nec dubitare de insigni sanctitate Mamerti, sed hunc aliis gestis ad eximiam illam sanctitatem pervenisse. At quando episcopum ordinabat in aliena provincia; S. Hilarus Mamertum non debebat considerare ut Sanctum, sed ut episcopum præscriptos sibi limites excedentem. Si forte Mamertus ob aliquas rationes nobis ignotas crediderit ordinationem sibi non esse illicitam, ideoque nihil peccaverit coram Deo; id ignorare poterat Hilarus, qui factum debebat considerare, prout apparebat coram hominibus. Quare S. Hilarus tam illo quam aliis factis sanctitatem suam augere potuit, justaque increpatione efficere, ut Mamertus quoque majorem vitæ puritatem consequeretur, cum nullum mihi sit dubium, quin hic Sanctus debita humilitate animique submissione summi Pontificis mandata exceperit, iisque deinceps paruerit. Dubitat quidem Tillemontius art. 2, sed immerito, cum causa tunc fuerit sinita, & divisio ecclesiarum inter metropoles Arelatensem & Viennensem, quæ omnibus hisce occasionem dederat, non fuerit mutata tempore S. Mamerti. De hoc Sancto apud nos actum est ad diem XI Maii. Ceterum S. ililarus ea occasione scripsit etiam epistolam suam 10 episcopis provinciæ Viennensis, Lugdunensis Narbonensis primæ & secundæ, Alpinæ, in qua monet, ne quis transcendat terminos suos, & ut concilia quotannis congregentur.

[65] [Cum aliquid concessisset Auxanio per obreptionem de castro Nicaensi,] Quæ modo exposita sunt de causa S. Mamerti, ostendunt luculenter, quam amans disciplinæ ac justitiæ esset S. Hilarus sine ulla exceptione personarum. Id rursum apparet ex epistola 4, quæ temporis nota est destituta, sed quæ docet, noluisse Sanctum defendere statuta propria cum præjudicio alicujus ecclesiæ, faterique maluisse se deceptum fuisse quam juri Ebredunensis ecclesiæ derogare. Controversia agebatur inter Ingenuum Ebredunensem episcopum, & Auxanium episcopum incertæ sedis, qui aliquid per obreptionem impetraverat ab Hilaro de castro Nicacnsi, quod hodie est Nicæa civitas, Gallis Nice, Italis Nizza dicta. Movemur, inquit, ratione justitiæ, quæ licet ab omnibus, qui recta sapiunt, debeat custodiri, tum præcipue Domini sacerdotibus non est temere negligenda, quorum cæteros informari convenit institutis. Frater igitur & coëpiscopus noster Ingenuus Ebredunensis, Alpium maritimarum provinciæ metropolitani semper honore subnixus, in præjudicium suum, sicut annexa declarant, quædam nos, petente fratre & coëpiscopo nostro Auxanio, statuisse commemorat, quæ universis in hac eadem causa defensionibus contraïrent. Addit se didicisse ex relationibus, per Veranum episcopum, haud dubie Venciensem, non debuisse peti illud, quod per obreptionem erat a se elicitum.

[66] [omnia in integrum vult restitui, remque secundum canones judicari.] Tum delegans cognitionem causæ Leontio Arelatensi, Verano Venciensi & Victuro episcopis, ad quos scribit, his verbis utitur: Tamen ne odio vel gratia moveamur, quæ in causarum disceptationibus esse non debet, ita vestræ caritati cognitionem adnexæ querimoniæ delegamus, ut nihil adversum venerandos canones, nihil contra sanctæ memoriæ decessoris mei judicium valeat, quidquid obreptum nobis esse constiterit. Nolumus namque, fratres carissimi, ecclesiarum privilegia, quæ semper sunt servanda, cunfundi; nec in alterius provincia sacerdotis alterum jus habere permittimus; quia per hoc non minus in sanctarum traditionum delinquitur sanctiones, quam in injuriam ipsius Domini prosilitur, cujus expectatio * fructus nostri ministerii, non in latitudine regionum, sed in acquisitione ponitur animarum. Demum vult custodiri omnia, quæ S. Leo statuerat super ecclesiis Cemelenensis civitatis, vel castelli Nicaensis … ut ad unius antistitis regimen prædicta loca revertantur. Cemelenensis civitas, quæ jam tum decidisse paulatim videtur, erat prope Nicæam, & non longe a Varo flumine, ubi illius adhuc quædam rudera cum una ecclesia superesse dicuntur. Nicæa vero ante numquam episcopum alium videtur habuisse quam Cemelenensem. De hisce etiam aliqua fuerunt dicenda in S. Verano Venciensi, de quo mox actum est,

[Annotata]

* al. III

* nobis, opinor

* apud Baron. dolores

* i. e. sedente

* id est gratia

* forte omne propositum

* Baron. fugisse

* ibid. extimemus

* i. e. tempore episcopatus

* forte expectatione

§ VI. Gesta Hilari pro disciplina ecclesiastica ad consultationem episcoporum Hispaniæ, & concilium de his anno 465 Romæ celebratum.

[Ascanius Tarraconensis cum episcopis provinciæ suæ Hilarum consulit] Anno 465 studium S. Hilari pro disciplina ecclesiastica exercuerunt antistites Hispaniæ Tarraconensis binis ad eum datis litteris. Utraque est Ascanii Tarraconensis metropolitani & omnium simul illius provinciæ episcoporum, quorum nomina non exprimuntur. Prima, cum dudum scripta sit ante secundam, spectare potest ad annum 464: nam secunda certo est anni 465. Primam apud Labbeum col. 1033 ita ordiuntur: Etsi extaret * necessitas ecclesiasticæ disciplinæ, expetendum revera nobis fuerat illud privilegium Sedis vestræ, quo susceptis regni clavibus post resurrectionem Salvatoris, per totum orbem beatissimi Petri singularis prædicatio universorum illuminationi prospexit: cujus Vicarii principatus sicut eminet, ita metuendus est omnibus & amandus. Proinde nos Deum in vobis penitus adorantes, cui sine querela servitis, ad fidem recurrimus Apostolico ore laudatam, inde responsa quærentes, unde nihil errore, nihil præsumptione, sed pontificali totum deliberatione præcipitur. Dedit hæc partim Tillemontius in S. Hilaro art. 7 tamquam in laudem illius dicta, ita ut tanto magis mirari possimus, scriptorem illum in singulis fere S. Hilari actionibus quæsivisse aliquid, quod sinistra interpretatione carperet. Malim tamen ego credere Hispanos episcopos ea elogia pronuntiare de Romanis Pontificibus generatim. At quod initio secundæ epistolæ legitur, de S. Hilaro intelligendum est, ubi dicitur: Quam curam Apostolatus vester de provinciarum suarum sacerdotibus gerat, filio nostro illustri Vincentio provinciæ nostræ referente, cognovimus.

[68] Post prædicta in prima epistola explicant querelas suas de Silvano episcopo Calaguritano *, [de illicitis ordinationibus Silvani Calaguritani;] quod jam ante septem aut octo annos episcopum ordinasset nullis petentibus populis, monitusque se non correxisset. Deinde quod presbyterum alterius diœceseos vel invitum ordinasset episcopum in eodem loco, qui illi fuerat distinatus. Addunt episcopum Cæsaraugustanum illi malo remedium adferre voluisse; sed frustra. Cupiunt igitur Apostolicis affatibus instrui, quid sit agendum, litterasque concludentes ita loquuntur: Erit profecto vester triumphus, si Apostolatus vestri temporibus, quod sancti Petri Cathedra obtinet, Catholica audiat ecclesia, si novella zizaniorum semina fuerint extirpata. Postquam diu expectaverant responsum ad has litteras, illudque necdum impetraverant; fortasse quod Hilarus alias quoque informationes ex Hispania ad se perferendas curaret; alteram ad Hilarum dederunt epistolam, in qua breviter de præcedenti meminerunt, responsum flagitantes; & aliam simul quæstionem aut potius supplicationem proponunt.

[69] Hanc autem explicant sequentibus verbis: Episcopus Barcinonensium civitatis sanctus Nundinarius sortem explevit conditionis humanæ. Hic episcopo venerabili fratri nostro Irenæo, quem ipse antea in diœcesi sua nobis volentibus constituerat, [ac deinde rogat, ut Irenæus, ad cathedram Barcinonensem ex alia translatus, confirmetur.] derelinquens ei, quod potuit habere paupertas, supremæ voluntatis arbitrio, in locum suum ut substitueretur, optavit: sed defuncti judicium in ejus meritum non vacillat. Siquidem omnis clerus & plebs ejusdem civitatis, & optimi & plurimi provinciales, ut idem ejus locum observaret, a nobis speraverunt dato consensu. Nos cogitantes defuncti judicium, & probantes ejus vitam, & eorum nobilitatem atque multitudinem, qui petebant, simul & utilitatem ecclesiæ memoratæ, optimum duximus, ut tanto sacerdoti, qui ad divina migraverat, non minoris meriti substitueretur antistes, præsertim cum ecclesia illius municipii, in qua ante fuerat ordinatus, semper hujus civitatis ecclesiæ fuisse diœcesis constet. Ergo suppliciter precamur Apostolatum vestrum, ut humilitatis nostræ decretum, quod juste a nobis videtur factum, vestra auctoritate firmetis.

[70] [Hilarus vero in natali suo concilium celebrans.] Ubi advenerat festivitas natalis S. Hilari, quem XVII aut XIX Novembris celebratum ostendi § 4, sanctus Pontifex cum episcopis, qui quadraginta & octo in actis enumerantur, concilium celebravit, ubi etiam tractatum est de quæstionibus per dictos episcopos Tarraconenses propositis. Concilium istud apud Labbeum tom. 4 Col.otatur habitum Flavio Basilisco & Herminerico viris clarissimis consulibus, sub die decimo quinto Kalendarum Decembrium, id est, die XVII Novembris anni 465: atque hanc epocham ceteris ita probabiliorem existimo secundum dicta § 4, ut tamen improbare nolim sententiam illorum, qui habitum credunt duobus diebus serius. Porro si si Acta illius concilii diligenter inspiciamus, videbimus totum fuisse absolutum unico die, & quidem paucis horis. Etenim S. Hilarus brevi sermone allocutus est antistites congregatos, iisque proposuit primum canones ad ordinationes clericorum pertinentes, quos haud dubie ipse ante concilium conceperat. Deinde de quatuor istis canonibus rogavit sententiam episcoporum, qui multis acclamationibus propositos canones approbarunt. Horum autem canonum tale apud Labbeum ubi integri cum episcoporum acclamationibus legi possunt, datur compendium: Canones Nicæni vel Apostolicæ Sedis decreta custodiantur. 2. Ut bigami, aut viduæ aut corruptæ mariti, ad ecclesiasticos gradus (aut potius ad sacros ordinës) non accedant. 3. Ut pænitentes, aut inscii litterarum, sive defectu membrorum aut decisione aliquid minus habentes, ad superiorem Ordinem non accedant. 4. Ut ea, quæ illicite episcopus, vel decessor ejus ordinavit, ab eo, qui superest, emendentur.

[71] [cum episcopis tractat de petita Irenæi confirmationæ,] Deinde Hilarus progressus est ad quintum canonem, qui spectat ad petitionem episcoporum Tarraconensis provinciæ. Illum vero proposuit his verbis: Præterea, fratres, nova & inaudita (sicut ad nos missis de Hispaniis epistolis sub certa relatione pervenit) in quibusdam locis perversitatum semina subinde nascuntur. Denique nonnulli episcopatum, qui non nisi meritis præcedentibus datur, non divinum munus, sed hereditarium putant esse compendium: & credunt, sicut res caducas atque mortales, ita sacerdotium velut legali aut testamentario jure posse dimitti. Nam plerique sacerdotes in mortis confinio constituti, in locum suum feruntur alios designatis nominibus subrogare; ut scilicet nolegitima expectetur electio, sed defuncti gratificatio pro populi habeatur assensu. Quod quam grave sit, æstimate. Atque ideo, si placet, etiam hanc licentiam generaliter de ecclesiis auferamus, ne (quod turpe dictu est) homini quispiam putet deberi, quod Dei est. His dictis, Hilarus jussit legi in concilio secundam epistolam Tarraconensium episcoporum, qua petebatur confirmatio Irenæi in episcopatu Barcinonensi, quia moriens Nundinarius rogaverat, ut is sibi substitueretur. Verba dedi num. 68. Episcopi vero, interlocuti epistolæ lectioni, dixerunt inter alia: Hæc præsumptio nunquam fiat.

[72] Demum Hilarus legi jussit primam Tarraconensium epistolam, [ac de ordinationibus Silvani: illi vero utrumque corrigendum censent:] qua Silvanus Calaguritanus accusabatur, ut dictum est num. 68. Ea vero lecta, episcopi acclamarunt de prælectis, illa esse emendanda ac recidenda, canonesque servandos. Verum cum singulorum quoque sententias rogaret Hilarus; Maximus Taurinensis episcopus locutus est primus, deinde Ingenuus Ebredunensis: hos secuti sunt alii quatuor, suas consequenter sententias breviter proferentes. Tum ab universis episcopis dictum est: sententias fratrum omnes sequimur, omnes confirmamus, & observandas esse decernimus. Exaudi Christe, Hilaro vita: dictum est sexies. Quæ male admissa sunt, per te corrigantur: dictum est octies. Quod non licet, non fiat: dictum est octies. Itaque cum episcopi approbassent omnes canones propositos, & Pontifici relinquerent correctionem eorum, quæ prælecta erant ex litteris episcoporum Tarraconensium, finita est synodus hoc modo: Hilarus episcopus Ecclesiæ urbis Romæ, synodo præsidens, dixit: Quoniam præsentis definitionis formam, quæ secundum Sanctorum est statuta sententiam, in omnium ecclesiarum notitiam pervenire decernimus, ne cuiquam pro sui possit ignoratione licere, quod non licet, edere gesta notariorum solicitudo curabit.

[73] Baronius ad annum 465 num. 26 observat, Hilarum de hac synodali sententia ad Tarraconenses scripsisse tertio Kalendas Januarii, [concilium istud, cui nihil deest, unico die absolutum.] indeque colligit mensem unum & dies duodecim, nempe usque ad diem datarum litterarum, synodum perdurasse: Cujus, inquit, aliquæ deesse videntur actiones, ut inter alia, quæ ab adversaria parte pro Silvano episcopo allata fuisse, idem Hilarus Papa in dicta epistola docet. Subjungit, etiam deesse constitutionem illam Hilari, de qua meminit Anastasius Bibliothecarius his verbis: Hic fecit constitutum de Ecclesia in basilica ad sanctam Dei Genitricem Virginem Mariam consulatu Basilisci & Hermenerichi XVI Kalendas Decembris. Verum vix possim dubitare, quin constitutum istud sint illi canones, quos habemus apud Labbeum, quosque in omnium ecclesiarum notitiam pervenire volebat Hilarus. Nihilo magis existimo, alias deesse actiones, aut concilium diutius durasse quam uno die. Quæ pro Silvano ad Pontificem allata sunt, haud dubie ad manus Hilari pervenerunt post absolutum concilium; eaque effecerunt, ut diutius post concilium differret epistolam ad episcopos Tarraconenses, quia nova inde oriebatur deliberandi causa. Sane ex illa ipsa epistola, ob quam concilium tam diu durasse credidit Baronius, abunde liquet, illud satis diu ante habitum fuisse. De eo enim Hilarus sic loquitur: Lectis in conventu fratrum, quos natalis mei festivitas congregarat, litteris vestris &c. Vox congregarat ostendit, præteritum fuisse concilium, dum scribebat. Nihil igitur est, cur credamus, concilium plusquam uno die durasse, cum Acta omnino insinuent, unica tantum vice congregatos fuisse episcopos, omniaque duarum horarum spatio facile absolvi potuerint.

[74] [Deinde cum variarum civitatum populi pro Silvano intercederent;] Porro quinam pro Silvano scripserint, causamque ipsius excusandam magis quam omnino defendendam susceperint, declarat Hilarus initio epistolæ suæ ad Ascanium & reliquos episcopos Tarraconenses hoc modo: Postquam litteras vestræ dilectionis accepimus, quibus præsumptiones Silvani episcopi Calagurensium ecclesiæ retundi petistis, … honoratorum & possessorum Turiassonensium, Cascantensium, Calaguritanorum, Virgiliensium *, Triciensium, Legionensium & Civitatensium, cum subscriptionibus diversorum, litteras nobis constat ingestas: per quas id, quod de Silvano querela vestra deprompserat, excusabant. Sed reprehensione justissima eorum pariter justa allegatio non carebat; quia præter conscientiam metropolitani, fratris & coëpiscopi nostri Ascanii, nonnullis civitatibus ordinatos claruit sacerdotes. Ad populos enumeratos observo, Turiassonenses dici ab urbe Turiasone aut Turiassone in Aragonia, vulgo Tarazona dicta, non a Tarracone metropoli, ut perperam explicat Tillemontius. Cascantenses sunt incolæ Cascanti oppidi in regno Navarræ, quod vulgo Cascante dicitur. Calaguritani proprium defendebant episcopum. Quinam designentur per Virgilienses, Tricienses, Legionenses & Civitatenses, ignorare se, dicit Tillemontius. Cardinalis de Aguirre in Collectione conciliorum Hispaniæ tom. 2 pag. 230 generatim dicit: Omnes fere (illi populi) nunc post duodecim secula retinent eadem antiqua nomina, etiam Hispanica lingua. Verum præter Turiassonenses & Cascatenses alii longe quærendi erunt ab urbe Calaguritana, si designentur nominibus etiamnum usitatis, quales sunt Legionenses & Civitatenses.

[75] [Hilarus quidem improbat ordinationes Silvani,] Quicumque autem fuerint populi, qui causæ Silvani patrocinabantur apud S. Hilarum, dubitare non possumus, quin aliquid eorum seu rationibus seu precibus de rigore remiserit Hilarus, fortasse ne schisma excitaretur: nam potentem & gratiosum fuisse Silvanum, ostendit tot populorum intercessio. Respondit igitur Pontifex per litteras eodem anno tertio Kalendas Januarii datas ad Ascanium & reliquos Tarraconensis provinciæ episcopos, quæ habentur apud Labbeum col. 135. In iis post verba modo data sic pergit: Unde, quoniam quidquid ab alterutra parte est indicatum, omni videmus perversitate confusum, temporum necessitate perspecta, hac ratione decernimus ad veniam pertinere, quod gestum est, ut nihil deinceps contra præcepta beati Apostoli, nihil contra Nicænorum canonum constitutum tentetur. In epistola privata ad Ascanium Tarraconensem, quæ sequitur apud Labbeum Col.clarius indicat, quid sentiat de ordinationibus Silvani, & cur ordinatos ab eo deponi non jubeat cum ipso auctore. Verba subjungo: Et licet hi, qui præter notitiam atque consensum tuæ dilectionis ordinati sunt sacerdotes, cum suis debuerint auctoribus submoveri: ne quid tamen in tanta necessitate decernamus austerum, eos, qui episcopi facti sunt, ita volumus permanere, ut in Apostolicis præceptionibus & statutis sanctorum patrum non reperiantur obnoxii, ac deinceps nihil, quod contra disciplinam ecclesiasticam veniat, sicut hactenus factum est, perpetretur.

[76] Idem dicit sanctus Pontifex in epistola priori, [sed ordinatos episcopatu non privat:] in qua confirmat episcopos a Silvano ordinatos; sub conditionibus tamen his, si non sint bigami, aut viduæ vel corruptæ mariti. Vetat, ne episcopi duo sint in eadem ecclesia: ne litterarum ignari, aut pœnitentes, sive illi, qui ad publicam pœnitentiam fuerant condemnati, promoveantur ad episcopatum, & ante omnia ne ullus consecretur antistes præter notitiam & consensum metropolitani. Deinde episcopos, ne importunis populi precibus cedant, his monet verbis: Nec tantum putetis petitiones valere populorum, ut, cum his parere cupitis, voluntatem Dei nostri, qui nos peccare prohibet, deseratis. Cujus indignatio ex hoc gravius commovetur, quia benignitas ejus, dum fiunt illicita per eos, qui sunt interpretes placationis, offenditur. Ita S. Hilarus ad primam Tarraconensium epistolam respondit. At nequeo invenire, eum dixisse, partim fuisse falsa, quæ retulerant episcopi Tarraconenses, licet Tillemontius id eum dicere affirmet. Magis video eum fecisse, sicut fieri in Ecclesia, deinde scripsit S. Gregorius Magnus in epistola 64 lib. XI ad Augustinum Anglorum episcopum, ita loquens: In hoc enim tempore sancta Ecclesia quædam per fervorem corrigit, quædam per mansuetudinem tolerat, quædam per considerationem dissimulat atque portat, ut sæpe malum, quod adversatur, portando & dissimulando compescat. Hæc jam prudenter advertit laudatus Cardinalis de Aguirre.

[77] Severius ad alteram Tarraconensium petitionem respondit Hilarus, [Irenæum vero ad propriam ecclesiam redire jubet:] quia Irenæus episcopus facile poterat in ecclesia sua manere, & tantum petebatur translatio ipsius ad ecclesiam Barcinonensem, ita ut hæc non omnino esset peracta. Cum hæc translatio tum per se canonibus esset contraria, tum quia Irenæus ad ecclesiam Barcinonensem petitus erat per episcopum præcedentem; respondit Hilarus esse nimis illicita vota Barcinonensium, reprehenditque episcopos, quod postularent, ut ea haberentur rata. Deinde ait se mittere decreta concilii in natali suo habiti, atque ita pergit: Unde remoto ab ecclesia Barcinonensi, atque ad sua remisso Irenæo episcopo, sedatis per sacerdotalem modestiam voluntatibus, quæ per ignorantiam ecclesiasticarum legum desiderant, quod non licet obtinere; talis protinus de clero proprio Barcinonensibus episcopus ordinetur, qualem te præcipue, frater Ascani, oporteat eligere, & deceat consecrare. Addit inferius: Quod si Irenæus episcopus ad ecclesiam suam, deposito improbitatis ambitu, redire neglexerit, quod ei non judicio, sed humanitate præstabitur, removendum se ab episcopali consortio esse cognoscat.

[78] Demum, ut omnia melius exsecutioni mandarentur, [mittitque subdiaconum, ut mandata observentur.] Hilarus litteras suas in Hispaniam perferendas dedit Trajano subdiacono, ut monet in prima epistola, iterumque in altera ad solum Ascanium his verbis: Nec unius ecclesiæ duo esse permittantur antistites, quod opportunius supradicti subdiaconi (Trajani) fieri delegamus instantia, quem etiam pro conservanda Ecclesiæ disciplina commeare ad Hispanias dispositionis nostræ fecit auctoritas. Ita res ecclesiasticas partim lenitate, partim severitate in Tarraconensi provincia componere voluit Hilarus, cujus gesta omnia loquuntur, diligentissimum fuisse disciplinæ ecclesiasticæ vindicem; sed pariter benignum in iis corrigendis, quæ jam erænt male peracta.

[Annotata]

* dictaret

* Galahorta

* al. Varegiensium civitatis

§ VII. Sanctus resistit hæretico Macedoniano: de anno & die mortis disseritur.

[Sanctus resistit hæretico imperatoris amico:] Præter loca sacra a S. Hilaro constructa aut ornata, de quibus agam post commemoratam ipsius mortem, unicum factum superest referendum, ex quo colligi potest, sanctum hunc Pontificem non minus strenuum fidei quam disciplinæ ecclesiasticæ fuisse defensorem. Anthemius imperator, quando primum venit Romam, familiariter utebatur Philotheo hæretico Macedoniano: atque hic ea familiaritate abuti voluit ad Romanam urbem hæresi corrumpendam; sed fortiter sibi resistentem invenit S. Hilarum. Factum id latuisset posteros, sicut alia multa S. Hilari gesta, nisi S. Gelasius Papa de eo meminisset in epistola sua 13 ad episcopos Dardaniæ apud Labbeum tom. 4 Col.ubi ita habet: Sanctæ memoriæ quoque Papa Hilarus Anthemium imperatorem, cum Philotheus Macedonianus, ejus familiaritate suffultus, diversarum conciliabula nova sectarum in Urbem vellet inducere, apud beatum Petrum apostolum palam, ne id fieret, clara voce constrinxit, in tantum ut non ea facienda cum interpositione sacramenti idem promitteret imperator. Ex hoc facto etiam liquet, S. Hilarum vixisse usque ad imperium Anthemii.

[80] [mors S. Hilari a Marcellino & aliis figitur anno 467:] Marcellinus in Chronico ad annum 461, quo S. Hilari pontificatum recte orditur, scribit ipsum sedisse annos sex; & consequenter ad annum 467 ponit initium imperatoris Anthemii, & S. Simplicii Papæ, qui S. Hilaro defuncto successit. Itaque si credimus Marcellino, S. Hilarus obiit eodem anno, quo Anthemius suscepit imperium, quod alii dicunt contigisse mense Aprili, alii mense Augusto. Itaque, si vera scripsit Marcellinus, obitus Hilari non contigit prioribus anni mensibus, sive mense Februario aut Martio, ut aliqui volunt; sed potest contigisse mense Septembri, ut credunt alii. Idacius in Chronico figit elevationem Anthemii ad imperium anno Leonis imperii octavo, mense Augusto, id est, anno 465; ac Hilari mortem, sex sacerdotii sui annis expletis, biennio post, ita ut hic etiam designet annum 467. Marianus Scotus, quem etiam pro morte Hilari figenda allegandum crediderunt aliqui, mortem ipsius locat ad annum 469, IX Kalendas Martias. Idem ad annum 461 dicit: Hilarius Papa quadragesimus sextus post Petrum ordinatur 2 Idus Novembris, qui sedit annis septem mensibus sex. Nequaquam dubito, quin fere tot sint menda, quot verba; & tamen hujus scriptoris sententiam pro assignatis ordinationis & obitus diebus mire hic exosculatur uterque Pagius.

[81] [recentiorum opinio de die & anno mortis varia est:] Catalogi Romanorum Pontificum in designanda duratione pontificatus non consentiunt. Antiquus catalogus, apud nos editus ante tomum 1 Aprilis, pag. 34 hæc habet: Sedit annis quinque, menses tres, dies decem. Opus de Vitis Pontificum, Anastasio Bibliothecario attributum, in pluribus codicibus habet: Sedit annis sex, mensibus tribus, diebus decem. Aliqui tamen codices cum mensibus & diebus jam dictis annos septem Hilaro attribuunt, prout etiam faciunt Platina in Vitis Pontificum, & auctor anonymus in Vitis Mss. Pontificum, usque ad annum 1430 productis. Recentiores scriptores de anno & die emortuali dissentiunt. Baronius quidem ad annum 467 num. 4 ita habet: Hoc namque anno, quarto Idus Septembris idem Hilarus Pontifex moritur, cum sedisset annos sex (quinque voluit dicere, ut liquet ex initio & fine pontificatus ab ipso assignatis, atque ita correxit tom. 10 pag. 960) menses decem, minus duobus diebus. Papebrochius noster in Propylæo Maii in Hilaro, mortem ejus figendam credidit die XXI Februarii ejusdem anni 467; at opinionem illam deserendam existimo ob rationes mox dandas: nec ipse Papebrochius certam credidit, sed catalogo nostro Pontificum Romanorum magis conformem. Tillemontius nota 2 in S. Hilarum hæret ambiguus, utrum mortuus sit X Septembris anni 467, an XXI Februarii aut 2 Martii anni 468. Atque hi omnes suam edicunt sententiam sine multa contentione ut magis probabilem.

[82] Verum non is est stylus Pagii in Critica Baroniana ad annum 467 num. 3. [Pagius contendit Hilarum obiisse die XXI Februarii anni 468;] Non nisi certa is profert, si modo dicenti credere velimus. Baronium, inquit, Papebrochium aliosque hactenus decepit Marcellinus in Chronico, qui sub hujus anni consulibus Simplicii successoris Hilari Papæ initium recitavit. Nam S. Hilari obitus anno tantum sequenti contigit: isque non annos quinque & aliquot menses, ut omnes recentiores ei attribuere, sed annos sex, menses tres, dies decem, Ecclesiam Romanam administravit, ut liquet tam ex Anastasio, Orderico lib 2, Luitprando, Abbone Floriacensi, & Honorio Augustodunensi, quam ex Catalogo Vaticano-Palatino, sex catalogis nostris, Reginone, Hermanno Contracto, aliisque, nisi ubi numeri mendose descripti. Marianus Scotus in Chronico, qui nos diem ejus natalem edocuit, recte etiam diem ejus emortualem notavit. Scribit enim: “Hilarius Papa obiit IX Kalend. Martii, id est die XXI mensis Februarii:” ad quem diem Bollandus ait, eum adscriptum esse Florario SS., & Maurolyci, Galesinii, Canisii Martyrologiis, variisque Kalendariis, & Greveni ad Usuardum Auctario. Non itaque Hilarus depositus die X mensis Septembris, quo in Martyrologio Romano colitur, quove sepultum dicit Anastasius, sed eo die ejus corpus translatum; cum anni sex, menses tres, & dies decem, quibus Romanæ Ecclesiæ præfuit, die XXI mensis Februarii anni Christi CCCCLXVIII absolvantur. Post mortem ejus cessavit sedes, non dies decem, ut habent Anastasius, Auctor auctioris catalogi Pontificum Rom., & varii catalogi nostri, sed dies tantum quatuor, ut ex ipsomet Anastasio in morte Simplicii videbimus. Hactenus Pagius multa conglomerans, sed pleraque omnino ad rem inutilia.

[83] Etenim, si omnia maturo judicio expendamus, vel unicus Marcellinus, [sed nec Mariani, qui ipse sibi contradicit,] (cui tamen & Idacius est conformis) collatus cum antiquis Martyrologiis, toti cumulo Pagii præponderabit. Quare generatim primo asserere non dubito, instrumenta ab ipso laudata, non tantum favere ipsius sententiæ, quantum adversantur: nec ullum ex omnibus esse, ex quo probari possit, S. Hilarum obiisse die XXI Februarii anni 468, etsi constaret de certa monumenti fide. Unicus est Marianus Scotus, qui cum Pagio de die emortuali consentit, idemque dissentit de anno, & de duratione pontificatus. Quin & sibi ipsi ille contrarius est, cum septem anni & sex menses, quos pontificatui attribuit, non congruant cum initio & fine ab ipso statutis. Certum igitur est, errare Marianum Scotum in anno emortuali S. Hilari, atque in annis ac mensibus pontificatus ipsius: neque in his eum sequi voluit Pagius, uti nec in obitus die S. Leonis, nec in anno mortis S. Simplicii. Velim igitur scire, cur Marianum hic tanti faciat uterque Pagius, ut prior ad annum 461 num. 14 asserat indubitanter cum ordinationis diem S. Hilari in antiquo aliquo monumento notatum invenisse, idemque de die emortuali alter pari confidentia affirmet in Hilaro num. 13. Frustra hic alias asserti illius rationes investigabo, quam quod dies a Mariano in Hilaro assignati placuerint Pagio, ejusque ratiociniis utcumque congruant. Hinc illi in antiquo monumento inventi: reliqua vero per errorem a Mariano scripta.

[84] [nec recentiorum aliquot martyrologorum auctoritas hic magni facienda est:] Mariano Pagius adjungit quinque Martyrologia, & aliquot Kalendaria, in quibus memoria S. Hilari ponitur ad XXI. Februarii. Tam cito oblitus erat eorum, quæ dixerat ad annum 461 num. 4, disserens de die obitus S. Leonis; Indeque evidentissime patet, vulgarem opinionem, quæ per tot sæcula obtinuit, quæque etiamnum a multorum animis evelli vix potest, Sanctos scilicet iis, quibus coluntur, diebus ad cælos evolasse, locum imposterum habere non posse. Perperam quidem ea dicit Pagius, ut infra ostendam. Verum interim evidentissime patet, Pagium leviter rejicere auctoritatem antiquissimorum Fastorum, dum ratiociniis ipsius sunt contraria; nec tamen erubescere in numerum probationum adducere Martyrologia neoterica, dum ea sibi faventia credit: nam ex omnibus, quæ adduxit, nullum est vetustius seculo XV. Talia sane Martyrologia nequeunt prodesse ad investigandum diem emortualem Sancti seculo V defuncti. Præterea in omnibus illis memoria S. Hilari etiam annuntiatur die X Septembris, ut jam observavi num. 4. Itaque Martyrologia illa æque ac Marianus Scotus inutilia sunt ad probandam Pagii opinionem. Forte martyrologus aliquis ex Mariano diem illum assignavit Hilaro: deinde vero alii, ut fit, primum illum secuti fuerint.

[85] [nec duratio pontificatus, quæ potius duceret ad XXVIII Februarii,] Reliqua monumenta, a Pagio laudata, non habent, S. Hilarum obiisse die XXI Februarii. Contra Abbo Floriacensis de S. Hilaro dicit: Qui sepultus est ad S. Laurentium in crypta juxta corpus B. Xisti episcopi, IV Idus Septemb. Laudavit igitur catalogos Pontificum, reliquosque scriptores enumeratos, ut ex iis ostenderet, Hilarum sedisse annos sex, menses tres, & dies decem; utque ex illa pontificatus duratione perveniret a die XII Novembris anni 461 usque ad diem XXI Februarii anni 468. Hoc est præcipuum & unicum fundamentum sententiæ Pagii. Verum primo observo, non die XXI Februarii, sed die XXVIII ejusdem mensis obiisse S. Hilarum, si vera est illa duratio pontificatus, quam assignant catalogi plerique cum scriptoribus, qui eos deinde sunt secuti: neque enim a die XII Novembris inchoari debet pontificatus Hilari, sed probabilius a die XVII ejusdem mensis, ut ostendi § 4. Laudatus ante Tillemontius mavult durationem illam extendere usque ad 2 Martii, quia pontificatum S. Hilari inchoat XIX Novembris, sive a die ordinationis. Hisce observatis, ut intelligat lector, annos sex, menses tres, & dies decem, quibus sedisse dicitur S. Hilarus, non necessario ducere ad XXI Februarii, restat examinandum, an omnino credendum sit, exactum esse illud Sedis spatium.

[86] Tota dubitatio eo reducitur, utrum magis credendum sit catalogis Pontificum, [ex catalogis, ipso Pagio judice, sæpe aberrantibus,] an antiquis Martyrologiis invicem consentientibus. Baronius passim secutus est Martyrologia antiqua contra catalogos, quando noverat sanctos Pontifices in vetustis Martyrologiis notatos. Pagius ipse Baronium corrigere voluit ex vetustis Fastis contra dictorum catalogorum computationes. Accipe, lector studiose, exemplum, quod se mihi primum obtulit. Ad annum 398 num. 2 Baronium de die emortuali S. Siricii corrigere voluit his verbis: Mortem S. Siricii Papæ consignatam reperimus ad VI Kalend. Decemb., seu ad diem XXVI mensis Novembris in Martyrologiis excuso Bedæ, (quod Bedæ non est,) attributo divo Hieronymo, Rabani, aliisque a Bollando ad diem XXII mensis Februarii inter Prætermissos citatis. Quare cum die XXII mensis Decembris anni CCCLXXXIV Pontifex Romanus consecratus fuerit, sedit annos tredecim, menses undecim, dies quinque, non vero, ut Anastasius & passim catalogi habent, annos quindecim, menses undecim, & dies viginti quinque. Ita ad annum 423 num. 6 S. Bonifacii Papæ diem mortualem ex Martyrologio Hieronymiano definit, non ex catalogis. Non quæro, an vera sint omnia, quæ hic & ibi dicit Pagius: id solum observo, auctoritatem vetustorum Martyrologiorum ipsius quoque judicio catalogorum computationibus præferri posse. Atqui depositio S. Hilari in pluribus Fastis antiquis legitur ad X Septembris, quam depositio S. Siricii ad XXVI Novembris. Itaque, vel ipso Pagio judice, standum hic est Fastis, non catalogis frequenter aberrantibus, præsertim cum & Marcellinus stet contra Pagium pro anno 467.

[87] Ad annum 402 num. 16 rursum ex Martyrologiis obitum Anastasii Papæ contra librum Pontificalem definit Pagius. [tam certa videri debet,] Idem Pagius ad annum 418 num. 71 ait: Zozimi Sedis duratio quoad menses & dies … in omnibus Anastasii exemplaribus, ab aliis citatis aut a me visis, mendose descripta. Ad annum 440 num. 2 dicit: Idem Anastasius a morte Damasi Papæ usque ad S. Leonis obitum (id est, in octo Pontificibus consequenter) nullum interpontificium sine errore notavit, sed ea fere omnia eodem dierum numero, scilicet XX aut XXI, etiam illud, quod post Sixti mortem fuit, circumscripsit: quod evidenter demonstrat, eum hoc in capite cæcutiisse, & proprium calculum, non vero aliqua antiqua monumenta secutum esse. Hæc Pagius ipse, ex quo pauca illa, quæ se prima in eodem tomo obtulerunt, adferre volui, ut studiosus lector advertere possit, quo ille loco hæbeat catalogos Pontificios, ubicumque chronotaxim suam iis nequit accomodare. Ille confidenter annos, menses, dies, in iis enumeratos, auget aut minuit, & sæpe levi de causa. Judicavit igitur Pagius catalogos istos non carere erroribus sat frequentibus, dum enumerant annos, menses & dies summorum Pontificum: atque ea de re ipse dubitare nequeo, dum catalogos istos perlustro. Hinc satis mirari non possum, qua demum ratione opiniones suas, seu computationes tam ambiguo fundamento nixas, ut certas obtrudere voluerit Pagius, cum nihil certi ratiocinando inveniri possit, nisi fundamenta sint utcumque certa. Afferat aliquis conjecturas prudentissimas ad corrigendum catalogos, aut ad eos cum certioribus monumentis conciliandos; laudabili labore probabilia afferre poterit, non certa aut indubitata, cum ex incertis nequeant certa erui.

[88] [ut non potrus standum sit vetustissimis Martyrologiis] Videamus modo, an æque incertum fundamentum pro die emortuali alicujus Sancti habeatur ex Martyrologiis vetustis, S. Hieronymi nomine insignitis. S. Gregorius Magnus lib. 8 epist. 29 ad Eulogium de illo Martyrologio loquitur, quando dicit: Non tamen in eodem volumine quis qualiter sit passus indicatur; sed tantummodo nomen, locus, & dies passionis ponitur. Itaque, teste Gregorio, Sancti illo tempore scribebantur in Martyrologiis illo ipso die, quo erant coronati Martyrio, & consequenter confessores eo die, quo obierant. Atqui nomen S. Hilari Papæ omnibus passim Hieronymianis Fastis adscriptum est die X Septembris, nec illud ullo alio die in laudatis Fastis legitur. Longe igitur probabilius est, eum obiisse die X Septembris, & anno 467, quam quovis alio die. Fateor quidem, subinde accidere, ut nomen alicujus Sancti in Fastis Hieronymianis alio die legatur, quam quo obierat; sed rarius id fit, & tunc aliqua præcessit ratio, quæ non videtur locum habere posse in S. Hilaro, præsertim cum Romæ annuntietur, & unico tantum die in illis Fastis.

[89] [cum Marcellino collatis: ex quibus mors figenda anno 467, die X Septembris.] Etenim cum Romæ, ubi haud dubie obiit, memoretur in Fastis; credibile non est, id fieri ob aliquam translationem: nam nulla umquam corporis translatio videtur facta, aut certe nulla innotuit. Verisimile quoque non est, ignotam fuisse diem emortualem Hilari, quando Fastis insertus est; ideoque probabilius est, nomen ipsius eo die legi in Fastis, quo obiit, quemadmodum passim fieri in Fastis Hieronymianis jam monui. Accedit auctoritas Marcellini, mortem S. Hilari anno 467 figentis. Illo autem anno certo non obiit, si obierit mense Februario aut Martio, quia Anthemius necdum illis mensibus anni 467 erat imperator. Contra annus a Marcellino assignatus recte cum mense Septembri poterit convenire; quia Anthemius certo imperium susceperat, & Romam venerat anno 467 ante mensem Septembrem. Quare concludere licet, adeo non videri certam Pagii opinionem, ut Baronii sententia longe quoque appareat probabilior, idque dicendum fuisse ipsi Pagio, si antiqua monumenta eodem semper modo ponderasset.

§ VIII. Ædificata, fundata, & ornata per S. Hilarum loca sacra, aliaque munificentiæ ipsius indicia.

[Hilarus tria oratoria baptisterio Lateranensi addidit,] Magnificentiam S. Hilari locis sacris exstruendis ornandisque in hunc locum servavi, quia ad ordinem temporis nequit revocari. Anastasius in Hilaro de iis ita orditur: Hic fecit oratoria tria in baptisterio basilicæ Constantinianæ (quæ alias Lateranensis dicitur quæque condita est a Constantino Magno,) S. Joannis Baptistæ, & Joannis Euangelistæ, & sanctæ Crucis, omnia ex argento & lapidibus pretiosis. Tria illa oratoria, sunt totidem ædificia separata, Lateranensi baptisterio adjuncta. Basilicam Lateranensem, atque omnia ædificia ad eam spectantia, quæ etiamnum exstant, aut aliquando exstiterunt, describit in singulari Opere, quod inscribitur de Basilica & patriarchio Lateranensi, Cæsar Rasponus ejus basilicæ canonicus, ad purpuram Cardinalitiam deinde evectus: idemque pag. 386 oculis exhibet ichnographiam omnium antiquorum ædificiorum ad celeberrimam illam basilicam spectantium. Similem tabulam ichnographicam dedit Joannes Ciampinus in Opere de sacris ædificiis a Constantino Magno constructis pag. 14, ubi etiam de basilica Lateranensi agit post Rasponum.

[91] Uterque agit de baptisterio. consentitque insigne esse ædificium formæ octangularis. [ipsumque perfecit baptisterium,] Illud a Constantino Magno juxta basilicam structum fuisse, scribit Rasponus lib. 3 cap. 1, non tamen omnino perfectum, quod ille attribuit S. Sixto Papæ III, cui post S. Leonem intermedium successit Hilarus. At Ciampinus pag. 24 recitat hanc ex Grutero pag. 1163 inscriptionem: Hic locus olim sordentis tumuli squallore congestus, sumptu & studio Christi famuli Hilari Episcopi, juvante Domino, tanta ruderum mole sublata, quantum culminis nunc videtur, ad offerendum Christo Deo munus ornatus atque dedicatus est. Cum autem hæc inscriptio fuerit, teste Grutero, ad fontem, sive in baptisterio S. Joannis in Laterano; inde colligi videtur, S. Hilarum baptisterio ultimam manum apposuisse, locumque demum divino cultui dedicasse. Quapropter placet mihi sententia Ciampini, qui existimat splendidum illud ædificium a Constantino tantum inchoatum, promotum a Sixto III, & perfectum ab Hilaro. Huic opinioni minime repugnant, quæ apud Anastasium Bibliothecarium leguntur in Sixto III: Hic fecit in basilica Constantiniana ornamentum super fontem, quod ante ibi non erat, id est, epistylia marmorea, & columnas porphyreticas erexit, quas Constantinus augustus congregatas dimisit, & jussit ut erigerentur, quas & versibus exornavit. Quippe, his factis, plura poterant perficienda restare, eaque perfecisse dicitur Hilarus.

[92] Huic autem baptisterio ad duo latera invicem opposita S. Hilarus addidit memorata oratoria S. Joannis Baptistæ & S. Joannis Euangelistæ. [ad cujus latera duo opposita condidit duo oratoria.] Eadem utriusque ornamenta describit Bibliothecarius, post verba superius data sic pergens: Confessionem S. Joannis Baptistæ fecit ex argento, quæ pensabat libras centum; & crucem auream. Et confessionem S. Joannis Euangelistæ fecit ex argento, quæ pensabat libras centum; & crucem auream: & in ambobus oratoriis januas æreas & argento clusas. Eminentissimus Rasponus lib. 3 cap. 7 de januis ait: Imprimis portas ex ære fabricandas, variisque cælaturis argenteis ingeniose distinguendas curavit, cum duabus inscriptionibus, a dextera quidem: In honorem S. Joannis Baptistæ; a læva: Hilarus episcopus Dei famulus offert. Ex quibus portis æs quidem integrum eadem forma, qua erat antiquitus, adhuc superest: argentum vero incolume esse passæ non sunt innumeræ clades, quas post Hilari tempora ab hostium civiumque injuriis Urbs & Ecclesia interim accepit. Laudatus scriptor ibi & alia quædam ex Anastasio his sacellis attribuit ornamenta; de quibus agam inferius.

[93] [alterum S. Joannis Baptistæ, quod describitur,] Deinde ita pergit: Forma hujus oratorii est quadrata, & in ipsum introeuntibus aditus patet ad dexteram baptisterii, legiturque supra januæ marmoreum epistilium hæc epigraphe. Hilarus episcopus sanctæ plebi Dei. Quod epistilium duabus elegantibus columnulis porphireticis fulcitur cum capitellis viridibus ex lapide ophite, quem serpentinum vocant. Oratorium ipsum exiguum est, ejus autem concameratio elegantissime intersecta cernitur opere munuo *, variisque pavonum, & animantium aliarum emblematis nitet, agnumque in umbilico solemnem Christianæ mansuetudinis effigiem habet. Altare muro adfixum est, geminisque striatis columnis pretiosissimis ex lapide ophite continetur, & in loculamento marmoreo incrustaturæ elegantioris sancti Joannis Baptistæ simulacrum situm est. Habet vero ad dexteram pariter, & ad lævam duas apsidulas, & tota demum ædicula opere tectorio exornata nuper a Clemente octavo est; olim enim incrustatum marmoreis tabulis universum hoc oratorium fuisse testatur Panvinius, & * in ejus, qui quatuor erant, angulis columnas tres ex alabastro fuisse, atque unam ex marmore cum hac inscriptione supra vestibuli ejus zophorum incisa. Domine dilexi decorem domus tuæ. Varia de donariis & reliquiis ejusdem oratorii apud Rasponum videri possunt.

[94] [alterum S. Joannis Euangelistæ in gratiarum actionem:] Hic scriptor mox cap. 8 de oratorio S. Joannis Euangelistæ, quod e regione alterius S. Hilarus construxit, observat, illud ab eo ædificatum fuisse, quia credidit se protectione S. Joannis, Ephesinæ civitatis patroni, incolumem evasisse e latrocinio illo Ephesino, de quo egi § 2 & 3. Confirmatur id ex inscriptione, de qua portam oratorii describens, ita habet: Portam habet marmoream, in cujus epistylio, quod duabus columnis e lapide porphyretico, sicut oratorii alterius janua, fulcitur, hæc verba incisa sunt: Liberatori suo Joanni Euangelistæ Hilarus episcopus famulus Christi. Præter jam data, hæc item affert ad propositum nostrum: Figura ejus (oratorii) dimidiæ crucis similis est: testudo miri operis ex lapillulis elegantissimis structuræ musivæ floreis sertis pulcherrimis distincta, in quorum medio Agni venerabilis species in intuentium oculos incurrit. Sacellum in quatuor arcus extruitur, & hoc a se reparatum Clemens VIII variis & selectis marmoribus convestivit … Altare oratorii hujus muro adhærescit, & duabus columnis ex alabastrite exornatur, quarum bases & capitella ænea sunt miro artificio elaborata, & spectatur medio loco statua S. Joannis Euangelistæ opera fusili perfecta elegantissime … Postes januæ, quibus oratorium clauditur, æneæ sunt; aliæ tamen ab illis, quæ ab Hilaro Pontifice, oratorii hujus conditore, constructæ sunt &c.

[95] [tertium est sanctæ Crucis nunc destructum, quod multis dotavit ornamentis;] De oratorio sanctæ Crucis Rasponus cap. 9 hæc habet: Versus Occasum a latere baptisterii olim erat oratorium sanctæ Crucis, pariter ab Hilaro Pontifice constructum, & ad quod per ejusdem sacri fontis januam iter erat. Hoc oratorium extabat adhuc tempore Sixti V, habebatque ante areolam parvam porticum circumvallatam, quæ septem columnis, & tribus parastatis fulciebatur. Portæ vero peristylium sustentabatur duabus columnis ex alabastro striatis … Januæ erant æneæ argento interstinctæ, & ipsa ædicula formam crucis referens structura quadrata, adeo elegantis scitique erat artificii, ut non desint auctores gravissimi, qui Vaticanæ basilicæ delineationem a Michaële Angelo ex hoc oratorio depromptam tradant &c. De ornamentis hujus oratorii per Hilarum factis Bibliothecarius sic habet: Oratorio sanctæ Crucis fecit confessionem, ubi lignum Dominicum posuit, cum cruce aurea cum gemmis, quæ pensabat pondus librarum viginti. Fecit ex argento purissimo in confessione januas, pensantes pondus librarum quinquaginta: supra confessionem aureum arcum, qui pensabat libras quatuor; quem portant columnæ onychinæ, ubi stat agnus aureus, pensans libras duas: coronam auream ante confessionem: pharos cum delphinis (instrumenta sunt ad lumina continendum, a figuris suis dicta) quæ pensant libras quinque: lampades aureas numero quatuor, pensantes libras duas. Hactenus de ornamentis intra oratorium constructis.

[96] Deinde alia refert ante oratorium erecta, ita pergens: [& ante quod construxit nymphæum magnificum:] Nimphæum & triporticum ante oratorium sanctæ Crucis exstruxit; ubi sunt columnæ miræ magnitudinis, quæ dicuntur hecaton, penta. Ad has voces observat Blanchinus, a Nardino pro hecaton, penta legi hecatopeda; putatque eum esse sensum, ut columnæ a mira altitudine dicantur centumpedales. Vox hecatonpenta, alias hecatompeta & hecatompeda mire variatur, ut incertum sit, quid illa significetur. Obscura etiam sunt sequentia, quæ de eodem loco addit Anastasius: Lacus & conchas triantas duas cum columnis porphyreticis ragiatis * foratis aquam fundentes, & in medio locum porphyreticum cum concha assirta * in medio aquam fundentem, circumdatam a dextris vel sinistris: in medio cancellis æreis & columnis cum fastigiis & epistyliis undique ornatum ex musivo, & columnis Aquitanicis seu marmoris Aquitanici & tripolitis & porphyreticis. Hæc omnia ad nymphæum ejusque locum spectant. Jam vero per Nymphæum hic designatur fons aquæ salientis arte compositus, qui erat in loco sive ædificio, quod triporticum erat, seu tribus constabat porticibus, & conditum erat ad lavandum ibi manus vel caput. Hinc lacus ad aquam continendum, & conchæ ad excipiendum. Columnæ serviebant partim ad ornatum, partim ad porticus sustinendos; reliqua ad ornatum. Nunc vero structuræ hujus tam eximiæ ne vestigium quidem superest, inquit laudatus Rasponus.

[97] Anastasius vero redit ad oratorium S. Joannis, [dona oblata oratorio S. Joannis, & basilicæ Lateranensi,] alia dona eidem oblata recensens hoc modo: Ante confessionem beati Joannis (fecit) coronam argenteam, pensantem libras viginti: pharum cantharum, pensans libras viginti quinque. Item ad sanctum Joannem intra sanctum fontem lucernam auream cum nixis * luminum decem, pensantem libras quinque: turrem argenteam cum delphinis, pensantem libras sexaginta: columbam auream, pensantem libras duas. Deinde recenset aliqua ipsi basilicæ Lateranensi data, sic pergens: In basilicam Constantinianam phara-canthara argentea, quæ pendent ante altare decem, pensantia singula libras viginti: scyphum aureum, pensantem libras sex: calices aureos, pensantes singulos libram unam: scyphos argenteos duos, pensantes singulos libras decem: alium scyphum aureum, pensantem libras quinque: calices ministeriales argenteos viginti, pensantes singulos libras duas: amas argenteas quinque, pensantes libras decem. Hactenus de datis ecclesiæ Lateranensi. Ad hæc solum observo, coronas, pharos-cantharos aut phara-canthara, esse instrumenta diversarum formarum, quibus multa simul lumina imponebantur. De his videri potest in descriptione basilicæ Vaticanæ apud nos tom. VII Junii pag. 129 & seq.

[98] [item basilicis S. Petri, S. Pauli, S. Laurentii,] Post præmissa Anastasius incipit recensere dona ecclesiæ S. Petri oblata, de quibus sic loquitur: Ad beatum Petrum apostolum (fecit) scyphum aureum, pensantem libras quindecim, alium scyphum aureum cum gemmis prasinis & hiacynthinis, pensantem libras quatuor: calices argenteos ministeriales decem, pensantes singulos libras duas: amas argenteas duas, pensantes singulas libras octo: pharacanthara argentea viginti quatuor, pensantia singula libras quinque. De simili liberalitate in ecclesiam S. Pauli ita prosequitur: Ad beatum Paulum apostolum, scyphum aureum, pensantem sing. * libras quinque: scyphos argenteos quatuor, pensantes singulos libras sex: calices ministeriales argenteos decem, pensantes singulos libras septem: amas argenteas duas, pensantes singulas libras decem. Plura hisce subjicit, ecclesiæ S. Laurentii data: Ad beatum Laurentium martyrem (fecit) scyphum aureum cum gemmis prasinis & hiacynthinis, pensantem libras quatuor: lucernam auream nixorum decem, pensantem libras quinque: scyphum aureum purissimum, pensantem libras quinque: lampadas aureas duas, pensantes singulas libram unam: pharam cantharam auream, pensantem libras duas: turrem argenteam cum delphinis, pensantem libras viginti quinque: scyphos argenteos tres, pensantes singulos libras triginta quatuor: calices argenteos ministeriales duodecim, pensantes singulos libras duas: altare argenteum, pensans libras quadraginta: lampadas argenteas decem, pensantes libras duas: amas argenteas duas, pensantes libras decem: in basilica beati Laurentii martyris phara-canthara argentea decem, pensantia singula libras decem: canthara ærea viginti sex: ministeria ad baptismum argentea, libras decem: phara ærea, libras quinquaginta. Hæc omnia eidem ecclesiæ S. Laurentii data existimo, nec distinguendum putem inter phrases, ad sanctum Laurentium, & in basilica beati Laurentii.

[99] [& pro stationibus:] Quæ sequuntur apud Anastasium, obscuriora sunt; sed eo sensu videntur exponenda, ut ad usum multorum simul locorum, ubi stationes erant, censeantur donata. Verba dabo cum iis interpunctionibus, quæ exhibeant sensum, quem magis probabilem existimo. Si qui aliter locum velint intelligere, poterunt suo stare judicio. In urbe Roma constituit ministeriales, qui circuirent constitutas stationes, scyphum aureum ansatum, pensantem libras octo: scyphos argenteos per titulos viginti quinque, pensantes singulos libras decem: amas argenteas viginti quinque, pensantes singulas libras decem: calices argenteos ministeriales quinquaginta, pensantes singulos libras duas. Hæc omnia in basilica Constantiniana, vel ad sanctam Mariam constituta recondidit. Blanchinus per ministeriales, qui circuirent intelligit clericos ad Sacris inserviendum iis in locis addictos, ubi statio celebrabatur. Baronius ad annum 467 num. 9 omnia verba adducta explicat de ornamentis & ministerialibus instrumentis; & sic priora verba rectius congruunt posterioribus. Sane ministeriales intelligi possunt vestes aut libri. Quidquid tamen significetur hic voce ministeriales, facile assentior Blanchino, memorata omnia fuisse præparata a S. Hilaro, & deposita in ecclesiis item dictis, ut tempore stationum ferrentur ad illum locum, ubi tunc statio habebatur.

[100] Redeo ad Anastasium, qui demum aliquot recenset ædificia S. Hilari his verbis: [monasteria, bibliothecæ, aliaque Hilari ædificia:] Hic fecit monasteria (clericorum aut canonicorum, opinor) ad S. Laurentium, & balneum & prætorium S. Stephani *. Fecit autem oratorium S. Stephani in baptisterio Lateranensi. Fecit autem & bibliothecas duas in eodem loco: item monasterium intra Urbem ad Lunam. Hæc ædificia hodie vix nota sunt, quia pleraque sunt destructa. Oratorium S. Stephani in baptisterio Lateranensi, illud esse credit Eminentissimus Rasponus, quod deinde vocatum S. Venantii prope oratorium S. Joannis Euangelistæ, quodque nunc frequentius nominatur S. Mariæ ad Fontes. Agit de eo lib. 3 cap. 10 & 12. Idem de bibliothecis ibi per S. Hilarum conditis disputat cap. 14, & in ichnographia basilicæ Lateranensis locum assignat, ubi vestigia quædam illarum bibliothecarum putat superesse. Blanchinus vero in Annotatis ad Anastasium hæc habet: In horto ad titulum S. Eusebii in Exquiliis sito ante annos circiter viginti vidimus detegi parietes ecclesiæ cum adjacenti ædificio ex effosso ad palmos viginti circiter solo; indeque extrahi columnas, & epistylium ab Hilaro tunc archidiacono incisum sub patrocinio beati Laurentii: quod epistylium ita inscriptum præservat nunc collectio lapidaria eminentissimi Cardinalis Alexandri Albani.

✠ auxiliante dno do np Xpo orante beato Laurentio martyre hilarus archidiac fecit.

Hinc laudatus scriptor existimat, eo loco fuisse monasterium, quod ad Lunam condidit S. Hilarus; & ad id probandum plures affert rationes, quæ ibidem videri possunt. Aliorum monasteriorum, quæ ad S. Laurentium condita fuerunt, ne vestigia quidem inveniri possunt, quia tractus ille nimium fuit devastatus, ut idem scriptor observat.

[101] [ordinationes ejusdem, & locus sepulturæ.] Quæ hactenus de ædificiis, ornamentis sacrorum locorum, & pretiosissima ecclesiarum supellectile dicta sunt, luculenter ostendunt, insignem fuisse S. Hilari munificentiam, eumque mire dilexisse decorem domus Dei. Hisce adnecto ultima Anastasii de Hilaro verba. Hic fecit ordinationem in Urbe per mensem Decembris, presbyteros viginti quinque, diaconos sex, episcopos per diversa loca viginti duos: qui etiam sepultus est ad sanctum Laurentium, in crypta juxta corpus beati Episcopi Sixti, & cessavit episcopatus per dies decem. Tillemontius minus accurate loquens scripsit S. Hilarum esse sepultum juxta corpus S. Laurentii, cum sepultus sit juxta S. Sixtum Papam, qui hujus nominis fuit tertius: sed hic apud Anastasium legitur sepultus juxta corpus B. Laurentii, ita ut S. Hilarus ab eo non longe abfuerit.

[Annotata]

* forte musivo

* ait

* i. e. reticulatis

* forte adsita

* lychnis

* redundat

* al. S. Laurentio

DE S. SALVIO EPISCOPO CONFESS.
ALBIGÆ IN OCCITANIA

Anno DLXXXIV.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Salvius episc. conf. Albigæ in Occitania (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti in Fastis memoria & cultus vetustus: gesta ejus olim fuerunt confusa cum gestis S. Salvii Ambianensis; sed facile discerni possunt ex S. Gregorio Turonensi, qui præcipua narravit.

Albiga, urbs vetusta Aquitaniæ ad Tarnem fluvium, modo Occitaniæ inclusa, [Martyrologia S. Salvium Albigensem hodie annuntiant,] a multis seculis inter Sanctos veneratur Salvium episcopum suum, gestis sanctis & mirabilibus insignem, celebratumque a S. Gregorio Turonensi, ita ut mirum videatur, eum non innotuisse omnibus medii ævi martyrologis. Attamen plerisque non innotuit: nam in solo ex vetustioribus Rabani Martyrologio S. Salvium Albigensem reperio annuntiatum, talique hodie exornatum elogio: Eodem die, depositio S. Salvii episcopi, de cujus sanctitate Gregorius Turonensis episcopus scripsit, narrans quod per revelationem vidisset divinæ vocis evaginatum gladium imminere super tegulum, quod Hilpericus rex jussit construi. Cui visioni veritas statim secuta est: nam post dies XXII filii regis in eadem domo obierunt. Deinde memoria S. Salvii addita est aliquot codicibus Usuardinis, ex quibus eam editionibus suis inseruerunt Grevenus & Molanus. Prior ita habet, corrupto utcumque Sancti nomine: Item, depositio beati Silvii episcopi Albigensis & confessoris, qui contempto seculo, monasterium ingressus, oblitus quæ retro sunt, in anteriora semetipsum indesinenter extendens, in abbatem electus est. Sed ipse utilius reputans inter monachos latere, quam abbatis habere nomen in populo, reclusorium subiit: unde postmodum extractus, præfatæ ecclesiæ præesse cogitur, tandemque laboris sui mercedem a Domino vocatus cum aliis multis accepit. Molani verba non addo, quiæ Rabani elogium leviter mutatum contraxit.

[2] In condice Hagenoyensi apud Sollerium legitur ad hunc diem: [maxime recentiora:] Item Salvii episcopi & martyris. At nomen Martyris Albigensi non videtur congruere. Quare suspicio esse potest, ab interpolatore illius codicis confusum fuisse cum S. Salvio episcopo & martyre, de quo apud nos actum est ad XXVI Junii. In Florario Sanctorum Ms. S. Salvius Albigensis sic memoratur: Item S. Silvii Albigensium episcopi & confessoris. Martyrologi recentiores passim omnes S. Salvium Albigensem hodie memorarunt, sed necesse non est eorum verba huc transferre. Solius igitur Martyrologii Romani annuntiationem subjungo: In civitate Albigensi S. Salvii episcopi & confessoris. Benedictini martyrologi suis quoque Fastis inseruerunt Salvium, acsi fuisset Ordinis Benedictini. Verum vidit Mabillonius id non esse verisimile, ideoque S. Salvium inseruit Prætermissis seculi primi Benedictini.

[3] Cultum fuisse S. Salvium episcopum ipso seculo VI, [cultus Sancti, vetustus: ecclesia eidem dicata.] quo obiit, omnino existimo, non solum quia S. Gregorius Turonensis Beati & Sancti titulum eidem attribuit, sed vel maxime quia eximiam ipsius sanctitatem mirifice celebrat. Lubens tamen fateor nulla mihi esse argumenta, quibus cultum tam vetustum omnino certum faciam. Verum monumenta varia recitavit Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ inter instrumenta ecclesiæ Albiensis, ex quibus certo constat de ecclesia & monasterio S. Salvii nomine insignitis a seculo saltem X: atque ab eo seculo abbates primum, & deinde præpositos illius monasterii S. Salvii recenset laudatus Sammarthanus col. 49 & seqq., ubi de ecclesia S. Salvii servatisque in ea ejusdem Sancti reliquiis hæc præmittit: Ecclesia sancti Salvii, olim abbatia, clericorum an monachorum, nescimus, nunc celebris collegiata, post medium undecimum seculum canonicis Regularibus sancti Augustini cessit; ex quo tempore nulla fit mentio abbatis…

[4] Ut ut sit, insignis semper fuit ecclesia S. Salvii, [in qua conservantur Sancti reliquiæ:] ubi primi Albienses episcopi sunt sepulti, inter quos S. Salvius, cujus sacræ reliquiæ integræ ibidem adhuc servantur: caput in capsa pretiosissima & vetustatis venerandæ includitur, quæ a Raimundo Tolosano duce, ut constat ex inscriptione, injuria temporum pene abrasa, fuit concessa: arcam vero, qua teguntur ossa & cineres, dedit Ludovicus de Ambasia episcopus Albiensis. Ex hisce aliisque, quæ leguntur apud Sammarthanum in instrumentis de donationibus ecclesiæ S. Salvii factis, satis liquet, cultum Sancti apud Albigenses celebrem fuisse seculo X, cœptumque verisimiliter aliquot seculis citius, puta brevi post mortem sancti Antistitis. Præcipuam autem ipsius festivitatem hac die X Septembris celebrari, testantur passim scriptores, qui de S. Salvio agunt. Verum & aliæ forsan S. Salvii festivitates peraguntur: nam Claudius de Vic & Josephus Vaissete in Historia Occitaniæ tom. 1 lib. 6 pag. 287 ex Proprio Albiensi referunt, seculo XII ignotum fuisse, ubi depositæ essent S. Salvii reliquiæ, easque inventas anno 1194 post altare S. Saturnini. Cum autem pro ea inventione laudent Proprium Albiense ad VIII Octobris, suspicio oritur, eo die celebrari dictæ inventionis memoriam.

[5] Præterea Bailletus in Vita S. Salvii ad hunc diem loquitur de gemina translatione reliquiarum S. Salvii, sed non indicat, unde ea desumpserit. Verba ejus Latine reddita huc transfero: Reliquiæ ipsius, [aliquæ ex illis dicuntur translatæ ad provinciam Nivernensem,] saltem ex parte, a tempore Caroli Magni dicuntur translatæ in oppidum modicum provinciæ Nivernensis, quod nunc ab ejus nomine vocatur sancti Salvii (vulgo saint Sauge ut videri potest in tabulis geographicis ducatus Nivernensis.) Ædificata est in illo loco ecclesia ad ejus honorem, fundatumque monasterium, quod modo prioratus est, dependens ab abbatia sancti Martini Augustodunensis. Verum pars maxima reliquiarum Sancti videtur mansisse Albigæ in loco primæ sepulturæ, ubi est ecclesia collegiata nomine ipsius insignita, & ubi cultus ipsius sine interruptione semper continuatus est. Illarum seculo XI facta est translatio, cujus memoria quotannis renovatur die XXII Martii. Caput deinde a reliquis separatum est, impositumque thecæ aureæ: partes reliquæ in arca argentea conservatæ sunt. Hactenus Bailletus, cujus de hisce relatio quam sit exacta aut certa, invenire non potui At si pars reliquiarum ad provinciam Nivernensem fuerit translata, integræ modo non servantur Albigæ, ut supra asserit Sammarthanus.

[6] [at id incertum, licet Sanctus ibidem ecclesiam habeat.] In Hagiologio Franco-Galliæ, quod edidit Labbeus tom. 2 Bibliothecæ Mss., ad XVI Octobris Salvius aliquis confessor annuntiatur in territorio Nivernensi. Castellanus ad hunc diem non dubitat, quin sit S. Salvius Albigensis, qui in territorio Nivernensi celebratur, cum ad marginem observet, cum in Nivernensi provincia vulgo nominari saint Sauge. In addendis pag. 979 dicit, mortuum esse circa finem Novembris, & in indice memoriam S. Salvii Albigensis figit X Septembris, & XXX Novembris. Malui omnia illa indicare, quam de istis aliquid certi statuere; cum ea monumenta non inveniam, ex quibus certa possim facere, quæ de translatione reliquiarum S. Salvii ad territorium Nivernense ex Bailleto dedi. Quod sufficit ad propositum nostrum, cultus vetustus S. Salvii Albigensis, cujus sedes episcopalis præterito seculo ad dignitatem metropoliticam evecta est, certus est & indubitatus. Sententia vero Castellani de die emortuali circa finem hujus Commentarii discutietur.

[7] [Gesta Sancti scripta a S. Gregorio Turonensi,] Quæ de gestis S. Salvii ad posterorum memoriam pervenerunt, scripsit S. Gregorius Turonensis, non modo ipsi contemporaneus, sed etiam amicus & familiaris. Ex hoc fonte profluxerunt, quæ collegerunt alii recentiores. Habeo quidem duas Vitas Mss., alteram ex Ms. Bodecensi, alteram ex Tungrensi, & partem tertiæ ex Ms. Fuldensi; sed omnia tam fideliter ex Operibus S. Gregorii Turonensis excerpta sunt, ut nihil additum reperiam præter diem emortualem, ita ut necesse non sit, Vitas illas huc transferre, cum ipsa S. Gregorii verba simus daturi, simulque examinaturi, an aliunde aliquid addi possit, aut recte ab aliis fuerit additum. Examinanda tamen prius est opinio Cointii, qui credidit non esse S. Gregorii Turonensis, sed interpolatoris cujusdam, caput primum libri septimi, quod totum est de S. Salvio Albigensi: nam si revera Gregorii non esset, pauca de gestis S. Salvii satis essent certa.

[8] [cui omnino attribuendum est caput 1 libri septimi,] Rationes Cointii non urgent magnopere, & jam refutatæ sunt a Ruinartio. Verum quia non ausim adoptare omnia, quæ scripsit ea occasione Ruinartius, aliqua ejus verba dabo, alia ipse adjiciam. Primo objicit Cointius ad annum 580 num. 17, caput illud non legi in codice Metensi. Ad hoc Ruinartius ita recte respondet: Primo codicum auctoritas nobis omnino favet, ut jam sæpe diximus, cum multos integros optimæ notæ, & majoris antiquitatis unico Cointiano mutilato, scriptoris incuria vitiato, & sequioris ævi, opponamus. Objicit secundo Cointius, quod in illo capite mors S. Salvii referatur ad annum 584, cum apud Gregorium lib. 8 cap. 22 videatur referri ad annum 585. At neque hæc difficultas magni momenti est, cum Gregorius solum dicat, Desideratum Salvii successorem anno 585 Albigensibus episcopum datum: nam inter mortem S. Salvii & consecrationem Desiderati facile aliquot menses intercurrare potuerunt. Imo si annus integer intercurrisset, non magnopere esset mirandum, ut patebit ex dicendis, ubi agetur de tempore mortis S. Salvii. Nihil præterea loco allegato objicit Cointius, sed tom. 4 ad annum 686, ubi agit de S. Salvio Ambianensi, num. 6 asserit, ex Vita S. Salvii Ambianensis totum istud caput Historiæ S. Gregorii infartum esse ab audaci impostore. Verum respondeo, id sine ulla ratione verisimili a Cointio asseri, cum satis clarum sit Vitam S. Salvii Ambianensis male ex Gregorio aliisque consarcinatam esse, ut etiam observat Ruinartius, cujus argumenta aliqua huc transfero.

[9] Primo Gregorii genius & stylus, ejusque loquendi modi genuini in capite illo impugnato relucent. [ut probatur contra Cointium,] Secundo Gregorii narratio nullam prorsus in se involvit contradictionem, nihil habet, quod a teste oculato & scriptore æquali dici non potuerit. Multa e contrario complectitur, quæ, ipso fatente Cointio, ita Salvio Albigensi propria sunt, ut alteri Salvio absque errore tribui non possint. Tertio auctor ille Deum testem invocat, se vera scribere, (aut potius audita ab ipso Salvio Albigensi) proindeque perjurus & gravissimi criminis reus censeri debet, si falsa dixerit: quod sane absque maxima & evidenti causa de quoquam ne quidem cogitare licet. Immo hæc omnia narrationem arguunt veram & sinceram. Hisce addo sequentia: Gregorius se auctorem hujus narrationis apertissime profitetur, ita ordiens: Licet sit studium Historiam prosequi, quam priorum librorum ordo reliquit, tamen prius aliqua de beati Salvii episcopi obitu exposcit loqui devotio, qui hoc anno obiisse probatur. Quod vero spectat ad auctorem Vitæ S. Salvii Ambianensis, certum est, cum multa confudisse ac perperam narrasse, variaque S. Salvii Albigensis gesta attribuisse Ambianensi.

[10] Sufficiet unum exemplum, quod ipsis Ruinartii verbis affero: [qui illud sine justa ratione Gregorio abjudicavit.] Auctor (istius Vitæ) narrat Mummolum patricium, capta civitate & dirutis muris, multos captivos in Hispaniam transmisisse, qui Salvio, jubente rege, redditi fuerunt. At hæc ut de Ambianorum civitate, aut de Salvio ejus episcopo dici possint, vetant temporum, personarum & locorum circumstantiæ: quæ omnia optime congruunt, si de civitate Albigensi intelligantur, quam certum est, sancto Salvio vivente, a Mummolo occupatam fuisse, ut post Gregorium nostrum scripsit ipse Cointius. Unde fateri cogitur, suum illum auctorem nonnulla ex gestis Salvii Albigensis in Ambianensis Acta transtulisse. Fatetur id sane Cointius ad annum 686 num. 9: atque ex eo facto discere debuerat, duos Salvios fuisse confusos in Vita S. Salvii Ambianensis, indeque sana crisi ulterius inferre poterat, potius credendum esse relationi apud Gregorium inventæ, quam isti Vitæ, quæ tam clare confusionis convincitur. Hisce plura non adjungo, nisi utramque Vitam Ms., de qua supra egi, omnia habere de Salvio Albigensi, quæ de ipso narravit Gregorius, tam illo capite quam aliis locis, & ex omnibus concludo, opinionem illam Cointii merito ab omnibus passim historicis rejectam, cum non sit idonea dubitandi ratio, nedum narrationem illam Gregorio abjudicandi.

§ II. Sancti natales ignoti: vita secularis primum, deinde monastica, in qua abbas electus latere mavult: visio plane mirabilis.

[Patria & familia Sancti non sunt satis notæ: juvenis egit causidicum.] Qua stirpe quove in loco natus sit S. Salvius, non memoravit Turonensis, aut ullus scriptor antiquus. Verum scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 286 allegant traditionem, qua Albigæ natus esse creditur. Huic traditioni conjecturam suam de nobili stirpe adjungit Hadrianus Valesius lib. 19 Rerum Francicarum pag. 142, ubi existimat, splendidissima apud Gallos genitum familia, ex qua orti sunt Rusticus & S. Desiderius fratres, ambo Cadurcenses episcopi seculo VII. Ratio hujus conjecturæ est, opinor, quia pater S. Desiderii etiam Salvius vocabatur, ut in ejus Vita legitur. At incerta est ea ratio, & consequenter conjectura ipsa. Litteris bene in adolescentia institutum fuisse S. Salvium, colligitur ex munere causidici, quod juvenis obivit, teste Turonensi, qui lib. 7 cap. 1 ita habet: Hic enim (Salvius) ut ipse referre erat solitus, diu in habitu sæculari commoratus, cum judicibus sæculi mundiales causas est exsecutus: nunquam tamen se in his concupiscentiis obligans, quibus adolescentum animus solitus est implicari.

[12] [deinde monachus factus, & abbas electus: cella demum se recludit.] Deinde vitam monasticam amplexus est, & postea abbas electus, sed huic dignitati renuntiavit, ut cellæ se includeret. Hæc omnia breviter tradit Gregorius his verbis: Jam cum divini spiramenti odor interna viscerum adtigisset, relicta sæculari militia, monasterium expetivit, intellexitque Vir jam tunc Divinitati deditus, melius esse uti paupertate cum Dei timore, quam sæculi pereuntis lucra sectari: in quo monasterio diu sub Regula a patribus instituta versatus est. Jam vero cum in robore majori tam intellectus quam ætatis evectus esset, defuncto abbate, qui huic monasterio præerat, alendi gregis suscipit officium; & qui se magis fratribus publicum pro correctione reddere debuerat, fit adsumto honore remotior. Illico sibi secretiorem cellulam quærit. Nam in priore, ut ipse adserebat, amplius quam novem vicibus nimia exesus abstinentia, pellem corporis demutavit. Denique accepto honore, cum in hac contentius parsimonia orationi & lectioni vacaret, illud plerumque revolvebat, melius sibi fieri, si esset inter monachos occultus, quam nomen acceperit abbatis in populos. Quid plura? Includitur valedicens fratribus, sibique ipsis valedicentibus. In qua inclusione in omni abstinentia, magis quam prius egerat, commoratur: studens pro caritatis obsequio, ut cum quisque venisset extraneus, & orationem tribueret, & eulogias gratia plenissima ministraret, quæ multis infirmis plerumque salutem integram detulerunt.

[13] Mira plane est visio, quæ sequitur apud Gregorium. [Dubitatur, an mortuus fuerit S. Salvius,] At hic eam ita ex ore ipsius Salvii confirmat, ut prudens non esset censendus criticus, si quis sancto & docto antistiti fidem abrogare vellet, præsertim cum & aliæ similes visiones hominibus sanctis obtigerint, ut jam observavit Ruinartius in præfatione num. 118, a quo testes adducuntur Augustinus in libro de Cura pro mortuis, Gregorius Magnus, scriptor Passionis SS. Perpetuæ & Felicitatis, & alii passim magni nominis auctores. De illo uno dubitari merito potest, an S. Salvius revera fuerit mortuus, ut S. Gregorius credidit: nam id facile ignorare potuit Salvius ipse, & cum eo Gregorius; quandoquidem Apostolus ignoraverit, dum in tertium cælum & in paradisum raptus est, ibique audivit arcana verba, quæ non licet homini loqui, quo id modo contigisset, sive in corpore, sive extra corpus. Bailletus ad hunc diem in Salvio non fuisse mortuum S. Salvium definivit, totamque Gregorii relationem sic immutavit, acsi Salvius scivisset, se mortuum non fuisse. Verum ejusmodi antiquorum scriptorum corruptiones rectius omisisset, dando ipsa Gregorii verba, ubi pro verbis Gregorii assignantur; suamque opinionem propriis verbis exprimendo. Quidquid sit de opinione Bailleti, quam nolim certo improbare, sed multo minus probare aufim, cum non existimem ipsum post tot secula accuratius instrui de re tota potuisse, quam exiore ipsius Salvii instructus fuit S. Gregorius; ego, relicta illa dubitatione, Gregorii relationem subjungo.

[14] Quodam autem tempore, inquit, febre nimia exhaustus, [quando mortuus credebatur, & feretro erat impositus. Certe habuit] anhelus jacebat in lectulo: & ecce subito magno lumine cellula clarificata confremuit. At ille extensis ad cælum manibus cum gratiarum actione, spiritum exhalavit. Mixto quoque ululatu monachi cum ipsius genitrice corpus defuncti extrahunt, aqua diluunt, vestimentis induunt, & feretro superponunt, atque in psallentio fletuque labentem exigunt noctem. Mane autem facto, funeris officio præparato, corpus moveri cœpit in feretro. Et ecce malis rubescentibus, vir quasi de gravi somno suscitatus excutitur, apertisque oculis, & manibus elevatis, ait: O Domine misericors, quid fecisti mihi, ut me in hunc tenebrosum mundanæ habitationis locum redire permitteres, cum mihi melior esset in cælo tua misericordia, quam istius mundi vita nequissima? Stupentibus autem suis & interrogantibus, quid fuerit tale prodigium, nihil interrogantibus ille respondit. Surgens autem de feretro, nihil mali sentiens de incommodo, quo laboraverat, triduo absque cibi ac poculi perstitit alimento.

[15] Die autem tertio, convocatis monachis & matre, [visionem de cælo, ibique se fuisse credidit,] ait: Audite, o dilectissimi, & intelligite, quia nihil est, quod cernitis in hoc mundo: sed sunt, juxta id, quod Salomon propheta cecinit, omnia vanitas. Felix est enim, qui ea agere potest in sæculo, ut gloriam Dei cernere mereatur in cælo. Et cum hæc diceret, dubitare cœpit, utrum loqueretur amplius, an sileret. Quo tacente, implicitus fratrum precibus, ut, quid vidisset, exponeret, ait: Cum me ante hos quatuor dies contremiscente cellula exanimen vidistis, adprehensus a duobus angelis in cælorum excelsa sublatus sum, ita ut non solum hoc squalidum sæculum, verum etiam solem ac lunam, nubes & sidera sub pedibus habere putarem: deinde per portam luce ista clariorem introductus sum in illud habitaculum, in quo omne pavimentum erat quasi aurum argentumque renitens, lux ineffabilis, amplitudo inenarrabilis; quam ita multitudo promiscui sexus obtexerat, ut longitudo ac latitudo catervæ prorsus pervideri non possit. Cumque nobis via inter comprimentes ab his, qui præcedebant, angelis pararetur, pervenimus ad locum, quem jam de longinquo contemplabamur: in quo superpendebat nubes omni luce lucidior, in quo non sol, non luna, non astrum cerni poterat, sed super his omnibus naturali luce splendidius effulgebat, & vox procedebat de nube, tamquam vox aquarum multarum. Ibi etiam me peccatorem humiliter salutabant viri in veste sacerdotali ac sæculari, quos mihi, qui præcedebant, enarraverunt esse martyres ac confessores, quos hic summo excolimus famulatu.

[16] [sed fuisse remissum in terram, ut ipse narravit,] Stans igitur in loco, in quo jussus sum, operuit me odor nimiæ suavitatis, ita ut ab hac suavitate refectus, nullum adhuc cibum potumque desiderem. Et audivi vocem dicentem: Revertatur hic in sæculum, quoniam necessarius est ecclesiis nostris. Vox enim audiebatur: nam qui loqueretur, penitus cerni non poterat. Et ego prostratus super pavimentum, cum fletu dicebam: Heu! heu! Domine! cur mihi hæc ostendisti, si ab his frustrandus eram? Ecce hodie ejicis me a facie tua, ut revertar ad sæculum fragile, & huc ultra redire non valeam. Ne, quæso Domine, auferas misericordiam tuam a me, sed deprecor, ut permittas me hic habitare, ne illuc decidens peream. Et ait vox, quæ loquebatur mihi: Vade in pace. Ego enim sum custos tuus, donec reducam te in hunc locum. Tunc relictus a comitibus meis, descendens cum fletu, per portam, qua ingressus fueram, huc sum regressus.

[17] [non sine subsecuto scrupulo, quod arcana illa revelasset.] Hæc eo loquente, stupentibus cunctis, qui aderant, cœpit iterum Sanctus Dei cum lacrymis dicere: Væ mihi, qui tale mysterium ausus sum revelare. Ecce enim odor suavitatis, quem de loco sancto hauseram, & in quo per hoc triduum sine ullo cibo potuque sustentatus sum, recessit a me. Sed & lingua mea gravibus est operta vulneribus, & ita tumefacta, ut omne os meum videatur implere. Et scio quia non fuit beneplacitum Domino Deo meo, ut hæc arcana vulgarentur. Sed tu nosti, Domine, quia in simplicitate cordis hæc feci, non in jactantia mentis. Sed quæso, ut indulgeas, & non me derelinquas, juxta pollicitationem tuam. Et hæc dicens, siluit; & accepit cibum potumque. Ego vero hæc scribens, vereor ne alicui legenti sit incredibile, juxta id, quod Salustius historiam scribens ait, ubi de virtute atque gloria bonorum memor est: quæ sibi quisque facilia facta putat, æquo animo accipit: supra ea, veluti ficta pro falsis ducit. Nam testor Deum omnipotentem, quia ab ipsius ore omnia, quæ retuli, audita cognovi. Hactenus S. Gregorius, cui plura de hisce non addo.

§ III. Sanctus ad episcopatum promotus: gesta in episcopatu: felix obitus, ejusque annus.

[Sanctus fit episcopus Albigensis,] Postquam S. Salvius prædicta visione gavisus fuerat, rediit ad cellulam suam, ibique piam duxit vitam, ut solebat, donec anno 575 aut sub finem anni 574 ad cathedram Albigensem fuerit evectus. Initium illud episcopatus ex tempore obitus infra probando certum est, si decimum tunc in episcopatu agebat annum, ut existimavit Gregorius, qui ita enarrat hanc promotionem: Post multum vero tempus ipse Vir beatus cellula sua extractus, ad episcopatum electus, invitus est ordinatus. Inter gesta Sancti tempore episcopatus, quæ innotuerunt, primo loco referenda est eximia ejus charitas, qua redemit captivos Albigenses apud Mummolum Guntramni regis ducem.

[19] Res sic narratur a S. Gregorio: Cujus tempore cum Mummolus patricius multos captivos ab ea urbe duxisset, [multos captivos Albigenses liberat,] prosecutus ille omnes redemit. Tantamque ei Dominus gratiam cum populo illo tribuit, ut ipsi etiam, qui captivos duxerant, & de pretio ei concederent, & in reliquo munerarent: & sic patriæ suæ captivos libertati pristinæ restauravit. Scriptores hodierni Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 285 factum istud innectunt anno 576, creduntque Albigam tunc fuisse captam a Mummolo. Certe Mummolus eo anno Desiderium Childerici regis ducem cruento prælio superavit, ut narrat Gregorius lib. 5 cap. 13; ita ut verisimile sit multos tunc ab eo captos Albigenses, sive urbem ipsam expugnarit, sive ab ea abstinuerit, quod in medio relinquo.

[20] Circa annum 580 contigit congressus S. Salvii cum rege Chilperico, [scriptum Chilperici regis errore infectum graviter improbat,] qui Gregorium Turonensem eadem de re fuerat primum allocutus. Factum contraham ex Gregorio lib. 5 cap. 45. Per idem tempus, inquit, Chilpericus rex scripsit Indiculum, ut sancta Trinitas non in Personarum distinctione, sed tantum Deus nominaretur. Opusculum illud, de quo plura subdit Gregorius, eidem Gregorio ostendit Chilpericus; cum autem ab illo improbaretur, utpote Sabellianismo infectum, rex commotus ait: Sapientioribus te hæc pandam. Et ego, reposuit Gregorius: Numquam erit sapiens, sed stultus, qui hæc, quæ proponis, sequi voluerit. Ad hæc ille frendens, siluit. Non post multos vero dies adveniente Salvio Albigensi episcopo, hæc ei præcepit recenseri, deprecans ut sibi consentaneus fieret. Quod ille audiens ita respuit, ut, si chartam, in qua hæc scripta tenebantur, potuisset adtingere, in frusta discerperet. Et sic rex ab hac intentione quievit. Hactenus S. Gregorius Turonensis, qui non dicit hæc facta esse, quando laudati episcopi ibant ad synodum Brennacensem, uti facta narrat Bailletus ex conjectura prorsus incerta, cum videatur citius contigisse hic congressus.

[21] Fuit tamen S. Salvius in synodo illa Brennacensi, quæ a Chilperico convocata est anno 580, [adest concilio Brennacensi,] habitaque Brennaci * in agro Suessionensi, quia S. Gregorius Turonensis falso accusatus erat apud Chilpericum de calumnia contra reginam Fredegundam prolata, ut videri potest apud ipsum Gregorium lib. 5 cap. 50. Interfuisse vero illi concilio S. Salvium, colligitur ex ejus visione, quam S. Gregorius cap. 51 narrat hoc modo: Et licet de beati Salvii episcopi conlocutione superius memorare debueram, sed quia mente excessit, esse sacrilegum non arbitror, si in posterum scribatur. Igitur cum vale post synodum memoratam regi jam dicto, ad propria redire vellemus, non ante discedere placuit, nisi hunc Virum libatis osculis linqueremus. Quem quæsitum in atrio Brinnacensis domus reperi. Cui dixi, quia jam eram ad propria rediturus.

[22] [prævidet & prædicit ruinam familiæ regis Chilperici:] Tum remoti paullulum, dum hinc inde sermocinaremur, ait mihi: Videsne super hoc tectum, quæ ego suspicio? Cui ego: Video enim supertegulum, quod nuper rex poni præcepit. Et ille, Aliud, inquit, non adspicis? Cui ego: Nihil aliud, inquam, video. Suspicabar enim, quod aliquid joculariter loqueretur. Et adjeci: Si tu aliquid magis cernis, enarra. At ille alta trahens suspiria, ait: Video ego evaginatum iræ divinæ gladium super domum hanc dependentem. Verumtamen non fefellit dictio Sacerdotem: nam post dies viginti, duo filii regis, quos superius mortuos scripsimus, obierunt. De eorum morte videri potest cap. 35, ubi natu major vocatur Clodobertus, junioris nomen, ibi prætermissum, erat Dagobertus, ut videri potest in Epitaphio apud Baronium ad annum 583.

[23] [morte prævisa obit.] De ultimis S. Salvii gestis ejusque morte pretiosa S. Gregorius ita habet lib. 7 cap. 1: In quo (episcopatu,) ut opinor, decimum annum cum ageret, invalescente apud Albigensem urbem inguinario morbo, & maxima jam parte de populo illo defuncta, cum jam pauci de civibus remanerent, Vir beatus, tamquam bonus pastor, numquam ab illo loco recedere voluit, sed semper hortabatur eos, qui relicti erant, orationi incumbere, ac vigiliis instanter insistere: & bona semper tam in operibus quam in cogitatione versare, dicens: Hæc agite, ut, si vos Deus de hoc mundo migrare voluerit, non in judicium, sed in requiem introire possitis. Cum autem, ut credo, jam revelante Domino, tempus suæ vocationis agnosceret, ipse sibi sarcofagum composuit, corpus abluit, vestem induit: & sic intentum semper cælo beatum spiritum exhalavit. Fuit autem magnæ sanctitatis, minimæque cupiditatis, aurum numquam habere volens. Nam si coactus accepisset, protinus pauperibus erogabat:… Multaque de hoc Viro bona audivi: sed dum ad historiæ cœptum reverti cupio, plurima prætermitto.

[24] [Dubitatur an obitus Sancti figendus sit anno 584, an 585;] De anno emortuali scriptorum varia admodum fuit sententia: nam alii statuerunt annum 584, alii 585, alii 586 aut etiam 587. Baronius, cujus auctoritatem secuti sunt aliqui, mortem S. Salvii retulit ad annum 587; sed ea opinio a recentioribus passim deserta est, & merito. Solum hoc tempore dubitari potest, utrum obitus Sancti contigerit anno 584, an 585, quia ipse Gregorius huic dubitationi aliquid præbet fundamenti. Nam lib. 7 cap. 1 dicit: Aliqua de beati Salvii episcopi obitu exposcit loqui devotio, qui hoc anno obiisse probatur. Gregorium autem ibi loqui de anno 584. non modo editor Ruinartius, sed omnes passim neoterici, excepto Pagio, consentiunt: atque hæc est præcipua ratio, qua Cointius caput illud S. Gregorio abjudicat, quia credit mortem S. Salvii deinde a Gregorio referri ad annum 585. Ratio est, quod S. Gregorius lib. 8 cap. 22, relata aliquorum morte, hæc subjungat: Post obitum sancti Salvii, hoc anno Desideratus Albigensibus episcopus datus est. Verum hæc minime pugnant cum verbis præcedentibus: frequenter enim contingit, ut episcopus aliquis non accipiat successorem eodem, quo obiit, anno, sed solum anno sequenti, quod novi episcopi electio & consecratio ad menses aliquot differatur. Gregorius ipse, cum non dicat S. Salvium anno 585 obiisse, sicut de aliis ibidem expresse asserit, satis insinuat se solum agere de electione Desiderati, nec alia de causa adjungere hæc verba, post obitum S. Salvii, nisi ut insinuaret, Desideratum in locum Salvii fuisse substitutum, nullo alio intermedio. Ita sane loqui poterat tanto securius, quanto clarius mortem S. Salvii anno 584 fixerat.

[25] Jam vero si consideremus tempus, quo S. Salvius vita excessit, [verum cum episcopatus post mortem Sancti diu vacare debuerit;] nequaquam mirari poterimus electionem successoris ad menses aliquot dilatam fuisse. Etenim mortuus est S. Salvius eodem fere tempore, quo obiit rex Chilpericus, cui Albiga videtur paruisse. Post mortem vero Chilperici diu nesciverunt Albigenses, cui tandem ex contendentibus inter se regibus Albiga subjiceretur, ut clare colligi potest ex laudata jam Historia Occitaniæ ad annum 584 & 585. Gondebaldus enim, qui per adhærentes sibi duces rex proclamatus erat in Lemovicensi provincia, quique deinde eodem anno 585 interiit, occupabat civitates, quas poterat. Reges vero Guntramnus & Childebertus sibi ambo Albigam cum aliis civitatibus attribuere cupiebant. Quapropter, cum in electione episcopi consensus regis requireretur; nec scirent Albigenses, cui tuto parerent; diu dilata videtur electio. Hac de causa inutilis est annotatio Ruinartii, qui observat Theofridum ab aliquibus interponi Salvio & Desiderato; præsertim cum Theofridus ille numquam sederit Albigæ, ut modo satis constat, sed episcopus fuerit Ambianensis.

[26] Eadem de causa necesse non est, ut dicamus S. Salvium obiisse circa finem anni, [nec alius dies emortualis quærendus est quam 10 Septembris;] mense Novembri aut Decembri, ut hac ratione minor fiat electionis dilatio. Suspicor tamen, hanc solam fuisse rationem Castellano, qui in addendis ad Martyrologium universale pag. 979 annuntiationi ad X Septembris datæ vult addi, mortuum esse circa finem Novembris. Certe existimo, mortualem Sancti diem semper creditum fuisse decimum Septembris, quo colitur, ut in utriusque Vitæ Ms. titulo legitur. In utraque etiam Vita in fine obiisse eodem die asseritur: & in Tungrensi quidem Ms. his verbis: Et sic intentum semper cælo spiritum IV Idus Septembris exhalavit. In Bodecensi: Evenit vero depositio corporis ejus quarto Idus Septembris. Pagius ad annum 587 num. XI alia methodo conatus est conciliare dicta S. Gregorii, mortemque S. Salvii sic retulit ad annum 585. At subtilia magis adduxit quam solida aut vera. Quin & conclusionem elicit dictis suis repugnantem: nam primo dicit: Sanctus Salvius Albigensis episcopus obiit anno quingentesimo octogesimo quinto. Deinde volens ostendere dicta Gregorii facile conciliari, ita concludit: Hoc enim pacto anno DLXXXIV inter diem undecimum Novembris & primum Decembris Salvius ad Deum migravit. Huc respexit, opinor, Castellanus.

[27] [nec ulterius dubitandum videtur, quin obierit anno 584.] Verum tantam attentionem non meretur mendosus ille Pagii locus, ut communem opinionem de die emortuali X Septembris deserere oporteat; cum dicta S. Gregorii modo plane naturali & facili invicem concilientur, si dicamus Salvium anno 584, die X Septembris obiisse, Desideratum vero post menses aliquot anno 585 consecratum esse. Contra totum Pagii fundamentum omni caret soliditate, quia conciliare tentavit, quod nullo modo conciliari potest, quodque conciliandum minime est, ut recte scripsisse censeatur Gregorius. Observat nimirum Desideratum electum dici anno Guntramni regis XXIV; Salvium vero dici mortuum anno IX regis Childeberti. Deinde ostendere nititur, aliquot saltem dies anni XXIV Guntramni concurrere potuisse cum anno IX Childeberti, ut inde concludat idem tempus utroque loco apud Gregorium assignari. Verum, licet evincere potuisset annum IX Childeberti revera concurrisse cum anno XXIV Guntramni, nihil omnino profecisset apud peritos; cum Gregorius electionem Desiderati non modo figat anno XXIV Guntramni, sed etiam anno X Childeberti, quem jam inchoavit lib. 7 cap. 24, & perducit usque ad caput 37 libri octavi. Itaque mors Salvii consignata fuit a Gregorio anno IX Childeberti; electio Desiderati anno X ejusdem Childeberti, ita ut frustra laboraverit Pagius, qui duo illa eodem tempore facta probare voluit.

[Annotata]

* Braine

DE S. THEODARDO EPISCOPO TRAJECTENSI MARTYRE
APUD NEMETES IN GERMANIA

Circa annum DCLXVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Theodardus episcopus Trajectensis martyr, apud Nemetes in Germania (S.)

AUCTORE J. L.

§ I. Acta edenda, quorum antiquissima ante medium seculum VIII scripta videntur.

Inter varia, quæ præ oculis habeo, Acta S. Theodardi Trajectensis ad Mosam episcopi & martyris ea longe antiquissima sunt, [Actorum, quæ primo loco dabuntur, auctor anonymus] quorum apographum in fronte transcriptum esse notatur ex Ms. Patrum Cister. Buscoducis, id est, monachorum Cisterciensium prioratus Coronæ-Marianæ; qui seculo XVI exeunte Heusdeno ob fidem exsulare coacti Silvamducis migrarunt, atque hanc urbem usque ad annum 1629, quo a Batavis expugnata fuit, incoluerunt. Acta illa auctorem habent verisimiliter, ut mox videbitur, medio seculo VIII vetustiorem, cetera mihi ignotum. Nullis hactenus, quod sciam, typis integre vulgata fuere: aliquas dumtaxat partes inde excerptas in libris impressis reperire potui. Nec aliud exemplar Ms., quod eadem Acta integre exhibeat, ad nostras manus pervenit præter apographum Silvæducense; quod post hunc Commentarium primo loco edetur, in duo divisum capita, quorum primum antiqua, ut mihi apparet, manu exaratum, sed nonnihil hinc inde contractum, exstat in musei nostri codice signato Q Ms. 5. Ex hoc eæ dumtaxat in Notis lectiones variantes adferentur, quæ mihi præ ceteris observatu dignæ videbuntur.

[2] Prologum Actis præmissum ita concludit auctor anonymus: [se multo tempore posteriorem esse negat passione S. Theodardi: sed juniorem se] De quorum sanctorum Martyrum collegio non abhinc multa tempestate extitit præsul Theodardus; de cujus vita & actibus operæ pretium rati sumus, quemdam igniculum enucleare, & qua serie viam universæ terræ intraverit, promulgare. Hic biographus se multa tempestate posteriorem esse negat martyrio S. Theodardi circa annum 668 passi, ut num. 21 ostendetur: sub Actorum vero fine de S. Lamberto ea commemorat, unde eruitur, illum non ante annum circiter 721 scripsisse. In villa, inquit, quam uno ex latere fluminis unda alluit, ubi idem Lambertus postea successit episcopus, cineresque proprii corporis ex hac luce migrando consecravit, sancto Dei Præsuli Theodardo, quem sustulerat a loco, ubi primum non longe a martyrii palæstra fuerat humatus, summo cultu libitinam elegit. Per villam, cujus hic fit mentio, Leodium debet intelligi, nunc urbs amplissima, utramque Mosæ ripam occupans; at SS. Theodardi & Lamberti temporibus villa exigua in sinistra ejusdem fluvii decurrentis ripa: ubi tunc visebatur parva ecclesia seu sacellum SS. Cosmæ & Damiani, seculo VI erectum a S. Monulpho episcopo Trajectensi, de quo ad diem XVI Julii actum fuit. In sacellum istud S. Theodardi corpus transtulit S. Lambertus, dein creatus episcopus Trajectensis; cui ecclesiæ cum præfuisset quadraginta annis, uti apud Surium ad III Novembris in S. Huberti successoris Vita, ab ipsius discipulo conscripta, legitur, circa annum 708 in eodem sacello martyr occubuit; corpus vero ejus Trajecti in Apri patris tumulo conditum fuit; sed quod S. Hubertus, uti in memorata ipsius Vita narratur, tertio decimo anno sui præsulatus, Christi circiter 721, in dictum SS. Cosmæ & Damiani sacellum retulit, jam tum amplioris ecclesiæ ædificio inclusum. Anselmus canonicus Leodiensis, cujus ætas infra indicabitur, apud Chapeavillum in Gestis pontificum Tungrensium, Trajectensium & Leodiensium tom. 1 cap. 21 de S. Huberto asserit: Hic cum ossibus B. Lamberti Leodium transtulit sedem episcopii, quæ eatenus habebatur Trajecti.

[3] [esse prodit anno circiter 721: medio tamen seculo 8 verisimiliter antiquior est:] Biographus verbis numero præcedente relatis, quibus S. Lambertus in villa Leodiensi, ubi idem postea successit episcopus, sepulcrum S. Theodardo elegisse ait, vel agit de successione in loco sepulturæ, & translationem S. Lamberti innuit; vel de successione in cathedra episcopali, & hanc Leodii constituit per anticipationem: nemo enim mihi persuaserit, biographum, qui ante affirmarat, S. Remaclo subrogatum fuisse S. Theodardum in episcopatu, cujus locus habebatur Trajecti, alibi postea significare voluisse, cathedram episcopalem fuisse in villa Leodiensi, quæ etiam eo tempore, cum post quadraginta annos inde elapsos sanctus Lambertus ibi martyrio afficeretur, locus ignobilis erat, teste Godeschalco synchrono vitæ ejus scriptore apud laudatum Chapeavillum tom. 1 cap. 7. Ad villam, inquit, parvi adhuc nominis .. quæ Leodium dicta fluvio Mosa alluitur, cum congestis copiis Dodo S. Lambertum interfecturus accessit. Ibi Vir sanctus tunc temporis morabatur… Illic non in spatiosis aut operosis ædibus, sed in parvæ vilisque clausuræ ecclesia sanctorum Cosmæ & Damiani insistebat orationi &c. Relinquitur ex dictis, ut biographus noster non prius scripserit, quam cum corpus S. Lamberti una cum sede episcopali Trajecto Leodium anno circiter 721, a passione S. Theodardi 53, translatum fuisset. Nullum verisimilius tempus, quo Sancti Acta litteris mandarit, assignari mihi posse videtur, quam quod post annum 721 usque ad medium seculum VIII effluxit, ante quod etiam SS. Lamberti & Huberti vitæ primum conscriptæ fuere. Certe istud biographi nostri in Prologo effatum: Non abhinc multa tempestate extitit præsul Theodardus, veritati propius accedit, si medio seculo VIII antiquior, quam si eodem posterior esse statuatur.

[4] Post longum ac obscurum Prologum, quem ab ipsa mundi creatione exorditur, [notati in ejus narratione defectus contrarium non evincunt,] statim enarrat biographus, quomodo ad ecclesiæ Trajectensis administrationem a S. Remaclo abdicatam assumptus fuerit S. Theodardus; quem deinde omnibus fere, quæ episcopum exornant, virtutibus excelluisse prædicat, pauca admodum Sancti gesta, nec nisi summatim commemorans. Martyrium, subsecutaque prodigia, quibus ejus sanctitas innotuit, uti & primam sepulturam, translationemque corporis in villam Leodiensem passim more declamatoris verbosa relatione prosequitur. Maxime in ea displicent poëticæ phrases inconvenienter interjectæ & prolixiores personarum, quæ loquentes inducuntur, sermones; quos nemo iis verbis prolatos fuisse credet, quibus utitur biographus. Hæc tamen omnia sufficiens non præbent fundamentum opinandi, illum lectori imponere voluisse & se antiquiorem fecisse, quam revera fuit: nam similes defectus in aliis etiam deprehendi seculi VIII auctoribus, qui Sanctis, quorum Vitas scripserunt, æque vel magis vicini fuere. Nec adeo mirum videri debet, si biographus noster res a sancto Episcopo gestas, non satis fuerit edoctus: nam temporis inter utrumque medii spatium, quod numero præcedente designavi, non ita breve fuit, quin ille multa de Sancto facile ignorare potuerit; quemadmodum neque adeo longum, ut in prologo falso dixisse existimandus sit, non abhinc multa tempestate exstitisse S. Theodardum.

[5] Vitam S. Remacli a Notgero episcopo Leodiensi ante finem seculi X conscriptam & in Opere nostro ad III Septembris magna ex parte Commentario prævio sparsim insertam, [Interiere, quæ de Sancto scripsit Notgerus. Quod Anselmo] integram mutato stylo vulgavit Surius; sed qui genuinam phrasim servavit in præfixa epistola ad Werinfridum abbatem Stabulensem, in qua Notgerus, Non ejus modo, inquit, cujus meminimus, sancti videlicet Remacli, verum ceterorum nostræ sedis pontificum tempora & gesta, quæ undecumque potuere corradi, ad nostra usque tempora collegi, & cujus potissimum anhelabas desiderio, Vitam S. Remacli inde exceptam votis tuis porrexi. Operis, cujus auctorem se esse hic fatetur Notgerus, pars posterior S. Theodardi & successorum ejus gesta complectens, deperdita est. At partem priorem seu gesta antistitum, qui ante Sanctum nostrum Tungris ac Trajecti sederunt, apud Chapeavillum exstare credo, Harigero abbati Lobiensi attributa, quod is eadem recensuerit, limarit ac suo nomine emiserit. Vide Bollandum ad III Februarii in Commentario de S. Hadelino § 3. Lucubrationi Harigero adscriptæ in editione Chapeavilli proxime subjicitur Historia episcoporum Trajectensium & Leodiensium a S. Theodardo continuata usque ad mortem Wazonis, auctorem præferens Anselmum Leodiensis ecclesiæ S. Lamberti canonicum. At hic etiam Historiæ istius auctor non fuit, nisi eo sensu, quod eamdem ab alio compositam & a se fortasse recognitam atque expolitam vulgarit. [auctori tribui solet elogium S. Theodardi, edetur secundo loco,]

[6] Ex quo scriptore Historiam suam desumpserit Anselmus, & quo tempore id fecerit, in proœmio his verbis declarat: Deinceps quæ sequuntur de S. Theodardo & successoribus usque ad Wazonem anno Dominicæ Incarnationis millesimo quinquagesimo sexto ex alterius Opusculi libello, quem quidam ex canonicis sancti Lamberti, Alexander nomine, composuit monitu Idæ venerabilis abbatissæ, quæ regebat monasterium sanctæ Cæciliæ virginis in Colonia huic Operi, Harigeri scilicet, sunt annexa. Vivere desiit Wazo episcopus Leodiensis anno 1048 vel circiter. Paulo post Alexander scribere cœperit necesse est; cum Anselmus ingenue fateatur, se anno 1056 ex illius lucubratione S. Theodardi & subsequentium episcoporum Acta accepisse. Integra ac pura, prout ea litteris tradidit Anselmus, sub cujus nomine deinde citabuntur, ex vetusto codice Ms. Andaginensis monasterii typis Parisiensibus anno 1729 prodiere, amplissimæ veterum scriptorum Collectioni a Martenio inserta tom. 4 a col. 843. Elogium, quo ibidem Sanctus noster exornatur, post hunc Commentarium & antiquiorem illius Vitam recudetur, collatum cum editione Chapeavilli; quæ Anselmi Proœmium fœde mutilatum depravatumque proponit, & in ceteris etiam plurimum discrepat ab optimæ notæ codice Ms., quo usus est Martenius. Qui de scriptis Alexandri & Anselmi canonicorum cathedralis ecclesiæ Leodiensis plura edoceri cupit, consulat auctores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 7 a pag. 474.

[7] [ac dein Vita prolixior a Sigeberto Gemblacensi conscripta.] Postremo loco dabuntur ex Surio prolixiora S. Theodardi Acta, aliquot nævis expurgata subsidio cujusdam Ms., nescio unde accepti, & lectionum variantium, quas impressum editionis Surianæ exemplar, quod præ manibus est, e codice Ms. Rubeæ Vallis in margine adscriptas habet. Actorum istorum auctor est Sigebertus monachus Gemblacensis, qui in capite ultimo libri de illustribus Ecclesiæ scriptoribus, Vitas, inquit, sanctorum Maclovi & Theodardi urbaniori stylo melioravi. Floruit Sigebertus in fine seculi XI & sequentis initio. Sancti autem Episcopi nostri Vita, quam in melius a se mutatam fuisse dicit, ea est, de cujus pervetusto auctore anonymo supra egi. Quæ ab ipso memoriæ prodita fuere, alio & politiore sermone passim explicatius, hinc inde etiam contractius enarrat Sigebertus: sed iis, quæ in antiquiore Vita reperit, & quoad stylum melioravit, plurima aliunde accepta attexuit, quæ illam deteriorem reddunt; cum pleraque vel suspecta vel falsa sint, ut suis locis videbitur, vel ad S. Theodardum non pertinentia. Non edendam esse judico ejus Vitam, quam Ægidius de Leodio Aureæ Vallis monachus seculo XII scripsit. In nostro apographo e Ms. Ultrajectino S. Salvatoris multis in locis illa compendiosior est quam apud Chapeavillum, qui illam integram edidit post Anselmi de Sancto elogium. Hinc aliqua decerpsit Ægidius; aliqua etiam a Sigeberto Gemblacensi mutuavit; reliqua omnia fere transcripsit ex antiquiore Vita, quæ pene tota in idioma Flandricum conversa exstat in musei nostri codice ✠ Ms. 37, ante trecentos annos exarato. Multa alia Sancti nostri Acta & elogia tam Mss. quam typis excusa pervolvi, quorum auctores ex iisdem, quibus Ægidius, fontibus omnia hauserunt, si nonnulla excipias ex Vitis SS. Lamberti ac Remacli, aliisque litterarum monumentis extracta, quæ per Commentarii decursum referentur.

§ II. Sancti Vita ante episcopatum, de qua varia traduntur suspecta & falsa: S. Remacli, fuit discipulus, at non abbas Stabulensis aut Malmundariensis.

[Alii Sanctum natione Gallum esse ajunt, alii principis Bavari filium esse fabulantur.] Sigebertus Gemblacensis Sanctum nobili loco in Gallia natum fuisse ait, sed e quo stemmate & in qua Galliæ regione progenitus fuerit, non exprimit. Jacobus Lobbetius in Opusculo de Gloria Leodiensis ecclesiæ pag. 54, Sunt, inquit, qui cum Sigeberto velint natione Gallum & domo nobilem. Duo antiquissima manuscripta, quæ legi, adjectis etiam insignibus gentilitiis probant, principis Bavarorum filium fuisse, quod arridet magis. Lobbetius duo manuscripta, quæ laudat, frustra antiquissima appellat: nam si etiam insignia Sancti gentilitia exhibeant, quilibet eruditus lector illa ad fidem faciendam satis antiqua esse inficiabitur. Vehemens sane mihi est suspicio, in utroque Ms., quod vidit Lobbetius, idem commentum referri, quod auctor Vitæ S. Theodardi in codice Trajectensi ad Mosam ✠ Ms. 79, non citius quam sub finem seculi XV conscripto, hisce verbis obtrusit: Hic filius magni Baronis a Bavaria ex filia comitis Namurcensis. Fabulam hanc inepte imperiteque confictam Sancti elogio in duobus aliis recentioribus musei nostri Mss. insertam invenio, uti etiam futili Catalogo antistitum Tungrensium, Trajectensium & Leodiensium, quem Joannes Placentius ante medium seculi XVI typis evulgavit.

[9] Nativitatem S. Theodardi, positumque nescio in quo cœnobio, [Sigebertus eum sub Lothario II natum & monachum factum fuisse ait,] cui a parentibus in extrema pueritia vel prima adolescentia fuerit oblatus, monasticæ vitæ tirocinium, Sigebertus innectit temporibus Lotharii II Francorum regis. Ipsa biographi verba adducere lubet. Beatus Theodardus natus in Gallia, clarescit pro nobili parentum prosapia, regni decus & Ecclesiæ gloria futurus. Eo tempore regnum Francorum regebat Chilperici regis Suessionum filius Lotharius, nomine & fortitudine referens avum suum Lotharium, hujus nominis primum … Igitur sub Lothario secundo Theodardus a pueritia usque ad bivium adolescentiæ provectus, contempsit latam viam, in qua multos vocatos sinistrorsum evagari videbat; & elegit arctam viam, per quam pauci electi ad vitam dextrorsum tendunt: ex devotione quippe parentum suorum mancipatus monasteriali disciplinæ voluntarie portabat leve jugum Christi. Ex iis, quæ subjunguntur, manifestum est, monasticam S. Theodardi vitam a Sigeberto componi cum tempore, quo Lotharius II post diuturnum in Neustria regnum totius Franciæ monarchiam tenebat. Si Sanctum tunc quoque natum fuisse velit Sigebertus, & adolescentiam accipiat pro ætate, quæ ab ineunte decimo quinto anno inchoatur; relata ipsius dicta vix conciliari possunt cum ejusdem Chronico, quod Lotharium tredecim dumtaxat annis monarcham fuisse statuit, videlicet ab anno 618 usque ad 631. At nunc convenit inter eruditos, Sigebertum in Chronico aberrasse & Lotharii II monarchiam durasse quindecim annos, deducendos ab anno 613 usque ad 628, quo e vivis excessit. Facile quidem intelligitur, quomodo S. Theodardus intra 15 istos annos potuerit & nasci, & a pueritia ad bivium adolescentiæ pervenire, & a parentibus alicui monasterio tradi, monasticis disciplinis imbuendus: sed quid est, quod ea omnia intra idem tempus contigisse persuadeat? Dicerem, Sanctum in lucem editum fuisse, priusquam Lotharius anno 613 Franciæ totius monarchiam adipisceretur, si vera esset mox danda Sigeberti narratio, e qua conficitur, S. Theodardum monachum adhæsisse S. Arnulpho, antequam episcopatum Metensem anno 625 abdicaret: sed admodum suspecta mihi est tota illa narratio, quam nunc lectori expendendam propono.

[10] [ac dein SS. Arnulpho, Eligio ac Joanni Agno adhæsisse,] Inter eos, quorum exemplo vel instituto Theodardus meliora charismata æmulabatur … præeminebat Arnulphus ex majore domus Metensium episcopus, Eligius ex aurifice post Noviomensis episcopus, Johannes etiam Tungrensis ex laïco in episcopum … a Deo electus. Tales Theodardus imitando in gemina scientia proficiebat: horum lateri adhærens, palatinis principibus notus & charus erat. Jam fama de nomine ejus ascenderat ad solium Dagoberti, post patrem Lotharium regnantis &c. S. Arnulphi Acta ad diem XVIII Julii diligenter illustravit noster Boschius, qui in Commentario prævio § 2 improbat, quod hic asserit Sigebertus, scilicet Sanctum illum antistitem Metensem factum fuisse ex majore domus regiæ. Non tamen negat, ejus episcopatui honorem illum accessisse sub Dagoberto I, cum pater Lotharius II eum regni consortem fecisset anno 622, Austrasiisque Francis regem præposuisset. Ibidem § 3 ostendit, S. Arnulphum anno 625, cathedra episcopali aulaque Dagoberti relictis, in Habendensis monasterii solitudinem secessisse. S. Eligius aurifex peritissimus, teste S. Audoëno episcopo Rothomagensi in ipsius Vita, quæ dabitur ad 1 Decembris, artem suam, antequam ecclesiæ Noviomensi præficeretur, exercuit Parisiis, ibique vel in vicinia frequentavit aulam Lotharii II, ac dein filii ejus Dagoberti I, postquam in patris anno 628 mortui monarchia successisset. Floruit iisdem temporibus S. Joannes Agnus episcopus Trajectensis, quem a cathedra in hanc urbem Tungris translata Sigebertus Tungrensem appellat. De eo actum fuit ad XXV Julii.

[11] [quod fictitium videtur.] Sancti modo memorati ex laicis omnes creati fuerunt episcopi. Unus ex illis Arnulphus vitam monasticam professus fuit, postquam episcopatui anno 625 renuntiasset. At de Sancto illo non ut monacho, sed ut episcopo, manifeste agere videtur Sigebertus. Itaque S. Theodardus monasterium in pueritiæ & adolescentiæ confinio ingressus, vitæ monasticæ disciplinam a nullo ex tribus istis Sanctis edoctus fuit. Ut tamen ipsorum virtutes coram intueri atque imitari posset, Sigebertus sanctum Adolescentem suo monasterio eductum eorumdem lateri adjunxit, licet in locis valde dissitis sua domicilia fixissent, S. Arnulphus Metis, S. Eligius Parisiis & S. Joannes Agnus Trajecti. Horum, inquit, lateri adhærens, palatinis principibus notus & charus erat. Addendum hic erat, juniorem nostrum Monachum innotuisse & in amoribus fuisse palatii regii principibus: adhæsit scilicet SS. Eligio & Arnulpho, qui inter illos plurimum versati fuere, hic in Austrasia, ille in Neustria; ubi etiam ad solium Dagoberti, post patrem Lotharium regnantis fama virtutum S. Theodardi ascenderit. Apud scriptores Sigeberto antiquiores nihil horum omnium invenio; quæ proinde ad Sancti memoriam utcumque exornandam ab illo excogitata fuisse arbitror. Neoterici nonnulli, qui S. Theodardum omnem recti normam didicisse ajunt a S. Joanne Agno episcopo Trajectensi, nimium faciles secuti fuerunt Sigebertum.

[12] De Sancti nostri vita ante episcopatum acta nihil posterorum memoriæ transmisit pervetustus auctor anonymus, [Fuit discipulus S. Remacli, & in cœnobio Stabulensi] præterquam quod parentibus nobiliter editus, sed nobilius conversatus fuerit, & vixerit sub S. Remacli disciplina, de qua silet Sigebertus. Mirabatur clerus, inquit anonymus de S. Theodardo ad episcopatum promoto, tam subito venerabilis magistri sui sancti Remacli fore conformem, quem nuperrime discipulatus regimini viderant esse subjectum S. Remacli discipulum fuisse S. Theodardum etiam testantur in illius Vita Notgerus episcopus Leodiensis & Harigerus. Notgeri verba legi possunt tom. 1 Septembris pag. 678 num. 37. Harigerus apud Chapeavillum in fine capitis 50 & sequentis initio de S. Remaclo hæc habet: Cœnobiorum extitit plurimorum fundator, discipulorum multorum fuit pater & institutor. Ex quorum numero beatus extitit Theodardus, disciplinis ab eo ecclesiasticis informatus, & ab ipso sibi successore * designatus, & ad ultimum martyrii corona insignitus. In Vita S. Hadelini a laudato Notgero conscripta tom. 1 Februarii pag. 374 num. 8 sequentia occurrunt: In Catalogo virorum illustrium, qui ibidem (in ecclesia Stabulensi) super altare apparet assidue, habetur insertum: Hæc sunt, inquit, nomina eorum, qui cum B. Remaclo monasterium Stabulaus inhabitare cœperunt: S. Remaclus, S. Hadelinus, S. Theodardus &c.

[13] Quatuor monasteriorum primus abbas fuit S. Remaclus. [vitam monasticam egit, quam verisimiliter suscepit solemniaci aut Casæcongiduni.] Rexit imprimis Solemniacense in Aquitania & diœcesi Lemovicensi, quod ante annum 638 Dagoberti I emortualem a S. Eligio postmodum episcopo Noviomensi erectum fuit; dein Casæcongidunense in hodierno ducatu Luxemburgensi ad Sesmarum fluvium, quod a Dagoberti I filio S. Sigeberto III Austrasiæ rege inter annum 644 & 648 conditum fuit; denique Stabulense simul & Malmundariense in confiniis ducatuum Luxemburgensis, Limburgensis & Juliacensis sita, quæ ab eodem piissimo rege Sigeberto fundata fuere, postquam S. Remaclus anno 650 vel sequente ad cathedram Trajectensem esset evectus. Plura de quatuor istis monasteriis videri possunt in Commentario de S. Remaclo § 3 & 6. Non putem in dubium vocari posse, quin inter omnium primos, qui Stabulense aut Malmundariense monasterium incoluere, fuerit S. Theodardus. In antiquo documento, quod numero præcedente ex Notgero adduxi, dicitur cum S. Remaclo monasterium Stabulaus inhabitare cœpisse. Jam vero quosnam potius in novis cœnobiis Stabulensi & Malmundariensi S. Remaclus constituisse putandus est, quam suos quondam discipulos in Casæcongidunensi aut Solemniacensi monasterio? Hinc verisimile mihi fit, S. Theodardum in alterutro religiosæ vitæ fundamenta posuisse. Sigebertus Gemblacensis, qui tempore Lotharii II regis, sub quo neutrum e duobus jamjam memoratis cœnobiis exstitit, Sanctum vix aut ne vix quidem pueritia egressum monasticam vitam suscepisse asserit, nullius apud me est auctoritatis; cum satis perspiciam eum ex meris conjecturis nonnulla de Sancto minus verisimilia adstruere, imo luculentis antiquorum testimoniis contradicere, ut statim patebit.

[14] [Non fuit primus abbas monasterii Stabulensis aut Malmundariensis:] Anonymus monachus Stabulensis in Actis S. Remacli circa medium seculum IX scriptis & ad III Septembris editis cap. 2 num. XI, & Notgerus in Commentario illis prævio § 6 num. 48, uti etiam Harigerus apud Chapeavillum cap. 56, diserte testantur, utriusque recens constructi monasterii Stabulensis æque ac Malmundariensis regimen S. Remaclo episcopo auctoritate regia fuisse commissum. Sola Harigeri, cum aliorum verba in Opere nostro locis indicatis inveniri possint, hic retulisse sufficiet. Peractis igitur utriusque cœnobii oratoriis, ad dedicanda ea Domino beatus pontifex admonitione regia proficiscitur, peractaque solemniter benedictione, curam utriusque ac regionem a regia suscepit sublimitate. Harigeri idemque asserentium Notgeri & anonymi Stabulensis testimoniis manifeste repugnantia comminiscitur Sigebertus biographus; nam postquam sermonem intulisset de S. Sigeberto utriusque cœnobii fundatore & Grimoaldo majore domus, qui ejus in pio illo opere adjutor fuit, mox subjungit: Hi communicato consilio cum Remaclo Tungrensium episcopo & Cuniberto Coloniensi episcopo, ad quorum diœceses loca illa appendebant, nullum magis Theodardo idoneum invenerunt, quem locis illis præficerent, ut superponeret spirituale fundamentum in summo angulari lapide Christo Jesu. Theodardus vero sciens, quod onus, non honor, imponitur præesse nescienti, malebat esse, quam vocari abbas, ut omnia omnibus factus, omnes lucrifaceret. Auctor Chronici Leodiensis, quod ad annum 1192 perductum dat Martenius tom. 3 Thesauri novi anecdotorum a Col.amp; alii recentiores, qui vel Malmundarium in Coloniensi, vel Stabuletum in Trajectensi, nunc Leodiensi, diœcest situm, vel cum Sigeberto utrumque monasterium a S. Theodardo primo abbate administratum fuisse dictitant, minime lectorem morari debent; cum adhærendum sit vetustioribus auctoribus supra laudatis; ex quorum dictis evidens est, primum abbatem utriusque cœnobii fuisse S. Remaclum.

[15] [refutantur, qui Sanctum] Cointius & Mabillonius in suis quisque Annalibus, hic Benedictinis ad annum 652, ille ecclesiasticis Francorum ad annum 653, Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ col. 825, 939 & seq. & alii neoterici volunt, S. Theodardum secundum abbatem fuisse monasteriorum Stabulensis & Malmundariensis. Horum originem referunt ad annum 648, & S. Remaclum monachis, quos ibidem congregarat, præfuisse asserunt, donec cathedram Trajectensem ascenderet, illique in regimine dictorum cœnobiorum statim vel, ut Cointius & Dionysius Sammarthanus opinantur, perbrevi temporis spatio interjecto, subrogatum fuisse S. Theodardum. Episcopatum vero a S. Remaclo initum fuisse negant ante annum 652, quod non prius illum deposuisset S. Amandus. At utrumque anno 650 aut certe non serius quam 651 factum fuisse contendo, atque ita probo. Mense Octobri anno 649 Romæ concilium contra Monothelitas celebratum fuit sub S. Martino PP. I, qui S. Amando ejus Acta, ab episcopis Galliæ in unum locum conventuris subscribenda, transmisit, illumque monuit, Sigebertum regem hortaretur, ut in urbem mitteret episcopos, Sedis Apostolicæ legatione ad Constantem imperatorem sancturos & ejusdem concilii Acta ad ipsum delaturos. Quis hinc non inferat, Pontificiæ, in quibus ista leguntur, ad S. Amandum litteras, a Labbeo tom. VI Conciliorum a col. 383 editas, statim post dicti concilio celebrationem anno 649 scriptas fuisse? In iisdem litteris Pontifex dissuadet S. Amando, ne ob cleri sui incontinentiam & contumaciam episcopatui renuntiet. Nihil sane convenientius sanctitati apostolicisque laboribus S. Amandi dici potest, quam ipsum omnes per unum & alterum annum adhibuisse artes, quæ clero corrigendo profuturæ videbantur, actum demum episcopatus abdicandi consilium arripuisse, cum se suis laboribus & curis nihil proficere conspiceret: atque ideo ecclesiæ Trajectensis administrationem suscepisse censendus est anno 647 vel certe eo non diu præterito. Sed S. Amandi discipulus Baudemundus tom. 1 Februarii pag. 352 col 2 testatur, magistrum suum non diutius sedisse quam per triennium fere: itaque episcopatus a S. Amando abdicatus & successio S. Remacli minime differenda sunt ultra annum 651, sed huic vel præcedenti anno 650 illiganda. Hano sententiam, sæpius in Opere nostro traditum, a qua Cointium, Mabillonium & alios nulla solida ratione auctoritateque suffultos recessisse comperto, hic stabiliendam esse duxi, quod ex admissa isus veritate & argumento mox aliunde assumendo consequens fiat, ut iidem auctores fallantur, dum, S. Remaclo creato antistite Trajectensi, statim vel paulo post S. Theodardum monasterus Stabulensi & Malmundariensi abbatem præfectum fuisse ajunt.

[16] Henschenius tom. 1 Februarii pag. 235 num. 20 profert diploma, [secundum utriusque cœnobii,] quo Sigebertus rex abbatiis Stabulensi & Malmundariensi concedit nonnulla vectigalta, irritamque declarat donationem, si quam ex illis alteri cuicumque fecerit ante superiores annos, dum adhuc sub tenera erat ætate id est, dum ad legitimam annorum 21 ætatem seu annum regni sui decimum quartum nondum pervenerat, uti colligitur ex iis, quæ proxime subjungit: Dum & aliter, iniquit, compluribus fidelibus nostris noscitur esse conventum, ut dum auxiliante Domino in regnum ad legitimam pervenimus ætatem, cessiones illius, quæ * ex originario fisco nostro aliquid serenitas nostra concesserat, deinceps in antea, hoc est, de anno decimo quarto regni nostri, debeant in Dei nomine esse stabiles. Annus Sigeberti regis decimus quartus a morte patris Dagoberti I, mense Januario anni 638 vita defuncti, currere cœpit eodem mense Januario anni 651: quo circiter tempore etiam legitimam annorum 21 ætatem complevit Sigebertus: natus enim fuit circa initium anni 630. Dum vero idem rex donationes suas ratas habet de anno decimo quarto regni sui, minime significat, se diploma, quo id continetur, eodem isto anno dedisse imo ab anno 14 regni sui usque ad tempus dati diplomatis aliquot annos effluxisse innuit, dum dicit, se ante superiores annos constitutum fuisse sub tenera ætate, qua eam procul omni dubio intelligit, quam egit usque ad 14 regni sui annum: aicturus utique, si hoc ipso anno diploma concessisset, ante hunc annum, vel si illud fecisset anno principatus sui 15, ante superiorem annum, non vero superiores annos. Quis eo tempore, quo diploma suum dedit Sigebertus, Stabulensis & Malmundariensis abbas fuerit, rex ipse hisce verbis manifestat in eodem suo diplomate: Igitur sancta ac venerabilia monasteria, Stabulaus sive Malmundarium cognominata, ubi vir venerabilis Remaclus episcopus abba, Christo auspice, præesse videtur &c.

[17] [abbatem fuisse tenent.] Nunc ita argumentor: S. Remaclus, ut numero 15 ostendi, Trajecti sedit aut saltem sedere cœpit anno 651, quo Sigebertus annum regni sui 14 mense Januario inchoavit; sed in sæpe memorato ejus diplomate, quod aliquot annis inde elapsis confectum fuit, ut etiam satis probasse mihi videor, clare exprimitur, S. Remaclum episcopum monasteriis Stabulensi & Malmundariensi abbatem præfuisse: rejicienda igitur est opinio Cointii, Mabillonii & aliorum. qui, S. Remaclo ad episcopatum Trajectensem assumpto, statim vel paulo post S. Theodardum utriusque monasterii abbatem constitutum fuisse dicunt. Cum adversarii communissimam sequantur sententiam, quæ S. Remaclum non nisi post regis Sigeberti obitum ecclesiæ Trajectensis curam dimisisse statuit; quod illis opposui argumentum, vim suam omnem retineret, licet etiam concederem, monasteria Stabulense & Malmundariense ante S. Remacli episcopatum fundata fuisse. Sed & hoc sine ullo solido fundamento asserunt contra Harigerum, Notgerum & utroque multo antiquiorem anonymum Stabulensem, ad quos iterum lectorem remitto. Ad levia aliquot argumenta, quibus nituntur, responsum est tom. 1 Septembris in Comment. de S. Remacto num. 22 & 49.

[Annotata]

* l. successor

* illæ, quas

§ III. Fit episcopus, an post mortem regis Sigeberti? Institutio S. Lamberti; tempus, causa & locus martyrii; cultus.

[Forte Stabuleti & Malmundarii vicarius fuit S. Remacli, cui succedit] Bartholomæus Fisen in Floribus ecclesiæ Leodiensis in S. Theodardi elogio Cum Remaclus, inquit, Stabuleti ac Malmundarii monastices fundamenta jecisset, & ad ecclesiam suam episcopatusque negotia subinde se referre cogeretur; idoneus quam maxime visus est Theodardus, qui novum utriusque familiæ plantarium, quod Remaclus conseverat, rigaret ipse. Fecit ille tanta vigilantia, desiderioque divini honoris, ut cum denique, posito episcopatu in Stabulensem solitudinem se Remaclus abdidit, utrumque illum religiosum cœtum recturus, illi successerit Trajecti Theodardus: quem spes erat ea animi magnitudine religioneque episcopatum gesturum, qua Remacli vices impleverat Stabuleti. Lubens hæc omnia admisero, modo supponatur, S. Remaclum episcopum Trajectensem & simul abbatem Stabulensem ac Malmundariensem fuisse, & S. Theodardum vicariam dumtaxat & ab ipso dependentem monasteriorum istorum curam gessisse: hanc autem a S. Remaclo, qui ob munia episcopalia Traiecti residere debebat, Sancto nostro commissam fuisse, ex eo aliquam verisimilitudinem accipit, quod ipsum deinde præ ceteris idoneum judicarit, qui ecclesiæ Trajectensi præesset: nam cum a rege impetrasset, ut alius sibi in Stabulensem eremum secessuro in sede episcopali succederet; Sancti Theodardi vitam satis probabilem regi & optimatibus ostentavit, cumque vicem suam supplere & post se cathedræ suæ subrogandum ex nomine designavit, inquit Notgerus in Actis S. Hadelini ad III Februarii editis cap. 1 num. 3. Audi & Harigerum in Vita S. Remacli apud Chapeavillum cap. 57: Igitur beatus sacerdos, quod semper habuit in voto, remotioris vitæ solitudinem desideranter aggressus, ex permissu regis & principum & cleri sibi commissi totiusque plebis assensu, S. Theodardum probabilis vitæ virum sibi succedere instituit, & in Stabulaus monasterium, ubi remotus a curis sæcularibus Deo liberius vacaret, secessit.

[19] Tenent scriptores celebriores passim omnes, & in Opere nostro variis locis asseritur, [in episcopatu, quod an mortuo S. Sigeberto rege factum sit, in dubiumvocatur,] S. Remaclum episcopatu se abdicasse anno 660 vel etiam serius. Nihilominus ego dubito, an id fecerit mortuo, an vero vivente S. Sigeberto rege; qui certe usque ad annum 660 vitam non protraxit, ut nunc in confesso est apud omnes. Fortissimum & unicum, quod mihi dubitanti objici potest, argumentum ego ipse proponam. Apud Mabillonium Seculo 2 Benedictino S. Trudo in Vita sua, quam Donatus diaconus seculo VIII ad finem vergente conscripsit, ad S. Clodulphum antistitem Metensem missus fuisse dicitur a S. Remaclo præsule, & ad hunc episcopatu etiamnum fungentem, transactis in urbe Metensi plurimis annis, rediisse. At S. Clodulphus conseeratus fuit episcopus Metensis mense Aprili anno 654, ut Pagius tenet, vel 655, ut Boschio nostro præplacet tom. IV Julii pag. 430. Itaque S. Remaclus plurimis annis præfuit post annum 654 vel 655, & consequenter etiam post mortem Sigeberti regis; quem non serius quam Calendis Februarii anno 656 obiisse, communior nunc fert eruditorum sententia, cui ego assentior. Donato anonymum ineditæ Vitæ S. Theodardi auctorem oppono: qui cum diserte testetur, illum S. Remaclo in episcopatu Trajectensi successisse sub rege Sigeberto, cumque probare nequeam, eumdem anonymum in prologo lectori hisce verbis imposuisse: De quorum sanctorum Martyrum collegio non abhinc multa tempestate extitit præsul Theodardus, anno circiter 668 passus; non possum non dubitare, an standum sit auctoritate Donati, qui centum & pluribus annis Sancti nostri martyrio posterior est, & ex cujus dictis sequitur, S. Remaclum post Sigeberti obitum cathedram Trajectensem tenuisse. Dubium meum auget anonymus monachus Stabulensis, medii circiter seculi IX auctor, qui S. Remaclum, ut ex hujus Vita ab illo scripta evinci potest, sub Sigeberto episcopatui renuntiasse censet. Idem aperte tradunt Notgerus & Harigerus & alii quamplurimi. Scriptores jamjam laudati adversus eos, qui S. Theodardum secundum abbatem Stabulensem & Malmundariensem fuisse contendunt, argumenta subministrant magnam sane vim habitura, si certum foret, sedem Trajectensem a S. Remaclo relictam fuisse, regnante Sigeberto: verum cum auctoritas Donati, cui tamen an potius adhærendum sit, mihi dubitare licet, rem incertam faciat; ego argumenta ista § præcedente frustra produxissem contra adversam partem, quæ S. Remaclum multis annis post Sigeberti mortem Trajecti sedisse asseverat; atque ideo in hac illam sententia refutandam esse duxi, uti & me fecisse insinuavi num. 17.

[20] [Consecratio ecclesiæ Sarchiniensis;] Dionysius Sammarthanus tom. III Galliæ Christianæ col. 825, Anno inquit, DCLXIV dedicata est ecclesia Sarchiniensis cœnobii a Trudone constructa. Verum a quo? de ipsa etiam dedicatione silet omnino Amatus * diaconus, primus Vitæ S. Trudonis scriptor; silet & Herigerus in Vita S. Remacli. Notgerus cæremoniam illam Remaclo tribuit in ejus Vita; Theodardo vero Theodoricus, seculi XI exeuntis scriptor, in Vita Trudonis apud Surium ad XXIII Novembris, quem secutus est auctor Chronici Trudonensis. Forte dedicationi uterque, Remaclus, & ejus in regimine Trajectensis ecclesiæ successor Theodardus interfuere, quemadmodum cellæ S. Gisleni dedicandæ operam suam contulisse perhibentur Amandus & Autbertus episcopi. Tom. 1 Septembris pag. 683 num. 55 consecratio ecclesiæ a S. Trudone erectæ Sarchinii, qui locus nunc Trudonopolis nuncupator, eidem anno 664 innectitur: additurque hæc ratio, quod scilicet in Chronico Trudonensi legatur, ecclesiam istam a S. Theodardo episcopo Trajectensi dedicatam fuisse III Idus Octobris, atque hæc dies toto, quo ille præfuit, tempore in Dominicam non inciderit, nisi dicto anno 664. Verum id est, si S. Remaclus anno 660 vel 661, ut ibidem asseritur, nec a me negatur, episcopatum abdicarit: sed si istud fecerit, vivente Sigeberto, puta anno 655; S. Theodardus certe sedebat anno 659, quo dies XIII Octobris etiam Dominica fuit.

[21] [egregia institutio] Sanctus Theodardus ab antiquo biographo anonymo appellatur magister S. Lamberti, adolescentis naturæ & gratiæ donis ornatissimi; qui quantum sub illius magisterio in virtute, in sacris scientiis atque omni morum honestate profecerit, ex Vitæ ipsius auctoribus Godeschalco diacono & Stephano episcopo Leodiensi intellige. Prior scripsit circa annum 730, atque apud Mabillonium Seculo III Benedictino part. 1 pag. 70 hæc habet: Pueritiæ annos excedens, ævum adolescentiæ cum industria senectutis gerebat.. Eodem tempore opido Trejectinse cathedræ pontificali præsidebat summus pontifex Theodoardus divinæ dispensatione providentiæ. Protinus pater ejus commendavit eum jam supradicto Antistiti, divinis dogmatibus & monasticis disciplinis in aula regia erudiendum. Professione monachus fuit S. Theodardus: an etiam S. Lambertus, qui hic dicitur monasticis disciplinis ab eo institutus? Id examinare propius ad eum spectat, qui de S. Lamberto acturus est ad XVII Septembris. Pergo itaque cum Godeschalco: Erat enim adolescens sapiens, adspectu amabilis, conloquio affabilis: recta conversatione tam cum Pontifice, quam & in domo regia militare cœpit. Etiam cum esset forma præcipuus, fortis & velox, agilis & multum firmus in bello, animo clarus, specie ornatus, caritate, castitate & humilitate fundatus, etiam & ad opus * lectioni vacabat. Tantam denique gratiam in conspectu Pontificis invenire meruit, ut quasi filium heredem & successorem sibi eum adoptaret eligere, si licitum ei fuisset propter institutionem canonicam.

[22] [S. Lamberti:] Optimi præceptoris Theodardi atque ejus discipuli Lamberti laudes insigni elogio ita celebrat Stephanus Leodiensis ineunte seculo X episcopus in Ms. musei nostri codice signato Q Ms. 5: Eodem tempore agius * pontifex Theodardus, & clarissimus Christi martyr futurus, vir sacerdotali reverentia plenus, & eoram divinis conspectibus sacerdos beatificandus, in memorato superius vico Trajectensi episcopalem amministrabat dignitatem. Huic memorabilis adolescens Lantbertus, nobilitate cluentissimus, forma corporis elegantissimus, commendatur in aula regia educandus, ut velut preciosus lapis multiplicibus poliretur argumentis, ut competens fieret cælestibus ornamentis. Tunc sane columba Christi sine felle amaritudinis, Lantbertus videlicet, alumnus laudabilis, sollerter adhætens magisterio præfati Antistitis, cœpit illum venerari sicut dominum, diligere quemadmodum patrem carissimum, & in cunctis actis obsequi juxta edictum Apostoli, ceu decebat servum Domini. Enimvero ex tanti Patris consortio replebatur propensius gratia, ditabatur locupletius sapientia, augebatur cotidie meritorum affluentia. Quod idem Antistes tacito contemplans & subtili indagatione perscrutans, quantus qualisque foret, intellexit; ideoque totum se in ejus amorem transvexit, utpote in dilectum heredem & gratissimum successorem. Adeptus siquidem magni Sacerdotis amorem, & edoctus admodum tenere monita Scripturarum, implebat duplex caritatis præceptum, diligens tota mente Dominum, amplectensque proximum integro amore, sicut semetipsum… Postquam vero ab impiis interfectus, palmam beatitudinis sanctus percepit Theodardus, fidelis Trajectensium caterva, pio Pastore viduata, cœpit vehementer perquirere alium similem sanctitate, quem in ejus loco posset subrogare &c.

[23] Henschenius tom. 1 Februarii pag. 235 profert diploma Childerici II Austrasiæ regis, [passio] in quo fit mentio sancti præsulis nostri Theodardi. Notas chronicas diplomatis, quæ ibidem omittuntur, idem dat Henschenius in Exegesi de episcopatu Tungrensi & Trajectensi ante tomum VII Maii num. 86. Referuntur etiam in Commentario de S. Remaclo ad III Septembris num. 60. Illas & hoc loco adducere lubet: Data quando fecit mensis September dies VI, anno VIII regni domni Childerici regis. Trajecto feliciter. Cointius ad annum 667 num. 29, Pagius ad annum 658 num. 4 & Ludovicus Du Four in Annalibus Francorum ad calcem tomi III Scriptorum rerum Gallicarum & Francicarum pag. 690 diem VI Septembris, quæ incidit in annum octavum Childerici regis, innectunt anno Christi 667; quo etiam diploma confectum fuisse asseritur in Exegesi & Commentario laudatis. Sanctus uno dumtaxat anno vivus superesse potuit in opinione Cointii. In Austria, inquit ad annum 668 num. XI, Theodardus Trajectensis episcopus martyrium subiit hoc anno, quarto Idus Septembris. Dies notatur in Tabulis ecclesiasticis. Annus, super quo varii scriptores tot tamque diversas sententias protulerunt, facile colligi potest. Theodardum ad hunc annum (668) pervenisse docet diploma, quod Childericus anno priori die sexto Septembris emisit; nam Theodardus, qui tunc vivebat, quarto post die non occubuit; siquidem præceptum Trajecti datum legitur, & Theodardus prope Nemetum interemptus est, cum proficisceretur ad Childericum regem, qui Trajecto procul aberat. Martyrium autem ejusdem Theodardi post hunc annum differri nequit; Lambertus enim illi successit in episcopatum, versante in Austria Childerico, cujus profectionem in Neustriam post obitum Clotarii fratris exponemus anno sequenti.

[24] [anno 668 vel sequenti] Recte Cointius Sanctum non prius quam anno 668 passum fuisse tenet: at fallitur, dum id serius fieri potuisse negat; nam Pagius ad annum 668 a num. 6 & Joannes Georgius ab Eckhart in Commentariis de rebus Franciæ Orientalis lib. 14 num. 14 & seqq. fuse probant, Clotarium III Neustriæ ac Burgundiæ regem non anno 669, sed declinante 670 obiisse, & Childericum II fratrem ejus ad totius Franciæ monarchiam capessendam ex Austrasia in Neustriam non venisse, nisi cum brevi aliquo tempore post mortem ejusdem Clotarii in Neustria & Burgundia regnasset alter ipsius frater Theodoricus III. Potuit itaque S. Theodardus etiam anno 669 ad Childericum in Austrasia commorantem proficisci & in itinere martyr occumbere, ac deinde S. Lambertus sub eodem Austrasiæ rege illi succedere dicto anno 669 exeunte vel ineunte 770. Plures tamen Sancti nostri passionem affigunt anno 668, quos secutus sum, apposita voce circiter, ne annus sequens excluderetur. Certum est, uti ex dictis num. 2 liquet, quadraginta annis ecclesiæ Trajectensi præfuisse S. Lambertum; in cujus honorem Leodii jam erecta erat basilica, antequam Pippinus Herstallius anno 714 vita defungeretur: nam ipsius filius Grimoaldus in illa a Rantgario occisus fuit, cum pro patris ægrotantis sanitate preces funderet, teste Fredegarii Scholastici Chronico continuato apud Ruinartium col. 671. Hæc memoro, ne quis facile S. Theodardi martyrium differat usque ad annum 670, licet forte compertum habeat, aliunde nihil obstare: nam si ad annum illum pervenisset S. Theodardus, pariter ad annum 710 pervenisse dicendus esset S. Lambertus, post 40 annorum episcopatum eodem, quo Sanctus noster, mense Septembri interfectus. Annus autem 710 tam vicinus est anno 714, quo Leodii basilica S. Lamberto jam posita visebatur, ut potius sustinendum sit, hunc sanctum anno 709 passum fuisse vel anno 708, qui mihi præplacet.

[25] [illiganda;] Corpus S. Lamberti in dictam basilicam transtulit S. Hubertus tertio decimo, ut in ipsius Vita a discipulo conscripta legitur, anno sui præsulatus, Christi 721 vel circiter. Leodienses annuam translationis istius memoriam agunt XXVIII Aprilis, quæ dies anno 720 in Dominicam incidit. Hinc Pagius ad annum 658 num. 5 & 698 num. 1 eamdem translationem jamjam memorato anno & die factam fuisse credidit; & ut intelligi posset, S. Hubertum tunc egisse episcopatus sui annum decimum tertium, anno 707 S. Lamberti, atque anno 667 martyrium S. Theodardi illigavit, hunc X Septembris passum fuisse negans, licet isto die ejusdem natalis celebretur. Ad tempora ita ordinanda Pagium induxit error, quo translationem S. Lamberti olim peractam fuisse putavit die XXVIII Aprilis. At hoc die illius memoria dumtaxat recoli cœpit anno 1141 sub Alberone II episcopo Leodiensi, uti testatur Ægidius Aureæ Vallis monachus apud Chapeavillum tom. 2 cap. 38: Sancitum, inquit, insuper episcopali est authoritate, id ipsum ecclesia Leodiensi probante, ut quarto Calendas Maii ejusdem triumphi de castro Bulloniensi S. Lamberti ope expugnato necnon translationis, qua idem martyr de Trajecto a beato Huberto Leodium est translatus, solennis inposterum agatur memoria; quia octavo Calendas Januarii, ipsa primitus translationis factæ die, propter Dominici Natalis vigiliam debita non posset celebrari honorificentia. Cum itaque S. Lamberti corpus XXVIII Aprilis translatum non fuerit, quæ ratio potest esse negandi diem X Septembris S. Theodardo supremum fuisse? Non potuit is pertinere ad annum 667, uti ex supra relates Cointii verbis patet: igitur innectendus est anno saltem 668, & consequenter passio S. Lamberti & ejus translatio differri debent ad tempora posteriora iis, quæ Pagius determinavit.

[26] Supra laudatum diploma die VI Septembris anno regni sui octavo, [causa] Christi 667, Trajecti jam dederat Childericus, atque etiam ab ista urbe, ni fallor, discesserat, quando S. Theodardo, ut ipsis anonymi biographi verbis utar, compertum est, quosdam fundos a suis patribus minus juste obtinuisse. Hac vero cura pro male multatis ecclesiæ possessionibus infra sui archana cordis recursans, dubitare cœpit, quid mallet, utrum ut nactus est, sineret permanere, an super hoc negotio pergeret ire aures regias compellare. Tandem in Domino protectore confisus, neque metuens, quid faceret ei homo, stetit sententiæ, & ad regem iter arripuit. Jam diœcesis suæ vicum excesserat, & in pago Alliæsedem, quem sic nomine incolæ dicunt, bonis adhuc proventibus gressum fixerat; cum repente prædonum pestifer cuneus de suarum latebris fovearum emergens exsurgit, arreptisque lancearum suarum spiculis in Beatum protuit; & postquam multis vulneribus eum confecisset, quam celerrime latebrarum suarum foveas repetit. De voce Alliæsedem in apographo nostro corrupta statim sermo redibit. Sed quales S. Theodardum interfecerunt prædones? An bonorum ecclesiasticorum, pro quibus recuperandis Sanctus noster ad Childericum regem pergebat? Ita in ejus elogio diserte affirmat Anselmus canonicus Leodiensis: Hic pro rebus ecclesiæ sibi creditis, dum regias aures pergit compellare, & contra pervasores prædiorum ecclesiæ auxilium postulare; in saltu quodam, qui dicitur Biwalt, haud longe ab urbe Nemetensi, quæ usitato nomine Spira nunc dicitur, AB IPSIS SUÆ ECCLESIÆ PRÆDONIBUS ex improviso undique vallatur, & diffugientibus a se circumquaque comitibus, ipse innocens ibidem trucidatur. Sigebertus Gemblacensis Sancti interfectores etiam non distinguit ab iniquis possessoribus bonorum ecclesiæ Trajectensis: Qui scientes, inquit, quia in nullo sibi responderet justitia, si de præsumptis rebus ecclesiæ coram palatinis ageretur controversia, mala malis accumulant & ex desperationis periculo de morte innocentis Præsulis tractant, & iter ejus diligenter observant, insidias ei struunt, interceptumque crudeli cæde perimunt. Itaque secundum Anselmum & Sigebertum, quos recentiores pene omnes sequuntur, S. Theodardus pro vero martyre habendus est: cum suscepta juris ac rei ecclesiasticæ apud regem defensio fuerit causa mortis ipsi illatæ. Ego pariter Sanctum ut verum martyrem honoro, quod piæ isti sententiæ anonymus biographus manifeste non adversetur, quamquam magis insinuare videatur, illum occisum fuisse ab hominibus latrocinio & rapto vivere assuetis.

[27] In Commentarii hujus fronte posui, S. Theodardum passum fuisse apud Nemetes in Germania. Eorum caput nunc Spira vocatur. Non longe ab hac urbe in saltu quodam, [& palæstræ] qui dicitur Biwalt, Sanctum cæsum fuisse scribit Anselmus. In aliquot tabulis geographicis, quas consului, silva Bienwalt in ea notatur regione, quam olim Nemetes incolebant, videlicet in Palatinatu inferiore & diœcesi Spirensi, ad sinistram Rheni ripam, inter fluvios Queicheum, qui Landaviam præterlapsus Germershemii in Rhenum influit, & Lutharum, qui Alsatiam strictius acceptam a Palatinatu inferiore dividit. Tractus, qui inter utrumque fluvium medius jacet, olim pars erat Alsatiæ, cui etiam nunc multi illum accensent. Igitur Anselmo contrarius non est Sigebertus Gemblacensis, dum Sanctum martyrium subiisse asserit, cum Alsatiam esset ingressus. Jam, inquit, diœcesis suæ terminos longe excesserat, & in pago, quem Alisatiam vulgo dicunt, bonis adhuc proventibus gradum fixerat; & ecce cuneus inimicorum Dei &c. Biographus anonymus, cujus stylum Sigebertus expolivit, in mendoso nostro apographo ita habet: Jam diœcesis suæ vicum excesserat, & in pago Alliæsedem, quem sic nomine incolæ dicunt, bonis adhuc proventibus gradum fixerat; cum repente prædonum pestifer cuneus &c. In musei nostri codice Q Ms. 5 pro Alliæsedem legitur Alliesede. Utrobique vocem corruptam esse credo ex Alsatia vel, ut olim scribebatur, Alisatia, Elisatia &c. In hac regione, ante seculum VIII sub isto nomine nota, Sanctum nostrum ita annuntiat Martyrologium Parisiense anno 1727 excusum: In Alsacia sancti Theodardi Trajectensis episcopi, qui dum ad comitatum regis Austrasiæ pergeret, ab injustis bonorum ecclesiæ suæ possessoribus trucidatus est.

[28] [martyrii; sacellum in loco primæ sepulturæ conditum;] Apud anonymum lego, episcopum urbis Vangionum, quæ nunc Wormatia appellatur, intellecta cæde S. Theodardi & miraculis, quibus mox inclarescere cœpit, eatenus sibi gratulatum fuisse, quod in procinctu suæ diœceseos martyrio confectus extitisset. Sigebertus Gemblacensis in eadem quoque diœcesi eum coronatum fuisse scribit ex anonymo; qui forte solum significare voluit, Sanctum martyrio affectum fuisse in loco, præsulis Vangionum jurisdictioni subjecto; licet episcopatus Nemetensis, nunc Spirensis, finibus incluso. Id ego non nego, neque etiam antedictis repugnat. Et vero quidni olim Vangionum episcopo subesse potuit pagi Nemetensis tractus, in quo Sanctus passus fuit, quemadmodum illo ipso tempore vicus Sarchiniensis, qui deinde in oppidum crevit, Trudonopolim dictum, pertinuit ad ecclesiam Metensem, licet ab hac toto fere episcopatu Trajectensi esset divisus. Ut ut res se habuerit; non putem me numero præcedente aberrasse in assignanda sancti Martyris palæstra, modo in diœcesi Spirensi sita. Securiorem ea in re me fecit sequens notitia a Bollando relicta, quam ad hunc diem sepositam inveni. Scripsit mihi 2 April. MDCXLVIII Etlinga in marchionatu Badensi P. Joannes Gamans: “Exploravi & inveni locum martyrii S. Theodardi episcopi Tungrensis, ni fallunt omnia, hodienum solennissime votivum, ac proprio sacello rurali ad viam publicam consecratum circa Landaviam, imperiale oppidum diœc. Spirensis”. In tabula geographica Matthæi Seutteri duobus milliaribus Germanicis Landavia prope salium Bienwalt in ipsa via publica notatur locus S. Didric, ita nominatus a patrono suo, haud dubie S. Theodardo. Sacellum ipsi consecratum, cujus meminit Gamansius, alibi quærendum non est: nec locus S. Didric distinguendus ab eo, qui olim dicebatur Nec; ubi Sanctus noster, ut Sigebertus & alii tradunt, prope martyrii sui palæstram honorifica sepultura affectus fuit. S. Lambertus, antequam fieret episcopus Trajectensis, inde Leodium transtulit ejus corpus: quod Fisenus in Historia ecclesiæ Leodiensis lib. 15 num. 15 a S. Huberto elevatum, publicæque venerationi exhibitum fuisse ait.

[29] Auctor anonymus in Historia ostensionis reliquiarum, [cultus Leodii; memoria in Fastis sacris.] Leodii anno 1489 celebratæ, apud Chapeavillum tom. 3 pag. 206 scribit, pro quinta vice monstratum fuisse feretrum S. Theodardi episcopi Tongrensis & martyris, in quo corpus ejus integraliter continetur, una eum majori parte corporis S. Magdalbertæ virginis, de qua actum fuit ad diem VII Septembris. Utriusque reliquias, uni eidemque feretro inclusas, multis retro seculis religiose in ecclesia cathedrali Leodiensi asservatas fuisse, docet Ægidius Aureæ Vallis monachus apud laudatum Chapeavillum tom. 1 pag. 145. Fullonius in Historia Leodiensi de episcopo Erardo Marcano, qui ab anno 1506 usque ad 1536 sedit, Inexhausta, inquit, præsulis religio ac liberalitas thecam argenteam mole præstabilem divi Theodardi corpori parari jussit, tam exquisito opere, ut vix aliam pluris artifices Belgio toto faciant, materiamque censeant partem esse pretii minimam. Ecclesiæ Leodiensis Directorium pro anno 1702 ritum, sub quo Sancti nostri Officium ad X Septembris sit recitandum, ita præscribit: S. Theodardi episc. & mart. dup. in cathed. dup. 2 cl. Ex variis Breviariis Leodiensibus didici, Sanctum in ecclesia cathedrali ac per totam diœcesim simili cultu seculis XVI & XVII honoratum fuisse. Ejus fit commemoratio in antiquis Breviariis impressis Tungrensi & Bruxellensi S. Gudilæ. Trajectense S. Servatii vetustæ pariter editionis Breviarium de S. Theodardo tres habet Lectiones proprias. Frequens ejus occurrit memoria in Auctariis ad Martyrologium Usuardi apud Sollerium. In codicibus Mss. Antverpiensi maximo, Ultrajectino, Leydensi, Lovaniensi, Alberghensi & Danico, item in editione Coloniensi & Lubecana Sanctus ita refertur: Eodem die passio S. Theodardi episcopi Trajectensis. Hic beati Remacli successor, sanctique Lamberti extitit eruditor. Consonant codices Mss. Bruxellensis & Hagenoyensis, necnon Grevenus. Addit Molanus: Quiescit in Legia in basilica S. Lantberti: Florarium vero nostrum Ms. Sanctorum ita prosequitur: Qui pro ecclesiæ suæ immunitate sanguinem suum fudit, plurimis resulgens miraculis &c. Martyrologium Romanum, ut cetera præteream, Sanctum Leodii, ubi colitur, hoc modo annuntiat: Leodii in Belgia *, sancti Theodardi episcopi & martyris, qui animam suam posuit pro ovibus suis, seu potius pro defensione bonorum suæ ecclesiæ, & post mortem miraculorum gratia illuxit.

[Annotata]

* l. Donatus

* al. cum opus erat

* id est, sanctus

* l. Belgica

ACTA INEDITA
auctore anonymo pervetusto
Ex Ms. Silvæducensi.

Theodardus episcopus Trajectensis martyr, apud Nemetes in Germania (S.)

BHL Number: 8046

A. Anonymo pervetusto

PROLOGUS.

[Cum omnium rerum conditor Deus hominem ad æternam salutem crearit,] Omnipotens Deus ante tempora sæcularia existens verbo suo, cooperante Spiritu Paracleto, condidit cælum & terram camposque liquentes a, eaque velut sapiens artifex innumerabilium creaturarum expolivit ornatu. Cælum quippe sanctorum Angelorum agminibus, quibus præsidet & per quæ sua judicia discernit, habitaculum præbuit, aëreum quoque cælum avium gregi pervagandum reliquit; pelagus namque squamoso pecori oberrandum mandavit, sicut Psalmista texente novimus: Volucres cæli & pisces maris, qui perambulant semitas maris. Telluri sane, quod elementorum gravissimum & corpulentissimum est, hominem provida ratione præfecit, quatenus is ad honorem & gloriam nominis sui sufficeret, & de cæteris, irrationabilibus videlicet, ejus magnalia peroraret. Cum itaque tam solerti indagine, sicut Salomone concionante didicimus, omnia in mensura, pondere & numero librasset; mox omnipotenti suæ libitum est Majestati, jam dictum hominem per successionem prolis mirabiliter fœcundari, ut in sui notitiam Creatoris luminum suorum fide ac devotione fixisset aspectum, & in jocunda paradisi amœnitate mallet b eum feliciter æternare. Contigit autem primum multos eam amœnitatem attigisse, sed plures aberrasse. Deinde paulatim nonnulli Sanctorum, septiformi Spiritus globo c conflagrantes, adeo illuc, unde originem susceperunt, suspirarunt, ut non modo d minæ adversantium, sed nec cunctarum molimina mortium eos deterrere quiverint, ut a recto proposito declinarent.

[2] [eorum, qui illam consecuti fuere, acta ad aliorum utilitatem] Interea justitiæ verus Sol, jubaris ardentis ignes emittens, cœpit se timentium corda perlustrare; qui juxta beati Joannis Apostoli mentionem, omnem hominem venientem in hunc mundum illuminat, & de virtute in virtutem potentia ineffabili dictitat commigrare. Quorum dicta vel gesta quisque fidelium sub regimine constitutus si ob ædificationem cujuslibet propalare piguerit; is in divinis Voluminibus rens subscribitur, atque obnoxius Dei verbo judicatur: quidquid enim Ecclesiæ Dei profuturum erat, culpatur occultasse; & quod cunctis erogandum acceperat, arguitur abstraxisse. De hoc verbo prophetam David sic canentem recolamus: Justitiam tuam, Deus, non abscondi in corde meo; veritatem tuam & salutare tuum dixi. Non abscondi misericordiam tuam & salutare tuum a synagoga frequenti. Et pro hoc fidelis dispensator in consequentibus orat sibi humiliter vicem rependi: Tu autem, inquit, Domine, ne proteles miserationes tuas a me: & sicut ego nescientibus viam tuam ad correctionem patefeci, ita, gratia tua me protegente, tuam semper sentiam miserationem.

[3] Qualiter ergo vernula neque talenti unius expositor verbis Salvatoris convitiatur, quod trapizetis e ad mensam hoc non dederit; [publicanda esse auctor ostendere conatur.] sic procul dubio, qui prodesse aliis novit, ad pœnam exigitur, si notitiam effectus continuo non sequatur. Quare verbo Sapientis liquido clamatur: Sapientia abscondita & thesaurus occultus, quæ utilitas in utrisque? Hujuscemodi vero exemplis Sancti, per Spiritum Dei in interiori homine corroborati, Deum quotidie in omnibus gloriosius operantem indesinenter laudaverunt, & pro sui dilectione Plasmatoris * mirabiliter triumphantes somata * sua morti arrogaverunt, quo spiritus eorum non habentes maculam neque rugam in die f gloriosis passionibus candidati choruscarent. De quorum collegio non abhinc multa tempestate g extitit præsul Theodardus; de cujus vita & actibus operæ pretium rati sumus quendam igniculum enucleare, & qua serie viam universæ terræ intraverit, promulgare.

ANNOTATA.

a Id est, mare. Virg. Æneïd. lib. 6 ℣. 724.

b Non apte cohærent membra orationis, haud dubie a librario corruptæ.

c Auctor exotica hac phrasi septem dona Spiritus sancti intelligit.

d Adde nullæ.

e Lege trapezitæ. Sensus hujus periodi est: Qualiter ergo servus, qui unum talentum acceperat, neque exposuerat ad lucrum faciendum, a Christo reprehenditur, quod illud non dederit ad mensam trapezitæ seu numularii &c. Vide Matth. cap. 25.

f Adde Domini.

g Vide Commentarium prævium a num. 2 usque ad 5.

* Creatoris

* corpora

CAPUT I.
Episcopatus Trajectensis; gesta & virtutes: pro recuperandis ecclesiæ suæ bonis ad regem pergens crudeliter occiditur.

[Ecclesiæ Trajectensis regimen abdicat S. Remaclus;] Inclytus a Sigibertus, rex orthodoxus, patre Dagoberto b, regni Austriæ Francorumque in fascibus regebat palatium; sanctus quoque Remaclus, confessor Domini pretiosus, per idem tempus Tungrensis c ecclesiæ administrabat pontificatum; cum æternus omnipotens Deus, Dei Patris Sapientia cum sancti Spiritus societate eundem beatum virum a curis secularium rerum sequestrare voluit, & singularem, quod ei semper in animo fuit, dignum duxit singulariter habitare. Sine mora affuit ei eventus. Regem jam dictum d Remaclus venerabilis adiit, eique, quam instinctu Dei voverat e causam memorat. Rex, divina favente gratia, aurem facilem præbens, [his annuit;] f omnisque ædituorum palatinorum favorabiliter applausit consensus.

[5] Sanctus itaque Theodardus propter cujus memoriam & venerationem hæc adorsi sumus, utpote a bono pædagogo Remaclo discipulus amicis amicabiliter monitis informatus, vix petitionis sancti Remacli magistri sui obtentu impetrante, a rege & omnibus primoribus in ejus episcopio subrogatur, [succedit in episcopatu ejus discipulus S. Theodardus,] & quamdiu g optavit, beati pontificis flagitatio Remacli effectum obtinuit. Sed episcopii tunc forte locus habebatur Trajecti. Deinde jam prælibatus antistes Theodardus parentibus nobiliter editus, nobilius conversatus, sanctorum h actuum famositate claruit, ut jam nihilo minus a beato viro Remaclo prædecessore suo omnibus in commune placeret, & præsulatus infula nobilium & ignobilium, senum & juvenum, cunctique sexus & ætatis unanimi delectu, fundamento immobili firmaretur. Nec mora, in tanto honore provectus, cernens messem innumerosam, falcarios profecto quam rarissimos, intellexit jure se eo sublimatum, non modo dumtaxat ut præesset, quam ut pro virium valetudine omnibus benignissime prodesset.

[6] [qui munere suo egregie fungitur; diœcesim lustrat;] Mox mirum in modum totus in Dei opere conversus, ut fortis athleta, ad debellandas aëreas potestates lorica justitiæ se induit, galea salutis i se munivit, verbo Dei, quod est vivum & efficax & penetrabilius omni gladio ancipiti, se undique confortavit. Talibus insignitus armis, & Apostoli dictum, ea quæ sursum sunt, alta mente revolvens, animum induxit suum, diœceseos suæ oves invisere, ne forte antiquus hostis omnibus bonis semper invidens, qui per mille nocendi artes indesinenter circuit quærens, quem devoret, aditum in ovile Christi per incuriam inveniret. Mirabatur clerus tam subito venerabilis magistri sui sancti Remacli fore conformem, quem nuperrime discipulatus regimini viderant esse subjectum. Nemo quis ambigat, fratres, hæc Spiritus sancti fuisse opera, qui juxta vocem Salvatoris, quem vult, inspirat, & quem sibi receptaculum parat, plena confovet caritate.

[7] [ecclesias ædificat & reslaurat; omnibus, quæ præsulem commendant, fulget virtutibus;] Præter illa, quæ extrinsecus erant instantia negotia, sollicitudo quotidiana erat [ei] k omnium suæ diœcesis ecclesiarum, ut in quibus deerant locis instrueret, aut in quibus, cogente paganorum sævitia, sive temporum vetustate dirutæ fuerant, restauraret. Omittamus plurima; pauca pro stili modulo recolamus. Erat beatus Theodardus inter discordes pacis mansuetissimus reformator, caritatis inter affines egregius solidator, senum, ut in bono proposito perseverarent, spectatissimus exhortator, juvenum ab æquitate per petulantiam exorbitantium peritissimus redargutor, eleemosynarum dapsilis largitor, viduarum atque pupillorum facundissimus tutor, hospitalitatis secundum Apostolum libentissimus insectator: ad extremum omnes l fratres æque diligens. Semper gaudebat, sine intermissione orabat; hilaris cum gaudentibus, lugens cum mœrentibus, locuples cum divitibus, egenus cum pauperibus: id ipsum in se atque aliis sentiebat. Quid amplius verborum agimus cursum? Totus Deo deditus, qualem sacra Lectio commendat episcopum, talem se irreprehensibilem vita & moribus ostendebat.

[8] [pro recuperandis ecclesiæ suæ possessionibus] His omnibus ex ordine prosecutis, rebusque pariter fideliterque supputatis, compertum est, quosdam fundos a suis patribus minus juste obtinuisse. Hac vero cura pro male multatis ecclesiæ possessionibus infra sui archana cordis recursans, dubitare cœpit, quid mallet, utrum, ut nactus est, sineret permanere; an super hoc negotio pergeret ire aures regias compellare. Tandem in Domino protectore confisus, neque metuens, quid faceret ei homo, stetit sententiæ, id est, si Christus annueret, pertentaret, quod animo conceperat. Interea jam tempus aderat, quo omnipotentis sublimitas Deitatis Virum justum, sicut postea probavit eventus, glorioso passionis palmario coronare in concilio secretali perpendebat, atque animæ splendidissimam gemmam per manus sanctorum Angelorum in æterna quiete ut jure emeritam collocare.

[9] Pro commisso clero magis quam pro se curam gerens, [regem adit, atque initinere a prædonibus,] omnibus rebus suis gnaviter dispositis, ac illis, quæ tempus & ordo postulaverat, solenniter adimpletis, præsentiam paravit regis m visere. Nulla intercessit dilatio: alimentis, quibus in itinere sustentaretur, congestis, iter, sicut disposuerat, pauca admodum manu expetivit. Jam diœcesis suæ vicum excesserat, & in pago Alliæsedem n, quem sic nomine incolæ dicunt, bonis adhuc proventibus gressum fixerat; cum repente prædonum o pestiter cuneus de suarum latebris fovearum emergens oxsurgit, arreptisque lancearum suarum spiculis, in Beatum proruit, mortemque minatur. Hoc viso, Vir sanctissimus, sicut semper in Domino confisus, paululum substitit imperterritus, & talibus perhibetur esse usus affatibus.

[10] O cives p, quæ tanta insania mentes exagitat vestras, [quos frustra ad sanam mentem revocare conatur,] ut desperationis sortiti chirographum, Deum Creatorem vestrum negligentes abdicetis & desiderio sathanæ satisfacere cupiatis? Nolite, filii, quæso, nolite manibus vestris hoc tantum flagitium arrogare. Habetote, obsecro, fidem Dei & pacem inter vos. Est pax serenitas mentis, tranquillitas animæ, simplicitas cordis, inscia fraudis; elatos expugnat, secordes glutinat; cunctis est acceptabilis; simultates aufert, coërcet prœlia, supprimit iram; directionis est repagulum, caritatis consortium. Hanc quia tenere destitistis, repetite; quia amisistis, requirite: quia qui in ea non fuerit repertus, abdicatur a Patre cœlesti, captivatur a Filio, & a Spiritu sancto alienus existit. Si pacifice venistis, accipite hæc animis, & mea in cordibus figite dicta: sin autem, ut fortuna feret, omnia tacito feremus animo. Si autem tempus meæ acceleratur vocationis, nil me vestra terrent spicula. Non recuso bibere pro Salvatore meo calicem mortis, qui non dedignatus est in corpore suo ferre pro me stigmata passionis. Si sic Deus in libra suæ æquitatis disposuit, fiat voluntas ejus, Sufficiat mihi, quod huc usque certavi. Gregem mihi commissum ab illo & creditum reddo; & sicut pro ejus dilectione in morte fortiter juvat occumbere, sic juvet istius seculi onerosam exire humanitatem: tali præstat corona triumphare: ista dulce est victoria cælorum alta penetrare.

[11] Contra hæc viri sanguinarii perhibentur fuisse congressi: [crudeli morte perimitur.] Quid nobis, homo, supervacuum verborum agis cursum? Tua sint tibi, quæ loqueris. Nil nostra refert. Tuarum scientiam semitarum abhorremus. Mors solummodo, quæ turres regum & tabernas pauperum æquo pulsat pede q, tibi præ manibus instat. Nec mirum; cum juxta sententiam Domini omnium bonorum invidus diabolus sustulit verbum de corde ipsorum, ne credentes salvi fiant. Miserabile tunc erat cernere Virum sanctum: quem quasi agnum mansuetissimum luporum rapacitate invadunt, contumeliis affectum humi prosternunt; capiti ejus diadema r in frusta secant, cunctaque, quæ secum detulerant, sacrilege dispendunt, & quam celerrime latebrarum suarum foveas repetunt. Sic a beato Pontifice est peroratum, sic certatum, sic ad sydera sua lumina torquens, animam claris cælorum reddidit astris.

ANNOTATA.

a Hoc caput, in octo Lectiones distributum, sed hinc inde nonnihil abbreviatum, exstat in musei nostri codice Q Ms. 5. Multa ibi aliter leguntur, quam in apographo nostro Silvæducensi: sed varietates, quæ præ ceteris observatione dignæ mihi videntur, dumtaxat indicabo. Solœcismos non paucos in Actis occurrentes etiam non annotabo, neque iis infectas orationis partes explicabo; cum hisce tantas tenebras non offundant, quin lector animum advertens res significatas facile intelligere possit, quod sufficere debet.

b In codice Ms. patre Dagoberto satus, regni Austri Francorum in fascibus &c. Sermo hic est de Dagoberti I filio S. Sigeberto III rege Austrasiæ, quæ olim etiam Auster & sæpius Austria vocabatur. De sancto rege actum fuit ad diem 1 Februarii, in quem felix ejus obitus incidit.

c Nulla Tungrensis ecclesiæ mentio fit in dicto codice; in quo ita legitur: sanctusque Remaclus, confessor Domini pretiosus; ovilis Christi per idem tempus amministrabat pontificatum. S. Remacli Acta ad 3 Septembris data sunt.

d Videlicet S. Sigebertum, sub quo tamen ea, quæ hic narrantur, contigisse, nunc plerique negant eruditi. Dubito, an recte. Adi Commentarium prævium num. 19.

e In nostro codice legitur noverat.

f Uncis inclusa addidi ex eodem codice, in quo ita pergitur: omnis ædituorum, palatinorumque &c.

g Rectius ibidem: quem diu optavit, scilicet S. Remaclus.

h Ibid. eatenus sanctorum &c.

i Additur hic: quæ est insigne decorum.

k Hanc voculans ex memorato codice adjunxi.

l In eodem: omnes æque ut fratres diligens.

m Childerici II Austrasiæ regis. Relege dicta in Comment. prævio num. 23 & seq.

n Alliesede habetur in codice nostro, etiam corrupte. Quomodo hic locus restituendus sit, indicavi in Comment. num. 27.

o Adi iterum Comment. num. 26.

p Longa Sancti ad sui interfectores oratio, quæ hic recitatur, verisimilis non est.

q Credibile etiam non est, hæc verba a sicariis reddita fuisse.

r Sigebertus Gemblacensis in Sancti Vita inferius edenda hunc locum ita exponit: Caput sancto oleo perunctum in frusta secant.

CAPUT II.
Miracula; honorifica sepultura; translatio Leodium.

[Mulier ancillam percuttens, quod ad dissecti sacri capitis partes uniendas filum dedisset,] Interea de circumstantibus comitum suorum unus extitit, qui, cum felicis corporis sui reliquias sanctas dejectas non pateretur, commodum duxit, ut recolligens partem parti coaptaret. Res quidem mira, quæ contigit, auditu dictuque notanda. Cum puero ad vinciendum Martyris caput institæ non sufficerent, atque ejus animus anxius super hac re huc illucque divideretur; ratum duxit villam, quæ proxima erat, petere, ut inde quippiam filaminis asportando huic necessitati supplementum posset accommodare. Nihil hæsitans, callem ingreditur: in eundo mulierculam quamdam in pascendarum ovium cura occupatam comperit, quam sic suo affamine compellat: Mulier non videatur tibi ab re, quod postulo: petitioni meæ assensum celerius præbere cures, rogo. Unum tui operis filum ad fasciandum mei præsulis Theodardi caput adhuc tepidum, a viris sanguinum crudeliter interempti, concede. Sub his fragilis mulier perterrita dictis, steterunt comæ, voxque faucibus hæsit. Postremo, resumpto spiritu, lacrymabiliter facinus scelestissimum vocibus æthera pulsantibus increpitat; sibique importune assistenti taliter respondit: Dira te necessitas, bone adolescens, ut fateris, huc appulit; sed mei juris non est, quæ petis, tibi impendere: nam diurnum impensum, quod operor matrifamilias, cui ancillor, ad vesperam reddo. Quod si minus fuerit inventum consueto, profecto novi, quia non impune abibo.

[13] Tandem precibus supplicantis evicta, licet sciret sibi a domina enorme imminere periculum, [visum amittit, quem apud Sancti corpus, cælesti lumine illustratum, recuperat.] spontanea cessit, quæ petebantur. Homo itaque lætatus, se quæsita absque difficultate impetrasse; iter, quo venerat, repetivit. Cumque jam præceps pro suo Domino sollicitus perpeti ferretur excursu; contigit, mirabile visu! luminaria bina flammarum globos scintillantia intueri, quæ altrinsecus sita sancti Martyris caput pedesque perlustrabant. Interea jam clauso die a vesper componebat olympo, cum puella prædicta oves e pastu ad caulas reduceret. Cum vero accita æquam filationis suæ metretam juxta morem pristinum non rependeret; ictum ferientis dominæ graviter sensit in capite. Affuit illico beati Viri divinum subsidium: materque familias utrorumque perpessa est detrimentum luminum. Siquidem altius ad vitalia descendens oculorum dolor, a dolore cordis intrinsecus tacta, pœnitere compulit. Veniam quærit, ad sancti Viri corpus se orat perduci: quæ potiora habuit ad placandum munera, obtulit; oculos mirabiliter restauratos recepit.

[14] [Frequente populo exsequias celebrante, sepelitur S. Theodardus & miraculis claret.] His itaque gestis, diutius civitas supra montem posita latitare non potuit. Famæ nuntium, quo nil velocius, par levibus ventis, ad loca circumquaque posita diffunditur; & ad beatum loculum ab omni sexu & ætate, quasi apes ad alvearia, tota concurritur regione. Fit strepitus plangentium; it clamor cœlo: clamatur ab omnibus, quod Vir modestus & justus inter manus sceleratorum nefanda cæde diem clausisset extremum. Sed rursus solabantur invicem vicissim, quod ob salutem sui communem in vicinio eorum martyrii palmam esset indeptus. Jam qui assunt, pretiosum corporis retegunt margaritum; vulnera mollibus linteis exsiccant; membra quassata atque secta in gestatorio reponunt, necnon super illa velamina quamplurima conjiciunt. Inde pars eorum sacrando subit feretro, pars cetera præcedendo vias planas ostentat, & juxta condictum matrisfamilias in loco, qui dicitur Alliæ b, ei tumbam disponunt. Deinde exequiis rite celebratis, sanctos artus humi decentissime mandant. Quodque ibidem extiterit illustrium patrator operum atque signorum, indicium præbent paralyticorum multa subsellia, cæcorum frequentes illuminationes, febricitantium curationes, quæ ab incolis loci illius per beati Viri merita in pristinum statum feruntur esse redintegrata.

[15] [Ejus corpus transferre volentes, orta subito tempestate, ab incepto desistunt.] Fama igitur quietis nescia, sua mobilitate vigens, apud urbem Wangionum c tunc temporis curis pontificalibus insistentis aures præsulis pulsat, omnemque rem ex ordine pandit. Multa super beati Patris excessu admiratione in varia distrahitur; ac supra modum, quod in procinctu suæ diœceseos d martyrio confectus extitisset, gratulabatur. Prædicta vero fama super Rheni fluminis prolabitur undas, atque urbis Nemeti omnium domorum culmina perflat; longeque inde progrediens, alis assumpta pernicibus, civitatis Argentinæ e civium ora pervolitabat. Revera credidit sese memoratus urbis Wangionum pontifex beati cespitis * thesaurum adepturum; & optimatum suorum consilio fretus, cum cæterarum civitatum consortio antistitum locum, quo Sanctus Dei in pace quieverat, statim sanctam glebam * inde translaturus accessit. Siquidem jam Sancti reliquias effodere ac auferre satagentes, ilico mirabilis visu ac horribilis fera, quam dicunt hyenam f, surgens apparuit: magnoque mugire murmure incipit cælum, subitoque fragore ætheris intumuit sævum. Sequitur immanis mixtus cum grandine nimbus: cæci etiam resplenduerunt sub nubibus ignes. Mox promiscui generis vulgus nimio terrore perterritum domatum * tecta subeunt, cognoscentes de medio Majestatem Dei a tanto tumultu nondum juxta eorum judicium eos tanto velle frustrari Patrono. Sic autem voti sui impotes effecti cum magna confusione ad propria sunt reversi.

[16] [Illud repetit S. Lambertus, & tandem] His itaque gestis, rumor stare loco nesciens, viresque eundo acquirens, ad beati Lamberti g, ut liquet, postmodum in episcopio subrogati notitiam pervenit; qui almus vir scelus horrendum per suspiria longa revolvens gemitus ex alto ciebat; pulchras genas jam primo flore vernantes oculorum flumine calido perrorabat: & quis a lacrymis temperaretur, qui vultum angelicum tanto mœrore obnubilatum conspiceret. Ergo quamprimum se ex more eripiens diu desiderati Magistri præsentiam felix feliciter requisivit; quæsitum invenit. Populo refragante, quem toto corde desideravit, minime adipiscens, spem conceptam sibi considerans ademptam, continuo est reversus. Nec mora datur, nec requies. Secundo etiam, parato multo ære, felicioribus auspiciis se appulit ad eumdem locum. Mox venerabilis Viri repentina reditio illius terræ colonos oppido sollicitos reddidit; & quasi avium agmina densatis cuneis ejus præsentiam proceres repetebant, quorum pectora saluberrimis cibans mandatis, placido sic ore profatur h: Fratres carissimi & commilitones constantissimi, semper pati quam facere præstat injuriam. Corpus patris nostri Theodardi præsulis. jam altera repedatione petitum, nolite negare, quem a nobis sospite vita digressum, in confinio vestro rebus humanis constat exemptum. Nolite, quæso, filios proprio privare genitore; cum potius ex præceptis divinis proficuum orbatis solatium impendere debeatis. Sufficiat vobis, quod vestras sanguine terras sacravit. Jam nunc exanime reddite corpus.

[17] His dictis omnium rigor astantium flecti cœpit ad misericordiam; [impetratum avehit,] neque enim ante angelici viri mellifluam supplicationem quisquam inflexibilis quiverat permanere: &, collata sententia, humillime deprecantem statuunt exaudire. Hos igitur vir Deo devotus, ut eos sibi arctius devinciret & suo proposito faceret conniventes, loculis opulentissimis, quos secum tulerat, patefactis, non modo argenti xenia cuique virorum ac mulierum parvulorumque secundum cujusque modulum non distulit erogare; &, ut de plurimis sileamus, numquam abstitit, donec virorum quemque, senem & adolescentem singulorum nummorum, prægnantes vero gemino munere solaretur. Denique omnipotentem Deum, qui sibi felices tribuerat successus, gratificans, omnibus valefaciens, secum corpus beatissimi Martyris cum hymnis & laudibus feliciter avexit.

[18] Tum demum sui potitus efficientia, in villa i, [atque in villa Leodiensi deponit.] quam uno ex latere fluminis unda alluit; ubi idem postea successit episcopus, cincresque proprii corporis ex hac luce migrando consecravit, sancto Dei præsuli Theodardo summo cultu libitinam elegit. Horum itaque sanctorum Martyrum & antistitum pietatem; quia maxime apud Deum valent, suppliciter exoremus, quatenus illorum meritis & intercessionibus Dominus noster Jesus Christus suæ fidei cultoribus pacem tribuat universis, seque qualem intueri possunt oculi mundi Sanctorum, æternaliter conspicere mereamur in Trinitate perfecta per infinita sæculorum sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Lege diem, ut est apud Virgilium lib. 1 Æneïd. ℣. 378. Ex numeris sequentibus patet, auctorem ex eodem Virgilio lib. 4 Æneïd. a ℣. 174, ubi fama describitur, varias phrases poeticas, a quibus rectius abstinuisset, narrationi suæ immiscuisse. De versuum fragmentis aliunde desumptis, quæ hoc & præcedente capite occurrunt, lectorem identidem monere, operæ pretium non judicavi.

b Hanc vocem non modo corruptam, sed etiam a librario transpositam arbitror, atque ita legendum esse: in loco Alsatiæ, qui dicitur Nec. Sanctum in Alsatia latius accepta passum fuisse dixi in Commentario prævio num. 27: nomen vero Nec in Ms. nostro omissum esse, colligitur ex eo, quod illud exprimat non solum Sigebertus Gemblacensis, qui Acta, quæ hic dantur, quoad stylum emendavit; verum etiam Ægidius Aureæ Vallis monachus, qui omnia, quæ ab initio hujus capitis usque ad num. 16 referuntur, de verbo ad verbum fere transtulit in S. Theodardi Vitam a se conscriptam, & a Chapeavilloeditam tom. 1 a pag. 101 usque ad 106. De loco Nec egi in Comment. num. 28.

c Quæ nunc vocatur Wormatia. Satis nota est Germaniæ civitas ad Rhenum, uti etiam Spira, quæ paulo infra usitato olim nomine Nemetum appellatur.

d Relege dicta in Comment. num. 28.

e Argentoratum, Alsatiæ caput, Argentinam nominat Eddo urbis hujus episcopus in Testamento suo, quod confecit III Idus Martii anno Pippini regis XI, Christi 762; ad quem illud profert Cointius.

f Imperitus librarius feram hyemem seu tempestatem ridicule transformavit in feram, quæ hyæna appellatur. Apud Ægidium monachum legitur: subito (terribile visu!) fera surgit hyems.

g De celeberrimo episcopo Trajectensi S. Lamberto agetur ad XVII Septembris.

h Auctor verbis a se haud dubie excogitatis S. Lambertum hic loquentem inducit.

i Leodiensem intellige. Vide quæ circa hanc periodum observavi in Comment. num. 2 & seqq.

* corporis

* corpus

* domorum

ELOGIUM
Auctore Anselmo Leodiensis ecclesiæ S. Lamberti canonico
Ex editione Martenii tom. 4 Collectionis amplissimæ a col. 845, collata cum exemplari impresso apud Chapeavillum tom. 1 pag. 100.

Theodardus episcopus Trajectensis martyr, apud Nemetes in Germania (S.)

BHL Number: 8047 a

A. Anselmo can. Leodiensi.

[Episcopatus Trajectensis; martyrii causa & locus;] Beatus igitur Theodardus, sub beato Remaclo ecclesiasticis ad unguem b disciplinis informatus, magistro ultro pontificatus honorem desiderio arctioris vitæ declinanti, in cathedra Tungrensi, sive Trajectensi, successit vicesimus octavus c. Hic pro rebus ecclesiæ sibi creditis dum regias aures pergit compellare, & contra pervasores prædiorum ecclesiæ auxilium postulare; in saltu quodam, qui dicitur Biwalt, haud longe ab urbe Nemetensi, quæ usitato nomine Spira nunc dicitur, ab ipsis suæ ecclesiæ prædonibus ex improviso undique vallatur, & diffugientibus a se circumquaque comitibus, ipse innocens ibidem trucidatur d.

[2] [mulier cæcitate punita, & visus ei redditus;] Nec mora, quanti meriti apud se vir iste fuerit, omnipotentis Dei clementia declaravit e. Nam puella quædam, dum pia temeritate fila subtegminis, unde in frustra comminutum caput Martyris colligaretur, dominæ subtraxisset; rediens cum pecore * ipsam dominam suam, eo quod pensum non redderet, vehementer offendit; adeo ut furore exagitata, pugnis & verberibus in ipsam insurgeret. Sed repente dum percutit, ipsa graviore ictu, cæcitate videlicet, divinitus percutitur. Perstrepit illico lugens familia, adsunt acciti domesticorum plangore vicini. Exquisita diligenter tam subitæ cæcitatis causa; ad cadaver Sacerdotis ocius cucurrit *; rea illuc cum fide & precibus confluentium perducitur; in confessione criminis venia postulatur, & impetratur: discitque ab eo misericordiam quærere, cujus funeri paulo ante noluerat pietatem ab ancilla fuisse exhibitam. Unde indigenarum sollicitudo, certificata de virtutibus Sacerdotis tam evidenti indicio, ejus ossa terræ ibidem mandare studet f cum summa reverentia.

[3] Procedente vero tempore g successor ejus venerabilis patronus noster Lambertus eadem Magistri ossa inde ad nos transferre sæpissime h tentavit. [corporis translatio Leodium, & cultus Sancti in loco primæ sepulturæ.] Cumque multum reclamante rusticorum manu, & sui, ut ajebant, Martyris ossa cum armis vindicante, hoc diu frustra esset; misericordia tandem divina concessit gratiam, ut inde transferendi tanti thesauri darent copiam sacerdoti i. Quorum singulos uberrimis pecuniæ muneribus cumulatos relinquens, sacri funeris pignus ecclesiæ suæ sanctus advexit Lambertus k. Cujus adhuc diem passionis ejusdem provinciæ compatriotæ singulis annis cum summa celebritate solent frequentare; & licet ossibus absentem, meritis & signis, quæ ibidem frequenter fiunt, gaudent se habere præsentem.

ANNOTATA.

a Gesta episcoporum Trajectensium & Leodiensium a S. Theodardo usque ad Wazonem perducta, e quibus hoc elogium desumptum est, Anselmo auctori attribuuntur ab omnibus pene scriptoribus. Hos ego secutus sum, licet ille memorati Operis auctor appellari nequeat, nisi eo sensu, quem in Commentario prævio num. 5 indicavi. Rationem ipse allegat Anselmus, cujus verba ibidem numero subsequente retuli; ex quibus etiam constat, illum anno 1056 scripsisse.

b In editione Chapeavilli voces ad unguem non exprimuntur.

c In eadem editione lectio hic ita variat: magistro pontificatus honorem arctioris vitæ desiderio sponte declinanti in sede Trajectensi vicesimus octavus successit. Id ita intelligendum non est, ut in sede Trajecti constituta S. Theodardum 27 episcopi præcesserint, cum 18 tantum numerentur; sed hisce accensendi sunt novem præsules, qui Tungris sedisse creduntur ante S.Servatium, a quo cathedra inde Trajectum translata fuit.

d Sequentia ibidem hoc modo abbreviantur: in saltu Biwalt nominato, de quo vide Comment. num. 27 & seq., haud longe ab urbe Nemetensi, quæ Spira nunc dicitur, ab ipsis ecclesiæ suæ prædonibus interceptus, diffugientibus a se comitibus, innocens trucidatur.

e Apud Chapeavillum hæc iterum occurrit lectionis varietas: Nec mora, ab omnipotentis Dei clementia beati Viri meritum declaratur.

f Ibidem: indicio tam evidenti, ejus ossa ibidem terræ mandare student.

g Secundum nostrum auctorem anonymum supra num. 16 & seqq. S. Lambertus in cathedra Trajectensi nondum successerat S. Theodardo, quando hujus ille corpus e loco primæ sepulturæ Leodium transtulit.

h Id S. Lambertus semel dumtaxat frustra tentavit, teste anonymo citato; qui de rusticorum manu, Sancti nostri corpus, ut paulo infra Anselmus scribit, cum armis vindicante, nihil meminit.

i Sanctus Lambertus, audita magistri sui S. Theodardi cæde, quamprimum, inquit anonymusloco indicato, se ex more eripiens ad corpus illius transferendum profectus est; at cum illud avehi non sinerent habitatores loci, ubi sepultus fuerat; continuo est reversus. Nec mora datur, nec requies: secundo etiam, parato multo ære, felicioribus auspiciis se appulit ad eumdem locum, sacrum corpus obtinuit & Leodium detulit. Itineris a S. Lamberto instituti tanta non est longinquitas, quin intra bimestre illud facile bis confici potuerit: tempus vero, quod secundum inter ac primum S. Lamberti iter statim ab intellecta S. Theodardi cæde susceptum intercessit, anonymus tam breve fuisse significat, ut a Sancti nostri passione usque ad ejus translationem tres menses vix effluxisse videantur.

k Quæ sequuntur usque ad sacri, desunt in editione Chapeavilli, in qua narratio ita contrahitur: misericordia tandem divina favente, inde transferendi tanti thesauri copia datur sacerdoti; sacrique funeris pignus ecclesiæ suæ revexit.

* Apud Chapeavillum pecoribus

* ibid. curritur

ACTA ALTERA
auctore Sigeberto monacho Gemblacensi
Ex editione Surii & Mss.

Theodardus episcopus Trajectensis martyr, apud Nemetes in Germania (S.)

BHL Number: 8049

A. Sigeberto Gemblacensi.

CAPUT I.
Vita ante episcopatum Trajectensem; virtutes, quibus ecclesiam suam illustrat.

[Natales & vita monastica sub Lothario II rege;] Beatus Theodardus, natus in Gallia, clarebat pro nobili parentum prosapia, regni decus & Ecclesiæ gloria futurus. Eo tempore regnum Francorum regebat Chilperici filius Lotharius a, nomine & fortitudine referens avum suum Lotharium, filium Ludovici b, qui gentem Francorum, secum a beato Remigio c baptizatam, fecit adscribi ad æterni Regis militiam. Igitur sub Lothario secundo Theodardus, a pueritia usque ad bivium adolescentiæ d provectus, contempsit latam viam, in qua multos vocatos sinistrorsum evagari videbat; & elegit arctam viam, per quam pauci electi dextrorsum tendunt. Ex devotione quippe parentum suorum mancipatus monasteriali disciplinæ, voluntarie portabat leve jugum Christi. Et quia juxta vocem Dominicam non poterat arbor bona fructus malos facere, ostendebat in flore crescentis ætatis, quam suavem & quam uberem fructum daret in tempore suo. Nempe gratia Dei, quæ eum prævenerat, ut bona vellet, subsequebatur etiam, ut perficere posset. Sicut enim, arridente tempori bona aëris temperie, uberius terra fructificat, ita tempore regis Lotharii e, arridente rerum tranquillitate, sancta Ecclesia in Sanctis Dei uberius fructificabat; quos exterius nulla aut rara rerum procella inquietabat. Nam ferventibus bellis per totum pene orbem terrarum, Langobardis Italiam vexantibus, quam recenti f tempore invaserant; Asiam vero & Africam modo Persis, modo Saracenis incursantibus, solæ, quas Franci incolebant, Galliæ firma pace gaudebant, & ceteris gentibus pro salute pugnantibus, Franci pro gloria pugnabant.

[2] Sed hoc non tantum humanæ virtuti, quantum divinæ pietati est adscribendum, [conversatio cum SS. Arnulpho, Eligio ac Joanne Agno:] quæ tunc temporis proceres regni & Ecclesiæ armaverat prudentia & fortitudine, sanctitate & sapientia, ut per eos longe lateque prosperaretur regnum & Ecclesia. Quos quanti faceret Deus, totus pene mundus sensit, in hoc maxime, quod eo tempore Heraclius imperator Romanorum, victis Persis, Crucem Christi, quam Persæ, incensa Hierusalem, absportatam annos quindecim tenuerant, revexit in Hierusalem, & diem Exaltationis ejus celebrari indixit g. Ut sciamus autem, qui fuerint illi, quorum exemplo vel instituto Theodardus meliora charismata æmulabatur; a paucis multos, a vicinis longinquos, a notis colligamus ignotos. In iis præeminebat Arnulphus ex majore domus Metensium episcopus h, Eligius ex aurifice post Noviomensis episcopus, Johannes etiam Tungrensis ex laïco in episcopum eodem signo, quo primus Aaron, a Deo electus; dum hujus quoque virga, quam manu gestabat, in terram jussu angeli defixa reviruit, fronduit, floruit, fructificavit. Tales Theodardus imitando in gemina scientia proficiebat; horum lateri adhærens, palatinis principibus notus & charus erat i.

[3] Jam fama de nomine ejus ascenderat ad solium Dagoberti k, [fama virtutum innotescit Dagoberto I monarchæ, sub quo varia monasteria condita:] post patrem Lotharium regnantis: & post famam veritas rei ad animum quoque regis illum admittebat. Jamque Deus, qui potens erat, ut in servo suo Theodardo omnem gratiam abundare faceret, parabat causam, ut inter multi nominis viros hunc quoque multo nomine dignum faceret. Siquidem sub Dagoberto pro feliciori temporis illius successu multo plures accendebat gratia Spiritus sancti, ut pro lucrandis Deo animabus operam darent in fundandis monasteriis. Primus horum occurrit nobis Landelinus, qui ex prædone in præconem fidei alteratus, Lobiense cœnobium fecit esse fundamentum suæ devotionis. Aldegundis thalamum suæ virginitatis sponso suo Christo in Malbodiensi cœnobio locavit. Soror ejus Waldetrudis sexagesimum continentiæ fructum in monasterio Castrilocensi seminavit. Cujus sponsus Vincentius dux, triumphato mundo, vexillum Deo in Alto-monte erexit. Ecquid vero opus est prædicare nobilitatem Gertrudis Nivellensis, cujus nominis gloria est diffusior, quam tota Gallia? His cultoribus fidei Dominum messis rogantibus, ut in multam messem multos operarios mitteret, peregrinos operarios direxit a transmarinis partibus Bertuinum, Ettonem & alios, Foillanum cum fratribus suis Ultano & Furseo; ex quibus Foillanus Fossense cœnobium fundavit & martyrio suo sacravit l.

[4] Prævidit vero divinæ dispensationis oculus, ne inter tot & tales viros dilecto suo Theodardo deesset locus, [Stabulense & Malmundariense a S. Sigeberto III Austrasiæ rege fundata, quorum abbas] in quo & ipse, erecto fornice triumphali, victorias suas depingeret, & spolia de hostibus capta affigeret. Sigebertus post patrem suum Dagobertum regnans in Austria, potentiam regalem honorificabat affectu divinæ religionis, ut probaret non esse ociosum, quod Deus de eo ostenderat, miraculum. Nam cum sanctus Amandus catechizaret eum, vix quadraginta dies a nativitate habentem, finita oratione, cum nemo circumstantium responderet, Amen; aperuit Deus os ejus, & cunctis audientibus, clara voce respondit, Amen m. Hic Deum adoptans sibi rerum suarum hæredem, duodecim constituit monasteria; sed in fundando Stabulensi cœnobio impensius instabat, cooperante sibi majore domus Grimoaldo in ædificando monasterio in loco, qui dicitur Malmundarium. Hi, communicato consilio cum Remaclo Tungrensium episcopo & Cuniberto n Coloniensi episcopo, ad quorum diœceses loca illa appendebant, nullum magis Theodardo idoneum invenerunt, quem locis illis præficerent o, ut superponeret spirituale fundamentum in summo angulari lapide Christo Jesu.

[5] [constituitur S. Theodardus; sub eodem Sigeberto ecclesiæ Trajectensi præficitur,] Theodardus vero sciens, quod onus, non honor, imponitur præesse nescienti, malebat esse quam vocari abbas ut, omnia omnibus factus, omnes lucrifaceret. Postremo talem se exhibuit, ut a regno & ab ecclesia merito diceretur ei: Major est sapientia tua & majora opera tua, quam rumor, quem de te audivimus. Remaclus pro regimine Tungrensis episcopatus paterna quidem solicitudine laborabat, sed hoc eum male habebat, quod male sibi responderent proventus fructuum. Unde pertæsus laborum, recurrebat animo ad portum solitariæ vitæ; unde a rege Dagoberto p extractus, navim ecclesiæ susceperat regendam. Regem Sigebertum q adit, & impossibilitatis suæ causas prætendens, missionem sibi dari, & ecclesiæ canonica auctoritate pastorem substitui petit. Res a palatio ad Ecclesiæ judicium defertur. Ecclesia palatio assentitur. Remaclus onere episcopalis sarcinæ expeditus, & de naufragio mundi se enatasse lætatus, portum Stabulensis cœnobii expetiit, & contemplationi vacans, habitavit secum. De episcopo substituendo in commune facta deliberatione, ad Theodardum recurritur, & ex omnibus solus placet, qui digne omnibus præesse debeat. Quia enim secundum Apostolum bene ministraverat, bonum gradum sibi acquisierat r. Pari ergo consensu Ecclesiæ & palatii & unanimi applausu cleri & populi Theodardus electus & a Cuniberto episcopo in episcopum consecratus, præsedit ecclesiæ Trajectensi vicesimus octavus a Materno s primo Tungrensium episcopo.

[6] [in cujus administratione perfectissimum vita & moribus se exhibuit episcopum.] Qui quoniam sicut de virtute in virtutem ibat, ita de honore ad honorem promotus erat, pro speculo præferebat in animo suo Paulum Apostolum, qui qualis debeat esse episcopus, viva adhuc voce eloquitur. Hoc magisterio; quia se omnibus conformabat, omnium affectus in se transferebat: & quamvis omnes gloria anteïret, omnibus tamen charus erat. Potens erat exhortari in doctrina sana & contradicentes redarguere: quia quod docebat verbo, ostendebat exemplo. Præcepto enim & exemplo Domini Jesu, quia major erat omnium, erat omnium servus & minister: ante omnia indutus armaturam Dei, succinctus lumbos suos in veritate, indutus loricam justitiæ, calceatus pedes in præparatione Euangelii pacis; galea salutis & scuto fidei & gladio spiritus, quod est verbum Dei, munitus confortabatur in Domino & in potentia virtutis ejus, ut posset stare adversus insidias diaboli, & debellare spiritualia nequitiæ in cælestibus. Quem urgebat instantia sua quotidiana, sollicitudo scilicet omnium ecclesiarum; nihil remissi patiebatur, nullum locum dabat desidiæ, sed nocte ac die salutem suam operabatur. Attendens etiam, quod Deus per Ezechielem prophetam comminetur pastoribus, qui semetipsos & non gregem Dei pascunt; pascebat gregem Dei secundum Deum, non turpis lucri gratia, sed voluntarie; non dominans in clero sed forma factus gregis ex animo: ut cum veniret Princeps pastorum perciperet immarcescibilem gloriæ coronam.

ANNOTATA.

a Sancti Acta a Sigeberto monacho Gemblacensi conscripta, qui sub finem seculi XI & sequentis initium floruit, hic recuduntur ex editione Surii, quam ex duobus Mss., quorum memini in Commentario prævio num. 7, hinc inde emendabo. Sic ex Mss. illis hoc loco posui Chilperici filius Lotharius pro Childerici filius Clotarius, uti legitur apud Surium. Imprimis certum est, Lothario II Francorum regi, de quo hic agitur, patrem fuisse Suessionum regem, nomine Chilpericum, non vero Childericum. Malui autem ex dictis Mss. scribere Lotharius quam Clotarius, quia prior lectio primigenia mihi videtur, cum in Sigeberti Gemblacensis Chronico & aliis ejus lucubrationibus ubique invenerim Lotharius. Regnavit ab anno 584, quo pater ejus Chilpericus interfectus fuit, usque ad annum 628, non vero ab anno 587 usque ad 631, ut vult Sigebertus in Chronico: qui etiam fallitur, dum eumdem Lotharium II anno 618 totius Franciæ monarchium consecutum fuisse ait; id enim anno 613 contigit.

b Seu Clodovei I.

c Dabitur 1 Octobris.

d Quæ hoc numero Sigebertus de S. Theodardo refert, expendi in Commentario prævio num. 9.

e Sequentia ad Lotharii monarchiam, seu ad tempus, quod ab anno 613 usque ad 628 fluxit, referenda sunt.

f Langobardi in Italiam irruperunt anno 568.

g Consule obvios rerum ecclesiasticarum scriptores.

h Sancti hujus Acta illustrata sunt ad 18Julii, ubi in Commentario prævio § 2 probatur, illum ante episcopatum majorem domus regiæ non fuisse. S. Arnulpho hic subjunguntur S. Eligius, dandus ad diem 1 Decembris, & S. Joannes Agnus, datus ad 25 Julii.

i Admodum suspecta mihi sunt, quæ hic de S. Theodardo asseruntur. Vide Comment. num. 10 & seq.

k Post Lotharium II anno 628 mortuum regnavit ipsius filius Dagobertus I usque ad annum 638, quo ineunte obiit. Mortem Dagoberti Sigebertus in Chronico perperam illigat anno 645.

l Plerosque Sanctos hoc numero memoratos dederunt majores nostri; Furseum ad diem 16 Januarii, Aldegundem ad 30 ejusdem, Gertrudem ad 17 Martii, Waldetrudem ad 9 Aprilis, Ultanum ad 1 Maii, Landelinum ad 15 Junii, Ettonem ad 10 Julii, denique Vincentium ad 14 ejusdem mensis. De Foillano agetur ad 31 Octobris, de Bertuino ad XI Novembris. Ex monasteriis, quæ Sigebertus eodem hoc numero sub Dagoberto 1 condita fuisse scribit,nullum est, cujus primordia tuto credas anteriora esse morte istius regis seu anno 638 ineunte: imo fere ausim dicere, tot errores commisisse Sigebertum, quot hic asserit monasteria sub dicto rege fundata fuisse.

m De S. Amando actum fuit ad diem VI Februarii, ubi in ipsius Vita a Baudemundo discipulo conscripta cap. 4 num. 17 idem miraculum refertur; quod Sigebertus Gemblacensis etiam narrat in Vita S. Sigeberti regis ad 1 Februarii edita cap. 2 num. 5, uti etiam in Chronico ad annum 633; sed illud triennio citius contigisse tenendum est.

n Martyrologio Romano inscribitur ad diem 12 Novembris.

o Errorem hunc refutavi in Commentario prævio num. 14.

p In suo tamen Chronico Sigebertus S. Remaclum post mortem Dagoberti I episcopum Trajectensem anno 646 ordinatum fuisse scribit. Utrobique aberrat; nam sanctus ille præsul non prius in cathedra Tungris Trajectum translata sedere cœpit, quam anno 650 vel sequente, uti ostensum fuit in Comment. prævio num. 15.

q Relege, quæ ibidem num. 19 dicta fuere.

r In Ms. Rubeæ Vallis hæc adduntur: & in pauca fidelis, dignus erat super multa constitui.

s De eo agetur ad 14 Septembris.

CAPUT II.
Instruit S. Lambertum; pro recipiendis rebus ecclesiasticis regem adit; ab iniquis earum possessoribus martyrio afficitur.

[Adolescentiam S. Lamberti optimis institutionibus format; rerum] Lambertus bonæ indolis hoc tempore in bonam spem adolescebat, quem pater ejus vir illustrissimus Aper commiserat viro Dei Landoaldo a, Amandi episcopi archipresbytero, ut ejus pueriles annos disciplina regulari & doctrina liberali imbueret. Pater gaudens filium rudimentis utriusque scientiæ a Landoaldo ad votum suum esse initiatum, commisit eum etiam Theodardi magisterio, ut quo amplius de multorum hauriret scientia, eo ampliori proficeret gratia. Qualiter argentum melioratur, quando ab aurifice deauratur, taliter Lambertus naturalis ingenii argento resplendens, dum ex addito Theodardi magisterio melioratur, quasi ex superposita auri materia amplius decoratur. Theodardus in se ipso expertus, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, gaudebat omnia prospere sibi cedere, & laborem suum bonus fructuum proventus alleviabat. Cum ergo multa per Dei gratiam & suam industriam restauraret; hæc cura eum remordebat acrius, quod possessiones ecclesiæ suæ a domesticis hostibus & iniquis raptoribus direptas noverat, & multo jam tempore ab ecclesiæ alienatas jure in jus iniquorum cessisse.

[8] [ab ecclesia sua alienatarum restitutionem] Hoc accidisse dolebat ex nota temporum & majorum suorum negligentia: ex nota temporum, quia securitas ex longo pacis ocio contracta multos a respectu divini timoris averterat & ex rerum affluentia irrepserat bonorum morum negligentia, & cessantibus externis bellis, intestinis bellis animorum periclitabantur. Inde passim contra ecclesiam Dei dominante injustitia, quæ semper primos impetus exerit contra bonorum innocentiam, non opitulabatur ecclesiæ Dei alicujus justitia, nulla ei principum patrocinabatur potentia. Hic dolor non parvus Theodardo præsuli incumbebat, Trajectensem ecclesiam magna possessionum suarum quantitate esse mutilatam, & per triginta circiter annos nullum pro ecclesiæ Dei jure repugnasse vel saltem reclamasse. Amandus enim, cujus sanctitas paucis laudari non debet, pro eo quod regem Sigebertum baptizavit & de fonte suscepit, coactus est Dagoberti regis precibus, ut, Johanne episcopo defuncto, episcopatum Trajectensem susciperet. Sed irruentibus undique in ecclesiæ navim tempestatum procellis, cogitans quod ait Apostolus, quia nemo militans Deo implicat se negotiis secularibus, post triennium, episcopatu relicto, in portum optatæ quietis se recepit. Cujus vices Landoaldus archipresbyter suus opportune per novem annos executus, pro ecclesia stare non potuit, quia nihil pontificalis juris habebat. Ea omnia raptoribus opportuniora erant. De Remaclo, quia non potuerat brachia tendere contra torrentem inundantium malorum, Theodardus suis oculis & auribus credebat b. Ipse suscepto Dominicæ navis gubernaculo, inconstantiæ notam timebat, si periculis impulsus loco cederet.

[9] Ne ergo diutina injustitiæ impunitas amplius inolesceret, [urget ab injustis earum possessoribus;] accinxit se viriliter & stans pro castris ecclesiæ clamare non cessabat: quasi tuba exaltans vocem suam annunciabat populo scelera eorum, & raptoribus peccata eorum. Quasi aquila stans super domum Dei acumine oculorum versutias iniquorum prævidebat, & unguibus se defendebat. Et quia erat ei integritas vitæ, & verbum sanum & irreprehensibile; is, qui ex adverso erat, reverebatur eum, nihil habens mali de eo dicere. Tutabatur eum contra omnes favor Sigeberti c regis, qui amator divinæ religionis oculos habebat columbinæ simplicitatis. Quo defuncto, regnum Austrasiæ, quod tenuerat, dedit frater ejus Clodoveus filio suo d Hildrico. Tum vero omnis malitia & injustitia in regno prævaluit, & contra ecclesiam gravis domesticæ tempestatis turbo intonuit. Theodardus autem, quia mercenarius non erat, non fugit a facie luporum; sed pro ovibus suis constantius ex adverso stetit. Et quia Pastor essentialiter bonus dixerat: Majorem charitatem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis; nec in hoc surdus auditor fuit, paratus pro ovibus animam ponere.

[10] Sed ne quid inexpertum relinqueret, deliberat regem Hildricum adire & ante eum super injustitiis ecclesiæ illatis legaliter expostulare, [contra quos causam suam acturus ad regem pergit, & ab illis in itinere interfectus,] si forte per censuram regalem ecclesia possessiones suas reciperet: & divinitus edoctus a mentis suæ oraculo, imminere sibi tempus passionis, disposuit domui suæ, & omnibus ultimum vale dicens, ovesque suas illi commendans, qui sibi illas commendavit, duce mentis constantia, cum paucis iter arripuit. Porro filii Belial, qui præ duritia impœnitentis cordis thesaurizabant sibi iram, nullo modo potuerunt adduci ad aliquam resipiscendi viam. Qui scientes, quia in nullo sibi responderet justitia, si de præsumptis rebus ecclesiæ coram palatinis ageretur controversia, mala malis accumulant, & ex desperationis periculo de morte innocentis Præsulis tractant, & iter ejus diligenter explorant. Vir sanctus justi propositi tenax, quem armabat vivus & efficax sermo Dei dicentis: Nolite timere eos, qui occidunt solum corpus, jam diœcesis suæ terminos longe excesserat, & in pago, quem Alisatiam e vulgo dicunt, bonis adhuc proventibus gradum fixerat; & ecce cuneus inimicorum Dei de insidiis emergens, arrectis lanceis, in necem innocentis proruit. Ille munitus tuto patientiæ clypeo eos ad pacis bonum invitare volebat: sed quia non erant filii pacis, pax non inveniens in eis, ubi requiesceret, ad amicum pacis reversa est. Ut lupi agnum impii circumstant pium, illumque oculos ad cælum tollentem & pro eis orantem exemplo Jesu in Cruce pendentis contumeliis afficiunt, humi prosternunt & quia nequit iram explere potestas, caput sancto oleo perunctum in frusta secant, corpus sanctum membratim dilaniant.

[11] [palmam martyrii consequitur.] Terra quidem sic data est in manus impiorum; spiritus autem ab omni terræ rudere excoctus per ignem passionis & ut aurum in fornace probatus rediit ad Dominum, qui fecit illum. Fides nimirum, quæ protomartyri Stephano aperuit cælos, ut videret Jesum a dextris Dei stantem ad auxiliandum sibi, hæc quoque Theodardo martyri cælos aperuit, eumque ferentem stigmata Jesu in libro vitæ cum Martyribus adscribi fecit. Deus, qui notavit incredulitatem Judæorum, quando dixit: Nisi signa & prodigia videritis, non creditis: notat nostram quoque incredulitatem, qui merita Deo placentium non æstimamus ex virtute operum, sed ex ostensione signorum: signa enim non faciunt hominem beatum, sed eum beatæ vitæ fuisse ostendunt, & ex novitate rerum nos ad venerationem Sanctorum adducunt. Ecce Theodardus, qui fuerat organum Spiritus sancti ab impiis interfectus, jacebat quasi vilis & despectus, & quasi percussus a Deo & humiliatus. Sed divina pietas totum de eo scandalum hominibus abstulit, dum ad testimonium sanctitatis ejus evidentia signa ostendit.

ANNOTATA.

a Hunc Sanctum dedimus ad 19 Martii.

b Hoc numero non solum falsa, sed etiam Sanctis injuriosa obtrudit Sigebertus Gemblacensis. Doluisse ait S. Theodardum, quod partim ex majorum suorum negligentia acciderit, ut magnam possessionum suarum jacturam fecerit & multis annis tulerit ecclesia Trajectensis. Quo vero difficilius intelligas, illos culpa omni vacasse, bonorum sacrorum alienationem iisdem notam fuisse supponit, & tamen per triginta circiter annos, nullum pro ecclesiæ Dei jure repugnasse vel saltem reclamasse pronuntiat. Tantæ dissimulationis causas, quas subjungit, non omnem penitus, ut consideranti patet, abstergunt negligentiæ nimiæque animi dejectionis maculam, quam prius S. Theodardi decessoribus asperserat. His S. Landoaldum archipresbyterum accenset, quem vicariam per novem annos ecclesiæ Trajectensis curam gessisse ait, postquam S. Amandus abdicasset episcopatum, Dagoberti regis, anno 638 mortui, precibus susceptum. Certo falsa hæc sunt: nam S. Remaclus anno 650 vel seq. proxime successit S. Amando, quem exeunte anno 649 sedisse constat, neque diutius quam fere per triennium sub S. Sigeberto rege præfuisse. Relege dicta in Comment. prævio num. 15. In eodem num. 27 & seqq. probavi, anno 668 vel 669 passum fuisse S. Theodardum, quod Sigebertus in Chronico perperam anno 658 contigisse asserit. Tam in nostra quam in aberrantis Sigeberti sententia 30 anni non effluxerunt inter Sancti nostri martyrium & obitum S. Joannis Agni Itaque & hic adjungendus est SS. Amando & Remaclo, quorum negligentiæ nimiæque dissimulationi aperte imputat idem Sigebertus, quod S. Theodardus ecclesiam magna possessionum parte spoliatam invenerit. At unde auctor iste didicit, id memoratis sanctis episcopis vitio dandum esse? Certe anonymus Vitæ S. Theodardi scriptor nihil habet, ex quo illud extundi possit. His omnibus, inquit supra cap. 1 num. 8, ex ordine prosecutis, rebusque pariter fideliterque supputatis, compertum est, quosdam fundos a suis patribus minus juste obtinuisse. Hac vero cura pro male multatis ecclesiæ possessionibus infra sui archana cordis recursans, dubitare cœpit, quid mallet, utrum, ut nactus est, sineret permanere; an super hoc negotio pergeret ire aures regias compellare. Tandem in Domino protectore confisus, neque metuens, quid faceret ei homo, stetit sententiæ, ad Childericum II Austrasiæ regem profectus & in itinere cæsus fuit. Ex data anonymi relatione & ex eo, quod Childericus 6 Septembris anni 667 Trajecti in suo palatio versatus fuerit, ut in Comment. num. 23 videri potest, satis colligitur, sanctum nostrum Præsulem non nisi post dictum diem & annum comperisse, bona ecclesiæ suæ ab iniquis possessoribus detineri. Pro officio suo haud dubie citius ea repetiisset, si citius illud ipsi innotuisset. Idem præsumendum est de S. Remaclo, qui, cum S. Sigebertum regem sibi addictissimum nactus esset, quemadmodum beneficia, quibus eum cumulavit, testatum faciunt, alienata facile bona recuperasset. Neque aliter sentiendum de S. Amando, qui a Martino PP. I liberationem ab onere episcopali efflagitans, ne verbo quidem mentionem fecit de rebus ecclesiæ suæ injuste occupatis, sed corruptos tantummodo cleri mores attigit. Etsi forte a S. Joanne Agno minus juste fundos aliqui acceperint, ac dein malafide possederint, non ideo tamen sanctus ille culpandus est; nam fraude circumveniri potuit, quam tandent detexerit S. Theodardus.

c Sanctus noster non sedit sub rege Sigeberto, nisi forte brevi admodum tempore.

d Post Clodoveum II Francorum monarcha factus est ejus filius Clotarius III, qui Austrasiæ regnum fratri suo Childerico II cessit anno 660.

e Consule Comment. prævium num. 27.

CAPUT III.
Mulier cæcitate punita & visus ei redditus; exsequiæ a frequente populo celebratæ; miracula in loco primæ sepulturæ; corpus inde avectum & Leodii depositum.

[Ancilla, quæ fila dederat ad lacerum S. Theodardi corpus uniendum, quod] Puer e famulitio sancti Præsulis, qui solus, cæteris in fugam versis, excubabat ad corpus exanime, dolens esse disjecta a se beati corporis membra, nitebatur, ut ea quoquo modo uniret: & membrum quidem membro aut partem parti coaptans, non habebat, unde ea colligaret. Nempe inimici justitiæ, scelere perpetrato, omnes etiam sarcinas diripuerant. Quod solum potuit puer, fecit, & quotquot membra unire potuit, institis suis colligabat. Cum adhuc ei suæ non sufficerent institæ, cœpit animo deficere, & multa secum revolvens, ex consilio animi sui villam, quæ proxima erat, petiit, sperans Dei auxilium sibi non defuturum: nec spes eum fefellit; nam inter eundum offendit mulierculam, in cura pascendarum ovium occupatam & nendo diducentem de colo fila. Mulierem compellat, & sibi fila dari supplex postulat, & cur postulet, causam dicit; remque omnem ordine pandit. Audiens illa execrandi sceleris acerbitatem, primo horrescens stupuit. Deinde humanitatis affectu pene ad lachrymas adducta. Quod petis, inquit, o puer, libens darem; sed est certa causa, ut denegem. Matrifamilias quippe, cui ancillor, diurnum pensum debeo; quod si fuerit minoratum, non impune feram, nec damnum effugiam. Dixit & animi compassionem præponens timori, dedit voluntarie fila petenti.

[13] [cælesti lumine illustratum invenitur, percutitur a domina; hæc vero mox cæcitate punitur:] Compos voti puer repedabat quantocyus; & ne eum pigeret laboris, majorem voto consolationem accepit divinitus. Invenit namque duo luminaria, ad caput & pedes Martyris altrinsecus lucentia. Quis non miretur tua, Christe, magnalia? Quia Theodardus lux in Domino fuerat, & ut filius lucis ambulaverat; tu Lux vera, omnem hominem illuminans, obsequium luminis per angelicum ministerium procurasti exsequiis illius, quem de mundi tenebris ad veram æternamque lucem vocaveras. Hoc miraculum majori miraculo virtus divina confirmat, ut citius & diffusius nomen & meritum Martyris innotescat. Mulier, quæ pensum suum pro obsequio illius minoravit, vesperi revocatis ad caulas ovibus, pensum diurnum dominæ reddidit. Quod quia minoratum sensit domina, fraudis ancillam arguens, caput illius gravi ictu percussit. Sed Dei pietas ancillam fraudis excusat: domina enim subita oculorum cæcitate percussa exclamat cum ejulatu ad famulam, exclamat & famula suam miserando dominam. Res publicatur per familiam: fama rei totam villam facit attonitam. Ancilla coram cunctis causam cæcitatis illatæ exponit, & ut culpa fiat venialis, hortatur, ut Præsulem sibi reconciliet, ut lumen, quod offensa sibi abstulerat, impetrata a Deo venia restauret.

[14] Cogit dominam angustia, ut verbis ancillæ credula consulat suæ miseriæ. Duce ancilla, venit domina ad locum, [culpam fassa & veniam petens visum a Sancto recuperat,] ubi jacebat corpus venerabile: quod ita videre disjectum erat omnibus miserabile. Domina pro cæsa injuste ancilla culpam fatetur, & ut mereatur impetrare veniam, votis & donis placat sancti Martyris gratiam. Quando fuit difficile Deo exaudire preces miserorum fideliter ad se clamantium? Mulier, impetrata venia, gaudet redivivo lumine, & videns membra sancti corporis suis filis colligata, agnoscit tandem quantum peccaverit, quæ ancillam innocentem & sancto Martyri devotam percusserit. Fletur ab omnibus præ lætitia, Deo laudes, Deo gratias clamantibus cunctis: crescit debita Martyri reverentia, fama volat per totam viciniam, discurrit longius per totam quoque provinciam. Quaquaversum oculos flecteres, concurrentium turbas cerneres. Materfamilias, quæ causa & testis erat tanti miraculi, totam se rejiciebat in gratiam sancti Martyris, verbo & exemplo suo invitans omnes ad obsequium celebrandi funeris. Docebat rerum vicissitudo dolere pro extraneo; at insita homini naturæ pietas eliciebat & lachrymas. Quis enim posset videre sine lachrymis, quod etiam sepultura egeret Vir apud seculum tantæ quondam nobilitatis, tantæ in Ecclesia dignitatis, tantæ apud Deum sanctitatis.

[15] Instatur ergo ab omnibus, ut decenter justa sepulturæ expleantur. [qui ab indigenis honorifice tumulatur, & variis a Deo miraculis honoratur.] Isti vulnera mollibus pannis exsiccant: isti vestes sanguine sancto infectas ad sui patrocinium reservant; membra satis defleta in gestatorio ponunt, & preciosa velamina superponunt. Materfamilias locum sepulturæ condicit, & juxta suum condictum in loco, qui dicitur Nec a, tumbam disponi facit. Levato corporis loculo, nunc isti, nunc illi gaudent succedere vicissim oneri corporis ferendi. Alii vero præcedendo planas vias bajulis ostendunt. Cum tanta omnis ordinis & ætatis & promiscui sexus frequentia, cum tali humanitatis & devotionis reverentia celebrantur sancti Martyris exsequiæ, & corpus honorifice tumulatur. Jam lachrymas omnium ea causa repressit, quod gaudendum sibi esse credebant, se tanti apud Deum haberi, quod insperato eis Patronum tanti meriti misisset, qui sibi contra omnia adversa præsidio vel remedio esset. Coëunt undique infirmorum agmina, per merita novi Martyris sperantium consequi a Deo morborum medicamina. Quot ibi pietatis opera, quot sanitatum beneficia, quam frequentes cæcorum illuminationes, quot febricitantium curationes ibi provenerint per Theodardi patrocinia, testantur multa paralyticorum subsellia & plurima rerum monumenta, quæ pendent ibi ab incolis affixa, ut per hæc recenseat memoria posterorum, quanta ibi per nomen Theodardi claruerit gratia Dei.

[16] Fama longe lateque evagando subintrat Wangionum urbem, [Vangionum præsul corpus sacrum] quæ nunc Wormatia nuncupatur; & postquam popularium aures & lingua; multo implevit susurrio, ad ipsum quoque urbis præsulem viam sibi fecit. Præsul excessu beati Patris audito, post longa ab imo pectore ducta suspiria diversus sibi agitabatur: namque tristabatur & lætabatur. Tristabatur propter perpetratum intra suam diœcesim immane scelus: porro lætabatur propter collatum cælitus diœcesi suæ patrocinium novi Martyris. Progressa ulterius fama, attigit urbem Spiram, quam antiquitas Nemetum appellabat: nec subtraxit pedem ab urbe Argentina, quam Strazborch nominat Teutonica lingua. Totam regionem, quam alluit Rhenus, perlabitur fama vento velocius; nec celerius aut longius defluit unda Rheni, quam decurrit fama hujus rei: nec citerioris ripæ spatio contenta vagari, Germaniæ terminos utrimque attigit. Wangionum præsul præ cunctis super hac re suspensus, invitat ad se vicinarum urbium præsules, convocat totius provinciæ primates & optimates; quid faciendum sibi sit super hoc verbo, quod Dominus fecit & ostendit eis, eorum consilio committit, liceatne sibi corpus sancti Præsulis amovere ab indigniori loco, & ad majorem ecclesiam transportare. Facile est eo transferre consilium, ubi in unum transpirat voluntas omnium. A communi consilio unum concipit assensum devotio omnium, ad majorem Martyris gloriam corpus ejus esse inde transferendum.

[17] [translaturus divinitus impeditur:] Die ad hoc condicto ab omnibus concurritur, & numerus confluentis populi non erat certior numero stellarum cæli. Jam se accingebant operi, jam tumulus sancti Martyris debebat aperiri. Sed non est ratio, non est consilium contra Dominum, quia natura rerum, militans pro Domino rerum, obsistit ipsi obsistentibus. Cælum subito inhorruit, & horrore suo terram tremefecit; prænunciant tempestatem præcurrentia ventorum murmura; præstringit oculos præsens fulgurum coruscatio; aures & animos omnium exterrent tonitrua solito graviora; proruit tam procellosa nimborum inundatio, ut, si fuisset diutina, posset sufficere faciendo diluvio. Tot rebus præsentem mortem intentantibus, diffugerunt omnes: desistunt ab incepto, quod de corde suo faciebant; super quo quia os Domini non interrogaverant, se contra Deum sensisse intellexerunt. Quis unquam consiliarius Dei fuit? Ut hoc quoque miraculo longe lateque claresceret Theodardi gloria, de longe & late tot populorum millia in unum contraxerat, ut dum omnes unius merita prædicarent, per nomen ejus benediceretur ab omnibus Deus.

[18] [S. Lambertus] Trajectenses certificati de nece sui Antistitis, ostendebant ex quantitate sui doloris, quo amore erga eum ferverent. Insidebat enim altius in corde cunctorum pia ejus paternitas; recurrebat ad eos magna Patris pro ecclesiastica utilitate sedulitas, pro qua usque ad sanguinem restiterat inimicis. Sua cuique causa aderat, pro qua de morte Præsulis singulariter plangere habebat. At Lambertus, qui vivente Theodardo erat spes altera Trajectensis ecclesiæ, ex proventu bonæ indolis eo pervenerat, ut, defuncto Præsule suo, tota ecclesia in eum inclinata recumberet. Hic plus omnibus mortem Magistri deflebat, quia plus omnibus Magister eum amaverat. Sed post vulnus doloris inflictum cordi, assumens scutum constantiæ, totus ad hoc ferebatur, ut saltem corpus Magistri reciperet. Longam viam celeri voluntatis volatu emensus, venit ad locum, ubi corpus defuncti Patris peregrinabatur. Ubi postquam solvit lachrymas, quas debebat filius Patri, pandit incolis terræ causam sui adventus, & petit, ne quis eorum suo desiderio contradicat de referendo corpore Patris. Uno omnium ore contradicitur Lamberto: conclamabant enim omnes, esse suum jure Theodardum, quem sibi pro patrono Deus ultro miserit, quibus per eum tot miracula ostenderit, & magno rerum miraculo vetuerit, ne ab episcopis provinciæ corpus sanctum alio transportaretur.

[19] Ita Lambertus impos voti Trajectum redit, ut cum clero & populo ea de re agat. [illud] Clerus vero & populus totius pondus rei Lamberto imponit. Lambertus alia via vincere aggressus, multos sumptus & commeatus viæ apparat, multum auri & argenti & aliarum specierum congregat, & jactans spem in Domino, optatum locum repetit. Itaque indigenæ pro tam celeri ejus reditu suspensi, excipiunt eum favorabili affectu, & ex vultu & habitu ejus attendentes, quæ reverentia deberetur ei, officiose illi adhærent. Lambertus vero eos pietatis affectu sibi conciliat, causamque viæ eis ingeminans, addit preces, ut corpus Patris sui non ultra sibi denegent, dicens, absurdum esse Patrem filiis & episcopum civibus denegari; sufficere eis, quod terram eorum sanguine suo consecraverit; non defuturum ipsis sancti Patris patrocinium, quem tanti habuerint, ut honorifice tumularent. Jam rigor eorum flectebatur, quia vir angelicus suo mellifluo ore eos mollierat. Quos ut amplius ad animum suum attraheret, aperto suæ largitatis sinu, singulos eorum honorat donis competentibus: nec ab invalida plebe manum suam retrahit: & senibus & pueris singulos, prægnantibus vero mulierculis geminos porrigit nummos. Tali affectu & industria victos, ut eos fecit esse suos, pro libitu suo usus est eorum cordibus.

[20] Igitur illis jam non obsistentibus, sed ad omnia officiantibus, [Leodium defert.] amabile Patris corpus tulit, & cum hymnis & laudibus revexit, & in villa publica Legia tumulavit cum honore, qualis decebat martyrem. Quis non videat hic Dei dispensationem? Operabatur in Lamberto Dei providentia, quando præordinavit decorari Legiam tumulo Theodardi: quia enim Lamberto ibi designatus erat locus passionis, & ipsa Legia per Lambertum in urbem ampliari & episcopalis sedis honore habebat exaltari, noluit Deus longe a se disjungi tumulo, quos solos e numero Tungrensium episcoporum sibi æquales per martyrii gloriam prævidebat, æquales fore etiam per meritorum gratiam. Præripuit tantummodo Theodardus Lamberto, ne primus in hac ecclesia esset martyr, præripuit Lambertus Theodardo, ne solus in hac ecclesia foret martyr. O te, Legia, felicem! Quorum pari decoraris martyrio, eorum pari ante Deum adjuvaris patrocinio. Nos Deum magnificemus per Sanctorum suorum gloriam, ut Sanctorum meritis illius impetremus gratiam, qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATIO.

a Loci hujus situm assignavi in Commentario prævio num. 28.

DE S. THOMA ABBATE,
FARFÆ IN SABINIS.

Anno DCCXII vel DCCXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Thomas abbas Farsæ in Sabinis (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Sancti memoria in Fastis sacris, cultus, Acta.

Farfam, seu potius Farfense beatæ Mariæ Virginis monasterium Ordinis S. Benedicti in Sabinensis diœceseos territorio celeberrimum descripsimus tom. 1 Februarii ad diem III, [Thomam Farfensis cœnobii instauratorem] pag. 362, in Commentario prævio ad Acta S. Laurentii, cognomento Illuminatoris, qui depositis episcopatus sui infulis, monasterii ejusdem conditor exstitit ac primus parens: in ipsis autem Actis ex Jacobillo, eorum collectore, dicti cœnobii statum dedimus pag. 364. Nova quodammodo ejusdem notitia hauriri poterit hic ex iis, quæ dicenda occurrent ad Acta S. Thomæ, qui, quantumvis plus seculo integro posterior sit S. Laurentio illuminatore, a multis tamen primus Farfensis cœnobii Abbas dictus est; quia nempe illud, post obitum S. Laurentii devastatum, & usque adeo dirutum, ut vix aliquæ ruderum reliquiæ superessent, locusque ipse, ubi steterat, in solitudinem esset redactus, instauravit, aut verius de novo erexit, & primus abbas gubernavit. Hujus sancti Abbatis honorifica memoria est in sacris Fastis recentioribus bene multis, ac magnis elogiis effertur ejus sanctitas in vetustis monumentis, quæ laudabimus inferius.

[2] [memorant hac die martyrologi recentiores multi.] Annuntiant eum hac die Castellanus in Martyrologio universali, Saussayus longiori, ut solet, elogio in Supplemento Gallicani, & in utroque Sanctorum Catalogo Ferrarius, citans præter Tabellas Farfenses, Martyrologium Benedictinum Arnoldi Wionis, cujus annuntiationem huc transfero: Farfæ depositio S. Thomæ abbatis, qui cum inspiratione divina, & beatæ Mariæ Virginis admonitu ad monasterium Farfense se recepisset, dirutumque pristinæ restituisset dignitati, multorum monachorum pater, clarus miraculis migravit ad Dominum. Idem auctor in Annotationibus ad diem X Septembris subdit catalogum abbatum Farfensium ad annum usque 1140, ac de S. Thoma, quem primo loco collocat, sic habet: Tabulæ monasterii sanctæ Mariæ Farfensis a domno Constantino Cajetano, jetano, Siculo Siracusano, hujus congregationis monacho, & cœnobii sancti Nicolai de Arenis civitatis Catanensis professo, mihi communicatæ de eodem agunt hac ipsa die. Wioni consonant in Fastis Benedictinis Menardus ac Dorganius. Agit & de Sancto nostro ad hanc diem Bucelinus in Menologio, prolixius quidem, ut & ipsi mos est, sed cum nihil habeat, quod ex aliis jam citatis vel citandis dignosci nequeat, ejus verbis referendis superfedeo.

[3] Abbati nostro in Fastis sacris locum non concesserunt quidem martyrologi, [Ex antiquis scriptoribus eruitur ejus sanctitas,] quos vidi, jam recensitis antiquiores, illum tamen a seculis multis habitum fuisse pro Sancto colligitur non tantum ex Catalogo abbatum Farfensium, quem vulgavit Antonius de Yepes in Chronico generali Ordinis S. Benedicti, parte 2, ad annum Christi 680; verum etiam ex Chronico ipsiusme Farfensis monasterii infra pluribus laudando; ubi Thomas passim titulo Sancti, Beati aut Beatissimi insignitur; & ex Indice ducum Spoletanorum & abbatum Farfensium, quem Ludovicus Muratorius tom. 2 part. 2 de Rerum Italicarum scriptoribus præfixit mox memorato Chronico; Mabillonius vero tom. 1, part. 2 Musei Italici descriptum profitetur e brevibus Annalibus, majori Farfensi Chartario insertis. Sic autem incipit dictus Index: Anno DCLXXX sanctus Thomas abbas. Mitto Vitam SS. Paldonis, Tasonis, ac Tatonis, de qua in fine Appendicis subnexæ Actis S. Thomæ edendis a nobis, recurret sermo, ubi auctor Petrus presbyter non semel Thomam, Sanctissimum patrem appellat.

[4] Eruitur autem antiquitas cultus ex Notitiis Mss., [& antiquus cultus ex Officio ecclesiastico, sub annum 1636] quæ cum Majoribus nostris anno 1643 a D. Gregorio Romano, abbate S. Matthæi, Annalium Farfensium id temporis scriptore, communicatæ sunt pro illustrandis Actis SS. Laurentii & Thomæ. In iis compendio complectitur auctor utriusque Sancti gesta præcipua, & his interserit sequentia: Quod autem Laurentius Fundator, sicut & Thomas instaurator fuerint Sancti, apparet ex antiquissima traditione, & ex quibusdam fragmentis antiquissimi Breviarii manu Longobarda descripti. Insuper usque ad annum MDCXXXVI nos celebravimus dies festos dictorum Sanctorum, recitantes eorum Officium: sed cum quidam Prior, nomine Gregorius a Perusio, tulisset dictum Officium, asserendo non esse ex Apostolica auctoritate, rursum illud reassumere non valuimus, respondente sacra Rituum Congregatione, nos non debuisse illud dimittere; cum autem dimissum sit, non esse reassumendum. Reliqua, quæ ibidem de Sanctis tradit, concludit hac formula memoratus auctor: Hæc ergo sunt, quæ fideliter ex nostris Chronicis haberi possunt. Ita ego D. Gregorius Romanus Annalium Farfensium auctor manu propria & cum juramento confirmo. Porro gesta S. Thomæ iis Notitiis contenta necesse non est hic transcribere, utpote quæ fusius enarrantur in ipsismet chronicis ac Vita, de quibus mox suus erit dicendi locus; sufficit inde delibasse ea, unde innotescat immemorabilis ac legitimus cultus.

[5] Ceterum ex allatis laudati Annalistæ verbis certo definire nolim, [imprudenter, ut apparet,] prorsus interruptam fuisse ab anno 1636 SS. Laurentii & Thomæ festivitatem. Etenim ea legenti dubium saltem aliquod relinqui potest, an memoratus Prior suppresserit dumtaxat Officium de Sanctis proprium, eique commune Sanctorum substituerit, an vero & Officium & festivitatem omnino sustulerit. Priori interpretatione videntur favere postrema verba, per quæ solius dimissi Officii mentio fit, nulla festivitatis; secunda tamen mihi probabilior apparet. Nam cum antea dicat auctor: Usque ad annum MDCXXXVI nos celebravimus dies festos dictorum Sanctorum, recitantes eorum Officium, verisimiliter per subsequentia innuit, ab eo anno desiisse recitari Officium & una celebrari festos dies. Igitur tota hac, quam recitavimus, periodo probare intendit primo immemorabilem utriusque Sancti cultum, & secundo, quantum equidem conjicio, monere lectorem, ne suspicetur, festivitatem cum Officii recitatione, dicto anno suppressam, antea non fuisse rite ac legitime celebratam; quandoquidem, ut satis insinuat, suppressa dumtaxat fuerit ob imprudentem & intempestivam cujusdam anxietatem.

[6] [dimisso Farfæ,] Et vero, si responsum sacræ Rituum Congregationis attente consideres, haud difficulter intellexeris, quod ipsamet agnoverit, Officium eousque licite ac legitime fuisse recitatum, atque in futurum similiter recitandum ab eis, si retinuissent; cum dicat, non debuisse eos illud dimittere, tacite quodammodo improbans, quod hujusmodi in specie cultum, tam diuturna possessione stabilitum, ultro intermisissent. Huic expositioni mire patrocinatur concessa postmodum a dicta Rituum sacra Congregatione facultas recitandi Officium, Missamque eclebrandi in honorem Sanctorum Sabinæ diœcesis, de qua scribit, qui hodie universæ Ecclesiæ feliciter præsidet summus Pontifex, Benedictus XIV, in secunda ac locupletiore editione præclari Operis de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione lib. 4, part. 2, cap. 6, num. 2, ubi agit de concessione Officii & Missæ in honorem Sanctorum canonizatorum. Ejus verba hic transcribo: Ad hanc rem facit recens concessio a sacrorum Rituum Congregatione facta Officii, & Missæ in honorem Sanctorum Sabinæ diœcesis; inter quos recensetur sanctus Laurentius episcopus Sabinorum & confessor, cujus nomen licet descriptum non sit in Martyrologio Romano, de ejus tamen sanctitate, & juxta antiquum ritum canonizatione nulla dubitatio esse potest &c. Hæc. laudatus Pontifex. An vero sicut S. Laurentius, sic etiam S. Thomas recenseatur inter Sanctos Sabinensis diœcesis, in quorum honorem ista concessio facta est, neque ex recitatis verbis, prout patet, neque aliunde nobis licuit cognoscere.

[7] [ubi annuo cultu honoratur. Acta ejus] Certe Mabillonius tom. 2 Annalium Benedictinorum ad annum 715, pag. 44 asserit Sanctum nostrum Farfæ annuo cultu honorari in basilica beatæ Mariæ Virginis, ubi, sicut in Actis legitur, corpus ejus a discipulis humatum est; prope S. Laurentium fundatorem, ut addit Gregorius Romanus in Notitiis supra memoratis; & hactenus una cum corpore S. Laurentii requiescit, teste Antiocho Honofrio pag. 110 & 160 libri, quem Heroum compilata præconia inscripsit. Atque hæc sunt, quæ de S. Thomæ cultu antiquo & recentiore nobis innotuerunt. Vitam ejus, erutam ex Ms. codice Farfensi typis evulgavit laudatus Mabillonius part. 1, seculi 3 de Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti. Servatur & in museo nostro Sancti Vita Ms., divisa in Lectiones excerptaque ex Breviario membranaceo, ut notavit in margine Papebrochius; sed locum unde accepta sit, non exprimit. Valde suspicor eam ipsam esse, quam supra Gregorius Romanus in Notitiis vocat fragmenta antiquissimi Breviarii manu Longobarda descripti, ex quo Breviario, vel in Farfensi cœnobio, vel fortasse in bibliotheca eminentissimi Cardinalis Barberini, perpetui ejusdem cœnobii abbatis commendatarii, apographum sibi procuraverit Papebrochius; quando cum patre Henschenio Italiam peragrans vetera monumenta ad Opus nostrum conducentia perscrutatus est. Fortasse, inquam, in bibliotheca Barberina, in qua hujusmodi condices & inter hos codex Ms. Chronici Farfensis exstare discimus ex Muratorio mox laudando, & ad quam invitatis Henschenio ac Papebrochio præter alia magnæ benevolentiæ indicia, quæ ipsis exhibuit, memoratus Eminentissimus facultatem dedit quoslibet libros domum asportandi, ut inde, quæ sibi usui essent, describerent, prout cum summa grati animi significatione testatur ipsemet Papebrochius in Diario de sua in Urbe mora, anno 1661.

[8] Demum unde unde acceptum sit nostrum apographum, authenticum mihi apparet; [collata cum Officii Lectionibus,] non modo quia consonum est iis, quæ in Farfensi Chronico de Sancti gestis referuntur; sed potissimum quia, quæ habet, ita congruunt Vitæ editæ a Mabillonio & a nobis recudendæ, ut dubitare nequeam, quin Lectiones desumptæ sint ex eadem Vita. Eædem sunt utrobique phrases, imo eædem voces, quantumvis hinc inde paulo immutatæ, eademque rerum narratarum dispositio. In nostro tamen apographo, uti necesse erat, ne justo amplius excrescerent Officii Lectiones, plura prætermissa sunt; atque inde facile colliget lector, cur id prelo commitendum non judicarim; attamen haud inutile mihi fuit; juvit enim primo ad confirmandum id, quod infra statuetur circa annum Sancti emortualem; deinde ad supplenda nonnulla, quæ ex incuria procul dubio describentis desiderari videntur apud Mabillonium.

[9] Haud parum etiam ad elucidanda, confirmandaque quædam Sancti nostri gesta contulit duplex Vita SS. Paldonis, [aliisque antiquis] Tatonis & Tasonis, quarum altera exarata fuit a Petro presbytero, altera a S. Authperto Vulturnensis cœnobii abbate, seculi VIII scriptoribus. De utraque, quod de prima jam memini num. 3, fusius agemus in Appendice. Contulit item memoratum aliquoties Farfense Chronicum, Ludovici Muratorii opera post longas tenebras luci redditum tom. 2, part. 2 de Rerum Italicarum scriptoribus. Audi de illius auctoribus Gregorium Romanum in Notitiis: Tres fuerunt Farfensis monasterii chronistæ, singuli Gregoriano nomine insigniti. Primus Gregorius scripsit anno DCCCLX; secundus, Catinensis Gregorius nuncupatus, anno MXC; tertius ego minimus anno MDCXLIII, qui & nunc Opus sub titulo Annalium Farfensium prosequor. Muratorius in Prolegomenis ad dictum Chronicon prioris Gregorii non meminit, de secundo seu Catinensi agit pluribus, ostenditque ex præfatione ipsi affixa, ab hoc Gregorio duo primum conflata fuisse magnæ molis volumina complectentia Chartas, privilegia & instrumenta Farfensis Archivi; postea vero, ne tanta Chartarum series lectori tædium pareret, volumen tertium multo compendiosius confectum fuisse, monasterii originem, abbatum seriem & acta atque præcipua privilegia continens; & hoc nihil aliud est, inquit, quam Chronicum Farfense, quod publici juris facio.

[10] [monumentis] Verum ne in hoc quidem tertio volumine, ut recte advertit Muratorius, lectoris tædio avertendo satis consuluit chronographus; quandoquidem & hic unice intentus fuisse videatur enumerandis asserendisque iis, quæ ad donationes, privilegia, ac jura monasterii spectarent, parum sollicitus de virtutibus & præclare gestis sanctorum fundatoris & Instauratoris aliorumque abbatum referendis; quæ perstringit passim, nec adducit, nisi in quantum apta sunt ad propugnanda jam dicta privilegia & jura. Hoc profitetur ipsemet, ubi agit de jure quodam cœnobii sui in Vulturnense S. Vincentii monasterium; nam relatis hujus monasterii primordiis, descriptisque solito prolixius gestis quibusdam S. Thomæ cum SS. Paldone, Tatone & Tasone, mox subdit: Hæc autem omnia idcirco veraci relatione brevissime restringere voluimus, ut præfatum beati Vincentii monasterium huic beatæ Mariæ cœnobio pertinere & ejus fore dominii debere, & canonica & legali auctoritate asserere per omnia valeamus. Tum ultimum hoc assertum probare pergit multis testimoniis ac ratiociniis, an etiam solidis nostrum non est disquirere. Verumtamen ut ut brevitati studuerit, non potuit, quin de S. Thoma, cujus nimirum opera instauratum est ac multum accrevit cœnobium Farfense, ageret locis variis, ex quibus conjicio, eum longiore Vita usum fuisse, & eadem fortasse, quam ex Farfensi codice erutam affirmat Mabillonius num. 7 laudatus; atque hoc mihi suadet multorum textuum omnimoda similitudo.

[11] [edenda. Ætas] Superest, ut pauca similiter notemus circa Vitam, quam collatam cum memoratis hactenus monumentis Commentario subnectemus. De ejus auctore nihil sibi dicendum occurrere ait Mabillonius in Observatione ad eam prævia. Et sane nullibi biographus aut nomen suum prodit, aut ætatem expreße declarat, qua S. Thomæ Acta concinnavit. Nihilominus ex nonnullis periodis suspicari nos sinit, se nec Sancto coætaneum, nec tamen ab eo valde fuisse remotum. Primum elicitur ex numero Vitæ ultimo. Nam postquam narravit, quo pacto Sanctus noster juverit SS. Paldonem, Tasonem & Tatonem fundatores monasterii S. Vincentii juxta Vulturnum flumen, ita prosequitur: At vero memorati viri, successoresque eorum multa annorum curricula, congruis temporibus ad monasterium sanctæ Dei Genitricis Mariæ veniebant, & hebdomadas suas in coquinæ officio, sicut & alii Fratres, in ipso faciebant monasterio, atque per dispositionem domini Thomæ abbatis, successorumque ejus ipsum sancti Vincentii monasterium ordinabatur. Igitur ut reliqua omittam, vixit auctor noster, postquam S. Thomas habuisset aliquot successores abbates, ac verisimiliter ei non convixit, quod mox confirmabitur.

[12] [auctoris.] Interim ne quis judicet, biographum valde remotum fuisse a Sancti temporibus contra secundam conjecturæ nostræ partem; quia jam datus ejus textus tempus dudum præteritum omnino spirare videtur; notandum, quod consuetudo in ipso designata obtinuerit dumtaxat, siquidem recte scribit auctor Chronici Farfensis, usque ad tempus domni Fulcoaldi, qui Prælato ac monachis ejusdem monasterii (Vulturnensis) causa pietatis & inconsulte hebdomadas in coquinæ officio indulsit, & præceptum, quod vir Domini Thomas a duce acquisiverat Gisulfo, largiens, ut sui tantum curam gererent monasterii, eis deinceps indixit. Per præceptum chartam hic intellige seu diploma, ex quo probari contendit ibidem chronographus, Vulturnense monasterium Farfensis cœnobii dominio fuisse subjectum. Porro Fulcoaldus defunctis Hauneperto & Lucerio, primis S. Thomæ successoribus, abbas suffectus legitur circa annum 740, præfuisseque monasterio usque ad annum circiter 759; ergo supposito etiam, quod sub finem vitæ suæ dictam consuetudinem resciderit, hæc non duravit ultra annos 45 a morte Sancti, quam contigisse anno 712 vel 715 dicam inferius; ac proinde non cogit nos textus numero præcedente recitatus ætatem biographi differre ultra idem seculum VIII jam provectum, vel sequens haud multum inchoatum; imo id prohibere videtur alter ejusdem textus in laudata Vita num. 3. Illic enim S. Thomæ in Italiam adventum enarrans ita habet: Veniensque in locum, qui dicitur Cervinaria, ibi sub quadam arbore, quæ nunc superest, requievit. Annosa satis arbor profecto fuisset, quæ ab anno 77 seculi VII, quo hæc contigisse videbimus num. 15, usque ad finem VIII vel initium IX seculi superfuisset. Denique cum dicat idem auctor ibidem num. 2, se, quæ narrat, comperisse relatu patrum, rursum conjicio, eum Sancto quidem coætaneum non fuisse, attamen convixisse iis, qui illi vel coætanei vel valde propinqui fuerant.

§ II. Sancti patria; Farfensis cœnobii restauratio; annus emortualis.

[S. Thomas, natione Gallus, monachus non fuit Cassini] De parentibus Sancti nostri, deque ejus genere aut primæva ætate nihil quidquam litteris consignatum reperi apud scriptores seu veteres seu recentiores; omnes tamen constanter eum natione Gallum affirmant, & plerique patria Maurigenam, qua voce designatam volunt Maurianam Sabaudiæ regionem tum Gallis subjectam, cujusque urbs primaria & episcopalis, sub archiepiscopatu Viennensi, Mauriana itidem nuncupatur, aliis Fanum S. Joannis de Mauriana, vulgo Saint Jean de Maurienne. Presbyterum fuisse priusquam in Palæstinam proficisceretur, tradit cum reliquis biographus noster; at fuisse monachum solus Gregorius Romanus in supra citatis Notitiis Ms., compendium de gestis S. Thomæ in hunc modum inchoans: S. Thomas Maurigena (qui ponitur monasterii Farfensis primus abbas) fuit monachus Casinensis; & cum post destructionem itidem sui monasterii Casinensis se reparasset ad sanctum Domini sepulcrum, & ibidem orationi, & contemplationi esset intentus, fuit quadam nocte a beatissima Virgine sic admonitus: Vade Thoma & repara monasterium meum in Sabinis, quod jam diu destructum jacet. Equidem non assequor, unde similia hauserit Gregorius, aut cur verbis num. 4 relatis testetur haberi posse, quæ scribit, ex Farfensibus Chronicis. Certe de S. Thomæ in Casinensi cœnobio monachatu ne mentio quidem fit in Chronico apud Muratorium, imo oppositum potius elicitur ex sequentibus inde desumptis: Cum vero divinæ placuit pietati, ut restauraretur (monasterium Farfense) almæ Dei Genitricis & semper Virginis Mariæ admonitus revelatione sanctus Thomas, functus officio presbyteri, a Hierosolymis & sepulchro Domini, quo a Gallia & Occidente perrexerat, reversus Italiam, repertor & restaurator hujus sacri cœnobii mirificus exstitit.

[14] His congruunt, quæ tradit Vitæ auctor num. 3: [ante restauratum Farfense monasterium] dicit enim Sanctum Hierosolymis moratum fuisse annos tres, & alios tres Ephesi, tum vero his annum unum addens, tam longæ peregrinationi impensum, concludit: Sicque factum est, ut id, quo ad Orientem de Gallia profectus, ibidem commoratus, & quo idem reversus est tempus, septem complerentur spatia annorum. Unde patet, Sanctum non nisi pertransisse Italiam, &, Romæ salutatis sanctorum Apostolorum liminibus, iter prosecutum fuisse in Orientem, sicut scribit laudatus Vitæ auctor num. 1. Dicendus igitur est parum advertenter illa notasse Gregorius Romanus, vel secutus fuisse Chronicum, a Gregorii Catinensis Chronico diversum & mendosum. Mendosum, inquam; nam quamvis demus, verum esse, quod S. Thomas ante peregrinationem in Terram sanctam professus fuerit in Italia vitam monasticam, necdum verisimile fiet, eum in Casinensi monasterio nondum destructo habitasse, postque ejus destructionem in Orientem perrexisse, uti præ se ferunt Gregorii Romani verba. Neque enim in tam unanimi scriptorum omnium silentio verisimile est, Sanctum jam a centum circiter annis monachum fuisse & presbyterum, cum Farfense monasterium restaurare cœpit & gubernare.

[15] [sub annum 680.] Admittendum tamen id foret ut verum, si Gregorio Romano fides habenda. Contigit quippe monasterii Casinensis destructio, ut contendunt plurimi & probat operose Mabillonius tom. 1 Annalium, circa annum 580; restauratio vero Farfensis circa 680; sicut colligitur ex hujus monasterii Chronico. Accipe verba: Beatissimi Thomæ præfati, hujus cœnobii sacri abbatis, felix & gloriosum tempus nos per annos Pontificum & tempora regum, successionesque abbatum, nec non & chartulæ Indictiones descriptæ secundum annos ipsius XXXV & imenses VII ac dies V, quibus huic præfuit reconstructo ab eo monasterio, enucleatius & perspicacius colligentes, invenimus exstitisse circa Incarnationis Dominicæ annos plus minus DCLXXX. Is idem annus notatur in Indice ducum Spoletanorum & abbatum Farfensium, quem num. 3 diximus ita inchoari: Anno DCLXXX sanctus Thomas abbas. Sunt autem inter scriptores, qui Farfensem restaurationem eo anno inchoatam putent, sunt contra, qui absolutam, & hi quidem conformius ad chronographum paulo post mox recitata verba diserte asserentem, Anno Christi DCLXXVII … sanctum Thomam reperisse & restaurasse monasterium. Ita ille apud Muratorium tom. 2, part. 2 de Rerum Italicarum scriptoribus col. 328. His favet Index alter abbatum Farfensium, quem eidem Chronico præfixit laudatus Muratorius col. 296, sub hoc titulo: Incipiunt Catalogi omnium abbatum cum suis temporibus, quibus præfuerunt: Primus ibidem locus tribuitur S. Laurentio fundatori, secundus Sancto nostro in hunc modum: Thomas autem venerabilis post destructionem restaurator hujus monasterii primus, presbyter & abbas temporibus domni Adeodati Papæ, & Constantini, ac Tiberii Augustorum, atque Joannis VI Papæ, necnon & Gisulfi Beneventani ducis, sive Transmundi & filii illius Faroaldi ducum ducatus Spoletani. Præfuit vero annis XXXV, & mensibus VII, ac diebus V. Obiit autem IV Idus Decembris in pace. Adeodatus enim PP. juxta calculos Papebrochii nostri in Conatu chronico-historico defunctus est dicto anno 677, die XVIII Maii.

[16] At exsurgit hic quædam difficultas; neque enim ista tempora videntur consistere cum referendis mox ejusdem Chronici verbis, [difficultas orta ex hac epocha,] neque cum iis, quæ narrantur in Vita num. 5 & seqq., quæque in compendium contracta sic sonant: Cum apud repertam beatæ Mariæ Virginis basilicam aliquantos dies perstitisset S. Thomas cum sociis suis, cœperunt hi pusillanimes fieri, timere, ne in loco non nisi feris & latronibus pervio trucidarentur, vel certe deficientibus, quæ detulerant, alimentis, inedia perirent. Consolatus est eos Vir sanctus, pollicitusque est fore, ut brevi divina eis providentia subveniret; uti revera contigit; nam Faroaldus, qui per idem tempus magno regimine ducatum tenebat Spoletanum, a sanctissima Virgine Maria monitus magnam ad eos alimentorum copiam direxit. Ita fere biographus. Quæ sane facta insinuantur pauco, postquam illuc advenerant, tempore, uti clarius patebit perlegenti integram eventus historiam in Vita loco citato. Sed designatus hic Faroaldus ejus nominis secundus non videtur Spoletanum ducatum tenuisse, nisi multis annis post sexcentesimum octogesimum; ac proinde dici posset, hic erratum fuisse in nomine positumque Faroaldum pro Trasemundo illius patre ac decessore, vel multo serius ista omnia contigisse, ac scribit chronographus, uti visum est Jacobillo postmodum laudando. Videamus itaque, quid de Faroaldi ducatu ac temporibus proditum sit ab Italicarum rerum scriptoribus, indeque quid circa hanc difficultatem probabilius statui possit.

[17] Faroaldo pater fuit Trasemundus primo comes Capuanus, [& ætate Faroaldi] deinde ob insignem in bello navatam operam Spoletanum ducatum adeptus a Grimoaldo Longobardorum rege, socero suo; cum hic Constantem Græcorum imperatorem a Beneventana obsidione discedere compulisset, ut tradit Paulus diaconus de Gestis Longobardorum lib. 5, capite 16, id est, anno circiter Christi 663. Carolus Sigonius lib. 2 de Regno Italiæ putat, Trasemundum Spoletano ducatui præfuisse ad annum usque 712. Narrata enim Ariperti II Longobardorum regis morte, quæ juxta communem chronotaxim ei anno innectitur, sic prosequitur: Eodem tempore Transemundo Spoletanorum duce mortuo, successit Faroaldus filius. Sed hujus auctoris opinioni adversatur Paulus diaconus mox laudatus lib. 6, qui quidem Trasemundi obitum eodem fere modo memorat cap. 30 sic scribens: Defuncto Trasemundo duce Spoletanorum, Faroaldus ejus filius in loco patris est subrogatus; citius tamen id factum esse, ac velit Sigonius, satis insinuat; quandoquidem capite dumtaxat proxime sequenti narrare incipiat, quo pacto Justinianus junior, devictis atque occisis Tiberio Absimaro, & Leontio, imperium recuperaverit, quod contigit septennio certe ante Ariperti obitum, cujus idcirco etiam Paulus non meminit nisi capite 35. Phippus Argelatus tom. 2 Operum Sigonii col. 151 corrigit in Notis recitatum ejus locum, & Faroaldum circa annum 703 patri successisse colligit tum ex Paulo Diacono, tum ex Catalogo seu Indice ducum Spoletanorum a nobis aliquoties allegato, ubi hæc notantur: Anno DCXCI Transemundus dux, pater Faroaldi. Anno DCCIII Faroaldus dux. Argelati opinio prorsus mihi verisimilis est.

[18] [ducis Spoletini] At vero, quo sensu dicitur in Vita S. Thomæ Faroaldus magno regimine ducatum tenuisse Spoletanum & jussu SS. Dei Genitricis alimenta destinasse ad Thomam ejusque socios ante monasterii Farfensis restaurationem, factam, ut supra supposuimus, circa annum 680? Ludovicus Jacobillus tomo 1 de Vitis Sanctorum Umbriæ, quibus ad diem XIX Februarii annumerat Faroaldum, eum restauratorem Farfensis conœnobii nuncupat, & haud dubie ob eamdem difficultatem, serius multo, uti mox dixeram, omnia contigisse ratus est. Verba ejus ex Italico reddita Latino sermoni ita habent: Anno Domini nostri DCCII (Faroaldus) cum ingenti comitatu Romam proficisci cupiens apparentem habuit in somnio Virginem beatissimam, dicentemque sibi, ne eo tenderet, sed itineris expensis uteretur ad subministranda vitæ necessaria quibusdam monachis, desertum sui ducatus locum incolentibus, & in extrema, quam patiebantur, penuria vagantibus per Sabinensem provinciam; ac præterea eorum destructum monasterium restauraret. Expergefactus Faroaldus cognovit, præfatos monachos eos esse, qui habitabant juxta Farfarum amnem in monasterio Acutiano … Mox ad eos monachos Ordinis S. Benedicti, & præsertim ad S. Thomam de Maurienna, cœnobii abbatem, ex dictis indigentibus unum, alimenta pro multo tempore, & munera non pauca direxit, annoque DCCIII magnis eleemosynis eos juvit ad restaurandum illud (monasterium) quod a Longobardis destructum fuerat. Ita Jacobillus.

[19] [examinatur] Fateor res ista hoc modo quadamtenus concipi posset, siquidem unice dependeret ab initiis Faroaldi in principatu Spoletano probabiliter deductis ex Paulo Diacono, & fortasse diserte expressis in Indice ducum Spoletanorum, ubi ponitur dux Faroaldus ad annum 703. Fortasse, inquam; nam ibidem similiter Trasemundus dux ponitur ad annum 691, quo certe ejus initia exprimi nequeunt, cum constet ex Paulo Diacono, Trasemundum ab anno circiter 663 Spoletanis ducem fuisse datum a Grimoaldo socero suo. Sed, ut reliquis supersedeam, memorata Faroaldi erga S. Thomam & hujus socios liberalitas a Jacobillo differri non debuit in annum 702, cum illum ab anno 691 una cum patre Trasemundo ducatum gubernasse ipsemet asserat sub initium Vitæ Faroaldi; nec tamdiu differri potuit, nisi fides omnino abnegetur tum laudato sæpe Indici ducum & abbatum, ubi S. Thomas abbas Farfensis ponitur anno 680, tum Chronico Farsensi, quod citat in margine Jacobillus, ubi circa eumdem annum monasterium a S. Thoma restauratum scribitur, &, quæ ad Faroaldum pertinent ita exponuntur: Reversus Italiam (S. Thomas) repertor & reædificator hujus sacri cœnobii mirificus exstitit, & cum ceu novus hospes in hoc jam invento loco una cum aliquantis discipulis pauperrime moraretur, Faroaldus gloriosus dux Spoletanus, in somnio a beata Dei Genitrice jussus, multa Farfensi monasterio erogavit & expensas direxit, plurimasque donationes, præcepti per paginas huic sacro monasterio concessit, quæ præ longitudine temporum, & incuria custodum multa, nunc minime cernuntur. His inquam fides abneganda, si vera sit Jacobilli chronotaxis; qua enim veritatis umbra dici potest S. Thomas substitisse Farfæ ab anno 680; si, postquam ibidem aliquantos dies, ut dicit biographus, ceu novus hospes moratus esset, Faroaldus ejus inopiæ succurrerit anno 702? Eodem jure, & quidem majore falsitatis arguendi erunt alter jam dicti Chronici locus, & Index secundus abbatum Farfensium, quorum verba recitavimus num. 14.

[20] Quapropter, ut ex ea difficultate emergamus, aliam viam inibimus atque iniverit Jacobillus, [ac duplici ratione] & scriptores inter se, quoad speciem saltem, discrepantes conciliare conabimur. Rem itaque absque longiore ratiocinio sic expono. Trasemundus circa annum 663, ut colligimus ex Paulo Diacono, uxorem duxit Grimoaldi regis filiam, & cum ea Spoletanum ducatum obtinuit. Igitur Faroaldus Trasemundi filius natu major, supposito etiam, quod non ex priore quadam Trasemundi conjuge procreatus fuerit, anno 677 facile attigisse potuit ætatem annorum 13 vel 14, satis provectam, ut cum ingenti comitatu Romanum iter cogitaret, monitus a sanctissima Virgine ab eo avocaret animum, alimenta ad illud destinata ad S. Thomam dirigeret, & hunc, aspirante piis filii conatibus Trasemundo, donis multis ad restaurandum monasterium adjuvaret. Lapsu temporis, crescente monachorum numero id cumulatius præstitit, tum vivente patre, tum præsertim eo mortuo; quando insuper publicis instrumentis, ne in futurum monachis molestiæ creari possent, quascumque donationes & privilegia cœnobio concessa confirmari voluit. Inde suspicari fas est, contigisse, ut biographus & post hunc chronographus, quorum hic seculo XI, ille fortasse, ut advertimus num. XI, seculo VIII vel IX scripsit, in dictis instrumentis ubique Faroaldum Spoletani ducis titulo insignitum reperientes, nec satis accurate distinguentes tempora, eodem etiam titulo ipsum appellarint, cum scriberent de iis annis, quibus reipsa ducatum necdum tenebat.

[21] Præterea quid obstat, quominus credamus, Faroaldum a patre heredi suo consulente, [dissolvitur.] volenteque subditos suos ejus assuescere regimini, assumptum fuisse in societatem principatus jam tum, quando primum sancti Abbatis nostri indigentiæ succurrit? Sic recte scripsissent laudati auctores, peracta esse omnia, per idem tempus, quo Faroaldus magno regimine ducatum tenebat Spoletanum. Neque putes, hic excidisse mihi locum Pauli Diaconi allegatum num. 16, ubi defuncto Trasemundo Faroaldus in loco patris subrogatus scribitur: non video enim, cur Faroaldus patri sub annum 703 vel 704 demortuo subrogatus intelligi nequeat hoc sensu, ut tum primum solus, alteriusque arbitrio haud obnoxius gubernare cœperit subditos, quibus antea præfuerat una cum patre, cujus voluntati judicium suum submittere oportebat in multis. Expositis in eumdem sensum verbis ex Indice primo ducum Spoletanorum, numero 17 recitatis, sarta tecta manent quæcumque ex vetustis monumentis pro tempore restaurati monasterii Farfensis in medium protulimus.

[22] [Mors Sancti a multis innexa anno 706,] Sicut annum S. Thomæ natalem non produnt, sic neque exprimunt emortualem antiquiora monumenta: hunc tamen assecutos se putarunt scriptores neoterici ex numero annorum, quibus sanctus Abbas Farsense monasterium gubernavit. Conspirant in id omnes, ut primum ipsi regiminis annum assignent Christi 680, a quo velut epocha postremum vitæ ipsius deducunt. At cum pars maxima errarit in numero annorum, queis Sanctus noster monasterium rexit, erravit similiter in figendo ejus emortuali anno. Wion & Yepesius atque hos secuti Bucelinus, Ferarius, Castellanus aliique obitum ipsius illigarunt anno 706, autumantes nimirum Sanctum cœnobio non præfuisse ultra annos sex & viginti, quod unde hauserint non percipio; citant quidem Wion & Yepesius Tabellas Farfenses; at dubitare non possum, quin eæ corruptæ fuerint, vel valde negligenter descriptæ. Etenim in omnibus monumentis antiquioribus, quorum hactenus meminimus, & in quibus annorum numerus exprimitur, puta in Indice secundo abbatum Farfensium, in Vita typis vulgata a Mabillonio, in Lectionibus veteris Breviarii apud nos Mss., atque in Chronico apud Muratorium, constanter legitur congregationi suæ præfuisse S. Thomas annis XXXV, & mensibus VII ac diebus V.

[23] [differenda in anni] Hinc Mabillonius, qui prælaudatos auctores similiter secutus fuerat Seculo 1 de Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti in Vita S. Laurentii Illuminatoris, deseruit eos Seculi 3, parte 1, melius edoctus ex Actis Sancti nostri, in quorum Annotatis ejus obitum differendum monuit ad annum usque 715, addens: Siquidem anno DCLXXX (ut volunt) Farfense monasterium Thomas instaurare cœpit. Unde liquet, hunc auctorem annos præsulatus Sancti nostri computasse ab incepta monasterii instauratione. Atqui sicut num. 15 insinuavi, sententia collocantium primordia instaurationis anno 680 mihi minus probabilis apparet, non tantum ex Chronico Farfensi, ubi traditur S. Thomas anno Christi DCLXXVII … reperisse & restaurasse monasterium: verum etiam ex sæpe laudato Indice secundo abbatum Farfensium, ubi dicitur, presbyter & Abbas fuisse temporibus domni Adeodati Papæ circa annum 677 demortui; igitur juxta rationem computandi a Mabillonio conceptam prorogari non poterit vita Sancti ultra annum 712. Quod miror a laudato auctore observatum non fuisse; quoniam ipsemet ultimo nominatum Indicem, e Farfensi Chartulario descriptum, prelo jam commiserat tom. 1, part. 2 Musei Italici, & alia dicti monasterii vetera monumenta consuluerat, antequam ad conscribendos Ordinis sui Annales animum adjiceret; in his tamen tom. 1 & 2 eamdem, quam in Actis, temporum rationem servat, mortemque Sancti innectit anno 715.

[24] Nolim tamen inde existimes, mihi prorsus certum videri, [712 vel 715] Sancti nostri obitum affigendum esse anno 712; dubium est enim utrum annos 35, menses 7, dies 5 regiminis numerare oporteat ab anno 677, quo incepta est monasterii instauratio, an ab anno 680, quo absoluta creditur. Posterius suadet Index primus ducum Spoletanorum & abbatum Farfensium sic habens: Anno DCLXXX sanctus Thomas abbas, &, Anno DCCXVI Haunepertus abbas. Sed cum hic Index non accurate notet initia gubernationum, sicut probavi num. 19, cumque tum ex Vita, tum ex Chronico constet Sanctum ab ipso suo in locum destructi monasterii adventu socios habuisse seu discipulos sibi subditos, ac præterea in Indice altero abbatum nominetur Abbas sub Adeodato PP., valde etiam inclino in priorem sententiam, atque idcirco obitum ejus fixi anno 712 vel 715. Longius hic aberravit, quam ceteri scriptores laudati num. 22, Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani, quando S. Thomam ex hac vita emigrasse scripsit sub Joanne V Pontifice, qui certe ultra annum 687 vitam non protraxit.

[25] Minor difficultas, imo nulla est, ad determinandum diem ac mensem, [diem to Decembris.] quo mors S. Thomæ obtigit. Diserte enim is exprimitur in secundo Indice abbatum, in Vita, in Lectionibus Mss. & in Chronico, his verbis: Obiit vero IV Idus Decembris in pace. Hinc, nisi quis suspicari velit, in omnia hæc monumenta antiqua irrepsisse mendum, quod verisimile non est, hinc, inquam, corrigendus Ferrarius, asserens Sanctum ad cœlos demigrasse IV Idus Septembris, haud dubie, quia hoc die eum coli cognoverat; ob eamdem rationem Wion ac Bucelinus ejus hodie depositionem recolunt, in quo & ipsi corrigendi. Atque hæc sunt, quæ de S. Thoma prælibanda censuimus, reliqua ejusdem gesta discet studiosus lector ex Vita, quam de more Notis illustratam subnectimus, & ex fragmento Vitæ sanctorum abbatum Vulturnensium Paldonis, Tatonis & Tasonis, quod quia prolixius est, quam ut Notis inseratur, in Appendicem rejecimus.

VITA
auctore anonymo,
Ex editione Mabillonii.

Thomas abbas Farsæ in Sabinis (S.)

BHL Number: 8250

A. Anonymo

CAPUT I.
Sancti patria; peregrinatio in Terram sanctam & reditus; gesta pro restauratione Farfensis monasterii.

[Profectus e Gallia, patria sua, Romam, & inde Hierosolymam] Fuit namque in Gallia vir vitæ venerabilis Thomas nomine; ut alii ferunt, Maurigena exortus provincia. Hic etenim Vir sanctus presbyterii fungebatur officio: cui quippe Dominus inspirare dignatus est, ut Hierosolymam ad sepulcrum Domini atque alia sancta loca adoranda pergere deberet. Qua inspiratione vehementer accensus, aliquantis secum adsumtis discipulis, peregrinationis arripuit iter. Cumque Romam veniens sanctorum Apostolorum limina adorasset, quantocius ad loca destinata festinabat. Adjunctis etiam sibi religiosis de Italia viris, Marciano videlicet, qui postea Firmanæ a tenuit ecclesiæ episcopatum; necnon & Martyrio, qui apud B. Petri b ecclesiam postmodum monasterio præfuit. Hi namque omnes caritatis adnexi vinculo, socialis viæ carpebant iter: qui post longa valde itinera tandem optata perveniunt ad loca. Tunc igitur desiderii sui vota complens *, vivificum lignum crucis Christi, & sepulcri venerabilem atque gloriosum adoraverunt locum, simulque cuncta sancta loca habitationis & passionis Christi visitantes similiter adoraverunt. Sed Marcianus & Martyrius supradicti gloriosi * viri suam repetentes viam reversi sunt in Italiam.

[2] Ut vero venerabilis Thomas ad gloriosum Domini reversus est sepulcrum, [aliquamdiu ad sepulcrum Domini moratur, monitusque a SS. Virgine Maria] ibi per tres continuos deserviens annos, Dominum diu noctuque cum fletu & nimio precabatur mærore, ut ipsum pro sua clementia ad salutis dignaretur dirigere portum. Sed quia secundum Domini promissum, Omnis qui petit accipit, & qui quærit invenit, & pulsanti aperietur; eum quantocius exaudire dignatus est Dominus. Denique, ut relatu comperimus patrum, dum nocte ad idem Domini pernoctaret sepulcrum, precibus fatigatus nimiis atque vigiliis sopore depressus est: tumque beatissima Dei Genitrix Virgo Maria per visum apparere eumque percunctari dignata est dicens: Quid est, Frater, quod tanto mærore ac fletu conficeris? Constans esto, & viriliter age, Dominusque adimplebit desiderium tuum. Oportet namque te Italicas remeare ad auras: cumque illuc fueris, Domino protegente, regressus require in provincia Sabinensi, in loco qui dicitur Acutianus, tres magnæ altitudinis cypressos simul positas, juxta quas etiam basilicam pulcri decoris in meo reperies honore dicatam, quem ego frequenter visitare soleo locum. Hunc quoque cum repereris, ibi cursum tuæ consummabis vitæ. In quo videlicet loco nunquam tibi vel posteris tuis aliquid boni veniet minus: sed omnibus vitæ præsentis ibidem perfruemini bonis, copiosaque fratrum multitudo tuo exemplo cælestia migrabit ad regna. Nam cum hæc beatissima Virgo per revelationem venerabili Thomæ retexeret verba, panem miræ magnitudinis atque candoris manu gestans ei detulit dicens: Accipe panem hunc, & perge securus. Hoc autem scito, quia nunquam ex eo minus habebis, sed omni vitæ tuæ ævo abundanter tibi sufficiet c. Tantam namque deinceps illi gratiam compunctionis atque lacrymarum divina largiri dignata est pietas, ut pæne de Deo loqui nihil sine lacrymis posset, & die noctuque psalmodiæ, vel orationis accensus desiderio divino suaves funderet lacrymas. Vere enim hic Psalmista dicere poterat: Fuerunt mihi lacrymæ meæ panes die ac nocte.

[3] [Italiam repetit, & an eamdem SS. Virgine secundo] Igitur venerandus Vir de revelationis sollicitus admonitione, reversionis ad Italiam cum omni suo comitatu arripuit iter: veniensque Ephesum apud B. euangelistæ Johannis sepulcrum moratus est, ubi fecit alios tres annos: sicque factum, est, ut id quo ad Orientem de Gallia profectus ibidem commoratus, & quo idem reversus est tempus, septem complerentur spatia annorum. Reversus vero in Italiam, Sabinensem peragrabat provinciam d: veniensque in locum, qui dicitur Cervinatia, ibi sub quadam arbore, quæ nunc superest e, paullisper requievit; placuitque illi, ut ibi sacrificium Deo offerri deberet. Peractis itaque Missarum sollemniis, eum gravitudo arripuit. Tunc vero præcepit discipulis suis, ut dum ipse paullulum requiesceret, si aliquid in suis haberent marsupiis ad reficienda corpora, pararent mensam. Aiebat enim se festinanter Romam proficisci velle, ut adoratis iterum beatorum liminibus Apostolorum suam repetendi provinciam adsumeret iter.

[4] Mox ut sopore depressus est Vir sanctissimus, iterum beata Dei Genitrix Virgo semper Maria, [admonitus, apud inventam ejusdem nomini dedicatam basilicam subsistit cum sociis,] læto ac benignissimo, ut est, vultu, ei apparuit dicens: Ecce, Frater, iste est, quem tibi promiseram, locus: nunc vero confortare in Domino, & noli pufillanimis esse. Iterumque ostendit ei tres in visu præfatas cypressos, & ait: Vade, & juxta has, quas cernis arbores, invenies, quam tibi prædixi basilicam, nomini dicatam meo: ibi namque permanens optimam reperies quietem, & labora sicut bonus miles f, ut accipias coronam vitæ. Ego vero tecum semper cum tuisque omnibus ero tam præsentibus quam futuris, & congregabitur ad te copiosa Fratrum caterva ad omnipotentis Dei fervitium animas commendantes suas. Cumque evigilans hæc Fratribus detulisset, circumquaque respiciens vidit non procul contra Orientis plagas tres prædictas cypressos, gavisusque ait: Ecce in veritate modo in visione ostensæ sunt arbores: surgite itaque pergamus ad eas. Qui jussa complentes, cum multo labore dextro, lævoque latere condensa, quæ ibi succreverant spinarum ac veprium, cultris succidentes suis, illuc usque profecti sunt: respectamque * ingressi basilicam, Domino immensas retulere grates.

[5] Cumque ibi aliquantos in Dei peregissent laudibus dies, [quos loci asperitate deterritos confirmat.] cœperunt memorati viri Dei pufillanimes effici, & eum cum magno percunctari mærore dicentes: Quid faciemus, o venerabilis Pater, cum hæc quæ nostris detulimus in fasciculis alimenta defecerint? Locus enim iste nulli præter bestiis & latronibus est pervius, a quibus forsitan latronibus trucidandi sumus. Quos idem vir venerabilis Thomas benigne refovens, consolatus est dicens: Confido de omnipotentis Dei magna largitate & intercessione beatissimæ Dei Genitricis Mariæ, quia neque fame hic laboraturi, neque a latronibus perimendi sumus; sed cito nobis ejus subveniet clementia, quia ipse per Prophetam polliceri dignatus est dicens: Sperantes in Domino non deficient omni bono: cujus quoque promissa cito nobis complebuntur.

[6] Per idem namque tempus Faroaldus g magno regimine ducatum tenebat Spoletanum. [Faroaldus dux Spoletanus, jubente Virgine Matre,] Hic denique Romam proficisci illo tempore volens, apparatum suum in ciborum atque vini copia cum oneratis hominibus atque jumentis præire jussit; in crastinum ipse quoque, ut cogitabat, suis cum commilitibus eos sequuturus. Sed eadem sancta Dei Genitrix Virgo Maria nocte hunc admonere per visum dignata est, dicens: Vide, ut ab hac profectione quiescere debeas, quia incommodum est nunc te pergere Romam, eoquod minime tibi expediat; sed potius meo consilio, quod tibi melius proderit, præbe consensum. Est namque in territorio Sabinensi basilica nomine dicata meo, in qua videlicet monachi degunt peregrini, qui die noctuque in hymnis & orationibus Deo inserviunt. Has itaque omnes, quas præire jusseras, eo deferre facito expensas, quatenus eorum adjutus orationibus Deum possis habere propitium.

[7] [alimentæ dirigit] Qui statim de somno consurgens, hanc suis protulit ministris revelationem, dixitque eis: Perquirite quisnam hic de Reatina h sit urbe. At illi dixerunr, quod probator ipsius civitatis Castallus i ibidem esset. Quem accersitum percunctari cœpit, ubi in Sabinis ad honorem B. Mariæ semper Virginis esset ecclesia dicata, in qua peregrini degerent monachi. At ille inquit: Multæ in honorem B. Mariæ semper Virginis basilicæ in Sabinis habentur constructæ, sed in qua horum monachorum, vel peregrinorum sit habitatio, penitus ignoro. Tunc ille inquit: Vade, & diligenter fac perquirere ubi peregrini habitent monachi, & omnia quæ Romam adire jusseram alimenta, eis quantocius facito ferre. Cujus statim imperio parens, omnes illas Sabinis direxit impensas. Cumque homines illius alimenta, quæ jam dicta sunt, perferebant, ad locum, qui dicitur Pompeianus, pervenissent, ab incolis loci illius inquirere cœperunt, quonam in loco in honorem B. Mariæ Dei Genitricis constructa esset basilica, ubi peregrinorum esset habitatio monachorum. Qui omnes una voce responderunt dicentes: Equidem in honorem B. Mariæ Sabinis multas novimus ecclesias esse: sed ubi Monachorum sit habitatio, omnino nescimus. Verumtamen a patribus nostris audivimus, quod patres vel avos suos referre audierunt, quoniam in Casale k, qui dicitur Acutianus, juxta tres cypressos ibidem posita sit ecclesia B. Mariæ miro fabricata decore, in qua antiquitus tempore Romanorum habitatio dicitur fuisse monachorum; sed modo nullam ibidem hominum scimus esse habitationem. Et hæc dicentes ostenderunt eis non procul ab ipso loco tres prædictas cypressos.

[8] [ad Sanctum ejusque socios,] Cumque ad ipsum pergere locum minime scirent, viamque nequaquam reperire possent; onerata, quæ secum habebant, jumenta eos præire cœperunt, rectoque itinere ad locum pergere destinatum: quæ sequentes ad locum ipsum pervenerunt. Sed antequam ad ipsum pervenissent, vocem ac strepitum audierunt Fratres: qui timore perculsi cogitabant, quod armata latronum manus ad eos adveniret perimendos. Protinusque ad oratorium confugientes, venerabilem virum Thomam conquesti sunt dicentes: Ecce, Pater, sicut diximus, latrones adsunt, qui nos interficere volunt, januamque ecclesiæ oppilare curaverunt. At vero hi, qui onera deferebant, ante fores ecclesiæ ipsa ponentes, jumenta exonerare fecerunt. Tunc unus ex iisdem venerandi Viri Dei discipulis respiciens per foramen januæ, vidit ipsum apparatum ante fores ecclesiæ depositum: revertensque nuntiavit Patri atque sociis nihil mali adesse; sed econtra largissimis dapibus ciborum atque vini dorsis jumentorum humeris advectatis advenisse repletos.

[9] Tunc exeuntes ad eos interrogare curaverunt, quænam essent ipsæ dapes, aut quis eas illuc direxisset. [& monasterio dona confert.] Hi vero, qui advenerant, prostrati in terram eorum se precibus commendare studuerunt, primusque eorum, per quem directa fuerant alimenta, dixit: Farovaldus gloriosus dux Spoletanus admonitus a beata Dei Genitrice Maria, almæ vestræ beatitudini benedictionem dirigere curavit, postulans, ut eum sanctis precibus Domino commendare dignemini. Tum oblatis muneribus, benedictione percepta Sanctorum, ad propria reversi sunt: & ex eo jam tempore ipse gloriosus dux eis sæpissime sua munera dirigere curavit, ipsumque præfatum virum venerabilem Thomam abbatem Spoletum ad se venire rogavit, atque ejus sanctis precibus commendare studuit, aliquantamque donationem per suum Præceptum ejus contulit monasterio.

ANNOTATA.

a Firmum, urbs est Piceni in Marchia Anconitana percelebris, episcopalis quondam, nuncarchiepiscopalis. In serie ejusdem antistitum, quam dat Ughellus tom. 2 Italiæ sacræ col. 682 & sequentibus, Marcianum non reperio; at sufficiens temporis spatium relinquitur inter Lobianum, qui anno 650 sedisse scribitur, & huic immediate subnexum Valpertum, qui floruit circa annum 780, ut medius illis inseratur Marcianus.

b Haud liquet, quæ hic S. Petri ecclesia, quodve cœnobium designetur. An monasterium S. Petri apostoli, inquit Mabillonius in suis Annotatis, quod fundatum prope muros Benevento, subjectumque S. Vincentii de Vulturno legitur in Chronico apud Chesnium tom. III Hist. Franc.? Mihi quidem id non apparet; nam constat, monialium, non monachorum illud fuisse cœnobium, de quo Paulus diaco-nus lib. 6, cap. 1 de Gestis Longobardorum tradit sequentia: Theuderada (Romoaldi ducis Beneventanorum conjux) eodem tempore (seculo VII) foras muros Beneventanæ civitatis basilicam in honorem beati Petri apostoli construxit, quo in loco multarum ancillarum Dei cœnobium instituit. Consonant, quæ ex diplomateGisulphi I in Chronico Vulturnensi apud Muratorium huc similiter transfero: Monasterium .. beati Petri apostoli juxta nostram Beneventanam civitatem, quod est sanctimonialium, quod domna Theoderada avia nostra constituit. Quapropter, nisi dicendus sit Martyrius præfuisse monialibus, ut spiritualis director, crediderim equidem designari hic monasterium aliquod ex iis, de quibus sub medium seculi XVI sic scripsit Panvinius in libello de septem Urbis ecclesiis: Circa absilicam S. Petri (in Vaticano) per circuitum erant antiquitus multa sacella, oratoria & monasteria. Horum ex multis adhuc superest memoria. Ante omnia retro absidam ecclesiæ erant monasteria quatuor monachorum, die noctuque in S. Petro successive per vices suas psallentium a dextro basilicæ latere duo, vetustissimum S. Martini reliquorum princeps, cujus initia obscura, & S. Stephani minoris ab Hadriano Papa conditum: a sinistro vero latere duo alia, S. Stephani majoris, cognomine Catabarbara patricia & SS. Joannis & Pauli ante mille plus minus annos incertis auctoribus excitata.

c Eadem, sed contractius, memorantur a S. Autperto, qui tamen personam non exprimit, quæ apparens Sancto porrexit panem, mysticum haud dubie, sicut innuunt adjuncta omnia. Vide Appendicem nostram num. 2.

d In Lectionibus nostris Mss. hoc loco inserta sunt sequentia: Locum videlicet quærens, qui per revelationem fuerat promissus. Sed cum nullum invenire loci illius potuisset indicium, de revelatione diffidens, jam mente deliberabat, ut ad suam reverteretur provinciam, veniensque &c.

e Adi Commentarium num. 12.

f Additur in Lectionibus Mss. Christi Jesu.

g Hunc Faroaldum ejus nominis secundum Sanctis accenset Jacobillus tom. 1 de Vitis Sanctorum Umbriæ ad diem 19 Februarii, ad quem & nos illum inter Prætermissos recensuimus. Plura de eo vide in Comment. num. 16 & seqq.

h Reate civitas in Sabinis episcopalis, Italis Rieti.

i Prætorem intelligit hic Mabillonius, uti & Cangius in Glossario ad vocem Castallus, de qua voce dubitat, an castri custodem significet, anvillæ præfectum, idemque sit, quod Castaldus, & hunc eumdem biographi nostri textum producit. In Lectionibus Mss. ita lego: Dixerunt, quod probatus ipsius civitatis Gastaldus ibidem esset. Quid si Probatus sit nomen proprium, sensusque hujusmodi: Dixerunt, quod Probatus, præfectus civitatis Reatinæ, esset in aula seu in urbe Spoletina? Gastaldus enim juxta eumdem Cangium sonat præfectum sive administratorem.

k Casale præter alias, quas patitur significationes, quandoque casam, tugurium, villam designat, quandoque casarum sibi invicem adjacentium numerum; hac postrema significatione hic sumi existimem, & loco tum temporis deserto nomen istud apud accolas remansisse, quia olim ante destructum monasterium exstiterant ibidem plures numero casæ.

* al. complentes

* al. religiosi

* al. repertamque

CAPUT II.
Monasterii Farfensis incrementa; gesta Sancti cum SS. Paldone, Tasone & Tatone, Vulturnensis cœnobii fundatoribus, ejusque obitus.

[Discipulos ad se ital. it. Tres nobiles Beneventanos, clam parentibus] Igitur a cum venerabilis ejus Patris sanctitas, odorisque boni fama longe lateque diffusa esset, cœperunt ad eum tam de proximis quam de longinquis provinciis certatim concurrere, ut ejus scilicet magisterio se Domini servitio subderent, atque in ipso cœnobio beatæ Dei Genitricis semper Virginis Mariæ monasticam degerent vitam. Eodem tempore fuerunt Benevento tres nobiles exorti progenie viri b, consanguinitatis quoque jure propinqui, quorum uni nomen erat Baldo, alter vero Taso, tertius quoque vocabatur Tato. Hi enim ex duobus progeniti patribus, Baldo scilicet ex uno, Taso autem & Tato ex altero, divino succensi amore, uno consilio parique voto decreverunt, ut patriam parentesque relinquentes, ac mundi hujus se pompis, fallacibus exuerent divitiis, quatenus veras atque cælestes attingere possent opes. Galliarum itaque desiderarunt penetrare provincias, ut ibidem videlicet corpore, non animo separati, per diversa sese monasteria servitio subjugarent Dei omnipotentis.

[11] Sed cum hoc aperte pro suorum erga ipsos parentum sollicita cura implere minime possent, [in Galliam, ut Deo se consecrent, cogitantes] ad sanctorum adoranda limina Apostolorum Romam se ire velle professi sunt. Nam oneratis ex his, quæ eis in via videbantur esse necessaria, animalibus, adscendentes equos profecti adorsi sunt iter. Ut ergo Beneventi peragrati sunt fines, Marsorumque ingressi sunt provinciam; descendentes de equis, pueris præcipiunt, ut equos & omnia, quæ secum detulerant, auferentes ad propria remearent. Dicebant enim cæleste votum se habere, ut hi tantummodo tres Romam suis pergere deberent pedibus. Quibus quoque remeantibus pueris, dum præfati milites incœptum pergerent iter, viles sordidosque habentibus pannos pauperibus obviarunt, quibus pretiosa sua largientes vestimenta, eorum sordidis atque vilibus adoperti sunt indumentis.

[12] Recto vero pergentes itinere, Sabinis ad cœnobium beatæ Dei Genitricis semper Virginis Mariæ pervenerunt, [hospitio excipit, laudatoque consilio,] in quo tunc præfatus vir vitæ venerabilis Thomas regiminis curam habebat. Qui dum eosdem Christi milites suscepisset hospitio, more solito cum patribus perrexit, ut secundum Domini præceptum eorum ablueret pedes. Denique dum eorum delicata candidaque membra sordidis contecta vidisset vestibus, eorumque adspectus præclaros cernens, intellexit nequaquam eos publicos, ut ipsi fingebant, esse mendicos. Cumque operis dominici omne complevisset mandatum, in sua se contulit claustra. Mane igitur primo eos secrete ad se fecit venire, subtiliterque eos ac blande interrogare curavit, dicens: Qui estis vos, fratres, vel unde venistis? Obsecro itaque, ut non mihi adventus vestri celare debeatis causam, forsitan enim aliquid * a judicibus hujus sæculi aliquod sustinetis judicium; aut etiam, ut humanæ contingere solet fragilitati, in aliquod dilapsi crimen fugistis. Credite, inquit, mihi, quia in quantum valuero, vobis suffragium præbere conabor, tantummodo si rectam profitemini veritatem. Illi vero cernentes nequaquam venerabili Patri suum abscondi posse secretum, ei cuncta, quæ egerunt, & unde essent, adventusque sui causam, suaque ac patrum suorum nomina per ordinem narrarunt.

[13] Porro quod Romam pergere vellent atque Galliarum expetere provincias, [Romam comitatur;] ei minime celant; adjurantes eum, ut nequaquam eorum impediret propositum. At ille: Absit, inquit, o filii, ut a bono proposito vos revocare cupiam, sed potius vobis adminiculum impendere volo. Nam usque ad limina beatorum Apostolorum vestri socius ero itineris. Idcirco hæc venerandus Pater volebat facere, ut ipsos religiosos viros sancto consilio a tam longo revocaret itinere, sicut & fecit. Quod utique Dei nutu actum fuisse minime dubitamus. Qui cum Romam cum beato viro Thoma iidem viri pervenissent, suam cum lacrymis devotionem suffragiis Apostolorum commiserunt.

[14] Erat denique Romæ eodem tempore anus quædam, [reducit illos ad monasterium suum.] vidua religiosa, quæ cum omni domo sua hospitalitatis studio serviebat. Quotiescumque vero venerabilis Thomas Romam causa orationis vel ad salutandum Pontificem pergebat, in ejus domo hospitium habere consueverat: in qua etiam tunc cum prædictis hospitatus est viris c. Peracta igitur (ut supra retulimus) oratione, hos cœpit verbis admonere suasoriis, ut secum ad monasterium deberent reverti, quatenus institutionis suæ propositum videndo & operando addiscere possent, ac deinceps quo eos Dominus vellet dirigere, jam instructi securius irent. Nam hujusmodi eos alloquitur verbis: Audite inquit, o carissimi filii, consilium meum, & mecum ad monasterium beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi Domino largiente præesse videor, reverti vos minime pigeat. Et quamvis extra usum sit nostri monasterii; propter ardorem tamen vestri laudabilis desiderii, vos intrinsecus recipi faciam, ut videlicet communi cum Fratribus participetis mensa, eademque ubi ipsi dormiunt domo, vos quoque soporetis, ac simul ad opus adsistatis divinum, ad manuum quoque labores pariter exeatis, ut eorum imbuti documentis scire possitis, quo ordine monachus degere in monasterio debeat. Hæc autem & his similia venerabili Patre dulci admonitione prosequente, adsensum ei memorati præbuerunt viri: sicque cum eo ad monasterium rediere.

[15] [Inventos a parentibus,] Igitur cum hæc omnia (ut diximus) peracta fuissent, contigit patrem duorum fratrum, Tasonis videlicet & Tatonis, cum ceteris parentibus suis huc illucque eos perquirendo anxiando discurrere, Romamque venire: ubi dum eos studiose per monasteria ecclesiasque atque domos singulorum perquirentes, religiosæ, cujus superius memoriam fecimus, viduæ ingressi sunt domum; quam solliciti percunctantes, eorum adspectus signaque dicentes, hunc * ab ea accepere responsum: Hos quos vos quæritis viros, ego in hac domo mea cum venerabili patre Thoma hospitio recepi: nam Sabinis eos in cœnobio beatæ Mariæ, ubi regimen tenet, absque dubio reperietis. Hæc autem illi audientes valde gavisi effecti, utpote magni amoris stimulis agitati, ad prædictum monasterium veloci properantes cursu, obnixe prædictum rogantes Patrem, ut eos adspectibus eorum præsentari juberet.

[16] [nec illorum querelis permotos] At vero venerandus vir Domini Thomas compatiens eorum doloribus, suasibilibus verbis admonuit viros religiosos prædictos, videlicet Baldonem, Tasonem, & Tatonem, ut ad colloquium suorum exire deberent parentum. Quibus quoque hoc facere renuentibus, auctoritate cogens eos persuasit ejus parere præceptis. Cumque ad eos ingressi fuissent, eos objurgare cœpere parentes: Cur nos, inquiunt, o dilectissimi filii, tamquam mortuos æstimantes relinquere voluistis, nostrarumque deseruistis curam animarum? Etenim nullus inest vobis pietatis affectus, consanguinitatisque nulla compassio? Nos namque converti ad Dominum, & sæculum funditus relinquere parati sumus: propterea rogamus vos, & per Dominum cæli & terræ conditorem adjuramus, ne nos deseratis, sed potius nobiscum revertamini; alioquin sciatis de vestra manu nos esse requirendos. At illi verba eorum lacrymasque ac singultus pro nihilo ducentes, nulla omnino pietate permoti sunt; sed Gallias, ut Domino voverant, se profecturos esse dicebant.

[17] Tunc vero venerandus vir Domini Thomas, sancto in se loquente Spiritu, [ipse ab itinere in Galliam avocat,] his eos alloquitur verbis: O dilectissimi, inquit, filii, audite consilium, & de Dei misericordia diffidere nolite. Si enim mea monita aure cordis vobis percipere placuerit, per vestrum bonæ operationis exemplum ad cælestia multi regna migrabunt. Propterea, o carissimi, salubres meos auscultate sermones, & vestrorum nolite preces despicere parentum. Nam si vultis, ostendam vobis locum, in quo vestri possitis adimplere desiderii vota. Confido enim de Domini clementia & largiflua pietate, quoniam bonum ibidem Domino acceptabilemque facietis fructum. Siquidem isdem Vir Domini, dum de Orientis partibus Italiam remeasset, per Samnii provinciam habuit iter, in qua videlicet super Vulturni fluminis ripam, a mille fere passibus a quo initium sumit, reperit in honore B. Vincentii martyris oratorium dedicatum, quod densissima quoque ex utraque parte fluminis silva ambiebat, & nulla ibidem erat habitatio præter ferarum & latronum fortasse latibula.

[18] Ad quem locum præfatos dirigere cupiens viros, [&, ut ad Vulturnum fluvium secedant, persuadet;] hoc, quod supra diximus, eis dedit ipsius loci indicium, ad eumque locum quantocius eos properare admonuit dicens: Ite, o fortissimi athletæ Christi, ite securi, & in eodem loco itineris vestri figite gressum: valet enim omnipotens Deus vos in eodem loco ab omni malo servare illæsos, & a timore latronum cunctos per id iter agentes reddere securos. Ego vero loci a principe illius terræ vobis firmitatis accipiam præceptum, atque in ejus vos revocare gratiam curabo. His igitur atque hujuscemodi emolliti admonitionibus, ab intentione, quam cœperant ad Gallias eundi, suos revocant animos, & tamquam Christum loquentem attendentes in venerabili Viro, benedictione ab eo percepta, ad ipsum locum arripiunt iter. Et non multo post, sicut promiserat isdem Domini vir Thomas, nimio caritatis succensus amore eorum causa Beneventum pedester profectus est.

[19] Erat enim eodem tempore Gisulfus d vir spectabilis ducatus tenens principatum: [ubi a Gisulfo duce Beneventano, cui cum B. V. Maria in visione apparet,] cui quadam nocte per visionem sancta Dei Genitrix Virgo Maria cum eodem venerabili viro Thoma apparere dignata est, eique præcepit dicens: Vide quidquid a te iste postulaverit peregrinus, ei nequaquam negare debeas: quia vir sanctus est, & orabit pro te. Et hæc dicens abscessit. Qui mane idem dux de suo consurgens stratu, præcepit suis ministris dicens: Ite, inquit, & ante fores ejus perquirite palatii, si forte invenire possitis peregrinum quemdam virum monastico vestitum habitu, estque venusti adspectus atque calvus; quem cum inveneritis, ad me cum honore introducere festinate. Egressi vero ministri statim eum reperiunt ante januas stantem palatii, & sicut eis præceptum fuerat, ipsum sanctum Virum ad eum perduxerunt ducem Gisulfum: quem mox quoque prout vidit, in visu recognoscens, continuo de suo surrexit solio, & omni in terram prostrato corpore, eum adorans dixit: Alma Dei Genitrix Maria te mihi hac nocte per visionem ostendit. Nunc vero quidquid tibi placuerit, pete a me, & ego devotus tuæ libentissime tribuam sanctitati.

[20] At ille: Unam, inquit, parvulam vestræ celsitudinis pietate postulo petitionem. [locum exstruendo monasterio impetrat.] Est namque in Samnii provincia super Vulturni amnis ripam locus quidam in solitudinem redactus, ubi nulla est habitatio hominum, & in B. Vincentii martyris ibidem honore habetur oratorium constructum: quem videlicet locum obsecro, ut mihi pietatis vestræ largitio concedere dignetur, quatenus habitatio ibi debeat esse monachorum, & vestræ pro hoc pietati magna apud Dominum merces accrescat. Quam videlicet petitionem ipse dux libenter accipiens, hilari vultu respondit, dicens: Ecce, Pater, ipse, de quo postulas, locus ab hac hora in tua permaneat potestate, & firmitatis ex eo a me accipe præceptum. Quod videlicet præceptum se habere jussit, roboratumque ejus tradidit potestati: præfatos e vero viros Baldonem, scilicet Tatonem atque Tasonem vir Domini Thomas in gratiam ejusdem revocavit ducis, atque cum eis festinanter ad eumdem perrexit locum. Ibi quoque aliquantis demoratus diebus, eis multa dedit monita salutis, ostendit eis, in quo loco refectorium dormitoriumque atque hospitum susceptionem, & omnia, quæ necessaria erant, habitacula construere deberent.

[21] [huic præficit Paldonem, & sancte moritur.] Baldonem quoque, qui omnibus mitior erat, elegit, ut illis in regimine præesse deberet. Ipse autem reverentissimus vir Domini Thomas reversus est Sabinis ad suum monasterium, deferens secum illud, quod ei Gisulfus dux dederat præceptum. At vero memorati viri successoresque eorum multa annorum curricula f congruis temporibus ad monasterium sanctæ Dei Genitricis Mariæ veniebant, & hebdomadas suas in coquinæ officio, sicut & alii fratres, in ipso faciebant monasterio, atque per dispositionem domini Thomæ abbatis successorumque ejus ipsum sancti Vincentii monasterium ordinabatur. Venerabilis igitur Thomas cum in suo monasterio per longa annorum spatia exemplum sanctæ conversationis discipulis dedisset suis, jam senex plenusque dierum migravit ad Dominum: corpusque illius humatum est a discipulis in B. Mariæ Dei Genitricis basilica. Præfuit namque huic sanctæ congregationi annis XXXV & mensibus VII, ac diebus V g. Obiit vero IV Idus Decembris in pace.

ANNOTATA.

a Sequentia usque ad num. 19 desunt in Lectionibus Mss.

b Hi tres monasterio Vulturnensi, quod, juvante S. Thoma, construxerant, ut dicitur infra, primi abbates præfuerunt. Vitam ipsorum a S. Autperto conscriptam ediderunt Mabillonius in Actis Sanctorum S. Benedicti Seculo III, part. 1, & Muratorius de scriptoribus Italiæ tom. 1, part. 2. Baldo, aliis passim Paldo, primus abbas obiit anno 720, die XI Octobris; ei successit Taso, qui ob nimium rigorem a subditis Tatonem substituentibus primum depositus est, ac dein, jubente Gregorio II PP., restitutus. Ita in utraque Vitæ editione. At ex nominum assinitate orta confusio est, quoad horum obitum. Alter quidem mortuus est anno 729, die XI Januarii, alter anno 739, die XI Decembris; sed in editione Muratorii sic legitur: Obiit autem Tato prædictus pater tertio Idus Januarias in pace anno Dominicæ Incarnationis DCCXXIX: Huic lectioni favet Chronicum Vultunense, in quo Tasonis vita protrahitur ad annum 739, eamque confirmarent vetera diplomata Chronico inserta, nisi hæc multis mendis & anachronismis conspersa essent, ut probat ipsemet, qui edidit Muratorius. Editio Mabillonii in textu mox dato pro Tatone habet Tasonem, quæ lectio si melior sit, ut suadet reliquus Vitæ contextus, corrigendus erit Ferrarius, in Catalogo Sanctorum Italiæ, ubi Tatonem memorat ad diem XI Januarii, Tasonem ad XI Decembris; corrigendus item in Opere nostro Bollandus, qui defectu aliorum monumentorum ex Ferrario ad diem XI Januarii dedit Tatonem pro Tasone. Verumtamen res ista operosius examinari poterit ad diem XI Decembris, ubi de alterutro agendum erit.

c Nihil de anu eorumque apud ipsam hospito memorant S. Autpertus & Petrus presbyter. Consule Appendicem.

d Is Beneventanum ducatum tenuit, teste Paulo Diacono lib. 6, cap. 2, annis decem & septem; puta ab anno circiter 690 usque ad 707, juxta calculos Bollandi nostri in Commentario prævio ad Acta S. Sabini episcopi Canusini, tom. 2 Februarii ad diem mensis 9, pag. 320.

e Hæc usque ad Ipse autem reverentissimus &c. desiderantur iterum in Lectionibus nostris Mss.

f Vide Commentarium num. XI & 12.

g Adi Commentarium num. 22 & seqq.

* aliquid abundat

* hoc

APPENDIX.

Thomas abbas Farsæ in Sabinis (S.)

AUCTORE J. P.

[Gesta S. Thomæ cum Paldone Tasone & Tatone ex S. Ambrosio Autperto.] Quantumvis S. Thomæ gesta cum SS. Paldone, Tasone ac Tatone dilucide satis descripta sint in jam data ipsius Vita, rem tamen curioso lectori gratam me præstiturum existimavi, si eadem ex S. Autperto oculis subjicerem, tum ut facta cum his collatione conjiciat, quam fideliter reliqua Sancti gesta scripserit biographus noster, tum ut discat ex honorificis testimoniis, quanta fuerit apud laudatum scriptorem S. Thomæ existimatio. Itaque S. Ambrosius Autpertus, Vulturnensis cœnobii abbas, qui paulo post Sanctum nostrum floruit, defunctus nimirum anno 778, ut probavit Cuperus noster ad diem XIX Julii in Commentario prævio ad ejus Acta, Autpertus, inquam, narrato SS. Paldonis, Tasonis ac Tatonis e patria discessu, eorumdem ad Sanctum nostrum accessum ita enarrat.

[2] Cœpto itinere dum pergunt, ad monasterium gloriosæ Dei Genitricis Mariæ, [Tres Juvenes in Galliam cogitantes] quod est in Sabinis, perveniunt, in quo vir vita venerabilis Thomas pater præerat. De quo a pluribus audivi, quia olim in partibus Orientis constitutus, sicut ipse narravit, tamdiu ad Redemptoris sepulcrum orationi vacavit, quoad usque impetraret, quod precibus postulabat; denique ut adserunt, nocte quadam precibus fatigato, soporeque depresso astitit ei quidam, gestans in manu miræ pulchritudinis panem, cui & dixit: Accipe hunc panem & abscede; scito autem te minus ex eodem numquam habiturum. Tantæ etenim deinceps, ut aiunt, qui eum viderunt, compunctionis Vir fuit, ut pene de Deo sine lacrymis nil posset loqui.

[3] Is dum præfatos Dei famulos hospitio suscepisset, ut monachorum ac bonorum moris est Christianorum, [S. Thomas hospitio perbenigne excipit,] cum fratribus, ut ei solitum fuit, secundum Domini præceptum eorum pedes abluere pergit. Ii autem, qui advenerant delicata ac candida membra vilibus ac sordidis vestimentis tegebant, elegantem ac compositum vultus aspectum prætendebant. Quamobrem nec eorum secretum abscondi potuit oculis Viri Dei. Peracto itaque caritatis officio noctisque cursu transacto, cum aurora daret initium diei, seorsim eos blanda loquutione inquisivit, qui essent, unde, cur advenerint, ne forte aliquod præjudicium sustinerent, ne peccati crimine peracto fugerent, promittens, se eis, in quo valeret, adjutorium administrare: tantum ut profiterentur, cur eis ita placuerit tantam simulationem arripere.

[4] [&, detecto eorum consilio,] Ad hæc illi obstupefacti, videntes consilium suum Seniori celari non posse, consilio accepto, narrant cuncta per ordinem, qui fuerint, unde, cur advenerint, qualiterve Romam pergere vellent, indeque Galliarum regiones expetere: multis eum adjurationibus constringentes, ne eorum proposito ipse fieret impedimento. Ad hæc ingemiscens venerabilis Senex ait: Nequaquam, o filii, in hoc tam laudabili proposito vos impedire cupio, sed magis adjuvare: nec vos interim relinquam. Aliquantisper vobiscum pergam, itineris vestri usque ad Apostolorum limina me habebitis comitem. Propterea autem Vir Deo plenus itineris illorum particeps fieri gestiebat, ut eos, sicuti & fecit, suis salutaribus consiliis ab illius itineris longitudine revocaret. Quod Dei providentia factum fuisse nullus ignorat, qui hoc monasterium cernit.

Hos specie, forma, cognoscit munere dogma,
Consilio refovet, levat obsequio Pater almus,
Ne paveant, faveant, facilis pateat labor altus.

[5] [Romam comitatus] Pergunt interea simul, ut Senis fuit voluntas, multisque lacrymis profusis, devotionem suam Apostolorum commiserunt suffragiis. Oratione vero completa, cœpit eos reverendæ memoriæ jam dictus Pater verbis suasoriis admonere, ut secum ad monasterium reverterentur: & aliquamdiu apud eum remorati, propositum institutionis suæ videndo & operando addiscerent, & tum demum, quo eos Dominus vellet vocare, properarent. Et ut verbis illius utar: Audite, inquit, o filii consilium meum. Ad monasterium, cui deservio, revertimini mecum, & propter ardorem vestri desiderii, quamquam extra usum monasterii, intrinsecus vos recipiam, ut simul cum fratribus edatis, simul dormiatis, simul orationi vacetis, simulque ad opus manuum exeatis: ut his exercitiis probati sciatis, quibus modis propositum monachi adimplere valeatis. Hæc & his similia eo dicente, præbuerunt adsensum, pariterque cum eo ad monasterium sunt regressi, in quo paucis diebus remorati, ad plenum instructi sunt.

Te simul ecce petunt, Petri dum limina quærunt,
Roma beata nimis, fratresque Senexque fidelis,
Quos trahit ipsa ferens fidei per littora navis.

[6] [ad monasterium reducit, inventosque a parentibus] Accidit autem, ut dum pater duorum fratrum, Tatonis scilicet atque Tasonis, cum ceteris parentibus huc illucque eos quærerent, rapidissimo cursu Romam venirent. Quos dum studiose quærerent, ac nequaquam inibi invenirent; audiunt a dicentibus Sabinis, eos esse in monasterio gloriosæ Dei Genitricis Mariæ. Tunc illi majoris amoris stimulis agitati, spatium itineris illius quasi transvolantes, ad prædictum monasterium pervenerunt, a prædicto monasterii Patre petierunt, ut adspectibus illorum præsentarentur. Venerabilis autem Senex, ut erat suadibilis eloquio, admonuit, ut exirent. Illis autem renitentibus, compulit eos, ut sibi imperanti obedirent. Ut vero egressi sunt, parentesque eos viderunt, vehementer flere cœperunt, elevataque voce ad eos dixerunt: Cur nos peccatores tamquam mortuos reliquistis? Ut quid curam animarum nostrarum deseruistis? Nullusne vobis inest pietatis affectus, nulla consanguinitatis compassio? Obsecramus, inquiunt, obsecramus, & per Deum conditorem cæli & terræ deprecamur, ne nos deseratis: quia ad Christum converti, & sæculum penitus relinquere sumus parati. Sin autem, contestamur cælum & terram, sanguinem nostrum de manu vestra a Deo fore quærendum.

[7] Ad quorum verba lacrymasque atque singultus, dum illi pietate nequaquam moverentur, [nec eorum precibus permotos ipse ab itinere in Galliam] seque ut Deo promiserant, Gallias petere dicerent; propterea *, ut aperte nunc cognoscimus, fertur Senex ad eos voce dixisse: Confidite, inquit, filii confidite, & de Dei misericordia præsumite: quia si modo meis monitis aurem obedientiæ accommodaveritis, multi per vestræ actionis exemplum cæleste ingredientur regnum. Audite, inquit, filii hominum, audite consilium Patris vestri, & horum preces spernere nolite. Ostendam vobis, si vultis, a Deo vobis locum præparatum. Spero enim in Domino, quoniam illic adimplebit Deus desiderium vestrum, ibique faciet Deo fructum acceptum. Indicium autem loci percipite, & ad eum quantocius properate.

Non Pater hos monitis, gemitu movere parentes;
Sed * patriam gentem contemnere rite fatentes
Mollia spernentes, pro Christo dura ferentes.

[8] Est autem, dilectissimi, locus ad quem vos ire desidero in Samnii partibus super ripam Vulturni fluminis, [avocat, aptum habitationi locum ostendit.] ubi initium sumit a mille fere passibus, in quo videlicet loco situm est oratorium martyris Christi Vincentii nomine dedicatum: ex utraque vero parte fluminis silva densissima, quæ habitationem tantum præstat ferarum, latibulaque latronum. Omnipotens autem Dominus, cui vos famulatum exhibere desideratis, & vos in eodem loco illæsos servabit, & cunctis iter agentibus a timore latronum pacatum atque securum constituet, nec non & cerasis, dumis ac sentibus, lignis fructiferis abundare faciet. Ite, ait, filii & in eodem loco fine metu cujuscumque permanete.

Hos Pater ire monet, loca monstrat pervia nullis,
Arboribus multis, quæ comant flumina, pulcris,
Montibus, & ventis, nivibus sunt frigida mæstis.

[9] [Eadem, quæ S. Autpertus,] His igitur & hujusmodi a rigore obstinationis emolliti, tamquam Christum in Seniore loquentem attendentes, Apostolique dictum recordantes, Nolite quærere, quæ vestra sunt singuli, sed quæ alterius; ab his, quæ cœperant, revocant animos, atque ab eodem benedictione percepta, iter arripiunt, & ad hunc, quem incolimus, perveniunt locum &c. Hactenus juxta editionem Mabillonii, collata cum Muratorii editione, S. Autpertus, qui in Prologo suo apud Muratorium causam, cur scribat, edicens, manifeste tradit, quod de ipsius ætate dictum est num. 1 hujus Appendicis: Hoc enim, inquit, ago non temeritatis ausu impulsus, sed abbatis mei monita secutus, eaque modo stylo prosequor, de quibus adhuc testes exsistunt, qui se hæc ab his (SS. Paldone, Tasone & Tatone) audisse confirmant.

[10] [narrat etiam scriptor alius illo antiquior] Porro Vitæ a S. Autperto conscriptæ subjungitur apud laudatum Muratorium Vita altera SS. Paldonis, Tasonis & Tatonis, in qua eadem prorsus, saltem quoad substantiam, de Sancto nostro memorantur, & cujus auctor se suamque ætatem sic indicat in Prologo: Hæc, quæ dicturus sum, omnia ex ordine retulit mihi Petro presbytero & monacho benignissimus pater, domnus abbas meus Taso. Unde conjicias eum S. Autperto fuisse anteriorem, cum Taso, ut diximus, obierit certe ante annum 740, imo forte ante 730. Verum hanc Vitam deinde interpolatam fuisse, evidens fit ex eo, quod priusquam in ea fiat mentio Gifulfi Beneventanorum ducis, de quo biographus noster num. 19, referantur nonnulla de unione ac mutua charitate inter Casinenses & Vulturnenses cœnobitas usque ad tempora Angellarii abbatis Casinensis, quo nomine abbatem non habuerunt Casinenses, nisi circa annum Christi 883.

[Annotata]

* Murator prophetica

* Murat. se

DE S. ODGERO DIACONO
RURÆMUNDÆ IN BELGIO,

Sec. VIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS,
AUCTORE JOANNE BOLLANDO.
De Sancti cultu, patria, vita monastica incerta, ætate, gestis & reliquiis.

Odgerus diaconus Ruræmundæ in Belgio (S.)

Auct. J. Bollando.

Celebratur IV Idus Septembris natalis S. Odgeri Diaconi & Confessoris, [S. Odgerus Martyrologiis inscriptus 10 Septemb. colitur Ruræmundæ,] ut totidem verbis expressum in veteri Ms. Martyrologio ecclesiæ S. Mariæ Ultrajecti: cui congruit Ms. monasterii S. Martini Treviris, Martyrol. excusum Coloniæ anno MCDXC, Hermannus Greven in additionibus ad Usuardum editis anno MDXV & MDXXI, Canisius in Martyrol. Germanico, Joannes Molanus in prima editione auctarii sui ad Usuardum: nam in posterioribus ita de eo plenius scribit: Item S. Otgeri confessoris & diaconi, qui ex Britannia comes peregrinationis fuit sanctis episcopis Wironi & Plechelmo, atque post multa pietatis exercitia, sepulturam accepit in ecclesia Montis Petri juxta Ruræmundam. Andreas Boëyus noster in Martyrol. Flandrico: In ecclesia Montis S. Petri, S. Odgerus diaconus & confessor. Philippus Ferrarius in generali Catalogo: Ruremundæ in Geldria S. Otgeri Diac. Utrumque locum expressit Balduinus Willotius noster in Martyrol. Belgico: In Monte S. Petri & Ruræmondæ colitur S. Otgerus diaconus, socius SS. Wironis & Plechelmi. Promiscue Odgerus & Otgerus appellatur, apud Grevenum Othgerus, in quodam Ms. Ogerus.

[2] Nescio quid in mentem venerit Thomæ Dempstero, [non in Brabantia: nec Episcopus fuit, aut Sacerdos:] ut in Menologio Scotico ita scriberet: In Brabantia Otgeri episcopi, apostoli, Ruræmundæ patroni. Molanum citat, qui nec Scotum, nec episcopum facit, nec in Brabantia coli scribit. Transiisse quidem verisimile est per Brabantiam, (cui tamen, toti certe quidem, id tunc minime erat nomen) cum in Geldriam venit; forsan & populis quibusdam, qui nunc intra Brabantiam censentur, prædicarit, præsertim inferiori Masegau; at non est in Brabantia Mons S. Petri, ubi habitavit, nedum Ruræmunda, ubi nunc colitur. Sed neque episcopus fuit; ne sacerdos quidem, quamquam id Joannes Wilsonus in posteriori editione Martyrologii Anglicani scripserit, cum in priori Diaconum vocasset. Auctor Ms. Florarii, ne erraret, utramque amplexus sententiam est: Et Otgeri, inquit, presbyteri, alias diaconi, & confessoris, anno salutis DCCXXXII.

[3] Fuisse alioquin natione Scotum scribit Saussayus in Martyrol. Gallicano hoc ipso die. At Daniel Camerarius lib. 3 de Scotor, [an Scotus fuerit, incertum, verisimilius Anglus:] pietate ad XII Septembris reposuit: credo, quod alium non haberet Scotum, quo diem illum ornaret. De patria S. Otgeri ambigue loquitur Molanus cap. 7 Chronici Sanctorum Belgii: Venerunt quoque ex Scotia, inquit, ad Pippinum S. Wiro episcopus, S. Plechelmus episcopus, uterque Romæ ordinatus, & S. Otgerus levita. Et certe quidem cum Roma in Scotia reverterentur, eo secum duxisse Odgerum videntur, quem & secundæ peregrinationis socium, cum eorum alterutri præsens adesset, adsciverunt. Alioquin Vita S. Wironis cap. 2 num. 5 innuere videtur, Anglum fuisse; ita enim habet: Beatus quoque Wiro, tali comitante socio, dum partes Anglorum peragraret, divinitus adjungitur Othgerus levita. Ipsius quoque Odgeri Vita sic habet: Fuit in Britanniæ partibus vir vitæ venerabilis, nomine Odgerus. Licet enim, quas regiones Scoti in Albione insula Pictique incolebant, veteris quoque Britanniæ pars essent; tamen utrique vel aliunde advenerant, ut Beda aliique scriptores tradunt; vel si Picti inter Aborigines numerandi, vix tamen Bedæ ejusdem tempore & deinceps Britanni habiti, nisi qui cis Fortham ad usque Oceanum Gallicum Romanæ reip. antea subjecti, dein vel immisti Saxonibus, vel ab his in occiduas ejusdem insulæ provincias repulsi fuerant. Ipse Dempsterus Historiæ Ecclesiast. gentis Scotorum lib. 14 cap. 970 ita loquitur: S. Otgerus an Scotus fuerit, haud facile divinarim, ac multo minus certo affirmarim. Ast infra addit: Scotia Romam ivisse idem Molanus adfirmavit, Indiculo SS. Belgii pag. 76 & in Chronico eorumdem pag. 89. Molanus priore loco ita habet: S. Wiro, episcopus in Scotia electus, pro consecratione cum Plechelmo & Otgero Romam ivit. Ac paullo post: Cum iisdem ex Scotia venit ad Pippinum. Quod & nos fassi antea sumus. At non dicit Molanus e Scotia cum iis Romam iisse; sed Wironem in Scotia electum, pro consecratione Romam ivisse cum Plechelmo & Otgero: nec affirmat eos illi in Scotia tunc adjunctos fuisse. Quæ secundo loco habet Molanus, Chronici nimirum 7 cap., supra retulimus.

[4] [an monachus fuerit, non omnino constat:] Joannes Wilsonus in 1 editione Martyrol. Anglicani, ait monachum fuisse in Boreali Angliæ plaga, ubi & natus erat. In 2 edit. illud de patria omisit: tamen ibi monachum fuisse asseverat. Credibile videtur, haud tamen fortassis omnino certum, ex Anglia oriundum fuisse: at nihil uspiam occurrit, unde definiri possit, qua ex Angliæ parte extiterit. Monachum fuisse, & quidem Benedictinum, censent Arnoldus Wion, Benedictus Dorganius a S. Joanne, Hugo Menardus, in sui Ordinis Martyrologiis, Edouardus Maiheu in Tropæis Congregationis Anglicanæ tom. 2, Gabriël Bucelinus in Menologio Benedictino, Constantinus Ghinius inter Sanctos Canonicos eum recenset. Neutrum liquet. Huic tamen videri potest Vita suffragari num. 3, ubi ista leguntur: Et cum diu dubitaret, quid mallet, aut subjici monasticæ conversationis regulis, aut in eo, quem in monasterio primum puerulus acceperat, habitu permanere finetenus. Quibus verbis innui videtur, habitu quidem clericali indutum, at non monasticæ conversationis regulis subjectum fuisse. Neque postea mentio fit monasticæ conversationis susceptæ, quam Wironem quoque ac Plechelmum professos esse, non constat, neque qualem in Monte S. Petri congregationem instituerint. Bucelinus Otgerum S. Wironis sanctitate ac consuetudine captum, seculo renuntiasse asserit: non probat.

[5] Ætas S. Otgeri ex iis quæ VIII Maii ad Vitam S. Wironis, [illius ætas: Vita unde hic edita:] quæque ad S. Plechelmi XV Julii diximus, colligi potest: at non certo definiri, an illis superstes fuerit, an potius ante obierit, qui sacerdotio initiatus non videatur, cum semper Diaconus nominetur: erat alioquin sacerdotii gradus eo tempore, ad fidei pietatisque propagationem, magnam allaturus utilitatem. Nisi, ut alii plures Sancti, ex modestia ac submissione animi eum honorem deprecatus sit. Vitam ejus hic damus ex Ms. codice ecclesiæ S. Martini Ultrajecti, qui nunc asservatur in Carthusia Coloniensi. Quis eam composuerit, in obscuro est. Ex Vita S. Wironis sumpta materia est, verbisque amplificata. Eadem exstat, sed contracta aliquantum, in secunda parte Legendes, ut vocabat Molanus, quæ Coloniæ anno MCCCCLXXXIII excusa fuit, rursumque Lovanii biennio post.

[6] Quod Dempsterus ipsum affirmet scripsisse pro synodo Germanica librum unum, [an libros scripserit.] solens facit: quippe arbitrari audet, ut alibi sæpius monuimus, non satis decorum fore, si non omnes Scoti Sancti, ut sanctimonia, ita & eruditione ac libris vulgatis celebres extitisse dicantur. Quid vero pro Germanica synodo scribendum fuit, aut quanam illa? an ea forte, cujus Canones in Concilio Leptinensi approbati?

[7] Reliquiæ S. Odgeri, uti & SS. Wironis ac Plechelmi, [Reliquiæ translatæ Ultrajectum: aliquæ Ruræmundam,] cum monasterium Berg, sive Montis S. Petri, aut S. Odiliæ, Hungero antistiti Ultrajectino datum a Lothario rege esset anno 858, ut plenius ad S. Wironis Vitam diximus, Ultrajectum asportatæ fuerunt, parte tamen earum aliqua in templo Montis S. Odiliæ relicta: & hæ miraculis frequentibus illustratæ, Ruræmundam translatæ una cum Canonicorum collegio fuerunt, inque basi majoris altaris ecclesiæ sancti Spiritus, quæ nunc cathedralis * est, repositæ: & cum mira Numinis providentia, sacrilegis manibus Calvinistarum essent subductæ, inventæ demum sunt anno MDXCIV, cum altare instauraretur, & honorifice elevatæ. Memoria illius Inventionis reliquiarum trium illorum Sanctorum, feria tertia post festum sanctissimæ Trinitatis, anniversaria celebritate recolitur, Officio duplici 2 classis, ut videre est in Officiis ecclesiæ & diœcesis Ruræmundensis. At quæ Ultrajectum avectæ erant reliquiæ, eas deinde metu Nortmannorum abscondi uspiam oportuit: donec centum post annis Baldricus episcopus, uti & corpora SS. Isburni, Werenfredi, Odulphi, & Radbodi decessoris sui, divina revelatione reperit, iisque ecclesiam suam adornavit, ut narrat Willelmus Heda.

[8] Quæ alia de S. Otgero quæri possent, ea ad S. Wironis ac Plechelmi Vitam sunt pertractata, ubi & refellimus, quod in Vita S. Suiberti sub S. Marchelmi nomine, ab ignoto quopiam fabulatore edita, [miracula:] narratur, de synodo Ultrajectensi sub S. Willebrordo habita, cui illi finguntur interfuisse. Agit de S. Otgeri sociis, uti alibi relatum, Joannes Gerbrandus a Leidis Chronici Belgici lib. 2 cap. 16, ubi & de ipso hæc scribit: Similiter & B. Othgerus, levita Christi, in eodem monasterio in magna sanctitate degens, tandem omni virtute plenus, divinisque miraculis clarus, infirmitate corripitur, & terminum vitæ suæ præcognoscens, coram Fratribus suis positus, Sacramentisque Ecclesiæ susceptis, migravit ad Dominum, cum eo, ut promeruit, perenniter gavisurus. Corpus ejus in ecclesia super montem S. Petri prædictum, sepultum est, ubi meritis ejus fiunt plura miracula.

[9] [fors aliquæ olim Gruningæ & Daventriæ.] Vitæ S. Otgeri epitomen exhibet in Natal. SS. Belgii Molanus, itemque Miræus ex citatis antea Officiis ecclesiæ Ruræmundensis, in qua X Septemb. colitur Officio duplici. In diœcesi Ultrajectina, Gruningensi, (mendose apud Ghinium Grudigensi) Daventriensi, agitur eo die festum S. Nicolai Tolentinatis, quocum fit S. Odgeri commemoratio. Quod Molanus loco citato scribit; a Cathedralibus ecclesiis, Ruræmundensi & Gruningensi natalem ejus recoli, quia utraque eum ut prædicatorem & patronum veneratur; equidem Gruningæ aut in vicinia prædicasse, nusquam legi: at nec circa Daventriam. Divinarim potius aliquas ejus reliquias olim Ultrajecto ad urbem illam utramque esse delatas.

[Annotata]

* deinde cathedralis facta ecclesia S. Christophori.

VITA
auctore anonymo
Ex Ms. Ecclesiæ Ultrajectinæ.

Odgerus diaconus Ruræmundæ in Belgio (S.)

BHL Number: 6269

A. Anonymo ex mss.

[S. Odgerus probe institutus, virtute adhuc puer conspicuus,] Fuit in Britanniæ partibus vir vitæ venerabilis, nomine Odgerus, propagine nobilium patrum, Deo prædestinante, procreatus, meritis tamen & sanctitatis religione nobilior effectus. Parentes vero illius, in annis adolescentiæ teneris suam industriam cognoscentes, tradiderunt eum religiosis Fratribus, ut sacris lectionibus erudiretur studiosius. Tunc sancta Dei concedente gratia, teneros adolescentiæ annos edomabat, spiritualiumque Patrum, quorum se subjugaverat magisterio, perspicaciter imitabatur exempla. Sed inter hæc mira illi inter condiscipulos erat obedientia, infatigabilis inter eventus injuriarum patientia, majorum quam plurimos minorumque caritatis superexcellens officio, jam tamen se velle præfigurabat in opere, quod maturiores expleverant ætate. Tunc vero Dei famuli, qui inibi sub Christi castris servire Regi altissimo erant contenti, cognita bonæ indolis intentione, plus eum coævulis venerabantur. Colebant etiam eum propinqui & pene totius provinciæ vicinitas, omnesque, qui eum noverant, magis suæ mentis industriam venerantes quam parentelæ nobilitatem inspicientes. Cum autem per annorum circulos pubetenus cresceret, & viam caritatis sibi inardescere sentiret, & nequaquam animum terrenæ ambitionis voluptatibus subdidisset, sed potius coarctando semetipsum, totius lasciviæ illecebras devitaret; sic in Dei servitio proficiebat, ut cælesti rore irrigaretur, nec non & litterati perspicue imbueretur arte.

[2] Interea Christus Dominus & Salvator noster, qui suos usquequaque glorificat famulos, [ordinatur diaconus, dignas eo gradu virtutes exercet:] illius loci antistitis inspiravit cordi, talem meritis præcipuum ecclesiasticis non esse indecorum ordinibus: qui divina dispensante gratia per gradus humiliter ecclesiasticos fecit eum ascendere, donec nutu divino levitici ordinis dignitate sibi condigna fulciri promeruit. Quo suscepto sanctus Dei Famulus, sancti Spiritus fervore illuminatus, intellexit se arctioribus vinciri vinculis, quo se totum manciparet in Dei servitiis. Quantum in diaconatus officio ministerii se præstiterit, modum pronuntiationis superat. Nam sedulus erat in orationibus, assiduus in lectionibus, in morum honestate compositus, floribus sapientiæ ordinatus, in eleemosynarum dapsilitate largus, in geminæ dilectionis amore, Dei videlicet & proximi, fervidus, in obedientia promptus, pietate eximius, omnique bonitate præditus. Hujusmodi autem beatus Christi Dei Athleta se vallabat munitionibus, & salutiferæ Crucis stigmatibus pro armorum copia armatus, contra omnes ludicri erroris spurcitias dimicare non trepidabat. Cum autem ætatis plenitudinem attingeret, coarctando semetipsum, sæpissime in mentis oculos volvebat, quomodo fe implicaret lectionis Euangelicæ feriis.

[3] Et cum diu dubitaret, quid mallet, aut subjici monasticæ conversationis regulis, [deliberans de ulteriore statu vitæ, SS. Wironi & Plechelmo peregrinationis se socium jungit.] aut in eo, quem in monasterio primum puerulus acceperat, habitu permanere finetenus; innotuit infra suæ habitationis patriam, sacerdotes Christi quoque, pro æternitatis gloria & cælestis patriæ acquisitione, S. Wironem & Plechelmum æque sanctimoniæ virum, peregrinationem velle suscipere. Quod cum Vir sanctus audiret, multum congaudens in Domino, & illud, quod Euangelicis inseritur præceptis, sedulo revolvens animo, Qui non renuntiat omnibus quæ possidet, non potest meus esse discipulus; tunc subito suis omnibus despectis, ad supradictos Dei famulos conferre se cupiebat, tantorum virorum desiderans instrui disciplinis, & comes esse peregrinationis. Hoc etiam divinæ pietatis adminiculo annuente peractum est: nam tantæ perfectionis desiderio feliciter anhelans, ad prædignos Dei famulos constanti animo tendit pergere properanter, quærens illos, suæque voluntatis intentionem sibi inventis suppliciter indicans, ac illorum se patrociniis fideliter adjungens, peragendi itineris affatim carus accipitur comes.

[4] In summæ Trinitatis nomine fratres coadunati, perennis vitæ præ cordiali amore indesinenter cupidi, [mari cum illis transmisso; eos sedulo imitatur] corde sollicito Deum exorare, sermonem Euangelicæ lectionis secum adimpleri: Ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, ibi in medio eorum sum. Ille vero, ut miræ erat probitatis, per omnia præfatis placens Dei famulis, ponti littus petebat cum illis, simulque navem ingressi, prospero cursu & secundis velis transierunt stagna maris, usque dum ad optatam beatæ peregrinationis meruerunt pervenire terram. Ibique vita & exemplo eorum doctus, pauper seculo, Deo autem dives, sanctæ religionis propositum prævidendo extitit præclarus. Beatus igitur Levita Christi intantum se mancipavit Dei obsequio, ut per nullam mundanæ inhabitationis ambitionem inclinari videretur magistris. Et cum ita evidenter se ageret, ut suæ voluntatis professio constantissima perspicue claruisset omnibus; solis inhians cælestium laudum conatibus, lascivis elongari curabat fabularum figmentis, frequentissimeque memorabat dicens: Adjutor meus, tibi psallam, quia Deus susceptor meus, Deus meus, misericordia mea. Cum ceteris quamplurimarum virtutum perfectionibus, hymnis & psalmodiis vacans, vigiliis & orationibus insistens, divinæ majestatis instantiam sequens, Christianæ pietatis misericordiam diligens, inter omnia mundanæ varietatis adversa, magnopere pacificus esse dinoscebatur omnibus: nam patientia est mater omnium virtutum.

[5] [simul Pippinum adeunt, a quo montem S. Petri accipiunt:] Interea cum præfatis pontificibus Dei Pippinum regem, virum strenuum, Deo amabilem, & omni populo placabilem, adiit; regique inditium adoptionis opponitur, & ob quam caussam peregre profecti essent, depromitur, atque ab eo benigne suscipiuntur. Ibique diu degentes, plus ceteris honorantur. Post multum vero temporis datur illis a rege præceptum, ut infra sui regni terminum transmitti debuissent ad quemdam locum, Mons-Petri vocatum, quo liberius potuissent Dei ad obsequia prævidere, mundique crimina prorsus aufugere. Beatus igitur levita Christi Otgerus die noctuque incessabiliter scire curabat, ac particeps esse satagebat, quocumque conamine sui priores Dei mysteria perviderent, & qualiter pro Christi amore prædicando, admonendo, docendo, eleëmosynas dando, hominibus prodessent pervigilii diligentia, recordans admonitionis Psalmistæ David: Cum sancto sanctus eris & cum viro innocente innocens eris: horum assidue memor, taliter concordans magistris, ut affatim æqualis meriti crederetur haberi.

[6] [sumptis Sacramentis ibi pie moritur, & in ecclesia honorifice sepelitur.] Appropinquante autem tempore, quo perfolvere debuit universæ carnis debitum, Christoque favente præclara beatæ retributionis præmia accipere; corporeæ molis dissolutione, cœpit infirmari, & attubus totis se sensit nimium relaxari: sed Spiritu sancto se gaudebat confortari, vitæque perennis remuneratione sperabat consolari. Alacriter Dei Servus ibidem commorantibus fecit notum fieri, eum ad hujus vitæ exitum ocyus accersiri. Grave hoc indicium cunctis extitit, omnibusque rite peractis Viaticum suscepit, & se Domino commendabat, dicens: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum. Deinde valedicens Fratribus, feliciter migravit ad Christum, in æterna requie cum beatis Sanctorum animabus sine fine victurus. At vero ad beati Viri exequiarum ministeria non modica tam cleri quam populi tristitia compuncti confluebat turba: & corpus ejus in ecclesiam super præfato Petri monte constructam deportabat, illudque ibidem juxta debitum honorem cum hymnis & psalmodiis sepeliebant. Atque ibi usque in hodiernum diem patrocinia ejus a fidelibus circumquaque habitantibus pro summo honore venerantur: fiunt etiam ibi plurimæ miraculorum virtutes, per merita S. Odgeri confessoris, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & gloriatur Deus per infinita secula. Amen.

APPENDIX
De ecclesia de Berg SS. Wironi, Plechelmo & Odgero consecrata, translatisque in eam illorum Sanctorum reliquiis: ac de distinctione S. Plechelmi ab alio fere synonymo.

Odgerus diaconus Ruræmundæ in Belgio (S.)

AUCTORE J. S.

[Post illustratam a Bollando S. Odgeri Vitam,] Habes, Studiose lector, Commentarium Bollandi nostri & Vitam S. Odgeri ab ipso ad prelum paratam ab annis fere nonaginta. Sic ad VIII Maii S. Wironis & ad XV S. Plechelmi datæ sunt Vitæ, quas simul cum hac illustrandas suscepit Bollandus, quia Sanctorum illorum gesta invicem erant connexa. Porro, licet in scriptis a Bollando nihil mutare, nihil addere aut demere voluerim; omittenda tamen non existimo, quæ post obitum ipsius reperio facta, & ad gloriam posthumam Sanctorum illorum spectantia. Quapropter ea huc breviter transferam.

[2] Joannes Knippenberg in Historia ecclesiastica Geldriæ lib. 8 cap. 4 ita habet: [ecclesia de Berg consecrata tribus Patronis, quorum eo translatæ reliquiæ,] Hoc eodem anno (1686) ecclesia de Berg, cujus supra injecta mentio, ex fidelium oblatis, ac ipsius etiam antistitis, nec non canonicorum liberalitate jam restaurata erat. Hanc episcopus in honorem sanctorum Wironis, Plechelmi & Otgeri (antea sanctos apostolos Petrum & Paulum patronos habuerat) decima Mensis Maii hoc anno consecravit, repositis inibi patronorum reliquiis: episcopus quippe quatuor ab ante diebus, canonicis ac parocho de Bergh inspectantibus, in ecclesia cathedrali Sanctorum, quos dixi, reliquias divisit etiam minutissimas, ut de singulis etiam patronis sacrum pignus ecclesia recens extructa indubitanter possideret: quibus hunc in modum paratis, communem supplicationem ad diem duodecimum ejusdem mensis indixit episcopus. Parochiani igitur de Bergh, & qui in confinio erant pastores, indicto die Ruræmundam tendunt, designatas reliquias allaturi, quas in feretro aut capsula decenter locatas in humeros sumunt pastores quatuor, comitante episcopo ac clero Ruræmundano; primarii etiam civitatis viri admodum frequentes lumine agmen sacrum ornabant inter affluentem de vicinia fidelium turmam, atque ita hymnis canticisque per viam laudantes ac benedicentes Deum, sacra pignora in ecclesia de Bergh deponunt; antistes mox primum in ea Sacrum celebrat. Ast ubi ecclesia affluentis populi multitudinem non caperet, concionem sub dio extra illam habere placuit: ea autem fidelium devotio atque Sanctorum merita quam fuerint grata Deo, patenti id miraculo cunctis testatum voluit.

[3] Erat in vicino pago de Kercken filia æditui, seu custodis, [cæca ibidem tunc visum recipit,] sexennis, Catharina nomine: hæc ante biennium ex morbo orbata visu nulla poterat medicorum opera juvari. Puellæ mater (Afra dicebatur) humano subsidio destituta, religioso affectu ad dictam etiam solemnitatem cum filia accessit, per merita dictorum Sanctorum pro ejus salute remedium quæsitura; & ecce, Deus, qui preces votaque humilium haud spernit, matri, quod petiit, misericorditer concessit. Hæc quippe in ea populi frequentia ac compressione perseverabat in ecclesia, ac post effusas preces jam egredi volenti, Maneamus, inquit, filia, adhuc tantisper, nam videre incipio; quo dicto læta mater ardentius orationi institit, atque ita Sanctorum meritis puella visum recepit, sublato etiam, quem continuum patiebatur, oculorum dolore; quemadmodum hæc a Guilielmo Basel ibidem parocho narrante accepi, idque toti viciniæ innotuit, quod ipsa etiam puella, jam adultior facta, mihi nuper per Kercken transeunti coram parocho suo, domino Smets, asseveravit, eratque claris adeo luminibus, ut ne ullus quidem navus aut caligo in iis appareret.

[4] [annus fere millesimus ab obitu illorum Sanctorum celebratus.] Cœpit itaque hoc modo locus hactenus neglectus ingenti demum fidelium pietate frequentari, qui zelus dum identidem accresceret, illustrissimus dominus Angelus d'Ongnyes, qui in præsens Ruræmundensi ecclesiæ antistes præest, jubilæum millesimi anni in eadem ecclesia de Bergh anno MDCCVI ab undecima Julii per octavam celebrari solemniter jussit, obtentis in id a Pontifice Indulgentiis plenariis: nam ante decem sæcula circa idem fere tempus sub principatu Pipini Herstallii eosdem Sanctos inibi fixisse sedem, Annales, & quæ supersunt memoriæ, passim astruunt; erat autem in dicto jubilæo tanta populi affluentia ex vicina etiam ditione Juliacensi, Leodiensi ac nostra Gelriensi, ut non ecclesiam dumtaxat, sed & montem, in quo sita est ecclesia, castrorum instar impleret, qua etiam occasione antistes quinque circiter hominum millia Sacramento Confirmationis munivit. Hactenus laudatus scriptor.

[5] [Bollandum, qui S. Plechelmum distinguit ab episcopo Casæ Candidæ, impugnat Pagius] Jam vero, cum ad S. Plechelmum non minus spectet hæc appendix, quam ad S. Odgerum, lubet & alia quædam de eodem Sancto hic observare. Monuit Sollerius noster in præfatiuncula, die XV Julii ante Commentarium Bollandi de Plechelmo data, qua occasione Vitas SS. Wironis, Plechelmi & Odgeri tam cito illustrandas susceperit Bollandus, nimirum quia Pseudo-Marcellinus, cujus fabulas 1 Martii in S. Suiberto detexit, aliquot etiam de hisce Sanctis errores invexerat. Addere potuisset Sollerius, alicujus ex erroribus Pseudo-Marcellini patrocinium susceptum esse a Pagio, priusquam impressus esset Bollandi de S. Plechelmo Commentarius, in quo error ille uberius refutatur. Rem expono. Bollandus ad XXI Februarii in Commentario de B. Pippino duce num. 49 observavit breviter, S. Plechelmum illum, qui prope Ruræmundam diu habitavit & defunctus est, & cui Pippinus Herstallus quandoque conscientiæ maculas exposuisse dicitur, alium esse a Pechthelmo, quem Beda scribit fuisse anno 731 Candidæ Casæ episcopum, hacque ratione id probavit: Nam XVII tunc anni ab obitu Pippini Herstalli effluxerant. Pagius vero in Critica ad annum 734 num. 4 recitatis Bollandi verbis hæc subjungit: Verum vana hæc ratio: Pecthelmus enim XVII & amplius annos Pippino Heristallo superstes esse potuit, & auctores, qui de Pecthelmo locuti sunt, eum Wironis fuisse socium docent. Hanc Pagii crisim adoptavit auctor Bataviæ Sacræ pag. 81 in Plechelmo. Sed utriusque opinionem refutavit abunde Bollandus in Commentario Vitæ S. Plechelmi prævio § 3, ubi suam sententiam magis exposuit & stabilivit.

[6] Attamen cum Bollandus tanto minus prævidere potuerit objectionem Pagii, [hinc argumentum Bollandi exponitur,] quanto illa ineptior est; vim rationis, quæ vana visa est Pagio, paucis exponam, & deinde ad objectiones Pagii respondebo. Bollandus num. 47 dixerat, S. Plechelmum cum SS. Wirone & Odgero, post prædicatum Euangelium, sedem fixisse ad Ruram flumen in monte S. Petri, ut ipse quoque Pagius dicit, qui addit id factum videri circa annum 700. Per verba autem sedem fixerunt, ædificato monasterio, insinuavit Bollandus, tres illos Sanctos ibidem deinde habitasse usque ob obitum, quemadmodum de singulis certo constat. Itaque quæ præmissa erant a Bollando, æquivalebant huic propositioni: Plechelmus fuit in Gallia, vivente Pippino Herstallo, ibique mansit usque ob obitum. Deinde æquivalenter hanc subdit: Atqui Pechthelmus, de quo loquitur Beda, anno 731, id est, annis septemdecim post mortem Pippini, degebat in Brittannia. Ex quibus sponte fluit hæc conclusio: Ergo alter ab altero distinguitur: nam idem non fuit simul aut mortuus aut vivens in Gallia Belgica, & vivens in Anglia.

[7] Nunc Pagii quoque singula excutiamus. Pecthelmus, [& rationes Pagii refutantur:] inquit, XVII & amplius annos Pippino Heristallo superstes esse potuit. Supponamus id ita esse. At saltem idem non fuit simul in Monte S. Petri ad Ruram, & eodem tempore in Britannia. Deinde verisimile non est, S. Plechelmum annos septemdecim vixisse post Pippinum, cum Vita ipsius num. XI habeat, Montem Petri fuisse donatum a Pippino, quando S. Plechelmus jam erat senio fessus. Id Pagius figit circa annum DCC. Quis igitur credat, virum senio fessum deinde superfuisse ad annos triginta? Redeo ad Pagium: Et auctores, inquit, qui de Pecthelmo locuti sunt, eum Wironis socium fuisse docent. Hæc dicit Pagius, sed non potuit adducere ullum scriptorem antiquum, qui id habeat. Ex Pseudo-Marcellino fabulis pleno, orta est ea recentiorum opinio. Ipse autem Pagius ad annum 690 num. 3 agnoscit, fabulas Pseudo-Marcellini refutatas esse in Opere nostro, variaque errata de SS. Columbano, Ceadvalla, Judoco, Winoco, Aidano, Wirone, Plechelmo aliisque, certis argumentis manifestata. Bollandi ea laus est, quam Henschenio tribuit, ad 1 Martii in S. Suiberto § 4, ubi Pechthelmum Candidæ Casæ episcopum similiter a S. Plechelmo distinguit, ita de utroque scribens: Erat autem hic (Pecthelmus Candidæ Casæ episcopus) Anglus, vir doctus, S. Aldelmi discipulus, qui & a Bonifacio per litteras nonnunquam consultus legitur. Verum illo senior haud paullo fuit S. Plechelmus, cui, uti & S. Wironi, … solitus erat Pippinus dux peccata confiteri &c. Non alias rationes hoc loco affert Bollandus ad distinctionem probandam, & tamen certis argumentis manifestavit Pseudo-Marcellini errata non modo de aliis Sanctis, sed etiam de Plechelmo, ipso judice Pagio.

[8] [unde Pagius in eum errorem fuerit lapsus, exponitur.] Itaque facile videbit studiosus lector, Pagium sibi non minus contradicere quam Bollando, cum eamdem sententiam uno loco probet, altero improbet. Verum, quantum existimo, Bollandum ex mera inscitia oppugnavit, quod non vidisset Vitam S. Plechelmi, ideoque rationem Bollandi non satis perciperet. Nescivit, opinor, S. Plechelmum in Belgio mortuum esse & sepultum: nescivit jam senio fessum fuisse, dum in Monte S. Petri sedem fixit: sed credidit redire potuisse in Angliam, ibique episcopatum administrare & mori. Disputare igitur voluit de controversia, cujus fundamenta ignorabat, quod non vidisset monumenta ad S. Plechelmum spectantia. Hæc paullo prolixius deducere volui, ut studiosus lector intelligat, quam frivolis rationibus subinde impugnata sint scripta Majorum nostrorum a viris etiam magni nominis. Possem plurima id genus exempla adferre: at satis erit, si lector intelligat, non solere nos respondere ad argumenta adversariorum, nisi ubi locus occasionem præbet, aut alia ratio ad id faciendum invitat.

DE S. EUNUCIO EPISCOPO CONF.
NOVIODUNI IN BELGICA SECUNDA.

Sec. VIII ante an. DCCXLVIII.

SYLLOGE
Sancti cultus, corporis translationes, episcopatus ejusque tempus.

Eunucius episc. conf. Novioduni in Belgica secunda (S.)

AUCTORE J. S.

De S. Eunucio varii hodie meminerunt recentiores martyrologi, mutato tamen nonnihil nomine: [Memoria Sancti in recentioribus Fastis,] nam Eunucium a pluribus quidem nominatum reperio; sed & Eunutium, Eunuchium, Enuchium vel Ewicichium apud scriptores Gallos dictum video. Molanus ipsius memoriam in additionibus ad Usuardum sic annuntiat: Eodem die, sancti Eunucii episcopi Noviomensis & confessoris. Molanum secuti sunt Ferrarius & Canisius, & e recentissimis Castellanus ac auctor Martyrologii Parisiensis, qui omnes S. Eunucium breviter memorant ut episcopum Noviodunensem seu Noviomensem, uti & Saussayus elogio paulo prolixiori. Molanus de eodem agit in Natalibus Sanctorum Belgii ad eumdem hunc diem, ubi observat, eum haberi in Kalendario Breviarii Noviomensis; sed cum adjectione: Nihil fit.

[2] [ejus cultus Noviomi, non Tornaci:] Deinde tamen de Eunucio facta est commemoratio, tertiaque lectio de eodem recitata, ut disco ex Breviario Noviomensi, quod impressum est anno 1630: in eo enim ad X Septembris præscribitur Officium trium lectionum de Octava Nativitatis beatissimæ Virginis Mariæ, in quo lectio tertia est de S. Eunucio episcopo & confessore, cujus & in primis Vesperis & in Laudibus fit commemoratio. Ex litteris anno 1670 ad Papebrochium nostrum datis de eadem commemoratione etiam constat. Guilielmus Gazet in Historia ecclesiastica Belgii pag. 214 affirmat, in ecclesia Tornacensi die IV Septembris celebrari Officium S. Eunucii ritu semi-duplici. Sammarthæni etiam tom. 3 pag. 812 ita habent: S. Enuchius vel Ewicichius X Septembris in hac ecclesia (Noviomensi) in Tornacensi die quarto ejusdem mensis illius memoria recolitur. Verum hi falluntur: nam Cousinus Gazeto posterior in Historia Tornacensi lib. 2 cap. 41 scribit, nullum Tornaci de S. Eunucio fieri Officium; nec ego in Breviariis Tornacensibus mentionem de Eunucio inveni.

[3] Reliquiæ S. Eunucii variis vicibus translatæ sunt. [Corpus Sancti translatum] Miræus in Fastis Belgicis ad hunc diem de una translatione hæc scribit: Caput ejus Radulphus Noviomensis episcopus circa annum CMLXII transtulit ad monasterium S. Lupi, quod nunc S. Eligii dicitur, extra muros Noviomenses ab eodem Eligio fundatum. Idem de corpore translato scribit Joannes Cousin, quem laudat Miræus, in Historia Tornacensi lib. 2 cap. 10, additque illud ibidem suo tempore fuisse servatum. Nescio cur Miræus scripserit caput, cum Cousinus, quem laudat, corpus translatum asserat. At suspicor memoriæ lapsu id contigisse, præsertim cum etiam Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, Guilielmus Gazet in Historia ecclesiastica Belgii pag. 251, Joannes Buzelinus in Annalibus Gallo-Flandricis lib. 3 pag. 90, & laudatum supra Breviarium Noviomense de corpore per Radulphum episcopum ad monasterium S. Eligii translato consentiant. Erravit igitur Miræus, & errorem ipsius adoptavit laudandus infra Saussayus, qui etiam caput pro corpore habet, quia Miræum, opinor, præ manibus habuit.

[4] Nicolaus de la Haye decanus Noviomensis in litteris ad Papebrochium anno 1670 datis de dicta translatione aliisque deinde secutis memoravit sequentia: [variis vicibus, celebrataque translationis festivitas.] Ipsius corpus pluries translatum, scilicet X Kalendas Julii ad ecclesiam S. Lupi, quæ etiam S. Eligii nuncupata est, in suburbio Noviomensi: VI Idus Julii, cujus translationis pari die anniversaria fit solemnitas in cœnobio S. Eligii: demum die XXI Junii an. MDIX, quo sacrum illud corpus translatum est per Carolum de Hangest, qui cathedralem ecclesiam & dictum S. Eligii cœnobium simul moderabatur, a minori sacello in templum majus, ac depositum in una capsularum, quæ majori altari innitebantur. Hactenus de variis corporis translationibus.

[5] Nunc audiamus, quid de gestis Sancti afferat Saussayus. [Sanctus episcopus Noviomensis & Tornacensis,] Noviomi sancti Eunuchii episcopi & confessoris, qui post Guidonem hujus & Tornacensis ecclesiæ, quæ connexæ erant, gubernacula capessens, piis vitæ institutis & religionis studio indefesso admirabilem se præbuit: testificataque etiam divinis miraculis sanctitate, ad repositam piorum laborum vocatus est remunerationem. Hujus divini Viri cum pignora sacra virtutes magnas ederent; caput (imo corpus) venerandum Radulphus episcopus Noviomensis ad monasterium transtulit sancti Lupi, a sancto Eligio fundatum, cujus jam nomine insignitur. Hactenus Saussayus, cujus dicta de miraculis S. Eunucii ex mera conjectura videntur profluere, cum nullibi quidpiam de iis inveniam, nullaque miraculorum mentio fiat in lectione Officii de Sancto. Vix quidem dubito, quin S. Eunucius miracula aliqua post mortem patraverit, cum Sanctorum cultus occasione miraculorum soleat inchoari. At nollem asseri similia sine idoneo testimonio.

[6] [aliqui tantum coëpiscopum fuisse credunt, sed minus probabiliter:] Quod spectat ad episcopatum Noviomensem & Tornacensem; hic in dubium vocatur a Molano & Miræo. Audiamus priorem, cui alter adhæret: Nihil aliud, inquit, de eo legi, præterquam quod Demochares vigesimo septimo loco inter Noviomenses episcopos, qui simul erant & Tornacenses, Guidonem ponat cum sancto Eunucio. Unde coëpiscopus videtur fuisse, non autem primarius dicti loci præsul. Verum laudatus Cousinus observat, hanc opinionem non esse admodum probabilem, quia S. Eunucius in catalogo Ms. Tornacensi, & in altero per Meyerum edito, ponitur solus ut episcopus. Buzelinus jam laudatus de opinione Molani sic loquitur: Qui dant Eunucium Guidoni socium potius, quam successorem, illi parum mihi placent; quod in contrarium tabulæ ducant, in quibus is post Guidonem pontifex nuncupatur. Hunc insigni virtutum lumine claruisse accipio, & ob singularis vitæ merita Noviomensium Sanctorum catalogo insertum fuisse. In lectione Officii etiam dicitur fuisse episcopus Noviomensis, atque eum in catalogo Noviomensium episcoporum recensent cum aliis plerisque Sammarthani tom. 3 Galliæ Christianæ pag. 812 inter Guidonem & Eliseum. Quare saltem mihi probabilius est, episcopum revera fuisse ecclesiæ Noviomensis & Tornacensis: nam etiam apud nos ad caput 15 Democharis, ubi habet: Guido cum Enucio, manu antiqua in margine adscriptum reperio: Hos separat Ms.

[7] [obiit seculo VII ante annum 748.] Laudata Officii lectio insinuat ætatem S. Eunucii valde esse obscuram. Hoc enim modo inchoatur: De sancto Eunucio hujus sedis episcopo, quando ei impositus sit, quanto tempore moderatus, quibus rebus nomen sibi fecerit, etsi vix proditum videmus; non est tamen in tanta rerum & temporum densitate nomen ejus & sanctitatis decus obscurum. Hac una laude clarus est: satis est clarus, quia sanctus. Attamen, quoniam in aliquot catalogis ponitur inter Guidonem & Eliseum, ex ætate Elisei cognita utcumque innotescit ætas S. Enucii. Etenim epistola Zachariæ Papæ ad Raginfridum Rotomagensem aliosque Galliæ episcopos, quam Baronius in Annalibus recte recitavit anno 748, ut liquet ex epistola ejusdem Zachariæ ad Bonifacium, ibidem a Baronio præmissa, etiam inscripta est Elisæo Noviomensi episcopo. Sedebat igitur Elisæus, successor S. Eunucii anno 748, ita ut mortem S. Eunucii figere liceat seculo VIII ante annum 748. At vicinam magis anni emortualis investigationem aliis relinquimus, donec plus lucis affulgeat. Cointius quidem ad annum 747 num. 25 ait: Ad Deum transiit hoc anno sanctus Eunucius quarto Idus Septembris. At arbitrarias illas definitiones temporum in Cointii Annalibus frequenter reperimus, sed numquam probare possumus.

DE S. COSMA ARCHIEPISCOPO AFRICANO
PANORMI IN SICILIA

Probabilius anno MCLX.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Cosmas archiepiscopus Africanus Panormi in Sicilia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Memoria in Martyrologiis & scriptoribus Siculis: gesta ex probabilibus conjecturis eruta: patria forte Panormus.

Octavius Caietanus e Societate Jesu in suo Martyrologio Siculo, quod in Idea Operis de Vitis Sanctorum Siculorum exhibet, [S. Cosmæ cultus ex Fastis Siculis:] sanctum Præsulem nostrum bis commemorat, videlicet ad diem X Septembris & ad X Octobris. Priori loco sic habet: Panhormi, depositio venerabilis episcopi Cosmæ: posteriori vero sic: Panhormi, translatio corporis S. Cosmæ episcopi, sub altare in sacellum S. Mariæ, quod est in æde maxima. Utroque loco laudat Ms. Breviarium Panormitanum. Cajetanum secutus est Philippus Ferrarius ad utrumque diem, & Franciscus Carrera ad X Septembris, in Pantheo Siculo, ubi illius elogium recitat. Ejusdem pariter cultum agnoscunt Rocchus Pirrus lib. 1 Siciliæ Sacræ, Franciscus Baronius lib. 3 cap. 8 de Panormitana majestate, aliique rerum Sicularum scriptores: & laudatus quidem Baronius Cosmam inter eos recenset, qui in Sanctorum numerum relati, non ab ecclesia modo Panormitana, sed ab universo terrarum orbe ea, qua par est, duliæ veneratione percoluntur: quod tamen non videtur verum esse; cum non appareat, illum extra Panormitanam archidiœcesim, vel saltem extra Siciliam sacris honoribus auctum fuisse. Indubitatum tamen & antiquum esse apud Panormitanos S. Cosmæ nostri cultum, ex dicendis constabit. Neque obest, quod priori loco a Caietano venerabilis tantummodo titulo decoretur: id enim vel ipse, vel laudati ab eo Breviarii Ms. auctor fecit, quia is titulus in epitaphio infra referendo adscriptus legitur. Quin & ipse Caietanus in Animadversionibus ad Vitas Sanctorum Siciliæ ostendit, insignes alios Sanctos sic quoque compellatos fuisse.

[2] Non ita certa sunt Sancti patria, ætas, gesta, [patria, gesta, & mortis genus non ita certa:] sedes episcopalis, mortisque genus & locus. Apud Franciscum Baronium mox citatum perperam legitur: S. Cosmas, episcopus Panormitanus; nisi forte vox Panormitanus patriam, non episcopalem sedem, designet. Perperam pariter Jacobus Adria in Topographia Mazariæ eumdem Conum dixit, interque Panormitanos episcopos numeravit; ut observant laudati Rocchus Pirrus & Caietanus. Africanum episcopum fuisse apud alios certum est, quamvis de loco episcopatus, mortisque genere non ita conveniat. Cæietanus tom. 2 de Vitis Sanctorum Siciliæ geminam sententiam, nihil ipse definiens, proponit his verbis: Beatus Cosmas, incertum, cujus sedis in Africa episcopus fuerit, quave in Siciliam ratione delatus advenerit; incertum item mihi est, an is, ut quidam ex fama tradunt, dum in Africa divinam immolaret Hostiam, ab ethnicis interfectus sit, & corpus exinde Panormum in Siciliam deportatum fuerit; an causa religionis (Africana ecclesia a Saracenis, Africam tenentibus, dilacerata) seu metu seu vi pulsus, in Siciliam transgressus, Panormi extremam obierit diem, datumque optimi Antistitis reverentiæ, ut in æde maxima sepeliretur. Obiisse illum IV Idus Septembris, anno post Christum natum MCLX, marmor docet, quod ante sepulcrum ejus fuit. Similia habet Carrera in Pantheo supra memorato.

[3] [videtur tamen a Rogerio Siciliæ rege] Verum Antoninus Mongitorius in Opusculo Italico, quod Monumenta vitæ, mortis & antiquissimi cultus S. Cosmæ inscripsit, annoque 1737, occasione ejusdem sacri corporis anno priore elevati edidit, hæc omnia elucidare, nec inaniter, conatus est. In primis pro re minime dubia asserit, S. Cosmam circa medium seculi XII civitatis Africæ, quæ olim munitissima civitas, alias Aphrodisium & Mahadia & Almahdia dicta, sitaque est in ora maris Mediterranei, 20 leucis Adrumeto in Ortum distans, archiepiscopum fuisse. Nec vero deest ratio, qua id verisimile reddat. Rogerius, qui in Sicilia id temporis regnabat, vir bellicosus & fortis, minorem Africam aggressus, Tripolim, Africam aliaque oppida feliciter cepit, ut inter alios a Mongitorio laudatos testatur Hugo Falcandus scriptor coævus Historiæ Siciliæ apud Muratorium in Rerum Italicarum scriptoribus tom. 7 col. 260, ubi de Rogerio hæc habet: Tripolim namque Barbariæ, Africam, Faxum, Capsiam aliasque plurimas Barbarorum civitates multis sibi laboribus ac periculis subjugavit. Consonat anonymi Casinensis Chronicon in laudata Muratorii collectione tom. 5, pag. 142, in quo legitur ad annum MCXLV rex Rogerius cepit Tripolem; rursusque ad annum MCXLVI rex Rogerius cepit Africam. De eadem Rogerii expeditione Africana videri potest Pagius in Critica Baronii ad annum Christi 1146, num. 25, annumque 1147, num. 26 & 27, ubi monet, pro annis 1145 & 1146 substituendos 1146 & 1147. Mongitorius tamen, laudans Augustinum Inveges, civitatem Africam anno primum 1150 captam putat, nescio, qua ductus ratione: verum id anno 1147 potius illigandum esse, [circa medium sec. XII episcopus in Africam missus esse,] ex laudato Pagio colligimus.

[4] Existimat porro Mongitorius, S. Cosmam hac occasione civitatis Africæ episcopum creatum esse. Et sane omnino verisimile est, aliquem ea dignitate insignitum in recens subactas infidelium terras a Christiano rege Rogerio missum fuisse. Ut autem hunc Cosmam credamus, suadet vetus inscriptio, marmoreæ tabulæ sepulcrali litteris Gothicis incisa, prout eam infra exhibemus, estque hujusmodi: In hac tumba jacet Cosmas venerabilis archiepiscopus Africanus, anno Dominicæ Incarnationis MCLX, Indictione nona mense Septembris die X. Favet, inquam, hæc inscriptio: nam cum Cosmas ille archiepiscopus Africanus hic dicatur, & adjectum tempus, quod emortuale fuisse apparet, rerum eventui optime cohæreat; omnino quoque verisimile est, hunc ipsum esse, quem recens subjugatæ ditioni a Rogerio episcopum datum fuisse credibile est.

[5] Pagius enim in Critica Baronii ad annum 1159, [eaque a Saracenis capta,] num. 18 & 19 refert, Abdelmumen Almohadum imperatorem seu principem, regnante apud Siculos Willelmo, qui Rogerio patri successerat, capto Tuneto, Almahdiam sive Africam obsedisse; cumque eam vix expugnabilem cerneret, relictis, quæ illam terra marique coangustarent copiis, reliqua Siculorum in Africa oppida subjugasse, tandemque Africanæ urbis præsidiarios, rei frumentariæ inopia ad extrema redactos, eam quoque urbem Abdelmumi tradidisse, pactos tamen, ut sibi reliquisque incolis in Siciliam reverti liceret. Pluribus hæc narrant Romualdus Salernitanus in Chronico, Hugo Falcandus in Historia Sicula, & Fazellus de Rebus Siculis lib. 7, cap. 4 posterioris decadis, sed sine anno: at laudatus Pagius ex Noveirio ostendit, urbem illam hostibus traditam fuisse XXI Januarii anno 1160, quem annum pariter notat Casinensis anonymi Chronicon his verbis: Anno MCLX Masemuti ceperunt Africam.

[6] Ex his sane recte intelligitur, qua occasione Archiepiscopus Africanus anno 1160 Panormi defungi potuerit, [Panormum appulisse, ibique mortuus esse,] quemadmodum ex epitaphio habemus. Potuit scilicet cum præsidiariis reliquisque urbis Africæ Christianis incolis eo ipso anno Panormum appulisse, ibidemque post paucos menses mortem oppetere, quam toleratæ in obsessa urbe molestiæ, dolorque ex Christianæ religionis in Africa damno conceptus forsitan maturarunt. Hæc, inquam, omnia admodum verisimile faciunt, S. Cosmam nostrum non diu post annum 1146 a Siciliæ rege Rogerio in subactam Africæ partem episcopum missum esse, indeque anno 1160 in Siciliam reversum, Panormi obiisse: nisi quis contendere velit, in laudato epitaphio tempus translati in tumbam sacri corporis, non obitus designari. At præterquam quod id gratis assereretur, Mongitorius veteris cujusdam instrumenti meminit, in quo eum Panormum ex Africa reversum dici asseverat. Juverit ipsa Mongitorii verba ex Italico Latine hic subtexuisse.

[7] Tum (amißa Africa) sanctus archiepiscopus Cosmas una cum omnibus urbis Africæ Christianis incolis Panormum reversus est. [ubi etiam ejus sacra supellex servata fuit:] Quamquam autem id ab auctoribus expresse non tradatur, clare tamen colligitur ex quadam charta archivii capituli S. Petri in regali palatio Panormitano, in qua legitur, ecclesiasticam Sancti supellectilem, post ejusdem mortem, quæ in annum MCLX incidit, sequestro depositam & post LXV annos ab obitu, anno MCCXXV donatam fuisse prædicto sacello regali; in ea autem donatione expresse dicitur esse supellex civitatis Africæ, allata ab archiepiscopo Cosma, dum ab infidelibus pulsus, Panormum advenit. Idem nobis confirmatur a D. Roccho Pirro, qui cum dicti regalis sacelli canonicus esset, chartam illam in manibus habuit, scripsitque de Nicolao Cantore anno MCCXXV: “Huic Nicolao fuere assignata omnia bona ecclesiæ cathedralis & S. Nicolai Africæ, cum archiepiscopus Africæ Cosmas, una cum bonis suæ ecclesiæ Panormum venit, ut a Saracenorum tyrannide aufugeret. Ex Tabulis ecclesiæ sancti Petri”. Et vero illorum bonorum elenchus in pergameno servatur in eodem archivo, ex quo liquet, ea splendida pretiosaque fuisse.

[8] [Rocchi Pirri error correctus.] Hactenus Mongitorius: verum illa Rocchi Pirri verba sanctum Antistitem nostrum ad seculum XIII, quo prædictus Nicolaus floruit, perperam pertrahunt: quare existimo, eum scribere intendisse, Nicolao circa annum 1225 assignatam fuisse supellectilem, quam S. Cosmas Panormum olim appulsus, ex Africa advexerat. Vellem tamen, ut Mongitorius utrumque instrumentum, quod laudat, produxisset, ut dispicere licuisset, utrum Sanctus ab urbe Africa potius, quam ab Africana ditione, quæ Siculis parebat, archiepiscopus Africanus dicatur. Porro ex adductis rationibus parum verisimilis fit ea opinio, quam apud Caietanum, num. 2 relatum, quidam ex fama tradunt; videlicet Sanctum nostrum cum divinam Hostiam in Africa immolaret, ab ethnicis interfectum fuisse; præsertim cum de martyrio vetus sepulcri inscriptio altum sileat, nec ullum aliud instrumentum laudetur, quod de eo meminerit.

[9] [Rationes, ob quas patria Panormitanus,] Haud ita certa sunt, quæ de S. Cosmæ patria a nonnullis traduntur. Panormitanum fuisse censent varii a Mongitorio citati; & ipse quoque, etsi fateatur, id sibi certo non constare, colligi tamen putat ex quibusdam conjecturis, quas ex eodem subnectimus. Cum, inquit, Africæ archiepiscopus electus fuerit a rege Rogerio, qui Panormi regiam habebat, cumque post occupatam ab infidelibus Africam Panormum redierit, Panormique vita functus sit, nec alibi quam in urbe Panormitana ullum ipsius cultus vestigium occurrat, indicia sunt, quæ ipsius in hac urbe nativitatem faciunt verisimilem. Quare ob hæc forsitan aliave momenta inducti sunt Franciscus Baronius de Majestate lib. III, cap. VIII, Augustinus Inveges in Apparatu Panormi sacræ, D. Vincentius Auria in Crucifixo, & P. Joannes Amatus de Principe templo, ut eum Panormitanum dicerent. Insuper quædam illius imago paulo minus ab uno retro seculo picta in ecclesia parœciali S. Nicolai la Kalsa diserte ostendit illum fuisse Panormitanum. In hujus ecclesiæ media porticu & angulis, qui inter arcus intercedunt, Panormitani Sancti depicti visuntur, & in eo quidem, qui secundum inter tertiumque arcum medius est, S. Cosmas in habitu pontificali depictus cernitur, dextera pedum pastorale tenens, cum hac subscriptione: S. Cosmas Pan. Quam ob rem credamus necesse est, eum militiæ ecclesiasticæ adscriptum, iis virtutibus ornatum vixisse, quæ eum in ecclesiastico statu cunctis venerabilem reddiderint & Rogerii regis, qui tum in Sicilia dominabatur, gratiam ipsi conciliarint.

[10] [creditur,] Hæc sunt Mongitorii argumenta, quibus sanctum Antistitem Panormitanis addere conatur, quæque breviter examinanda sunt. Et primum quidem ex argumentis mihi omnino debile apparet: etenim licet pro certo haberemus, quod admodum probabile diximus, S. Cosmam a Rogerio rege, Panormi regiam tenente, subjugatæ Africanæ ditioni episcopum datum fuisse; non video, cur Panormi potius, quam in alio Siciliæ oppido vel vico natus dicendus sit; cum sancti Viri fama, ex quolibet regni Siculi loco fuisset oriundus, vel ubicumque in Sicilia degeret, Rogerium inducere potuerit, ut eum præ ceteris ad id muneris promoveret. Nec plus evincunt reliqua, quæ de Sancti in urbem Panormitanam ex Africa adventu, obituque ac cultu ibidem, nec alibi, antiquitus vigente subjecit. Nam quis neget, potuisse Sanctum multis aliis de causis, capta a Saracenis ipsius sede episcopali, vel a rege Willelmo, Rogerii filio, Panormum accersi, vel eo sponte contendere, ibidemque paulo post mori, quamvis in ea urbe minime natus fuisset?

[11] Quod autem sola Panormus eumdem antiquitus coluisse legatur, [exponuntur.] fieri id potuit ob mortem ibidem obitam, corporisque sepulturam; quemadmodum centenis in locis varii Sancti ob delatas eo reliquias honorantur. Pictura denique, de qua meminit Mongitorius, docet quidem, quæ fuerit seculo XVII quorumdam Panormitanorum de Sancti patria opinio; sed eam non probat, cum ipsius vetustas idonea non sit ad persuadendum. Quare cum alia in alterutram partem argumenta non suppetant, S. Cosmæ patriam in dubio relinquo, paratus eum Panormitanum dicere, ubi eruditi certiora pro hac opinione momenta produxerint. Ceterum dolendum hujus sancti Præsulis gesta usque adeo obliterata esse, ut præter ea, quæ ex probabilibus conjecturis hucusque deduximus, de iis nihil habeamus.

§ II. Antiqua Sancti apud Panormitanos veneratio: veteres sepulcri inscriptiones, & corporis translationes: cultus pene intermissus: inspectio reliquiarum non sine prodigio.

[Sancti antiquus Panormi cultus] De antiqua S. Cosmæ apud Panormitanos veneratione hæc scribit P. Octavius Caietanus in Vitis Sanctorum Siciliæ tom. 2, pag. 144 & sequenti: Sane demortuo Cosmæ divinos honores olim tributos, satis constat. Nam corpus ejus sub altare conditum, quem virorum sanctorum honorem exstitisse scimus, superioribus temporibus in veneratione fuit. A fronte altaris crates e ferro, ad quas pendens lampas ardebat: illic fundebantur a fidelibus preces, & oscula cratibus, ubi oraverant, pie dabantur, per quas mira cum fide pulvis e sepulchro sumebatur ab ægrotis, qui morbosis frigoribus corripiebantur. At vetus ara, sub quam Cosmæ episcopi corpus antea condebatur, uni columnarum innixa stetit in ecclesiæ gremio: crediderim eo translatum VI Idus Octobris, Christi anno MCCCLXIX, seu ex Africa, si Cosmas illic ferro exstinctus, seu ex loco, si miti obitu Panormi excessit, in quo primum humaverant, cum miraculis inclaresceret.

[13] Deinde subjicit geminam inscriptionem, quam infra exhibebimus, ac mox prosequitur. Ex hoc altari rursus B. Cosmæ corpus in sacellum, [probatur ex Octavio Caietano,] cui nomen sancta Maria, translatum a Cæsare Marullo, archiepiscopo Panormitano, qui ædis elegantiæ studiosus altaria ad columnas demoliri jussit, sacellaque a læva ecclesiæ ædificanda curavit. In animadversionibus quoque pag. 58 sic ait: Exstant antiquæ sanctitatis & B. Cosmæ cultus excepti testes jurati a notario Antonino Camalio, auctoritate jussuque Didaci Aëdi archiepiscopi Panormitani, anno Domini MDXCVIII, VI Idus Octobris; quod instante me factum. Vehementer enim angebar, pene extinctam Viri clarissimi memoriam, quam majores nostri insignibus officiis percoluissent: nam orare ad ejus sepulchrum, accendere faces ac lampades, exosculari saxum illud beatum, in quo condebatur, operari sacris, ac precibus invocare ejus nomen. Jam vero antiquis temporibus in ecclesia Panormitana Cosmæ episcopi festus dies peragebatur IV Idus Septembris, ad quem diem in antiquo Breviario Ms. ecclesiæ Panormitanæ, in præfixo Sanctorum Kalendario ita scriptum est: In urbe Panormo, Cosmæ episcopi. Intermissus est festus in ea ecclesia dies, posteaquam Breviarium Romanum jussu Pii PP. V servari cœptum. Hactenus Caietanus.

[14] [& Antonino Mongitorio.] Hisce omnibus consonat Mongitorius in laudatis Monumentis, in quibus fol. 19 pro lectione Officii ac Missæ præter Breviarium Ms., quod ex antiquiore anni 1452, quodque Simeonis de Bononia fuerat, descriptum ait, citat Kalendarium quoddam Breviario in folio ecclesiæ Panormitanæ olim præfixum, litteris Gothicis exaratum a tribus circiter, ut opinatur, seculis. Quamquam vero ob Bullam S. Pii V, qua Romani Breviarii usus præceptus est, S. Cosmæ Officium recitari ceßarit, ostendit tamen Mongitorius, ejusdem propterea cultum minime abolitum fuisse. In hunc finem meminit de quodam beneficio simplici anno 1526 die V Aprilis per Jacobum la Liarda Panormitanum fundato, cum onere unius Missæ singulis hebdomadis celebrandæ in altari (verba fundatoris sunt) S. Cosmi in majori Panormitana ecclesia: atque hoc beneficium anno, quo scribebat, 1737 sine interrupta beneficiatorum serie etiam perseverasse ostendit. Præterea addit testimonium Vincentii Velardo canonici Panormitani, qui anno 1599 interposito jurejurando testatus est, sacerdotem Leonardum la Liarda in dicto altari Missam ad honorem dicti B. Cosmæ celebrasse, seu celebrare soluisse.

[15] [Exhibetur duplex sepulcri] Ut cetera, quæ ad Sancti cultum spectant, ordinatius exsequamur, ab ejusdem sepultura ordiendum est. Sæpe laudatus Mongitorius marmoream tabulam seu lapidem sepulcralem, quæ etiamnum Panormi in principe templo servatur, æri incisam exhibet. Hujus medium occupat duplex inscriptio. Hinc & inde vero SS. Petri & Pauli & utrique adstantis angeli effigies eidem saxo insculptæ sunt. Ego solas epigraphas ex Mongitorii typo, nonnihil tamen contracto, a chalcographo nostro cælandas commentarioque inserendas curavi. In priori inscriptione emortuale tempus notari putamus; nam licet id non exprimatur, omnino tamen verisimile est ex iis, quæ præcedenti § disseruimus: altera translationis annum exhibet. Ex Indictione, quæ nona adscribitur, collige Constantinopolitanam, quæ a 1 Septembris incipiebat, quamque in Italia in usu fuisse ostendit Cangius in Glossario, ibidem tum etiam non insolitam fuisse. Collige secundo, errorem obrepsisse Georgio Gualthero, vel certe ejus editori, dum in Tabulis inscriptionum Sicularum apud Joannem Graevium Thesauri antiquitatum Siciliæ vol. 7, Col.hoc epitaphium referens, pro anno MCLX scripsit MCIX, littera L in 1 commutata.

[16] Hisce observatis, ipsam sepulcralem tabulam, prout ea apud laudatum Mongitorium exstat, [inscriptio: Pirri de hoc epitaphio] & a chalcographo nostro incisa est, exbibeo, prætermissis tamen, ut monui, quæ ad ornatum utrimque adsunt, Sanctorum statuis. In quo templo primum humatum fuerit sancti Antistitis corpus, ignorari ait Mongitorius; putat tamen, illud altero post obitum mense, miraculis clarum ab Hugone archiepiscopo Panormitano in cathedralem ecclesiam illatum fuisse, tumque incisum sepulcrali marmori epitaphium: In hac tumba &c. Pro hac sententia laudat Rocchum Pirrum, qui in Sicilia sacra Notitia 1, lib. 1, Thesauri mox citati vol. 2, col. 76 § 9 hæc scripsit: Eadem quoque religione Hugo beati Cosmæ Africani archipræsulis cadaver sacrum (quem tamen Conum, eumque Panormitanum archiepiscopum putabat Adria) honorifice in cathedrali templo condidit X Octobris, post mensem ab illius obitu.

[17] Unde hæc Rocchus Pirrus didicerit ignoro: at multum vereor, [sententia: corpus] ne translationem, quam secunda inscriptio die quidem X Octobris, sed anni 1369, id est ducentis & novem post Sancti mortem annis, factam docet, ad annum 1160, primumque ab obitu mensem ex errore retulerit. Hanc suspicionem movet mihi ipse Rocchus, eo quod posteriorem translationem ignorasse videatur, tum quia de ea nusquam meminit, tum quod priorem dumtaxat inscriptionem ex Georgio Gualthero, correcto tamen, qui in annum irrepserat, errore, recenseat; de altera altum sileat. Itaque cum ipsi de translatione die X Octobris facta aliunde constaret, persuasisse sibi potuit, eam eodem, quo Cosmas obierat, anno contigisse. Porro si sacrum istud pignus in ecclesia cathedrali re vera primum humatum, vel uno post mense eo translatum fuerit, credibile est, illud anno 1185, quo prædicta ecclesia, teste Mongitorio, solo æquata est, ut nova conderetur, in alio seu templo seu sacello decenter depositum fuisse.

[18] [anno 1369 sub quadam ara depositum est:] Utut est, constat ex secunda inscriptione, quam supra exhibuimus, sancti Antistitis corpus anno 1369 die X Octobris sub quadam ara in metropolitana ecclesia honorifice conditum & a fidelibus pie cultum fuisse, sive eo ex altero templo, sive ex alio ejusdem ecclesiæ loco tum fuerit translatum. Exstant apud Mongitorium pag. 23 quatuor oculatorum testium de hac ara relationes, quas die XVI Novembris anni 1599, ut ipse habet, vel X Octobris anni 1598, prout vult Caietanus in Animadversionibus, archiepiscopus Didacus Aëdus per Antoninum Camalium notarium, instante Caietano, excipi jussit, quæque in archiepiscopali archivo asservantur. Ex hisce unam ad prædictorum fidem faciendam, Mongitorii verbis, sed ex Italico Latinis subjungo. Dominus Blasius la Rocca nostræ ecclesiæ beneficiatus, annorum LXXIV, testabatur, quod a sexaginta retro annis, quo tempore a clericatu servivit ecclesiæ, inter cetera altaria viderit altare S. Cosmæ, innixum columnis, quodque sub eo fuerint crates, retro quas collocatum erat Sancti corpus, ante vero lampas ardebat; quodque coleretur adorareturque a fidelibus, qui crates osculabantur, honorando illum ut Sanctum; quodque deinde translatum fuerit in sacellum Sanguinis Christi, positumque sub altari ejusdem sacelli cum quodam marmore inscripto. Similia testati sunt Petrus Visconte commissarius curiæ archiepiscopalis, Andreas Fontana, archiepiscopalis curiæ delegatus, Andreas Fontana beneficiatus & Vincentius Velardo ejusdem ecclesiæ canonicus.

[19] [unde anno 1580 ad aliud altare delatum est,] Altera translatio, cujus Blasius la Rocca mox meminit, contigit anno 1580, quo simul cum sacro pignore ea ara submota est; qua de re sic scribit Caietanus: Ex hoc altari rursum B. Cosmæ corpus in sacellum, cui nomen Sancta Maria, translatum a Cæsare Marullo, archiepiscopo Panormitano, qui ædis elegantiæ studiosus altaria ad columnas demoliri jussit, sacellaque a læva ecclesiæ ædificanda curavit. Eadem habet Mongitorius, qui & locum, in quo tum depositum est, explicat his verbis: Reliquiæ ipsius translatæ fuerunt sub altare sacelli tum Christi sanguini, deinde sanctissimæ Virgini dicati, ex adverso sacelli S. Rosaliæ in sinistro ecclesiæ latere. In eadem ara usque ad annum 1736 asservatæ sunt, ut ex dicendis patebit. Quare oportet, rursum hallucinatum fuisse Rocchum Pirrum, seculi XVII scriptorem, dum loco supra citato addit: Cineres illius in æternitatis spe sub altari hodie divæ Rosaliæ Panormitanæ virgini sacro delitescunt: nisi forte eadem ara etiam S. Rosaliæ olim fuerit consecrata.

[20] [cultusque pene exstinctus:] Quis fuerit sacri corporis sub eo altari situs, tumbæque compositio, aptius infra dicemus, ubi de ejusdem solemni elevatione agemus: suffecerit hic lectorem monuisse, totam tumbam velo altaris tectam, & pristinas crates, per quas, ut vidimus, Sancti reliquiæ honorabantur, ab ea remotas fuisse; atque hinc factum puto, ut pristina illa fidelium veneratio paulatim intepuerit, imo fere penitus fuerit exstincta. Qua de re merito conqueritur Caietanus num. 13 relatus; qui propterea apud illustrissimum Didacum Aedum archiepiscopum institit, ut jurati testes, de quibus num. 18 meminimus, exciperentur, ne sancti Præsulis memoria penitus obliteraretur.

[21] Eodem auctore factum crediderim, quod in Animadversionibus de corporis inspectione scribit his verbis: [corpus defossum suavi odore fragrat.] In quo sacello (Beatissimæ Virginis Mariæ) ante paucos annos B. Cosmæ corpus, jussu illustrissimi & reverendissimi domini D. Joannettini Doriæ, Cardinalis archiepiscopi Panormitani, me præsente, defossum est. Visa & contrectata a me sanctissimi episcopi Cosmæ ossa, candida quidem illa & ordinariis paulo majora, quæ statim atque detecta sunt, suavissimum odorem, sanctitatis testimonium, exhalare ac replere sacellum, omnium cum admiratione & voluptate maxima cœpere. Quo anno hoc contigerit, non exprimit Caietanus; at Mongitorius pag. 14 observat, id inter annum 1609, quo Joannettinus Doria ad archiepiscopatum evectus est, annumque 1620, quo Caietanus obiit, fieri debuisse.

§ III. Corpus solemniter exhumatur: sepulcri situs & compositio: sacrorum ossium recensio.

[Illustrissimus D. Josephus Stella,] Jacuerant annis circiter 156 sub prædicta beatissimæ Virginis ara sacræ Antistitis exuviæ, cum tandem anno 1736 magno cum splendore ac pompa elevatæ sunt, cultusque pene exstinctus, solemniter & cum fœnore resuscitatus est. Elevationem hanc Antoninus Mongitorius rei gestæ oculatus testis, Opusculo sæpe laudato exposuit, additis instrumentis authenticis, quibus sua dicta confirmaret. Elevando corpori occasionem dedit S. Cosmæ Officium, quod anno postero, videlicet 1737, Panormitano Breviario inserendum erat secundum indultum Gregorii XIII, qui Bulla Romæ data die XXX Decembris anni 1573 Hispaniarum ecclesiis, quæque illi regno suberant, recitationem Officii de Sanctis suis concesserat. Hinc illustrissimo ac reverendissimo domino Josepho Stella, ecclesiæ cathedralis archidiacono ac tum temporis, sede vacante, vicario generali, totique capitulo ingens injectum est desiderium S. Cosmæ reliquias lustrandi, easque e latebris eductas pristinæ venerationi restituendi.

[23] Id itaque die XXVII Novembris ejusdem anni 1736 aggressus est, [supplicante Capitulo Panormitanæ] & ad finem perduxit, quemadmodum liquet ex instrumentis a Mongitorio editis, quorum aliqua, ex quibus rei gestæ modum lector simul intelliget, subjungo. Die vigesimo septimo Novembris, XV Ind. MDCCXXXVI. Ex quo veniens ad notitiam reverendissimi Capituli sanctæ metropolitanæ ecclesiæ, hujus Siciliæ regni primariæ, quod in venerabili altare sub titulo Immaculatæ Conceptionis, intus dictam metropolitanam ecclesiam & subtus planitiem dicti altaris, reperiebatur sacrum corpus sancti Cosmæ Panormitani, archiepiscopi Africani; supplicavit illustrissimo & reverendissimo domino, S. T. D. archidiacono D. Josepho Stella V. G. C. S. V., pro deshumatione dicti sacri corporis a dicto loco, ad effectum, * meliorem adorationem & fidelium venerationem haberet.

[24] [sepulcrum solemniter aperiri] Ideo præfatus reverendus dominus de Stella vicarius generalis capitularis, conferens se super loco in dicta venerabili cappella Immaculatæ Conceptionis, una cum Sp. & adm. RR. canonico S. T. D. D. Laurentio Migliaccio advocato fiscali ejus tribunalis, canonico D. Mariano Maurigi cancellario, canonico D. Antonino Mongitore, canonico D. Xaverio Amico, canonico D. Francisco Ricordo, canonico D. Francisco Testa, canonico theologali S. T. doct. D. Ignatio Spia, & canonico penitenziario doct. D. Jacobo Longo, ac rev. primo terminatore & cæremoniarum magistro D. Carolo Gandolfo, beneficiato D. Gismundo Russo Submaragmerio, Magn. D. Francisco Santanna proc. fiscali, & me infrascripto D. Joseph Xiacca promagistro notario dicti tribunalis, ordinavit magistris fabris murariis illic existentibus, quod tollatur primus lapis marmoreus in fundo interiori dicti altaris, ubi erat tumba.

[25] [jubet, ossaque] Et dictus lapis marmoreus & bene & diligenter observatus a prædictis rev. canonicis, aliisque perfonis ecclesiasticis assistentibus, inventus fuit modo infrascripto; videlicet: a dextris celatus divus Paulus Apostolus, tenens dextera pallium ante pectus, & læva gladium: a sinistris divus Petrus Apostolus, dextera benedicens, læva tenens claves; & cum infrascripta inscriptione in medio lapidis incisa, tenoris sequentis: In hac tumba jacet Cosmas venerabilis archiepiscopus Africanus anno Dominicæ Incarnationis MCLX, Indictione nona, mense Septembris die X. Et infra: In hoc altari translatum est præscriptum corpus anno Domini MCCCLXIX Indictione VIII, X Octobris, die Mercurii. Subtus reperti fuere bini lapides petræ, ut dicitur, di S. Maria di Gesu, quibus sublatis, inventum fuit, ut vulgo dicitur, Un intercisato di mattoni, pietra & calcina (id est concameratio e lateribus, petra & calce), ad formam tumbæ bene compositæ. Quo sublato, illico apparuit ipsa tumba prædicta, in qua jacebat totum corpus dissolutum.

[26] [a medicis recognita, ad ecclesiæ thesaurum deferri:] Et fuit ordinatum a prædicto reverendissimo de Stella V. G. C., quod ossa prædicti corporis & alia in dicta tumba inventa elevarentur a dicta tumba, & exhibeantur coram dicto reverendissimo domino de Stella V. G. C., & prædictis rev. canonicis aliisque personis ecclesiasticis & officialibus dicti tribunalis; a quibus facta diligenti recognitione, cum assistentia rev. sacerdotis Ar. & med. doctoris D. Hieronymi Battaglia & doctoris chir. D. Joachim Parisi, fuit distinctum de membro in membrum: & recognoverunt esse totum integrum corpus: nec non reperta fuere nonnulla fragmenta tabulæ & clavorum, denotantia, prius fuisse corpus prædictum clausum in arca lignea; nec non & fragmenta baculi eburnei elaborati. Denique ossa prædicta posita fuere in tribus capsulis ligneis cum gossipio, quibus ligatis cordula rubra, & sigillis reverendissimi capituli & maragmatis signata, fuit ordinatum, quod transferantur in thesauro majoris Panormitanæ ecclesiæ; ut illico factum est. Unde ad futuram rei memoriam de ordine ipsius reverendissimi de Stella factus est præsens actus.

D. Joseph Xiacca Pro-mag. notarius.

[27] In relationibus magistrorum Petri Battaglia & Francisci Benso, [hujus sepulcri situs] fabrorum murariorum, nec non magistrorum Antonini & Balthassaris Lupo, fabrorum lignariorum, qui exhumationi adstiterunt, ipse corporis locus & situs clarius exprimitur, ideoque lectori non ingratum fore autumo, si quædam ex iis huc transferam. Inter reliqua igitur Italice hæc habentur: Levatum fuit pallium altaris Immaculatæ Conceptionis B. Mariæ, existentis in sinistro latere dictæ metropolitanæ ecclesiæ, quo sublato visebatur tabula marmorea alba, ab antiquissimo tempore cælata figuris & inscriptionibus. Quæ tabula jussu dictæ majoris curiæ archiepiscopalis & coram RR. sacerdotibus DD. Carolo Gandolfo terminatore & DD. Sigismundo Rosso, aliisque personis, a relatoribus refixa & loco suo amota est; sub ipsa vero inventum, est opus cæmentarium, quo per eosdem diruto, apparuit quoddam spatium quatuor palmis latum, quod cornu Euangelii dicti altaris respondebat. Subduntur inventæ in eo loco Sancti reliquiæ, quas ex medicorum recensione infra enumerabimus, interim reliqua instrumenti accipe.

[28] Cum deinde prædictum spatium lustrassent prædicti testatores, [& compositio exponitur:] deprehenderunt, prædictum spatium distincto solo ex rudibus silicibus terraque compacto terminari: ita ut uno consensu omnes judicarent, prædictum spatium non posse longius excurrere. Similiter secundum artis præcepta diligenter inquirentes, experti sunt, prædicti spatii solum pavimento dicti sacelli incumbere, ejusdemque supremam oram sub linea scabelli altaris compleri. Unde colligebant, loculum, in quo asservata fuerant ossa, in eo vacuo, velut in loco singulari & a qualibet alia sepultura diverso, collocatum fuisse. Hucusque ex laudato instrumento, cui subjungo & aliud, in quo sancti Præsulis reliquiæ a medicis recognitæ Latine enumerantur.

[29] Ego infrascriptus sacerdos S. T. & A. M. D. D. Hieronymus Battaglia, [sacra ossa in eo reperta,] medicus physicus ordinarius reverendissimi capituli, & reverendi cleri Panormitanæ metropolitanæ ecclesiæ & hospitalis magni & novi hujus felicis & fidelissimæ urbis Panormi; nec non ego infrascriptus A. M. D. D. Joachim Parisi, juratam fidem facimus & testamur omnibus & singulis has literas inspecturis, qualiter vocati ab illustrissimo & reverendissimo domino, D. Joseph Stella, vicario generali capitulari, sede vacante, pro tribunali sedente, ad revisenda & recognoscenda ossa, servata sub altare Deiparæ Immaculatæ, in una ex cappellis cathedralis ecclesiæ, in urna lignea, cujus in anteriori marmoreo lapide sepulcrali hæc extat inscriptio: (In hac tumba jacet Cosmas venerabilis archiepiscopus Africanus &c.), accuratissimo inito examine ossium singulatim, infrascripta invenimus ossa corporis, cujus molis textum & qualitas paulo major ordinario visa est.

[30] Ossium autem numerus, indoles & nomenclatura, juxta trinam humani corporis regionem distincta methodo ab auctoribus descriptam, [ex medicorum testimonio & recensione] hic describitur, videlicet:

Ossa capitis.

Cranium & mandibulæ duæ in duas partes divisæ.

In utraque mandibula molares dentes quatuor, canini duo, incisorius unus.

Os frontis in duas partes notabiles divisum.

Ossa supercilii duo, item insuli.

Ossa thoracis.

Costæ in partes notabiles divisæ numero quadraginta quinque; aliæ vero in frusta divisæ, quarum tamen una pars mediocris molis, calci, clavo & baculi pastoralis eburnei portioni commixta apparet.

Ex claviculis integra una & quidem sinistra, dextera vero in plures partes divisa.

Ex spatulis integra una, altera in portiones divisa.

Humerus dexter integer; sinister vero in duas partes divisus.

Utriusque brachii officina, major & minor, in sex partes divisa.

Digitorum ossa integra decem & octo; tres partes vero & reliqua in fragmenta & in pulverem redacta.

Ex ossibus dorsi vertebræ integræ undecim; reliquæ disruptæ & in fragmenta divisæ. Os sacrum integrum.

Ossa reliquorum artuum.

[31] [enumerantur.] Ischion os dexterum integrum, sinistrum vero in septem partes divisum.

Os fœmoris dexterum quasi integrum, sinistrum vero in duas partes æquales divisum.

Rotula in novem partes divisa.

Ex tybiis una integra, & phystula quasi integra, altera tybia medietate major, & alia phystula in tres partes divisa.

Articuli pedum duodecim integri, reliqui vero in plura fragmenta divisi.

Alia ossa in majora & minora innumerabilia quidem fragmenta divisa, & alia in pulverem redacta: omnia tamen hucusque descripta, ossa albicantia visa sunt.

Præter ossa, baculus pastoralis eburneus sculptus, in innumeras pene portiones divisus adinventus est.

In quorum omnium testimonium has literas manu nostra subscriptas & proprio sigillo munitas dedimus. Panormi die XXVII Novembris, Indict. XV, anno MDCCXXXVI.

✠ Sac. S. T. & A. M. D. D. Hieronymus Battaglia confirmo, ut supra.
✠ A. M. doctor, D. Joachim Parisi confirmo, ut supra.
���������Locus ✠ Sigilli.

Atque hæc quidem die XXVII Novembris anni 1736 acta fuere, quando & sacra illa lypsana, tribus thecis ligneis inclusa, in thesauro ecclesiæ paulisper deposita sunt, donec cum publica veneratione solemniter elevarentur, ut sequenti § ostendemus.

[Annotata]

* adde ut

§ IV. Sancto ejusque reliquiis pristina veneratio solemniter decreta, delataque: beneficia quædam ejus patrocinio impetrata.

[In amplissimo consessu] Recognitis, ut supra vidimus, S. Cosmæ reliquiis, statuit laudatus illustrissimus Stella, pristinum Sancti cultum resuscitare, ejusdemque sacra lipsana fidelium venerationi reddere. In hunc finem pios ac eruditos tum e clero, tum ex religiosis Ordinibus viros, uti & duos medicos, qui sacra ossa recensuerant, ad palatium archiepiscopale convocavit. Hi omnes numero septem & sexaginta, quorum nomina recitat Mongitorius, in maximam palatii aulam statuto die convenerunt. Dies is erat XII Decembris ejusdem anni, teste Mongitorio: sed in litteris illustrissimi Stellæ a num. 35 recitandis, dici videtur, hæc postridie exhumationis, id est, die XXVIII Novembris contigisse. Omnino tamen standum est dictis Mongitorii; quippe qui pag. 17 diserte asserit, paucorum dierum angustiis, qui inter reliquiarum exhumationem approbationemque, de qua agimus, intercesserant, a se collecta fuisse, quæ pro iisdem approbandis die XII Decembris in eo consessu recitavit. Adde, quod laudatæ illustrissimi litteræ signatæ sint die XIII Decembris, postridie scilicet quam in eodem consessu publicus reliquiarum cultus fuerat decretus: ex quo forte capite is error in Stellæ litteras irrepsit: pridie enim quam supplici agmine ad thesaurum denuo reportarentur sacra lipsana, rursum recognita fuere, ut videbimus.

[33] Conveniendi locus erat amplissima palatii aula, [reliquiæ approbantur,] splendide exornata, in eaque erectum erat altare magnifico ornatu multisque cereis conspicuum, juxta quod S. Cosmæ reliquias in quadam mensa collocarant. Omnibus ad sua subsellia deductis, reverendus dominus Laurentius Migliaccio, canonicus, sacræ Theologiæ doctor & advocatus fiscalis, illustrissimi mentem exposuit, atque ex antiquo Cosmæ cultu contendit, eum pro Sancto canonizato habendum esse, atque adeo publice colendum, ejusdemque reliquias venerationi fidelium merito exponendas esse. Adjecit, nihil hic novi introduci, sed vetustum approbatumque cultum solummodo renovari; quem illustrissimus Stella idcirco coram ipsis publice restaurare decreverat, ut illi populum hac de re edocerent. Post hæc reverendus dominus Antoninus Mongitorius dicere jussus, ea quæ de Sancti gestis, antiquoque nec umquam penitus intermisso ipsius cultu collegerat, recitavit; ostenditque insuper, ossa illa, quæ ex S. Mariæ altari extraxerant, ipsas esse S. Cosmæ archiepiscopi Africani sacras exuvias & in veneratione habendas esse. Quæ omnia in laudato Opusculo, quo utimur, in lucem dedit.

[34] His peractis, unanimi omnium consensu & acclamatione, [& pristino cultui restituuntur;] publica reliquiarum decreta est veneratio, eæque a medicis denuo recognitæ, ac iisdem thecis duplici sigillo consignatis rursum inclusæ sunt, hymnoque Te Deum cum oratione pro gratiarum actione inter festivos campanarum minorumque tormentorum bellicorum applausus, concio dimissa est. Postera vero die, quæ erat XIII Decembris, prædictæ reliquiæ cum supplice cleri agmine ad ecclesiam metropolitanam ejusque sacrum thesaurum relatæ sunt, donec ampliores sancto Archiepiscopo honores pararentur. Porro ad prædictorum omnium confirmationem subjicio decretum, quod laudatus vicarius generalis Josephus Stella ea occasione edidit, exstatque apud Mongitorium.

[35] Christi nomine invocato. Nos. S. T. D. D. Joseph Stella &c. [ut probatur] Cum ea sit humanæ conditionis infirmitas, ut etiam debitæ venerationis * cultusque sacer erga Sanctos, qui de sua securi, de nostra etiam vivunt salute solliciti, temporum injuria & irrepente sensim oblivione tepescant, atque inde penitus extinguantur; doluimus certe, ubi primum a piis eruditisque viris accepimus, in nostra metropolitana ecclesia asservari sacrum corpus B. Cosmæ, civis nostri Panormitani & Africani archiepiscopi, quem & probatorum historicorum fide & publicis monumentis, postquam redux ex Africa ob Saracenorum invasionem, hic Panormi in osculo Domini diem clausit extremum anno MCLX, nobis liquido demonstrarunt, in nostra cathedrali ecclesia cum sanctitatis honore tumulatum, ibi longo temporum cursu ab anno MCCCLXIX in altari, quod tunc temporis ad dexteram majoris ecclesiæ navim situm erat, accensa lampade, populi frequentia, divinis Officiis, quin & beneficii ecclesiastici in ejus honorem institutione cultum, adeoque uti Sanctum votis omnium invocatum: donec anno MDLXXX, destructis ad ecclesiæ ornatum, quæ in dicta navi erant, altaribus, & in cappellas ejusdem ecclesiæ translatis, prædictum sacrum corpus in cappella & sub altari, quod nostris temporibus sub invocatione beatæ Virginis sine labe originali conceptæ colitur, honorifice ad multum temporis jacuit.

[36] [ex decreto illust. Josephi Stella] Nos interim, ubi hæc omnia diligenti consideratione perpendimus, e re nostra nostrique muneris futurum existimavimus, si sacris beati Archipræsulis lypsanis pristinæ fidelium venerationi restitutis honorem illum & cultum, qui Sanctis concivibus nostris omni jure debetur, & dudum offusis a principe tenebrarum negligentiæ nebulis fuerat intermissus, cum fœnore solveremus. Dei igitur numine implorato, ut ex ejus vultu nostrum judicium proderet *, nos cum tota nostra archiepiscopali capitulari curia, adhibitis etiam nonnullis ejusdem sacræ metropolitanæ ecclesiæ canonicis, locum invisimus, & fabrorum ope idem, quod per publica documenta indigitatum erat, altare reverenter deteximus, in quo primum marmoreus lapis, hinc & inde beatorum Apostolorum Petri & Pauli imaginibus cælatus apparuit, in quo sequentem inscriptionem læti perlegimus: In hac tumba jacet Cosmas venerabilis archiepiscopus Africanus, anno Dominicæ Incarnationis MCLX Indictione nona, mense Septemb., die X. In hoc altari translatum est præscriptum corpus anno Domini MCCCLXIX, Indict. VIII, X Octob. die Mercurii.

[37] [hac super re edito.] Sublato inde lapide, sacras reliquias, albo colore, prout ab historicis describuntur, & magnitudine humanum fastigium paulum superante conspicuas, eximiorum medicorum testimonio & juramento probatas, venerabundi adoravimus, easque simul cum fragmentis eburnei baculi pastoralis in ligneis thecis gossipio decenter, quoad potuit, involutas reposuimus, nostro capitularis curiæ & cathedralis ecclesiæ sigillis munivimus, donec postridie adhibito plurimorum theologorum consilio, in aula maxima archiepiscopalis palatii, iterum & medicorum testimonio & astantium theologorum approbatione recognitas, audito insuper archiepiscopalis capitularis curiæ nostræ fisci patrono, coram eisdem plurimisque aliis memoratæ ecclesiæ canonicis & nostræ urbis parochis, in plena curia & in forma pro tribunali sedentes, eas esse veras & identicas S. Cosmæ Panormitani archiepiscopi Africani reliquias pronunciavimus, eisque debitum cultum, Missam & Officium juxta morem pristinum restituimus, tandemque ecclesiastico ritu cum hymnis & canticis, clero nostro & capitulo præcedente, in metropolitanam ecclesiam retulimus, fidelium venerationi, populo passim plaudente, reddidimus; sicuti vigore præsentium ad perpetuam rei memoriam reddimus, atque iterum, quatenus opus est, prælaudatas sacras reliquias veras & indubitatas esse ejusdem beati Cosmæ, auctoritate ordinaria declaramus; quod in Dei Optimi Maximi gloriam, qui magnificatur in Sanctis suis, & in cælestis curiæ honorem cessurum, oppido gratulamur. In cujus rei & nostræ declarationis fidem, præsentes fieri jussimus, nostra subscriptione munitas & sigilli, quo utimur, impressione roboratas. Panormi in palatio archiepiscopali die XII Decembris MDCCXXXVI.

Archid. D. Joseph Stella V. G. C.
���������Locus ✠ Sigilli.

[38] Approbatis elevatisque in hunc modum Sancti reliquiis, [Sancti cultus Panormi & per ejus diœcesim promotus.] illustrissimus Stella aliique ejusdem cultum diligenter promovere conati sunt. Et primo quidem decretum est, ut sanctus Antistes annuo Officio ac Mißa non Panormi modo, sed & per totam illam diœcesim ad diem X Septembris coleretur. Fundatum quoque est a domina Rosalia Serria beneficium ecclesiasticum simplex, ut vocant, ea lege, ut in ejusdem festa luce quotannis Missa celebraretur. Sed & sacellum, in quo jacuerat, exornare aggressi, minora ossium fragmenta, eorumque ac carnium & vestium cineres, una cum veteris loculi reliquiis in eodem altaris loco decenti in urna recondiderunt, præfixo denuo veteri lapide sepulcrali, auro hinc inde condecorato. Utque fidelium desiderio facerent satis, notabilem sacri corporis portionem, alteri thecæ ligneæ affabre elaboratæ auroque coopertæ inclusam, in ejusdem altaris medio collocarunt, quam subducto velo per crates ferreas argento oblitas, insertamque thecæ crystallum, solemnioribus festis populo venerandam exhiberent. Sancti quoque imaginem habitu pontificali depictam publicæ venerationi exposuere. Tenuit is labor usque ad mensem Martium, cujus die XXIX anni 1737 triduana in eo sacello solemnitas jussu ejusdem vicarii Josephi Stella in S. Cosmæ honorem inchoata est: quæ omnia studiosus lector apud laudatum Mongitorium prolixius enarrata reperiet.

[39] Subjungo denique aliquot seu miracula seu beneficia, [Quædam beneficia ejus ope impetrata.] quæ S. Cosmæ patrocinio id temporis divinitus collata Mongitorius cap. 6 Italice refert, quæque in Latinum idioma converti. Hac, itaque inquit, occasione inventionis & manifestationis reliquiarum sancti archiepiscopi Cosmæ, dignata est divina Bonitas illius sanctitatem variis miraculis ac beneficiis, ejusdem patrocinio concessis, approbare. Suffecerit mihi aliqua hic retulisse, quæ debita cum diligentia examinata & a variis testibus interposito juramento asserta fuere.

[40] Antonium Ambrosii, Joannis & Antoniæ Ambrosii filium, [Puer ex variolis periclitans,] ætatis duorum annorum & unius mensis, maligni morbilli corripuerant, diligenterque curatus jam convaluerat & pro sano relictus a medico. At postridie, die V Decembris anni MDCCXXXVI, acri correptus est febri, quæ eum tam vehementer afflixit, ut clausis oculis decumbens nec comederet nec vocem articulate proferret; unde & intra triduum ad extrema vitæ supremumque pene anhelitum deductus est. Octava ejusdem mensis die, cum medicus, qui eum a morbillis convaluisse opinabatur (quippe quem se melius habentem reliquerat) illum inviseret & contemplaretur, ejusdem matri & circumstantibus prædixit, fore ut nocte proxima certo moreretur. Venam tamen brachii secari mandavit; ex qua sectione nullum æger solatium hausit, nisi quod oculos paululum aperiret, febri interim summopere ingravescente.

[41] [post admotum ipsi gossipium, quod Sancti ossa attigerat,] Die XII ejusdem mensis Pater Onufrius Panormitanus, lector & concionator Minorum observantium, ægri patruus (vel avunculus, Italice enim est zio, quæ vox utrumque significat) audiit ex P. F. Paulo Panormitano, ejusdem Ordinis Religioso, lectore jubilato, unoque e theologis, qui Sancti nostri reliquiarum declarationi adfuerant, eas feliciter inventas atque pro S. Cosmæ reliquiis approbatas fuisse. Quapropter ab eodem Paulo parum gossipii, quod repertas reliquias attigerat, sibi impetravit, vivaque animatus fide ad infirmi nepotis ædes contendit, & pueruli matri aliisque, qui aderant, reliquiarum inventionem enarravit. Deinde Sancti patrocinio confisus tam ipse quam reliqui in genua provoluti, semel Pater, Ave & Gloria Patri recitarunt; ac mox consurgens P. Onufrius infantis ægri frontem signavit, dicens: Dominus noster Jesus Christus per intercessionem & merita S. Cosmæ, episcopi & confessoris, liberet te ab hac infirmitate, Amen.

[42] [convalescit:] Post hæc relicto in infirmi capite gossipio, ad monasterium suum regressus est. Elapso horæ spatio, idem Religiosus patruus ægrum revisens, matrem cum circumstantibus jubilantem, puerum vero ridentem comedentemque, febrim levissimam reperit; deprehenditque ex infantis ore ejectum bolum quemdam viridem, minime tamen fœtentem, magnitudinis nucis ordinariæ, sed tam durum, ut ad eum conterendum ligno opus fuerit: ejusque partes intimæ viridis pariter coloris repertæ fuerunt. Reversus eodem die medicus, puerulum omni febre liberum, postridie vero apprime sanum invenit. Ita ad Sancti gloriam in quadam relatione cum juramento testatus est P. Onufrius, judicans prædictum eventum vere miraculosum esse.

[43] [alter ab oculi malo, alioque morbo,] Dominus Josephus Trischitti, filius D. Joannis & D. Rosaliæ Trischitti, ex quodam oculi malo usque adeo luscus evaserat, ut ante se posita minime discerneret, unumque præ alio apprehenderet. Variolis præterea ac febri correptus erat, & in veternum propendebat. Dominus doctor Joachimus Parisi, unus e medicis, qui, ut diximus, S. Cosmæ nostri reliquiarum examini interfuerunt, parum gossipii, quod Sancti lipsana attigerat, pueri matri donavit; quod ipsa filii capiti oculisque cum viva fide applicavit, & intra duarum horarum spatium puer evigilavit, omni liber tum oculorum infirmitate, tum veterni periculo. Quare prædictus dominus doctor Joachimus Parisi mirabile factum authentica attestatione asseruit.

[44] [alter a dysenteria liberatur.] Ignatius Salamanca dysenteria sanguinea longo tempore conflictatus, cum varia medicamenta inutiliter adhibuisset, audita S. Cosmæ reliquiarum inventione, ad cathedralem ecclesiam se contulit, ibidemque in sacello, ubi fuerant absconditæ, cum viva fide se Sancto commendavit, ac desideratam sanitatem ipsius patrocinio subito recepit.

[45] [Maleficia muliere] Onufria la Cava diu fuerat infirma, & licet variis medicamentis pro restauranda valetudine usa fuisset, morbus nihilominus sine ullo solatio eodem in statu pertinax perseverabat. Applicatum ei fuit cum firma fiducia aliquid gossipii, reliquiis S. Cosmæ attacti, & evidenti mox signo apparuit, eam a maligno spiritu vexatam fuisse: cujus rei fidem multi fecerunt, qui præsentes adfuerant.

[46] Simile quid accidit Paulino Montalto, habitanti in platea di Baida, [& viro depulsa:] qui sex continuis mensibus quartana febri vexatus fuerat. Is varia medicamenta frustra adhibuerat: at postquam parum gossipii, quod Sancti ossa contigerat, ipsi fuerat applicatum, eum obsessum fuisse mox patuit.

[47] Quatuordecim mensium infantem corripuerat gutturis malum, quo maternum lac sugere prohibebatur, [gutturis & oculi mala curata.] eaque de causa de ejus vita omnes desperabant. Admotum est pueruli collo aliquantum gossipii sancti Cosmæ, moxque impedimentum evanuit, & puer omnimode convaluit. Sacerdos D. Nicolaus lo Giudice, muris morsu in oculo dextero læsus, in evidenti periculo cæcitatis versabatur: cumque medici medicinam adhibere vererentur, tum quia pars læsa multum intumuerat, tum quia valde periculosa erat, commendarunt infirmum sancto Archiepiscopo, parumque gossipii, quod Sancti reliquias attigerat, læso oculo vesperi applicarunt. Postera die melius se habuit, ac intra breve tempus omnino sanatus est. Plura de hoc sancto Archiepiscopo non reperi.

[Annotata]

* forte debita veneratio

* forte prodiret

DE B. JOANNE SALERNITANO CONFESSORE ORDINIS PRÆDICATORUM
FLORENTIÆ IN ETRURIA.

Sec. XIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Beati cultus qualiscumque probatus: corpus hac die translatum: Vita ejus danda.

Joannes Salernitanus confess. Ord. Prædicatorum Florentiæ in Etruria (B.)

AUCTORE J. S.

Quamquam non invenio B. Joannem Salernitanum, [Beati cultus qualiscumque ex publica sepulcri] ut passim a patria vocatur, umquam honoratum fuisse Officio ecclesiastico, nec memoria ipsius Martyrologiis est inserta; cultus tamen publici ea se offerunt indicia, ut inter Beatos Operi nostro inserendum credamus. Primo enim Ughellus in Italia sacra tom. 3 col. 106 editionis secundæ testatur, corpus ipsius in ecclesia S. Mariæ Novellæ Ordinis Prædicatorum summa religione jacere in marmoreo sepulcro, ibique spectari hanc inscriptionem: Beati Joannis Salernii hic sunt ossa locata, cujus caput cum multis Divorum reliquiis in sacrario servatur. Hic autem a divo Dominico, Prædicatorum familiæ principe atque auctore, cum duodecim sociis in hanc urbem missus, augustum hoc templum & cœnobium publice ædificatum primus coluit atque instruxit, & gregem antistes rexit, & vita, moribus, præceptis, veraque doctrina, & postremo miraculis fulsit, & Christianam pietatem decoravit.

[2] Franciscus Orlendius in Orbe sacro & profano part. 2 tom. 2 pag. 1268 describens magnificam ecclesiam Sanctæ Mariæ Novellæ, [& reliquiarum veneratione,] ad propositum nostrum hæc de beato Joanne memorat: Inter aras S. Hyacinthi & Catharinæ Senensis nobili sepulcro marmoreo reconditum est corpus B. Joannis a Salerno, divi Dominici discipuli, ejusdem cœnobii fundatoris, vitæ innocentia, morum integritate, prædicatione divini verbi, operibus ac signis celebris, quem ipse beatissimus patriarcha Dominicus, qui semel iterumque præsentia sua & sacris concionibus Florentiam decoraverat, primum Fratrum suorum præsulem illic instituit, religioso atque immemorabili cultu a fidelibus honoratur: cujus sacrum caput theca inaurata inclusum in sacrario inter alias reliquias Sanctorum asservatum, ad hanc usque diem suavem efflat odorem, uti egomet experimento comperi. Hæc scriptor nuperrimus, cujus Opera Florentiæ impressa sunt. Præterea Papebrochius noster in Itinerario Ms. referens ea, quæ anno 1662 Florentiæ vidit in ecclesia sanctæ Mariæ Novellæ pag. 208, eodem fere modo loquitur de cultu B. Joannis, quo scribit de cultu B. Villanæ Bottiæ, quæ in eadem ecclesia sepulcrum itidem habet marmoreum, & cujus Vita data est ad XXVI Augusti. Testatur utriusque sepulcrum ex opposito esse cum circumsculptis miraculis, lampademque perpetuo ante sepulcrum ardere: dieque anniversario, inquit, altare exstruitur sacris ibidem faciendis, & exponendis ad publicam venerationem reliquiis capitis, eodem processionaliter deferendi.

[3] [quæ vetusta est, atque ex Beati titulo] Hæc de ardente ante sepulcrum lampade, & de reliquiis capitis ad publicam venerationem exponi solitis, etiam habeo ex litteris Raphaëlis Badii, viri doctrina & humanitate insignis, qui seculo præterito degebat Florentiæ in dicto sanctæ Mariæ Novellæ cœnobio. Lampadem vero illam ab aliquot seculis ante Beati sepulcrum arsisse, multaque item votiva donaria eidem oblata fuisse, patebit ex miraculis in Vita referendis; indeque certo infertur, qualemcumque hunc Beati cultum satis vetustum, satisque notabilem esse, ad titulum Beati eidem attribuendum, præsertim cum illo titulo honoratus sit plusquam centum annis ante decretum Urbani VIII, & verisimiliter ab ipso, quo obiit, seculo XIII. De ultimo hoc quidem dubitari potest, quia S. Antoninus Hist. part. 3 tit. 23 cap. 10 § 5, etsi Joannem numeret inter viros sanctissimos & miraculis coruscantes, abstinet tamen a Beati titulo, paucis verbis eum sic commemorans: In conventu sanctæ Mariæ Novellæ Florentiæ frater Joannes de Salerno sepultus, dicti conventus fundator. Attamen certum est, Beatum vocari in Vita per Leandrum Albertum anno 1517 edita, & seculo XV conscripta; indeque verisimile fit, illum B. Joannis titulum longe vetustiorem esse, maxime cum miraculis claruerit in Vita & post mortem, cultuque honoratus sit vetustissimo, ita ut credibile sit S. Antoninum abstinuisse tantum a Beati titulo, quod is Joanni datus non esset decreto summi Pontificis.

[4] Præterea constat de corpore translato, idque videtur variis vicibus factum. [& corporis translationibus asseritur.] Razzius in Vitis Sanctorum & Beatorum Ordinis S. Dominici pag. 39, & Marchesius in Diario Dominicano ad XVIII Februarii affirmant, corpus B. Joannis anno 1571, die XVIII Februarii translatum esse ad honorificentius sepulcrum. Papebrochius noster ex codice Ms. Strozziano de alia, ut videtur, translatione verba Italica exscripsit, quæ reddo Latina: Die X Septembris anni MDLXIX translata sunt ossa beati Joannis Salernitani, fundatoris hujus conventus. Dubitari potest, utrum unica an gemina sit translatio illa, cum diei & anni diversitas innuat, geminam fuisse: contra vero temporis brevitas, quæ utrique interfuit, erroris suspicionem ingerat, magisque suadeat unicam translationem ad diversa tempora relatam esse a scriptoribus. At cum anno 1569 altaria & sepulcra Beatorum in ecclesia S. Mariæ Novellæ innovata sint, sacraque ossa tum delata sint ad sacrarium, ut honorificentiori sepulcro deinde reconderentur, sicut narravi ad XXVI Augusti in B. Villana Bottia num. 5, existimo ossa ad sacrarium delata esse X Septembris anni 1569, translata vero ad novum sepulcrum die XVIII Februarii, sive id contigerit anno mox sequente 1570, sive anno 1571, ut laudati scriptores asseruerunt. Porro quemadmodum illi Beatum retulerunt ad diem, quo corpus translatum credunt, XVIII Februarii, quia ignoratur dies emortualis; ita & ego hoc die translationis de eodem agendum credidi, quia id nullo alio die commodius fieri potest.

[5] Vita B. Joannis scripta fuit per Joannem Caroli, [Vita scripta & jam edita:] Ordinis Prædicatorum scriptorem, qui floruit seculo XV, sive annis facile ducentis post mortem Beati, ut testatur Jacobus Echardus in Bibliotheca Scriptorum Ordinis sui pag. 899, ubi scripta Joannis Caroli recenset, virumque insigni elogio ab eruditione & pietate commendat. Eumdem Vitæ B. Joannis Salernitani scriptorem commendat Thomas Malvenda in Annalibus Prædicatorum pag. 314: imo & eam Vitam Annalibus suis per partes inseruit. Nescio quæ de causa Majores nostri eam Vitam non exscripserint, dum erant Florentiæ, nisi forte laborem illum minus crediderint necessarium, quod jam edita sit apud Leandrum Albertum in Viris illustribus Ordinis Prædicatorum lib. 5 fol. 198 & sequentibus. Certe eam Ms. in scriniis nostris modo non invenio; tantoque facilius ab ea per amicum petenda abstineo, quanto minus est damnum, quia in Annalibus Malvendæ omnia etiam habentur.

[6] [alii scriptores, qui de Beato egerunt.] Quinam insuper ante Malvendam de B, Joanne scripserint, exponit ipse pag. 395 hoc modo: Cæterum res insigniter præclareque gestas B. patris Fr. Joannis Salernitani fuse quoque præscripserunt post Carolum Ferdinandus Castillus lib. 1 Hist. S. Dominici cap. 46 & 571 Seraphinus Razzius lib. de Beatis Ordinis Prædicatorum; Antonius Senensis in Chronico Ordinis pag. 48 & alii. Sed & S. Antoninus ejus Sanctitatis meminit 3 p. Hist. tit. 23 cap. 10 § 5. De eodem scripserunt Bzovius in Annalibus ad annum 1225 num. 12, Michael Pius in Opere de viris illustribus Ordinis Dominicani col. 59 & 60, Marchesius in Diario Dominicano ad XVIII Februarii, & alii quidam, quorum catalogum texere non est necesse. Attamen Joannem Salernitanum non invenio in Opere nuperrimo de Viris illustribus Ordinis Prædicatorum, quod Gallice edidit Antonius Touron. Nunc Vitam ex editione Leandri Alberti subjiciam, collatamque cum editis apud Malvendam, iis illustrabo annotationibus, ut plura hic examinanda non occurrant.

VITA
auctore Joanne Caroli
Ex editione Leandri Alberti, collata cum datis a Malvenda.

Joannes Salernitanus confess. Ord. Prædicatorum Florentiæ in Etruria (B.)

BHL Number: 4434

A. Joanne Caroli.

CAPUT I.
Beatus Joannes unus e sociis S. Dominici, a quo cum duodecim Fratribus Florentiam missus est, Fratribusque præfectus.

[B. Joannes vir plane insignis:] Joannes Salernitanus a, Vir profecto venerabilis atque justissimus, beati Dominici comes ac socius tempore multo b fuit. Hujus Viri optimi ac præstantissimi nulla vel perexigua monumenta comperio, nisi hoc dumtaxat, eum a beato Dominico Florentiam fuisse destinatum. Cujus rei causas & publicas & privatas paulo post explicabo. Cæterum quod Vir multæ dignitatis & reverentiæ fuerit duobus potest esse indiciis manifestum: altero quidem quod beati patris Dominici societate atque conversatione dignatus est, cui non par fuit nisi summa virtute præditos adhæsisse viros, eoque præsertim quod novam militiam inchoare volenti non inerti aut ignavo milite indigebat *: altero vero, quod ad florentissimam Italiæ urbem Florentiam missurus, non minimos ac abjectissimos ex suis homines demandasset, quandoquidem multum incrementi nova Religio esset habitura, si Florentiam urbem fama esset novam Religionem cupidissime suscepisse. His igitur persuaderi potest, Joannem insignem pietate virum & divina gratia singularem fuisse, quem ad tantam urbem beatus pater Dominicus duxerat esse mittendum.

[2] Cum beatus Dominicus plurimos ad se virtutibus provocaret atque exemplis, [Apulus quidam, ad Ordinem admissus; cum pravorum consilio] Apulum c quemdam contigit habitum postulare. Id cum a beato patre Dominico perbenignissime impetrasset, sodales ejus in sæculo cœperunt plurimis irrisionibus (ut fieri solet) juveni esse molesti, ignavum hominem ingenioque vecordem asseverantes, existimasse vero quondam se in juvene florentis ætatis egregiam indolem, quam forma ipsa proferret, non fraternam animi vilitatem esse reperturos. Monebant autem, ut animadverteret ne suos omnes tristes efficeret, præcipue ne fratres aut cognatos ipsius hoc suo decreto in summa mœstitia collocaret; atque his & hujuscemodi verbis juvenem tunc primum in Religione plantatum excerpere atque a Religionis proposito revocare omni studio contendebant. Ad hæc vero illud adjiciebant; nunc eum quiete satis a fratribus pertractari, paulo vero post eorum paupertati atque inopiæ subjiciendum. Id quam insigne, quam decorum, quamve honoris plenum duceret, intueretur, orabant. Quæ extrema verba ita menti juvenis insederunt, adeoque gravia visa sunt, ut mox a sententia revocatus eas, quas paulo ante exuerat, vestes instantissime a fratribus postularet.

[3] Quod cum fratres beato Dominico nuntiassent, confestim ad solita orationis arma confugiens, [seculares repetiisset vestes; divinitus in priori proposito confirmatur.] Deum multis lachrymis & devotione pro adolescentis salute instantissime precabatur. Mirabile dictu! Jam fratres habitum illi sæcularem reddiderant, jamque pene sæculi vestes induerat, cum subito maximis cœpit vocibus clamare: Heu heu! quis me ignis d exurit, aut quæ flamma miseram mihi vitam extorquet? Hanc abjicite vestem, fratres, hunc sæculi habitum removete, qui non ad solatium aut corporis honestatem, sed ad combustionem meumque interitum mihi videtur a vobis fuisse restitutum *. Illum autem denuo afferte, quid * corpus hoc tegat, & tamquam indumentum mihi salutis & lætitiæ vestis existat. Quis ambigat hanc subitam adolescentis mutationem patris nostri orationibus ac lachrymis provenisse? Quippe ea mutatio haud nisi dexteræ Excelsi fuit.

[4] Per idem tempus quidam Florentiæ civis fuit, [Deusdedit civis Florentinus, condit oratorium in suburbio, idque offert Dominico,] qui cum peccata sua fuisset sacerdoti confessus, eo fortasse quod alieni aliquod sustulisset, mercaturæ intentus, nec inde, cui sustulerat, certo sciret; id pœnitentiæ illi est a sacerdote injunctum, ut oratorium in suburbano statueret, quod ad religiosarum personarum habitationem pariter & exceptionem esset idoneum. Hic vero civis Deusdedit proprio nomine vocabatur, qui confestim, cum rebus multis & opibus abundaret, constructo oratorio omnibusque pariter opportune riteque dispositis, aliud nihil deesse pœnitentiæ videbatur *, nisi ut dignis habitatoribus domos illas impleret. Erat autem in suburbano civitatis exstructum, ad tertium fere lapidem distans ab urbe, qui locus Ripolitanus appellatur ager. Perfecto igitur sacello, incredibilis hujus novæ Religionis [fama] ad Deusdedit aures delata est, indicibilemque ejus animo cupiditatem invexit, ut ejus Religionis in eo homines collocaret. Neque enim melius aut utilius injunctæ sibi pœnitentiæ satisfactum iri putabat, quam sibi * jam noviter orienti Religioni ipse construxisset domos. Itaque Bononiam, ubi S. Dominicus residebat, perrexit, eique suum desiderium multa devotione aperuit. Quod ubi S. Dominicus accepit, vehementer gavisus, se cum fratribus suis pro re ipsa collocuturum respondit, ac deinde suo desiderio satisfacturum.

[5] [qui e suis, quos ad animarum zelum hortatur,] Cumque illius didicisset nomen, convocatis fratribus, his eos verbis allocutus fertur: Maximas fratres gratias e mei ac filii, Deo referamus oportet, quandoquidem nobis pro hac ipsa re minime cogitantibus Deus novas præparaverit domos: quod autem res ita se habeat, hoc maxime posset probari indicio, quod Deus Florentinum civem demiserit, qui Deusdedit proprio nomine vocaretur, a quo ejus sacellum in Florentino agro, quod hactenus magnopere desideravimus, nobis nescientibus divino profecto munere constructum est; postulare autem illum fratres ad eum locum transmitti, nec dubitare civitati & populis futuros esse gratissimos; esto autem, quod ita non esset, tamen ad omnia oportere niti, quæ videri possent animarum corporumque salutem esse allatura. Ego quidem in Domino Jesu Christo confido, quod vobis in innocentia civitatem illam ingressis, si in justitia ac sanctitate vixeritis coram illo, nequaquam infirmabimini, sed indies sobole præclara crescentes multum utilitatis & gratiæ illis populis afferetis. Quare accingimini, ac viri fortes estote, bellumque Domini adversus fidei ejus infestissimos hostes assumite: nec paucitatem vestram, nec hostium validissimas manus, divina vos gratia protegente, metuite. Non minoris autem vobis curæ sit, ut in sanctimonia perseveretis quam ut alios ad æterræ vitæ gaudia provocetis; quoniam quemadmodum prima ex vobis charitas, ita & prima debet sanctitas inchoare.

[6] [duodecim Patres mittit Florentiam: hisce præfectus B. Joannes,] His igitur adhortatus fratres, oratione vero præmissa, quos Florentiam destinaret, elegit XII probatissimos patres: quibus f in patrem Joannem Salernitanum virum profecto sanctitate præcipuum tradidit, illique, ut Florentiam se conferret, præcepit. Quo humillime imperatam sibi obedientiam suscipiente, Deusdedit advocari præcepit, cui electos fratres pro suo desiderio commendaret: quos paterna benedictione confirmans, a se abire g non sine multis lachrymis pro innata ei charitate permisit. Cum igitur ad destinatas domos, Deusdedit pariter se eis comitem exhibente, venissent; illas ingressi, hymnum Deo devotissime cantaverunt ex more, divinisque laudibus eam absumpsere diem. Deinde aliquot diebus pro loci & rerum omnium dispositione quiescentes, cum jam Deusdedit opera satis rebus omnibus pro loco & tempore videretur esse provisum, nequaquam ultra Joannes Salernitanus differendum ratus, fratribus *, qui cum eo erant, humanissime convocans, in hunc modum eos hortatus est. Non sum nescius, quemlibet vestrum non ignorare, fratres, nos ad hunc locum, non solum ut Deusdedit voluntati consuleretur, a beato patre Dominico fuisse destinatos, verum ut populorum saluti omni studio incumberemus mandatos. Id autem fieri nequaquam potest remanentibus nobis domi, & sancta rusticitate, ut beatus inquit pater Hieronymus, nobis ipsis orationibus nostris atque vigiliis prodesse curantibus. Neque enim ita agendum, multo ante præviderat propheta, cum diceret: Exibit homo ad opus suum, & ad operationem suam usque ad vesperam.

[7] Quamvis igitur bonum sit confiteri Domino, & psallere nomini ejus altissime *, [subditos suos præclara oratione] tamen quandoquidem ad annunciandum mane misericordiam ejus & veritatem illius per noctem delegati sumus, nequaquam nobis quiescendum est, fratres mei, si nolumus * legationis nobis injunctæ munus officiumque obire. Itaque nobis satis non esse debet, nos Florentiæ, ut ita dixerim, nunc primum natos fuisse, nisi & multum Domino populum acquiramus. Cernitis enim, fratres, ut propheta referebat, exortos jam amplissimos peccatores & abunde apparuisse omnes, qui operantur iniquitatem: qui tametsi videantur robusti & fortes; meminisse tamen debetis, omnem humanam carnem, non secus quam fœnum aut agrorum flores, qui momento oriuntur & occidunt, a viris sanctissimis habitam semper fuisse. Proinde & alter propheta quosque humanissime commonebat, dicens: Vidi impium superexaltatum & elevatum sicut cedros Libani. Transivi, & ecce non erat, quæsivi eum, & non est inventus locus ejus. Homini vero pacifico Deumque timenti reliquias esse divino pollicebatur oraculo. Exaltabitur igitur, si esse volueritis viri, sicut unicornis cornu nostrum, senectusque nostra in uberrima apud Deum misericordia futura profecto est. Senescentem hunc mundum, fratres, omnia hæc consequuntur mala, quæ cernimus. Omnis jam ager spinis, sentibus, & zizaniorum seminibus repletus est: in quo agro Apostoli omnes & martyres, & sanctissimi hactenus in Ecclesia viri, multis angustiis & sudoribus laboraverunt. Hos * autem in eorum jam introiisse labores existimare debemus. Quo circa non terreamini, fratres mei, nec expositas vobis coronarum causas rerum tædio seu pusillanimitate aut vecordia a vobis abire patiamini. Magis autem, cum uberem Dei misericordiam videamus, multiplicemini & crescatis, exoro, ut non frustra a tanto patre videamur fuisse transmissi. Ergo inimicos despicite, hostes minime formidate, insurgentibus vero in nos etiam corpora, si expediat, liberalissime condonate. Esto autem, quod vos hoc primo congressu irrideant, vestramque inopiam ac paupertatem despiciant, non metuatis, oro, quoniam cum dives factus fuerit homo, cumque multiplicata fuerit gloria domus ejus, cum interierit, non sumet omnia, neque descendet cum eo gloria ejus. Confidite præterea, quod Dominus euangelizantibus verbum virtute multa præstabit, multiplicabitque semen & augebit incrementa justitiæ vestræ, ut vester referebat Apostolus.

[8] Neque vero imposterum pœnitebit sub tanto principe Christi exercuisse militiam, [ad virtutes Apostolicas hortatur:] atque patri nostro præstabitis, ut justus ipse ut palma ministerio vestro florescat, & sicut cedrus Libani multiplicetur in Ecclesia Christi. Nos autem ab eo in domo Domini plantati, in atriis quoque domus Dei nostri florebimus, si in divini verbi annunciatione toto animi & mentis ardore bene in perferendis & tolerandis incommodis patientes dixerimus *. Beato quoque patri nostro Dominico quanto * gaudii creditis exultationisque dabimus, cum intellexerit nos officio nostro quam studiosissime fuisse perfunctos? Credo equidem diuturnis eum orationibus Dei gratiam implorare, ut nobis linguam & spiritum sua pietate ministret, cujus orationes inanes efficere magno supplicio dignum esse, certissimum fore non dubito. Quamobrem quum jam factorum potius tempus est quam dictorum, prætermissis, in hanc sententiam quæ dici possent, jam ad hos erudiendos populos accedamus, scientes eos, qui ad justitiam erudiunt multos, quasi stellas in perpetuas æternitates (ut inquit Scriptura) esse futuros. Quod cum a nobis fuerit cum sancta fide & integritate perfectum, laborantium in vinea Domini mercedem nos proculdubio consecuturos cum sancta omnium nostrum pace, & tranquillitate confido.

[9] [Beatus cum suis Florentiæ prædicat.] His igitur dictis accensi animis, in posterum diem edixere divinas acies introire. Ac prior pater ipse Joannes, ut aliis viam daret, voluit in ea congressione primus pugil fortis existere. Itaque venientibus illis ad civitatem, multitudo cœpit populi pro rei novitate concurrere, & ad verbi Dei audientiam numerosius convenire. Nam & jam pridem, cum eorum adventum fama vulgasset, magno desiderio agebatur novos homines audire. Nihil in his hominibus perspici potuisset, nisi ardor spiritus, & multa in elocutione devotio, solisque vestibus videbantur amicti, nihil levitatis nihilque inconcinnitatis in semetipsis habentes. Multa vero in Joanne Salernitano erat gravitas, multaque in persuadendo virtus, multosque ad se pertrahebat tum eloquentiæ venustate, tum & vitæ præstantia. Vesperi vero, cum perfecissent divina, ad proprias denuo remeabant domos. Atque hoc pacto singulis diebus agentes, incredibilem fructum in populis faciebant.

ANNOTATA.

a Salernitanum vocari a patria, sive quia Salerni in regno Neapolitano natus est, omnes consentiunt. Qua stirpe fuerit genitus, non dicit biographus, quia id verisimiliter ignorabat: nam Razzius clare edicit ignorari, quibus parentibus quave stirpe fuerit natus; idque silentio suo utcumque comprobant Abrahamus Bzovius, Ferdinandus de Castillo & Thomas Malvenda. Nihilominus Michaël Pius asserit, sanguine nobilem & facultatibus divitem fuisse; sed ex errore, opinor, hanc conjecturam deduxit, quiamox ea, quæ inferius narrantur de Apulo illo vacillante, perperam de B. Joanne explicuit. Marchesius contentus non fuit vulgari nobilitate, sed asseruit natum fuisse nobilissima stirpe Guarna, quam ad principes Normannos, qui regnum Neapolitanum & Siculum administrarunt, liberaliter deducit. Verum saltem indicare debuerat Marchesius, unde didicerit ignoratam ab antiquioribus tantam B. Joannis nobilitatem: neque enim æquum neque justum est, ut scriptor aliquis neotericus sibi fidem haberi velit in re tali, nisi idonea satisque vetusta attulerit testimonia.

b Si tempore multo fuit Socius S. Dominici, ut maxime est verisimile, quia ut Superior aliorum ab eo Florentiam missus est, erravit haud dubie Castillus, qui habitum a B. Joanne susceptum anno 1220, incogitanter scripsit: nam cap. 46 dicit, id contigisse eodem tempore, & circa finem capitis 45 designaverat annum 1220. Malim credere, Joannem a S. Dominico Ordini aggregatum eodem fere tempore, quo is confirmatus est, sive circa annum 1216.

c Hanc historiam de B. Joanne Salernitano perperam narrant Castillus, Pius, imo & Marchesius, etsi hic observet, factum de alio relatum esse ab Humberto, Theodorico de Apoldia, & S. Antonio. At, si vel mediocri crisi usus fuisset Marchesius, neque hoc factum de B. Joanne retulisset contra antiquorum auctoritatem, neque dubitasset, utrum Castillo credendum hic esset, an vetustioribus. Sane res tam clara est, ut minime dubitandum sit, quin error obrepserit Castillo & Pio: neque enim Apulus est B. Joannes Salernitanus, cum Salernum non sit in Apulia: neque ignotus est ille, qui vacillans in proposito suo vestes mundanas repetiit. At Joannes non vocabatur Apulus ille, sed Thomas, ut videri potest apud nos tom. 1 Augusti pag. 597 in Vita S. Dominici per Theodoricum de Appoldia conscripta, & apud Malvendam ad annum 1220 pag. 312, ubi dantur verba Humberti, qui quintus fuit magister generalis Prædicatorum; aut potius ex Vitis Fratrum, quod Opus Humberto perperam fuit attributum. Verba transcribo in gratiam lectoris: Recepit idem beatus pater Dominicus quemdam Apulum, qui dictus est frater Thomas: quem ob innocentiam & simplicitatem in tantum dilexit sancto quodam amore, quod a Fratribus filius B. Dominici vocabatur. Quadam autem die socii ejus quidam, satellites diaboli, captantes opportunitatem, violentia & fraudulentia ipsum in quamdam traxerunt vineam, & vestes sæculares induerunt, claustralibus spoliantes. Quo audito, cucurrere Fratres ad patrem, En, inquiunt, filius vester ad sæculum trahitur a consociis suis. Mox Sanctus ecclesiam intrans, se in oratione prostravit non frustra: nam quantæ fuerit virtutis ejus oratio, patuit per effectum. Statim enim ut dictus juvenis camisia fuit inductus [Note: ] [indutus] ad carnem, clamare cœpit fortiter, dicens: En totus exuror. Nec enim aliquo quiescere potuit, quousque exutus camisia, religiosis vestibus est indutus, & ad claustrum reductus. Vixit autem postea multo tempore Frater utilis, & admodum gratiosus. Eodem fere modo Theodoricus, qui addit Bononiæ rem contigisse. Malvenda autem ex hisce prudenter observat, Castillum id de B. Joanne perperam retulisse, quia in ejus Vita relatum invenit sinenomine.

d Hæc verba omnino ostendunt, Thomam Apulum ab auctore designari; licet alias hic scriptor dicat candide, petitas fuisse a Thoma vestes: quod alii dissimularunt. Bzovius ad annum 1225 num. 12 addit: Resumpto itaque iterum Ordinis indumento, Apulus ille Joannem Salernitanum adeo ad perfectionis desiderium exemplo suo inflammavit, ut brevi tempore tantus evaserit &c. Conjectura mera est, cujus fundamentum non video.

e Lege potius: Maximas gratias fratres &c. Orationem autem hanc ab ipso scriptore compositam existimo, uti & illam quæ mox sequetur.

f Editio mendosa est quidem aliis aliquot locis, at non hic, ubi Pater idem est ac Prior. Malvenda tamen sic correxit: Quos fratri Joanni Salernitano … tradidit &c.

g De tempore hujusce rei Malvenda pag. 313 recitat vetera monumenta conventus S. Mariæ Novellæ, quæ sibi a Seraphino Razzio communicata testatur. Ea sic habent: Cum beatissimus pater noster Dominicus post generale capitulum, humanæ salutis anno MCCXX Bononiæ celebratum, ibi commoraretur; quidam Florentinus civis, nomine Deusdedit, sanctitatis ejus & suorum Fratrum fama permotus, ipsum adiit, eique exposuit, se domum quamdam Religiosis valde accommodam in planitie Ripolitana, ad duo milliaria ab urbe Florentia distanti, ædificasse, & nullo adhuc Ordini attribuisse: esseque sibi in animo Ordini suo tunc consurgenti conferre: quare ipsum instanter rogare, ut domum ipsam recipere, & ex suis aliquot secum mittere dignaretur. Cui cum pater sanctissimus morem gerere vellet, venerandum virum Fr. Joannem Salernitanum cum duodecim sociis cum Deusdedit ad eum dimisit locum. Ex hisce Malvenda & alii plerique ejusdem Ordinis scriptores rem anno 1220 contigisse existimant. Attamen Echardus in Bibliotheca Prædicatorum pag. 32 his non acquiescit; sed aliquot allegat rationes, quibus persuadere nititur fundationem hanc Florentinam figendam esse vergente ad finem anno 1219. Differentia est non magna; nec satis apparet, pro qua parte, stet veritas.

* Malv. indigere visum

* restitutus

* qui

* forte videbat

* si illi

* fratres

* Malv. altissimo

* volumus

* nos

* vixerimus

* quantum

CAPUT II.
Insignes Beati virtutes, dotes, forma corporis: ex priori habitatione cum suis Florentiam migrat: multos Ordini aggregat, virtutibusque floret & gravem tentationem superat.

[Egregiæ Beati virtutes, crebra oratio,] Crescebat autem quotidie opinio & fama eorum hominum, qui apud Deusdedit oratorium versabantur, multaque illis subjiciebant ad victum & ad res divinas opportune gerendas, quando videbant in summa paupertate viventes, solius verbi Dei prædicatione insistere. Maxima autem apud omnes erat beati Joannis Salernitani opinio. Nihil enim ei deerat, quod ad sanctitatem atque virtutem posset pertinere. A beato quidem patre Dominico tanta fuerat diligentia educatus, & ita ejus mores, doctrinam, sanctimoniamque apprime imbiberat, ut qui hominem esset intuitus, veluti exemplar quoddam virtutis & probitatis ejus aspiceret. Nam licet ætate junior haberetur, senectus tamen in eo venerabilis, tantaque gravitas, & in conversatione benignitas apparebat, ut jam virtutis omnis domicilium videretur. Cibi vero ac potus parcissimus fuit, diuturnis atque nocturnis orationibus magna devotione intentus, nihilque apud eum potius videbatur existere, quam ut contemplationi & divinarum rerum meditationi incumberet. In his enim tantum fruitionis & gaudii assumebat, & ita absorbebatur spiritu, ut omnium videretur humanorum, etiam sui ipsius fore oblitus.

[11] [observantia, corporis forma, regimen præclarum,] Itaque quum simul advenientum utriusque sexus hominum esset liberatus curis, confestim se lectioni ac meditationi reddebat, ne morulam quidem elabi sineret, quin in ea divinis rebus intenderet. Cærimoniarum vero, quæ Religionum sunt ornamenta, ita servantissimus fuit, ut earum penitus prætermitteret nullam, quin potius negligentes, & ad earum observantiam tardos, suæ virtutis exemplo ad earum custodiam provocaret. Erat autem, ut ex multis conjecturari possumus, egregia forma, & aspectu decorus, licet exiguus corpore: addebatque illi gratiam habitus ipse nitor atque venustas. Ad regimen quoque tanta illi solertia fuit, tanta cautio circumspectioni conjuncta, ut non incuria a beato patre Dominico, ut Florentiam adveniret, videretur fuisse electus.

[12] Cumque parvo post tempore Deusdedit e vita migrasset, [& fortitudo in difficultatibus.] cujus studio & opera sæpissime fovebantur, multis vero deinceps afficerentur incommodis, ipse eos, ad pusillanimitatem & omnium rerum tædium usque perductos, verbis & exemplis humanissime ad patientiam atque adversorum tolerantiam animabat, errantesque, & mente in varia proruentes, ne omnino deficerent, confortabat. Maxima autem omnium incommoditatum illa erat atque difficilis, mane ad civitatem veniendi, & vesperi denuo ad propria remeandi. At beatus Joannes invictum gerens animum, quæque ardua & aspera divino amore ardens, fortissime atque constantissime sustinebat. Multa præterea illi erat auctoritas, dignitas admiranda, non minor hominum omnium reverentia, atque fides, ut omnes, qui Hominem intuerentur, ejus admirarentur virtutem. Quocirca labores hujus miserati cives, pariter & suæ consulentes saluti, qui videbatur, illa veniendi ac redeundi molestia non mediocriter retardari, eis apud S. Pancratium a habitaculum statuere decreverunt.

[13] Quod ubi factum est, ex agro Ripolitano ad eum, [Domum in urbe impetrat: viros præstantes Ordini aggregat:] quem prædiximus, transmigravere locum. Jam vero cœperat eorum numerus augeri, plurimosque ad salutis vias suis prædicationibus attrahebant, ut spreta hujus vitæ labentis miseria, ad Religionis præsidia se conferrent. Itaque per eos dies & Clarum Sextium b, virum scientia & virtute præstantem, ad nostram Religionem beatus Joannes traduxit, quem confestim plurimi, ejus devotione permoti, secuti sunt. Hos inter Odericus * sancti Petri Scharadii canonicus, & Jacobus Rubacontis, qui ex nostris secundo post Joannem loco domus nostræ obtinuit præfecturam, & Octavantes * Nerla familia ortus, qui tertio loco hujus domus prioratum est consequutus. Istis adjectus est Rogerius Calcagnus c, hæreticorum ex nostris inquisitor primus, qui Florentiæ fidem Catholicam adversus eorum perfidiam plurimum roboravit, tandemque ad Castrensem d pontificatum devectus, Aretii e obiit diem suum. Sed & Rodulphus Guidalotus, & Romæus Vicedominus, quæ tum nobilissimæ familiæ Florentiæ habebantur, Laurentius quoque plebanus oppidi, quod Sancti Sepulcri f vocamus, & Raynerius Broziensis & ipse plebanus, ac permulti alii nostræ religionis habitum sunt induti, qui omnes ad hujus religionis additi sunt firmitatem.

[14] Nam, qui tales ac tantos viros audiebat Religionem fuisse ingressos, [Fratribus Minoribus priorem locum concedit; deinde vero monialibus,] fieri id non posse, nisi summa virtute, arbitrabatur. Per idem tempus cum fratres Minores Florentiam advenissent, ac propter fraternam charitatem, quam Religionis utriusque parentes inter eos esse voluerant, nec locum tunc primum venientes haberent, permittentibus fratribus nostris, in agro Ripolitano, ubi hactenus ipsi manserant, tempore aliquo permanserunt. Sed cum eisdem difficultatibus & Minores agerentur, quibus ante afficiebantur & nostri, locum in Ripolitano agro positum, ut ante convenerant, restituentes nostris, apud S. Stephanum Pontis tempore aliquo commorati sunt. Locum vero in præfato agro situm cum recepissent nostri, in eo sanctimonialium fœminarum [monasterium] construxerunt, in quo per multas nobiles habitum Ordinis induentes, brevi insigni castitatis speculum ediderunt. Quo in loco tanta virtute & gratia floruerunt, ut cum beatus Petrus martyr g fuisset martyrio coronatus, inter cæteros, quibus ejus gloria revelata est, una ex Ripolitanis sororibus fuit.

[15] [quibus in urbe duo conduntur monasteria: Dominicus venit Florentiam:] Cæterum procedentibus annis, cum creberrimis bellorum tumultibus Florentia quateretur, imminere * autem sororibus illis haud negligendum animæ corporisque periculum, decrevere patres eas revocare in urbem. Cumque magno essent numero, duo monasteria construi placuit intra urbem, quorum alterum primæ suæ originis retineret nomen, alterum vero beati Dominici appellarent sorores, opes in his duobus monasteriis æquis distributionibus dividentes. His igitur in hunc modum gestis h, ad aures beati patris nostri Dominici fama delata est, fratres suos, quos Florentiam destinaverat, mirum in modum excrescere, proficere, & augeri, multam vero populi gratiam obtinuisse, nec quidquam Florentiæ duarum Religionum fratribus potius esse. Præcipue vero Joannis Salernitani probabatur auctoritas, ut vir esset insignis, ut in omni virtute excellens, ut populo carus, utque fratribus suis miro animo acceptus. Quare Deo B. Dominicus mirifice gratias agens, pro fratrum consolatione atque honore & ipse Florentiam venire decrevit. Venit itaque & cum summa fratrum exceptus est lætitia: ubi ea, quæ fama acceperat, propriis luminibus longeque majora conspexit, ardentius Deo gratias agens, eos ad perseverantiam adhortatus, atque humilitatem mutuamque super omnia charitatem, aliquot apud eos pro illorum solatio dies manere constituit. Quo tempore orationi ac Verbi Dei promotioni vir sanctus operam dare non destitit. Nam & ad sanctum Gallum & apud S. Paulum in plurimisque aliis locis Florentiæ eum legimus prædicasse. Deinde nonnullos quoque fratres ad Ordinis provocasse ingressum, multaque alia probe egregieque gessisse. Cumque satis eorum fecisse desiderio videretur, vale dicens fratribus, eosque paterna benedictione complectens, multis profusus * lachrymis reliquit, ac Bononiam remeavit.

[16] [Joannes viros insignes Ordini suo aggregat:] Cujus quidem recessus etsi cunctis fratribus fuerit mœstitiæ, & dolori, præsertim tamen beato Joanni nostro acerbissimus fuit. Quem beatus Pater humanissime consolatus, ad ea, quæ jam inchoasset, bona perficienda multa caritate ammonuit. Cum ergo recessisset, idem B. Joannes ad sancta negocia regressus, suo Religionis augmento quam maxime intendebat. Proinde & Boninsegnam i virum constantissimum ad Ordinem eum suscepisse par est, quem constat pro fide cum nonnullis aliis apud Antiochiam fuisse occisum; Ambrosium k quoque prædicatorem ferventissimum, qui deinde Ariminensi ecclesiæ præfuit cum summa Religionis nostræ gloria & honore: præterea & Morandum l, virum justitia & pietate præclarum, qui Fanensem & ipse cathedram gloriosissime gubernavit; sed & Aldobrandinum Cavalcantem m, cujus laudes supra retulimus, plantulam ejus fuisse perspicuum est, quandoquidem tribus & sexaginta annis dumtaxat post Ordinis confirmationem, quæ facta fuit anno Domini MCCXVI, Florentiæ hic pater migravit. Istis adjecit Ugonem, ecclesiæ sancti Pauli canonicum, virum profecto summa laude dignissimum, cujus fortasse opera & suasu Ordo prædictam ecclesiam est consecutus.

[17] Cæterum insurgentibus clericis, qui id ægerrime tulerant, [migrat ad S. Paulum: secreta animorum cognoscit:] res suas ita diminui non ferentes, ab his persecutionem passi, tandem eorum voluntati cedentes, ad alium transmigravere locum. Sed antequam ex sancto Pancratio (ut prædiximus) ad sanctum Paulum transmigrarent, beatus Joannes cum suis, quos genuerat Christo, prædicationis munus diligenter obibat, summamque in populo gratiam obtinebat. Posteaquam vero ad sanctum Paulum n, habitandi suscepere locum, cœpit beatus Joannes plurimis clarere virtutibus. Nam præter ea, quæ Religiosis omnibus consueverunt esse communia, humanarum quoque mentium multa illi erat cognitio, ut fere nihil lateret Hominem; sed quæcumque homines cogitassent, etiam secretiora cordis archana, divino spiritu penetraret. Accidit persæpe, ut ex multis cognitum est, quod cum fratres ad sacram Corporis Christi susceptionem accederent, ipse eorum providebat mentes, & aut quidem eos secrete commonebat verbis, ut de cætero pœniterent, aut peracto mysterio illos seorsum vocans, quod ad tantum præsumpsissent accedere Sacramentum no satis munda conscientia, arguebat, conferendam quidem Religioso in omnibus rebus diligentiam esse commemorans, sed in ista præsertim, in qua animæ salus & pignus vitæ æternæ constitutum est.

[18] Afficiebatur autem in ea re conficienda tanto mentis fervore, [ardor sacrificantis & concionantis: mulier lasciva,] ut longa nonnumquam intercederet mora, qua Corpus Dominicum manu gestans, piis lachrymis & devotione amplissima meditabatur, proque omnibus ardentissimas ad Deum effundebat preces. Cumque prædicandi fervore accensus, suavem Christi odorem humanis mentibus infundere properaret, hominesque ad meliora & saniora consilia opera sua disponeret, id sibi quandoque accidit, quod Apostolus non * multo ante præviderat; Christi inquit bonus odor sumus, aliis quidem odor vitæ in vitam, aliis vero odor mortis in mortem. Bonis quidem ad utilitatem, malis autem & ad pejora dispositis, ad spiritualis ruinæ fomentum, videtur esse prolatum. Memini me a patribus accepisse, qui dicebant se a senioribus audivisse, hujuscemodi temptatione Deum hunc Virum beatissimum voluisse probare: is enim cum sæpissime prædicationis officio inserviret, in faciem ejus intendentibus cunctis, ut fieri solet, quamdam quoque mulierem, forma profecto & flore ætatis egregiam, curiosius quam debuerat, contigit hominem inspexisse. Quod cum sæpe, maligno hoc suadente spiritu, effecisset, tandem vehementi ejus amore accensa est.

[19] Cumque miro conficeretur mentis tumultu, ac malo æstuaret igne, [simulato morvo, Joannem ad se vocatum tentat: sed ille fuga evadit,] modum exquirebat, quo voti compos evaderet. Furore igitur ministrante arma, simulato languore, lecto incubuit. Suis vero ita (ut videbatur) vere eam languere putantibus illa suasit, ut beatum ad se Joannem vocarent, quatenus ei sua posset peccata confiteri, ejusque mereretur benedictione juvari. Jam enim sanctitatis ejus excellens in civitate erat opinio. Quod cum illi concessum esset, vocatus Vir beatus venit, nihilque suspicatus adesse mali, ad lectulum decumbentis accessit. Remotis igitur arbitris, cubiculo clauso, cœpit illa suæ confessionis simulato quodam modo ordinem explicare. Cæterum alio tendebat ejus intentio. Inter confitendum quidem suavissimis, & in voluptatem tendentibus verbis usa, tandem diu se suis verbis convolvens, mentis suæ ardorem, quibus potuit, verbis aperuit. Ac deinde plurimis signis hominem hortabatur consentire in stuprum. At Vir innocentissimus (quique suam Domino pudicitiam dedicarat) facinus horrens, ejus petulantiam leniter primum castigare properabat verbis. Ubi vero cernit eam obstinatissimo animo in præconcepto facinore permanere, & obscœnis jam illum nutibus graviter oppugnare, extra cameram confestim semetipsum proripuit, nullique hominum rem ipsam aperiens, illæsus mente corporeque, tristis pro illius perditione, recessit.

[20] [ut dæmon agnoscit per os energumenæ, quæ a Beato liberatur.] Illis autem fere diebus quidam dæmonio plenus miserrime vexabatur. Cumque advocati sacerdotes & religiosi viri stolasque ac benedictam aquam, ac Sanctorum plures reliquias attulissent, multis vero exorcismis adversus malignum spiritum uterentur, ut inde exiret, tandem per os ejus spiritus ita loquutus est: Quid tantopere inaniter laboratis? Ego hinc nequaquam exibo, nisi is veniat, qui in igne consistens nequaquam combustus est. Circumspicientibus autem ad hanc vocem sibi invicem cunctis, instantibusque, ut diceret, quis ille esset, tandem Priorem fratrum Prædicatorum magnis vocibus nominavit. Confestim ad fratrem Joannem miserunt, eum suppliciter deprecantes, ut ad illum dignaretur accedere. Quum ille recusaret, victus tamen eorum precibus, vix tandem accessit. Cujus adventum malignus sustinere non valens, hominem majorem in modum discerpens, ad ejus præceptum miro modo egressus est. Qua ex re cum celeberrima ejus evasisset fama, jam omnes, qui angustiis aut vitæ hujus calamitatibus tenebantur, ejus præsidia exposcebant, illius se orationibus commendantes. Ille vero humilitati studens, id eorum vel fidei vel orationibus vel Sanctorum reliquiis, quam * suis meritis tribuebat. Mulieri quoque quum innotuisset res, ipsa mente compuncta, vitam suam deinceps in melius commutavit.

ANNOTATA.

a De mutato domicilio monumenta conventus S. Mariæ Novellæ, quorum partem ad caput 1 lit. g recitavi, ita pergunt apud laudatum Malvendam: Ubi (in agro Ripolitano) cum menses paucos permansissent, & locus ipse esset valde incommodus civibus ad eorum officia, & conciones, & ad peccatorum suorum confessiones illis faciendas ituris; decreverunt eos in urbem ducere. Ducti itaque intra mœnia piissimi illi Patres, manserunt primo prope S. Pancratii martyris ædem & paulo post ad vicinam S. Pauli Apostoli migraverunt ecclesiam, ibique incoluerunt ad annum usque MCCXXI.

b De Claro Sextio, qui postmodum, fuit Prior Provincialis in Romana provincia, & domini Papæ pænitentiarius & capellanus, agit Malvenda ad annum 1219 pag. 247. Verum ad hunc locum pag. 317 ita scripsit: Alium hunc oportuit esse a Fr. Claro Sextio Florentino, de quo egimus anno superiori cap. 6 & 7: nam ille jam anno MCCXIX in Religione vir erat insignis: iste vero hoc anno (1220) Prædicatorum habitum suscepit. Plura de Claro Sextio disputat Echardus tom. 1 Bibliothecæ Prædicatorum pag. 92. Malim existimare, eumdem Clarum Sextium a biographo fuisse designatum. At scriptoribus Dominicanis dispiciendum relinquo, utrum hic biographus errasse censendus sit, quod Clarum Sextium Florentiæ a B. Joanne ad Ordinem traductum scribat; an vero malint credere rem illam anno 1219 Florentiæ contigisse, Florentinumque fuisse Clarum Sextium, quem Bononiensem Echardus mavult credere. Ceterum eos, qui mox subduntur, tantopere inclaruisse non invenio.

c Elogium Rogerii Calcagni aut Calcagnini, ut vocatur ab aliis, contexuit Echardus tom. 1 pag. 388, ubi mortem ejus figit anno 1282.

d Castrum, Italis Castro, civitas erat olim episcopalis in Etruria. Castrenses episcopos recenset Ughellus tom. 1 col. 578 & sequentibus,interque eos hunc Rogerium. Verum, quia, ut scribit Ughellus col 583, Castrenses ultimum episcopum suum anno 1649 occiderunt, Innocentius X civitatem Castrensem delevit, & episcopatum transtulit ad oppidum Aquæpendentis. Ducatus Castrensis, cujus caput erat Castrum, modo subest summo Pontifici.

e Aretium, vulgo Arezzo, civitas episcopalis Etruriæ est sub dominio Magni ducis.

f Oppidum sancti Sepulcri, alias, Burgum S. Sepulcri, vulgo Borgo di San Sepolcro, post ætatem scriptoris episcopali dignitate auctum est a Leone X. Nunc igitur episcopalis est civitas sub archiepiscopo Florentino, sitaque in Umbria prope confinia Etruriæ, cujus Magno duci subest ab aliquot seculis.

g Vita S. Petri martyris data est ad 29 Aprilis; ibique cap. 5 num. 41 dicitur S. Petrus a quadam Sanctimoniali in monasterio de Ripolis visus ascendere in cælum. Verum si illa visio contigit, dum moniales incolebant locum illum suburbanum, multis ibi annis manserunt: nam martyrium S. Petri apud nos figitur anno 1252.

h Hoc intelligi nequit de translatis ad urbem monialibus, aut de visione mox dicta, cum tamdiu non vixerit S. Dominicus, sed defunctus sit anno 1221.

i Nihil præterea de eo invenio.

k Ughellus tom. 2 Italiæ sacræ col. 424 inter episcopos Ariminenses brevi, sed præclaro, elogio recenset hunc Ambrosium, dicens episcopum creatum anno 1265, defunctum anno 1277.

l Et hunc inter Fanenses elogio celebrat Ughellus tom. 1 col. 666, dicens primo fuisse Callianum in Umbria episcopum, deinde anno 1265 translatum ad Fanensem ecclesiam, obiisse vero anno 1276.

m Factus hic est episcopus Urbevetanus anno 1272, ut vult Ughellus tom. 1 col. 1472, ubi eum ut virum sanctum insigni plane elogio celebrat, notatque defunctum Florentiæ anno 1279, ut etiam legitur in ipsius epitaphio. Hæc omnia recte congruunt cum dictis hoc loco.

n Tempus hujus migrationis colligitur ex annotatis lit. a.

* Malv. Odoricus

* Malv. Ocravantes

* immineret

* forte perfusus

* non redundat

* forte non

CAPUT III.
Beatus adest morienti S. Dominico: migrat ad S. Mariam Novellam: Beati insignes conciones, miracula, virtutes, monita, mors, sepultura, translatio, miracula post mortem.

[Beatus Bonomæ adest S. Dominico morienti:] Dum hæc Florentiæ agerentur, Bononia supervenere fratres, qui dicerent beatum patrem Dominicum gravi languore detineri. Dubitari vero ab omnibus affirmabant, ne tunc eum Dominus evocaret. Id cum accepisset hunc * Joannes simulque quod beatus pater fratres omnes Bononiensis domus advocari mandasset, intelligens se unum ex his esse, decrevit illo se conferre. Veniens ergo Bononiam, invenit beatum Patrem extremum fere spiritum jam agentem. Quem ut vidit, vehementer ingemuit, quum cerneret tantum patrem e vita migrare. Beatus vero Dominicus intuens eos invicem collacrymantes, pie illos consolabatur. Demum quum morti se intelligeret jam propinquum, testamentum illis suum piis reliquit vocibus, dicens: Hæc sunt, fratres mei, quæ vobis, uti filiis, possidenda relinquo. Charitatem habete, humilitatem servate, paupertatem voluntariam custodite. Hisque dictis, felix ille spiritus evolavit ad cælos. a Tum vero omnibus obortæ lachrymæ tanti patris decessum tenerrime devotissimeque deflebant. Peracto tandem pietatis officio, debitas illius sacrosancto corpori facientes exequias, quum tandem quievissent, post aliquos dies B. Joannes, consalutatis fratribus, Florentiam remeavit.

[22] [cum ob ecclesiam S. Pauli litigarent clerici; Beatus cum suis] Quum ergo Florentiam revertisset, communis omnium factus est luctus, nec satis tanto parenti arbitrati sunt factum, si solis lachrymis prosequerentur mortem, nisi etiam piissimis verbis condolerent. Licet autem cum beato Dominico optime existimarent gestum, quod ex hujus habitationis lutea domo gloriosissime esset eductus, pro suis tamen incommodis graviter angebantur atque dolebant. Sed cum jam satis lacrymis temperassent, divinis deinceps rebus omnem animum tradidere. Verum res ecclesiæ S. Pauli illos magnopere perturbabat, metuentes ne tandem proficere non possent, si totiens transferrentur. Jnstabant enim clerici, ecclesiam, quam nuperrime invasissent, reddi suis studiosissime postulantes. Dum esset hic status rerum, peropportuna illis familiaritas Foresii sacerdotis fuit, viri profecto egregii, qui ecclesiæ admodum parvulæ, quæ in convicinio erat, quam sanctam Mariam Novellam dicebant, rector & gubernator habebatur. Qui cernens fratres, quibus tanta afficiebatur devotione, ita a suis clericis perturbari, egit cum beato Joanne, quatenus suam ecclesiam Ordini condonaret, sicque liti imponeretur finis. Quod cum pro pace & quiete fratrum abunde placuisset beato Joanni, eum cum suis fratribus in proposito confirmabat.

[23] Per eos dies Florentiam venerat Ugolinus b Hostiensis & Velitrensis episcopus, atque apostolicæ Sedis legatus, apud quem cum clerici de ecclesia S. Pauli exposuissent querelas, [migrat adconventum S. Mariæ Novellæ, suo Ordini donatum.] visum legato est eas pace intercedente finire. Igitur partis capitibus advocatis, cœpit cum eis de concordia & pace tractare. Inter tractandum, cum in Foresii mentionem incidissent, placuit ejus quoque intelligere voluntatem. Qui cum omnia in legati & fratrum arbitrio se jamdudum posuisse dixisset, VI Idus Novembris, anno salutis MCCXXI, Foresius sacerdos in manibus legati ecclesiæ suæ ultro renuncians, cessionem ipsam publico instrumento ex legati sententia & auctoritate firmavit. Postero vero die, quo res ipsa majori firmitate constaret, nullisque de cætero possent fratres clericorum perturbationibus molestari, Ugolinus legatus, & Florentinus antistes Julianus, c archipresbytero cæterisque canonicis totoque cleri capitulo assensum præbentibus, dono ecclesiam S. Mariæ Novellæ venerabili viro Ubaldino d, fratrum Prædicatorum nomine recipienti, dederunt. Fratres vero ecclesiæ S. Pauli cedentes pace cum clericis multo gaudio sese in arbitrio legati ponentes, quæque facienda videbantur diligentissime perfecerunt. Quæ omnia jure ipso perfecta sunt pridie Idus Novembris. Legatus & Florentinus antistes beatum Joannem vocantes, S. Mariæ Novellæ e ecclesiam, hortum cæteraque omnia, quæ ad eam pertinere viderentur, Ordini Prædicatorum liberalissime tradiderunt, fratres ipsos in ejus introducentes domos. Atque in hunc fere modum nostra Religio firmum ac stabilem in urbe obtinuit locum.

[24] Eo vero tempore, quo fratres magnopere constructioni intendebant domus, [Multos suis concionibus ad Ordinem pertrahit:] B. Joannes cum cæteris prædicationi & orationibus insistentes, plurimos ad Ordinem attrahebant, quorum deinde patrimonia in eos usus exponerent. Neque vero solum ex civitate, sed ex suburbanis & circumadjacentibus civitatibus & oppidis habitu induebant, ultra quam credibile videatur, Deo ita volente, crescentes. Nam & Pistorienses f, quosdam, & Pratenses g plurimos, fratres nostræ domus fuisse, memoriæ proditum est. Inter quos Conradus h vir scientia & virtute excellens Pistoriensis fuit ex illorum, qui de Penna dicti sunt, familia ortus. Quem tandem ad Fesulanæ ecclesiæ administrationem translatum nunc nostra ecclesia servat sepultum. Fratrem quoque Nicolaum i Pratensem, Albertinorum comitum familia natum, quem posterior ætas Hostiensem & Veletrensem episcopum Cardinalem vidit. Quum igitur in dies beati Joannis fama esset celebrior, ipse vero multa humilitate atque devotione præstaret, fiebat ut multi ejus sese orationibus commendarent.

[25] Ea igitur tempestate quidam vir, gravi capitis dolore attritus, [gravem capitis dolorem momento pellit,] ac præterea quartana febri detentus, medici nullius præsidio valebat penitus liberari: eam invaletudinem migraneam k vulgo appellant. Ita vero hominem molestabat, ut quam sæpissime in frenesim, ac pene in furorem ob doloris vehementiam deveniret. Is ubi vidit omnia medicorum remedia inania evasisse, ejusque rei periculum tempore multo fecisset; tandem ad beatum Joannem se contulit, ejusque se orationibus devotissime commendavit. Utque sibi, tum quidem dolenti, manus imponeret, humiliter supplicavit. At Vir mitissimus, precibus ejus commotus, præmissa oratione, manus illi imposuit, sua benedictione percepta, ut domum rediret, evestigio imperavit, dicens, se sperare divinam ei gratiam minime defuturam. Mirum in modum, vix verba finierat, illo surgente, mox dolor omnis abscessit, ut nullatenus de cætero eo foret dolore affectus. Igitur Deo & beato Joanni gratias agens, ad propria remeavit.

[26] [periclitantem ex vulnere sanat:] Alius quoque in litigio (ut arbitror) constitutus, cum diu adversariis luctatus esset, tandem letali confossus vulnere, vix domum semivivus relatus est: cumque propediem sui omnes ejus operirentur mortem, in Prioris & fratrum Prædicatorum memoriam incidentes, languenti suaserunt, ut ejus patrocinia imploraret. Oranti igitur, & eo modo, quo poterat, emittenti votum, ad eam, quam pene amiserat, vitam revocatus est. Aiebat autem se, postquam emisisset votum, quasi in somnum fuisse resolutum. Vidisse vero lectulo assistentem fratrem Joannem, qui ei dicere videbatur, eum omnino sanitati restitutum. Igitur evigilans, ita esse, ut audierat, reipsa cum ingenti omnium admiratione & gaudio comprobavit. Quare paucis post diebus exurgens, ad ecclesiam Prædicatorum venit gratiasque Deo ingentes & beato Joanni multa cum devotione persolvit.

[27] [Insignes Beati virtutes:] His itaque gestis, licet jam esset ejus fama percelebris, ipse tamen nulla ratione efferebatur; sed quo majora per eum Dominus efficeret, eo humilius & apud semetipsum abjectius se gerebat. Quumque multæ esset charitatis ac præcipuæ fidei, ejus tutelam adversus hæreticorum insultus magno & constanti animo peragebat. Zelo quidem domus Dei accensus, & laniari & irrideri, ac nonnunquam injuriis & contumeliis affici minime recusabat, modo fides ipsa dilataretur & cresceret. Multæ vero gravitatis fuit, in loquendo parcus, in consulendo liber, in admonitione suavis, in corripiendo vero mediocris severitatis erat: in oratione quoque assiduus, in disputatione acutus, inque omnibus rebus suis miro modo compositus. Dignitatis præterea amplissimæ habebatur cunctis, & aspectu longe venerabilis. Incessus vero præ se ferebat ingenuitatem quamdam, quæ omnium in se oculos convertebat. Scientia vero non communis illi aut vulgaris fuit, sed præter humanam, qua pollebat plurimum, & eam *, quam Sanctorum scientiam appellamus, excellenti quadam largitate a Deo fuerat decoratus.

[28] [æger optima suis dat monita,] Quumque multis jam annis hujusce * sanctis ac piis operibus satis in vinea Domini laborasset, tandem persentit, superveniente languore, se propediem esse moriturum. Quare fratribus convocatis, illis transitus sui tempus instare aperuit. Quibus pro tanti Patris decessu vehementer ingemiscentibus, optimis eos sermonibus adhortatus est, ut lachrymas cohiberent, nam & ita fieri oportere, ut quicquid egisset Deus, id summa ratione factum arbitrarentur, & ob id ejus voluntati obtemperandum. Quamvis autem lachrymas fundere humanitatis officium sit, nimium tamen his indulgere non satis bene in Deum dispositæ mentis esse indicium asseruit. Quocirca magis in suo decessu orationibus quam lachrymis deditos esse admonuit. Præterea, despicientiam omnium humanarum rerum complecterentur, admonuit, nihilque in mundo firmi aut stabilis esse, omnia vero caduca & momentanea, Religiosos quosque arbitrari debere, solis patriæ cælestis desideriis inhiare, & ad illa, cæteris posthabitis rebus, gressum dirigere, quæ stabilia & æterna sunt; sperare se paulo post non suis meritis, sed divinæ benignitatis gratia, ad illa, quæ jam pridem desiderasset, omnino eorum orationibus perrecturum.

[29] Quæ quum dixisset, peccatorum remissione percepta, [pie moritur, & magno cum populi concursu sepelitur:] Viaticum humiliter postulavit, ac mira devotione & lachrymis suscepit. Ubi vero ad extremum spiritum ventum est, sancto illum inungentes oleo, illum orantem, & erectis in cœlum luminibus quasi sanctos angelos intuentem, qui ejus operirentur egressum, orantes fratres quiete, acsi obdormivisset, spiritum efflare l viderunt. Tum vero, profluentibus omnium lachrymis, domus omnis vehementer indoluit, corpusque venerabile deponentes, piis officiis omnem erga illud charitatis curam propriis manibus peregerunt. Solemus enim defunctorum lavare corpora & alia hujusmodi efficere, quæ ad sepulturæ officium videantur esse percommoda. Quæ omnia quum illi fecissent, devotissime corpori assidentes, psalmis ex more, lachrymis vero ex tempore horam expectabant, qua illius celebraretur funus. Siquidem pro tanti Viri decessu non minima convenerat Religiosorum & clericorum multitudo, ac præterea populus universus, & propter Hominis dignitatem, & propter ea, quæ vivens fecisset prodigia, magno concursu accesserat. Tandem vero multa devotione & lacrymis, veluti suæ civitatis amisissent Patronum, justa funeri persolventes, in veteri m (ut puto) ecclesia venerandum corpus insigni clausere sepulcro.

[30] Quod postea, novo ædificato templo, in eo, [corpus deinde ad novam ecclesiam translatum.] in quo nunc conditum est, jacet loco translatum. Cujus quidem sepulcri longitudo non videtur ad staturam hominis pervenire; quo intelligi potest, procedentibus annis ejus dumtaxat ossa in eo loculo fuisse recondita; insigni autem ejus temporis sculptura confectum constat. Circunquaque miracula per illum, dum viveret, & posteaquam e vita excesserat, operatus est Deus, egregia arte depicta, quæ nunc ipsi referemus, quantum ex ea pictura colligi potest. Neque enim alia nos scriptura ejus miracula docuit. Postquam igitur venerabile ejus corpus sepulturæ traditum est, cœpit ad sepulcrum ejus mira populi esse devotio, multis ejus patrocinia implorantibus. Quumque plurimi se invenirent ejus præsidio liberatos, multæ ob eam causam oblationes afferebantur, cæreæque imagines & funalia juxta uniuscujusque votum circum videbantur esse appensa; unde & nonnulla ejus rei adhuc monumenta supersunt.

[31] Quum autem die quadam lampadi ad ejus sepulcrum dependenti ex more oleum defecisset, frater Bartholomæus Murellensis, [Oleum pro lampade ante ejus sepulcrum in vase ante vacuo inventum:] tunc sacrista, mulierem eo in loco orantem comperiens, ubi tum ejus conditum asservabatur corpus, eam hortatus est, ut oleum venerabili ejus corpori, ut aliæ plurimum facere consuevissent, afferri curaret. Qua respondente, vas ea die evacuatum fuisse, se vero, unde emeret, non habere, & ob id non mediocriter angi, ait frater Bartholomæus: Perge domum iterumque diligentius perscrutare, an quid olei superfuisset in vase, quæ cum evestigio perrexisset, olei vas, quod ante vacuum reliquerat, oleo exuberans invenit. Summo igitur affecta gaudio, mox ad ecclesiam cum oleo reversa, narrabat evidentissimum meritis beati Joannis factum fuisse miraculum.

[32] Alius item vir, quum gravi detineretur corporis totius, [infirmus apud sepulcrum sanatus,] maxime vero pedum imbecillitate; ac præterea etiam linguæ officio esset plurimum impeditus, nullis aliis medelis auxilium ei conferentibus, tandem ad ejus sepulcrum orare perrexit. Cumque diutius orasset, visum est illi beatum Joannem quasi e sepulcro prodire, atque ad illum manus protendere suaque benedictione, ut abiret, præcipere. Quare illico surgens, ita se reperit ab omni eo langore curatum, acsi nihil umquam detrimenti passus fuisset.

[33] [item puer claudus.] Mulier quoque eisdem fere diebus, quæ maxima beato Joanni afficiebatur devotione, quum filium ante eos annos peperisset, contractis denique pedibus atque invalidis evasisset, ita ut omnino, si ita viveret, fuisset inutilis, ad B. Joannis præsidium convolavit: allatoque infante, ante illius sepulcrum exposuit, multisque lacrymis suam orationem effudit. Id cum fecisset, accepto iterum puero, fiduciaque assumpta ex meritis ejus, tibiis pueri ejus tetigit sepulcrum, corde invocans toto ejus præsidia. Mirabile dictu! mox ut tetigit puer sepulcrum, consolidata sunt ejus membra pedesque erecti, atque ita perfecte restitutus saluti, ut qui ante alienis manibus portabatur, deinceps suis pedibus remearet ad propria. Plura vero alia Deus meritis ejus operatus est, quorum notitia ad nos non pervenit. Nota vero divinæ sunt pietati, quæ illa per servos suos tanta largitate dignatur efficere.

ANNOTATA.

a De obitu S. Dominici plura studiosus lector inveniet in Actis ipsius, & Commentario Vitæ præfixo ad 4 Augusti.

b Hugolinus, Ostiensis eo tempore & Velitrensis episcopus Cardinalis, anno 1227 ad summum Pontificatum evectus est, dictusque Gregorius IX.

c Qui hic Julianus vocatur, apud Ughellum tom. 3 col. 105 nominatur Joannes: cumque hic Joannes secundum Ughellum archiepiscopus Florentinus fuerit ab anno 1205 usque ad 1230; suspicor mendum impressionis esse, quo irrepserit pro Joanne nomen Julianus; sicut alia non pauca mendain illa editione reperio. Verumtamen erravit etiam in referendo hoc facto Ughellus, dum hisce adfuisse asserit Raynaldum Ostiensem episcopum Cardinalem ac legatum Pontificium in Etruria, qui ex ipsius Ughelli calculo tantum anno 1227 ad Ostiensem & Veliternensem episcopatum evectus est: fatente enim Ughello, donatio facta est anno 1221, quo Hugolinus erat Ostiensis episcopus, Joannes Florentinus.

d Laudatus Ughellus tom. 3 col. 5 hanc referens donationem, Ubaldinum vocat Priorem. At magis credo, B. Joannem Salernitanum fuisse Priorem, Ubaldinum vero ipsius procuratorem.

e Manent etiamnum Patres Prædicatores in eodem monasterio.

f Pistorium, vulgo Pistoia, urbs est episcopalis in Etruria sub archiepiscopo Florentino, sitaque ad radices Apennini montis, & ad amnem Stellam.

g Pratum, vulgo Prato, gaudet etiam dignitate episcopali, sed hujus civitatis episcopatus perpetuo conjunctus est cum Pistoriensi. Pratum fere medium est inter Florentiam & Pistorium.

h Conrardus a Pinna, alias de Gualfreducciis Pistoriensis, Ordinis Prædicatorum inter Fesulanos præsules occurrit apud Ughellum tom. 3 col. 253, qui dicit episcopum creatum anno 1309, defunctum anno 1312. Forte B. Joannes dudum erat defunctus, dum hic Ordini nomen dedit: neque etiam dicit auctor, ab eo admissum fuisse. Idem observari potest de Nicolao Ostiensi.

i Hic apud Ughellum tom. 1 col. 70 dicitur prius fuisse Spoletanus episcopus, deinde vero Ostiensis a Benedicto XI creatus anno 1303, defunctusque Avenione anno 1321. Vocatur ab Ughello Nicolaus Martini; sed in secunda editione hæc addita est annotatio: E comitibus Albertis erat: Martini vero, si genus inspiciatur maternum.

k Dolor est, qui alterutram capitis partem affligit, & Græca voce hemicrania dicitur.

l Annum emortualem auctor non exprimit. At cum supra dicat, eum multis annis laborasse in vinea Domini, dubitare nequeo, quin multo serius obierit, quam neoterici aliqui scripserunt. Malvenda pag 393 recte dicit obitus certum tempus esse incompertum. Attamen Bzovius ad annum 1225 num. 12 ait: Hoc fere anno obiisse Beatum. Ughellus tom. 3 col. 106, Marchesius aliique illo ipso anno 1225 mortuum dicunt. Verum facile viginti, triginta aut etiam pluribus annis serius vivere potuit, nec verisimile est eum tam cito obiisse. Quapropter mortem fixi seculo XIII: nam facile ad decem annos a vero aberrare poterit, qui ex sola Vita annum emortualem voluerit assignare; nec allibi eum assignatum invenio in monumentis vetustis.

m Nimirum, quia nova ecclesia necdum erat structa: nam hanc anno 1278 inchoatam esse, scribit Joannes Villanius lib. 7 cap. 55.

* lege hic

* lege ea

* forte hisce

DE S. NICOLAO TOLENTINATE, ORDINIS EREMITARUM S. AUGUSTINI,
TOLENTINI IN MARCHIA ANCONITANA,

Anno MCCCV, vel MCCCVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Nicolaus Tolentinas, Ord. Eremitarum S. Augustini Tolentini in Piceno (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Antiqui Vitæ scriptores, ejusque exemplaria edita & inedita: Acta unde edenda: aliqui scriptores neoterici.

Sacer Ordo Eremitarum S. Augustini inter Cælites suos numerat S. Nicolaum, cognomento Tolentinatem, quem mirabili vitæ sanctimonia, [Recensentur antiqui Vitæ] ac cælestibus prodigiis tum ante tum post mortem celeberrimum, universa Christi Ecclesia hoc die religiose veneratur. Acta hujus sanctissimi Viri conscripta sunt a variis tam domesticis, quam externis auctoribus, quos magno numero recenset Ludovicus Torellius tom. 5 Annalium Augustinianorum, ad annum Christi 1305, num. 53, & majori etiam numero Dominicus Antonius Gandolfus in Dissertatione historica de ducentis celeberrimis Augustinianis scriptoribus, pag. 357 & seqq. Inter hos vero vetustissimi, quique reliquis præiverunt, a Torellio numerantur B. Henricus de Urimaria, B. Jordanus de Saxonia & Petrus de Monte Rubiano, ejusdem Ordinis Religiosi, in quorum propterea elucubrationes imprimis inquirendum est.

[2] Thomas de Herrera in Alphabeto Augustiniano honorificum elogium nectit de memorato Henrico de Urimaria, [scriptores,] quem alias de Alemannia etiam dictum ait, eumque Beati pariter titulo illustrat, & secundum Philippum Bergomensem sub annum 1334, secundum alios sub 1340 obiisse scribit. Consentit Torellius in Vitis illustrium Augustinianorum, Centuria 2, cap. 76, & in Annalibus ad annum Christi 1340, a num. 4 usque ad 22, ubi varia ejusdem Opuscula recenset, sed nullum tamen, quod de S. Nicolai aut aliorum sui Ordinis Sanctorum vita inscribatur. Sed nec laudatus Gandolfus ipsius meminit, nec alibi eam lucubrationem potui reperire: quare suspicor, illum forte non nisi sparsim in Opusculis suis de Sancto nostro tractasse.

[3] [inter quos Jordanus de Saxonia,] Jordani a patria sua de Saxonia cognominati illustre elogium habes apud Herreram in Alphabeto, ubi ab insigni doctrina, summis muniis, quibus feliciter functus est, vitæque sanctimonia, qua Beati titulum promeruerit, multum laudatur, ac ætate gravis anno Christi 1380 dicitur obiisse. Eumdem celebrat Torellius in Annalibus ad annum Christi 1380, cui ipsius mortem pariter illigat. De doctrina ejus sic scribit Josephus Pamphilus in Chronicis Ordinis Eremitarum S. Augustini: Jordanus Saxoneus, in Quintelingeburgensi patria natus, ex illo Theologorum numero, qui in Germania divinam sapientiam profitebantur, princeps agnitus, doctrinæ suæ eminentia obtinuit non solum suprema in gymnasiis Germanorum subsellia, sed & per universam Germaniam totius Ordinis præfecturam. Porro hic inter varia pietatis ingeniique sui monumenta reliquit Opusculum, Vitasfratrum inscriptum, cujus geminum exemplar exstat in Museo nostro, alterum typis Romanis anno 1587, Leodiensibus alterum anno 1625 excusum. In hoc Opusculo, quod asceticas lectiones continet, frequenter meminit de S. Nicolao nostro, ejusque insignia gesta ex Petro de Monte Rubiano, eisdemque pene verbis hinc inde enarrat & imitanda proponit. Quod sane laudati Petri lucubrationem non parum commendat: Jordanus enim non minus doctrinæ quam sanctitatis laude floruit, ut ex dictis habemus, eodemque seculo vixit, quo Sanctus ad cælos emigravit. Scripsit autem idem Jordanus specialem libellum de Sancti miraculis: nam lib. 2, cap. 1 ad calcem sic ait: Multa & innumera alia miracula Deus per eumdem beatum Virum operatus est, quæ vix lingua sufficeret dicere, vel calamus exarare, & operatur hodierna die, de quorum aliquibus est tractatus specialis in fine libri. Verum hunc Tractatum desiderari, notatur in margine utriusque exemplaris nostri. Ceterum cum Jordanus sua fere omnia ex Petro de Monte Rubiano deprompserit, non nisi pauca ex ipso hauriemus.

[4] De Petro de Monte Rubiano, qui a cognomine conventu, [& ante hunc Petrus de Monte Rubiano,] in Marchia Anconitana sito, id cognomen accepit, hæc scribit Herrera in Alphabeto Augustiniano: Petrus de Monte Rubiano Theologiæ lector, divo Nicolao Tolentinati coœvus, ejus Vitam, ut Ambrosius Frigerius de Bassano in Vita S. Nicolai cap. 1, pag. II affirmat, devoto stylo conscripsit. Eam inseruit, supresso nomine, Laurentius Surius suo Operi de Vitis Sanctorum, exstabatque Ms. Romæ in archivo Ordinis tempore Ambrosii Frigerii: nos eam quæsivimus, sed non licuit invenire. Indicat hujus Vitæ auctor, se illam luci dare circa annum MCCCXXVI. Similia fere habet Torellius ad annum Christi 1336, num. 7, ubi ait, ex illa Vita Officium Sancti, quo tam Ecclesia, quam Ordo Eremitarum S. Augustini utitur, concinnatum esse, additque unum hujus Vitæ apographum a se visum lectumque, Romæ in bibliotheca Angelica sui Ordinis. Aliud ejusdem exemplar Ms. servatum fuisse in bibliotheca Senensi ejusdem Ordinis, aliudque in bibliotheca Strozziana, mox videbimus.

[5] Laudatam Vitam a Petro de Monte Rubiano scriptam fuisse viginti circiter annis post Sancti obitum, [qui scripsit anno 1326] & Christi anno 1326, discimus ex editione Mombritii & apographo nostro Senensi. Priori hic titulus præfigitur: Historia beati Nicolai Tholentinatis. Primum de ejus nativitate, quæ fuit ab angelo nunciata, & quæ composita fuit a Fratre Petro de Monte Rubiano lectore, anno Domini millessimo, trecentessimo, vigessimo sexto, tempore Domini Johannis Papæ vigessimi secundi. Deinde capite, quod de miraculis post ejus obitum factis inscribitur, & apud nos est caput 6, dicit auctor: Jam anni viginti præteriere, ex quo tempore hujus Sancti innumera miraculorum genera dignatus est Dominus suis fidelibus ostendere. Similiter in Ms. nostro Senensi legitur: Tempore enim amodo viginti annorum continuatis diebus, hujus Sancti meritis gloriosis innumera miraculorum genera dignatus est in suis fidelibus facere. Porro ex dicendis clarissime patebit, S. Nicolaum mox ob obitu miraculis inclaruisse, adeoque hosce annos viginti ab ejusdem obitu numerasse auctor censendus est: quæ omnia apprime conveniunt cum anno illius emortuali, quem Christi 1305 vel 1306 fuisse, infra ostendemus.

[6] Verum idem auctor scrupulum mihi injicit, dum cap. 4, [vel circiter,] num. 38 de aqua, qua mulier quædam Sancti jamjam sepeliendi manus pedesque laverat, sic ait: Hæc aqua per viginti octo annos conservata nullam umquam sensit putrefactionem, sed clarissima semper apparens, incorruptibilis semper mansit. Viginti & octo annos pariter habet Jordanus de Saxonia, lib. 2, cap. XI, ubi eadem exponit: ex quibus consequens fieret, Vitam hanc aliquot annis serius conscriptam fuisse. Torellius id etiam serius factum putat, videlicet post annos 31, ut ad annum Christi 1336, num. 7, legere est. Verum ego suspicari malim, annos octo prioribus viginti adjectos esse ab aliquo, qui cum post totidem annos Petri Opusculum describeret, aquam illam necdum corruptam sciverit. Nolo tamen id multis contendere, cum parum referat, paucisne annis ante, an post concinnata sit: sed ex dicendis patebit, priores calculos cum anno emortuali optime cohærere.

[7] [Sanctumque potuit novisse.] Ex hactenus dictis habemus biographum Sancto coævum fuisse, ipsique etiam convivere potuisse, ut scribit Torellius mox laudatus, quamvis auctor id nusquam insinuet. Utut sit, non dubitamus, quin plurima ex ipsis S. Nicolai sodalibus didicerit; nam cap. 1, num. 6, referens mirabilem Jesu in augustissimo Eucharistiæ Sacramento Nicolao nondum pueritiam egresso apparentis visionem, ita loquitur: Audivi enim a quodam fratre, qui in suis infirmitatibus sancto Viro devotissime serviebat, quod cum inter eos sermo de innocentia parvulorum fieret, ipse Vir sanctus sic allocutus est Fratrem &c. Ut autem visionem hanc ex ipsius sodali accepit, ita & alia procul dubio ex eodem aliisque didicisse dicendus est. Nicolaus de Tombeur ex eodem Ordine sacræ Theologiæ licentiatus in prologo ad S. Nicolai Vitam censet, laudatum Petrum hoc Opusculum verisimilius concinnasse occasione examinis de Sancti gestis ac miraculis pro ejusdem canonizatione demandati per Joannem XXII PP. anno 1325, X Calendas Junii, cujus Acta anni sequentis die V Decembris eidem Pontifici tradita fuisse, postea videbimus. Neque immerito ita opinatur: nam & tempus apprime convenit, & cap. 6 notariorum meminit, qui mercede conducti, Sancti miracula conscribebant. Haud scio tamen, an hæc ipsa Acta fuerint ad Pontificem transmissa; imo pro privato potius usu (saltem quod ad miracula spectat) conscripta videntur, ut colligi videtur ex clausula Ms. Senensis, in qua auctor dicit, se miracula, quæ refert, ex tabellionum scriptis hausisse, at multa fastidii vitandi causa prætermisisse; quod certe non fuisset facturus, si pro Processu ad Pontificem mittendo laborasset.

[8] [Hujus Vitæ exemplaria edita & inedita:] Laurentius Surius laudata Acta edidit, sed stylo, ubi visum fuit, expolito, omissisque miraculis post obitum factis, quæ generali tantummodo phrasi insinuavit. Nomen quoque auctoris ignoravit, quia, ut inquit, codex Ms., quo usus est, nullum præferebat. At Mombritius ea una cum miraculis, servato primigenio stylo, expressoque auctoris nomine & tempore, quo scripta sunt, tom. 2 de Vitis Sanctorum inseruit. Habemus & nos apographum Ms. bibliothecæ Patrum Augustinianorum Senensium in Hetruria; partim Papebrochii, aliena partim manu descriptum. Huic prologus præfigitur, ab alio, quam a Petro de Monte Rubiano concinnatus, prout ex florido stylo legenti manifestum est. Exordium ejus hujusmodi est: Nova lux oriri visa est, gaudium honor & tripudium apud omnes populos. Subdebatur in Ms. sermo de interpretatione nominis, quem Papebrochius operæ pretium non censuit describere. Post hæc capitum tituli & exordia recitantur, prætermissa rerum gestarum narratione, quod factum puto, quia hanc cum editione Mombritiana concordare, aut saltem ei similem noverat, quemadmodum ex capitum initiis licet colligere.

[9] Subduntur denique miracula post Sancti obitum facta, [qualia nos edituri simus.] quæ Papebrochius, cum Florentiæ in Hetruria degeret, contulit cum Ms. codice illustrissimi viri Caroli Strozzi senatoris Florentini, ex eoque aliqua, quæ in Senensi deerant, excerpsit. Ego editionem Mombritii recudendam censui, quia apographum nostrum Senense, ut monui, Sancti gesta non continet, ex illo vero in Annotata referam, quidquid operæ pretium videbitur: nam solas phrasium discrepantias sciens præteribo, ne nimiis observationibus lectori frustra molestus sim. Post Vitas ac antiqua miracula, de Sancti gloria posthuma agemus, quam ex variis scriptoribus colligemus. In primis vero dicendum erit de prodigiosis sacri sanguinis effusionibus, quibus Sancti brachia, veluti perpetuo quodam miraculo, illustrantur.

[10] Præter prædictum apographum Senense exstant in Museo nostro bina Mss., [Reliqua instrumenta:] alterum depromptum ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris, alterum a P. Gamansio Societatis nostræ presbytero transmissum, notatur acceptum ex Bodecensis cœnobii Ord. Regular. S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergameno Ms. insigni, mensis Septembris, fol. CCIIII. pag. A. Utrumque quoddam est majoris Vitæ compendium, prætermissis etiam miraculis post mortem factis; ideoque nulli nobis usui erit. Utilius nobis est quoddam instrumentum, quod Dominicus Antonius Gandolfus num. 1 laudatus post Centurias exhibet ex insigni Ms. bibliothecæ S. Augustini Senensi; estque Vitæ compendium, ab advocato consistoriali, ut aiunt, coram Eugenio IV PP. ac purpuratis Patribus recitatum, dum de Sancti canonizatione ageretur. In fine dicti Ms. sequebatur series miraculorum una cum testibus de ipsis deponentibus &c.: verum hæc Gandolfus inedita reliquit. Nos ipsam Relationem ex eo dabimus post Vitam primam Addit ibidem laudatus scriptor, præter eam Relationem exstare in eadem bibliotheca Senensi tomum magnum Ms. in folio regali, in quo continetur Processus, mandante Joanne XXII PP. formatus: forte is ipse est, ex quo Papebrochius noster supradicta excerpsit.

[11] Scriptores neotericos, qui S. Nicolai gesta ac miracula magno numero scripserunt, [quorumdam neotericorum elucubrationes,] non recenseo præter unum & alterum, qui id singulari modo præstiterunt. Inter hos Baptista Mantuanus, ex Ordine B. M. V. de Monte Carmelo, seculi XV poëta clarissimus, illius Vitam eleganti carmine heroico cecinit, exstatque apud varios. Alter est R. P. Nicolaus de Tombeur, S. Theologiæ licentiatus, Ordinis Eremitarum S. Augustini in Belgio nostro, qui ejusdem gesta ex Opusculo Jordani de Saxonia, insertis nonnullis ex Petro de Monte Rubiano, compilavit, & eruditis observationibus illustravit. Denique Bailletus Vitam Gallice conscripsit, in qua, quæ lubuit, retulit, omisitque. In Tabula vero critica sequentem censuram posuit: Vita ejus scripta a quodam ipsius Ordinis Religioso, cujus nomen ignoratur, legitur in tom. 2 Mombritii, & in collectione Surii, qui hinc inde stylum expolivit. Non id erat, quod correctione egebat maxime. Dolendum est, aliud, quam istud, monumentum nobis productum aut conservatum non esse, ex quo genuinam gestorum Sancti nostri notitiam habeamus.

[12] [Bailleti censura rejicitur.] Hæc ipse: at oportet, eum Mombritii editionem, quam laudat, ne vidisse quidem, cum hic auctorem Vitæ verbis tam disertis exhibeat. Deinde cur, quæso, hæc ipsi Vita tantopere displicet, aliaque desiderat monumenta? An quia unum alterumque insolitum in ea prodigium legerat? Verum, qui Deum mirabilem in Sanctis suis noverit, hujusmodi miracula a synchrono aut saltem coævo, ejusdem Ordinis ac provinciæ Religioso, tradita, non sine solida ratione rejiciet. At si Bailletus velit, non omnia Sancti gesta ab eo memorari, libens consentio: verum id minime insolitum est plerisque Sanctorum biographis, qui præcipuis eorum gestis, præsertim mirabilioribus intenti, reliqua solent negligere, nec propterea tamen hujusmodi censuris notantur.

§ II. Cognomentum Tolentinatis: patria, parentes, annus obitus, suprema ætas, annus natalis.

[A domicilio Tolentini dictus Tolentinas,] Cognomentum Tolentinatis S. Nicolao nostro non a natali loco, sed a diuturno triginta annorum postremoque inter mortales domicilio in civitate Tolentino adhæsit. Est autem Tolentinum Piceni pervetusta civitas, in eminenti amœnoque colle sita inter Camerinum & Maceratam, ab Ancona & Fulgineo diei itinere distans, cujus radices Cluentus adluit fluvius, teste Ughello Italiæ sacræ recusæ tomo 2, col. 770; qui & col. 772 arbitratur, eam jam a primis Ecclesiæ seculis episcopatu insignitam fuisse, quem postea exstinctum Sixtus V PP., cujus Bullam recitat, anno 1586 restituit aut erexit, ac primo Romanæ Ecclesiæ immediate subjecit, deinde vero novæ metropoli Firmanæ; voluitque, ut idem episcopus Tolentinati & Maceratensi diœcesibus præsideret. Quantopere vero hoc suum domicilium, sibi divinitus destinatum, postrema sanctissimæ vitæ suæ periodo, mortalibus exuviis, prodigiisque illustrarit, ex dicendis patebit.

[14] [natus est in Castro S. Angeli, e parentibus] Sancti patria fuit exiguum quoddam oppidum, Castrum Sancti Angeli nuncupatum, situmque pariter in Piceno, & in diœcesi Firmana, ut discimus ex biographo num. 1, ubi ait, S. Nicolaum ex Castro S. Angeli, districtus civitatis Firmianæ, provinciæ Marchiæ Anchonianæ (lege Anconitanæ) duxisse originem. Idem asserit Eugenius IV PP. in Bulla canonizationis infra recitanda, consentiuntque, quotquot de Sancti gestis scripserunt. Pater ejus Compagnonus, mater Amata dicitur in Relatione Vitæ, lecta coram Eugenio IV, quam num. 10 laudavimus, atque ita etiam ab aliis scriptoribus vocitantur: at patris nomen desideratur in editione Mombritiana, in nostro autem Ms. Ultrajectensi is Paimo appellatur, amanuensis, ut suspicor, vitio. Ludovicus Torellius in Annalibus Augustinianis ad annum Christi 1305, num. 6 patrem Compagnonem de Guarutti, matrem Amatam de Guidiani nuncupat: sed incertum mihi est, an adjectis vocibus utriusque patriam potius, an familiæ cognomen designare voluerit.

[15] Cujus porro fortunæ hi fuerint, non edicit biographus: [bonestis ac modicæ fortunæ;] at neoterici scriptores passim tradunt, eos mediocris fuisse; quod biographi dictis satis est consonum. Unus, quem viderim, est Andreas a S. Thoma, Augustinianus discalceatus in Italia, qui parte I Vitæ, cap. 1 scribat eos nobiles fuisse, licet facultatum mediocritate contenti viverent. Erant, inquit, nobiles secundum sanguinem, sed multo nobiliores vita & moribus, in quibus vera nobilitas sita est: non curabant magnas divitias possidere, sed ea contenti erant mediocritate, quam Salomon postulabat. Favet ipsi apographum Bullæ canonizationis, quod ad calcem Ms. nostri Ultrajectini adjectum legitur; in eo enim expreße dicitur Nicolaus ex Castro sancti Angeli juxta Firmanam diœcesim parentibus ortus nobilibus.

[16] Verum Justus Fontaninus, archiepiscopus Ancyranus, [sed non nobilibus.] in Codice Constitutionum, quas summi Pontifices in solemni Sanctorum canonizatione ediderunt, quemque ipse jussu Benedicti XIII anno 1729 Romæ vulgavit, eamdem Bullam exhibens, pro nobilibus legit honestis, in hunc modum: Beatus igitur hic Nicolaus honestis ex Castro sancti Angeli intra Firmanam diœcesim parentibus ortus &c. Eodem plane modo legerat Laërtius Cherubinus tom. 1 Bullarii, quem Fontaninus secutus est. Quare crediderim, in memoratum Ms. Ultrajectinum errorem hunc seu amanuensis seu cujusdam scioli vitio irrepsisse; præsertim cum non modo reliqui scriptores, quos satis magno numero consului, verum etiam Officii Ecclesiastici concinnator, illum natalium splendorem penitus ignorasse videantur: laudatus vero P. Andreas, qui Vitam illam Italicam anno 1648 Genuæ edidit, recentior est, quam ut ex solo ipsius testimonio id asseramus.

[17] De suprema Nicolai ætate, emortuali natalique anno, [Varia opinio de Sancti ætate & anno obitus:] de quibus nihil apud biographum, non parum variant scriptores. Nam quod ad ætatem spectat, quidam illum annis quinquaginta, alii sexaginta, alii septuaginta, nonnulli etiam octoginta & uno vixisse voluerunt. Emortualem vero annum Josephus Pamphilus, ex Eremita S. Augustini episcopus Signinus, in Chronicis sui Ordinis, Scipio Jardinus, qui Vitam ex Italica Ambrosii Senensis Latine vertit, & Ludovicus Zacconius, cum anno Christi 1294 connectunt; at Jacobus Albericius in Vita Italica, Bernardus Navarrus in Hispanica, & Torellius in Annalibus, eumdem usque ad annum 1305 differendum statuunt. Posterioribus hisce proxime accedunt Herrera in Alphabetho, & Tombeurius in Annotatis ad Vitam Latinam, ubi annum 1305 vel potius 1306 assignant.

[18] Postrema opinio mihi placet præ omnibus: nititur enim solidis fundamentis, [obiit anno 1305,] quibus priorum destituta est. In Relatione Vitæ a Gandolfo edita, de qua egimus num. 10, ad propositum nostrum hæc leguntur: Dicens ultimo: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum; junctis manibus ad cælum, oculis ante Crucem levatis, jucundo vultu & hilari spiritum ad Dominum commendavit anno Domini millesimo trecentesimo quinto, die Sabbathi, X mensis Septembris, ætatis videlicet LX. Ex hisce minime dubium foret, quin sanctissimi Viri obitus anno Christi 1305 contigerit, nisi in diem Sabbathi incidisse simul notaretur: eo quippe anno dies X Septembris cum die Veneris, non cum Sabbatho concurrebat, adeoque vel die Veneris anni 1305, vel Sabbatho 1306 Sanctus obiisse dicendus est. Quemadmodum autem credibilius est, Relationis auctorem in hebdomadis die potius, quam in anno errasse, ita ejusdem descriptori pariter pronius fuit annum 1305 pro 1306, si is cyfris expressus fuerit, substituere; ut adeo incertum sit, utrum in hoc, an in illo erratum credamus.

[19] [vel 1306,] Pro anno 1306 stat editio Suriana, in qua legitur: Ille vero dicens, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum; junctis sursum manibus & oculis ad crucem ipsi propositam sublatis, jucundo & hilari vultu animam efflavit anno Salutis millesimo trecentesimo sexto, quarto Idus Septembris. Quamvis autem Surius primigenium auctoris stylum more suo expoliverit, verisimile tamen non est, eumdem emortuale tempus adjuncturum fuisse, nisi illud in suo apographo, aut aliquo saltem bonæ fidei instrumento reperisset. Idem quoque annus pro emortuali assignatur Lectione 6 in Octava festivitatis Sancti nostri, inter Officia propria ejusdem Ordinis, anno 1641 Parisiis edita; verum is in editione Antverpiensi anni 1674 prætermissus est. Incertum igitur est, an Sancti mors in annum 1305, an 1306 inciderit: sed in alterutrum incidisse dubitare non possumus propter allata instrumenta, quibus apprime consonant ea, quæ num. 5 de tempore scriptæ Vitæ produximus, scilicet scriptam illam esse anno 1326, cum jam anni viginti ab ejusdem obitu effluxissent.

[20] [ætatis 60, natus anno 1245] Ex memorata Relatione præterea habemus, S. Nicolaum nostrum anno ætatis suæ sexagesimo mortuum esse; quos annos si ab anno 1305, vel 1306 subduxerimus, prodibit Christi annus 1245 vel 1246, quorum alterutri ipsius auspicatissimam nativitatem consequenter affigere debemus. Torellius tamen, qui ad annum Christi 1246, num. 9 Herreræ sententiam secutus, Nicolaum anno 1246 natum scripserat, ad annum 1305, num. 9 ea deserta, scribit, constare sibi ex Processu, id anno 1249 alligandum esse, ideoque num. 50 quinquaginta & octo integros annos vitæ ipsi tantummodo tribuit. Quem e duobus Processibus (alter enim sub Joanne XXII, alter sub Eugenio IV confectus est) hic laudet Torellius, non perspicio: verum apud Gandolfum supra laudatum, in utroque dicitur 60 annorum fuisse, dum denatus est.

[21] [vel 1246, ut probatur] Verba Proceßus coram Eugenio IV instituti, dedimus num. 18: de altero sic scribit Gandolfus: Ultra supranotatam Relationem (Eugenio IV exhibitam) asservatur quoque in eadem bibliotheca Senensi tomus magnus Ms. fol. regali, in quo continetur Processus efformatus ab episcopis Federico Senogalliensi & Thoma Cæsennatensi, Apostolicæ Sedis deputatis & commissariis, nempe mandante Joanne XXII; ut ex Bulla in ipso & in Bullario Ordinis inserta, anno MCCCXXV data. Testes, qui asseruerunt, eum obiisse ætatis annorum LX, fuerunt Fr. Augustinus Tolentinas, in ordine (testium) CCLXXI, qui illum per plures annos agnovit, & Fr. Joannuccius ejus servus, in ordine CCXXI, a me expresse observati in Processu. Iste Joannuccius ille fuit, qui insusurrabat in ipsius S. Nicolai auribus tempore obitus, & illo mandante: Dirupisti, Domine &c.

[22] Clara hæc sunt & a fide dignis testibus prolata, [contra Torellium.] & a Gandolfo ipso in Processu observata: contra, quod Torellius hic asserit, ex aliorum, qui Processum inspexerant, relatione accepit, ut ex ipso discimus, dum num. 5 hæc præmittit: Ex certissimis relationibus, quas nuper ab iis accepimus, qui authenticum de Sancti vita, morte ac miraculis Processum, pro solemni ejusdem canonizatione confectum, legerunt, constat nobis, illum re vera anno MCCCV, die X Septembris obiisse. Itaque ex aliorum tantum relatione annum ætatis vel nativitatis didicit Torellius; at Gandolfus ex utroque Processu illum deprompsit, ideoque malo huic, quam illi credere, Sanctique nativitatem anno 1245 vel 1246 illigare.

§ III. Sancti canonicatus probabilius secularis: Ordo Eremitarum S. Augustini, & qua ætate, susceptus.

[Fuit canonicus ecclesiæ S. Salvatoris] Biographus, relatis Sancti in puerili ætate piis studiis, vitæque innocentia, subdit, eum canonicis ecclesiæ S. Salvatoris, in eodem, ubi natus fuerat, Sancti Angeli Castro, adscriptum esse. In juvenili, inquit, ætate tam sancte conversans, ecclesiæ S. Salvatoris canonicus ordinatur. Consonat apographum Ultrajectinum, verbis tantummodo paulisper mutatis: Juvenili ætate tam sanctæ conversationis fuit, ut ecclesiæ cujusdam nobilis, sancti scilicet Salvatoris, canonicus ordinaretur. Similiter Ms. Bodecense: Deinde procedenti tempore factus est canonicus cujusdam nobilis ecclesiæ. Denique Surius: In ipsa juventute cujusdam nobilis ecclesiæ, puta S. Salvatoris, canonicus effectus est. Biographum secuti sunt scriptores neoterici, inter quos aliqui Sanctum canonicum Regularem, alii secularem fuisse contendunt. Gandolfus in laudatis observationibus utramque sententiam in dubium revocat. Nec in Relatione, ait, nec in Processu adinvenire potui, quod ante ingressum Religionis fuerit canonicus seu clericus: unde nescio, quo fundamento incedant aliter scribentes.

[24] Quidquid sit de isthoc silentio, mihi minime dubius apparet assertus sancti Juvenis ante Religionis ingressum canonicatus, [in Castro S. Angeli: sed verisimilius] quippe quem non modo Petrus de Monte Rubiano, sed etiam, qui eodem seculo vixit, Jordanus de Saxonia disertissime tradit, ut infra videbimus: nec quemquam reperi præter laudatum Gandolfum, qui de eo dubitarit. Porro qui illum canonicis Regularibus adscribunt, ducem habent S. Antoninum, qui parte 3 Historiarum, tit. 24, cap. 10 de S. Nicolao hæc ait: In juvenili igitur ætate sancte conversans, cujusdam ecclesiæ sancti Salvatoris canonicus efficitur Regularis. Hinc Gabriel Pennottus in Historia tripartita sacri Ordinis Canonicorum Regularium, lib. 2, cap. 21, ecclesiam illam sui Ordinis olim fuisse scribens, sic inquit: Ecclesiam collegiatam S. Salvatoris in Castro S. Angeli, diœcesis Firmanæ, canonicorum Regularium, sub B. Augustini Regula militantium extitisse, quo tempore S. Nicolaus de Tolentino illius ecclesiæ erat canonicus, testatur divus Antoninus tertia parte Historiali.

[25] [non Regularis,] Nescio, an S. Antoninus in exemplari, quo usus est, vocem Regularis invenerit, an vero eam ipse addiderit: posterius tamen mihi verisimilius apparet, cum hæc nec in Mss. nostris, nec in Mombritiana Surianaque editionibus occurrat. Deinde contrarium satis colligitur ex biographo, cujus verba propterea juverit breviter perpendisse. In juvenili, ait, ætate tam sancte conversans, ecclesiæ sancti Salvatoris canonicus ordinatur: verum quia contemptum mundanarum rerum omnino incipiebat appetere, cogitare cœpit, quam vitam, quam Regulam posset adire, ex qua fieret sic Dei servus, ut mundus non esset eo dignus. Tum subdit, eumdem Eremitarum S. Augustini institutum elegisse. Jam vero si Sanctus noster, cum hæc animo agitaret, canonicorum Regularium Ordinem jam suscepisset, de mundanarum rerum contemptu, eligendaque vitæ Regula, ipsi minime deliberandum fuisset, cum in hoc supposito, utrumque jam præstitisset.

[26] [ut habet S. Antoninus.] Clarius etiam loquitur ejusdem seculi scriptor Jordanus de Saxonia in Opusculo ascetico, quod Vitas-Fratrum inscripsit; quippe lib. 3, cap. XI, cui titulus, De relinquendo omnia in Religionis ingressu, S. Nicolaum propter abdicatum canonicatum laudat, reliquisque imitandum proponit. Verba accipe: Item exemplum in B. Nicolao de Tolentino, qui cum esset ordinatus canonicus cujusdam ecclesiæ nobilis, ad contemptum mundi cor habeus accensum, intra se solicitus cogitare cœpit, quam vitam posset assumere, ut perfectus fieret Dei servus… Itaque Juvenis ad Ordinem (Eremitarum S. Augustini) recipitur, & probationis tempore finito, juxta morem & statuta Ordinis solenniter profitetur; & sic in primo suo ingressu apostolicam vitam ducere cupiens, canonicatui & omnibus rebus mundanis renunciavit, nudus & pauper sequutus est nudum & pauperem Christum crucifixum. Manifestum est. Jordanum hic de seculari canonicatu agere; alioquin enim non nisi inepte Sanctum a dimisso canonicatu velut egregium rerum mundanarum contemptorem laudaret. At, inquies, unde igitur Sancti canonicatum Regularem didicit Antoninus? Id vero ignorare me fateor; nec quidquam occurrit, unde in eam opinionem venisse possit videri, nisi forte prædicta S. Salvatoris ecclesia a canonicis Regularibus aliquando inculta fuerit, ideoque ipse existimarit, eam S. Nicolai ætate ad eosdem pertinuisse.

[27] [Fit Eremita Augustinianus:] Sacrum Ordinem, quem Sanctus amplexus est, illum esse, cujus alumni Eremitæ S. Augustini appellantur, in confesso est: videntur tamen Patres ejusdem S. Augustini Ordinis, qui Discalceati nuncupantur, eum sui institui fecisse: nam Sacrorum Rituum Congregatio, postulante Procuratore generali Ordinis Eremitarum S. Augustini, anno 1637, die XIX Decembris edito decreto censuit, imagines S. Augustini, S. Nicolai de Tolentino & aliorum Sanctorum ejusdem Ordinis S. Augustini, impressas aut depictas a Fratribus Discalceatis ejusdem Ordinis, cum habitu, quo ipsi Discalceati utuntur, suspendendas & abolendas esse, injungendumque dictis Fratribus discalceatis, ne sub pœnis arbitrio hujus Sacræ Congregationis talia amplius audeant peragere. Decretum hoc Urbanus VIII PP. auctoritate Apostolica roboravit confirmavitque Bulla data anno 1638 die XXVIII Januarii, quam una cum laudato Decreto legere est tom. 5 Bullarii Romani, Constitutione Urbani 221.

[28] Qua porro ætate quove anno Sanctus Religiosæ vitæ tyrocinium exorsus sit, [quo anno, & qua ætate id fecerit,] incertum est, nec convenit inter scriptores. Torellius, qui tomo 4 Annalium, ad annum Christi 1264, num. 24 illum tum 22 annorum fuisse scripserat, tom. 5 ad annum 1305, num. 14, decem tantum annorum facit, illiusque ingressum in Religionem, non anno 1264, sed 1259 affigit. Totidem integros vel incompletos sancto Tyroni annos attribuit Albericius cap. 4 Vitæ Italicæ, aliique: nec longe ab iis dissidet Baptista Mantuanus, dum in Vita metrica eum Puerum vocans, de suscepto Religioso statu ita canit:

Huc adolescentes prudens Puer attulit annos,
Et sacer evadens, duplicem vestitur abollam:
Alba subest nigræ, duplicique obnubit amictu
Tempora; proximior nudo, candore nivali
Albicat, exterior fuligine tingitur atra.

Hanc ætatulam Torellius asserit exacte deduci ex Processu Canonizationis, Bullaque pro eadem edita ab Eugenio IV.

[29] Torellii dictis consona sunt, quæ Gandolfus in annotatis ad sæpe laudatam Relationem observat his verbis: [non convenit inter scriptores:] In juvenili ætate intravit Religionem; erat enim decem annorum ætatis, vel undecim ad plus, ut asseruit testis in ordine XVI & tres alii. In Bulla vero Eugenii dicitur in approbata Religione Fratrum Eremitarum S. Augustini ab ejus pueritia educatus. Denique in quodam Officio proprio ejusdem Ordinis legitur vix decennis in solitudinem vocatus, teste Nicolao de Tombeur in annotatis ad Vitam. Ab hisce nihilominus dissentiunt alii, inter quos Ludovicus Zacconius eum annorum unius & viginti, Tombeurius circiter octodecim, Josephus Pamphilus in Chronicis sui Ordinis adolescentem, Herrera in Alphabetho adulta ætate fuisse scribunt, quando laudatum institutum amplexus est.

[30] Posteriorum sententia mihi multo probabilior apparet: [longe probabilius est,] præterquam enim, quod tantilla ætas Religionis oneribus subeundis minus idonea sit, Petrus de Monte Rubiano, scriptor ejusdem Ordinis, provinciæ & ætatis, non modo nihil de re tam insolita meminit, verum etiam diserte tradit, Nicolaum juvenili ætate fuisse & ecclesiæ S. Salvatoris canonicum, priusquam sacro isti Ordini nomen daret. Consule, si lubet, Vitam a num. 7, & ex tota rerum serie satis colliges, tam teneram Sancti ætatem, dum id ageret, biographum penitus latuisse. Nec aliter sensit Jordanus de Saxonia, ejusdem pariter seculi & Ordinis scriptor: hic enim, postquam lib. 3, cap. XI in Vitis Fratrum, dixisset, Nicolaum canonicis ecclesiæ S. Salvatoris adscriptum fuisse, de suscepto Religioso statu, biographi verbis fere usus, in hunc modum prosecutus est: Interea vero quidam Frater de Ordine Eremitarum S. Augustini … inter alia doctrinæ suæ verba, hæc dixit: Nolite diligere mundum, nec ea, quæ sunt in mundo; quia mundus transit & concupiscentia ejus. Quæ verba mentem Juvenis sic ardenter penetrarunt, quod statim post prædicationem Fratrem illum adivit, rogans, ut eum ad Ordinem reciperet; quia omnino mundum relinquere volebat.

[31] Sed Frater precibus Juvenis non annuit, donec requireret voluntatem parentum, ne deinde perturbatio oriretur: [Sanctum tunc decenni] parentes autem audientes votum Filii, læti effecti, laudaverunt Deum, qui sua promissa in Filio perficere dignabatur. Mox paucis interjectis, nulla tamen tam teneræ ætatis facta mentione, subdit: Itaque Juvenis ad Ordinem recipitur, & probationis tempore finito, juxta morem & statuta Ordinis solenniter profitetur; & sic in primo ingressu, Apostolicam vitam ducere cupiens, canonicatui & omnibus rebus mundanis renunciavit, nudus & pauper sequutus est nudum & pauperem Christum crucifixum. Hæc Jordanus; quæ ut decennem puerum minime sapiunt, ita in maturum adolescentem, vel, ut Sanctum appellat, Juvenem, apprime conveniunt.

[32] [multo majorem fuisse.] Eodem, quo nos, modo biographum etiam intellexit S. Antoninus parte 3 Historiarum, tit. 24, cap. 10, ubi tyrocinium ingressurus dicitur fuisse ætate juvenis, mente canus. Consonat Breviarium Romanum, in quo ad diem X Septembris, hæc habentur: Adulta ætate jam clericali militiæ adscriptus & canonicus factus, cum quodam die concionatorem Ordinis Eremitarum S. Augustini de mundi contemptu dicentem audisset, eo sermone inflammatus, statim eumdem Ordinem est ingressus. Denique, ne longior sim, in Officio proprio laudati Ordinis, anno 1641 Parisiis excuso, alteroque primum Romæ jussu Hieronymi Valvasorii, deinde jussu Nicolai Olivæ, Priorum Generalium, anno 1674 Antverpiæ edito, eadem plane leguntur. Ob hasce rationes mihi multo probabilius videtur, S. Nicolaum annos ad minimum 16 aut forte etiam plures numerasse, dum memoratum Ordinem ingressus est.

[33] [Respondetur ad quasdam objectiones] Verum, inquies, quid igitur ad objecta Torellii & Gandolfi dicendum est? Fateor, ea minime contemnenda sunt, faciuntque, ut opinionem meam pro omnino certa habere non audeam. Multum tamen interest, a quibus testibus aliquid asseratur, ideoque vellem, ut addidisset Gandolfus, cujus ætatis, cujus ordinis, aut auctoritatis hi quatuor fuerint, quorum testificatione tam tenera Sancti ætas asserta nitatur. Forsitan tamen memorati testes nihil aliud asserere voluerunt, quam quod Sanctus, dum adhuc puer esset, eum Ordinem amaverit & expetierit, quemadmodum in Relatione coram Eugenio IV recitata, editaque a Gandolfo legitur his verbis: Adhuc parvulus mulierum & puerorum consortia vitabat, dicens, se velle effici Fratrem Eremitam. Id unum, inquam, ipsi forsitan testati aut male interpretati fuere. Certe in laudata Relatione dicitur non puer vel decennis, sed in juvenili ætate ingressus Ordinem S. Augustini in dicto Castro S. Angeli.

[34] [aliter opinantium,] Quod spectat ad Eugenii IV Bullam, in qua in approbata Religione Fratrum Eremitarum S. Augustini ab ejus pueritia educatus dicitur, ea commode intelligi potest de sancti Pueri apud ejusdem Ordinis Religiosos pia institutione, contractaque inde eorumdem monasterium frequentandi consuetudine, ut ibidem quasi educatus merito censeretur. Eodem modo tam hanc Eugenii Bullam, quam quoddam sui Ordinis Officium interpretatus est Tombeurius, ad cap. 4 Vitæ, ubi hæc habet: Quod itaque in Officio Ordinis dicatur in solitudinem vocatus vix decennis; id ita intelligendum arbitror, quod ab ea ætate senserit interius, & exterius expresserit, se ad vitam Fratrum Eremitarum S. Augustini vocari a Deo; & quod inter eos a pueritia conversatus fuerit & educatus, ut legitur in Bulla canonizationis per Eugenium IV; non autem sequitur, quod ab ea ætate Ordinem, seu Religionis habitum susceperit, sed potius id usque ad adultam ætatem distulerit; quemadmodum scilicet ab aliis asseritur. Ceterum in utroque Officio supra a me laudato, non reperi, cum vix decennem in solitudinem vocatum fuisse.

§ IV. Quædam Sancti gesta, quæ in Vita non leguntur.

[Quædam monasteria,] Præter Sancti gesta, quæ in Vita recitantur, Torellius aliique quædam referunt, quibus, ne quid lector desideret, hoc § locum dabimus. In Vita quatuor tantum loca, quæ jam Religiosus incoluerit, numerantur; videlicet Castrum S. Angeli, in quo tyrocinium posuit, conventus Vallismanensis, qui Valmanente, sive Valmagnente vulgo vocatur, unumque tantum milliare Pisauro distat, teste Torellio, Recinetum, indigenis Reccanati, ac denique Tolentinum, in quo triginta circiter postremos vitæ annos exegit, & morte Sanctorum defunctus est. At Torellius ad annum Christi 1305, num. 19 plura enumerat in hunc modum: Post factam professionem gloriosus Nicolaus superiorum jussu aliquot Marchiæ Anconitanæ monasteria incoluit, ac nominatim monasterium S. Genesii, Maceratense, Firmanum, Recinetense, Auximanum, Cingulanum, Vallismanense, Fanense extra civitatem, & S. Elpidii, ubi magister novitiorum fuit; in quibus monasteriis successive habitavit undecim annorum spatio, videlicet ab anno MCCLXIV, quo solemnem professionem emisit, usque ad annum MCCLXXV, quo Tolentinum commeare jussus est. Hæc ipse, sed quo fundamento, non edisserit.

[36] Non tamen difficulter colligimus, cur Sanctum undecim annis in memoratis cœnobiis habitasse velit, [in quibus habitasse dicitur:] antequam Tolentinum migraret. Ita scilicet statuit, quia illum decennem dumtaxat puerum anno 1259 tyrocinium inchoasse dixerat, ejusdem professionem ad annum usque 1264 distulit, ut non ante annum ætatis 16 seu completum seu inchoatum eam emisisse videretur. Deinde cum ex biographo haberet, Nicolaum triginta circiter postremis vitæ annis Tolentini habitasse, undecim annos, qui inter annum 1264, annumque emortualem 1305, interceßere, in prædictis cœnobiis egisse opinatus est. Verum § prædecenti ostendimus Nicolaum probabilius plures annos ad tyrocinium attulisse, ideoque Torellii dicta non nisi pro opinione minus probabili possumus admittere. Imo quamvis de minori illa ætate constaret, ne sic quidem quinquennalis tyrocinii tempus nobis indubium appareret, cum seculo XIII annus sextus decimus ad Religiosæ professionis valorem minime requireretur, saltem jure communi, quemadmodum apud Thomassinum tomo 1 Veteris & novæ disciplinæ Ecclesiæ, lib. 3, cap. 55 videre est.

[37] Laudatus Torellius suspicatur, Nicolaum sacrarum litterarum studiis operam navasse in conventu Firmano vel Recinetensi in Marchia Anconitana, [a quo consecratus sit sacerdos.] vel in utroque forte loco, quia, ut inquit, utrobique ab ipsa fere fundatione eæ litteræ tradebantur. Sed utut id sit, constare sibi ait, eum Cinguli, indigenis Cingolo, quod Marchiæ Anconitanæ in ditione Pontificia oppidum est ad Musonem fluvium, sacerdotio initiatum fuisse a S. Benevenuto, episcopo Auximano, in cujus diœcesi Cingulum censetur. Ab Auximano episcopo consecratus sacerdos fuisse in Relatione a Gandolfo edita, & supra nobis laudata, pariter dicitur. De S. Benevenuto actum est in Opere nostro tom. 3 Martii, ad diem XXII, ibidemque dictum, eum ab anno 1264, usque ad 1276 Auximanæ ecclesiæ episcopum præfuisse: intra quos propterea annos Sanctus sacerdotium suscepisse dicendus est, si a S. Benevenuto re vera fuerit consecratus. Porro a num. 34 narrat laudatus Annalista Augustinianus prodigia quædam a Sancto patrata, quæ apud biographum desiderantur.

[38] [Narratur fontem elicuisse,] In primis scribit illum, dum Tolentini monasterium ampliaretur, & aquarum vena irrito labore diu quæsita esset, infixa humo canna, fusaque ad Deum prece, magnam aquæ copiam ex arido fundo subito elicuisse, eodemque loco tum effossum puteum, qui suo tempore, id est seculo XVII, aquas limpidissimas multisque ægris salutares scaturire perseverabat. Huic miraculo addit & alterum: ait enim, dum excavantes prædictum puteum, terram egererent, ingentem terræ massam, quæ murum proximæ ecclesiæ sustentabat, collapsam, eaque ruina murum jam titubantem necessario involvendum fuisse, nisi ejusdem Sancti precibus sustentatus fuisset, donec ingesta rursum terra firmaretur. Utrumque miraculum inter alios etiam refert Albericius, additque in perpetuam illius memoriam juxta memoratum puteum hæc legi:

Fons hic duplici fulget miraculo:
Quæ nulla arte inveniri poterat, unda salubris
Pii Nicolai lachrymis ac orationibus effluxit.
Stetit, eodem orante, templi paries, qui in
effodiendo puteo jam ruere cœperat.

De eodem quoque sic cecinit Baptista Mantuanus:

Prætereo (quia multarum me copia rerum
Vincit) ut invenit latices & idonea fonti
Seu puteo loca, quæ nulla ars invenerat ante;
Utque salutares fecit, quas repperit undas:
Nam medicamen habent, & adhuc potantur ab ægris:
Ut prece sustinuit templum terramque ruentem,
Cum putei scrobs alta gravem fecisset hiatum,
Et movisset humum, quæ fundamenta ferebat.

[39] [panem in rosas,] Idem Torellius num. 36, Albericius cap. 18 Vitæ, aliique, Sancti in pauperes misericordiam celebrant, miraculo comprobatam, verso scilicet, dum hyems rigeret, in rosas pane, quem egenis deferebat. Albericius in hujus prodigii confirmationem profert monumentum, quod subdo, quodque ad conventus Tolentinatis portam legi ait in hunc modum: Hilarem datorem Nicolaum sic Deus dilexit, ut illum objurgari non permiserit, quod conventui necessarias facultates, nimium pauperibus largiendo, consumeret. Cum siquidem mappulam panibus ad egenos plenam deferret, Priori occurrenti ac exploranti, purpureis & fragrantibus rosis media hyeme eandem refertam ostendit; data sibi ob id in posterum libertate cuncta ad libitum distribuendi. Eleganti hæc eadem carmine laudatus poëta Mantuanus sic exposuit:

      Sua namque solebat
Prandia partiri in miseros & porgere egenti
Clandestina manu poterat quæ dona pienti.
Hoc animadvertens, penoris cui cura, ferentem
Triticeas aliquando dapes deprendere lecto
Tempore constituit: cum candida bruma per Alpes
Hybernabat, humus sterili sub frigore lenta
Otia ducebat, pigrum pertæsa Decembrem.
Occurrens igitur, gremio quid ferret onusto,
Postulat: ille rosas (spiravit in illius ora
Hæc dicenda Deus) dixit se ferre recentes;
Et gremium solvens, roseos (mirabile!) flores,
Quales ferre solent Pastana rosaria, cum ver
Provocat ad carmen volucres, ad gramina campos,
Protulit extemplo; diffusus in aëra nidor
Naribus applausit, sacrique oluere penates.
Hoc opus, hoc ingens studium pietatis, honore
Duxit honestandum tali Deus arbiter æquus.
Præses id admirans, Homini præcepit apertum
Esse penus, pascendi inopes permissa potestas.

[40] Denique laudati scriptores asserunt, aquam non semel ipsi in vinum mutatam fuisse. [& aquam in vinum mutasse.] Lubet Albericii verba ex Italicis Latine annectere. Excelsa summaque Clementia videns, Sanctum ex continuo aquæ potu nimium infirmari, aquam ipsi sæpius in vinum vertit, tam illustri miraculo illius succurrens debilitati; quemadmodum asseruit oculatus testis, reverendus Conradus ex Orbisaglia, territorii Tolentinatis, sacellanus S. Laurentii, qui cum familiaris & addictus Sancto esset, aliquando convescens, vasculum solita plenum aqua ipsi porrexit; quam cum biberet, dixit: Errasti: quam hoc excellens vinum est, quale hoc vinum est! Cumque ipse eam quoque gustaret, optimum re vera vinum esse deprehendit: idque non semel, sed bis coram eo contigit, qui cum tantum prodigium admirari non cessaret, multis precibus & per amorem Dei sanctus Pater illum obtestatus est, ne hac de re cuiquam loqueretur… In veteri triclinio, ubi hoc illustre miraculum accidit, hæc verba leguntur: “Jejuniis & abstinentiis adeo animam virtutibus saginavit divus pater Nicolaus, ut nec carnem, nec pinguia, nec quidquam gustu delectabile susciperet umquam, solo pane & aqua contentus: at divina beati Senis languorem miserata Clementia, aquam pluries illi hoc in loco in vinum mutavit”. Torellius tradit, prædicti Conradi hac super re testimonium in Processu legi, additque idem prodigium non modo duabus vicibus coram Conrado, sed etiam sæpius in memorato triclinio iteratum, ibidemque paulo post Sancti mortem depictum fuisse, verbis, quæ mox recitavimus, adscriptis.

[41] Jordanus de Saxonia in Vitis Fratrum lib. 2, [Dicitur perdicem assam resuscitasse,] cap. 3 aliud præterea miraculum recitat his verbis: Fertur de eodem, quod, cum quadam vice in infirmitate sua una perdix assata ad manducandum sibi fuisset apposita, & ipse comedere de ea recusasset, præceptum fuit sibi a Priore per obedientiam, ut manum poneret ad manducandum: at ille nolens non obedire, ingemuit, & elevatis oculis in cælum, facto Crucis signo, manum ad perdicem posuit; & ecce perdix reviviscens, protinus avolavit. Ita ipse, ex eoque alii prodigium hoc S. Nicolai Vitæ inseruere, quamquam de adjunctis non satis inter se conveniant. Torellius ad annum 1305, num. 40 unicam tantum perdicem Sancto appositam scribit cum Jordano; sed eam non modo assam, verum etiam in plura frusta dissectam fuisse affirmat, ac deinde per Crucis signum novis plumis instructam avolasse. Albericius non unam, sed duas perdices assas allatasque memorat, idemque censuit Petrus de Uzeda, qui, teste Tombeurio, alludens ad sydus, quod Sancto postmodum apparuit, ita cecinit:

Do volucres cælo, cælum mihi sidera reddit.

[42] [prout ex Jordano] Scipio Jardinus in Vita, quam ab Ambrosio Senensi Italice scriptam Latino idiomate donavit, miraculum hoc cum alio, quod apud nos num. 18 & 19 in Vita refertur, confundens, duas item perdices vult appositas fuisse, Sanctumque ex earum altera aliquid gustasse, antequam eas Crucis signo resuscitaret; additque hæc contigisse in monasterio Vallismanensi, mille passibus dissito ab urbe Pisaurensi. Coturnicum meminit Baptista Mantuanus, quem non injucundum lectori fore arbitror de hoc argumento canentem audire. Sic igitur ait:

Pertransire nefas opus admirabile, nullis
Auditum sæclis, usque ad labentia mundi
Mœnia, cum totum terrarum incendia molem
Ultima corripient, longos memorabile in annos.

[43]

Æger erat, febris lassos emunxerat artus, [ab aliis aliter narratur:]
Atque sepulchralis pallor confecerat ora
Hispida: dixisses, si non spirasset anhelo
Gutture paulisper, gelidum sine mente cadaver.
Vis ea, quæ in venis salit, & quæ in pectore lævo
Palpitat, ut lampas jamjam moritura, tenorem
Perdiderat, motuque abiens trepidabat inerti.
Vivificas adhibere dapes medicina jubebat,
Pabulaque exilem reparare potentia vitam.
Ergo coturnices, ut mandat Apitius, assas
Attulit impigri manus officiosa ministri.
Ille autem solitus semper frænare palatum,
Ac genium fraudare, cibis contentus ineptis,
Horruit has epulas & detestanda putavit
Prandia: mos longis sic illum effecerat annis.
Accedunt præcepta Patris, cogentia vesci
Pinguibus, oppressæ tanto in discrimine vitæ.
Quid faciat, nescit mens ægra, quid eligat horum
Cogitat: hinc angit sancti reverentia Patris,
Hinc pia suscepti premit observantia voti.
Angustatur, uti quotiens Symplegades inter
Navita transibat, tum, cum concurrere, ventis
Flantibus, impulsæ navesque arctare solebant.
At Deus impactum syrtem miseratus in istam,
Favit, & ex altis traxit præcordia curis:
Nam pluit in volucres pennas, animamque repente
Restituit: mox illæ alas movere recentes,
Et simul excusso saliere per aëra disco.
Qua via visa, volant, speculisque * feruntur apertis
Aëreum per iter: Pater, & quæ plurima Fratrum
Turba aderat, tuiti grandis miracula casus,
Obstupuere, oculis non convenientibus, ore
Attonito, voce amissa, manibusque supinis.

[44] [nec omnine] Post hæc Mantuanus poeta aliquot Veteris Testamenti prodigia commemorat, quibus huic adstruat fidem: nec dubitandum sane est, quin hujusmodi miraculum, non secus ac reliqua, omnipotenti Deo facile fuerit patrare; imo vero simile prorsus narratur in Vita S. Guntheri eremitæ, apud Mabillonium Seculo VI Benedictino, parte 1, pag. 482, ubi biographus, quem Mabillonius Wolferum vocat, sanctoque Gunthero æqualem statuit, scribit pavonem assum, vitæ redditum ab eodem Sancto fuisse. Miraculum hoc habes etiam in Opere nostro, tom. 1 Septembris, pag. 529 num. 289 in Actis S. Stephani, Hungariæ regis, coram quo id accidisse dicitur; & ulterius discutiendum veniet ad diem IX Octobris, ad quem S. Guntherum refert Mabillonius. Verum hic quæritur, utrum memoratum S. Nicolai miraculum satis solido firmamento nitatur, ut sine scrupulo pro historice certo & indubitato admitti possit.

[45] Unicum, quod ipsum in dubium revocat, est altum Petri de Monte Rubiano silentium, [certum, nec tamen] qui rem tam memorandam, si revera contigerit, non videtur ignorare potuisse, aut prætermissurus fuisse, si eam rescivisset. Nec est, quod quis Ms. Mombritii hic culpet, quasi scribentis oscitantia hac in parte mutilatum sit, quemadmodum in Ultrajectino multa desiderari, § 1 observavimus: nam nec apud S. Antoninum & Surium ulla hujus prodigii mentio fit, adeoque nec in eorumdem exemplaribus legebatur. Argumentum hoc negativum quidem est, sed eo tamen minus contemnendum, quo illustrius magisque insolitum est miraculum, de quo agimus: nam quæ communiora sunt, scribentium memoriæ facilius solent excidere, ut re vera biographo aut excidit aut latuit, quod de viro quodam, cujus totum sinistrum corporis latus paralysis infecerat, per S Nicolaum miraculose sanato, ab Eugenio IV in Bulla canonizationis refertur.

[46] Sed nec contemnenda est Jordani auctoritas, quem & vitæ sanctimonia & eruditio commendat; [improbabile hoc apparet miraculum.] quique cum ejusdem Ordinis esset, eodemque, quo Sanctus obiit, seculo scriberet, potuit aliqua ex suis Augustinianis discere, quæ alii præterierant. Sinceritatem viri præterea sic laudat Tombeurius: lib. 1, cap. XIV agens de iis, quæ priscis temporibus ante tempora Innocentii III in Ordine nostro circa vitam & mores Fratrum dici potuissent, Scripto authentico. inquit, non inveni: unde de hoc aliquid scribere non curavi. Laudat secundo ex eo, quod pleraque Sancti gesta ex coævo scriptore, Petro scilicet de Monte Rubiano deprompserit. Laudat denique, quod ab incertis abstinere, quam scribere maluerit, cum lib. 2, cap XI dicat: Multa alia miracula de eodem Sancto audivi; sed quia distincte non recolo, in genere quædam rememoror. Forsitan nec miraculum, de quo disserimus, pro certo voluit venditare, cum dubitandi verbo Fertur utatur, Fertur de eodem, inquiens &c. Hisce ductus rationibus non possum memoratum prodigium pro indubitato admittere, nec rejicere pro fabula, ideoque illud in medio censui relinquendum. Reliqua autem adjuncta, quæ ab aliis aliter narrari diximus, meris eorumdem conjecturis abscribenda putamus.

[Annotata]

* i. e. fenestris

VITA
Auctore Fratre Petro de Monte Rubiano coævo,
Ex editione Mombritiana, collalata cum Mss. Ultrajectino & Senensi.

Nicolaus Tolentinas, Ord. Eremitarum S. Augustini Tolentini in Piceno (S.)

BHL Number: 6230

A. Petro Rubiensi.

CAPUT I.
Sancti nativitas ab angelo prædicta, & a S. Nicolao Myrensi episcopo impetrata: pia pueritia: Christi in SS. Eucharistia apparitio: canonicatus ipsi collatus: Religio Augustiniana suscepta.

[Post factum pro suscipienda prole votum,] Gloriosus Deus in Sanctis suis, qui cum eos ad gloriam elegit sempiternam, nedum finem aut medium, sed eorum vitæ exordia sanctificare dignatur, & magnificare, quandoquidem beatum Nicolaum presbyterum venerandum Ordinis Heremitarum beati Augustini, ex castro sancti angeli, districtus civitatis Firmianæ a, provintiæ Marchiæ Anchonianæ * ducentem originem, volens ad coronam gloriæ & honoris patriæ cælestis assumere, visitatione angelica suum ortum dignissimum extollere & magnificare dignatus est. Sane cum mater ejus Amata cum viro b manens & multis diebus ætatis suæ processisset, velut sterilis filios procreare non posset, de filiis una cum viro sitibunda, velut altera Anna c veteris Testamenti, templum vel ecclesiam intrans, devotione beatissimi Nicolai e civitate Baro d contracta, flens largiter vovit dicens: Domine mi, Christe Jesu, qui omnia potes & vales, respice ancillam tuam oculis pietatis & gratiæ tuæ: amputa obprobrium sterilitatis meæ, & fac, ut fæcunda in domo viri mei existens, filium concipiam, servum tuum concipiendo pariam in laudem & gloriam nominis tui. Sed quia preces meæ parvæ sunt & exiles in conventu Majestatis tuæ, antistitem Nicolaum sanctum tuum suppliciter deprecor, ut suis orationibus a te Omnipotente merear consolari, suum famosum tumulum visitare promittens una cum viro meo servo tuo.

[2] [Sancti parentes, jussu angeli Barium] Post hæc autem cum vir & uxor simul dormirent in strato suo, ipsis dormientibus angelus apparuit, dicens: Surgite, surgite, ad sanctum Nicolaum e * civitate Baro properate e: ibi dicetur vobis, qualis debeat esse Filius ex vobis quam citius oriturus. O mira Dei dignatio; An forte Sampson hic, cujus matri dictum est: Sterilis es & absque liberis; sed concipies & paries filium? Pronuntiatur ab angelo, nascitur Sampson, qui Dei populum de manu Phylistinorum in signis fortitudinis liberare debebat: pronuntiatus est & iste, qui animas corporaque fidelium a pœnis & infirmitatibus in prodigiis & miraculis curare veniebat. Lauda ergo sterilis, quæ non paris: decanta laudem & hymnum, quæ non pariebas, quia multi filii desertæ magis, quam ejus, quæ habet virum, dicit Dominus. Multi, inquam filii hujus desertæ, hujus sterilis: quia per dilectum suum filium Nicolaum multos sacrosanctæ Ecclesiæ & Christi gratiæ bajulandos reddidit & alendos.

[3] Expergefacti igitur vir & uxor, de tantaque visione mirabiliter jucundati, [proficiscuntur, ubi S. Nicolaus Myrensis apparens] mox hilariter de lectulo surrexerunt, referentes gratiam bonorum omnium Deo largitori. Quod autem promissum erat ab angelo, in dubium non vertentes, mox post commendationem rerum & possessionum suarum suis consanguineis & amicis, sanctum iter arripiunt, in modum peregrinorum habitum assumentes. Pervenientes autem ad sacram ecclesiam beatissimi Nicolai in civitate Baro, quam solicite Christo & beato Nicolao gratiarum exolverunt debitas actiones. Muneribus autem oblatis, in pavimento ecclesiæ ante beati Nicolai altare obdormire cœperunt: & ecce sanctissimus Nicolaus habitu pontificis eisdem in somnis apparuit, dicens: Angelus, qui vobis nunciavit filium oriturum: Christus mihi dixit, ut ad vos lassos ex peregrinatione ad meam ecclesiam venientes, quantocyus nunciem, quia vobis nascetur filius, & vocabitur Nicolaus, ut meo fungatur nomine, qui in mundo meo obtentu nascetur f.

[4] Hic erit Domino meo Christo servus acceptissimus, religiosam arctamque vitam ducens, [eis filium promittit.] sacerdotioque fungens, acceptabile sacrificium offeret Deo Patri. Hic est enim, cujus vita terminabitur miraculis, signis & prodigiis fulgens. Securi igitur petitione, necnon & de angelica nunciatione, redite. Surgunt a sompno devotissimi peregrini, & indignos se tanta apparitione existimantes, ob Filium ex eis oriturum præ lætitia gemebant ac mæstitia lætabantur. Non enim, inquiunt, Domine Jesu, sumus digni tanta gratia, tantaque consolationis dulcedine gloriari: sed quia dictum est nobis, Redite, nec sit, qui tuæ possit resistere voluntati, dirige, quæsumus, gressus nostros in beneplacitum tuum, & visita nos in promissis in salutari tuo. Pulchre Filium suum Salutare appellant, qui secundum Dei promissa multorum saluti revelari debebat.

[5] Redeunt igitur jucundi ad propria, fitque uxor viri gravida, [Nascitur, & Nicolaus vocatur:] & demum parit g Filium, qui sollicitudine honesta sacrosancto Baptismi fonte immergitur, & Nicolaus a parentibus nominatur. Crevit interea Parvulus & liberalibus studiis traditur edocendus h, mulierum & puerorum non solum lasciviam, sed consortia vitans, senum religiosarumque personarum conversationem amplectens, illud nempe propheticum mente gerens: Quia cum sancto sanctus eris, & cum perverso perverteris. Pauperes insuper in domo patris i avidissime recipiebat, ad divina libentissime accedebat, sed & verbum Dei desyderabiliter audiebat, acsi esset ætate provectus. Quod homines sui castri admirantes, quasi spiritu prophetico ad alterutrum * loquebantur, dicentes: Si Parvulo isti Dominus concesserit vitam, sanctus erit.

[6] [Christum in SS. Eucharistia videt:] Ecclesiam autem frequentans, sic in Deum suum attollebat animum, ut Christum etiam corporalibus oculis conspexisse crederetur: audivi enim a quodam Fratre, qui in suis infirmitatibus sancto Viro devotissime serviebat k, quod, cum esset inter eos sermo de innocentia parvulorum, ipse Vir sanctus sic allocutus est Fratrem: Fili, male talis innocentia perditur, & ad seniorem ætatem provehitur: ego enim ipse peccator, quem vides, dum illa innocenti gauderem ætate, in ecclesiam, ad quam consuetudine accedebam, & sacerdos celebraret l & Corpus Dominicum, ut moris est, manibus elevaret, his meis oculis aspexi patenter Puerum aspectu pulcherrimum, vestitu splendidum, facie rutilantem, visu applaudentem, linguaque dicentem: Innocentes & recti adhæserunt mihi: sed postquam fui majori ætate gravatus, visione carui tam jucunda.

[7] [fit canonicus: a concionatore Augustiniano] In juvenili ætate tam sancte conversans, ecclesiæ sancti Salvatoris canonicus m ordinatur: verum quia contemptum mundanarum rerum omnino incipiebat appetere, cogitare cœpit, quam vitam, quam Regulam posset adire, ex qua fieret sic Dei servus, ut mundus non esset eo dignus. Interea vero quidam Frater n Ordinis prædicti in castello sancti Angeli, prædicatorque verbi divini & doctrina & vita populo erat acceptissimus. Cum vero in platea prædicaret, ubi maxima convenerat multitudo, inter alia hæc ait: Nolite diligere mundum, neque ea, quæ in mundo sunt; quia mundus transit & concupiscentia ejus. Quod verbum sic mentem Juvenis penetravit, quod statim post prædicationem Fratrem impensius rogavit, ut eum, qui mundum relinquere cupiebat, reciperet. Precibus autem suis primum noluit annuere sine consensu parentum, ne tristicia oriretur, unde gaudium deberet exigere.

[8] [incensus, in Ordinem admittitur,] Requiruntur parentes, & eorum Nati aperitur perfecta voluntas; quam parentes audiunt libenter, susceptoque gaudio, Deum laudant, qui in eorum Filio promissa perfecit. Ab illo igitur Fratre recipitur o, & tempore probationis finito, votum obedientiæ & paupertatis atque sanctissimæ castitatis sollemniter promittens, inter professos mirabili sanctitate avidius conversabatur. Hic est ergo, qui veterem hominem exuens, novum induit Jesum Christum: Christi namque obedientiam promittens atque amplectens, primi parentis inobedientiam detestatur, relictoque proprio arbitrio, se divinæ subdidit voluntati. Hic est, qui apostolicam vitam perficere cupiens, relictis retibus concupiscentitiatum hujus sæculi, patre insuper & matre, sequutus est paupertatem, induitque Crucifixum. Hic est, qui castitatis munditiam diligens, clavis omnem concupiscentiam carnemque propriam p crucifixit.

[9] [& professus, virtutibus emicat.] Mox enim ut novit, quæ promiserat, violanda non esse; & castitas servari non posset q, nisi corpus castigatum in servitutem redigeret; cœpit etiam præ Fratribus cæteris vitam ducere arctiorem. Jejuniis namque, vigiliis, orationibus, castigationibusque duris semper intentus, totam suam vitam mundam & castam inter hujus seculi temptationum vepres traduxit. Unde cum quæreretur ab eo, quomodo temptationibus carnisque stimulis resistere posset, non dabat responsum: noverat enim, quam subtiliter antiquus hostis semper agere contra hominem consueverit, ut, quem non potest lasciviæ vitio superare, jaculo vanæ gloriæ monstret esse devictum.

ANNOTATA.

a Firmum, indigenis Fermo, urbs est archiepiscopalis Marchiæ Anconitanæ in ditione summi Pontificis, tria millia passuum a mari Adriatico dissita.

b Hunc Compagnonem vel Compagnonum appellatum fuisse, diximus in Commentario prævio num. 14, ibidemque num. 15 & 16 de utriusque parentis natalibus ac facultate paucis egimus.

c Matre scilicet Samuelis, de qua lib. 1 Regum, cap. 1.

d Designatur S. Nicolaus episcopus Myrensis in Lycia, cujus corpus Barium deinde translatum est, eaque translatio Romano Martyrologio inscripta est ad diem 9 Maii, quo etiam in Prætermissis legitur in Opere nostro. Sigebertus in Chronico eam anno 1087 factam scribit, quod examinari poterit ad 6 Decembris, quo ejusdem Sancti natalis colitur. Porro Barium, incolis Bari, urbs est archiepiscopalis regni Neapolitaniin Apulia, ad mare Adriaticum, estque agri Bariani caput.

e

Non recte hæc exposuit Baptista Mantuanus,dum in Vita metrica ait, eos ab angelo tantum jussos esse S. Nicolai templum adire, non expresso Bario, eosque propterea aliquamdiu hæsitasse, quo eundum esset. Verba subjungo.

Lux ierat, fessos nox intempesta diurnis
Mortales operis somno compresserat alto;
Ecce unus Divum æthereo dimissus Olympo
Visus adesse (Deus tali dignatur honore,
Quos amat) & verbis ita compellare jacentes:
Si prolis vos pulsat amor, Nicolaica templa
Quærite & illius de nomine dicite natum:
Dixit, & in cælum levibus se sustulit alis.
Evigilant, & visa alacres insomnia narrant,
Suspensisque putant animis, quæ templa jubentur
Quærere; nam tali norant cognomine templa
Multa per Italiæ, per Chaonis oppida multa.
Audierant Barri magnis insignia votis
Mœnia & illustres Nicolai antistitis aras:
Huc igitur secuere viam, puppimque subintrant;
Littora se introrsum sinuant & mœnia pandunt &c.

f Hæc luxata periodus vitiosa pariter est in Ms. nostro Ultrajectino: apud Surium vero sic legitur: Et ecce mox eis in pontificis habitu apparet S. Nicolaus, dicitque ad illos: Angelus, qui vobis nunciavit Filium vobis nasciturum, dixit mihi, ut ad vos tanta peregrinatione fatigatos in meam ecclesiam venirem, confirmaremque meis verbis, edituros vos Filium, qui Nicolai nomen sit habiturus, quippe qui, me impetrante, nascetur.

g Id anno 1245 vel proxime subsecuto factum diximus in Commentario prævio num. 20.

h Gandolfus in observationibus ad Relationem Vitæ coram Eugenio IV recitatam de sancti Pueri institutione ex Processu canonizationis sub Joanne XXII instituto hæc notat: Ipsius magister in sæculo exstitit dominus Angelus, capellanus S. Salvatoris, loci S. Angeli; cui cum dixisset B. Nicolaus: Volo effici Frater Heremita; respondit: Mihi placet, quia eris vir bonus, & bonus eris.

i Surius habet: In domo paupere.

k Hinc disce biographi ætatem.

l Hanc phrasim sic restitue ex Ms. Ultrajectino: Dum illa innocenti gaudebam ætate, in ecclesia, quam ex consuetudino accedebam, dum sacerdos celebraret &c.

m Non Regularem, ut quidam existimant, sed secularem canonicum verisimilius fuisse ostendimus § 3 Commentarii prævii. In instrumento authentico de variis reliquiis in oppido S. Angeli asservatis, quod anno 1701 ad Museum nostrum fuit transmissum, dicitur ibidem etiam exstare pervetustum S. Salvatoris templum, ubi (S. Nicolaus) fuit lustralibus aquis & sacro chrismate donatus, initiatus minoribus Ordinibus & canonicus factus.

n De hoc Religioso Augustiniano laudatus Gandolfus sic scribit: Concionator & Prior, qui in Ordine eum excepit, fuit Lector Frater Reginaldus, ejusdem patriæ. In Ms., de quo mox littera præcedenti, inter monumenta S. Nicolai, quæ in Castro S. Angeli supersunt, recensentur duæ columnæ marmoreæ, quæ sustinebant suggestum, in quo a concionatore Augustiniano inflammatus fuit ad Institutum FF. Eremitarum, & ubi ipse pluries concionatus est. Nominantur ibidem & alia monumenta, quæ nescio, an ad vitam ejus secularem, an monasticam potius pertineant; videlicet crypta lapidea in loco deserto, ubi orare, jejunare & flagellis se cædere solebat, … cyathi & patinæ fictiles, quibus utebatur, affixæ & incrustatæ in parietibus dicti templi (S. Salvatoris, quantum apparet) quæ etiam hodie videntur.

o Sunt, qui Sanctum decennem dumtaxat puerum fuisse velint, dum in laudatum Ordinem admissus est: verum hæc omnia maturiorem ætatem sapiunt. Vide dicta in Commentario prævio a num. 28.

p Vocem propriam ex Ms. Ultrajectino mutuatus sum: nam apud Mombritium non minus vitiose quam inepte legebatur perperam.

q In laudato Ms. recte: & castitatem servari non posse.

* l. Anconitanæ

* in

* ad invicem

CAPUT II.
Sacerdotio initiatus, animas e flammis piacularibus eripit: tentatus a consobrino, in assumpto statu constans perseverat: Tolentinum mittitur.

[Sacerdotio initiato apparet anima] Qua igitur vita & scientia in posterum convenienter probata, ad sacerdotium a assumitur, & ad quamdam heremum, quæ Vallimans dicitur, prope civitatem Pisauriensem b, a suo provinciali Priore pro conventuali c transmittitur: ubi ex nimiæ devotionis fervore promptus & sollicitus tempestive Missam quotidie celebrabat. In conventuali autem Missa pro hebdomadario d positus, nocte diei Dominicæ immediate sequentis in strato aliquantulum obdormivit: & ecce anima quædam voce magna & ejulatu non modico vocat eum: Frater, inquit, Nicolae vir Dei, respice in me. Qui ipsam respiciens, & quia eam intuitus, viventem non noverat e, recognoscere satagens, sed non valens, quis esset, concitus perquisivit.

[11] Cui respondit illa: Ego sum anima Fratris Peregrini ex Auximi f civitate, [sibi aliisque auxilium postulans:] quem viventem me servum tuum nosti: crucior enim in hac flamma; cujus contritionem Deus non renuens, ut non ad pœnam æternam, quam ut fragilis merui, sed ad purgatoriam me sua misericordia deputavit. Te igitur humiliter precor, Missam digneris pro mortuis celebrare, ut ab his tandem flammis eripiar. Qui respondit: Juvet te, Frater, Salvator meus, cujus Sanguine es redemptus: ego autem, quia ad conventualem Missam sollemniter celebrandam sum deputatus, præsertim instante Dominica die, cujus Officium mutari non decet, Missam pro mortuis celebrare non possum. Et ille: Veni, venerande Pater, veni & respice, utrum te deceat petitionem tam miseræ multitudinis, quæ me misit, immisericorditer rejicere. Ipsum autem ad alteram partem heremi ducens, illam parvam planitiem, quæ est juxta Pisaurum g illi ostendit, in qua promiscui sexus erat, multarum ætatum, statuum atque etiam ordinum diversorum, innumerabilis multitudo. Miserere, Pater, inquit, miserere turbæ tam miseræ, utile sibi auxilium expectantis: nam si pro nobis dignatus fueris celebrare, maxima pars ab his tormentis atrocissimis eruetur.

[12] Evigilans h ergo Vir sanctus, magna horum pietate commotus, [quas septem Missis e purgatorio liberat.] cum maxima lachrymarum effusione cœpit pro eis omnibus Salvatorem omnium exorare; mane vero ante Priorem suum reverenter prostratus, & evitans jactantiam, non plene, ut viderat, sed aliqualiter opportunitatem oraculi reseravit, supplicans, ut ipsum pro mortuis illa hebdomade permitteret celebrare. Qui mox ejus precibus annuens, alium ejus vice substituit: ipse vero per totam hebdomadam pro mortuis celebrans, die ac nocte pro ostensa sibi multitudine cum præcordialibus lachrymis affectuosissime exorabat. Et ecce transacta hebdomade, eidem prædictus Frater Peregrinus apparuit, deque jam impetrata misericordia egit gratias, asserens, se cum magna parte prædictæ multitudinis i a pœnis atrocissimis Dei misericordia & ipsius Sacrificiis orationibusque lachrymosis erutum esse, & ad Dei gloriam feliciter convolasse: Liberasti nos, inquiens, de affligentibus nos, & odio habentes nos dispersisti & confudisti.

[13] O ineffabilem Virum, cujus sanctitatis primordia, [Animæ fratris sui salutem impetrat.] initiaque meritorum in redemptione veniunt electorum Dei! Hujus juvenilis ætas in purgatorio cœpit agnosci, cujus senilis vitæ sanctitas in mundo noscitur venerari: jam purgatorii mare meritorum navis sulcat, & precibus hujus mundi terram potestatis sibi traditæ quasi quodam vomere scindit; qui non solum purgatorium suis denudavit meritis, sed & infernum spoliare videtur orationibus pietatis. Nam cum in civitate Rhacanathensi k conventualis degeret, de fratris domo nuncius dolens ei affuit, qui mox ut sanctum Virum conspicit, ad terram provolutis genibus lachrymando fortiterque clamando ait: Ubi preces, ubi virtutes tuæ, Nicolae sanctissime? Ecce de tuis manibus requiretur anima & corpus fratris tui l; ab iniquis enim in castello Aperiam m subito occisus est, acsi tua sanctitas sui corporis suæque animæ dilectrix penitus non extitisset. Audiens hæc Vir sanctus lachrymas non potuit continere; Heu, inquiens, miser, quia damnatus es! Remisso ergo nuntio, abstinentiæ graviori se subdidit, orans cum lachrymis die ac nocte per quindecim dies, ut Salvator suus Jesus Christus ei dignaretur, si salvata, aut damnata esset anima fratris sui, ostendere. Cum igitur staret in ecclesia, accendens lampadem in reverentiam Corporis Domini in altari existentis, audivit vocem clamantem & dicentem: Frater mi, Frater mi, gratias ago Deo meo & Domino Jesu Christo, qui tuas preces & lachrymosas orationes oculo suæ pietatis attendens, cum damnatus essem n, liberavit me. Timens autem Vir sanctus versutias inimici, qui se interdum transformat in angelum lucis, ut animas facilius laqueis peccatorum involvat, sine stupore aliquo ait: Ut quid me temptas, hostis maligne? Frater meus mortuus est, & ut Deus damnare, similiter salvare potest. Et ille: Nihil nunc, frater mi, dubites; recte enim sum Gentilis frater tuus, precibus tuis a Christo Jesu modo de inferno exutus. Confortare igitur, & robustus esto in operibus pœnitentiæ, quæ cœpisti: sic enim Deo & Salvatori nostro grata sunt opera tua, quod quidquid ab eo petieris, impetrabis, & multa o, dum vixeris, in hac, in qua sum, eris gloriosus.

[14] [Tentationem,] Invidus tamen hostis antiquus tam præclarissimis sanctitatis initiis per consobrinum suum, sicut hominem per Evam, sanctum Virum circumvenire procuravit. Erat namque consobrinus suus in quodam monasterio Prior prope civitatem Firmianam juxta fluvium, quod Tenna dicitur, cujus nomen sancta Maria Jacobi p appellatur: conspiciens autem Viri sancti paupertatem, nuditatem, pœnitentiam atque egestatem, affligitur, eidemque compatiens ait: Ut quid tantam pateris miseriam? Tui Ordinis conditio pauperrima est, nec religionis præcepta aspera poteris adimplere: tuæ igitur consule juventuti; in hujus monasterii bonitate mecum gaudere potes; constrictus namque cognationis vinculo non possum amplius in tua tantam miseriam conspicere juventute.

[15] [cælesti visione recreatus, superat, & Tolentinum mittitur.] At Vir sanctus jaculum temptationis cognoscens, in ecclesia dicti monasterii q orationem devotissimam pro scuto defensionis accepit: cælestis autem Agricola, qui non vult, eos, qui ad ejus aratrum manus mittunt, retro aspicere, sibi flexis genibus & sursum elevatis manibus dicenti, Dirige, Domine, in conspectu tuo viam meam, subito scutum bonæ voluntatis contra dictum temptationis jaculum contribuit salutare. Mox namque in eadem ecclesia & loco, ubi orabat, viginti juvenes in duobus quodammodo choris, induti vestibus albis, faciebusque rutilantibus, eidem pariter astiterunt, unanimi voce ter clamantes: Tolentini, Tolentini, Tolentini erit finis tuus r: in vocatione autem, qua vocatus es, maneas; in ea namque erit salus tua. Qui in spiritu intelligens, quod non homines viderit, sed potius Deum * eum spiritus monuisset, sicut ipse post magnum tempus Fratribus simpliciter revelavit, prænuncians nempe, quod moriturus esset ibidem. Præterea, ut infra plenius scribitur, quantumlibet eum consobrinus postea blandiciis nisus fuerit retinere, dehortans ab asperitate Ordinis, & hortans ad monasterii levitatem s; ejus tamen animum, vel asperis deterrendo, vel prosperis demulcendo, utpote jam temporalia omnia contemnentem, non potuit commovere, sed Tholentinum juxta divinum oraculum concitus properavit t.

ANNOTATA.

a Consecratus ab episcopo Auximano, ut dicitur num. 37, & quidem a S. Benevenuto, ut ibidem vult Torellius.

b Pisaurum, indigenis Pesaro, pervetusta quondam Umbrorum, vel ut alii maluere, Picenatium, nunc in ducatu Urbinate Pontificii juris urbs, sedet ad Isaurum seu Pisaurum, vulgo Foglia fluvium, ubi hic in Adriaticum mare illabitur. Vetustissimo episcopatu soli Romanæ Sedi subdito multis seculis claruit, donec is anno 1563 erecto per Pium IV PP. in metropolim Urbino suffraganeus factus est. Non procul hinc, uno scilicet milliari, distabat conventus Vallismanensis, qui hic Vallimans, in Ultrajectino Ms. Vellemanes, apud Surium Vallimavensis vocatur; a Torellio autem num. 35 Commentarii Valmanente, & nunc vulgo Valmagnente appellari dicitur: Tombeurius vero ait, eum olim S. Mariæ, nunc S. Nicolai Tolentinatis nuncupari.

c Id est, ut in eo conventu subditus habitaret.

d Hebdomadarius in monasticis institutis is dicitur, qui ea hebdomada quacumque ratione Fratribus reliquis inservire debebat: hic sumitur pro eo, cujus vices erant ea hebdomada Missam conventualem, seu solemniorem, & cui omnes interesse oportebat, celebrare; qui etiam alias Hebdomadarius Missæ majoris dicebatur, ut videre est apud Cangium in Glossario.

e In Ms. Ultrajectino rectius legitur: Qui respiciens ipsam, & quia eum, cujus erat anima, dum viveret ipse, noverat, &c.

f Auxumum, indigenis Osimo, episcopalis urbe est ditionis Pontificiæ in Marchia Anconitana, ad Musonem fluvium colli imposita.

g Surius perperam hic Pisas habet.

h Ex hac voce evigilans, uti & ex num. 9, noi dicitur, In strato aliquantulum obdormivit, manifestum est, hanc visionem dormienti obtigisse: eodem modo legitur in Ms. Ultrajectino & apud Surium, atque ita pariter legerunt Jordanus de Saxonia, Albericius, aliique. Quare nescio, quo fundamento Torellius ad annum Christi 1305, num. 21 scribat, hæc Sancto vigilanti, & more suo fervide oranti accidisse, omniaque, puta accessum ad parvam planitiem, conspectum animarum, quæ in ea torquebantur &c., ita refert, acsi re ipsa facta fuissent, cum ea biographus non nisi per visionem Sancto ita exhibita testetur.

i Torellius littera præcedenti relatus, num. 22 hanc multitudinem una cum Fratre Peregrino liberaliter inducit apparentem S. Nicolao nostro.

k Recinetum, Italis Recanati, ditionis Ecclesiasticæ urbs est in Marchia Anconitana, montis supercilio imposita, quinque milliaribus Italicis distans Laureto. Porro Albericius, Torellius, aliique hæc, quæ sequuntur, non Recineti, sed Maceratæ contigisse volunt: at Jordanus de Saxonia ea in civitate Recanatensi pariter facta scribit.

l Ex dictis a num. 1 hujus Vitæ Amata S. Nicolaum suis precibus & patrocinante S. Nicolao Myrensi episcopo a Deo impetravit, cum multis diebus ætatis suæ processisset, & velut sterilis filios procreare non posset: qua igitur ratione Sanctus hic fratrem habere dicitur? Anis privignus fuit ex alia procreatus matre? An post S. Nicolaum iisdem genitus parentibus? Ultimum conformius est dictis Jordani de Saxonia, a quo frater ipsius germanus appellatur. Torellius eum Italice Cugino carnale, id est, fratrem patruelem vel consobrinum, vocat, atque ita vocem fratrem latius accipiendo, difficultatem evadit.

m Hæc vox haud dubie vitiosa est. Apud Jordanum legitur in Castro Apetiani, in Ms. Ultrajectino, Apeiani, apud Albericium Italice est, nel castel, seu in castro, di monte Apponi, sed nullus ex his locis mihi in Tabulis occurrit, nec operæ pretium duxi pluribus investigare.

n De stricte dicta, seu æterna damnatione hæc intellexisse videtur biographus, cum supra num. 12 infernum purgatorio opposuerit, dum hæc ipsa narraturus præmisit: Non solum purgatorium suis denudavit meritis, sed & infernum spoliare videtur orationibus pietatis. De inferno damnatorum hæc etiam intellexit Jordanus de Saxonia; rectius tamen addit sequentia: Quod si cui videtur extraneum ad credendum; quod ille de inferno precibus hujus sancti Viri fuerit ereptus; potest intelligi, quod ille damnatus fuerit non ad pœnam æternam, sed ad temporalem, & quod per infernum accipitur etiam locus purgatorii: unde & limbus Patrum dictus est infernus, cum dicitur: Christus ad inferna descendit. Forsitan nihil aliud Gentilis hic indicare voluerit, quam quod Deus ob Sancti merita, fusasque ab eo preces, gratiam perfectæ contritionis in articulo mortis concesserit, sine qua certo fuisset damnandus. Certe qui mortali insectus peccato moritur, huic, nisi resuscitetur, spes nulla salutis est.

o Vitiosam hanc periodum ex Ms. Ultrajectino sic corrige: Sic enim grata sunt opera tua Deo & Salvatori nostro, ut, quidquid ab eo petieris, impetrabis (imo impetraturus sis) in vita præsenti dum vixeris; & in ista, in qua ego sum, vir gloriosus eris. Porro Surius totam hanc narrationem de liberata Gentilis anima prætermisit.

p

De hoc loco ita cecinit Baptista Mantuanus:

Edita ab excelsis penetralibus Apennini
Labitur in pontum Firmi sub mœnibus altis
Tignia & ad ripas ejus celeberrima quondam
Nominis urbs istius erat, volventibus annis
Diruta; sed templum superest, cui pinguia subsunt
Pascua, lanigerique greges, opulentaque rura.
His opibus sancti quidam de sanguine patris
Nicolei præfectus erat, qui sæpius orsus
Ad se Sobrinum blandis inflectere verbis &c.

&c. His ipse significat, monasterium S. Mariæ Jacobi fuisse in castro Marchiæ Anconitanæ, quod hodiedum S. Mariæ Georgii, indigenis Sancta Maria in Georgio, appellatur: hoc enim in loco vetus Tignium fuisse perhibetur. De urbe Firmana vide dicta ad cap. 1, lit. a.

q Scilicet S. Mariæ Jacobi, quod monasterium Sanctus seu sacri ministerii ergo, aliave de causa adierat.

r Ita edidi ex Ms. Ultrajectino: in editione enim Mombritiana mendose legitur, Tolentinas, Tolentinas, Tolentinas erit filius tuus.

s Nihil infra de consobrino, ejusve perversis consiliis legitur: quare has voces, Ut infra plenius scribitur, intellige non de consobrino tentante, sed de Sancto in religione, quam professus fuerat, constantissime perseverante.

t S. Antoninus parte 3 Historiarum, tit. 22, cap. 10, § 1 existimavit, S. Nicolaum, simulac ex hoc monasterio ad conventum suum redierat, Tolentinum missum esse: ita enim ibidem scripsit: Contemptis igitur Nicolaus blanditiis Prioris illius consanguinei, quibus conabatur eum in suis deliciis retinere, reversus Firmum, invenit sui superioris obedientiam de conventualitate sui Ordinis (id est mandatum de conventu, quem inhabitare deberet) ei assignatam, scilicet Tolentini conventus: qui ut verus obediens concitus illuc perrexit. Si hæc opinio, cui satis conformis est biographi narratio, vera sit, dicendum est, hæc circa annum 1275, vel 1276 contigisse: etenim cum Tolentini quasi triginta annis habitasset, ut dicetur, mortuus est, idque anno 1305 vel 1306, ut in Commentario prævio ostensum est.

* l. Dei

CAPUT III.
Mirabilis Sancti abstinentia & corporis castigatio: morbi & miraculosæ sanationes: tentationes superatæ: conflictus cum dæmonibus.

[Mirabili abstinentia emaceratus,] Quærit igitur hostis humani generis sanctum violare affectum, qui, Domino & Salvatore nostro juvante, transiit mirabiliter ad profectum. Nam si tamquam aurum in fornace probat electos Dominus, diabolica illa cognatio *, mediante suggestione fornacis * ædificii fuit initium, quia velut aurum electum probari debuit beatissimus Nicolaus. Sed quia ubi diaboli antiqua malitia tentationis machinas erigit fortiores, ibi divina Clementia virtutes ponit ampliores, quo magis ac magis præfatus Vir sanctus a Domino virtutibus præornatur, defensatur & fortificatur, eo magis ac magis diabolica percipit tentamenta a. Rediens namque Tholentinum, sicut per divinum oraculum ei fuerat intimatum, in virum alterum mirabiliter est mutatus: ibi namque quasi triginta annis b degens, nusquam * carnes, ova, pisces, aut aliqua pinguia vel lacticinia aut poma, sanitatis aut infirmitatis tempore compertus est comedisse. Unde cum semel infirmatus fuisset, & Fratres de sui * debilitate dubitarent, vocant medicos, quos ipse vitare volebat, spem suam ponens in medicum suum Jesum Christum.

[17] Qui desperantes de ejus salute, etiam contracta debilitate c, consulunt, ut carnes comedat leviores: [morboque afflictus,] quorum consilio nullo modo annuens, medicos renuit eosdem. Prior d autem loci, sui subditi videns periculum, suum * hortatur sæpius, ut acquiescere velit consilio medicorum. Cui Vir sanctus respondebat humiliter: Ut quid, Prior mi, molestus esse cupis? An ignoras, quod corpus hoc, quod * escam, quam semel gustavit delectandam, redire satagit festinanter? Parce igitur, quæso, mihi: melius est enim huic carni ponere frænum, quam ei laxare habenas, ut * ad peccatorum foveas animam obruat condemnandam. Viri igitur sancti proposito Prior non valens * resistere, Priorem generalem e adiit, qui tunc erat in conventu, eique prædicta exponens, supplicat, ut sancto Viro injungat, quod per medicos erat consultum f.

[18] [ex obedientia carnem gustans,] Generalis igitur Prior, periculum imminere cognoscens, infirmum salutat, & post multa diversaque admonitionis exempla præcepit per obedientiam salutarem, ut carnes comederet, sicut per medicos noverat esse consultum. Non audet Vir sanctus obedientiam renuere; carnes tamen nititur fastidire. Vocat ergo Priorem, & dicit, Generali parendum esse: Hoc est enim, inquit, quod promisi: hoc Salvatori meo, suæque sanctissimæ Genitrici & beato Augustino primum obtuli: hoc est, quod usque ad mortem servare concupivi. Secundum ergo medicorum consilium parantur carnes. Inter igitur gulæ & inobedientiæ vitia, quasi inter duo pericula constitutus, prælia diversarum cogitationum Vir sanctus in mente persentit: deliberat tamen, & parva accepta particula, semel tantum gustavit carnes, dicens: Ecce, parui; me amplius de gulæ vitio me * molestare nolite.

[19] [subito sanatur: graviter tentatum] Inde melioris medici adhæsit consilio: cælitus * enim medicus Jesus Christus tantam in Servulo suo agnoscens constantiam, assuetis fine pinguedine cibis & absque medicinæ pigmentis ipsum celeriter fanat g. Quare abstinentiæ gloriabatur angustiis, carnem domando, quam sua premebat valetudo: nam & cum præter dictam abstinentiam graviore morbo penitus laboraret, secunda, quarta & sexta feria, & in honorem gloriosæ Virginis Sabbato, pane & aqua semel reficiebatur h. Qui autem primos parentes gulæ vitio superavit, & secundum Adam Christum Salvatorem nostrum temptavit, hic Virum temptando pariter superare nititur. Revocabat namque in ejus memoriam, quo pacto & alii Fratres in cibis tractarentur, & quomodo infirmitates paterentur * frequentes, præsertim juncturarum dolores, stomachi tortiones, capitis debilitates, oculorumque vel visus obfuscationes, propter nimiæ abstinentiæ feritatem.

[20] [Christus in somnis confirmat.] In his autem & similibus cogitationibus stimulatus sæpius, cœpit semel intus turbari ac dicere: Forte non est Deo accepta pectoris mei abstinentia, ex quo tantarum temptationum in me diabolo concessit dominium. Ecce ergo, Deus, adjuva me; quia nisi tu, Domine, adjuves me, paulo minus habitaret in inferno anima mea. Invictissimus ergo Princeps Jesus Christus suum Militem præliantem in campo temptationis perire nolens, eidem in somnis apparens, ait: Nicolae, depone, inquit, mœsticiam & lætare; quia tua mihi placent opera, quæ cœpisti. Ad quam vocem expergefactus, gaudens dixit: Lætatus sum in iis, quæ dicta sunt mihi, in domum Domini lætantes ibimus. Et tunc taliter effectus securus, temptationes præfatas lætanter suscipiebat & gaudens.

[21] [Decumbens invisitur a Deipara] Ardentius igitur inhærens abstinentiæ, * a febre arripitur & gravius infirmatur, illo procurante inimico, qui in carne sancti Job acceperat a Domino potestatem, ut quam temptationibus ad gulæ vitium trahere non poterat, saltem infirmitatis tædio trahere niteretur i. Videns autem Vir sanctus se debilem adeo, quod de vita ejus dubitaretur, diabolique tentationem agnoscens k gloriosæ Virginis & beatissimi Augustini frequenter implorabat auxilium; in cujus imploratione auxilii delectabiliter sompnium cœpit: moxque dicitur, quod Dei Genitrix una cum beato Augustino, aspectu inæstimabili, dormienti apparuit: in qua Vir sanctus intendens, atque inter cogitationes admirationis prosiliens, in talia verba prorumpit: Quæ es, inquit, domina, quæ ad me, qui sum cinis & pulvis, tam admirabilis advenisti?

[22] Et illa: Ego sum Salvatoris tui Mater, Virgo Maria: [& S. Augustino, ab usque] me enim crebo cum Augustino, quem juxta me conspicis, in tuum auxilium invocasti. Ecce, jam venimus, ut me curante, accipias sanitatis consilium, prætensoque digito versus plateam, ait: Mitte illuc ad aliquam dominam, & panis recentior * in nomine Filii mei Jesu Christi pro te portet, quem ut recipies, aqua intinctum comedas, & tunc sanitatis beneficio potieris. O Virgo prudentissima, in hac medicina recte consulis Viro sancto: alia enim cibaria non sic libenter in infirmitate gustasset, sicut illa, quæ pro tui amore in sanitate interdum sumebat avidius: & ut ei ostenderes, suam abstinentiam tibi tuoque Filio esse acceptam, cibo abstinentiæ eidem restituis sanitatem.

[23] Evigilans igitur Vir sanctus, suum excitat servitorem, [buccella panis sanatur.] visionemque tacens, ad ostensum sibi locum ipsum pro pane in nomine Jesu Christi petendo transmisit. A quadam igitur domina servitor panem recentem lætanter recipiens, imbibit cum aqua, & sancto Viro obtulit comedendum: qui signo * præmisso, panis modica assumpta particula, absque intermedio aliquo, sanitatis plenissimæ recepto beneficio exurrexit l. Quid autem amplius de ejus abstinentia dicam, cum septimo anno suæ ætatis, tribus diebus singula hebdomade jejunare cœpit, in aliquo imitans sanctum Nicolaum, qui secunda, quarta & sexta feria a matris hubere abstinebat m. Recte igitur infantiæ non præsentit ætatem, qui sibi modum & ætatem juvenum, senilem abstinentiam peragebat. Mirum ergo non est, si sic jejunat provectus, ex quo sic abstinebat puerili ætate subvectus.

[24] Non solum autem jejunio & abstinentia, sed verberibus, [Corpus severe castigat: orationi semper] pœnisque aliis suum corpus in servitutem animæ redigebat. Solis enim paleis per aliquam noctis horam contentus, ad orationem surgebat, ferreaque cathenula n carnes proprias castigabat; tunicis asperis utebatur, corporisque delicias vitans, mollia vestimenta fugiebat, illud Euangelicum semper attendens: Ecce qui mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt. Orationi autem in tantum assiduus, quod post Completorium usque ad galli cantum, & post Matutinum usque mane & post Missam, nisi forte confessionibus occupatus, usque ad Tertiam; & post Nonam, nisi obedientiis intentus, usque ad vesperam, præter constitutas horas, in quibus continuo primus erat, semper orabat. Locus autem orationis ejus non tantum oratorium erat apud unum ex altaribus, ubi in præsentia jacet tumulatus, sed & cella, in qua duos constituerat lapides, ad quorum unum genua flectebat, ad alterum vero brachia, quando nimio orationis labore lassus erat: ut, si brachia non affligebantur lassitudine, ex intensionis suæ frigore saltem castigarentur.

[25] Illius autem devotæ orationi diabolus invidens, non modo per inspirationes malas, [intentus, a dæmonibus] sed etiam per dura verba & apparitiones ipsum molestabat: unde cum aliquando in oratorio ante prædictum altare Vir sanctus oraret devotius, lampadem accensam diabolus non extinxit solum, sed ipsam ad terram dejiciens fregit o. Super autem oratorii tecto stans, voces diversarum ferarum formabat, imbricesque revolvens, tectum subvertere videbatur: at Vir sanctus dæmonis illusionem esse cognoscens, orationi fortius insistebat. Et ecce per hostium * cum furiis & terrore hostis nequissimus intrans, adorantem accepit, ipsumque verberibus sic afflixit, quod per multos dies vulnerum cicatrices in toto suo corpore apparebant.

[26] [illuditur,] Cum vero aliquando sibi sueret tunicam, præfatus humani generis inimicus unam illi tunicæ partem subtraxit; quam Vir sanctus cum vellet alteri parti conjungere, non inveniens, inquirit & requirit: invenire autem non valens, dicebat: Sancte Deus, & quis potuit mihi sic illudere? Vere qui dignus nominari non est, ille ita mihi illusit. Mox ad verbum sancti Viri diabolus respondit, dicens: Verum est; & illusi & illudam: sed aliter tecum agam, ex quo sic te superare non possum. Et Vir sanctus: Quis es tu? Et ille: Ego sum Belial, datus in stimulum sanctitatis tuæ. Et ille: Si Dominus mihi adjutor est, non timebo, quid faciat mihi homo.

[27] [pessimeque mulctatur.] Noctu autem assuetam orationem relinquere nolens, cum oratorium apertum non esset, quia Matutinalem horam Vir sanctus prævenerat, intrare * domum refectorii, ubi Crucifixi imago depicta erat in limine hostii, a dicto Belial ad terram taliter impingitur & prostratur *, quod in eo halitus vix remansit. Confortat se tamen, & in nomine Crucifixi surgit a terra; & cum vellet ad orandum procedere, yerberibus cæditur, & ad terram iterum inclinatur: tandem cogitur inde recedere, & ad omnem angulum loci, quem inveniebat, inter eundum vehementer alliditur. Deo autem volente, auditur rumor dæmonum, cum Viro sancto præliantium; excitatique Fratres conveniunt ad beatum Nicolaum, ad terram elisum erigentes, stareque non compotem ad lectulum pauperculum deportaverunt; ubi confortatus a Christo protinus, baculo tamen se substentans, consuetasque orationes perficiens, gratiarum actiones & laudes Christo reddidit Salvatori p.

ANNOTATA.

a Totam hanc periodum ex Ms. nostro Ultrajectino hic inserui, quia apud Mombritium mutilata legebatur in hunc modum: Si quia ibi diaboli antiqua malicia temptationis machinas cum magis ac magis diabolica percipit temptamenta. Rediens &c.

b Erat igitur triginta circiter annorum, dum Tolentinum missus est, cum anno ætatis suæ sexagesimo obierit, ut in Commentario prævio ostensum est.

c Ms. Ultrajectinum habet: Ex jam contenta debilitate: at legendum est: Ex jam contracta debilitate.

d Torellius ad annum 1305, num. 39 hunc Priorem Fratrem Angelum de sancta Victoria appellat.

e Gandolsus in sæpe memoratis observationibus ex Processu canonizationis hæc notat: Generalis Ordinis, qui in infirmitate jussit, ut (S. Nicolaus) carnes comederet, fuit reverendissimus Franciscus a Monte Rubiano. Consentit Torellius in Annalibus. Porro Franciscus ille Generalis sui Ordinis Prior electus est in comitiis Neapoli habitis anno 1300, obiitque Gandavi in Belgio anno 1307, testibus Josepho Pamphilo in Chronicis, Herrera in Alphabetho, & Torellio in Annalibus: quare dicendum est, hunc Sancti morbum, prodigiosamque sanationem inter annum 1300 & 1305 vel 1306, quo hic obiit, contigisse.

f Ms. Ultrajectinum sic habet: Priorem Generalem, qui tunc in loco erat, adiit, exponens ei Fratris periculum, firmumque propositum, & medicorum consilium.

g Hæc paulo aliis ac paucioribus verbis leguntur in Ms. Ultrajectino, quod post illa, usque ad mortem servare decrevi, ita prosequitur: Cum ergo Prior & infirmarius carnes sibi offerrent comedendas, ipse omnino obedire volens, accepta parva particula, semel tantum gustavit de carnibus, dicens: Ecce obedivi, me amplius de vitio gulæ molestare nolite, quia melioris medici adhæsi consilio. Et ecce, tum celeriter est sanatus; quod utique non usui tantillæ carnis, sed cælestis Medici medicamini & meritis obedientiæ adscribebatur. At longe aliterhæc narrat Albericius cap. 17 Vitæ Italicæ: ait enim, dum S. Nicolaus consilio ac precibus induci non posset, ut esu carnium infirmi corporis vires restauraret, quempiam e Fratribus Trajanam (indigenis Montecchio), ubi tum provincialis Prior degebat, properasse, ab eoque litteras obtinuisse, quibus carne vesci Sanctus jubebatur: verum huic, quidquid ille egerat, divinitus innotuisse. Addit, illum, ut mandatis obtemperaret, parum carnis libasse; at non modo non ait, hoc pacto morbum ceßasse, verum etiam vult, eum indies invaluisse. Deinde subdit apparitionem, quæ ex Mombritii editione apud nos num. 21 & seqq. legitur. Ubi hæc didicerit Albericius, incompertum mihi est: certe in exemplari, quo usus est Surius, eadem, quæ in Mombritiano legebantur: eadem quoque habet S. Antoninus, nisi quod tantum de Prioris non de Prioris Generalis mandato meminerit.

h Hæc tota periodus desideratur in Ms. Ultrajectino: sed apud S. Antoninum & Surium correctius exstat. Verba prioris, ut Mombritiana menda corrigas, juverit descripsisse: Nec solum a prædictis abstinebat cibariis, sed &, nisi gravi teneretur languore, secundis & quartis & sextis feriis, & in honorem Virginis gloriosæ Sabbatho semel in die pane reficiebatur & aqua. Porro laudatum Ms. Ultrajectinum hic narrat miraculum de perdice assa, quæ cum Sancto apposita esset, reviviscens, mirabiliter avolasse dicitur: de quo miraculo vide dicta in Commentario prævio § 4, ubi jam monuimus, illud nec apud S. Antoninum, nec apud Surium, nec in editione Mombritii, quam recudimus, reperiri. Contra in eodem Ultrajectino apographo multa desiderantur, quæ in his legere est, videlicet quæcumque ab hoc num. 19 usque ad 48 recitabimus, præter angelorum apparitionem, de qua num. 46, & generalem miraculorum ipsius commemorationem.

i Hanc totam periodum ex Opusculo Jordani a Saxonia lib. 4, cap. 10 deprompsi: in Mombritio enim mendose legebatur his verbis: Ardentius igitur inhærens abstinentiæ, a febre accipitur & gravius infirmatur, illo procurante merito, quia carnem beati Job quando a Domino acceperat potestatem, ut quem temptationibus ad gulæ vitium trahere non poterat, saltem infirmitatis tædio trahere videretur.

k Hic rursum aliqua ex eodem Jordano correxi, quæ apud Mombritium vitiose sic habentur: Adeo, qui de ipsi transitu diaboli temptationem cognoscens.

l Hæc divæ Virginis apparitio &c. desunt in Surio, at non in S. Antonino. Observat autem Torellius ad annum 1305, num. 38 & Tombeurius in Annotatis ad Vitam, ex hoc facto natum esse usum panes sub S. Nicolai invocatione benedicendi, de quorum salutari virtute agemus in Gloriæ posthuma § 30 & alibi.

m Designat S. Nicolaum Myrensem episcopum, de quo in Breviario Romano legitur: Infans, cum reliquos dies lac nutricis frequens sugeret, quarta & sexta feria semel dumtaxat, idque vesperi sugebat; quam jejunii consuetudinem in reliqua vita semper tenuit. Nihil hic de secunda feria, quam hic etiam prætermisit Surius. Porro S. Nicolaus episcopus Myrensis inscriptus est Martyrologio Romano die 6 Decembris, ad quam hæc examinari poterunt.

n Ludovicus Zacconius parte 1 Vitæ Italicæ, cap. 107 laudans Compendium Vitæ per FratremJoannem Baptistam conscriptum, ait, cingulum ferreum, quo Sanctus nudam carnem stringebat, servari Tolentini in sacello, in quo præcipuæ ejusdem Sancti reliquiæ acclusæ sunt. Capite vero 40 dixerat, alias catenas, quibus innocentissimum corpus suum flagellare solebat, in sacello conventus Vallismanensis suo tempore, id est, seculo XVII, in veneratione haberi.

o Torellius ad annum 1305, num. 31 scribit, hanc lampadem Sancti precibus restauratam, oleoque, quod quaquaversum dispersum fuerat, rursum impletam sponteque accensam fuisse. Idem habet Albericius, qui addit, in hujus prodigii memoriam non procul a lampade, quæ coram sanctissimo Eucharistiæ Sacramento ardet, legi sequentia: Lampadam a torvo jam spiritu effractam in formam restituit integram, atque exstinctam sine igne pius Nicolaus orans accendit. Verum cum de hoc prodigio nihil apud S. Antoninum, nihil apud Jordanum & Surium reperiam, nec Albericius edicat, quantæ vetustatis ea sit inscriptio, non possum de hujus rei veritate quidquam statuere.

p Hujus quoque rei memoriam ad tricliniifores exstare, scribit laudatus Albericius, his verbis expressam: Porta hæc gravissimo Nicolai certamine insignita, ubi ab humani generis hoste nocturnis horis accerrime impulsus, claudo pede humi exanimis procubuit: at Christi nomine invocato, a Patribusque adjutus, surrexit. Ludovicus Zacconius parte 1, cap. 107, ex quodam Compendio Vitæ notat, baculum, quo Sanctus uapulavit a dæmone, Tolentini asservari.

* Ms. Ultraj. cogitatio

* ibid. fortioris

* ibid. numquam

* ibid. ejus

* ibid. ipsum

* cum Ultraj. l. ad

* ibid. ne

* ibid. volens

* me abundat

* i. e. cælestis

* l. pateretur

* l. qui in

* panem recentiorem

* nempe Crucis

* l. ostium

* adde volens

* imo prosternitur

CAPUT IV.
Charitas ejus in proximum: mirabilis sideris apparitio: beneficia quædam proximo divinitus collata.

[In operibus charitatis] Sicut autem placebat Domino orationibus, sic placebat Domino & proximo operibus pietatis. Infirmos namque visitabat, eis ita compatiens, quod, quidquid delectabile habere pro eis poterat, acquirebat & dabat; tantaque pietate erat affectus, quod, cum ipse sine baculo ex dictis verberibus ad ambulandum impotens esset, visitationes tamen hujusmodi non dimittebat, ipsos infirmos confortans divinis eloquiis, quæ gestabat in corde velut sagittas acutas. Inter sanos namque & infirmos conversans, satiari non poterat de dulcedine mirabili verbi Dei continuo prædicare & loqui a. Compatiebatur specialiter infirmis, ita ut pro multis peccatoribus sibi confitentibus oraret, jejunaret, celebraret, & lachrymas fundaret * coram Deo, ut a peccatorum vinculis solverentur b. Pauperes diligebat, & verbo & fide fovebat, vestimenta eis acquirebat & cibos. Hospites Fratres libenter excipiebat ut angelos. Mœstis erat lætitia, afflictis consolatio, divisis pax, laborantibus refrigerium, pauperibus subsidium, captivis remedium singulare.

[29] Caritate autem adeo fulgebat, ut mori lucrum putaret; [erga proximum elucet.] nedum pro Christo, sed pro proximo. Quidquid victus, vestitus erat, Fratribus modicum reputabat, cum tamen ipse modicis esset contentus. Hujus virtutis gratia, quæ sua erant, non quærebat, sed quæ Jesu Christi, non propria communibus, sed communia propriis anteponens, ut sui sanctissimi patris Augustini Regulæ esset plenissimus observator; qui Apostoli Pauli verba ibidem exponens, ait: Caritas Dei, de qua scriptum est, quod non quærit, quæ sua sunt, sic intelligitur, quod non propria communibus, sed communia propriis anteponit. Sua insuper verba, quia a corde caritate pleno procedebant, nil otiositatis, nil superfluitatis sapiebant; sed omnia ædificatoria pietate, honestateque plena erant. Et quia tanta sanctitas mundo non poterat * lucere, quia Christus Lux vera numquam lucernam aliquam in Sanctum aliquem sic accendit, ut ponat eam sub modium, sed super manifestationis candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt Ecclesiæ; rationabilis * quidem extitit, ut claritate meritorum aliquod pateret præsagium singulare.

[30] Ille igitur, qui olim Joseph, filio patriarchæ Jacob in somnis solem & lunam & undecim stellas adorantes eum ostenderat, [Prodigiosum sidus] noviter præfato inclyto Viro syderis demonstravit præfulgidi, suorum miraculorum, miræque sanctitatis indicium. Nam aliquando cum noctu ipse orationi diu vacasset in cella, aliquantulum obdormivit; & ecce in somnis apparuit sydus clarissimum, quantitate magnum, motu vero rectæ lineæ, situ vero non altum, sed quasi per terram incedens. Videbatur autem ei, quod hujus syderis novissimum * Castro sancti Angeli, a quo originem traxerat, haberet initium, motu vero rectæ lineæ progrediens Tholentini ante altare post chorum oratorii, quod erat ea tempestate juxta claustrum, ubi ipse consueverat celebrare mane, & die frequentius, & nocte quandoque, in oratione persistere, stabilitatem haberet & terminum: ad cujus rei spectaculum gentes diversarum provinciarum & linguarum ei convenire videbantur.

[31] [Sancto sæpius] Cum autem ex signo hoc permaximo eadem nocte pluribusque aliis certificatus esset, quodam animi stupore repletus est: & quia tantæ rei exitum avidius cupiebat agnoscere, cuidam Fratri, qui & judicio valebat & scientia, quod sibi familiariter visum fuerat, simpliciter percontatur. Ille vero quodam sermone prophetico respondit: Pater, re vera hoc sydus est vere tuæ præsagium sanctitatis: nec mens mea vertit in dubium, quia ubi sydus explevit suum motum, ibidem corpus tuum locabitur; & ex multis miraculis, quæ ibi fient, ad percipienda beneficia sanitatis, gentes venire, quæ te non noverant, undique properabunt, & tuum tumulum cum reverentia adorabunt. At Vir sanctus humilitate, quæ ei summopere cordi erat, fulcitus, ait: Depone, inquit, hanc de me, care Frater, opinionem; quia semper Christi inutilis servus fui: ipse Deus meus exponat, quia tu visum meum non intelligis.

[32] [apparet, ac deinde defuncti] Post paucos vero dies cum more solito interdiu oratorium intraret, quædam stella quasi motu pigerrimo eum usque ad locum dicti altaris præcedebat; & cum hoc quottidie illi eveniret, in spiritu intellexit, quia hæc divina stella, illius, quam in somnis viderat, nuncia veritatis aliquid retineret. Cum itaque die alio oratorium rursus intraret, stella, ut prius, antecedebat eum: at Vir sanctus summa reverentia & aliquali oratione ante sæpe memoratum altare facta, in longum perambulans oratorium, stellam ulterius non videbat: cum vero ad altare redibat, mox stella supra locum illum ei apparebat. De hoc igitur sæpius se certificatus, per plures annos c ante obitum suum, cum esset infirmus, & in diebus, in quibus tempus suæ migrationis instabat, Fratribus cum caritate commisit, ut in dicto loco ipsum sepelirent, & nullo tempore, nullo inde pacto umquam removerent.

[33] [tumulum illustrat.] O Christi veritas, numquam fallens, & quæ abscondita sunt in tenebris, in lucem miræ claritatis producis. Stellam enim, quæ præfatum venerabilem Virum in signum suæ sanctitatis viventem præcedebat, multis & diversis populis supra ejus tumulum post ejus obitum demonstrasti: multis namque annis & temporibus semper in die, qua Vir Dei diem extremum clauserat, multæ & variæ gentes ad honorandum ejus corpus, sanitatis remedio, undique conveniebant; & ut ante, hæc postea etiam stella ab omnibus percipere volentibus recte supra suum tumulum, quasi astrum se non movens, videbatur d: ut clare detur intelligi, quod beatissimus Nicolaus non solum in terris fulget miraculis, sed in cælo præmiis jucundatur æternis.

[34] [Mulieri abortus sæpius passæ] Lucet autem hujusmodi stella, beatus scilicet Nicolaus, inter caliginosas nebulas peccatorum non solum sanctitatis vitæ radiis, sed miraculorum fulgoribus gloriosis; ejus enim præclara merita non poterant a suæ potestatis effectu etiam in vita misera abstinere ob immensam gratiæ & virtutis hubertatem. Sane vir Tholentinas quidam, Bernardus nomine, a Pigia terra e trans mare navigavit, uxorem Margaritam f cuidam commendans; illa vero ante viri sui reditum masculum peperit sanum & pulcrum: demum infirmitate præventus, natus moritur, & magno matris dolore traditur sepulturæ. Qui dolor natus ejusmodi fuit causa morbi, ut deinceps, quotiens gravida veniret ad partum, semper abortivum pareret. Hæc igitur gravi morbo fere per septem annos pluries fit gravida: cogitans autem, quod frustra gravida esset, cum semper abortivum parere consuevisset, gemit & dolet.

[35] Quod ubi Vir sanctus cognovit, ex conversatione solita eidem compatitur, [feliciora puerperia prædicit:] orationeque pluribus diebus facta, quasi securus de futurorum filiorum vita, mulieri ait: Confide a Domino benedicta, nec ulterius voces nec lamentationes emittas; statim enim nascetur tibi filia, animam habens a Factore Domino meo Jesu Christo creatam, de cujus pietate confidens, tibi dicere audeo, quod ex hac hora filium vel filiam numquam paries, qui victuri non sint. Partus autem tempore adveniente, filiam peperit, animam habentem & vitam, sicque deinceps juxta sancti Viri oraculum semper filios peperit animatos. Quod ex virtute suæ orationis mulier esse cognoscens, donorum omnium Largitori, beatoque Nicolao gratiarum laudes reddere non desinit juxta Posse.

[36] Hujus mulieris quædam altera fuit filia, nomine Cecha, [puellulæ tuber tollit:] quæ cum parvula esset, tumefactionem sub mento ad modum ovi anseris retinebat. Tandem medicus quæritur, cujus consilio puella curari possit: morbo ab eo cognito, ad incisionem consulit procedendum. Timens autem de periculo mater, inter diversos prolixosque doloris gemitus ignorat, quid agere debeat. Morietur, inquit, filia mea, si ferro tangetur; si autem sic eam dimisero, a morbo pessimo superata cito suos finiet dies. At Vir sanctus doloris hujus in spiritu intelligens, nuncium vocat, dicens: Vade, & a muliere ipsa perquire, quæ sit ei causa doloris. Vadit puer, & redit, dolorisque causam expressit Viro sancto. Remittit Sanctus puerum, &, ut puella portetur ad eum, injungit. Bajulat mater puellam, & Viro sancto ait: Vere scio & credo, quod per te liberanda sit filia mea. Tace, ille inquit, nec de me dicere ista præsume; roga Deum, Matremque ejus ac beatum Augustinum, ut tua filia prosperæ sanitati restituatur: factoque signo Crucis super puellam, & tacto morbo, ait: Vade, Dominus meus Jesus Christus det tibi consolationem, quam desyderas. Illa vero Hominis virtutem considerans, mox ut fuit domi, filiam respexit, nullum dictæ tumefactionis & morbi invenit vestigium.

[37] Eidem autem mulieri interim nascitur masculus, cujus labia & alia membra aliqualiter moveri videbantur g: [oblata ipsi visio de puero mortuo:] baptizatur ex hoc a circumstantibus mulieribus puer; sed inter baptizandum animam eum habere nequaquam cognoscere poterant. Plorat ergo mater, Heu, inquiens, filium genui, cujus anima dampnata est! Cogitur Vir sanctus visitare dolentem, ut, quod in nocte viderat de filii anima, ad matris solatium recitaret. Cum autem circum dæmones terribiles astarent, dicentes: Quia hujus anima nostra est h; nondum enim baptismum decedens perfecte susceperat; ego autem quamvis fragilem me dignoscerem, pro anima meis manibus commendata Deo supplicavi, ut angelum salutis ab alto dimitteret in defensorem & propugnatorem animæ pereuntis: cujus immensæ placuit pietati angelum dirigere fortiorem, qui dæmonibus ejectis, de meis manibus suscepit animam cælestis * sedibus collocandam i. Consolare igitur, consolare, & de Dei juditiis non turberis: melius est enim, quod filium genueris cælo altissimo, quam huic infirmo mundo, & quæcumque, Deo volente, de Dei gratiis in me misero conspexisti, nulli, dum vixero, ullo modo dicere audeas.

[38] [aqua, qua Sanctus ablutus fuit, salutaris.] Hæc est illa mulier, quæ Viri sanctitatem cognoscens, cum ipsius alias non posset habere reliquias, in die, qua ejus sanctissimum corpus sepulturæ tradendum erat, inter multas gentes, quæ ad præfatum corpus honorandum concurrerant, feretro adhærens, ejus manus lavit & pedes; cujus lotionis aquam in vitro mundo reverenter reposuit, quæ quidem multis post infirmis occasio exstitit sanitatis. Mirum autem, quia cum aqua diu servata, naturaliter residens putrefactionem facere consueverat, hæc aqua per viginti octo k annos conservata nullam umquam sensit putrefactionem; sed clarissima semper apparens, incorruptibilis semper mansit.

ANNOTATA.

a De sacris Nicolai ad populum exhortationibus hæc invenio a Gandolfo ex Processu canonizationis annotata: Magnificus & potens miles D. Joannes, natus quondam nobilis & potentis viri D. Rodulphi Camerinensis, testis XXVIII, de ejus prædicatione asseruit: Quando prædicabat, propter magnam devotionem, quam populus erga eum habebat, ibant multæ dominæ ad prædicationem ejusdem Nicolai: & etiam deposuit, quod gentes, quæ erant ad ejus conciones, multum recedebant contentæ.

b Apud mox laudatum Gandolfum ad propositum nostrum hæc rursus lego: Domina Aldisia Jacobucci de Tolentino, testis XCI, exposuit: In confessionibus erat multum attractivus peccatorum, dicendo & exhortando, ut ulterius non peccarent; & offerendo, se velle pœnitentiam portare pro eis. Dominus Franciscus Domini Adernolfi, testis XIV, dixit: Ad hoc, ut peccatores non diffider ent de immensitate Misericordiæ divinæ, pro magno delicto parvam pœnitentiam imponebat: contentabatur namque, ut iidem peccatores ad cordis contritionem redirent.

c

Ita etiam legerunt S. Antoninus, Jordanus de Saxonia & Surius: Torellius tamen prodigium hoc aliquot tantummodo mensibus ante S. Nicolai mortem contigisse scribit, ideoque illud anno 1305 illigat, quo eumdem obiisse statuit, ut dictum est. Cur vero pro annis menses substituerit, ignotum mihi est. Porro ex memorati sideris apparitione factum dicunt, ut S. Nicolaus noster cum stella depingatur. Baptista Mantuanus, nescio, quo nixus fundamento, hujus rei initium Eugenio IV PP. adscribit. Verba accipe:

Sidus ob id, quod sæpe Patrem vidisse relatum est,
Pontifici visum Eugenio, qui rettulit illum
Divorum in numerum, flamma signanda comanti
Pectora, mirifici casus memorabile signum.

Ita ipse: at Scipio Jardinus cap. 20 Vitæ, quam olim ab Ambrosio Senensi conscriptam Latine vertit, scribit quidem, laudati Pontificis jussu S. Nicolaum Eremitarum S. Augustini habitu cum lilio in manu altera, libroque in altera, depictum fuisse; sed de stella tantum ait: Hisce Romana Ecclesia rationibus (ob sideris apparitionem) solaris facis speculum, aut cælestis syderis corpus in pectore omnium imaginum S. Nicolai effingi permittit. Quo minus autem eum stellæ appingendæ usum ab Eugenio repetendum putem, facit laudati prodigii altum silentium tum in Relatione coram ipso recitata, tum in Bulla canonizationis ab eodem Pontifice edita.

d Quamdiu hæc stella Sancti tumulum illustrare perrexerit, incertum est: verum ex ipso scribendi modo satis liquet, id prodigium jam ceßasse, dum biographus scribebat, id est, verisimilius circa annum 1326, ut § 1 Commentarii prævii ostensum est.

e Hæc vox vitiose exarata forte cognomen viriest; nam apud Torellium is vocatur Bernardus Pilaterra, apud Scipionem Jardinum vero, Gerardus Aquila de Tolentino. At Jordanus de Saxonia legit: Erat vir quidam de Tolentino, nomine Leonardus de Apulia.

f Torellius ad annum 1305, num. 42 ait, hanc eam esse mulierem, a qua Sanctus, per beatissimam Virginem admonitus, dum ægrotaret, panem peti jusserat, ut num. 22 narratum est.

g Apud Jordanum de Saxonia legitur: Eidem quoque mulieri natus fuit filius, cujus labia, & non alia membra moveri videbantur &c.

h Luxata est hæc periodus, ideoque eam ex Jordano accipe: Cogitur Vir sanctus visitare dolentem, ut, quod viderat in nocte de filii anima, ad matris consolationem recitaret. Eram, inquit, in meo lectulo dormiens, & ecce filii anima in manibus meis deponitur; circumcirca autem dæmones terribiles astiterunt, tractantes inter se, & dicentes: Quia hujus anima nostra est: nondum enim &c.

i Si hæc simpliciter, ut biographus refert, accipiantur, conciliari non possunt cum sanaTheologia, dicente Christo Joannis cap. 3, ℣. 5: Nisi quis renatus fuerit ex aqua & Spiritu sancto, non potest intrare in regnum Dei. Hinc S. Augustinus lib. 1 de anima & ejus origine, cap. 10, cum ipsi a Vincentio Victore ex Actis S. Perpetuæ, Felicitatis &c. martyrum, in Opere nostro ad diem 7 Martii illustratis, similis casus objiceretur, respondit in hæc verba: De fratre autem S. Perpetuæ Dinocrate, nec Scriptura ipsa canonica, nec illa sic scripsit, vel quicumque illud scripsit, ut illum puerum, qui septennis mortuus fuerat, sine Baptismo diceret fuisse defunctum, pro quo illa, imminente martyrio, creditur exaudita, ut a pœnis transferretur ad requiem. Nam illius ætatis pueri & mentiri & verum loqui, & confiteri & negare jam possunt. Et ideo cum baptizantur, jam & Symbolum reddunt, & ipsi pro se ad interrogata respondent. Quis igitur scit, utrum puer ille post Baptismum persecutionis tempore a patre impio per idololatriam fuerit alienatus a Christo, propter quod in damnationis mortem ierit, nec inde nisi pro Christo morituræ sororis precibus donatus exierit. De eodem denuo tum alibi tum lib. 3, cap. 9 ait: Noli credere, nec dicere, nec docere, infantes, antequam baptizentur, morte præventos, pervenire posse ad originalium indulgentiam peccatorum, si vis esse Catholicus. Exempla enim, quæ te fallunt, vel de latrone, qui Dominum est confessus in cruce, vel de fratre S. Perpetuæ Dinocrate, nihil tibi ad hujus erroris sententiam suffragantur &c. Tombeurius, ut auctorem, quem bona fide scripsisse non dubito, excuset, hæc notat: Hoc autem non adeo crude intelligendum, quasi absolute sine Baptismo e vita decesserit; sed quod id a matre crederetur, & a dæmonibus intra se tractantibus allegaretur; & reipsa contigisset, nisi S. Nicolai meritis & precibus, quasi manibus commendata ac reposita fuisset, & in vivis, donec baptizaretur, retenta. Benigna, nec tamen inepta est hæc interpretatio.

k Vide, quid de hisce viginti octo annis observaverimus in Commentario prævio num. 6.

* funderet

* adde non

* rationabile

* in vel a

* imo cælestibus

CAPUT V.
Varia mala morbique depulsa: panes prodigiose multiplicati: cælestis melodia sex extremis mensibus a Sancto audita: postremus morbus & sancta mors.

[Mulieris distortam faciem, pueri ambustas manus,] Verdiana Compagnoni Maceratensis a uxor, Tholentini habitans, infirmitate quadam adeo gravabatur, quod oculi faciesque tota ita vertebantur ad alteram partem, quod auribus fere jungebantur. Hæc ergo ad sanctum Virum summa cum devotione veniens, petit ab eo benedici & tangi. Motus ille in eam pietate, benedixit illi, Sanet, inquiens, te Salvator meus Jesus Christus: mox oculi, os & facies tota ad statum rediit naturalem. Huic mulieri filius fuit, cui ex mala custodia in ignem cadenti brachium & manus inustæ sunt; immo sic ignis ejus manum invasit, quod digiti ex carnis liquefactione per ignem facta conjuncti invicem videbantur. Mater autem, quia ex recepto miraculo virtutem Dei in Viro sancto esse, non ignorabat, lachrymans cum filio, filiique sanitatem postulans venit. Cui Vir sanctus, Sanet, inquit, eum Dominus meus Jesus Christus; & signo Crucis super eum facto, statim digiti & manus cum brachio ita consolidati sunt, acsi numquam eos ignis contigisset.

[40] [mulierem ex capitis dolore, puerum ex adustione cæcos sanat] Viridiana ex urbe Tholentino oculorum infirmitate nil videre poterat: quæruntur medici, & eorum consilio diversæ in capite fiunt puncturæ, ex quibus non minuitur morbus, sed augetur; adeo ut capitis vigorem perderet. Quid tamen quæreret anxia? Postquam temporalem medicum non invenit, recurrit ad spiritualem: protinus in mente ejus succurrit, ut præfatum Nicolaum Virum sanctum requireret. Missam itaque celebranti mulier adducitur, quæ velox importunis vocibus, ut super caput ejus Vir sanctus Pater noster diceret, signumque sanctæ Crucis faceret, orare cœpit; Spero, inquiens, in Deum meum, quod tuis sanctis meritis me sanabit. Pudet Virum tantæ laudis, ab importuna tamen cogitur, dictoque PATER NOSTER, & signo Crucis super caput languidæ facto, ait: Vade, Dominus erigit elisos, Dominus illuminat cæcos. Mox visus illi restituitur, & capitis dolorem non sentit. Veridiana Bonionis Tholentinatis filium habuit, qui aliquando in faciem cadens, in ignem lapsus & mox inusta facie tota, lumen perdidit oculorum. Gemit mater, & tanti periculi remedium satagit obtinere: quod non inveniens, ad Nicolai confugit suffragia: ille vero ejus filium tactum liberavit.

[41] Quædam insuper, Genantessa nomine, Nicolai Tolentinatis filia, [Mulieris mamillam graviter læsam,] cum viro suo minus parere vellet, ab eo nudatur, amplaque corrigia fortissime castigatur. Accidit, ut inter verberandum fibula ferrea mammillam attingeret. eamque vehementer vulnerans, in quatuor partes cum sanguinis effusione divisit. Fistulæ proinde infirmitatem mulier incurrit: cum vero medicorum curæ nil prodessent, mulier quædam antea dolore partus per octo dies castigata, sanctique Viri orationibus liberata, vicinitatis causa hanc visitat, & ut ad Fratrem Nicolaum cum devotione properet, hortatur. Illa consulenti vicinæ acquiescens, cucurrit, Virumque Dei reverenter cum lachrymis precatur, ut signo Crucis suam signet mammillam. At Vir sanctus importunitatem videns, signo Crucis facto super eam dixit: Ille te sanet, qui beatæ Agatæ b pectori mammillas dignatus est restituere; & si Dominus tibi hanc gratiam concesserit, vide, ne cui dixeris; sed in te ipsa lauda Medicum mundi Jesum Christum. Redit domum illa, mammillaque soluta, nullum cicatricum in illa reperit vestigium.

[42] Frater Joannes de Monticulo, antiquus in Ordine, [cujusdam berniam, mulieris sanguinis fluxum sanat:] & vitæ & morum honestate conspicuus, cum circa partes inferiores effusorum viscerum dolore urgeretur, & pondus sustinere non valeret, summa devotione affectus, vocat ad se beatissimum Nicolaum: Amore, inquit, effusi Sanguinis Christi, Frater Nicolae, precor, ut hunc doloris locum contingere non fastidias. Tanto autem dolori, pudendoque ponderi Vir sanctus compatiens, signo Crucis præmisso, locum tetigit; nec mora, quæ effluxerunt viscera, in naturalem & pristinum locum consolidata sunt. Mulier quædam Tholentinas, Duncella nomine, cum jam sanguinis fluxum ultra annum passa esset, nec medicinis ullo modo curari posset, ad sanctum defertur Virum; qui advehentium importunis precibus inclinatus, signo Crucis mulierem munit & tangit: quæ mox liberatam se sentiens, domum propriam concita properavit c.

[43] Quidam nomine Thomas, ligna concidens, forte pedem proprium ferro tam vehementer percussit, [crus graviter læsum curat:] ut ipsum subito penetraret nervum. Curare omnino desperantibus medicis, ille ex multa devotione ad sanctum Nicolaum delatus, humiliter supplicabat, ut simpliciter super ejus pedem incantationem d facere dignaretur. Qui cathaplasmate inde ammoto, visoque vulnere, quasi obstupefactus ait: Fili, Deus te adjuvet, cito cohoperi; dicensque super eum Pater noster, ut prius fuerat, religari jussit, tamen signo Crucis facto, ait: Vade in pace, fili; quia te graviter vulnerasti; Salvator meus Christus adjuvet fidem tuam. Ille autem, etsi statim non cogitavit, tamen se convaluisse aliquantisper persentit, & qui venerat auxilium divinum expetere, humanum nihilominus non dereliquit. Venit ergo medicus consueta hora, dissolvensque pedis ligaturas, nullum læsionis vestigium reperit. Hoc itaque ægrotus conspiciens, exclamans ait: O homo Dei, inquit, Nicolae, quia tuis sum hodie meritis ex atrocissimo vulnere mirabiliter liberatus! Et statim dimisso terrestri medico, ad nobilem Nicolaum patrem festinans, ei gratias coram fratribus egit. Ille ægre ferens rogavit, ut non suis meritis, sed propriæ fidei & fervori devotionis hoc adscriberet, nullique de cetero, nisi vellet imprecationis maledictionem incurrere, quamdiu in vita viveret, præsumeret revelare.

[44] [panes pauperculæ] Erat in memorata terra quidam Minaldutus nomine, in egestate degens; parum sibi frumenti pro temporis qualitate emere consueverat. Præfixerat autem tempus & modum uxori suæ de panis quantitate conficienda & duranda *. Empta igitur aliquando frumenti salma e, pane inde confecto, mulier Viro sancto eleëmosynam, mendicantium Fratrum more, petenti, panem unum dedit. Incipit Vir sanctus tribuenti pauperculæ benedicere, Deus, inquiens, multiplicet tibi farinam, si quam habes, pro cujus amore hanc hilarem eleëmosinam, cum pauperrima sis, perfecisti. Nec destitit Vir sanctus a benedictionibus hujusmodi, donec pervenisset ad locum Fratrum: erat enim mulieris domus vicina monasterio.

[45] [multiplicat:] Cum autem instaret tempus reficiendi * panes, vadit mulier ad archam, & ipsam plenam, agitatam & superaffluentem inveniens, gratias reddidit Salvatori & beato Nicolao, quando. quidem tantam sit virtutem dignatus impartiri: tacet tamen mulier, nec viro secretum aperit. Adveniente autem tempore, quo farina existimaretur prope deficere, tamquam bonus paterfamilias, consulit cum uxore Minaldutus, quo pacto frumentum emendum esset: uxor vero responsum non dabat, quamquam sæpe numero eadem verba vir ejus repeteret quidem, quod ad vitæ necessaria secum non consulat. Illa vero non ultra resistere valens, arcam farina abundantem ei ostendit, & cur hoc obtigerit, demonstrat.

[46] [angelica melodia sæpius recreatur: ægro tans] Non solum hoc pro laboris mercede Rex ille æternus etiam in præsenti vita Servo fidelissimo declaravit; sed longe his majora pro certitudine sperandæ gloriæ voluit revelare. Enimvero sex ante ejus obitum mensibus singula nocte ante matutinalem horam, eum corporalibus auribus canticum angelicum suavissimum faciebat audire, & adeo delectari, quod dicebat: Cupio dissolvi & esse cum Christo. Ex hoc Vir sanctus vitæ suæ terminum cognoscens adesse, suum sanctum obitum cito prænunciavit f. Cum autem semper post memoratam dæmonis flagellationem factus esset claudus, nunc fit majori infirmitate gravatus, & sicut ante baculo, ita nunc jacens substentatur in lecto, ad quem languentem multi salutationis gratia accedebant.

[47] [mulierem diuturno capitis dolore, alterata cæcitate liberat:] Blanda nomine, Tholentinas, cum per quindecim annos acerrimum capitis dolorem passa fuisset, ita ut sæpe numero aut videre aut audire non valeret, ad jacentem veniens, rogavit, ut ejus caput tangere dignaretur: qui ut mulieris caput tetigit, signumque Crucis superexpressit, omnis dolor in ea penitus conquievit g. Defuncto quoque Fratre Thoma nostri Ordinis, soror ejus in diuturnas versa lachrymas, adeo ploravit, quod nato in oculis ejus apostemate nihil omnino per visum discernebat. Ad sanctum ducitur Nicolaum: ille causa amissionis visus cognita, cœpit & ipse super prædicti Fratris Thomæ morte, pietate motus, complorare: videbatur enim ei, Ordinem S. Augustini utili admodum viro fuisse privatum. Signo itaque Crucis præmisso, ipsam tangens, ait: Deus & Dominus meus Jesus Christus tuæ misereatur tristitiæ, & sanitatem tibi restituat oculorum, ut videas, quæ placita sunt coram eo in æternum. Verbis sancti Viri sublevatur ægrota, deque cella illius recedens, ecclesiamque intrans, visum ei fuit, quod nova claritas oculis suis advenisset. Tunc ait consociis suis: Videte, si aliquid mali est in oculis meis, quæ, cum cæca essem, modo video. His dictis, ad propria, salvis oculis ut ante, reversa est.

[48] Quia bonorum quippe mentium est ibi culpam cognoscere, [erratorum venia petita] ubi culpa non est; morti factus propior, vocat Fratres, & eos sic alloquitur: Quamvis mihi nihil conscius sim, tamen in hoc justificatum me esse, non cognosco; ideo, si quem læsi umquam aut injuriatus fui in aliquo, vos ipsi judicate, & parcite meis delictis, ut & debita vestra vobis dimittantur. Tibi autem, Prior, obnixe supplico, ut meorum omnium delictorum absolutionem facias, Sacramentaque sanctæ matris Ecclesiæ mihi conferas; præsertim Corpus Domini communicandum præbeto, ut tanto Viatico mecum sumpto, de mundo hoc ad patriam vadens, non deficiam, & si meis exigentibus malis, Belial inimicus meus mihi occurrerit, confidenter id objicere possim.

[49] Circumstantibus itaque hinc inde Fratribus, & una cum ipso orantibus, [& Sacramentis refectus,] sollemni absolutione recepta, cum ingenti lachrymarum effusione Corpus sumit Dominicum, dicens: Benedictus, qui venit in nomine domini. Post hæc autem ad Priorem versus, inquit: Crucem illam argenteam optimorum castelli hujus virorum eleëmosinis, me operante, fabricatam, ubi sanctissimæ Crucis verum lignum, me prospiciente, intropositum est, quæso autem te, ut, antequam moriar, oculis istis mortalibus eam ostendite *, ut in ejus virtute, velut in baculo potestatis altissimæ, Jordanem hujus sæculi libere transire possim, & Paradisi fluvium candidum tamquam chrystallum, in cujus utraque parte lignum vitæ est Christus Jesus, feliciter possim pervenire h.

[50] Cujus petitioni Prior non renuens, crucem, quam optabat, [Crucemque amplexus,] afferre jubet: hanc ubi Vir sanctus conspexisset, ut potuit, provolutus in lecto cum lachrymarum inundatione ait: Salve crux speciosa, quæ mundi precium portare digna fuisti, in te Salvator quievit & sedit, & passionis æstu roseo sanguine sudavit, latroni misericordiam imploranti peperit, suam Matrem vix cognoscens, virgini discipulo commendavit, denique pro se crucifigentibus invocavit Patrem: ille me per te defendat ab hoste maligno in hac hora. Hac itaque osculata, ut prius jacuit, unum e servientibus vocans, Vide, ait, ne meis auribus omittas intonare: Dirupisti vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis; ut si carne hac debilitata, aliquid proprio ore dicere non possem, memoria saltem dicere valeam Domino meo.

[51] Videntes autem Fratres, quod incolumis esset memoriæ, modo ad eum accedunt, modo ab eo recedunt. Ipsis autem recedentibus vox gaudii audiebatur & risus; [in conspectu Jesu, S. Mariæ & S. Augustini moritur.] & cum esset vox sua, alia videbatur; sed nec mirum, quia vox illa, quæ Deum laudare consueverat per spem, nunc laudare incipit ipsum per spem * videndo. Unde cum ab eo quæreretur: Quid est tibi & læticiæ, Pater; de visione habita attonitus ait: Deus est, & Deus meus Jesus Christus, qui suæ Matri, nostroque patri Augustino inhærens, dicit mihi: Euge serve bone & fidelis, intra in gaudium Domini tui. His * autem Fratres perpendentes, quod proximus ejus instabat transitus, in consuetis orationibus Deum & Sanctos invocant; ipsoque dicente, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, junctis ad cælum manibus, & oculos ad antepositam crucem levans, jucundo & hylari vultu spiritum Domino reddidit.

ANNOTATA.

a Macerata episcopalis urbs est sub archiepiscopo Firmano, sub dominio summi Pontificis, in Marchia Anconitana, cujus præcipua censetur.

b De S. Agatha virgine martyre actum est ad diem 5 Februarii, qua colitur, ibidemque pag. 616 & sequenti barbara castissimæ virginis mamillarum abscissio & prodigiosa curatio enarratur.

c Miraculum hoc narratur in Bulla canonizationis ab Eugenio IV edita; sed ibi non modo ultra annum, sed triennium eo morbo dicitur laborasse: verba subdo: Quædam vero mulier triennio continuo sanguinis fluxum patiens, ad Nicolaum veniens, & manum illius devotissime osculans, precabatur eum, ut proces ad Dominum pro illius sanitate recuperanda porrigeret. Sanctus ipse illam Crucis signo signavit, & liberta recessit. Et hæc ante obitum.

d Per incantationem homo rudis supernaturalem curationem intellexit.

e Salma, vel Sagma, quæ vox alias sellam jumenti clitellarii sonat, hic quamdam frumenti copiam vel mensuram significat. Sic apud Cangium in Glossario legitur, salma lignorum, salma salis, salma vini, salma frumenti.

f Cælestis hujus melodiæ etiam meminit Ms. Ultrajectinum, prætermissis omnibus, quæ a num. 19 recensuimus, ut ibidem annotatum est. De duobus miraculis, quæ sequuntur, pariter tacet, plura tamen facta fuisse ait his verbis: Et visitaverunt eum multæ personæ in lecto jacentem, & facta sunt permulta miracula in lecto ægritudinis; sicut & B. Augustinus infirmus infirmum dicitur curasse.

g Hujus periodi pars, perperam transpositis paucis vocibus, ita legitur apud Mombritium: Ad jacentem veniens, qui ut mulieris caput manu tetigit, signumque Crucis superexpressit, rogavit, ut ejus caput tangere dignaretur, omnis dolor in ea penitus conquievit.

h Quæ de Cruce hic habentur, etiam desunt in Ms. Ultrajectino: sed de ea etiam mentio fit apud S. Antoninum, & Surium, uti & in Relatione sæpe laudata.

* i. e. servanda

* i. e. pinsendi

* l. ostendatis

* forte speciem

* ex his

CAPUT VI.
Cæcitas, aliaque oculorum mala depulsa: contracti erecti.

[Auctor ex plurimis miraculis aliqua narrat.] Dominus a autem, qui Sanctum suum vitam hanc ingressum egredientemque perfectius attollere dignatus est b. Mira enim signa & prodigia per eum multiplicavit adeo, ut, qui recitare illa aut scribere voluerit, calamo opus esset vellociter scribentis, illius quidem, qui non calamo aut graphyo, sed suæ virtutis digito in monte Synai tabulas descripsit lapideas. Jam anni viginti c præteriere, ex quo tempore hujus Sancti innumera miraculorum genera dignatus est Dominus suis fidelibus ostendere, qui facit mirabilia magna solus. Immo dictorum miraculorum usque adeo numerus excrevit, ut notariorum multitudo copiosa, velut ex multis scriptis mirabilibus victa, mercedis etiam præmio haberi non possit. De pelago igitur tantarum gratiarum quædam in præsentia, non omnia, quandoquidem id fere esset impossibile, haurire cogitavi d.

[53] Lux igitur vera Jesus Christus præfati Sancti merito de sede magnitudinis suæ prospiciens, [Puella utroque oculo,] multos privatos lumine luci restituit. Quædam namque de Civita nova e, Massecta * nomine, filia Alexandri, oculorum passione penitus privata lumine videbatur f Repletur mæstitia patri *; quia nullius medecinæ suffragio poterat filia liberari: ad supernum ergo recurrit Medicum & beati Nicolai auxilia implorare non cessans, moxque pectus concutiens plorabat: non multo post clarius, ut ante, videns patri extitit lætitia singularis g.

[54] Dimisia, Cachei Henrici Bernardi sancti Severinatis h sinistro oculo sic laborabat, [mulier uno] quod luce privata nullam in medicis spem habebat i. Sancto igitur Nicolao pollicitis quibusdam muneribus se commendat: verum quia in fide non exsisteret k, vehementiore repercutitur ægritudine. Correcta igitur, beati Nicolai ardentius suffragia implorat, repetitoque voto, mox de ejus oculo squama cecidit, & ad lucem pristinam restituta est. Procurante autem antiqui hostis invidia, filia, quæ suis genibus residebat, manu taliter liberatum jam oculum repercussit, ut a propria sede oculus excideret l. Iterum ad beati Nicolai suffragia cucurrit, &, ut prius, sana facta est.

[55] Andriolus Merius, nunc vero Tholentini incola, [item vir uno, cæci curantur: mirabilis alterius] fratrem carnalem habuit, qui oculo taliter percussus est, quod lumine indicio medicorum nulla arte recuperaturus sperabatur m: humano ergo auxilio destitutus, divinum adiit, & beati Nicolai meritis se commendans, redintegrata oculi pupilla, illico visum recepit. Contenatius Ugolini n de sancto Genesio o, cum oculorum luce privatus esset, multis ad beati Nicolai tumulum visitandum euntibus, volebat & ipse accedere, tali & tanta devotione affectus, quod si Sancti attingere posset limina, continuo oculorum luminis recipere claritatem se speraret. Verum quia caritas refrigescit multorum, sine luce eunti nullus comes *; fit inter eundum tardior, qui in beneficio suscipiendo præ cæteris debebat esse velocior.

[56] Mira res! pervenitur nocte, & superno instinctu sub quadam oliva residet dormiturus, laudatoque Sancto, [cæci curatio: alia oculorum mala] cui humiliter se commendavit, securus inter noctis tenebras, ferarumque timorem effectus est, quasi secum commorantium assisteret multitudo. Ille autem, cui se devotius commendaverat, tantam fidem desuper prospiciens, miro modo diu desideratam lucem suis oculis condonavit. Nam lux de cælo circumfulsit eum, & qui prius nil suis oculis conspicere poterat, clare & lucide in nocte perspicere quæque potest. Mane sine ducis * impedimento ad beati Nicolai tumulum concitus properat, solutisque votis, Deum in Sancto suo commendat & laudat. Bona Sancti-Severinas p filium habuit, cujus oculus sanguinis fluxum patiebatur, ita ut videre nullo modo posset. Ad beati Nicolai limina confugit, moxque filii sanitas, promissis redditisque votis, secuta est q.

[57] [sublatu] Guilinus Bartholini de Monte Vulmo r, apostema in oculo habens, per dies quindecim nil videre valebat, judicioque medicorum naturaliter oculus ipse sanari non poterat: omnipotentem igitur Medicum quærit; Nicolao votum emittens, absque temporis intervallo purificationem oculi cum luce suscepit. Thomasia uxor Materni de Monte sancto s, duobus annis luce caruit; consuetaque beati Nicolai subsidia postulans, lucem statim perditam invenit.

[58] [Blasphemæ matris puer oculis privatur,] porro cum Deus sancti Viri tumulationis tempore mirabilia & inaudita multiplicaret, nobilis mulier, cujus nomen ob detestandam ejus iniquitatem subticeo, dum quis vulgo campanas audiret, quæ ad multorum publicationem miraculorum pulsabantur, ausu temerario, Sic posset, ait, iste miracula facere, sicut meus filius posset oculos non habere. Stupenda res! mox enim ad iniqui verbi prolationem, sui nati tunc in nutricis ulnis residentis oculi de capite exeunt, & usque ad maxillas parvuli oculorum nervi se extendunt; ita ut monstrum videretur, qui prius pulcher & delectabilis lactabatur. Plorat nutrix, materque multiplicat luctus, sed & vocatur pater; præ magnitudine accidentis casus stupet.

[59] [deinde sanatur.] Quid plura? Novit vir maledictum uxoris; sed maledictionem in benedictionem mutare conatur: Nam laudat Sanctum, ejusque patrocinia postulans, clamat: Nicolae sanctissime, adjuva incredulitatem meam: filius noster, qui nostris exigentibus culpis excæcatus est, a te illustratus & liberatus, tuus sit, tibi serviat, tibi intendat; sed & nos servi tui cupimus esse. Ne ergo despicias nos, & fac nobiscum secundum multitudinem caritatis tuæ, quam de te populi multi prædicant: ne in perpetuum irascaris nobis; sed vindictam muta in gratiam, & pro tristitia, te quæso, redde lætitiam. O potestatis altitudinem beato traditam Nicolao! Subito namque querulis lamentationibus & piis postulationibus parentibus crebro intentis, excæcati nati ad proprium locum oculi redeunt. Ex quo viso parentes cum promissis muneribus ad Sancti tumulum reverenter accedunt t.

[60] [Alii ex oculorum morbis restituti] Johannes Petriboni Sanæ u Tholentinatis filium & filiam habuit, in oculis fluxum sanguinis patientis; dum enim naturaliter humorem aqueum eorum oculi debebant emittere, sanguineum sane ejiciebant. Medicorum itaque consilia inutilia esse conspiciens, ad singularem medicum beatissimum Nicolaum cum devotione accurrit; cujus auxilia idem Johannes flagitans, amborum filiorum oculos quantocius perspicit liberatos. Romanus Thomæ Tholentinatis passus fuit obtalmiam x, morbum scilicet oculorum, ita quod tribus hebdomadibus cæcutiens fuit: afflictus hujusmodi morbo emisit votum, ex quo beati Nicolai patrociniis fretus, mox est oculorum obtalmia liberatus. Servita uxor Bonistangi y filium habuit; hic passus est caliginem oculorum adeo vehementer, ut privatus funditus lumine per mensem cæcus omnino esset. Ob hoc mater dolore repletur, ut maluisset filium mortuum habere, quam cæcum. Implorat eum, qui non obliviscitur misereri, cæcum filium beato Nicolao commendat; tum, quæ ante votum cæcum patiebatur, emisso voto, recepit illustratum.

[61] Sicut autem hujus Sancti meritis cæci vident, ita & claudi ambulare non desinunt. [Memoranda hominis manibus cruribusque capti] Nuper z Florentiæ quidam, qui ad petendam eleimosinam non solum pedibus cruribusque claudus, aut brachiorum libertate destitutus, sed & ulceribus plenus ante portam ecclesiæ Sancti Spiritus, nostri Ordinis, per duos annos jacebat afflictus. Erat autem in ea ecclesia beati Nicolai imago, ad quam multi concurrebant infirmi & languidi, sanitatis beneficium implorantes. Ait quidam Frater ad infirmum, Valeas, ait; Ut quid, fili, huic Sancto te non commendas? Hujus namque merita Deo sic accepta esse noscuntur, quod, eis intervenientibus apud eum, universæ infirmitates se illi commendantibus penitus & omnino tolluntur.

[62] Fratre autem isto recedente, subito in cor languentis devotio tam magna insurgit, [& ulceribus pleni sanatio.] quod projectis baculis, instrumentisque aliis, quibus sustentabatur, interdum in terram cadens, lacrimabiliter oravit, dicens: * Sancte Nicolae, adjuva me aa. Mox enim ad languentis devotam invocationem contracta crura extenduntur, bases & plantæ consolidantur in longum, manusque in directum prolongantur. Surgit igitur, qui jacebat, ambulansque per ecclesiam usque ad claustri hostium *, vocat Fratres; Venite, inquiens, venite; quia beati Nicolai meritis liberatus sum. Accedunt Fratres ad infirmi vocem, multi conveniunt seculares bb. O fides quam fortiter frigescis in multis! Curiosi namque illic Florentini usque ad primum somnum non sinunt quiescere liberatum; sed modo huc, modo illuc eum jubent ambulare, brachia protendere, manus aperite, corpus totum erigere cc. Prospiciunt, illum esse incolumem, & ulcera vident consolidata & sicca; ita ut totius corporis, quod * consueverat, unius esset coloris, caro redintegrata & sana dd.

[63] Quidam insuper alius Tholentinas * ex membrorum omnium contractione quodam curriculo * curvatus jacens, [Alter contractus sanatur.] etiam naturæ necessaria ibidem turpiter explere cogebatur: cujus rei causa sibi ipsi vita erat nedum laboriosa, sed fastidiosa nimium. Proinde quidam Mercantus * nomine, cum istum transiens videret, memorque miraculorum beatissimi Nicolai tunc noviter tumulati, ait ad eum: Ut quid, fili, non te Deo & beato Nicolao commendas, qui tot & tantis miraculis jam coruscat? Ait ille: Ipse me adjuvare dignetur, quem sic Deus exandit. Et ille: Fac votum sincero corde ad Deum, & liberaberis Mox ille, Rogo te, ait, sancte Nicolae vir Dei, ut saltem me erigere impetres tantum & sublevare, aut quod inter has immunditias ultra non volvar ee. Inaudita re Mox namque ad hanc vocem, multis videntibus, de curriculo surrexit, stansque baculis ambulat, qui prius in caruca jacebat. Nec Vir sanctus plus voventi contulit, quam petierat; ut ostenderet, se apud Deum miraculorum potestatem habere, & illum in fide aliqualiter hæsitasse: acsi diceret: Sicut credidisti, fiat tibi: modicum credidisti, & factum est; si multum credidisses, multum tibi condonatum fuisset.

ANNOTATA.

a Apographum nostrum Senense, quod, ut in Commentario prævio monuimus, præter Præfationem dumtaxat Vitæ capitum titulos refert, miracula etiam continet sub hoc titulo: De miraculis per eum post mortem suam. Prodorit nobis hoc apographum ad castigandos errores, qui in Mombritii editionem irrepserunt.

b Luxatam hanc phrasim ex laudato apographo sic restitue: Dominus autem Sanctum suum etsi in ingressu ad præsentem vitam, progressu similiter & egressu, perfectius tamen post mirificare dignatus est. In sequentibus etiam idem Ms. non sine mendo aliquantulum variat; sic enim prosequitur: Mira enim signa & prodigia per eum multiplicavit in tantum, ut lingua ipsa recitare volentes, illius siquidem, qui non calamo aut graphio, sed suæ virtutis digito in monte Sinai tabulam descripsit lapideas. Verum enim & absque dubio est, quod humanitus ad dicta miracula describenda deficeret omnis homo. Nec quis audeat instare procaciter, impossibilia asserens, quæ Dei pietati sunt placita: tempore enim amodo viginti annorum continuatis diebus hujus Sancti meritis gloriosis innumera miraculorum genera dignatus est in suis fidelibus facere, qui facit mirabilia magna solus.

c Surius, qui stylum expolivit, habet: Ut minimum certe annis viginti: at Ms. nostrum Senense Viginti tantum annos cum Mombritiano exemplari numerat. Ex hoc loco simul & alio ætatem scriptoris § 1, annum vero Sancti emortualem § 2 Commentarii prævii collegimus.

d Gemina præcedens periodus paulo aliter rursus legitur in Ms. Senensi, hisce scilicet verbisconcinnata: Imo dictorum in tantum excrevit numerus, ut notariorum copiosa multitudo, velut ex multis conscriptis mirabilibus lassa, etiam mercedis præmio trahi non possit ad Viri sancti exaranda vestigia, quæ quotidie fiunt magis ac magis de novo miracula. De pelago ergo tantarum gratiarum inundationis quædam ad præsens haurire cogitavi, ut de ejus devotione Dominique & Salvatoris nostri potestate fidelibus sitibundis haustum tribuam, æstum laborantibus refrigerantem, & pigritiam jacentium excitantem, ut tandem illi fortiores, isti vero vigilantiores effecti, ad illa conspicienda mirabilia veniamus, quæ nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendere ad illa umquam potuit.

e Civitas nova incolis Civita nova oppidum est ditionis Ecclesiæ in Marchia Anconitana, sex circiter milliaribus distans Laureto, nec procul a mari Adriatico monti impositum. Sunt & alia hujus nominis oppida; verum prius designari existimo.

f In Ms. Senensi est: Tam graviter in oculis passa est, quod funditus lumine probaretur esse privata &c.

g In eodem Ms. hæc periodus sic exprimitur: Mox, quæ cæca plorabatur, clarius revidens &c. Ceterum dum imposterum similes variationes occurrent, quæ ad rem non faciunt, eas tacite præteribo, ne nimiis observationibus lectori molestus sim.

h Ibidem legitur: Domina Dimisia Zachæi Henrici Berardi uxor de S. Severino. Est autem Fanum S. Severini, sive Septempeda, urbs ditionis Ecclesiasticæ in Marchia Anconitana, episcopalis sub archiepiscopo Firmano, distatque sex septemve circiter milliaribus Italicis Tolentino.

i In laudato Ms. dicuntur medici de recuperando visu desperasse: Luce privata pro ipsa tempore aliquo recuperanda, a medicis omnibus est diffisa.

k Ibidem: Quia in fide hæsitans postulabat, vehementiori repercutitur passione.

l Laudatum apographum sic habet: Filia, quæ suis genibus residebat, taliter liberatum jam oculum repercussit, quo disgregatus oculus libere videre non posset.

m In eodem apographo legitur: Andreolus quidam de Nocerio, nunc vero habitator Tolentini, habuit carnalem fratrem, qui subula in oculo taliter est percussus, quod lumine multorum judicio medicorum irrecuperabiliter est privatus. Porro per Nocerium haud dubie Nuceriam, incolis Nocera intelligit, quæ urbs episcopalis est umbriæ in limite Marchiæ Anconitanæ.

n Idem Ms. habet: Cum Tenatius Guillermi &c.

o Santo Genesio non procul Tolentino monti impositum notatur in Tabula Status Ecclesiastici apud Fredericum de Wit.

p Id est, ex fano S. Severini, de quo ad lit. h mox aliquid notavimus.

q Hoc miraculum desideratur in Ms. Senensi; at in codice Strozziano etiam legitur.

r Senense Ms. habet: Guilielmus Bartholi de Sancto Monticolo. Porro Fredericus de Wit supra laudatus Monte del Olmo tribus cum dimidio milliaribus Germanicis Tolentino collocat, non procul Macerata versus mare Adriaticum. Legendum igitur est, de Monte ulmi.

s Memoratæ Tabulæ Frederici de Wit M. Santo quinque cum dimidio milliaribus Germanicis ab urbe Tolentino versus mare Adriaticum, & in ipso maris littore P. di Monte santo exhibent. Hoc miraculum pariter abest a Senensi codice: at in Strozziano sic legitur: Tomaza uxor Martini de Monte sancto duobus annis luce caruit, consuetaque B. Nicolai subsidia postulans indefessa, lucem perditam reinvenit, & Deum, qui talem gratiam hominibus contulit, laudare & prædicare non distulit viva voce.

t Torellius in Annalibus miraculum hoc paulo aliter narrans, illud ex aliorum sententia ad annum 1310 refert, dum scilicet ob quadraginta quinque miracula in nocte solemnitatis Omnium Sanctorum Tolentini impetrata, campanæ pulsarentur: verum id minus probabile apparet, cum, ut ipse etiam observat, præsens miraculum sancti Viri tumulationis tempore contigisse dicatur. Ita ipsi forte existimarunt, quia in monumento dictorum 45 miraculorum, quod num. 4 Gloriæ posthumæ recitabimus, inter cetera legitur: Mulier infida ad fidem provehitur: sed nihil obest, quominus hic aliam mulieremab infidelitate seu hæresi ad fidem Catholicam conversam intelligamus.

u In Ms. Senensi dicitur Joannes Petrus Bonsanene; annotavitque ibidem Papebrochius noster, alibi legi, Petri Ponsaine:

x Lege, Ophthalmiam, Græce ὀφθαλμία. Desideratur & hoc miraculum in Senensi; sed in Strozziano legitur, aliis tamen hinc inde verbis.

y Senense habet: Boniscagi, alibi, teste ibidem Papebrochio, Bonascagni. In priori etiam post, filium habuit, additur: Qui vocatus est Ceccus.

z In Ms. Senensi præmittitur: Ac primo lectorem volo attentum in ea re mira & magna, quæ his accidit annis: nuper enim Florentiæ quidam erat nomine… &c. De Florentia, notissima Hetruriæ urbe nihil addo.

aa In eodem Ms. additur: O quam potens & terribilis es Deus, altus & magnificus in sanctitate hujus Sancti & Electi tui! Mox enim &c.

bb Ibidem subjungitur: Tandem pulsatur campana & gens amplior confluit ad prædictum miraculum perscrutandum. O fides &c.

cc Rursum in eodem additur: Nec fastiditi de sero, mane desinunt redire: prospiciunt illum &c.

dd In laudato Ms. præterea legitur: Ex qua re tam miranda, tam stupenda & nova, curiosi fiunt humiles, & Dominum nostrum Jesum Christum in suo Sancto laudantes, qui sic suos servulos magnificat & extollit, ad proprias domos redeunt cum tremore.

ee Ms. Senense habet: Rogo te, sancte Dei Nicolae, ut saltem me tantum erigere & sanare velis, quod hic in tam parvo loco inter meas feces non volvar.

* Ms. Scn. Maxetta

* pater

* Ms. addit, factus est

* ibid lucis

* ibid. additur, Domine

* ostium

* ibid. addit. non

* ibid. Tolentini

* ibid. in quadam caretta

* ibi Mercatanti

CAPUT VII.
Membra distorta contractaque, restituta: Surdi & muti, curati: mortui vitæ redditi.

[Membra distorta] Jacobutius Gisi de Ortezano a, districtus civitatis Firmianæ, ea erat infirmitate detentus, quod os obliquum distortumque taliter haberet, quod omnibus hominibus abominabilis videbatur. Quærit consilia, invenire conatur remedia; omni humano tamen auxilio destitutus, hujus Sancti meritis se commendat: in cujus sanctitate absque dubio non dubitans, subitum sanitatis effectum consecutus est. Alius Tholentinas, Anchone b nunc incolens, filium habuit a nativitate claudum: pes enim dexter, cum deberet secundum assueta naturæ ante procedere, dextrorsum protendebatur. Audiens autem dictus pater hujus Sancti miracula, quantocyus ingenti cum devotione prædictum filium vovit beatissimo Nicolao: qui voventis preces non expectat repeti, sed ejus desyderium de alto exaudiens, statim ægroti filii pedem dirigit, & qui prius gradiebatur non recte, libere & absque impedimento ambulans discurrit.

[65] [& horrendum in modum] Sed & quidam Fulginas c, cum membris omnibus destitutus esset, quodam vehiculo ligneo ab aliis portabatur. Augetur hujus fides & devotio ex auditis miraculis tanti Sancti, & multis interpositis precibus, a Fulgino Tholentinum vehitur, ubi corpus sanctissimum latitat tumulatum. Jacet iste, & Sancto præfigit terminum suæ desyderatæ liberationis; in quo termino Sanctus adest sua virtute, & infirmi ossa cœperunt extendi: & quod ibi Sancti mira esset operatio, ex eo ostendit, quia dum ossa nervique distenduntur, sonus immensus auditur, acsi lignum distortum ad rectitudinem violento modo reduceretur. Concurrunt ergo undique, qui ipsum portaverant, aliique, qui ad Sancti tumulum visitandum concurrerant, & ex tanta re quasi dementes effecti, stupore simul & pia devotione conterriti clamant: Benedictus Deus & beatissimus Nicolaus! Tunc, qui jacebat, surgit & Deum in Sancto laudat, qui membra penitus operationibus propriis destituta, tam pulchre, ut petivit, restituit.

[66] Calandra uxor Conradi de Montemidone d, [contracta, curantur.] manibus pedibusque distorta erat, adeo ut potius monstrum, quam humanum corpus videretur. Hæc, dum ad tumulum Beati hujus in gestatorio portaretur, asseruit, se unam pulcherrimam dominam vidisse, quæ ei placito vultu dixit: Intra ad locum, ubi sancti Nicolai reliquiæ conduntur; ad quem cum fuisset delata, eadem mulier * disparuit; sed affuit Dei gratia, eam subito Sancti hujus meritis sanans: at ista beneficii tanti immemor, dare, quod promiserat, differebat. Vidit igitur in somnis nocte quadam beatum Nicolaum, unius instar pueri cum habitu Fratrum heremitarum e, dicentem, cur, quæ promiserat, non solvisset: illa autem tanto visu correcta, ad sepulchrum rediit, &, quod voverat, adimplevit.

[67] Hujus Sancti insuper meritis gloriosis surdi audiunt, [Surdus & mutus in peregrinatione ad Sanctum,] muti loquuntur: unde & quidam Cichus nomine & urbis Esculi oriundus f, cum esset surdus & mutus, signis, ut potuit, beati Nicolai ab aliis miracula didicit: in cujus corde tanta insurrexit devotio, ut quantocyus ire ad tumulum dicti Sancti concupisceret. Tandem qui ipsum noverant, eidem socii ex caritate effecti, Tholentinum simul properant. Pervenerunt autem ad quemdam collem prope Tholentinum, ex quo beati Augustini ecclesia ex parte, ubi corpus sanctissimum requiescit, conspicitur. Auge fidem in te sperantium, Deus *; tanta enim in muto illo fides aucta est, ut visa dicta ecclesia, loqui inciperet atque diceret: Beate Nicolae, adjuva me. Quod socii admirantes, Deum laudant, & liberatum ad Sanctum deducunt, cui vota exolvunt, & post publicationem miraculi ad propria cum gaudio redierunt.

[68] Matthæus Antonini de Monte ulmi g tali infirmitate aurium pressus, [alter eo invocato, alii] tres annos auditu privatus est. Tandem omnis medicinæ destitutus auxilio, hujus Sancti meritis se commendat, & statim aures patefactæ sunt, ut, quam perdiderat, potiretur facultate. Baldus de Sancto Severino h, cum esset a nativitate mutus & surdus, ob gentis ejus frequentiam hoc sanctum corpus didicit visitare i: plenam igitur devotionem attollens, cum multis ejus tumulum perrexit visitare. Tandem circa ipsum revigilans, vere loqui incipit, qui fuerat mutus, & audit, qui surdus extiterat: quod socii consyderantes, genua flectunt, & Deum, qui sibi fideliter servientes sic honorat, laudare non desinunt.

[69] Alius e civitate Esculana, qui ex passione linguæ & auditus mutus dicebatur k, stans cum quibusdam Faleronensibus l Firmianæ m dyocesis, [ad ejusdem tumulum sanati.] caritate prævia ducitur ab eis ad sanctum Nicolaum, ab eis multa caritate ducitur n; qui brachiis genibusque ac fide, signis, quibus poterat, Sanctum deprecabatur avidius: cujus fidem, & ipsum ducentium & venientium devotionem, qui facit mirabilia magna solus, de cælo prospexit, atque illico muto os apertum & aures apertæ factæ sunt, eo clamante & dicente: Gratias tibi, Nicolae sanctissime, quia liberasti me. Et ea hora appositum est ei nomen, & vocatus est Johannes o, quia gratiam pro gratia a beato Nicolao susceperat p.

[70] [Infans ante Baptismum mortuus, resuscitatur;] Sponsus inclytæ matris Ecclesiæ Christus Jesus sic ipsam diligit, ut fœtu novæ polis eam semper amplificet, signa & prodigia per Sanctos suos, quasi per Ecclesiæ filios, innovando, ne sponsa destituta videatur, si fœtu sanctissimæ prolis, velut sterilis & infirma careat. Complures enim Sanctorum mortuos suscitasse legimus, beatum vero Nicolaum non multos tantum, sed diversis modis suscitasse reperimus q. Cuidam namque Tholentinati, cui nomen erat Thomas, natus est filius semimortuus, obstetricesque ad sacrum lavacrum seræ fuerunt, ut, priusquam aquam baptismi attulerunt, puer extinctus sit. Prohibet ergo pater natum baptizari, quia sine anima ipsum esse videns, plorare non cessabat, & sepeliri illum præcepit in domo. Clamat ergo pater, clamat mater, & preces beato Nicolao offerunt, ut saltem a Deo impetraret, ut sic tam horrendam & monstruosam rem genuisse non dicerentur, & anima illa non damnaretur. Quo fit, ut beati Nicolai precibus anima monstruoso corpori redderetur r.

[71] [puella defuncta,] Thomas quidam filiam habuit Cæcham s nomine, quæ longo tempore infirmitate adeo gravata est, ut omnium judicio spiritum exhalasset: quinquaginta enim diebus & noctibus sine cibo & potu permanserat t. Adsunt Fratres Minores, apud quos elegerat sepeliri; dato signo cum ad eam efferendam venissent, subito paterno cordi irrepsit beati Nicolai memoria, cui intentissimo corde filiam commendavit. Res stupenda! Apostolicum prorsus opus. Quæ mortua plorabatur repente viva & incolumis paternis est amplexibus restituta.

[72] [mulier ad funus composita,] Lippus Lucii Gentilis de Cingulo u uxorem habuit, Miram nomine: ea per annum febribus ubi laborasset, & physici de ejus salute desperassent, Sacramentis Ecclesiæ & extrema Unctione, utpote moribunda se munivit; tandem hæc mulier lota aqua fuit, ut mos sepeliendorum est corporum. Vocatur absens maritus; posteaquam alius ad eam sepeliendam non expectaretur x, vir statim adest clamatque eam beato Nicolao sub certis pollicitis commendasse, & quod propterea de illius misericordia minime dubitaret. Ad hanc vocem Mira expergiscitur, & in viri sui pristinis solatiis est restituta.

[73] [item alii mox efferendi, vita restituuntur.] Niva Cordi ex urbe Macerata y filium habuit Giamidum * nomine, qui viam erat universæ carnis ingressus; motu enim carebat & sensu, loqui non poterat, & exanimis decumbebat in lecto. Quid plura? Cum enim mortuum omnes communiter clamarent, parantur funeralia, subditur sepulchrum, ut efferatur cadaver z. Mater vero ad divinum confugit auxilium, votum emisit, & filium beato Nicolao precibus commendavit: quo facto reviviscit puer, & Deus in Sanctis suis mirabilis prædicatur. Johanna Guilielmi Benuti aa uxor filium habuit Cichum * nomine. Is forte juxta omnis carnis conditionem diem clauserat extremum: siquidem institis fuerat consutus, tamquam qui debebat tumulo statim induci. Mater filii sui nece anxia adeo, ut sese alapis tradendo vehementius ploraret: interim subit in ejus mentem, ut filium, quem mortuum deplorabat, beati Nicolai meritis commendaret; idque factum est: quam ob rem mox, qui jacebat mortuus, matri vivens locutus est.

[74] Giliolus Parmensis bb filium habuit nomina Venturinum: [Alius feretro impositus,] hic continuis febribus pressus, tandem a medicis nulla salutis spe destituitur. Parantur interea omnia, quæ funeri opportuna videbantur. Et ego tunc Bertinam quamdam nomine audivi mihi referentem, quia nocte illa, qua Venturinus debitum universæ carnis exolverat, viro suo, quippe qui pigmentarius esset, apparatu ceræ aliorumque funeri debendorum intento, & ipsa usque ad matutinalem horam inter alias ad funeris custodiam deputata vigilabat cc. Porro Victorini uxor præ dolore amaros fletus dabat, beatissimum invocans Nicolaum, ut precibus suis virum vitæ, qua tunc privatus erat, restitueret.

[75] Hæc illa in thalamo, in quo vir functus jacebat dd, [subito reviviscit,] orante, mirandum splendorem de thalami fenestra subito advenire prospexit; quo exhilarata, Eya, inquit, Nicolae sanctissime, adjuva famulum tuum * in hac hora. Et ecce ad eam, qui ad funeris erant deputati custodiam, advenerunt dicentes: Noli amplius plorare; quia vir tuus vivit: nobis enim circa pheretrum considentibus, vox de eo insonuit, dicens: Quam pulchra, quam magna res, Deus meus! Accessit uxor his gaudens; quem jam mortuum ploraverat, vitæ redditum amplexatur ee. Quærunt interea ab eo curiosi magnates: Tu dicis, quia de morte ad vitam beati Nicolai meritis redditus es; dic ergo, ubi eras, quando in corpore anima tua non sedebat?

[76] Quibus ille, Posteaquam ex hac, inquit, vita recessi, [& ubi fuerit] ad quoddam perveni pratum, herbis virentibus odoriferisque floribus perornatum. Hinc inde sedilia humanis quietionibus apta aromaticis herbis conspersa eminebant ff. Hæc me admodum illic sedentem quiescentemque delectabant. Hac illac me volutabam, tanta suavitate repletus, ut nil ultra desyderare possem. Supervenit autem parvulus quidam pulcherrimus, de cujus adventu mœstus factus sum, ne ob ejus consortium meo gaudio jam privarer. Et ecce super humeros meos se ponens, gravis mihi mirabiliter videbatur; illam forte gravitatem vitæ signans, ad quam me reducere veniebat.

[77] Rogatus tandem a me multis precibus, de humeris ad terram descendit, [exponit.] facie rutilans, vestimentis resplendens; imo sui splendoris radius ita me perfudit, ut quasi inter solares radios anima mea videretur adesse. A cujus ore & vox laudis procedebat & cantus, ex quo modo non tantum condonatum est gaudium, ut præteritæ delectationis in dicto prato acceptæ factus immemor, æternæ vitæ gaudiis perfrui jam viderer. Admiratus igitur quæsivi, quisnam esset: & dixit mihi: Angelus sum tuæ custodiæ deputatus. Hujus ergo splendoris, cantus & collocutionis gaudio & felicitate sopitus, ad corpus redii, tristem me inveniens, quod tantum gaudium amiseram: redii ad vitam, quam dimiseram, & felicitatem perdidi, quam habebam. Compertum est itaque, quod eadem hora splendor uxori apparuerat de fenestra, qua cum multo splendore ipsum angelus reduxit ad mundum gg.

[78] [Puer submersus,] Mulier quædam e Sancto Genesio hh, ad filium ii ut pannos lavatura iverat, secum parvulum natum ducens: incautus tamen parvulus in flumine absorptus expiravit kk. Fit autem cadaver viciniori molendino impedimentum: mirantur molendinarii, molarem lapidem non circumverti, ut assolet; clamant, inquirunt, matrem audiunt filium plorantem, clamantemque: Sancte Nicolae, ubi est filius meus, quem tibi sæpius commendavi? Tandem canale explorato, puerum inveniunt suffocatum. Majoribus hinc mater affligitur doloribus, beatum invocat Nicolaum, ut filium suscitet: nec mora, spiritus redditur corpori, puerque factus incolumis cum matre & aliis ad propria remeavit.

[79] [vir suspensus, resuscitati.] Quidam e castello Belforte ll paterfamilias ob uxorem turbatus, forte cum uxor ipsa, totaque familia e domo recessisset, desperatione motus, laqueo se suspendit. Domum mulieribus redeuntibus & illum suspensum contuentibus, clamor ingens sublevatus est; cadaver deponitur, preces & vota beato Nicolao fiunt mm: ad quorum vocem resedit mortuus, beatum Nicolaum laudans & magnificans, qui eum de turpi admodum morte ut viveret, impetravit.

ANNOTATA.

a Ortezzano locus est in Marchia Anconitana, quem olim Urticinorum oppidum fuisse a Romanis excisum scribit Baudrandus in Geographia, laudans Franciscum Pamphilum.

b Ancona Marchiæ Anconitanæ urbs primaria, ac nobile emporium, in ditione Ecclesiæ, maris Adriatici oræ insidet, estque episcopalis soli Romanæ Sedi immediate subdita. In Ms. nostro Senensi desiderantur hæ voces: Anconæ nunc incolens.

c Fulginium, incolis Foligno, urbs est ditionis Ecclesiæ in Umbriæ fere medio, læta in planitia sita inter Assisium & Spoletum, & episcopatu soli Romanæ Sedi immediate subjecto illustrata.

d In Ms. nostro Senensi legitur: Domina Calandra, uxor Corradi Corrigioli de Monte Milone. Apud Joannem Bleau in Tabula Marchiæ Anconitanæ, Mons-Melone inter Tolentinum & Maceratam æquali fere distantia situs est, estque oppidum prædictæ Marchiæ, in veteris Polentiæ ruinis exstructum, teste Baudrando in Lexico.

e In eodem Ms. additur: S. Augustini.

f Ibidem legitur: Quidam de Esculo, Siceus nomine &c. Per Esculum autem videtur Asculum Picenum designari, quod est urbs episcopalis in Marchia Anconitana ad Truentum flumen, & in confiniis regni Neapolitani.

g Vide dicta ad caput præcedens lit. r. Miraculum hoc in Ms. nostro Senensi desideratur, at in Strozziano legitur; in quo prima periodus habetur his verbis: Matthæus autem Antoni de Monte Ulmi tali infirmitate in auribus percussus est, ut per tres annos steterit, quod audire non posset &c.

h Consule Annotata ad caput 6, lit. h.

i Obscuram phrasim sic interpretor: Ex frequenti popularium suorum ad S. Nicolai tumulum accessu didicit, eumdem sibi quoque accedendum esse. In Senensi Ms. rectius legitur: Ex multitudine populi illius terræ venientis ad hoc sanctum corpus didicit Sancti virtutem. Plenam ergo devotionem attollens, venit cum aliis ejus tumulum visitare: tandem circum ipsum dormitat; evigilans vero &c.

k Ms. Senense sic habet: Quidam de Esculo (de qua urbe adi lit. f) non proprium nomen habens, sed ex passione linguæ & auditus a nativitate mutus dicebatur.

l Id est incolis vici Fallerone, juxta Tennæ fluvii fontes in Marchia Anconitana, qui olim oppidum Faleria, modo excisum, fuisse perhibetur.

m Firmum, incolis Fermo urbs est archiepiscopalis Marchiæ Anconitanæ in ditione Ecclesiæ, tria millia passuum a mari Adriatico distans.

n Aliqua, ut apparet, hic abundant: in Senensi quoque apographo sic legitur: Caritate prævia ducitur ab eis ad S. Nicolaum, denotatum, qui devotione affectus & fide multiplici, brachiis &c.

o Non facile credidero, isti homini ante id temporis nullum impositum nomen fuisse, nisi forte velit auctor, eo nomine tum primum compellari cœpisse, quod prius frustra factitatum fuisset, quippe qui semper fuerat surdus. Forte etiam ipsius nomen penitus ignorabatur, ideoque tum ipsi aliquod impositum est.

p In Senensi apographo subditur: Lætabundi igitur ad propria remeantes & mirantes de virtute & potestate beato tradita Nicolao, nec prædicare & annuntiare tam novum miraculum desinunt in porticis, vicis & plateis tam castri quam civitatis suæ.

q

Excelluisse S. Nicolaum nostrum in mortuis ad vitam revocandis, colligere licet tum ex dicendis, tum ex Baptista Mantuano, celebri poëta ex Ordine B. Mariæ Virginis de Monte Carmelo, qui seculo XV de his ita cecinit:

      Rerum Annales post fata reversas
Tot memorant animas rursum in sua corpora, facto
Jam tumulo, cum jam inciperet procedere pompa
Funeris, ut dici possit præfectus Averno,
Et posse ad nutum manes revocare sepultos,
Atque tribus leges, quas vult, imponere Parcis.

r Senense apographum post verba illa, præcepit in domo, ita progreditur: Sed horrendum tunc fecit natura, quia anima exhalata, remanet caro illa membris indistincta ad modum cujusdam massæ, quæ per manus conducta diversas sumeret formas. Clamat ergo pater, clamat & avia nati, & suas offerunt preces B. Nicolao, ut saltim concessum a Deo impetraret, ne sic horrendam & monstruosam rem ipsum & uxorem genuisse diceretur, ac etiam quod anima illa non damnaretur, & anima reunita corpori, membra in creatura perciperentur, & postremum suam faceret voluntatem. Hanc invocationem Sanctus non parvipendens, suis precibus animam reddidit monstruoso corpori, & caro membris pulchre distincta, suo naturali redditur juri. Hæc ibi satis obscura, quibus pater informi fœtui naturalem membrorum situm, vitamque, saltem donec baptizaretur,flagitasse, impetrasseque narratur. Porro licet in Annotatis ad cap. 2, lit. n, & cap. 4 lit. i rejecerimus, quæ ibidem de Gentile in peccato mortali, pueroque sine Baptismate mortuis, sanctique Nicolai patrocinio salvatis narrantur; non propterea existimet lector, ea, quæ hic dicuntur, a nobis pariter repudiari: longe enim alia hic est ratio; cum resuscitatus ad statum meriti redeat, non item mortui, qui non resuscitantur. De hujusmodi resuscitatis consuli potest Eminentissimus Prosper de Lambertinis nunc Benedictus XIV, in præclaro Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, lib. 4 parte 1 cap. 21 a num. 31, ubi de hoc argumento erudite disserit, exemplisque illustrat.

s In præcitato apographo legitur: Thomas Martini, vel, ut additur, Mancinus de Offida filiam habuit Ciceam nomine &c. Est autem Offida castrum ditionis Ecclesiæ in Marchia Anconitana, duobus circiter milliaribus ab Asculo (de quo lit. f. aliqua notavimus) nisi fallant Tabulæ geographicæ.

t In eodem Ms. dicitur quinquaquinta &uno diebus ac noctibus omni cibo potuque abstinuisse. Verba subjicio: Præcesserat etiam in ea inaudita res, quia quinquaginta uno diebus & noctibus sine omni cibo & potu permanserat. In eruditissimo Opere eminentissimi Prosperi de Lambertinus, lit. r laudato, lib. 4, parte 1, cap. 27 exstant mirabilia diuturni jejunii naturalis exempla, ut difficile sit ex hoc capite de hujus puellæ obitu certo statuere.

u Cingulum, indigenis Cingoli, oppidum est ditionis Ecclesiasticæ in Marchia Anconitana, juxta Musonem amnem, tribus circiter milliaribus Germanicis distans Tolentino, secundum Tabulas geographicas Frederici de Wit. Proprium olim episcopum habuit, deinde vero Auximanæ diœcesi adjectum est, donec anno 1725 a Benedicto XIII PP. propria cathedra ac diœcesis ipsi restituta est, sic tamen, ut idem episcopus Auximanæ ac Cingulanæ diœcesibus præesset, teste Orlendio Orbis sacri & profani tom. 1, parte 2, lib. 3, cap. 12, num. 7.

x De arcessito marito hæc habet Ms. Senense: Missum ad Lippum prædictum virum istius Miræ, qui tunc ob certam causam aberat a Cingulo, ut cum omni celeritate veniret; quia uxor sua tradenda erat sepulturæ, & ipsum solum & non alium expectabant. Hic vir defunctæ ad se rediens, quam multum dilexerat, beato commendavit Nicolao, & domum concite reversus, festinavit ad locum, ubi uxor jacebat, clamans adstantibus & dicens, quod eam sub certis pollicitationibus beato commendaverat Nicolao, & quod de ejus misericordia nullatenus dubitaret. Ad hanc vocem viri sui expergiscitur Mira, & in corde suo, quoniam ore non poterat, viri votis annuens, vitæ hujus est, si tamen sint solatia, solatiis restituta. Ex hac narratione videtur mulier potius pro defuncta habita; quam defuncta fuisse.

y In eodem Ms, est: Domina Nina domini Coradi de Macerata &c. Porro Macerata urbs est Marchiæ Anconitanæ in ditione summi Pontificis, ad Chientum fluvium monti imposita, censeturque totius Marchiæ primaria. In ea istius provinciæ præses residet, celebrique universitate ac academiis gaudet, episcopatu quoque a Joanne XXII PP. illustrata est.

z Memoratum apographum sic habet: Viam erat universæ carnis ingressus, nisi quis velit procaciter instare, quod ille funditus non fuerat mortuus, qui motu carebat & sensu, loqui non poterat, & tamquam exanimis, supinus jacebat in lecto. Quid plura? Cum enim eum mortuum omnes communiter acclamarent, parantur funeralia, suffoditur sepulcrum, campana pulsatur, ut efferatur cadaver, & impendatur mortuo sepultura.

aa In eodem Ms. est: Domina Johanna uxor Golini Benevenuti.

bb Nota est urbs Parma, cognominis ducatus in Italia caput. In sæpe laudato apographo pro Parmensis scribitur de Pina: est autem Pinna, indigenis Civita di Penna urbs regni Neapolitani in Aprutio ulteriori.

cc Hæc paulo clarius referuntur in Ms. Senensi, ex quo sequentia accipe: Giliolus de Pina habuit filium nomine Venturinum, qui continuis febribus diebus pluribus distentus, & tandem a medicis derelictus pro mortuo, a quibusdam Religiosis & personis curiæ marchionis visitatur; qui ipsum mortuum videntes, parari jubent omnia funeri opportuna: & ego ipse vidi illam dominam Bertinam nomine, quæ tunc erat uxor cujusdam speciarii (id est pigmentarii) de Macerata, mihi referentem, quod tota nocte, qua ille debitum universæ carnis exsolverat, vir intenderat circa paratum ceræ & aliorum funeri decentium, & ipsa usque ad matutinum inter alias ad funeris custodiam deputata est. Adduntur etiam ibidem preces, quibus defuncti uxor S. Nicolaum invocasse dicitur; verum cum hæ a scriptore potius compositæ, quam a memorata muliere dictæ videantur, eas hic non refero.

dd Legendum est, jacuerat, quemadmodum ex sequentibus colligitur: rectius igitur habet Ms. Senense: Erat hæc in sua camera (in suo cubili) ista dicens, mortuo recumbente in sala, id est, in aula vel atrio.

ee In eodem Ms. interjiciuntur sequentia: O incredulitas stulta, & stultæ incredulitatis præsumptio! Postquam vitæ & sanitati est redditus, quærunt ab eo &c. Adduntur postmodum & alia quædam, quæ cum ad rem nil faciant, prætermittam.

ff Ibidem de sedili additur: Cujus longitudo & latitudo erat quater tantum, quam sit mensura corporitatis meæ.

gg Quid de mirabili hac visione statuendum sit, eruditi lectoris judicio permitto: Nil tamen obstat, quominus hæc pro veris admittamus. Ceterum lectu dignissima sunt, quæ Eminentissimus Prosper de Lambertinus, ad lit r laudatus, disserit de loco, in quo animæ resuscitatorum moratæ fuisse dicendæ sint. Ibidem num. 34 narrat cujusdam hominis ethnici, anno 1734 defuncti, resuscitatique historiam, cujus Processus ab episcopo Effestiensi, vicario Apostolico in provincia Kenxi in Sinarum imperio, Romam missus fuit. Hic resuscitatus cujusdam juvenis, angeli scilicet, etiam meminit, sic inquiens: Postquam oculos clausi, atque ex hac vita discessi, ad locum quemdam perveni, ubi cum ingredi non possem, nescio, qua vi compulsus, eram in infernum descensurus. Verum mihi descendenti juvenis quidam, qui lanceam manu tenebat, se obviam fecit, mihique aditum ad inferos intercludendo, dixit &c.

hh Consule Annotata ad cap. 6, lit. o

ii In Ms. Senensi est: Ad Morum vel Mosum fluvium.

kk Modus, quo submersus puer est, in memorato Ms. sic exprimitur: Tandem incautus parvulus ad vallatum Molendini accedens, ipsumque intrans, absorbetur ab aqua; ad canale autem, quod (lege ad canalem, qui &c.) erat ex parte coopertum conductus, propter structuram canalis & desuper cooperturam inter canalis latera constringitur ipse, & sic excrescentibus aquis suffocatus est.

ll Belforte castellum est non procul Tolentino.

mm In Ms. sæpe memorato præter dicta hæc leguntur: Clamant, tollentesque voces in altum, una cum mulieribus aliis, ex dictis vocibus convenientibus, de loco ipsius deponunt, & omnem experientiam fecerunt, si anima adhuc esset in corpore: cognoscentes autem ipsum mortuum, beato devoverunt Nicolao; ad quarum vocem &c.

* Ms. Sen. Domina

* ibid. addit. inquit.

* ibid. Zanulum

* ibid. Cicoum

* ibid. famulam tuam

CAPUT VIII.
Insontes a suspendio mirabiliter liberati: periclitantibus in mari subventum.

[Insons suspensus, alter suspendendus, liberati:] Fratres, Mizulus * scilicet & Vannes, ex urbe Auximo a per territorium Aquilanæ b civitatis pariter gradientes, propter perpetratum eadem hora homicidium capiuntur, & rectori civitatis puniendi adducuntur: qui etsi se de imposito scelere, ut rei erat veritas, excusare contenderent, tormentis tamen durissimis victi, mori potius, quam in pœnis vitam agere eligentes, confitentur contra se, quod non cogitaverant, facinus commifisse. Quam ob causam morte digni facti sunt & suspendio condemnantur. Invocant hi Dei misericordiam, utpote innocentes, & beati Nicolai meritis se commendaverunt. Quid plura? Vannes suspensus est, post quatuor vero Dies venerunt ministri, ut & Mizulum * alterum fratrem simili nece trucident; Vannemque, quem quatriduanum in furcis fœtentem existimaverant, vitæ habere spiritum comprehenderunt. Depositus itaque de patibulo, cognita Dei & beati Nicolai virtute, a præside una cum fratre liberatur.

[81] [damnati ad suspendium, carcere & vinculis soluti.] Petrus Bonagratia de Matelca c accusatus est quia castrum ipsum hostibus prodere voluisset; ab apparitoribus tandem captus cum sociis, qui hujus rei conscii videbantur, carceri traditur, cathenisque ferreis compedibusque omnes pariter colligant. Post mensem d, ut suspendio moriantur, sententia lata est: illi vero beati Nicolai suffragia implorare non desinunt e; qui de nocte proxima accedens, vincula disrupit, carcerem reseravit, eosque extra castellum comitatus, Ego, inquit, sum Nicolaus, quem tam tenera devotione petistis: hæc via vestra est, sepulchrum meum petite; & vota vestra reddite.

[82] [Maris tempestas] Quidam de sancto Genesio f mercaturæ gratia cum matre multisque aliis navigabat: orta demum tempestate, eorum navis submergi videbatur. At navigantibus diversorum Sanctorum diversa insurrexit devotio: quattuor e Sanctorum numero ab aliis implorantur; qui e sancto Genesio venerant, ob loci vicinitatem, in quo beatus Nicolaus fuit oriundus, ipsum, ut naufragantibus succurrat, impensius precantur. Singulum itaque cereum singulis invocatis Sanctis multitudo periclitantium vovit: & ecce subito in aëre supra mare quinque cerei accensi apparuerunt, quorum flamma a vento tam valido extingui non poterat. Et mirum quia ascendebant & descendebant ac motu notabili cerei ipsi procedebant, acsi animali spiritu moverentur. Illi hujus rei absque dubio signum videntes, quia illorum virtute miro modo agitabantur, quorum erat potentia invocata.

[83] Pulchra res, quia duo hic innovantur signa, duo immutantur mirabilia; [mirabiliter sedatur.] unum quod ad modum columnæ ignis & nubis veteris Testamenti angelica virtute cerei movebantur; alterumque, quod pro Sancto nondum a militante Ecclesia canonizato, per triumphantem Ecclesiam quintus cereus apparebat, ut promptum esset intelligi, quod in terris honoraretur, qui tam excellenter mirificabatur de cœlis. Audite, quæso, mirabilem hujus apparitionis effectum: gradientibus enim simul ac flammantibus, ut dictum est, cereis, tempestas cedit, tranquillitas accedit, & qui prius morti expositi videbantur, vitæ redditi, Deum in Sanctis suis laudare & magnificare non cessant g.

ANNOTATA.

a Auxumum, incolis Osimo, urbs est Pontificiæ ditionis in Marchia Anconitana, ad fluvium Musonem, episcopatu nulli suffraganeo insignita.

b Aquila urbs regni Neapolitani, Aprutii ulterioris caput, juxta Aternum, incolis la Pescara, fluvium condita, episcopalis est sub archiepiscopo Theatino.

c In Ms. Senensi Mathellica. Porro Matilica sive Matelicæ, Italiæ oppidum est in Marchia Anconitana, quatuor circiter milliaribus Germanicis distans Tolentino.

d Post mensem non legitur in Ms. nostro Senensi.

e In eodem Ms. habetur: Quod parentes audientes, post dolores luctus, ad B. Nicolaum recurrunt, qui de nocte eis apparens &c.

f Vide dicta ad cap. 6, lit. o.

g In Ms. Senensi adduntur sequentia: Quia vero hujus Sancti miracula quasi infinita noscuntur, eorum scriptioni finem impono, asserens, me vidisse & audisse & scripta tabellionum manibus perlegisse de dæmonum effugationibus & aliorum infirmitatum diversarum liberationibus tot & tanta, quod fastiditus labore, ea scriptitare & dictare dimisi aliis, causam tribuens circa horum investigationem & dictamen ad honorem illius, qui gloria & honore istum coronavit Sanctum, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

* ibid. Nuzolus

* ibid. Nuzolum

VITA ALTERA
Auctore anonymo,
Ex editione Dominici Antonii Gandolfi.

Nicolaus Tolentinas, Ord. Eremitarum S. Augustini Tolentini in Piceno (S.)

BHL Number: 6231

A. anonymo.

[Sancti nativitas,] Recolendæ a memoriæ Nicolaus de Tolentino, Ordinis Eremitarum S. Augustini, natus est ex legitimo matrimonio contracto inter Amatam & Campagnonum de Castro sancti Angeli, Firmanæ diœcesis, parentes ejus Catholicos & Christianos fideles, qui pro habenda prole voto eundi peregre ad B. Nicolaum de Bario emissum *, cum ab angelo admoniti in somniis, ut surgentes ad S. Nicolaum de Bario properarent, & quod ibi eis diceretur, qualis erit nasciturus ex eis, prompte perrexerunt. Ipsis in pavimento ecclesiæ ante B. Nicolai altare dormientibus, sanctissimus Nicolaus in habitu pontificali apparuit, dicens: Angelus, qui vobis apparuit, mihi dixit, ut ad vos venirem nuncians & confirmans, quia vobis meo obtentu nascetur filius, & vocabitur Nicolaus, ut meo fungatur nomine.

[2] [pueritia, Ordo & sacerdotium suscepta, habitatio Tolentini:] Hic erit Christo acceptissimus, religiosam arctamque vitam ducens, sacerdotio erit insignitus; acceptabile sacrificium offeret Deo; cujus vita terminabitur alto miraculo, signis & prodigiis fulgens. Hic Nicolaus legitimus Christianus inter fideles Catholicos conversatus & pro tali habitus, adhuc parvulus mulierum & puerorum consortia vitabat, dicens, se velle effici Fratrem Eremitam. Ad divina libentissime accedebat, & verbum Dei desiderabiliter audiebat: quod inde homines admirantes, dicebant: Si Parvulo isti Dominus vitam concesserit, sanctus erit. In juvenili b ætate ingressus est Ordinem S. Augustini in dicto Castro sancti Angeli; factus presbyter ab episcopo Auximano; & postmodum venit Tolentinum c, inhibique mansit, nec inde recessit, donec vixit.

[3] [humilitas, castitas, fervor in divinis,] Fuit conversatione humilis & benignus, obediens Priori & Fratribus. Castitatis munditiam diligens, concupiscentias, tentationesque malas evitare volens, carnem propriam crucifixit, castigando corpus suum jejuniis, vigiliis, orationibus, castigationibusque duris, vitam asperam, arctam, mundam & castam transduxit. Disciplinabat se vincis aliquando, interdum corrigiis, & quandoque catenis. Præter horas constitutas, in quibus continue primus erat, quasi semper orabat. Omni die ut plurimum, etiam tempore infirmitatis, dummodo posset ambulare, dicebat Missam cum multa devotione & lacrymis; & semper, antequam celebraret, confitebatur.

[4] [orationis assiduitas,] Orationi erat assiduus: post Completorium usque ad galli cantum, post Matutinum usque mane, post Missam, nisi confessionibus occupatus, usque ad Tertiam, & post Nonam, nisi obedientiis intentus, usque ad vesperam. Dicebat continue canticum Graduum & mortuorum Officia, psalmos spirituales cum Litaniis, & multas salutationes beatæ Virginis genuflectendo. Locus orationis ipsius non solum in oratorio apud altare, ubi modo jacet tumulatus, sed etiam in cella, in qua duos habebat lapides marmoreos, ad quorum unum genuflectebat, alterum vero, ad quem lassus extensa brachia saltem frigore castigaret.

[5] Dum autem devotioni & orationi devotissime insisteret, [luctæ cum dæmonibus,] diabolus invidens ei, duris verberibus & terribilibus apparitionibus ipsum molestabat. Et primo, dum oraret ante sanctum altare, lampadem accensam nedum extinxit, sed & ad terram diruens, eam fregit. Secundo super oratorii tectum stans, voces diversarum ferarum formabat, imbricesque revolvens, tectum revolvere videbatur. Tertio per ostium domus, in qua S. Nicolaus habitabat, diabolus cum furia & terrore intrans, ad Sanctum orantem accessit, ipsumque verberibus sic afflixit, quod per multos dies vulnerum cicatrices in toto suo corpore apparebant. Quarto cum gaydam d unius suæ tunicæ altius vellet consuere, quærens & requirens, ac invenire non valens, dicebat: Sancte Deus, quis potuit mihi sic illudere? Vere, qui dignus non est nominari, ille mihi illusit. Ad cujus verbum mox diabolus respondit, dicens: Illusi & illudam, & aliter tecum agam, ex quo sic te superare non possum. Tunc S. Nicolaus dixit: Quis es tu? Ego sum Belial, datus in stimulum sanctitatis tuæ. Et ille respondit: Si Dominus mihi adjutor est, non timebit cor meum. Quinto in limine ostii refectorii a Belial impingitur, & in terram prostratus, ac iterum verberatus a diabolo, humiliter & patienter portavit, & ab orationibus minime cessavit.

[6] Parvo palearum saccone e contentus, mantellum f pro coopertorio, [vitæ austeritas, patientia,] & pro capitali g lapidem quandoque tenebat. Tunicis asperis & repezzatis h utebatur, & vestimenta mollia fugiebat. A carnibus, ovis, piscibus & carmum pinguedine, lacticiniis & pomis etiam abstinuit, repulsis consiliis medicorum, precibus Fratrum & aliis importunitatibus. Abjecto brodio i, ponebat aquam frigidam in coquina, si bene fuisset condita. Potabat vinum bene limphatum, & erat contentus tribus parvis sciphis inter vinum & aquam in die. Secunda, quarta & sextis feriis, ac Sabbatho in honorem Virginis gloriosæ, semel in die pane reficiebatur & aqua, ac etiam per totam septimanam sanctam. In suis infirmitatibus erat patiens & benignus.

[7] Compatiebatur multum in defectibus & infirmitatibus aliorum, [charitas erga proximum,] & de consolatione eorum gaudebat. Tribulatorum & infirmorum maximus erat consolator; visitabat libenter eos, & egentibus victum & necessaria procurabat. In dando eis eleemosynas erat multum sollicitus, & ad hoc Priorem & divites inducebat. Si aliquid boni fuisset sibi, etiam infirmo, transmissum, non comedebat, sed aliis pauperibus infirmis mittebat. De operibus enim charitatis & pietatis sollicitus, primo infirmos visitabat, & quod delectabilius erat, pro eis procurabat, confortans eos divinis eloquiis, compatiebatur iisdem. Pro multis sibi confitentibus orabat, jejunabat, celebrabat, & lacrymas effundebat coram Domino, ut a peccatorum tenebris liberarentur. Pauperes diligebat, verbo eos & facto fovebat, vestimenta eis acquirebat & cibos. Mœstis erat lætitia, afflictis consolatio, discordiam inter se gerentibus pax, laborantibus refrigerium, captivis remedium.

[8] Pro Christo & proximo non dubitabat mori. Pudicus, castus, modestus, verecundus, lætus, [reliquævirtutes & sanctitatis fama.] largus, quietus, fugiens invidiam, repellens scandala; cupiditate & fantasia vacuus, moribus ornatus, justus, sapiens, prudens, discretus, avaritiæ inimicus, negligentiæ contrarius, in sibi commissis perspicuus: fuit enim boni sensus, fidelis, humilis & benignus; pallidus & faciem habebat angelicam. Incedebat oculis caputio & capite inclinatis, quod vix ejus facies poterat videri. Habebatur pro sancto viro in magna devotione & reverentia. Non erat aliquis, qui ei denegaret eleemosynam. Qui ejus Missas & prædicationes audire, vel ei confiteri poterant, remanebant contenti. Parvas pœnitentias imponebat, & confitentes confortabat humiliter & benigne.

[9] [Decumbens invisitur a Christo & Maria, in quorum] Octo diebus ante mortem suam fecit sibi iconem, quam semper habebat in cella, apponi ex apposito faciei; & secundo die rogavit Virginem Mariam & beatum Patrem Augustinum, ut apparitiones Christi & ipsorum consolationem reciperet. Tertia vero die post dictas orationes apparuit Christus cum B. Maria, sicut ipse Frater Nicolaus petiit; qui eis humiliter supplicavit, ut notum sibi fieret, si illis diebus transitus suus esse debebat. Tunc beata Virgo Maria dixit: Tertia die post Nativitatem meam k de hoc mundo transibis ad regnum cælorum; Sacramentis igitur Ecclesiæ receptis, te præparare festina. Tunc dictus Nicolaus ab ea petiit, quod in hora mortis suæ nullus occurreret inimicus, cum quo sic pugnaverat vivus; ad quod dictus Frater Nicolaus responsione non habita, devotius orans, quinta die post appositionem iconis angeli vocem audivit dicentem: Exaudita est oratio tua.

[10] [& S. Augustini conspectu sancte moritur.] Deinde octavo die post appositionem iconis crucem sanctam sibi ostendi fecit ipse Nicolaus astantibus fratribus, & humiliter veniam petiit offensarum, ac Fratri Joannutio l de Tolentino, servitori suo dixit, quod semper insusurraret ad aures suas: Dirupisti, Domine, vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis. Postea in cella ejusdem Nicolai vox lætitiæ audiebatur, & ex gaudio magno ridere videbatur. Tunc ejus serviens dixit Nicolao: Quid tibi gaudii & lætitiæ Pater? Idem Nicolaus post multa rogamina respondit: Deus est & Dominus meus Jesus Christus, qui suæ Matri & meo patri Augustino inhærens, dixit mihi: Euge serve bone & fidelis, intra in gaudium Domini tui. Et dicens ultimo, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, junctis manibus ad cælum, oculis ante crucem levatis, jucundo vultu & hilari spiritum ad Dominum commendavit, anno Domini millesimo trecentesimo quinto, die Sabbati, X mensis Septembris, ætatis videlicet LX m.

[11] [Conclusio Vitæ.] In Ordine igitur laudabiliter conversatus, sanctitatis nitore, dum vixit, emicuit, vita & conversatione resplenduit, ac magnis & multis tam ante quam post obitum ejus, in resuscitatione mortuorum, diversorum curatione morborum, effugatione dæmonum, illuminando etiam cæcos, liberando captivos, surdis auditum, & claudis gressum præbendo; aliisque quam plurimis miraculis diversis coruscavit: de quibus ante & post mortem dicti Nicolai fuit & est in illis partibus publica vox & fama n.

ANNOTATA.

a Huic Vitæ compendio, in quo virtutes Sancti heroicæ recensentur, & publica sanctitatis ac miraculorum fama proponitur, apud Gandolfum is titulus præfigitur: Relatio vitæ S. Nicolai de Tolentino, ab advocato concistoriali coram Eugenio IV ac purpuratis Patribus facta ante ipsius canonizationem, excerpta ex insigni Ms. bibliothecæ S. Augustini Senarum. Varii præterea tituli hinc & inde interseruntur, quos ordine suo hic refero: 1 De ingressu & progressu ejus in Ordine. 2 De ejus humilitate. 3 De ejus castitate & munditia. 4 De assiduitate orandi. 5 De impedimento dæmonum in oratione. 6 De lecto & vestimentis ipsius. 7 De cibo & potu ejus. 8 De jejuniis & ipsius patientia. 9 De operibus charitatis &c. 10 De D. Nicolai transitu ex hoc mundo. 11 Conclusio vitæ ejus, & de miraculis. Porro lectorem hic monitum volo, me iteratis annotationibus non illustraturum ea, quæ in Vita prolixiori illustrata jam sunt; ne actum agam.

b Nihil hic dicitur de Sancti canonicatu, quem tamen extra dubium esse, ostendimus in Commentario prævio § 3.

c Hæc non ita accipias, quasi Sanctus non nisi in Castro S. Angeli habitasset, antequam Tolentinum mitteretur, contrarium enim ex prolixiori Vita manifestum est. Itaque illud postmodum alia domicilia non excludit, sed potius involvit.

d Ludovicus Muratorius tom. 6 Rerum Italicarum, Col.otat, gaidas esse fimbrias seu plicamenta muliebris vestis, quæ ad talos usque descendit, Italice Ghede. Cangius in Glossario legit Gaydes in plurali numero, & ab Italico Ghode deducens, Latine limbos vel Fimbrias interpretatur, quæ vestium talarium infimis oris dilatandis inserviebant.

e Saccone Italis, Latinis est culcitra straminea, seu stramine farta.

f Mantellum & Mantum, ab Italico Manto, Latine Pallium est.

g Capitale Latine Cervical est. Ita in Regula S. Benedicti cap. 55 legitur: Stramenta autem lectorum sufficiant matta, sagum, lena & capitale.

h Repezzare Italicum verbum est a Pezza vel Pezzo, Latine Frustum, Fragmentum, ut apud Muratorium tom. 2 Antiquitatum medii ævi, Col.egere est. Itaque tunica repezzata, est tunica centonibus obsita. Eadem significatione apud Cangium in Glossario Repetiatus a Pecia vel Petia legitur; eaque usus est S. Antoninus, de S. Nicolao sic scribens: Tunicis asperis & repetiatis induebatur. Apud Jordanum de Saxonia reapetiatis legitur.

i Brodium, Italis Brodo, elixarum carnium aut alterius rei jusculum est. Varia hujus vocis exempla habes in Cangii Glossario.

k Hoc triduo ipsa Nativitatis sanctissimæ Virginis solemnitas includenda est: hæc enim die 8 Septembris celebratur, Nicolaus vero die 10 ejusdem mensis defunctus est. Ita de Christo Domino in Symbolo legimus: tertia die resurrexit a mortuis.

l Hic ipse est, qui, dum Processus canonizationis sub Joanne XXII institueretur, testatus est, Sanctum ætatis anno sexagesimo obiisse, teste Gandolfo.

m De annno, mensis & hebdomadæ die, emortuali, ætateque, qua obiit, consule dicta in Commentario prævio a num. 17.

n Hisce subdit Gandolfus: Deinde sequitur in dicto Ms. (Senensi) series miraculorum una cum testibus de ipsis deponentibus &c.: Verum hæc desideramus.

* emisso

GLORIA
SANCTI POSTHUMA

Nicolaus Tolentinas, Ord. Eremitarum S. Augustini Tolentini in Piceno (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Statim ab obitu a fidelibus invocatur: sepulcrum miraculis claret: sub Joanne XXII PP. Processus canonizationis institutus: cur dilata fuerit canonizatio.

[Statim post obitum claret miraculis:] Quæ ex biographo huc usque recitavimus, nullum dubium relinquunt, quin Nicolaus mox a beatissimo obitu suo, tamquam Sanctus, fidelium votis invocatus, ejusque sepulcrum frequenti concursu populi ac multis prodigiis illustratum fuerit. Sane Jordanus de Saxonia in Vitis Fratrum lib. 2, cap. 13 post relatam mortem Nicolai, quem ubique Beati vel Sancti titulo compellat, mox subdit: Post cujus transitum plura miracula evidentissima meritis ejus facta sunt: mirificavit enim Dominus Sanctum suum in Vita sua, & amplius post mortem sua signa & prodigia multiplicavit. Idem cap. XI, narratis aliquot miraculis, dixerat: Multa & innumera alia miracula Deus per eumdem beatum Virum operatus est, quæ vix lingua sufficeret dicere, vel calamus exarare, & operatur hodierna die, de quorum aliquibus est Tractatus specialis in sine libri. Ita ipse circa medium seculi XIV: at dolendum, quod Tractatus, quem memorat, hodiedum desideretur.

[2] [ad ejus tumulum unica nocte] Memorabile est, & ad antiquum Sancti cultum confirmandum conducens, quod Torellius ad annum Christi 1310, id est, quarto quintove ab obitu anno factum scribit, quodque propterea ejusdem verbis Latine versis huc transfero. Elapsi jam fuerant, inquit, quinque anni & ultra, ex quo magnus Sanctus noster Tolentinas ex hac inferiori mundi valle ad cælestis Hierosolymæ celsitudinem avolarat; & licet summus monarcha Deus ob magni Servi sui merita, ejusque efficacissimum patrocinium piis clientibus ejus, qui miseriis pressi potentissimam ipsius protectionem imploraverant, insignia semper miracula concessisset, numquam tamen legitur tot unico tempore patrasse, quot hoc anno Domini MCCCX in solemnissima nocte festivitatis omnium Sanctorum operatus est.

[3] [quadraginta quinque miracula] Omnes enim Sancti Vitæ auctores referunt, idemque ex solemni canonizationis Processu manifeste constat, quod, cum frequens languentium variisque malis afflictorum turba in ecclesiam, in qua sanctum ejus corpus jacebat, pervigilatura convenisset, ut amissam valetudinem ex Sancti meritis restauret, quinque & quadraginta se prodigiose esse sanatos subito agnoverint, indeque præ lætitia gestientes, elatis vocibus magno Deo ac deinde glorioso sancto Nicolao debitas grates rependerint, quodque eodem tempore prædicti templi æra campana sponte insonuerint, concurrente universa civitate, & unoquoque benignissimo Deo gratias agente, quod tam mirabile opus totque miracula ad magni servi sui Nicolai gloriam ea nocte manifestasset.

[4] Eadem fere scribit Simplicianus Saint-Martin Eremita S. Augustini & sacræ Theologiæ professor regius Tolosæ, [facta dicuntur.] in Historia Sanctarum & illustrium personarum sui Ordinis, ubi ad faciendam dictis fidem, subjungit sequentia: Qui Tolentini fuerint, legere potuerunt horum miraculorum monumentum, prope æris campani turrim hisce verbis exaratum: “Dum in solemni Sanctorum omnium nocte permulti fideles variis languoribus laborantes, in ecclesia divi Nicolai ex voto pervigilarent, ægris, salus affunditur, mulier infida ad fidem provehitur, campanis præ gaudio ex se pulsantibus, quadraginta quinque miracula a divo Nicolao eadem nocte peracta probantur.” Dissonat tamen a Torellio Sant-Martinus, dum memorata prodigia non anno 1310, sed 1325 adscribit. Albericius in Vita Sancti parte 2, cap. 1 ea ad annum 1310 pariter refert quidem, sed laudatum monumentum pro miraculis anno 1325 factis recitat, ideoque, nisi error irrepserit, censuisse videtur, prædicta prodigia posteriori anno iterata fuisse. Ceterum quamvis Torellius præter canonizationis Processum laudet omnes Vitæ scriptores, nihil tamen simile apud Petrum de Monte Rubiano, aut Jordanum de Saxonia reperio: forsitan quia post scriptam ab illo Vitam contigere: hic vero in Tractatu, quem desiderari diximus, ea ipsa potuit consignasse.

[5] Porro præter concessa in miserorum solamen miracula, [Mirabile sidus,] quæ Sanctorum venerationem in fidelium animis solent accendere, accursum populi haud dubie multum auxit mirabilis illa stella, quam, ut Sancto olim inter vivos degenti crebro præluxisse, ita demortui tumulum ipso, quo obierat die, mirabili sane prodigio illustrare quotannis soluisse, tradit biographus, & post hunc Jordanus de Saxonia. Prioris verba dedimus in Vita num. 30 & sequentibus: posterior lib. 2, cap. 17 hæc habet: Sic etiam per omnia præparatus (ad orationem) fuit ille eximiæ sanctitatis vir, B. Nicolaus de Tolentino, in cujus devotæ orationis & theoricæ contemplationis signum quædam stella præfulgida, cum ad locum orationis iret, eum sæpius antecessit. Cum enim quadam nocte Vir Dei diu in oratione perstitisset in cella sua, aliquantulum obdormivit; & ecce in somnis apparuit sidus clarissimum, quantitate permaximum, motu velocissimum, situ non altum, sed quasi prope terram ad staturam hominis incedens.

[6] Videbatur autem, quod hujusmodi sidus novissimum ex Castro S. Angeli, [quod Sancto viventi sæpe præluxerat,] unde idem Sanctus traxerat originem, haberet initium, motu vero progrediens Tolentinum, ante altare post chorum oratorii, quod tunc erat versusclaustrum, ubi ipse consueverat frequentius celebrare de mane, & in die frequentius & de nocte interdum persistere in oratione, stabilitatem haberet & terminum; ad cujus rei spectaculum gentes diversarum provinciarum & linguarum (ut ei videbatur) convenerunt. Cumque de hoc signo mirifico non tam illa nocte, quam pluribus aliis noctibus certificatus esset, cum admiratione intra se cogitare cœpit, quid sibi hæc visio significationis importaret: sed non inveniens, cuidam Fratri bonæ opinionis & laudabilis vitæ visum suum sub secreto aperuit: qui quodam prophetico sermone respondit, dicens: Pater reverende, re vera hoc sidus præsagium est sanctitatis tuæ; nec mea mens vertit in dubium, quod ubi sidus explevit suum motum, ibidem locabitur corpus tuum, & ex multis miraculis, quæ ibi fient, ad percipienda beneficia sanctitatis * gentes variæ, quæ te non noverant, undique properabunt & tumulum tuum adorabunt.

[7] At Vir sanctus semper humilitate fulcitus ait: [ejusdem tumulum multis annis] Depone, care Frater, talem opinionem; quia semper Christi servus inutilis fui: ipse Deus mihi exponat, quia non intelligis visum meum. Ad paucos autem dies, cum ipse more solito de die intraret oratorium, quædam stella quasi motu progressivo ibat ante eum usque ad altare prædictum; & cum hoc quotidianis diebus accideret, intellexit in spiritu, quod hæc stella illius, quam in nocte viderat, expressiva veritatatis aliquid contineret. Cum igitur die alio oratorium rursus intraret, stella, ut prius antecedebat eum; at Vir sanctus reverentia & aliquali oratione ante memoratum altare facta, in longum perambulans oratorium, stellam ultra non videbat; sed cum ad altare ibat, mox stella super eum locum apparebat; & cum hoc per plures annos ante suum obitum ei accideret, ipse non suam, sed Dei gloriam cum omni humilitate recognoscens, gratias egit Deo, bonorum omnium Largitori.

[8] [in die emortuali illustrat.] Cumque tempus suæ migrationis instaret, Fratres in omni charitate rogavit, ut in eo loco eum sepelirent, & inde quocumque adveniente tempore nullatenus removerent. Conveniens quippe erat ubi spiritus Viri Dei tempore orationis ad excessus theoricos, teste stella, sublimari consueverat, ibi corpus in meritorum suorum jugem memoriam remaneret. Ad evidentiorem autem divinæ Pietatis manifestationem factum est, ut post ejus obitum multis annis semper in die transitus sui, in qua gens infinita ad suum venerabile corpus pro sanitatis remedio expectando confluebat, & non ante, nec postea, ab omnibus hominibus perspicere volentibus recte supra suum tumulum, quasi se non movens, videbatur; ut daret intelligi, quod B. Nicolaus non solum in terris fulgebat miraculis, sed & in cœlis præmiis jucundabatur æternis. Hoc, inquam, stellæ prodigium conceptam de Viri sanctitate existimationem procul dubio multum auxit, miserosque mortales ad Sancti tumulum attraxit. At quot annis stella ista recurrerit, nec biographus nec Jordanus edicit: verumtamen cum utriusque loquendi modus satis insinuet, illam eo, quo scribebant, tempore apparere desiisse, verisimile est, anno 1326, quo horum prior scripsit, jam cessasse.

[9] [Anno circiter vigesimo ab obitu canonizatio tentatur.] Quanta vero fuerit miraculorum magnitudo ac frequentia, colligere licet ex eo, quod vigesimo circiter post Sancti obitum anno, Christi scilicet 1325, Joanne XXII Ecclesiæ præsidente, de eodem inter Sanctos referendo, serio fuerit agitatum. Quippe Amelius de Lautreco canonicus Regularis S. Augustini ac monasterii S. Saturnini Tolosani abbas, postmodum Castrensis in Occitania episcopus, eo vero tempore, ut videtur, jam Marchiæ Anconitanæ Rector, una cum magistratibus ejusdem Marchiæ civitatum, apud Joannem XXII, Avenione residentem, institit, ut Nicolai vitam ac miracula examinari juberet, eumque Sanctorum catalogo adscribere dignaretur; quibus Pontifex benigne annuens, eam provinciam Senogalliensi & Cæsenati episcopis, ac abbati monasterii S. Petri Perusini imposuit. Ita discimus ex Bulla ejusdem Joannis XXII, quam Innocentii VI insertam Brevi Laurentius Empoli in Bullario Ordinis Eremitarum S. Augustini recitat, ex quo eam huc transferimus.

[10] Joannes Episcopus, Servus Servorum Dei. Venerabilibus fratribus Senogalliensi & Cæsenati episcopis, [Bulla, qua Joannes XXII episcopos Senogalliensem] ac dilecto filio abbati monasterii S. Petri Perusini salutem & Apostolicam benedictionem. Pater luminum & misericordiarum, & totius consolationis Deus, qui secundum multitudinem miserationum suarum Ecclesiam suam fœtu novæ prolis amplificat, & per novella Sanctorum miracula animas peccatorum illuminat, fidelium corda roborat, & accendit zelum ad æternæ lucis præmium animarum, multam nobis & merito confert materiam gaudiorum, magnaque gratiarum & laudum impendenda sibi jugiter nobis debita cumulat, dum per ostensiones veridicas nostræ Fidei fundamenta confirmat, ad altiora spem fidelium erigit, ad virtutum amorem per Sanctorum exempla nos provocat, & viam, per quam itur ad patriam, evidenter ostendit; ut per hæc æterni spe præmii, malignitate superata, virtute terrena pessundemus vitia, & cum felici commercio pro caducis seculi (illo, qui Potens est, opitulante) nobis acquiramus æterna.

[11] Nuper siquidem ex parte dilecti filii Amelii abbatis monasterii S. Saturnini Tolosani rectoris, [& Cæsenatensem, & abbatem S. Petri Perusini] & quam plurimarum civitatum, castrorum & locorum insignium Marchiæ Anconitanæ fuit expositum coram Nobis & fratribus nostris, etiam cum frequenti instantia & pluries repetita, quod recolendæ memoriæ Nicolaus de Tolentino, Ordinis Eremitarum S. Augustini, Camerinensis diœcesis, diutius in eodem Ordine laudabiliter conversatus, sanctitatis nitore, dum vixit, emicuit, vita & conversatione resplenduit, ac magnis & multis, tam ante quam post ejus obitum, in resuscitatione videlicet mortuorum, & diversorum curatione morborum, effugatione dæmonum, illuminando etiam cœcos & liberando captivos, surdis auditum & claudis gressum præbendo, & aliis quam pluribus diversis & variis miraculis coruscavit. Quare pro parte ipsorum fuit Nobis humiliter supplicatum, ut de ipsius Nicolai vita & miraculis inquisitione præmissa, si inveniremus prædicta veritate fulciri, Sanctorum catalogo adscriberemus, eundemque faceremus solemniter per universas orbis ecclesias venerari.

[12] Licet autem præmissa, si vera sint, nostrum & fratrum nostrorum corda multa jucunditate reficiant & labiorum vitulum Altissimo immolemus, [in Sancti vitam & miracula jubet inquirere.] qui bases columnarum nostræ fidei fundavit supra firmam petram; attendentes tamen hujusmodi negotium tam sublime tam arduum inscrutabile fore mortalibus & profunde ipsorum sensibus abditum, cum nullus carne circundatus arcana possit scrutari cælestia, & vix queamus absque labore & quandoque defectu veridice investigare terrena; & propter hoc Romana Ecclesia in tanto negotio consueverit cum exacta diligentia multaque maturitate procedere; considerantes etiam, quod vos tamquam vicini loco, habere poteritis de præmissis plenam certitudinem veritatis; prædictorum rectoris, civitatum, castrorum & locorum supplicationibus inclinati, discretioni vestræ, de qua plenam in Domino fiduciam gerimus, per Apostolica scripta mandamus, quatenus vos, vel duo vestrum, in loco seu locis, de quibus expedire videritis, de vita & conversatione atque miraculis prædicti Nicolai ac de circumstantiis omnibus negotium hujusmodi contingentibus, juxta formam, quam vobis sub Bulla nostra mittimus interclusam, inquiratis diligentius veritatem; & quæ super iis inveneritis, in scriptis redacta fideliter sub sigillis vestris per viros idoneos ad Sedem Apostolicam destinctis, ut per inquisitionem vestram diligenter instructi in hujusmodi negotio, ad laudem divini Nominis & honorem, firmamentum Catholicæ Fidei & consolationem fidelium populorum (dirigente Domino actus nostros) securius procedere valeamus. Datum Avenione, decimo Calendas Junii, Pontificatus nostri anno nono.

[13] [Laudati episcopi anno 1326] Hucusque Joannes XXII; cetera, quæ ibidem subduntur, verba sunt Innocentii VI, quibus fidem facit, apographum hoc suo autographo omnimode esse conforme, ideoque ejusdem cum illo auctoritatis. Ceterum cum laudatus Joannes XXII die VII Augusti anno 1316 creatus sit Pontifex, Bullamque, quam recitavimus, Pontificatus sui anno IX, decimo Calendas Junii consignaverit, manifestum fit, eam anno 1325 datam fuisse, adeoque eo anno, qui a Nicolai obitu erat circiter vigesimus, canonizationem ipsius tentatam fuisse. Porro hanc Joannis Bullam Frater Petrus de Castello Provincialis Marchiæ Anconitanæ, & Frater Simon de Monticulo Prior Tolentini ad Federicum Senogalliensem & Thomam Cæsenatensem episcopos detulerunt, qui post initum de more examen, quæ de Sancti gestis ac miraculis colligere potuerant, ad laudatum Pontificem, ut jussi fuerant, transmittenda curarunt.

[14] [ad Pontificem transmittunt Processum,] Ita constat ex Bulla Innocentii VI, data anno 1357, infra recitanda, ex qua quædam huc spectantia accipe. Cum dixisset, a Joanne XXII mandatum fuisse episcopis Senogalliensi ac Cæsenatensi, & abbati S. Petri Perusini, ut in Nicolai vitam miraculaque inquirerent, ita prosequitur: Dictique postmodum duntaxat episcopi, sicut fide dignorum relatione percepimus, juxta ipsarum litterarum tenorem & directam eis formam prædictam, de præmissis diligentius inquirentes & repertam per inquisitionem hujusmodi super dicto negotio ad Sedem Apostolicam sub eorum sigillis fideliter remittentes, illa fecerunt per idoneum nuntium Prædecessori præfato, suisque Fratribus S. R. E. Cardinalibus, qui tunc erant, die videlicet quinta mensis Decembris, anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo sexto, in consistorio præsentari; idemque Prædecessor illa nonnullis ex dictis Cardinalibus examinanda & sibi postmodum referenda commisit, quorum examinatio & relatio dicto Prædecessori & singulis aliis Cardinalibus, qui tunc erant, tradita & etiam assignata.

[15] [qui Senis servari dicitur:] Exstare istum Processum apud PP. Augustinianos Senenses, scribit laudatus Gandolfus his verbis: Asservatur in eadem nostra bibliotheca Senensi tomus magnus Ms. fol. regali, in quo continetur Processus efformatus ab episcopis Federico Senogalliensi & Thoma Cæsennatensi, Apostolicæ Sedis deputatis & commissariis; nempe mandante Joanne XXII, ut ex Bulla in ipso & in Bullario Ordinis inserta, anno MCCCXXV data: verum is ad manus nostras non pervenit; nisi forte Ms. Senense, de quo in Commentario prævio num. 8 & 9 egimus, pars Proceßus sit, quemadmodum ibidem num. 10 suspicati sumus.

[16] Cur vero optato successu pii conatus tum caruerint, [ratio dilatæ canonizationis.] habemus ex laudata Innocentii Bulla, in qua subdit: Cum autem sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum filiorum, Prioris generalis & Fratrum prædicti Ordinis petitio continebat, licet per inquisitionem, examinationem & relationem præmissas, & alia, quæ super dicto negotio acta tunc temporis extiterunt, de sanctitate conversationis & vitæ, ac miraculis ipsius Nicolai plene ac evidenter appareat; tamen propter occupationes multiplices dictæ Sedis & causas alias præfatum negotium juxta morem, quem in talibus Romana servat Ecclesia, non potuerit expediri &c. Clarius loquitur Eugenius IV in Bulla canonizationis infra recitanda, sic inquiens: Itaque hujus beati Viri, quando vita est functus, fama summaque ad eum populorum devotione crescentibus, felicis recordationis Joannes Papa XXII, Prædecessor noster, Avenione cum ejus curia præsidens, cum Fratribus suis cœpit de ejus canonizatione tractare, quam nisi ejus obitus & horrenda supervenissent schismata, procul dubio consummasset. Hæc ipsi, Ludovici Bavari tyrannidem, & Petri de Corbario, qui hujus ope sub Nicolai V nomine Pontificatum invaferat, nefarium schisma, ac denique Joannis XXII obitum, qui in annum Christi 1334 incidit, allegantes.

[Annotata]

* forte sanitatis

§ II. Canonizatio iterum tentata sub Innocentio VI PP.; sed conatu irrito.

[Aucto Nicolai cultu,] Quamquam ob rationes supra allatas Nicolaus Sanctorum albo a Joanne XXII adscriptus non fuerit, videtur tamen publicus ejusdem cultus a Sede Apostolica jam tum permissus fuisse: imo Lucas Castellinus in Tractatu de certitudine gloriæ Sanctorum canonizatorum cap. 2, puncto 58, ex Hieronymo Romano lib. 4 de Republica Christiana refert, eum jam centum annis ante canonizationem, quæ anno 1446 peracta est, beatificatum fuisse, festumque cum Officio de illo agi soluisse. Certe constat hoc ipso seculo XIV erecta ipsi fuisse altaria ac sacella, indulgentias a summis Pontificibus ad ipsius honorem concessas, festumque de eo diem quotannis celebratum fuisse, quemadmodum suis locis infra ostendemus.

[18] Interea Nicolaus novis indies miraculis magis magisque inclarescebat; [& miraculis increbescentibus, causa] quibus Patribus Augustinianis injecta mens est intermissam canonizationis causam resumendi. Itaque Innocentio VI, qui universæ Christi Ecclesiæ tum præerat, supplicarunt, ut miracula, quæ post primum processum increbuerant, examinari mandaret. Annuit Innocentius, Bullaque anno 1357 data eorumdem examen Eminentissimo Cardinali Ægidio Carillio, Sabinensi episcopo, suoque per Italiam legato curandum imposuit. Exstat ea Bulla in Bullario Ordinis Eremitarum S. Augustini, unde huc transcripsi. Innocentius Episcopus, servus servorum Dei, Venerabili fratri Ægidio episcopo Sabinensi, Apostolicæ Sedis legato salutem & Apostolicam benedictionem. Quæ ad divini nominis laudem ac splendorem Catholicæ fidei, & consolationem fidelium populorum per Sedem Apostolicam sunt laudabiliter inchoata, libenter & studiose prosequimur, & ad consummationem illorum, quantum possumus, diligentem operam adhibemus.

[19] [canonizationis sub Innocentio VI resumitur,] Dudum siquidem pro parte rectoris, qui tunc erat, & quamplurimarum civitatum, castrorum & locorum insignium Marchiæ Anconitanæ exposito fel. rec. Joanni Papæ XXII prædecessori nostro, quod recolendæ memoriæ Nicolaus de Tolentino, Ordinis Eremitarum S. Augustini, Camerinensis diœcesis, diutius in eodem Ordine laudabiliter conversatus, sanctitatis, dum vixit, nitore micuerat, vitæ conversatione splenduerat, ac magnis & multis tam ante quam post ejus obitum, in resuscitatione videlicet mortuorum, diversorum curatione morborum, effugatione dæmonum, illuminando etiam cæcos & liberando captivos, surdis auditum & claudis gressum præbendo, & aliis quampluribus diversis & variis miraculis coruscarat.

[20] [cujus Bulla] Dictoque Prædecessori pro dictorum exponentium parte humiliter supplicato, ut de ipsius Nicolai vita & miraculis inquisitione præmissa, si prædicta invenirentur veritate fulciri, eumdem Nicolaum catalogo Sanctorum adscribi, eumque faceret solemniter per universas orbis ecclesias venerari; idem Prædecessor dedit Senogaliensi & Cæsenati episcopis ac abbati monasterii S. Petri Perusini, qui tunc erant, per suas litteras in mandatis, ut ipsi vel duo eorum, in loco seu locis, de quibus expedire viderent, de vita & conversatione atque miraculis dicti Nicolai & de circunstantiis omnibus negotium hujusmodi contingentibus inquirerent juxta formam eis per dictum Prædecessorem sub Apostolica Bulla transmissam, diligenter veritatem, & quæ super iis invenirent, in scriptis redacta fideliter sub eorum sigillis per viros idoneos ad Apostolicam Sedem destinarent, prout in ejusdem Prædecessoris literis plenius continetur.

[21] [ad Eminent. Ægidium Carillium] Dictique postmodum duntaxat episcopi, sicut fide dignorum relatione percepimus, juxta ipsarum literarum tenorem & directam eis formam prædictam, de præmissis diligentius inquirentes, & repertam per inquisitionem hujusmodi super dicto negotio ad Sedem Apostolicam sub eorum sigillis fideliter remittentes, illa fecerunt per idoneum nuntium Prædecessori præfato suisque fratribus S. R. E. Cardinalibus, qui tunc erant, die videlicet quinta mensis Decembris, anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo sexto in consistorio præsentari, idemque Prædecessor illa nonnullis ex dictis Cardinalibus examinanda & sibi postmodum referenda commisit; quorum examinatio & relatio dicto Prædecessori & singulis aliis Cardinalibus, qui tunc erant, tradita & etiam assignata.

[22] [Sedis Apostolicæ legatum recensetur;] Cum autem, sicut exhibita nuper nobis pro parte dilectorum filiorum Prioris generalis & Fratrum prædicti Ordinis petitio continebat, licet per inquisitionem, examinationem & relationem præmissas & alia, quæ super dicto negotio acta tunc temporis exstiterunt, de sanctitate conversationis & vitæ ac miraculis ipsius Nicolai plene ac evidenter appareat; tamen propter occupationes multiplices dictæ Sedis & causas alias præfatum negotium juxta morem, quem in talibus Romana servat Ecclesia, non potuerat expediri, & interim ipse misericordiarum Pater a dicto tempore remissionis & præsentationis præmissorum in ipso Nicolao virtutis * sive opera manifestatis * quam plurima propter ipsius Nicolai merita miracula fuerit operatus, & continuo operetur; fuit nobis pro parte ipsorum Prioris & Fratrum humiliter supplicatum, ut ad pleniorem indaginem veritatis & clarificandum propensam celebrem ipsius Nicolai memoriam, de dictis miraculis post tempus prædictum ob ipsius merita, ut præmittitur, factis diligenter inquiri de benignitate Apostolica mandaremus.

[23] Nos igitur attendentes, quod quanto virtutum lumina perspicacius inspectantur, [sed successu irrito.] tanto clarius elucescunt, quantoque magis teruntur aromata, tanto fortius redolescunt, hujusmodi supplicationibus inclinati, fraternitati tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus de hujusmodi miraculis, quæ a præmissæ præsentationis tempore divina Clementia ob ipsius Nicolai merita operata extitit, ut præfertur, per te vel per alios ad præmissa idoneos, in locis, ubi expedire videris, juxta formam, quam sub Bulla nostra tibi mittimus interclusam, inquiras diligentius veritatem, & quæ super iis inveneris, fideliter in scriptis redacta, nobis sub tuo sigillo cum tuarum literarum, harum seriem continentium, testimonio intimare procures; ut in dicto negotio, favente Deo, certius agi valeat & procedi. Datum Avenioni Idibus Aprilis, Pontificatus nostri anno quinto; id est Christi 1357.

[24] Quid porro hac in parte præstiterit laudatus Eminentissimus Carillius, [Alia ad eamdem] non reperi; nec quisquam, quod sciam, confecti ab eo Processus meminit. Torellius ad annum Christi 1359 num. 3 & seqq. existimat eo anno in Ordinis sui comitiis Patavii celebratis, in quibus R. P. Matthæus Asculanus Generalis totius Ordinis Magister electus est, inter varia decreta unum de urgenda S. Nicolai canonizatione editum fuisse, eumque in finem authenticum Bullæ Joannis XXII apographum per Augustinum de Brisaco, generalem Ordinis procuratorem, ex Pontificio Registro describendum, ab Innocentio VI flagitatum concessumque esse. Ita ipse non improbabiliter censuit, quia in Bullario Ordinis apud Empoli exstat laudati Innocentii Bulla, anno Pontificatus ipsius octavo data, qua memoratæ Joannis XXII Bullæ authenticum apographum Patribus Augustinianis concedit: estque ea, quam subjicimus.

[25] Innocentius Episcopus, servus servorum Dei. [causam] Ad perpetuam rei memoriam. Tenorem quarumdam literarum fel. rec. Joannis Papæ vigesimi secundi, prædecessoris nostri, in Registro ipsius prædecessoris nostri repertum, ad dilecti filii Augustini de Brisaco, Ordinis Fratrum Eremitarum S. Augustini professoris, & eorumdem Fratrum & Ordinis generalis procuratoris, asserentis, se dicto tenore pro ipso Ordine indigere, supplicationis instantiam, de Registro ipso de verbo ad verbum transcribi, & præsentibus annotari fecimus, qui talis est. Tum sequitur, Bulla Joannis XXII, quam a num. 10 supra recitavimus. Deinde Innocentius in hunc modum prosequitur: Ceterum ut earumdem literarum tenor prædictus, sic insertus, omnimodam rei sen facti certitudinem faciat, Apostolica auctoritate decernimus, ut illud idem robur, eamque vim, eumdemque vigorem dictus tenor per omnia habeat, quem haberent originales literæ supradictæ, & eadem prorsus eidem tenori fides adhibeatur, quandocumque & ubicumque, sive in judicio vel alibi fuerit exhibitus vel ostensus, ut eisdem stetur firmiter in omnibus, sicut eisdem originalibus staretur literis, si forent exhibitæ, vel ostensæ. Nulli igitur &c. Datum apud Villam novam Avenionensis diœcesis, quarto Idus Julii, Pontificatus nostri anno octavo: id est Christi 1360.

[26] [spectantia.] Quantum tum temporis ea causa promota fuerit, plane ignoro, ipseque Torellius ignorare se fatetur; asserit tamen constare sibi, varia instrumenta eo spectantia tum confecta fuisse: quæ tamen hæc fuerint, nec ipse edicit, nec alibi potui reperire; ideoque mihi verisimilius apparet, aut parum aut nihil tum effectum fuisse. Sub eo tamen Pontifice re vera actum fuisse de Nicolao inter Sanctos referendo, etiam habemus ex Bulla Sixti V, anno 1585 pro restituenda Sancti festivitate edita; in ea enim sic loquitur Pontifex: Hunc itaque miraculorum signis, in quo inexhausta Dei benignitas in vita ac post mortem operari voluit, adducti felicis recordationis Joannes XXII & Innocentius VI primo in numerum Sanctorum referre concurrerunt &c. Ceterum verisimile est, Innocentii mortem, quæ in annum 1362 incidit, pios conatus irritos fecisse.

[Annotata]

* forte virtutes

* forte manifestationis

§ III. Cultus ante canonizationem ipsi exhibitus; erecta sacella & altaria: insignes indulgentiæ a Bonifacio IX PP. concessæ in ipsius festo, & die Dominica infra Octavam.

[Eodem, quo obiit, seculo] Erepto e vivis Innocentio VI, Urbanus V, Gregorius XI ac denique Urbanus VI succeßere; sub quo ultimo deplorandum schisma, quod in Martini V Pontificatu tandem exstinctum est, Ecclesiam Dei miserandum in modum afflixit; quare nil mirum est, quod dudum inchoata canonizationis causa tam luctuosis temporibus veluti sopita permanserit. Increbuerunt tamen interim Nicolai miracula, & cum miraculis populi ergo ipsum veneratio, ita ut jam Beati Sanctique titulo, non modo a vulgo, sed etiam a summis Pontificibus honoraretur, ac publico cultu gauderet. Nolo equidem singula hujus rei indicia hic congerere, quæ ex variis Gloriæ posthumæ locis colligere est; præcipua tamen hoc § exponam, ut liqueat, Nicolaum nostrum, priusquam ab Eugenio IV inter Sanctos referretur, publicis omnium votis, altaribus ac sacellis celebratum fuisse.

[28] [ipsi sacella] Ac primo quidem jam ab anno 1338 vel proxime subsecuto erectum ipsius nomini sacellum Anconæ in Piceno fuisse, ostendit Torellius ad annum Christi 1338, producens instrumentum quoddam anno 1339 a Fratre Jacobo de Ancona, qui conventui Anconitano tum præerat, ad rei memoriam confecto, ex quo hæc transcribo: Ad laudem & reverentiam omnipotentis Dei, suæque Matris gloriosæ Virginis Mariæ, beati Augustini & Nicolai confessorum, & omnium Sanctorum & Sanctarum ejus, & ad perpetuam rei memoriam. Universus populus civitatis Anconæ dedicavit & fundavit hanc ecclesiam Fratrum Eremitarum Ordinis S. Augustini de Ancona, nomine & vocabulo S. Mariæ populi, & capellam inferiorem subtus dictam ecclesiam, nomine & vocabulo B. Nicolai de Tolentino & sanctæ Requiei pro statu pacifico & tranquillo Anconæ civitatis & populi.

[29] Post hæc recensentur nomina eorum, qui primos lapides in fundamenta miserunt, [& altaria] ac denique subditur: Anno a Nativitate ejusdem Dei & Domini nostri Jesu Christi MCCCXXXIX, Indictione VI, die IX mensis Novembris, tempore Domini Benedicti Papæ XII, in Dedicatione basilicæ Salvatoris; in cujus rei testimonium F. Jacobus de Ancona Prior dicti loci & Ordinis præsentes litteras fieri fecit & sigillis prædictorum omnium (scilicet qui fundamentis solemniter jaciendis adstiterant) præmuniri. Laudat præterea hujus ecclesiæ fundationis dedicationisque monumentum marmoreæ tabulæ inscriptum; in quo annus 1338 cum eadem Indictione, dieque ac mense signatur.

[30] Pisis quoque ac forte etiam alibi erectum ipsi fuisse altare, [erecta, festumque ejus celebratum:] diemque ipsius festam eodem seculo celebrari solitam fuisse, discimus ex Herrera in Alphabetho, ubi habet sequentia: Reperi etiam in Registris Ordinis, die VIII Julii, anno MCCCLXXXVII. hæc verba Prioris generalis de conventu Pisano loquentis: “Ei concessimus, ut recipere possit DVI libras, quas habere debet ab illis de Bondi, convertendas similiter in possessiones pro dotibus altarium S. Nicolai de Tolentino & S. Ursulæ” &c. Et die IX Junii, anno MCCCLXXXVIII: “Hinc ad festum B. Nicolai de Tolentino immediate futurum”. Et die XXII Januarii, anno MCCCLXXXIX: “Instituimus & fecimus capellanum Fr. Paulum de Tolentino lectorem oratorii sive capellæ S. Nicolai de Tolentino” &c.

[31] Neque vero populi hæc tantum fuit erga S. Nicolaum veneratio, [insignes indulgentiæ a Bonifacio IX] sed & Bonifacius IX ejusdem Sancti sacellum Tolentini, ad augendum populi concursum, insignibus indulgentiis donavit, teste laudato Herrera, qui loco mox citato his verbis prosequitur: Et quod magis est, Bonifacius IX Bulla data Romæ Calend. Martii anno secundo Pontificatus, & Christi MCCCXCI, indulgentiam Portiunculæ concessit visitantibus capellam S. Nicolai (sic illum Pontifex vocat) de Tolentino in ejus festivitate. Fit hujus Pontificiæ concessionis mentio in actis capituli Erbipolensis anno MCCCXCI celebrati, ubi sic habetur: “Item, ut nostræ Religionis fama amplius dilatetur, & in Dei populo devotio crescat uberius, diffinimus & præsenti diffinitione monemus Provincialibus * Prioribus & localibus, & exhortamur in Domino, quatenus in eorum piis informationibus gratiam & indulgentiam modo conventui de Tolentino in die B. Nicolai per Apostolicam Sedem concessam per sanctissimum in Christo P. & D. N. D. Bonifacium, divina providentia Papam IX, per seipsos subditosque suos publicent sub forma, qua serenissima Venetiarum civitas in festo Ascensionis in ecclesia S. Marci a Sede habet eadem.

[32] [in Sancti festo concessæ:] Inducentes Christicolas tam in consiliis, quam in confessionibus, exhortationibus, quoad accessum & peregrinationem ad ecclesiam & conventum B. Nicolai de Tolentino, superius expressam, in die depositionis ejusdem, quæ celebris est die X mensis Septembris; volentes, quod Priores provinciales in eorum provinciis, singulique Priores sibi subditos moneant, cæterosque Fratres ad consimilia peragendum; addentes, quod ad minus Fratribus quatuor de eorum provinciis, ad conventum sæpe dictum progredi volentibus, Provinciales eorum licentiam debeant impertiri, nisi casus obsisteret retractivus”.

[33] [error Herreræ corrigitur.] Ex hoc capituli Herbipolensis, quod Josephus Pamphilus in Chronico eodem anno 1391 celebratum etiam notat, decreto constat, insignes indulgentias in die festa S. Nicolai visitantibus ipsius ecclesiam Tolentini a Bonifacio concessas esse: verum vehementer hallucinatus est Herrera, dum hasce cum aliis, quas aliquot annis post idem Pontifex eidem ecclesiæ largitus est, confundens, indulgentiam Portiunculæ nuncupavit. Erroris cuasa fuit male intellectus Pontificatus annus, quem, cum in Bulla mox recensenda XI notaretur, ipse facili cyfrarum XI & II lapsu secundum interpretatus est, ideoque ad annum Christi 1391 retulit, qui ad 1400 erat remittendus. Porro hanc indulgentiarum concessionem ab illa diversam esse, ostendit Torellius ad annum 1391 num. 4 & 5, inter cetera recte observans, priores, de quibus capitulum Herbipolense meminit, ipsi festo ea sub forma, qua serenissima Venetiarum civitas in festo Ascensionis in ecclesia S. Marci a Sede habet eadem, affixas fuisse; posteriores vero Dominicæ primæ post festum ad normam earum, quæ Portiunculæ dicuntur. Plura, lector ex Bulla mox subdenda intelliget.

[34] [Item aliæ indulgentiæ] Josephus Pamphilus, episcopus Signinus, in Chronicis Ordinis Eremitarum S. Augustini ad propositum nostrum sic habet: Anno MCD Bonifacius nonus Pont. Max. concedit annuatim eamdem indulgentiam & remissionem peccatorum, quæ est Assisii in festo Portiunculæ, visitantibus sacellum beati Nicolai de Tolentino in Dominica festum ejusdem beati Nicolai immediate sequente, a primis Vesperis usque ad totum diem ipsius Dominicæ; & vult, quod Prior monasterii S. Augustini de Tolentino cum quinque aliis sacerdotibus, ab eo deputatis, possint per decem dies ante dictam Dominicam fideles confluentes annuatim pro dicta indulgentia, confessionibus auditis, ab omnibus casibus (nisi sint Sedi Apostolicæ reservati) absolvere & pœnitentiam salutarem eisdem injungere.

[35] [ab eodem Bonifacis] Bullam ipsam ex Bullario Laurentii Empoli accipe. Licet is, de cujus munere venit, ut sibi a suis fidelibus digne & laudabiliter serviatur, de abundantia suæ pietatis, quæ merita supplicum excedit & vota, bene servientibus sibi multo majora retribuat, quam valeant promereri; nihilominus tamen desiderantes Domino populum reddere acceptabilem & bonorum operum sectatorem, fideles ipsos ad complacendum ei, quasi quibusdam allectivis muneribus, indulgentiis videlicet & remissionibus, invitamus, ut exinde reddantur divinæ gratiæ aptiores.

[36] Cupientes igitur, ut capella S. Nicolai de Tolentino, [pro Dominica infra Octavam quotannis] sita juxta ecclesiam S. Augustini, Camerinensis diœcesis, congruis honoribus frequentetur, & ut Christi fideles eo libentius causa devotionis consluant ad eandem, quo ex hoc ibidem dono cælestis gratiæ uberius conspexerint se refectos; de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui in Dominica festum ipsius S. Nicolai immediate sequente a primis vesperis usque per totum diem ipsius Dominicæ capellam ipsam devote visitaverint, annuatim illam indulgentiam & remissionem peccatorum auctoritate Apostolica concedimus, quam visitantes ecclesiam beatæ Mariæ in Portiuncula, alias dictam de Angelis, extra muros Asisinates, prima & secunda diebus mensis Augusti annuatim auctoritate præfata quomodolibet consequuntur.

[37] Et nihilominus, ut fideles ipsi in hujusmodi Dominica ad dictam capellam confluentes, [cum ampla absolvendi potestate] conscientiæ pacem & animarum salutem (Deo propitio) uberius consequantur, ac indulgentiæ hujusmodi participes efficiantur, dilecto filio Priori S. Augustini de Tolentino dictæ diœcesis, qui pro tempore fuerit, ut ipso per se & quinque sacerdotes idoneos sæculares vel Religiosos, qui, ac etiam ipse Prior, confessionibus omnium Christi fidelium hujusmodi per decem dies ante dictam Dominicam & per eamdem ad capellam ipsam confluentium annuatim, & eis confiteri volentium, confessionibus diligenter auditis, eis pro commissis, præterquam in casibus Sedi Apostolicæ reservatis, absolutionis debitæ beneficium auctoritate nostra impendere, & pœnitentiam salutarem injungere valeant, deputare possit auctoritate prædicta, tenore præsentium concedimus facultatem.

[38] Volumus autem, quod, si alias visitantibus capellam ipsam, [visitantibus tumulum concessæ] vel ad ejus fabricam seu conservationem manus porrigentibus adjutrices, vel alias inibi pias eleemosynas erogantibus, aut alias aliqua alia indulgentia in perpetuum, vel ad certum tempus nondum elapsum, duratura, per nos concessa fuerit, hujusmodi præsentes literæ nullius existant roboris vel momenti. Datum Romæ apud S. Petrum, Calendis Martii, Pontificatus nostri anno undecimo. Hæc laudatus Empolius ex Bulla originali, quæ cum sigillo plumbeo asservatur Romæ in archivo Ordinis num. 2, ut præmiserat.

[39] Ex annotato Pontificatus anno & Calendis Martii, [anno 1400] eruimus, Bullam hanc anno Christi 1400, ut recte habet Pamphilus, non autem 1401, ut in margine perperam annotavit Empolius, datam fuisse. Bonifacius enim initio Novembris anni 1389 creatus est Pontifex, eodemque mense coronatus, atque adeo annus ejus undecimus Calendis Martii anno 1400 currebat, ejusdemque anni mense Novembri terminabatur. Ceterum Torellius ad hunc annum, num. 23 observat, prædictas indulgentias ac facultatem, in Bulla expressas, anno 1679, quo scribebat, Tolentini etiam viguisse, cum numeroso non tantum ex Marchia Anconitana, sed & ex aliis regionibus, peregrinorum ad prædictam ecclesiam in Dominica, quæ Sancti festum proxime subsequitur, concursu. Hinc colligimus, indulgentias, quas capitulum Herbipolense commemorat, aut revocatas, aut ad paucos tantummodo annos tum jam elapsos concessas fuisse, cum Pontifex posteriores in hac Bulla contentas alioquin irritas esse voluerit.

[40] [Ante canonizationem Sanctus appellatur.] Notatu quoque dignum est, Nicolaum, pendente canonizationis processu, a Pontifice nondum inter Sanctos relatum, Sancti titulo ab eodem illustratum fuisse. Denique quanta jam tum populi frequentia ad ejusdem tumulum affluere soluerit, colligere licet ex facultate ab eodem Bonifacio in prædicta Bulla Priori Tolentinati facta, quinque sacerdotes eligendi, quibuscum per dies undecim pœnitentiæ Sacramentum lucraturis indulgentias administraret. Hæc de cultu ante canonizationem Sancto publice delato sufficiant, plura per decursum sese offerent ejusdem argumenti indicia, interim ad canonizationem progredior.

[Annotata]

* Torel. Provinciales &c.

§ IV. Inter Sanctos refertur ab Eugenio IV PP.: Bulla canonizationis recensetur.

[Sanctis adscribitur] Fluxerant a Sancti obitu anni circiter 140, cum Eugenius IV Pontifex inchoatam a Joanne XXII centum & viginti ante annis canonizationis causam ad diu desideratum finem tandem feliciter perduxit. Lætissimi hujus eventus testem habemus S. Antoninum, auctorem synchronum, qui parte 3 Historiarum, titulo 22, cap. XI, § 17, de Eugenio sic scribit: Demum ad urbem Romanam perveniens, cum honore & gaudio receptus est. Ibi autem existens beatum virum Nicolaum de Tolentino, Ordinis Eremitarum, qui per plurimos annos ante obierat, quum claruisset multis miraculis, quæ sunt recitata in publico consistorio, Eugenius Sanctorum catalogo de communi consilio & assensu Cardinalium & prælatorum adscripsit, & celebrandum ejus festum ac colendum universis fidelibus tradidit.

[42] [ab Eugenio IV] Tempus, quo hæc acta sunt, habemus ex Josephi Pamphili Chronico, in quo hæc lego: Cum Eugenius IV ab innumerabilibus, iisque dignissimis fide viris, sanctitatem ejus & miraculorum, nullo tempore interrupto, multitudinem ac magnitudinem cognovisset, celebrato œcumenico concilio Florentino, Armenis & Indis in fidei unitatem coëuntibus, & inter Romanam & Græcorum Ecclesiam pace demum conventa, Romam reversus, beatum virum Nicolaum in Sanctos retulit: nam a templo S. Petri cum omni clero publica supplicatione ad ecclesiam S. Augustini procedens, Missæ solemnia, magno Cardinalium omnium & prælatorum conventu, astante etiam populo Romano, idem Pontifex celebravit anno Domini millesimo, quadringentesimo, quadragesimo sexto, Nonis Junii, quæ fuit Pentecostes feria secunda.

[43] [die 5 Junii.] Inter Officia propria Eremitarum S. Augustini ea festivitas ad diem V Junii quotannis recolenda præscribitur, ibidemque idem annus, eademque mensis dies, sed quæ rectius in ipsam Pentecostes diem tum incidisse dicitur, in hunc modum assignatur: Qui (Eugenius IV) Florentino œcumenico concilio celebrato, in Urbem reversus, beati Viri gestis ac miraculis super ter centum iterum rite atque ordine cognitis & probatis, eumdem solemni pompa Sanctorum Fastis adscripsit anno post Christum natum millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Nonis Junii, ipsa die Pentecostes tum incurrente. Inter Auctaria quoque Usuardina apud Sollerium nostrum editio Lubeco-Coloniensis ad V Junii hujus canonizationis meminit his verbis: Eadem die Canonizatio S. Nicolai de Tollentino, presbyteri & confessoris, Ordinis Eremitarum. Hæc dubitare nos non sinunt, quin canonizationis solemnitas die V Junii re ipsa contigerit.

[44] Joannes Stella relatus apud Papebrochium parte secunda Conatus ad Catalogum Romanorum Pontificum, [anno 1446.] pag. 119 obscurius loquitur; sic enim habet: Obiit autem (Eugenius) anno a natali Domini MCCCCXXXXVI, XII Kalendas Martii, ætatis suæ LXIV, quo quidem anno B. Nicolaum de Tolentino in sanctos retulit confessores. Obiit autem Eugenius anno nostro vulgari 1447: annus vero a Stella notatus, ducto numerandi initio a XXV Martii, incidit partim in annum vulgarem 1446, partim in 1447, ideoque certo dici non potest, utrum e duobus voluerit designare, præsertim quia posteriori Bulla canonizationis primum edita est, ut infra ostendemus. Verumtamen cum ex dictis liqueat, solemnitatem canonizationis die V Junii ab Eugenio peractam fuisse, & memorata Bulla Kalendis Februarii anno 1447 vulgari signetur, quo anno ac mense Eugenius defunctus est, omnino dicendum est, S. Nicolai canonizationem in annum Christi vulgarem 1446 incidisse.

[45] Relationem vitæ Sancti nostri, pro canonizatione ipsius coram Eugenio IV recitatam, [Miracula 301 probata:] dedimus supra sub titulo Vitæ secundæ, ex fide Dominici Gandolfi, qui, ut asserit, eam ex Ms. codice bibliothecæ S. Augustini Senensis excerpsit, aitque præter eam exstare in eadem bibliotheca Processum jussu Joannis XXII ab episcopis Senogalliensi & Cæsenatensi olim confectum; verum tam hic, quam miracula, quæ dictæ Relationi subjici affirmat, ad manus meas non pervenerunt: vide tamen dicta num. 8 & 10 Commentarii prævii. Porro trecenta & unum miracula, ad quorum probationem trecenti septuaginta & unus testes examinati sunt, in regestis annotata, & coram Eugenio IV in publico consistorio tum prælecta fuisse, testatus ipse est in Bulla infra recensenda. Torellius ex fama narrat, advocatum consistorialem trecenta illa miracula absque ulla hæsitatione memoriter recitasse; quod cum Eugenius prodigii instar haberet, ab eo jussum esse, ut & hoc trecentis reliquis adderetur, atque ita trecenta & unum numerata fuisse. Verum hæc ex fama tantummodo a se referri ipse fatetur.

[46] Certiora apparent, quæ ad diem V Junii, qua Sancti canonizatio recolitur, [puer submersus reviviscit:] in Officiis propriis Ordinis Eremitarum S. Augustini leguntur his verbis: Ceterum insigni miraculo hæc ipsa celebritas nobilitata fuit: puer enim, tubicinis cujusdam filius, ab Ælio ponte, prementibus turbis, in Tyberim dejectus, atque inde urinatorum opera exanimis vix demum extractus, patre pro eo S. Nicolao votum nuncupante, paulo post summa omnium admiratione revixit. Eadem habet Torellius, qui hæc facta scribit, dum Pontifex ad ecclesiam Augustinianorum procederet, ut Nicolaum ibidem solemni ritu Sanctis adscriberet.

[47] Orationem, qua in hac solemnitate usus est Pontifex, recitat Josephus Pamphilus in Chronico, [eratio, qua tunc usus est Pontifex:] estque eadem, quæ pro annua Canonizationis festivitate in mox laudatis Officiis præscribitur. Josephi verba accipe: Itaque Eugenius Papa, qui eum singulari quodam studio in Sanctorum numerum retulisset, eidem piam admodum ac memorabilem orationem hujusmodi contextam verbis decantavit: Concede, quæsumus, omnipotens Deus, ut Ecclesia tua, quæ in fine seculorum ineffabili providentia beati Nicolai confessoris tui virtutum & miraculorum magnitudine coruscat, ipsius meritis & intercessione eliminatis erroribus, perpetua pace ac unitate lætetur. Per Dominum.

[48] [Ecclesiæ pax subsecuta,] Porro Ecclesiæ pacem ac unitatem, quas hac oratione Eugenius postulabat, quæque deinde sublato omni schismate subsecutæ sunt, S. Nicolai meritis acceptas refert Sixtus V Pontifex in Bulla XXII Januarii anno 1585 pro celebratione Officii ejusdem ritu duplici data, in qua ita loquitur: Post cujus relationem inter numerum Sanctorum celeberrimum maximumque illud miraculum extitit, quod Ecclesia Romana, jam per annos amplius quinquaginta schismatum dissidiis graviter afflicta, hujus beati Viri meritis & intercessione sublatis erroribus, pacem præter spem summam consecuta est.

[49] [Sancti meritis adscribitur.] Hinc etiam in Officio canonizationis ejusdem ad diem V Junii legitur: Sed & illud celeberrimum extitit, ipsius Eugenii voto expetitum & successorum Pontificum oraculo firmatum; quod Ecclesia Romana, jam per annos amplius quinquaginta variis schismatum turbinibus exagitata, S. Nicolai meritis & intercessione, eliminatis erroribus, summam præter spem tranquillitatem consecuta est. Etenim Germani principes, qui diuturna neutralitate inter Eugenium & Basileenses patres fluctuaverant, anno 1446 eidem Pontifici obedientiam præstiterunt, ut apud Franciscum Pagium in Breviario Pontificum, Raynaldum in Annalibus, aliosque videre est: Felix vero V antipapa, seu Amedeus Sabaudiæ dux, derelictus ab omnibus, abdicato pseudopapatu, Nicolaum V, Eugenii successorem, ut legitimum Pontificem Christique in terris Vicarium agnovit; atque ita Basileense schisma tandem penitus exstinctum est.

[50] [Bulla canonizationis edita] Quamquam vero Nicolaus die V Junii anno 1446, ut vidimus, inter Sanctos relatus sit, Bullam tamen canonizationis Eugenius non nisi subsequenti anno, qua de causa ignoramus, ad fideles direxit. Bulla hæc apud varios exstat, eodem quidem mensis die annoque Pontificatus, sed non eodem Christi anno signata. Apud Laërtium Cherubinum tom. 1 Bullarii, quique eum secutus est, Justum Fontaninum in Codice canonizationum, notatur Dat. Romæ apud S. Petrum, anno Incarnationis Dominicæ MCDXLVII, Calend. Februarii, anno sextodecimo, Pontificatus scilicet Eugenii. Eodem modo legit Odoricus Raynaldus tom. 18 Annal. Eccles., ad annum Christi 1447, num. 8, ubi subdit: Qui (annus XVI Pontificatus Eugenii) in hunc annum (1447) incidit; quocirca miror, hæc a nonnullis scriptoribus recentioribus accuratissimis in superiorem annum conjici.

[51] [anno Pontificio 1446,] At Laurentius Empolius in Bullario Ordinis S. Augustini, eamdem Bullam recitans ex transumpto authentico auditoris cameræ, quod Romæ asservatur in archivo Ordinis num. 2, pro anno Incarnationis 1447, legit 1446. Et recte quidem: alioquin enim ea vulgari anno Christi 1448, quo Eugenius jam obierat, data fuisset. Nam Eugenius in Bullis subsignandis annos ab Incarnatione Domini sive a XXV Martii auspicatus est, ut pluribus ostendit Papebrochius in Conatu ad Catalogum Romanorum Pontificum: scrupulus autem, quem ex tribus ultimis ejusdem Pontificis Bullis, quarum prima hæc est, ibidem concipit de mutato stylo postremis ejusdem vitæ annis, evanescit ex Empolii Bullario, ex quo liquet, in hac quoque pristinam signandi methodum ab Eugenio servatam fuisse.

[52] Præcedebat itaque annus noster vulgaris tribus circiter mensibus, [qui in vulgarem 1447 incidit,] a prima scilicet Januarii usque ad XXV Martii, annum in Romana curia tum adhiberi solitum; ideoque, si Eugenius laudatæ Bullæ annum 1447 adscripsisset, ea ad annum nostrum vulgarem 1448 referenda esset; quod dici nequit, cum Eugenius mense Februario vulgaris anni 1447 vivere desierit. In oppositum errorem lapsus est Henricus Spondanus, Baronii Annalium continuator, dum annum 1446 memoratæ Bullæ subscriptum deprehendens, hanc anno nostro vulgari 1446 illigavit, non advertens, annum XVI Pontificatus Eugenii Kalendis Februarii cum vulgari anno 1447 concurrisse. Modo Bullam ipsam, prout ea exstat apud Empolium, accipe.

[53] Eugenius episcopus, servus servorum Dei. [exhibetur.] Universis Christi fidelibus præsentes literas inspecturis salutem & Apostolicam benedictionem. Licet militans in terris Ecclesia triumphantem in cælis filiali & devoto veneretur affectu, ac virtutes, laudes, præconiaque Sanctorum, quantum humana sinit fragilitas, dignissimis attollat titulis, devotis quoque precibus solemni ritu sacrificia laudum offerat ad decus & venerationem civium supernorum, nihil tamen illis accrescit novæ perfectionis & gloriæ, nec eorum persancta felicitas nostris operibus firmari poterit vel augeri; misericors tamen miseratorque Dominus per intercessiones meritaque Sanctorum, quos in terris celebritate congrua veneramur, mirabili dignatione imperfectum nostrum suppleri providit, & * quod nostris meritis non valemus, eorum suffragiis assequamur.

[54] Æternus itaque Deus, qui facit mirabilia magna solus, [Nicolaum sanctimonia & miraculis clarum] confessorem suum eximium Nicolaum de Tolentino in approbata Religione Fratrum Eremitarum S. Augustini ab ejus pueritia educatum, puritate candidum, charitate fœcundum, electum ex millibus, exemplar præfulgidum, sapientia ejus infinita produxit, singularis vitæ suæ excellentiam signis & prodigiis probans, ac constantibus crebrisque miraculis manifestans. Lætentur itaque cæli, exultet terra, jucundeturque pariter totus orbis, quando ei, qui effulsit in templo Dei, cum viveret, spatiosum in cælo præstant hospitium cæli cives.

[55] Itaque hujus beati Viri, quando vita est functus, [Joannes XXII Sanctis adscribere voluit.] fama summaque ad eum populorum devotione crescentibus, fel. record. Joannes Papa XXII, prædecessor noster, Avenione cum ejus curia præsidens, cum Fratribus suis cœpit de ejus canonizatione tractare; quam, nisi ejus obitus & horrenda supervenissent schismata, procul dubio consummasset.

[56] Beatus igitur hic Nicolaus honestis ex Castro sancti Angeli intra Firmanam diœcesim parentibus ortus, [Ob Sancti virtutes,] puerorum consortia vitans, ecclesias divinaque mysteria frequentabat; & ne præclara opera lucidæ vitæ suæ longo latoque sermone curramus *, pauca lubet referre de pluribus, ut ex his existentes in via Domini Patrem glorificent, sicut decet. Sanctus equidem iste in ætate existens tenera, se sub magna Religionis diligentia, summa cum obedientia & humilitate servabat, castigando corpus, jejuniis, vigiliis, orationibusque insistebat devotus, gratus, humilis, obediens, benignus, suavis, pius, patiens, constans, maturus, compositus virtutum quibusdam aromatibus plurimos attrahebat, adeo quod * fidei cultor erat, ut cuncta illius verba & opera virtute * fidei redolerent.

[57] [beatam mortem] Tribulatorum & infirmorum consolator assiduus existebat, & demum pudicus, castus, modestus, verecundus ac lætus, ad vitæ vesperam veniens, divinitus audire meruit: Euge serve bone, intra in gaudium Domini tui. Sic granum frumenti, cadens in terram & mortuum, uberem consurgit in spicam; sic botrus in torculari calcatus liquoris redundat in copiam; sic regnum cælorum percipitur, & Sancti per fidem sublimia regna vicerunt. Verum, quia decebat divinæ magnitudinem Bonitatis, & *, quem in terris oranarat præclaris virtutibus, in cælis regnare certis testimoniis probaretur; multis enim magnisque miraculis, & dum viveret, & post obitum, clarum fecit; quorum quædam dignissimis probatis * testibus, onerosæ multitudinis vitandæ gratia duximus præsentibus adnotanda.

[58] [& miracula ante] Quidam in sinistro latere adeo perditus erat, ut nec illius manum aut pedem posset quovis modo movere, aut quidquam ex oculo sinistro videre; post plurimorum medicorum antidota atque collyria in vanum experta, Sanctus hic latus illud Crucis signaculo tetigit, viroque illi benedixit; qui statim e grabato surgens, factus est videns, & integre liberatus. Quædam vero mulier triennio continuo sanguinis fluxum patiens, ad Nicolaum veniens & manum illius devotissime osculans, precabatur eum, ut preces ad Dominum pro illius sanitate recuperanda porrigeret: Sanctus ipse illam signo Crucis signavit; & liberata recessit: & hæc ante obitum.

[59] [& post obitum facta,] Post obitum vero, cum puer quidam annorum quatuor in canale molendini cecidisset, & intra rotam & aquam per spatium temporis, quo communiter quis bene ambulans milliario ambulasset, continuo jacuisset; inde tandem laboriose extractus mortuus, & pro mortuo reputatus, emisso prius per matrem voto, quod, si restitueretur vitæ auxilio beati Nicolai, illum supra sanctum tumulum habitum Religionis indueret, adjuvante Sancto prædicto, vivus apparuit. Vir insuper quidam inventus in domo sua suspensus & mortuus, precibus & voto per ejus uxorem ad B. Nicolaum emissis, factus est vivus, & ex tunc diutius supervixit.

[60] [trecenta & unum probata,] Quamplurima etiam miracula tam in vita, quam post ejus obitum fecit; pluresque homines utriusque sexus a morte resuscitavit, cæcos illuminavit, & ab oculorum infirmitatibus liberavit, contractos & protractos membris & claudos erexit, paralyticos a membrorum impotentia sanavit, & a tremore capitis & membrorum, dæmoniacos, captivatos, incarceratos cum apparitionibus & revelationibus liberavit, cadentes & elisos *, a naufragiis & captivitate personæ, a perditione bonorum, & febribus, ab ethica, ab hydropisi, a podagra, a doloribus iliorum & stomachi ac cordis, aliisque infirmitatibus liberavit, pristinæque sanitati restituit. Quæ omnia trecenta & unum miracula, ad quorum probationem examinati fuerunt trecenti septuaginta & unus testes, in registris adnotata, coram Nobis in publico consistorio relata fuerunt.

[61] His igitur & aliis miris operibus, Sancti hujus adstruentibus sanctitatem & Christianiæ fidei virtutem, [postulantibus fidelibus, Eugenius IV] miraculorum lingua loquente, concurrit ad Nos undique populus, crevit de his fama atque devotio, laudatur Dominus de salutiferis gratiis, salutis Auctori gratiæ referuntur. Invaluit super his vox communis & celebris, & plurimorum vox exultationis etiam prælatorum nobis intonuit, & nostra auctoritate inquisitionem fieri super dictis obtinuit. Primum quidem venerabili fratri Joanni episcopo Prænestino, & dilectis filiis nostris Joanni, tituli sancti Laurentii in Lucina presbytero, & Prospero S. Georgii ad Velum aureum diacono, Cardinalibus commisimus, ut veritatem præmissorum & de miraculorum continuatione inquirerent diligenter; quorum relatione & * continuationis miraculorum probata veritas Nos & venerabiles fratres nostros S. R. E. Cardinales de Sancti ejusdem vita mirabili, miraculis & meritis gloriosis instruxit.

[62] [cum Sanctum declarat, & ejus festum annuum indicit,] Et quia majora & plura de Sancto ipso comperimus, quam insinuata fuissent, de fratrum præfatorum consilio & assensu, plurimis ecclesiæ prælatis adstantibus, de omnipotentis Dei virtute & beatorum Apostolorum Petri & Pauli ac nostra auctoritate confisi, eundem beatum Nicolaum sanctorum confessorum catalogo duximus adscribendum. Ideo universitatem vestram monemus & hortamur attente, per Apostolica scripta vobis præcipiendo mandantes, quatenus quarto Idus Septembris, quo Sanctus ipse migravit ad Dominum, festum ejusdem devote & solemniter celebretis, & faciatis ab omnibus veneratione congrua celebrari, ut pia ejus intercessione & hic a noxiis protegi, & in futurum sempiterna gaudia consequi valeatis.

[63] [& tumulum visitaturis indulgentias concedit] Et ut ad venerabile ejus sepulcrum eo ardentius Christi fidelium confluat multitudo, & celebrius ejusdem Confessoris colatur festivitas, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui cum devotione & reverentia illic in eodem festo accesserint, annuatim ipsius suffragia petituris de omnipotentis Dei misericordia & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi septem annos & totidem quadragenas de injunctis eis pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum Romæ apud S. Petrum, anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Calendis Februarii, Pontificatus nostri anno decimo sexto: id est vulgari anno Christi 1447, ut initio hujus § ostendimus. Cur vero Eugenius ad hoc usque tempus hanc canonizationis Bullam edere distulerit, ignotum mihi est.

[Annotata]

* l. ut

* l. percurramus

* l. adeoque

* al. virtutem

* l. ut

* forte probata

* al. allisos

* al. etiam

§ V. Sancti Officium Ecclesiasticum vetus & novum.

[Officio ecclesiastico] Dubitari non potest, quin Nicolai jam inter Sanctos relati cultus non leve incrementum ceperit apud fideles, qui eum ante canonizationem ob beneficiorum multitudinem tam avide fuerant venerati. Non tamen ingratum lectori fore arbitror, si pauca ad cultum ejus spectantia hoc § exposuero. Cajetanus Maria Merati in Thesauro sacrorum rituum Bartholomæi Gavanti aucto, tom. 2, parte 1, sect. 7, cap. XI de ecclesiastico Sancti Officio hæc notat: X Nicolai de Tolentino. In Breviario Vatic. vol. 4760. Restituitur a Sixto V MDLXXXV, cum Officio & duplici ritu; sed comparatione facta cum Nicolao Mirensi episcopo, a quo hic Nicolaus prodiit in lucem, (id est cujus precibus & patrocinio natus est) Clemens VIII semiduplici ritu festum decrevit fieri, mutavitque orationem… Duplex denuo a Clemente IX. Hæc ipse, ad quæ aliqua notanda occurrunt.

[65] [celebratur.] Festum Nicolai, die X Septembris, qua obierat, quotannis celebrandum ab Eugenio IV indictum fuisse anno 1447, vidimus supra num. 62, atque adeo ab illo tempore per universam Christi Ecclesiam Officio ecclesiastico, seu proprio seu communi, cultus fuisse videtur. Quale istud fuerit, de quo Merati mox meminit, non explicat; uti nec ætatem Breviarii Vaticani, quod laudat. Non minus incertum mihi est, an ea Officii recitatio lapsu temporis prætermissa fuerit, prout laudatus auctor insinuat, asserens illud a Sixto V anno 1585 restitutum fuisse. Bullam Sixti exhibet Laërtius Cherubinus in Bullario tomo 2, Constitutione 16 inter Sixtinas; nec inutile duxi eam ad Sancti gloriam hic inserere.

[66] [Bulla, qua Sixtus V PP.] Sixtus Episcopus, servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam. Sancta Romana universalis Ecclesia, quos omnipotens Deus, sicut sol in conspectu suo fulgentes, in cœlo coronat, pio cultu & admirabili honore per anni circuitum, die ut plurimum, qua eos ad cœlestia regna migrare contingit, in terris voluit venerari; ut eorum Christi fideles gloriosa memoria incensi, & exemplis inflammati, per exercitium bonorum operum, piis etiam suffragiis adjuti, divinæ Majestatis gloriam in Sanctis suis agnoscere, & ipsius beneficia promereri facilius valeant. Ad hunc itaque laudabilem Sanctorum numerum B. Nicolaus Tolentinas, de cujus vita, conversatione & sancta obdormitione in Domino Tolentinates gloriantur, Regularia S. Augustini Eremitarum instituta amplexus, cum tanta vitæ puritate & integritate contendit, ut ipsius Viri sanctitas longe lateque per diversas mundi regiones ad Indos usque Occidentales propagata diffusaque sit.

[67] [Sancti Officium] Hunc itaque miraculorum signis, in quo inexhausta Dei benignitas in vita ac post mortem operari voluit, adducti felicis recordationis Joannes XXII & Innocentius VI primo in numerum Sanctorum referre concurrerunt, & deinde piæ memoriæ Eugenius IV, Romani Pontifices, prædecessores nostri, eorumdem Sanctorum catalogo solemni ritu adscripsit. Post cujus relationem inter numerum Sanctorum celeberrimum maximumque illud miraculum extitit, quod Ecclesia Romana, jam per annos amplius quinquaginta schismatum dissidiis graviter afflicta, hujus beati Viri meritis & intercessione, sublatis erroribus, pacem præter spem summam consecuta est.

[68] [ritu duplici celebrari jubet.] Quare nos, qui ecclesiæ Firmanæ, in cujus diœcesi oppidum sancti Angeli, ubi sanctus ipse Nicolaus est ortus, consistit, in minoribus constituti præfuimus, nomen & sanctitatem ipsius B. Nicolai dignis, quantum nostra patitur infirmitas, honoribus decorare volentes, hac præsenti nostra constitutione mandamus, ut ejusdem B. Nicolai, confessoris gloriosi, dies festus quarto Idus Septembris agatur, duplicique posthac & proprio, & ubi propria non erunt, de communi confessorum non pontificum Officio, per cunctas totius Christiani orbis ecclesias singulis annis perpetuis futuris temporibus celebretur, & in Calendario Romano cum duplicis festi adjectione inscribatur. Sicubi vero festus B. Nicolai dies supradictus ex fidelium devotione seu consuetudine, præcepto aut indulto Apostolico, majori aliqua celebrari consueverit observantia, ea omnino ibidem retineatur. Mandantes omnibus patriarchis, archiepiscopis, episcopis, cæterisque ecclesiarum prælatis in toto orbe terrarum constitutis, ut faciant in suis quisque ecclesiis, provinciis, civitatibus & diœcesibus præsentes nostras litteras solemniter publicari, & ab ecclesiasticis personis secularibus, & quorumvis Ordinum Regularibus omnino observari, quamvis in ultimis Breviarii & Missalis reformationibus adnotatio hujus solemnitatis posita non fuerit… Dat. Romæ apud S. Petrum, anno Incarnationis Dominicæ MDLXXXV, X Cal. Januarii, Pont. nostri anno 1.

[69] Ad manum mihi sunt Breviaria Romana, Sixto V vetustiora, [De hoc Officio] ex quibus liquet, illum Bulla, quam recensuimus, pristinum S. Nicolai officium tantummodo restituisse, aut majori ritu donasse, non autem primitus instituisse. Horum unum anno 1522 Venetiis excusum ad diem X Septembris Officium novem Lectionum cum hymnis ac antiphonis propriis præscribit. In eodem ad V Junii canonizatio S. Nicolai de Tollentino memoratur. Sunt & duo alia Romanæ Ecclesiæ Breviaria, unum anno 1479, alterum 1518, Venetiis excusa, in quorum utriusque Kalendario prævio ad eamdem Septembris diem festum S. Nicolai, ac in posteriori præterea ad V Junii etiam Canonizatio annotatur. Quod spectat ad Clementem VIII, is ab anno Christi 1592 usque ad 1605 summum Pontificatum tenuit; at quo anno memoratum Officium ad ritum semiduplicem reduxerit, non reperi.

[70] Oratio, quam Meratius a Clemente VIII mutatam ait, [quædam] ea ipsa fuisse videtur, qua Eugenium IV in canonizationis solemnitate usum esse, ex Josepho Pamphilo num. 47 retulimus: hæc enim in mox memorato Breviario anni 1522, & in Propriis Eremitarum S. Augustini etiamnum recitatur: in hujus vero locum successit ea, quæ in recentioribus Breviariis Romanis præscribitur, de communi scilicet confessoris non Pontificis: Adesto Domine &c. Ceterum dubito, an pro Clemente IX, a quo Officium ad ritum duplicem elevatum scribit, Clemens X substituendus non sit; hunc enim notant Torellius ad annum Christi 1345, num. 23, & Bailletus in Vita.

[71] Patres Augustiniani sanctum Thaumaturgum suum gemina quotannis festivitate celebrant; [annotantur,] die V scilicet Junii Officio duplici ipsius canonizationem, die X vero Septembris duplici secundæ classis cum Octava ejusdem natalem recolentes, quam quidem Sanctum per octavam celebrandi consuetudinem seculo XV in Italia jam viguisse, tradit Torellius ad annum Christi 1493, num. 12, ubi de comitiis congregationis Hispanicæ habitis hæc habet: In hoc capitulo duo decreta edita fuere: primum, ut præcipua festa seraphicæ matris Monicæ sanctique Nicolai Tolentinatis ritu duplici majori agerentur; alterum, ut eorumdem Octava eodem, quo S. Joannis Baptistæ, ritu celebrarentur, quemadmodum in Romanis Italiæque oris fieri consueverat. Hæc de publico Sancti per Ecclesiam cultu sufficiant; nam de eo, qui a particularibus sive oppidis sive personis ipsi delatus est, aptius per decursum agemus.

§ VI. Prodigia in brachiorum resectione & furto facta: corpus absconditum etiamnum latet: eadem Brachia Tolentini honorata.

[Prodigia resecti utriusque brachii] Venio nunc ad insigne istud sacri corporis prodigium, quod tot aliorum initium fuit, quæ ex mirabili Dei providentia successivis temporibus contigerunt: de præcisis impio ausu geminis Sancti brachiis loquor, prodigiisque, quæ deinde subsecuta fuere. Exstat hujus rei memoria apud omnes passim, qui de S. Nicolai gestis ac miraculis scripserunt: nec obest, quod de ea nihil apud biographum Petrum de Monte Rubiano, nihil apud Jordanum de Saxonia legatur: nam prior multis annis, antequam contigit, suum Opusculum concinnavit; alter vero Vitas Fratrum serius quidem edidisse videtur, verum hic illa tantum prodigia in Opusculo suo recensuit, quæ ad instillandum ceteris virtutis amorem magis idonea reputabat, reliqua S. Nicolai miracula ad specialem Tractatum distulit, quem periisse dolemus, ut num. 3 Commentarii prævii annotavimus.

[73] [quo fundamento nitantur.] In Processu quoque, quem sub Joanne XXII anno 1325 & sequenti confectum diximus, nihil pariter de hoc prodigio potest memorari, quia scilicet hic illud multis annis antecessit. At miror altum tam memorabilis prodigii silentium in Bulla canonizationis ab Eugenio IV anno 1447 edita; nisi forte Eugenius silendum duxerit, ne simul audax ac sacrilegum cujusdam laici Fratris facinus propalaret. Certe hoc Eugenii silentium mihi rem non parum suspectam redderet, nisi constans scriptorum consensus, quorum minime intererat sui fratris scelus confingere, ipsaque brachia, quæ hodiedum a reliquo corpore separata Tolentini servantur, contrarium persuaderent. Et inter scriptores quidem, apud quos hujus rei memoriam reperi, vetustissimus est ambrosius Senensis, qui testibus Herrera & Torellio, Vitam S. Nicolai anno 1511 Venetiis excudit sermone Italico, quam Scipio Iardinus Latine reddidit, excuditque Maceratæ anno 1592.

[74] [Sancti brachia rejecta] Hic itaque cap. 25 ad propositum sic habet: Nulla sane ratio patitur, ut silentio transigatur insigne quoddam ejusdem sanctissimi corporis miraculum, quod fideli testimonio a plurimis nostræ heremitanæ Religionis Fratribus usu venisse accepimus. Est autem hujusmodi: Cum S. Nicolaus in ecclesia nostræ Religionis Tholentini, quo in loco diem postremum obierat, humi traditus sepulturæ fuisset, evenit, ut propter illustria, quæ indesinenter egrediebantur ex eo indies miracula, tandem post quadraginta annorum & paulo prolixiora curricula Fratres nostri Heremitani sacrum ejus corpus exhumaverint, illudque super terra in sacrario templi intra delectam, quam sacro ipsi corpori addixerant, arcam inclusum abdiderint, ibique inmorari ac permanere permitterent.

[75] Id, quod Frater quidam heremitanus, vir Theutonicus, [sanguine manant, nec auferri possunt:] qui coquinæ operam navabat, animadvertens, ex animi devotione, atque ut Alemanniæ sibi patriæ esset honori, animo firmiter statuit brachia divi Nicolai auferre eaque in patriam celeri fuga auferre, & propterea quadam nocte clandestino per insidias ingressu sacrarium petiit, arcamque sanctam confregit, & sanctissima divi Nicolai brachia ex sacro ejus corpore præcidendo divulsit atque sejunxit. Propter quod usque adeo vehementer affluenti admirabiliter ubertate sacer sanguis celerrime ex incisis partibus emanare cœpit, ut longe uberiores sanguinis fontes, confestim decurrentibus rivulis, inde permanaverint, quam si vivo ipso S. Nicolao, vir ille Theutonicus sacra ejus ex viventi corpore brachia præcidisset. Neque insuper umquam valido quocumque conatu sacrarium illud cum sacris illis reliquiis egredi vir Alemannus potuit.

[76] Mane autem facto, cæteri ejus conventus heremitani Fratres furem hunc cum sacro in manibus patenti penitus furto, [hic sanguis pluribus impertitus.] in loco delicti, nempe in ipso deprendiderunt sacrario, intimaque animorum devotione atque lachrymarum fluminibus sanctissimum illum sanguinem in vasa plurima solerti studio singuli collegerunt. Qui sacer exinde sanguis mira indies atque inexplicabiliter celsa operari cœpit, atque operatur miracula; fuitque per varias portiones varie in varios illustres aut dominio aut nobilitate viros munifice divisus, liberalique munere plurimi, vel depressioris conditionis singulares homines, aliquali ejus sanguinis portione pie donati fuere. Et Venetiis intra nobile quoddam tabernaculum in ecclesia S. Stephani pars non exigua ejus sanguinis conquiescit, & pariter Venetiis per moniales S. Andreæ portio alia quædam possidetur, atque Cyprus insula intra civitatem suam, nomine Nicosiam, aliaque sane plurima globi terrestris loca sanguinem hunc benedictum sortita fuerunt, atque apud gentes ipsas miraculis elucens servatur.

[77] Ita Ambrosius Senensis, vel qui ejus Opusculum Latine reddidit Scipio Jardinus: [Aliorum de his prodigiis] consentitque Torellius quoad substantiam, licet in quibusdam adjunctis variet. In primis de exhumato post quadraginta aut plures anno sacro corpore nihil memorans, memorata prodigia anno post Sancti obitum quadragesimo primo, ideoque Christi anno 1345, affigit: Fratrem illum laicum, quem Conversum vocant, non coquinæ, sed sacristiæ ministeriis addictum fuisse scribit, ipsumque sanguinem non a reliquis Augustinianis, sed ab ipsomet Alemanno primum duabus patinis, ac his repletis, gossypio collectum esse; cumque brachia nihilo minus sanguine manarent, hæc mappæ, quam ex altari sumpserat, ab eodem involuta fuisse, in Alemanniam asportanda. Addit, illum, dum fugeret, divinitus ita delusum fuisse, ut cum sub auroram oppido defatigatus Tolentini districtum longe excessisse sibi videretur, in ipso conventu suo Tolentini se deprehenderit, ideoque alterius consilii ignarum ad superioris sui pedes procidisse, veniamque precatum esse; tumque novo rursus miraculo, evoluta mappa, pro sanguine Manna apparuisse.

[78] Eadem fere habent Jacobus Albericius, Ludovicus Zacconius, aliique; quibus consonat hujus triplicis miraculi monumentum, [relatio, & monumentum] quod cuidam sacristiæ Tolentinatis templi inscriptum aiunt hisce verbis: Sacrum furtum pius latro excogitat, at Alemanam patriam illustret *, brachia scindit sacro a corpore divi Nicolai, quadragesimo sui obitus anno cruor exivit: dumque ea mundo linteamine involvit, manna ubique spargitur; magno ac nocturno itinere defatigatus, dum procul a Tolentino se esse credit, arte divina deluditur, intra septa monasterii clara luce se cernit deprehensum, audax facinus accusans ac deplorans, veniam sibi poscit * benignam. Argenteis deauratis gemmatisque hic vasibus * pretiosum redditum furtum colitur, tribus miraculis cunctis sæculis admirandum.

[79] [Tolentini.] Quam vetustum sit hoc monumentum nemo eorum tradit. Albericius, qui seculo XVII scripsit, tantum ait: Renovata est memoria hujus stupendi eventus in sacristia, ubi hæc verba leguntur &c., quibus satis insinuat, eam inscriptionem non admodum antiquam esse, ideoque incertum est, quantam in singulis auctoritatem mereatur. At hyperbole haud dubie usus est San-Martinus, dum in Vita Sancti Gallica scripsit, totum oppidum Tolentinum odore prædicti mannæ, quod e cœlo decidisse credidit, perfusum fuisse. Quid porro sacris brachiis, sanguinolenta mappa, mannaque factum sit, infra dicemus, postquam aliqua de reliquo Sancti corpore annotaverimus.

[80] [Corpus deinde absconditum] Torellius ad annum 1345, num. 16 scribit, sacrum Nicolai corpus, utroque brachio a cubitis truncatum, ne imposterum hujusmodi furtis pateret, ex communi Ordinis consilio, in eodem quidem, in quo ante jacuerat sacello, sed ignoto penitus loco absconditum fuisse. Addit tamen, ex quadam traditione haberi, locum illum soli totius monasterii seniori cognitum esse, qui eum ante obitum suum alteri manifestat, ne omni memoriæ excidat: sed traditionem hanc pro certa asserrere non audet, quamvis eam Tolentini sæpius audierit. Eamdem aut penitus ignoravit aut rejecit Zacconius, dum parte 1 Vitæ, cap. 100 scribit sepulti corporis locum post mortem eorum, qui illud absconderant, omnino latere, licet eum extra vetus Sancti sacellum minime quærendum moneat.

[81] [dudum latet.] Hisce consona sunt, quæ Papebrochius noster in Ms. libello de suo itinere Romano S. Nicolai templum Tolentini describens, annotavit his verbis: Est autem templum illud tota urbe ornatissimum: nam & laquearia habet tota sculpta inaurataque, & sub coronide speciosa utrimque sacella quinque, plastico opere elegantia, ac tria ex his una cum parte coronidis inaurata; chorum vero per novem distinctum latera, velut in hemicyclo, eleganti pictura atque inauratione spectabilem. Ad hæc egregium frontispicium, novumque in sinistra ala sacellum sub octogona cupula, octo quadratis fenestris illuminata. Ex dextera vero ala templi transitus est ad quadratum amplumque sacellum, in quo divi Nicolai corpus tumulatum creditur, etsi de loco non satis constet; & præclarum ex marmore visitur in medio cœnotaphium, & ejusdem imago religiose colitur, & plurima ex fornice anathemata pendent. Cœnotaphium, cujus hic meminit Papebrochius, haud dubie illud ipsum est, quod Zacconius parte 1 Vitæ, cap. 126 ait a nobilissima Romana familia Melina anno 1474 in S. Nicolai memoriam & honorem erectum fuisse; monet tamen ejusdem Sancti corpus in eo non requiescere.

[82] Porro ut, unde degressi sumus, redeamus; laudatus Torellius num. 16 de abscissis brachiis ita prosequitur sermone Italico: [Brachia pretiosis thecis inclusa] Facta deinde sunt duo splendidissima brachia ex argento inaurato, quæ cum inclusis sacris brachiis servantur in quadam theca ferreis laminis munita, grandique cincta catena, & tribus obserata clavibus, quarum una illustrissimo magistratui, altera Priori conventus, tertia nobilissimæ familiæ Mauritiæ tradita est, ob summa tum in ipsum Sanctum, tum in Ordinem merita. Dum vero prædicta brachia spectanda exhibentur, accedit cum sua clavi magistratus, solemniterque assistit. Zacconius cap. 101 unius tantum thecæ, utrique brachio communis, argenteis laminis interius obductæ, multisque pretiosis gemmis exornatæ meminit, quam in memorata majori arca similiter acclusam refert. Addit ibidem, sacra illa brachia primum panno involuta, deinde vero pretiosis manicis induta fuisse, quas illustrissima marchionissa Camilla Malvezzi propria manu elaboratas eum in finem dono miserat. Verum ex dicendis patebit, singula brachia in singulis thecis argenteis servari, eorumque nudam carnem per adaptatam thecæ crystallum spectari, atque adeo manicas illas, si olim his induta fuerint, jam detractas esse.

[83] Pro loco, in quo hæc pretiosa pignora servantur, [Tolentini honorantur,] sacristiam assignat; favetque in hac parte ei monumentum num. 78 relatum. At Papebrochius, num. 81 citatus, thesaurum illum sub cujusdam sacelli ara conditum ait. Ex eadem, inquit, ala (de qua num. 81) ingressus est in aliud amplum sacellum juxta chorum, ubi ejusdem Divi brachium (imo brachia) sub ara in cysta ferro circumdata servatur; nec facile videri potest, eo quod clavis altera penes magistratum sit. Hic novem lampades jugiter ardent, & præcipua est Sancti veneratio. Ut hæc conciliemus, dicendum est, aut posticum aræ latus foresque, quibus ea clauditur, exstare in sacristia, aut certe reliquias post editum Zacconii Opusculum ex sacristia ad memoratum altare delatas fuisse.

[84] Quod attinet ad sanguinem, quem ex præsectis brachiis effluxisse diximus, [uti & alia huc spectantia.] Zacconius parte 1 Vitæ, cap. 102 & 110 auctor est, eum in tabernaculo argenteo affabre facto, mappam vero eodem sanguine tinctam, & repertum in eo manna alteri inclusa thecaæ ex argento pariter ac crystallo confectæ servari, eademque, qua sacra brachia, cysta custodiri; & utramque hanc thecam festiva S. Nicolai die in supplicatione quotannis deferri, ac in solemni Missa venerationi fidelium exponi solere.

[Annotata]

* al. illustraret

* al. poposcit

* imo vasis

§ VII. Miraculum sanguinis ex Sancti brachiis crebro erumpentis: eruptiones anno 1676 factæ.

[Resecta brachia] Prodigiosa sane sunt, quæ præcedenti § de copioso e præcisis post quadraginta aut forte plures ab obitu annos Sancti brachiis profluvio enarravimus; at non minus mirabiles mihi apparent spontaneæ ex iisdem brachiis sanguinis eruptiones, adeo frequentes, ut eximius P. Gerardus Melyn Antverpiensis eremi Augustiniani Prior ac sacræ Theologiæ doctor in Oratione panegyrica, quam de S. Nicolao habuit, ediditque anno 1707, duas de viginti numerarit. Non sunt quidem eæ sanguinis copia cum priore conferendæ; verum id habent singulare, quod etiam quarto post ejusdem mortem seculo sua sponte accidant, soleantque grave aliquod Ecclesiæ aut reipublicæ Christianæ malum, vel irati Numinis impendentem vindictam portendere.

[86] [sponte sua] Sanctissimus Dominus noster Benedictus XIV lib. 4, parte 1, cap. 31, num. 8 eruditi Operis sui, quod de servorum Dei beatificatione ac Beatorum canonizatione olim Cardinalis conscripsit, ac postmodum jam Pontifex recognovit, de hisce sacri sanguinis effusionibus habet sequentia: Vulgatum est illud S. Nicolai de Tholentino: cum enim anno MCCCXLV Religiosus quidam Ordinis Augustiniani, incensus desiderio ad suam patriam deferendi aliquas beati corporis reliquias, brachia abscidisset, a venis copiosus sanguis erupit; neque tunc solum, sed sæpe alias brachia ipsa resecta cruore manarunt; quod fuit semper manifestum ostentum impendentis reipublicæ Christianæ mali, quemadmodum, enumeratis sanguinis eruptionibus, quæ in varia tempora inciderunt, nec non malis, quibus respublica Christiana pro ea temporum varietate afflicta fuit, editis voluminibus ostenderunt ex eadem Augustiniana familia Pater Nicolaus Hieronymus Ceppius, & Pater Ægidius Crapols, mihi, dum viveret, singulari amicitia conjunctus.

[87] [sanguine sæpe manant.] Scriptores a Sanctissimo Domino laudatos ad manum non habeo; verum hanc penuriam nonnihil levat P. Nicolaus de Tombeur, qui in Appendice 6 ad Vitam S. Nicolai varias hujusmodi eruptiones enarrat, quas ego ex ipso referam; quia tamen eæ ibidem tantum leviter perstringuntur, nec ipse prodigii modus nec adjuncta explicantur, satius duxi, tres alias, licet reliquis tempore posteriores, quarum relationes ad Majores meos transmissæ sunt, studioso lectori exhibere, ut ex his de aliis judicet: quid tamen variis temporibus portenderint, non examinabo. Harum prior contigit anno 1676, & a R. P. Michaële Heckio, Ordinis S. Augustini, Assistente generali pro Provinciis utriusque Germaniæ, litteris mandata, ac in Belgium missa est, cujus triplex exemplar impressum habeo.

[88] [Anno 1676, die 17 Julii, sinistrum brachium] In nomine Christi amen. Magister Fr. Michaël Heckius Gandavensis, S. T. doctor & professor SS. Litterarum in universitate Romana Pontificius, Ordinis Eremitarum S. Augustini, Assistens generalis pro provinciis Germaniæ Superioris & Inferioris, regnorumque Poloniæ, Angliæ & Hiberniæ, &c. Omnibus has visuris, seu lecturis, salutem in Domino. Ut pateat per omnes provincias, de mandato Clementis X piæ memoriæ per Breve speciale mihi commissas, quam sit Deus mirabilis in Sancto suo Nicolao de Tolentino, & excelsus in operibus suis, per has nostras patentes publicam fidem facimus & testamur, quod die XVII Julii anni præsentis MDCLXXVI, una hora ante noctem, cum solemniter ex arca ferrea, collatis clavibus illustrissimi senatus urbis Tolentini & Patrum nostri conventus ibidem, deferrentur brachia ejusdem S. Nicolai, ut per P. Josephum Mariani Lucensem, Vicarium ejusdem conventus, monstrarentur Illustrissimis personis, comitissæ Bonifacii, Annæ Crescentii, matri ejusdem comitissæ, Joanni Baptistæ comiti Bonifacii, germano dictæ comitissæ, Romanis, archipresbytero cathedralis ecclesiæ Ferrariensis cum alio sibi assistente sacerdote, capitaneo Gambucci Pesaurensi, & aliis diversis devotionis causa confluentibus, consule ac deputatis ejusdem senatus præsentibus cum secretario, tibicinibus &c.; quando per dictum P. Vicarium cum solita virgula argentea denotabatur ultima effusio sanguinis facta V Augusti; MDCLXXI in brachio sinistro ejusdem Sancti; mox in conspectu omnium ex improviso cum magno impetu eruperunt iterum per carnem & venas aliquot guttæ sanguinis ex brachio, & apparuerunt in crystallo, ac fecerunt lineam quasi digiti, currentes ad instar fontis ad fundum crystalli; quæ videbantur erupturæ, nisi idem Vicarius statim reliquiarium invertisset.

[89] Guttæ autem apparuerunt rubeæ, vivæ, inflatæ & quasi bullientes, [coram pluribus sanguinem sudat:] & cum inversione SS. reliquiarum manserunt affixæ crystallo usque ad fundum. Cum vero ad tantum prodigium obstupescerent omnes, dubito simul in genua provoluti, cum calidis lacrymis invocabant misericordiam Domini super se, & in corde contrito tundentes pectora sua, cum gemitibus & singultibus alta voce inclamabant lingua patria: Misericordia san Nicolao. Sed cum unus adesset nobilium spectatorum eques Romanus, qui miras illas sanguinis ex aridis brachiis effluxiones habuerat hactenus ut ridiculas & adinventiones, ut dixerat, Fratrum in proprium commodum, modo convictus oculari experimento, publice in rubore & dolore confessus est incredulitatem suam, deditque gloriam Deo & Sancto ejus, protestans, quod esset indignus spectator tam sanguinolenti prodigii, & quod deinceps S. Nicolaum coleret & prædicaret coram toto mundo, tamquam magnum protectorem Ecclesiæ Dei.

[90] Sed ibi non stetit finis prodigii. Pervenit Maceratam, [examinatur a Vicario episcopi,] urbem quatuor horis distantem Tolentino, factum mirabile ad notitiam illustrissimi ac reverendissimi domini Francisci Cini, episcopi Tolentinatis, qui pro sua solita prudentia mandavit reverendo domino Alexandro Borrocci nobili Maceratensi, canonico istius cathedralis, & vicario generali per diœcesim, ut ad vesperam sequentis, quæ fuit Sabbatho XVIII Julii, privatim visitaret sanctas reliquias, & authentice recognosceret de miraculosa effusione facta tam recenter in brachio sinistro. Uti præscriptum, ita factum. Dictus vicarius generalis cum assistentia reverendi domini Josephi Quarini, canonici cathedralis, & reverendi patris Antonii Ponzini Augustiniani, Prioris nostri conventus, & cum solito interventu consulis & de corpore magistratus, ad horam primam post occasum solis curarunt datis clavibus deferri brachium sinistrum ad exhibendum & loco solito honorandum; & invenerunt, ita se habere novam effusionem factam hesterna die, uti supra narratum est, sine aliqua mutatione, nisi quod novus ille sanguis erat modo concretus & siccus, non vero fluidus & inflatus, sicuti erat vespera præcedenti.

[91] Verum ex ordine dicti domini vicarii visitantes etiam brachium dextrum, [& dexterum quoque sudasse deprehenditur:] invenerunt circa concretum sanguinem effusum alias sub perditione Golettæ in Africa, tres guttas sanguinis novas, grossas instar pisorum parvorum, & alteram recentem & fluidam, affixam crystallo, cum altera parvula stilla, quæ apparebat adhuc extra brachium stillare. Quod dum mirantur, stupor magis accrevit in omnibus, quod inspicientes ipsum cooperculum, detexerunt in illo sex guttas sanguinis inter crystallum & argentum penetrasse, & in ipsum incidisse; quarum una recens adhuc erat, quasi eo momento effluxisset. Ipsum vero brachium & caro Sancti visa sunt inflata, tumida & elevata, & ad novam effusionem præparata. Viso miraculo, & terminata visitatione, reposita sunt in loco suo brachia, intra arcam ferream sub altari ejusdem Sancti reconditam.

[92] [accurrit episcopus,] Vigesimo ejusdem mensis Julii præfatus D. episcopus Tolentinum venit, & una hora adte noctem intravit capellam nostram S. Nicolai cum domino suo vicario generali & aliis primariis personis urbis, tam ecclesiasticis quam sæcularibus; & assumpto secum specialiter Gregorio Benaducci notario episcopali, fecit visitationem, & formavit processum super ipso miraculoso portento. In hac visitatione inventus est sanguis aridus & siccus cum linea sanguinea impressa crystallo & aliis, ut dictum est supra; nisi quod brachium sinistrum esset solito magis tumidum & rubicundum, & vena dicta cephalica quasi e brachio expansa, insigniter elevata & sanguinis plena; qualis non apparebat Sabbatho ad vesperam in visitatione facta per reverendissimum Vicarium.

[93] [& utrumque miraculum approbat:] Postea jussit dominus episcopus sibi adferri brachium dextrum, & omnia in illo & ex illo inventa sunt, sicuti Sabbatho apparuerunt: alia non fuit differentia, nisi quod gutta recens, quæ videbatur intra crystallum, & quæ quasi ex vena stillabat, jam ceciderat in fundum, in signum manifestum, quod tum recenter ex brachio fluxerat. Et antequam dictus prælatus reverteretur Maceratam, XXI ejusdem Julii voluit primo iterum recognoscere & adorare SS. Reliquias, atque cum concursu quasi totius civitatis SS. brachia publice exposita fuerunt, & nihil novi apparuit; sed omnia inventa sunt, ut superius enarrata. Unde in conspectu omnium cum juramento Patrum nostrorum, testimonio illustrissimi magistratus & civium, & cum fide publica multorum exterorum, qui præsentes fuerant præfatis sanguinis effluxionibus, dictus Benaducci notarius ex ordine præfati episcopi rogavit, approbavit, & authentizavit tam admirabile prodigium, quod in sanctis brachiis Nicolai de Tolentino recenter Dominus operari dignatus est ante conspectum solis hujus.

[94] [testatur etiam magistratus Tolentinas.] In quorum omnium fidem & certitudinem majorem consul & senatus dictæ civitatis etiam hanc actam publicam dederunt, de verbo ad verbum hic insertam.

Confalonerius & Priores civitatis Tolentini. Supradicta miracula in sanctis brachiis D. Nicolai, nostræ civitatis Tolentini præcipui advocati, ut supra descripta, vera fuisse & esse, & ex oculari inspectione in ambobus sanctis brachiis sub dictis diebus XVII & XVIII cadentis mensis Julii sanguinis effusiones omnibus intuentibus, evidenter apparere testamur. In quorum fidem &c. Datum Tolentini ex nostro priorali palatio hac die XXXI Julii MDCLXXVI, & signatum.

Theodorus Morionus pro-secret.

[95] [Hisce mors Clementis X] Quid autem portendant istæ admirabiles in brachiis S. Nicolai sanguinis effluxiones, licet nostrum non sit ingredi arcana consilii divini, tamen effectus probavit virtutem, quando post emissas & usque ad cooperturam penetratas sex sanguinis guttas, quatuor diebus post vidimus occasum sex stellarum in morte inopinata Clementis X, Pontificis vere clementis, pro quo videtur noster Sanctus flevisse sanguineas lacrymas; ut quemadmodum Pontificatum in summa humilitate coactus potius quam voluntarie suscepit, ita post sex annos regiminis clauderet illum beato fine, unice intentus suæ saluti æternæ cum subditorum sublevamine.

[96] Atque hæc, uti supra, quantum ad veritatem facti conveniunt cum libello desuper idiomate Italico impresso Camerini cum licentia superiorum, [prædicta putatur.] & approbatione R. P. Antonii Mariæ Ponzini, Prioris conventus nostri de Tolentino, ut patet ex litteris ejusdem datis IV Augusti & munitis sigillo officii sui Prioralis. In quorum omnium fidem præsentes etiam dedimus, ad majorem Dei gloriam fideli populo in S. Nicolao prædicandam, & per provincias nobis commissas ubique publicandam, & propria manu subscripsimus, atque sigillo officii nostri communivimus. Romæ ad S. Augustinum, die S. Nicolai festo MDCLXXVI; & erat signatum Fr. Michaël Heckius Assistens generalis U. Germaniæ Ordinis sancti Augustini, M. propria, qui supra.

Locus ✠ Sigilli.

[97] Postea in publicam notitiam devenit, quod XIX Augusti proxime elapsi eadem brachia iterato emiserunt copiosum sanguinem in præsentia eminentissimi ac reverendissimi domini Cardinalis Gabrieli, [Idem miraculum die 19 Augusti iteratur:] qui Ravenna ex legatione sua Tolentinum transiens, voluit sacras reliquias venerari, antequam Romæ ascenderet in conclave Vaticanum pro electione summi Pontificis; quam ut Deus prosperet per sanguinem Justi sui, melius clamantem, quam Abel, & det Ecclesiæ viduatæ virum secundum cor suum, hoc votum sacris aris appendimus:

O Sponse casti sanguinis,
Sis nuntii præco boni:
Procul fugato schismate,
Ovile Christi gaudeat
Pastore juxta cor Dei.

[98] Hæc relatio clara est, neque indiget illustratione; unum tamen & alterum observo. [pauca circa hæc annotantur.] In primis quæ num. 88 de consulis, deputatorum e senatu ac tibicinum præsentia habet, conformia sunt dictis Zacconii, quibus parte 1 Vitæ, cap. 104 explicat, quæ servari soleant, dum principibus personis sacræ illæ reliquiæ venerandæ exhibentur. Ait enim tum duos ex Augustinianis a Priore conventus ad magistratum urbis deputari, ut cum sua clavi dignetur assistere: ex magistratu vero aliquos deputari, qui præeuntibus tubicinibus, ac sonantibus campanis, quibus populus ad spectandum invitetur, ad S. Nicolai templum progrediuntur, nec nisi sepositis rursum brachiis, suaque clavi obseratis, inde recedunt. Quod vero in eadem relatione dicitur ea sanguinis eruptio Clementis X mortem portendisse, non improbabile est; utrum tamen sex illæ guttæ in cooperculo deprehensæ sex Clementis Pontificatus annos denotarint, lectoris judicio relinquo; plures enim quam sex eruperant, ut ex dictis constat.

[99] Porro ad majorem hujus prodigii fidem faciendam, [Alia relatio] subjungo epistolam P. Antonii Berti, ex eadem Augustiniana familia, quam XX Julii ejusdem anni 1676 hac super re, variatis tamen nonnihil uno alterove adjunctis, Tolentino dedit ad P. Antonium Foroliviensem, lectorem in conventu Bononiensi, prout ea exstat apud Torellium, sed Italice conscripta. Die Veneris præterito per tempus mihi non licuit certiorem te facere novi prodigii, quod gloriosissimus noster S. Nicolaus denuo exhibuit, nova e sanctis brachiis sanguinis effusione. Scias itaque, dicta die, quæ fuit XVII currentis mensis, dum circa horam XXIII dicta brachia quibusdam dominabus domini Cardinalis Crescentii, novi episcopi Recanatensis & Lauretani consanguineis monstrarentur, visam esse e sinistro brachio stillare guttam vividi sanguinis, quæ per latus interius quadratæ crystalli, quæ in dicta brachii inferiori parte postrema est, dimanans, ac deinde versus dexterum dictæ crystalli latus fluens, reperto inter argenti crystallique commissuram meatu, foras erumpebat, & per argentum lapsa, ad finem brachii defluebat, cruentata non solum dicta crystallo, verum etiam argento in exteriori dictæ crystalli parte usque ad finem brachii, spatio quatuor vel quinque digitorum circiter in longitudinem.

[100] [priorum sanguini] Sequenti vespera, quæ fuit dies XVIII currentis, circa medium secundæ nocturnæ, in præsentia magistratus ac domini vicarii episcopalis arcam privatim aperuimus, extractoque memorato brachio, observavimus elapsum supra dictum sanguinem jam veluti congelatum fuisse, nulla alias mutatione apparente, nisi quod turgidum tumidumque videremus in eum modum, ut in crystallo majori ac rotunda, quæ affixa est ad medium alterius partis brachii, in qua cernitur sanguis ultimo effusus anno MDCLXXI, is sanguis vividus appareret, ita ut recenter e brachio scaturiisse videretur.

[101] [eruptionum] Reposito deinde dicto brachio, eductum est dexterum, ut dispiceremus, an in eo quidquam novi appareret. Perlustrantes autem accurate, deprehendimus crystallo, quæ inferiori brachii parti retro annexa est, recentem apparere sanguinem, ac præcipue unam guttam largitudine sua unam circiter lentem æquantem, vividamque acsi primum emanasset, interiori dictæ crystalli parti adhærere; observavimusque in cooperculo, quo sanctum brachium tegitur, ipso in loco, cui dicta crystallus præfixa erat, sex sanguinis guttulas, quarum major instar albi pisi circiter grossa, tam vivida, acsi recens effluxisset, conspiciebatur, ac ipsum præterea brachium ultra modum inflatum, caroque tumida apparebat.

[102] [Tolentino missa,] Hac vespera post datum signum ad Ave Maria, rursum visitatæ sunt reliquiæ coram illustrissimo domino episcopo, qui hunc in finem Macerata advenerat; at, laus Deo, nihil novi animadversum est, præterquam quod sacra brachia tumida ac inflata permansissent. Qui in processibus, factis in similibus occasionibus versati sunt, negant exstare memoriam, utriusque brachii, nisi dum primum abscissa fuere, eodem tempore sanguine manantis, quemadmodum nunc contigit; cum id alias modo in uno, modo in altero accidisset. Forsitan hac vice propter multitudinem peccatorum nostrorum flagella in utraque manu apparent. Deus nos sua gratia ac S. Nicolaus suo patrocinio adjuvet. Ex corde paternitatem vestram revereor. Tolentini XX Julii MDCLXXVI.

devotissimus famulus
F. Antonius Berti Imolensis.

[103] Hæc relatio nonnihil differt a priori, ideoque eam etiam dandam censui: [& alia nonnihil discrepans.] altera tamen magis authentica apparet. Forsitan hæc qualiscumque discrepantia in P. Antonii Berti epistolam ex aliqua præcipitantia irrepsit: scripta enim est die XX Julii, id est eadem nocte, qua ultima, quam assert, visitatio facta est. Divinam vindictam eo prodigio portendi, non immerito verebatur, quia Clementis X mors, quæ in diem XXII ejusdem mensis incidit, nondum contigerat. Ceterum Torellius notat, hunc Pontificem in Ordinem Eremitarum S. Augustini beneficum se semper exhibuisse, Sanctique Officium, quod Clemens VIII ad semiduplicem ritum reduxerat, ad duplicem revocasse, ac denique eidem Ordini concessisse, ut semel singulis monsibus, die non impedita Officio novem lectionum, Officium commemorationis recitare valerent: quibus beneficiis Sanctus dici possit respondisse insolita pro instante ipsi morte ex utroque brachio sanguinis effusione: verum hæc divinæ Providentiæ relinquimus.

§ VIII. Variæ & insignes sanguinis effusiones factæ annis 1679 & 1698.

[Nova sanguinis eruptio] Anno Christi 1679, mense Augusto rursum ex utroque brachio prodigiosus sanguis manare visus est; ut fidem facit epistola, ejusdem, ni fallor, R. P. Antonii Berti, Prioris Tolentinatis, cujus copiam eximius P. Christianus Lupus, S. Th. doctor Ordinis Eremitarum S. Augustini, ac in Belgio Prior provincialis, ex Italia allatam publici juris fecit, atque hic subnecto. In fronte sequenti titulo insignita est: Copia epistolæ scriptæ a R. P. Priore conventus Tolentini Ord. Erem. S. Augustini, Romam ad admodum R. P. procuratorem generalem conventus S. Mariæ del Populo ejusdem Ordinis, super nova emissione sanguinis ex utroque brachio S. Nicolai Tolentinatis, Latine versa, inhærendo verbis & idiotismis Italicis, quoad fieri potuit.

[105] Epistola vero sic habet: Admodum reverende Pater, [ex utroque] deessem meo muneri, si non redderem P. V. adm. Rev. certiorem de nova emissione sanguinis, hisce diebus detecta in sanctissimis brachiis nostri gloriosissimi sancti Nicolai. Sciat itaque, quomodo die Martis proximo, currentis mensis primo, ego inter monstrandum has SS. reliquias quibusdam dominis Firmensibus & Lauretanis, qui ex devotione erga Sanctum, huc venerant, detexerim in ambobus brachiis novas emissiones sanguinis. Primo aspectu hæsi attonitus, atque ad evitandum strepitum & quærens expedire me bono modo, retuli brachia, quam potui citissime ad suam arcam. Re postea cum Religiosis collata, conclusum fuit eam referre ad dominos magistratus, ut cum illis conjuncti ipsa brachia visitaremus, & observaremus magis distincte novum prodigium; quod executioni mandatum fuit.

[106] Et vespertino tempore diei secundæ mensis currentis cum venissent iidem domini secreto sub horam noctis primam in conventum, [Sancti brachio] aperta est arca; & extracto a me reverenter brachio dextero, invenimus sanguinem novum & recentem in crystallo rotunda, posita ad exteriorem partem brachii versus cubitum, unde itidem anno MDCLXXVI sanguinem emisit; & vidimus, quod per rimulam, quæ est in commissura argenti & crystalli, erumpens sanguis decidisset in velum sericum, quo intra arcam coopertum & involutum est sanctum brachium, atque ibidem reliquisset maculam sanguineam, quæ apparebat etiamnum recens & rubicunda, magnitudine unius grandis ciceris. Præterea observata fuit caro sancti brachii tumida & inflata ad eum modum, ut videretur argenteam arcam perrumpere, & usque adeo madefacta sudore, acsi in aqua fuisset posita.

[107] [observata anno 1679, & approbata:] Reposito brachio dextero; extraxi sinistrum, & invenimus, quod in crystallo grandi & rotunda, posita ad medium brachii (ubi itidem anno MDCXXI sanguinem copiose stillavit) apparerent stillæ recentis sanguinis; quia vena brachii, quam dicunt cephalicam, respondens dictæ crystallo, tota inflata & tumida sanguine usque adeo excreverat, ut crystallum ipsam attingeret, a qua ordinarie distat medio digito & amplius, totamque crystallum ex parte inferiori insperserat sanguine, quem videre erat moveri & fluere modo huc, modo illuc, prout movebatur Sancti brachium: Fuit etiam observata caro hujus brachii inflata & humida sudore ad eum modum, quem dixi de dextero. Heri vesperi deinde, cum esset a me monitus, hic reverendissimus dominus vicarius episcopalis venit, ut acciperet, uti fecit cum notario & testibus, debitam informationem: atque inventa fuerunt omnia, quæ narravi, & insuper in cooperculo, quo involutum est brachium dexterum, visa fuit altera gutta sanguinis recentis, illi similis, de qua supra. Hoc totum est, quod observatum fuit. Si alia accedat novitas, non prætermittam, quin faciam participem, ut eam possit illis communicare, quorum interest, ac præcipue eminentissimo protectori Altieri.

[108] [ejusque relatio in Belgium missa.] Similes sanguinis effusiones solent esse prognostica futurarum calamitatum Ecclesiæ & Christianitati. Placeat divinæ Majestati suæ placare per merita tanti Protectoris Ecclesiæ justam indignationem suam. Hoc ipsum precor Deum ego ipse, etsi peccator indignus, & P. V. admodum Reverendæ me inclino humillime. Tolenti * IV Augusti MDCLXXIX

P. V. adm. reverendæ
observantissimus &c.
Fr. Antonius Berti Prior.

Hisce denique subjunguntur sequentia: Hanc Copiam per postremum Italiæ cursorem huc transferri jussit adm. Rev. & exim. P. M. Christianus Lupus, S. Th. doctor, & Ord. Erem. S. Augustini in Belgio Prior provincialis, ut omnibus Christi fidelibus publica fieret, & per eam ad unanimem devotionem erga præfatum gloriosum Sanctum excitarentur, ejusque intercessione S. Rom. Ecclesia, & Belgium nostrum imminentibus malis posset liberari, nosque omnes Deo justo vindici conciliari.

[109] [Variæ ac insignes] Sequens relatio alterius sudoris sanguinei, qui in annum 1698 incidit, Italice conscripta est a P. Antonio Manfredi Societatis Jesu presbytero, Laureti tum degente, ad P. Janningum nostrum, qui id temporis Romæ versabatur, a quo ad Museum nostrum delata est. Manfredi verba Latine accipe: Renovatio, inquit, grandis miraculi sudoris sanguinei e brachiis S. Nicolai Tolentinatis, quod ad hoc usque tempus in Ecclesia perpetuum est, subito excitavit piam curiositatem omnium fidelium, assequendi eventum, & aliquam ejusdem notitiam acquirendi: tu vero, qui erga tam magnum Sanctum pie afficeris, singularem exigis relationem. Ecce eam tibi mitto secundum notitias, quæ ex bono fonte & a personis, quæ prodigio adfuere, ad nos pervenerunt.

[110] Die XXII Septembris hujus anni MDCXCVIII cum sacra brachia quibusdam viris nobilibus exteris spectanda exhiberentur, [ex utroque brachio] observata in iis est aliqua mutatio & quædam nova sanguinis effusio; ex qua prædictis circumstantibus reverenti timore perculsis, visum fuit brachia suo loco reponere, & quos par erat, hujus eventus commonere. Sequenti die, quæ erat XXIII, dominus vicarius cum domino Laureto Baptista medico, domino Petro Accorsi chirurgo, aliisque ministris eo se contulit, ut rem examinaret; observatusque est ab omnibus novus sanguis cum manifesto carnis tumore, cum sacra brachia alias arida ac sicca sint. Subsecutis diebus, XXIV, XXV, XXVIII & XXX Septembris renovata sunt examina a domino episcopo Varani, qui propterea Macerata advenerat, cum domino medico Scaramuccia & domino chirurgo Veronici.

[111] Die XXIV tumor sinistri brachii magis manifestus apparuit cum effusione sanguinis e vena basilica; [sanguinis] & per rimam ostioli, quod est in exteriori latere argenti, & Seraphino leviter cælato clauditur, deprehensa est caro brachii dexteri rubicunda & humida, cum vivido recentique colore sanguinis, qui in quibusdam locis concretus & coagulatus erat. Præterea in crystallis, quorum tria ab interiori, totidemque ab exteriori utriusque brachii parte argento inserta sunt, per quæ sacra brachia spectantur, notatæ sunt plures veteris sanguinis stillæ, olim emissæ & vetustate sua obscuriores; in crystallo autem, quod in medio sinistri brachii ab exteriori parte affixum est, observata fuit nova linea transversa sanguinis, qui e brachio erumpens, crystallo adhæserat, in eoque recentem sanguineam maculam reliquerat.

[112] In utroque etiam crystallo inferiori interioris partis multæ videbantur maculæ lucidæ ac fluidæ vividi & recentis pariter cruoris. [effusiones,] In suprema vero crystallo extimæ partis brachii dexteri duæ novæ guttæ fluidi sanguinis cernebantur, quarum una a brachio dilapsa, vicinæ maculæ antiquiori adhæsit. Duæ pariter in inferiori crystallo ejusdem extimæ partis, unaque altera perquam recens, in infimo crystallo non procul a cubito spectabantur. Quin & vela serica cyanei coloris, quibus sacra brachia obvolvuntur, novo conspersa sanguine visebantur, septem guttis seu maculis in dexteri velo, tribus in sinistri notatis præter alias vetustiores ante adventum domini domini episcopi observatas.

[113] Subsecutis diebus usque ad tertiam Octobris prædictæ inquisitiones clarius confirmatæ sunt, [coram viris dignitate præstantibus] prodigiumque novarum eruptionum semper magis magisque inclaruit, ita ut hujus rei fama per totam hanc viciniam constantissime propalata, multos e vicinis prælatis Tolentinum attraxerit, ut sacra brachia & hunc prodigiosum sudorem venerarentur; quemadmodum inter alios fecerunt dominus Anguyciola gubernator Marchiæ & dominus Firrac gubernator Laureti. Idem fecerunt multi exteri, qui cum sacram ædem Lauretanam inviserent, novo pietatis stimulo excitati, renovatum istud prodigium etiam spectare voluerunt; inter quorum primos numerantur dominus marchio Vitelli, cubicularius serenissimi magni ducis, & dominus marchio Franciscus Maria Centurione senator Genuensis, aliique singularis ordinis meritique viri.

[114] [facta anno 1698.] Die tertia Octobris dominus episcopus desiderans miraculum accuratius investigare, ostiolum argenteum, Seraphini imagine cælatum, aperire constituit, ut, cum hactenus sacra brachia dumtaxat deforis & per crystalla fuissent lustrata, develata veritas in semetipsa immediate conspiceretur. Inspecto itaque more solito primum brachio sinistro, in media crystallo partis exterioris novus repertus est sanguis coagulatus, venaque magis tumida; velum quoque album, quod cyanei loco appositum fuerat, variis sanguinei seri maculis denuo respersum erat. Deinde cum ad dexterum brachium ventum esset, Pater Prior conventus jussu domini episcopi prædictum ostiolum aperuit, apparuitque omnium oculis pars sacri brachii vivida carne instructa, coopertaque sanguine concreto & ad plures uncias effuso, qui supra versus pulsum arteriæ humidior lucidiorque conspiciebatur, extendebaturque inferius usque sub argento, quod ipsius terminum occultabat. Nemo erat, qui ad hoc spectaculum lacrymas retineret; prælati, sacerdotes, medici, populus præ devotione & stupore piis planctibus indulgentes, laudabant admirabanturque mirabilia & magnalia Dei in Sancto suo. In hunc modum cum summa voluptate terminata est inquisitio, & brachia suo loco reposita fuere.

[Annotata]

* Tolentini

§ IX. Ejusdem prodigii renovatio anno 1699: octiduana solemnitas propterea indicta ab Innocentio XII PP. magno cum populi concursu celebrata.

[Anno 1699] Idem prodigium denuo renovatum est anno proxime subsecuto, videlicet 1699, de quo idem P. Antonius Maria Manfredi Conrardo Janningo nostro, tum item Romæ degenti, Italico idiomate perscripsit in hæc verba: Anno nuper elapso die XVIII Octobris certiorem te feci de sanguineo prodigio brachiorum S. Nicolai Tolentinatis, quod a die XXII Septembris usque ad istud usque tempus, ut dixeram, continuatum est: deinde nihil de hoc argumento perscripsi, quia miraculum cessaverat & sanguinis fluxus stiterat. Jam vero ecce prodigium anno MDCXCIX a die XXIX Maii denuo repente innovatum; & hæ lacrymæ seu voces sanguinis, cum ingenti stupore, pioque sensu omnium vicinorum populorum, qui concurrerant, auctæ & ultra mensem continuatæ sunt. Quin & ego ipse eo accurri, ut viderem visionem hanc magnam; & ne tu erga Sanctum devotissimus, hujus consolationis expers sis, accipe eventus, quos e fide dignis notitiis collegi.

[116] [utrumque] Die XXIX mensis Maii hujus anni MDCXCIX, die Veneris, sub horam XI, cum quibusdam viris nobilibus sacra brachia ostenderentur, repente visum est horum dexterum, satis tumidum, multum effudisse sanguinis, qui etiam ex argenteo ornamento, cui brachium inclusum est, elapsus, tribus aut quatuor locis tinxerat velum sericum album, quo obvolutum erat; sinistri vero brachii caro cœpit perfici & intumescere. Re superioribus, ut oportebat, significata, dominus vicarius generalis & domini magistratus cum medico, chirurgo & notario, aliisque deputatis, die XXX eo se ad inspiciendum prodigium contulerunt; inventaque est in brachio major sanguinis effusio, maculæque veli usque ad octo multiplicatæ, ac præterea per pannum fericum penetrasse repertæ sunt.

[117] Die XXXI, quæ Dominica erat, inspectione iterata, [brachium] observatum est, maculas in dexteri brachii velo usque ad numerum duodenarium excrevisse, sinistrum vero brachium pariter sudasse sanguinem, ac tribus maculis velum tinxisse. Sequentibus diebus continuata est inspectio; at prima & secunda Junii nihil singulare notatum. De die tertia accipe, quæ Religiosus Franciscanus de Observantia ad me perscripsit. Die tertia, favente domino vicario, ego quoque adfui, inventumque est brachium dexterum copioso sanguine oblitum, & Pater Prior crystallum, qua parte sanguis manarat, velo serico albo detersit, quod inde maculatum est; idque propriis meis oculis conspexi. Die quarta nihil novi contigit, quinta vero nulla facta inspectio.

[118] At vero die sexta rursum convenerunt, apparuitque in sinistro brachio vividus sanguis, [multis diebus] qui in omnium circumstantium conspectu intra thecam fluebat; caro autem conspicua vigore, vegeta & humida videbatur. Eadem in dextero brachio cernere erat; nec tamen sanguis eruperat foras, ut alias contigerat. Pater Prior detersit crystallum versus cubitum, velumque solito maculatum est. Die septima dominus comes Paulucci gubernator copiarum per Marchiam Anconitanam & frater eminentissimi Cardinalis, stupendum hoc prodigium spectare expetiit; dumque sacra brachia ipsi exhiberentur, velum sinistri nova sanguinis macula aspertum apparuit, & in utraque theca visus est sanguis intra crystalla sursum ac deorsum, prout brachia movebantur, fluere cum magna prædicti domini, reliquorumque circumstantium admiratione, stupore & pietate.

[119] A memorata die usque ad XIV, nihil singulare novi accidisse: [sanguine] at XIV, quæ Dominica erat & festum sanctissimæ Trinitatis, deprehensum est brachium magnam sanguinis copiam extra crystalla profudisse, qui non modo velum sericum album infecerat, verum etiam auri texturam penetraverat; imo, dum brachia reponerentur, repertum est & aliud velum, quod in eadem arca servabatur, sanguine infectum. Quid vero die XV contigerit, subjicio ipsis verbis cujusdam domini Trajanensis *, amici mei, qui hæc scripsit: “Adstiti inspectioni sacrorum brachiorum, & oculatus testis fui sanguinis, qui videbatur fluidus, adeoque recens, ut velum, quo Pater Prior eum per rimam argenteæ thecæ qua sacrum brachium continetur, abstergebat, notaretur macula sanguinis tam recentis, ut, dum hoc complicaretur, duas alteras lituras imprimeret, ac præterea una guttula a crystallo, cui adhæserat, dilaberetur & versus carnem difflueret…”.

[120] Post hæc Manfredius nonnulla observat circa magnitudinem causasque tanti prodigii, quæ prætermittenda censui, [manat:] & divinæ Providentiæ reliquenda: reliquum vero epistolæ sic habet: Die Veneris, XXIX mensis, placuit domino episcopo Varani Macerata Tolentinum accurrere, eoque sub horam XXIII cum magno Maceratensium comitatu adveniens, mox collectis dominis magistratus, medico, chirurgo, notario & deputatis, ac præterea aliquot nobilibus Germanis & quodam Religioso præsentibus, sacra brachia recognoscere aggressus est. Observatum est, in sinistro brachio sanguinem fluere adeo recentem ac rubicundum, quasi e vena saliret; verumtamen foras extra crystalla non erupit. Deinde dexterum brachium extractum, jussusque ab episcopo est P. Prior conventus ostiolum argenteum aperire, quemadmodum anno tum nuper elapso factum fuerat: quo aperto, nudum clareque apparuit carne vegeta vestitum, vividoque ac rubicundo instructum sanguine, qui foris elapsus variis in locis velum notaverat magnitudine medii nummi, quem Piastram appellant.

[121] [indictæ propterea ab Innocentio XII] Effusio tam copiosa, tanto tempore continuata, tamque frequens, ut Tolentinates negent, quemquam eorum recordari, similem a se visam auditamve fuisse, movit Sanctissimum Dominum nostrum Innocentium XII, ut tum Tolentinates, tum exteros, ad quædam singularis pietatis officia paterno zelo exstimularet, ideoque octiduanam devotionem instituit, quæ a XXVIII Junii, die Dominica, inchoaretur, & supplicationibus, orationibus, & exhortationibus transigeretur, concedens plenarias indulgentias omnibus, qui de peccatis suis confessi, & sacrosancta Eucharistia refecti, sacras Nicolai reliquias inviserent. Eodem die, quo huic Octavæ initium datum est, dominus episcopus Varani, & eminentissimus Cardinalis, gubernator Marchiæ, eo accurrerunt: totumque matutinum tempus confessionibus excipiendis, divinoque Epulo exhibendo impensum est.

[122] [octiduanæ preces] Sacra brachia ex arca extracta cum supplici agmine ad aram principem delata sunt ante solemnem Missam, post cujus Euangelium exhortatio ad populum est habita: deinde ad arcam relata sunt. Post cantatas Vesperas denuo cum simili agmine, magistratu virisque nobilibus comitantibus, delata, publicæ venerationi exposita fuere: verum ob periculum, ne sanguis, quo manabat, foris decideret, non portabantur nec exponebantur, ut alias fieri solebat, erecta, sed reclinata in pulvinaribus holosericis ferebantur a sacerdotibus, sacro habitu indutis, atque ita altari imponebantur. Die Martis mane dominus Gherardi episcopus Lauretanus ac Recanatensis cum domino abbato fratre suo eo pariter advenit, & post celebratum in Sancti sacellulo Sacrum, privatim adstitit expositioni brachiorum, quæ vigorem resumere carneque vestiri visa sunt. Aliquis etiam concreti sanguinis grumus, moto brachio, movebatur.

[123] [cum ingenti populi concursu celebrantur.] Horum prælatorum exemplo allecta ingens nobilium ac populi ex omnibus fere oppidis, terrisque Marchiæ Anconitanæ subsecutis diebus confluxit, ut tanti boni tamque prodigiosæ visionis participes fierent. Dominica secunda, quæ ultima Octavæ dies erat, & V Julii, impossibile fuit ob nimium concursum turbamque populi, ad concionem dicere, sacraque brachia solito exponere. Ab hac die deinceps sæpius inspecta, numquam sine vivido vegetoque sanguine, qui intra thecas manabat, reperta sunt; velumque holosericum album, quo crystalla detergebantur, novo semper cruore tinctum apparuit. Hæc scribo die XIV Julii, nec adhuc cessavit effusio, duratque etiamnum miraculum. Hucusque Manfredius, qui deinde varias refert populi opiniones de hujus tam diuturni prodigii causa, sive de malo, quod per illud portendebatur.

[Annotata]

* di Montecchio

§ X. Reliquæ effusiones eodem anno 1699 factæ, item multæ aliæ, quæ variis annis contigere.

[Effusiones sanguinis] Prodigiosa sanguinis effusio, quam § præcedenti ex Manfredii litteris recitavimus, nondum cessaverat, dum is eas die XIV Julii ad Janningum conscriberet, ut ibidem vidimus: eapropter alias eo ipso anno 1699 ad eumdem dedit, quas Latine pariter versas hic subjungo. Cum tam jucunda tibi, inquit, acciderit relatio miraculosæ effusionis sanguinis magni sancti nostri Nicolai Tolentinatis, quam die XIV Julii ad te transmisi; cumque hic Sanctus ab illo ad hoc usque tempus sanguinis aspersionem, melius loquentem quam Abel, continuet, æquum est, ut te participem reddam eventuum, quos ex hac vicinia amici mei mecum communicarunt.

[125] Die Dominica, XIX Julii, iterata inspectione, repertum est dexterum brachium novum denuo sanguinem extra thecam fudisse, [a die 19 Julii] eumque satis vividum ac rubicundum, relictis duabus maculis, magnitudine unius parvi nummi; in utriusque etiam brachii thecis cruor vividus & recens inventus est. Die XXIX ejusdem mensis duo Prælati, quorum alter gubernator Septempedæ, alter Nursiæ, Tolentinum advenere, ut pio Sanctum venerandi ac divina prodigia propriis oculis spectandi desiderio indulgerent. Conspecta sunt brachia sanguinea, quæ concretum cruorem, carnemque splendidam & vegetam conservaverant; e dextero autem brachio effusus sanguis thecam perruperat, velumque tinxerat una macula, quæ largitudine sua nummum Julium æquabat: ad quod spectaculum prædicti Prælati ac reliqui circumstantes stupore & sacro horrore pleni hæserunt. Die secunda Augusti deprehensum est, e brachio sinistro, quod jam ab aliquo tempore nihil moverat, tantum sanguinis effluxisse, ut totum crystallum eo aspersum coopertumque cerneretur.

[126] Jam tres menses sunt a XXIX Maii usque ad XXIX Augusti, [anni 1699] quibus magnus Sanctus hisce sanguineis vocibus prædicat, & defunctus adhuc loquitur, quemadmodum de Abele ait S. Paulus: verum inter hos arcanos clamores nullus major fuit illo, qui die Veneris, XIV Augusti coram domino episcopo Varani contigit. Cum hic Prælatus deberet die Sabbatho, qui Assumptæ in cælos Virgini sacer erat, sacris officiis in illa cathedrali ecclesia solemniter fungi, Macerata dicto die adveniens, una cum magistratu ac deputatis illa ipsa vespera ad invisenda sacra brachia se contulit. Inspectio cum debitis ceremoniis authentice facta est: verum o Dei magnalia! Dum episcopus dexterum brachium detegit, ut, si quid novi accidisset, per crystalla dispiceret, repente ex quodam foramine versus cubitum, non secus atque ex quadam ampullula, tanta sanguinis fluidi, rubrique subnigri coloris, copia erupit, ut omnes adstantes cum stupore sacraque veneratione ad pias lacrymas excitaret, totamque provinciam, divulgata prodigii fama, mirabili devotione repleret.

[127] [usque ad] Qui hæc ad me perscripsit, dixerat, sanguinem, qui effluxerat, sua copia unciam æquasse: at deinde ex domino Firao gubernatore Laureti intellexi, dominum episcopum Varani proprio ore ipsi testatum fuisse, prædicti sanguinis copiam sesquiunciam attigisse, tantoque cum impetu erupisse, ut dominus episcopus vereretur, ne etiam ad vultum suum vestesque pertingeret: certe totum velum maculavit, relicta in eo linea uno palmo Romano lata. Die XV iterata inspectione, inventum est, sinistrum brachium copiosum sanguinem effudisse, velumque una macula, tribus digitis lata & octo circiter longa, tinctum esse: porro sanguis non apparebat rubicundus, ut alias, sed pallidus & melancholicus: ex quo præter alia prodigia, quæ in hac effusione renovata sunt, aliud eluxit miraculum per immutationem ac variationem in colore sanguinis, qui modo purpureus ac rubicundus, modo pallidus, squallidusque & languidus apparuit.

[128] [diem 10 Septembris] Die XVI dum sacra brachia ostenderentur domino Caraccioli, gubernatori Marchiæ, & cuidam Rectori Jesuitarum Maceratensium, qui ipsius obsequiis addictus erat, nulla veli pars sine maculis reperta est, ita ut in hujus locum aliud substituere oportuerit. Die XIX & XXII in utroque brachio quædam nova effusio deprehensa est; idem contigit die XXV, coram Patre Generali Minorum conventualium S. Francisci, aliisque Religiosis ejusdem sacri Ordinis. Die XXVII adfuere duo Patres Pœnitentiarii Lauretani, casuista & Gallus, qui testati sunt, vidisse se carnem vegetam, unumque sanguinis grumum in brachio sinistro, qui dum theca moveretur, dissolutus est, lapsusque per commissuram crystalli; medietatem vero crystalli majoris, quod dextero brachio versus cubitum præfixum est, spuma sanguinea opertum fuisse, eaque detersa, post spatium, quo psalmus Miserere tertio recitaretur, nova denuo & copiosiore spuma tectum fuisse: hæc viderunt, dum Pater Prior diceret: Hodie nulla est effusio.

[129] [ejusdem anni] Deinde dum brachium dexterum verteretur, relictæ sunt in velo, quod duos tresve palmos ab illo distabat, quinque aut sex guttæ, quæ se dilataverunt. Ostendebantur ipsis etiam vela, quæ in magna illa effusione diei XIV maculata fuerant, tumque erant complicata & conglutinata: verum dum ea evolverent avellerentque, sanguis vegetus, viscosus & tenax repertus est. Die XXX inspectioni adfuerunt quidam nobiles Mediolanenses, coram quibus sinistrum brachium septem sanguinis guttas non sine ingenti terrore & pavore horum nobilium, in velum effudit. Die 1 Septembris advenit Pater Inquisitor Anconitanus, ut Sanctum veneraretur, simulque sacra brachia videret: verum tum sanguis tantummodo vegetus absque ulla majori effusione apparuit.

[130] [deprehensæ] Die III & VI Septembris effusio iterata est, velaque denuo aspersa maculis, nummum, quem Itali Julium dicunt, magnitudine æquantibus. Die X, qui Sancto sacer est, cum sacra brachia, publicæ populi, qui frequentissimus aderat, venerationi exponenda tollerentur, horum sinistrum unam guttam coram domino episcopo stillavit, quæ levi macula velum tinxit: ab hac die usque ad XIV, qua scribo, nihil præterea dignum memoria novi contigisse. Porro non exigui momenti sunt, quæ retuli; cum omnes asserant, confirmentque, effusionem, quæ a XIV Augusti usque ad Sancti festum continuata est, maximam esse, quæ ab omnium civium ac Religiosorum memoria umquam acciderit.

[131] Denique ut hujusmodi prodigiosis effusionibus exponendis finem imponam, [Aliæ ejusmodi] breviter subjungo aliquot alias, quas, licet tempore anteriores sint, huc rejiciendas censui, ut studiosus lector ex præmissis relationibus, in quibus adjuncta singula enucleate exponuntur, de ceteris possit judicare. Itaque Nicolaus de Tombeur in Appendice 6 ad Vitam S. Nicolai eas in hunc modum recenset: Multiplicem contigisse diversis temporibus sacri sanguinis effusionem, referunt scriptores fide digni: uti antequam Mahomet II, Turcarum imperator, occuparet armis Mitilenem, Negropontum, Albaniam, Bosniam, regionesque alias. Item dum Ecclesiam Catholicam in Albania, Croatia & Corintho vexabat Bajazeth; rursus priusquam civitates munitas, Belgradum, Budam &c., expugnabat ejus successor Solymannus; denuo dum Joannis XXII & Innocentii VI temporibus Ecclesia Romana hæresum & schismatum turbinibus exagitaretur.

[132] Sed his omissis, utpote quæ (licet a variis scriptoribus referantur, [sanguinis] & legi possint apud Joseph Arimani & alios multos) non omnino authentice & in forma convincente annotatis, eas referemus tantummodo, quæ incredulos & obstinatissimos convincere possunt efficaciter. Prima notatur anno MDX sub Julio II, de qua factum est & exstat instrumentum authenticum, prout & de illis, quæ factæ sunt anno MDLXX sub Pio V; item anno MDLXXIV sub Gregorio XIII, & MDXCIV sub Clemente VIII. Denuo anno MDCX & MDCXII sub Paulo V: item MDCXXV sub initium Pontificatus Urbani VIII, & anno MDCXLV sub Innocentio X. Anno MDCLVI alia & copiosa facta est mense Julio sacri cruoris effusio ex brachio dextero sub Alexandro VII, adeo notabilis, ut sua Sanctitas super his relationem & processum formalem fieri, & prælo dari præceperit. Hujus autem Processus titulus tenoris est sequentis: “ Instrumentum fidei, continens emanationem sanguinis divi Nicolai Tolentinatis. Verbi Jesu Sanguine prædicamus sanctam esse constructam Ecclesiam; & sanguine S. Nicolai narramus esse protectam”.

[133] Anno MDCLXIX contigit & alia sub Clemente IX: sed copiosior & frequentior visa est sanguinis e brachio sinistro effusio anno MDCLXXI sub Clemente X, [eruptiones,] quam sex diversis vicibus vidit & visitavit illustrissimus dominus Cini, Maceratensis & Tolentinus episcopus, præsente magistratu & conventus nostri Tolentini Patribus. Eodem tempore, cum dominus Corsi, visitator Pontificius sacra brachia visitaret, vidit ex iis tres sanguinis guttas emanare. Nova rursum visa est anno MDCLXXVI: dedimus hanc § 7, ideoque ad cetera progredior. Insuper anno MDCLXXVII, XXIX Aprilis, & MDCLXXIX, sub Innocentio XI, quæ inchoata Augusto, continuata est per usque XVII Septembris, & interim diversis vicibus factæ sunt visitationes, & singulæ per notarium & episcopi cancellarium authentice annotatæ, præsentibus episcopo, gubernatore & Priore conventus. Cetera prætereo, quia hasce effusiones § 8 jam exposuimus.

[134] [variis annis factæ.] Anno MDCXCVIII alia denuo, prosequitur laudatus Augustinianus, sub Innocentio XII inchoata est XIV Septembris, & continuata usque ad XVIII Octobris, & interea septem factæ sunt visitationes in præsentia episcopi Maceratensis, magistratus per medicos &c.; & in qualibet visitatione factæ XXIII, XXV, XXVI, XXVII & XXX Septembris, & ultima, quæ contigit XXX, reperta est cruoris effluentis renovatio. Denique iterato facta est anno MDCXCIX & MDCC. De priore harum trium egimus § 8 ex relatione & fide Antonii Manfredii, Societatis Jesu presbyteri; verum ea nonnihil discrepat a Tombeurii narratione: quippe in hac initium effusionum diei XIV Septembris, in illa autem XXII ejusdem mensis affigitur. Sunt & alia nonnulla discrepantia, quæ Manfredius loco & tempore proximior melius potuit novisse. De effusionibus anno 1699 factis hoc ipso § & præcedenti pariter actum est. Denique postremam anni 1700 ex utroque brachio sanguinis eruptionem tam copiosam fuisse scribit P. Franciscus de Corte, ui reverendus Pater Generalis Eremitarum S. Augustini triduanas preces publicas per universum Ordinem suum propterea indixerit, ut divinam clementiam implorarent, pœnasque, quas portendi verebantur, averterent. Ex hoc sanguine, eodem teste, magistratus Tolentinas Clementi XI PP. donum misere. Ceterum de hujusmodi sanguinis eruptionibus vere prodigiosis videri etiam potest Torellius in Annalibus ad annum Christi 1345 a num. 17, ubi varias recenset, adjectis etiam calamitatibus, quas illis portendi existimavit.

§ XI. De Sancti reliquiis, ac præsertim de ejusdem prodigioso sanguine variis in locis asservato.

[Pollex vel digitus manus] Quæ § 6 de S. Nicolai corpore produximus, insinuare videntur, nullas illius reliquias, præter sacrum sanguinem alio deportatas fuisse. Quippe corpus totum incorruptumque Tolentini jacuisse, donec temerario ausu utroque brachio mutilaretur, ibidem dictum est; eoque facinore mirabiliter detecto, memorata brachia argentei inclusa thecis ex eo tempore Tolentini servari, corpus vero reliquum secretiori loco abditum latere. Nihilominus Rocchus Pirrus tom. 2 Siciliæ sacræ, Notitia 6, San-Martinus in Vita Gallica, & P. Franciscus de Corte Augustinianus in Flandrica, unum Sancti digitum Drepanensibus in Sicilia adscribunt. Idem facit Zacconius parte 1, cap. 97, ubi etiam occasionem modumque exponit, quo ad Drepanenses pervenerit. Narrationis compendium subjungo.

[136] [Drepanum in Siciliam] Erat, inquit Zacconius, Drepani in Sicilia quidam paterfamilias, vir multum honoratus, qui cum filiam haberet, forte unicam, a maligno spiritu obsessam, solitis Ecclesiæ exorcismis eam liberare frustra tentaverat. Quid multa? Fassus tandem dæmon est, solum Fratrem Nicolinum sibi formidandum esse, ejusque solius imperio se e corpore discessurum. Ad hæc quidam ex amicis, qui forte aderat, sciscitatus ex quodam Religioso Augustiniano, quis tandem is Frater esset, quem dæmon tantopere formidaret; responsum accepit, eum haud dubie Patrem Nicolaum esse, qui e Castro S. Angeli in Marchia Anconitana ortus, vitam austeram Tolentini ducebat, multisque inclarescere miraculis dicebatur. His dictis, amicus ille, celato reliquis consilio suo, Tolentinum mox properat, ut ipsum S. Nicolaum adduceret Drepanum, aut aliquod saltem tanto malo remedium ab eodem impetraret.

[137] Verum non longe a patria abscesserat, cum e duobus Patribus Augustinianis inaudiit, [delatus, per eumque] S. Nicolaum nuper e vivis excessisse, jamque humo traditum esse. Perculit hominem inopinatus nuncius, hæsitque paulisper dubius, an ab incepto itinere abstineret: perrexit tamen Tolentinum, & sacrum corpus veneratus, multis precibus apud Patrem sacristam institit, obtinuitque, ut aliquam illius portionem sibi concederet. Noctu igitur ad Sancti tumulum accessere, & primo auricularem dexteræ manus digitum, ac deinde tres medios irrito conatu rescindere tentarunt: at ubi ad pollicem ventum est, hunc nullo negotio resectum, pixidique inclusum peregrinus ille Drepanum detulit, alto silentio premens tum exacti itineris causam, tum sacrum cimelium, quod apportarat.

[138] Subinde cum energumena sacris Ecclesiæ exorcismis lustraretur, [energumena liberata dicitur:] ipse cum memorato pollice, nemine rei conscio, templum ingreditur. Tum vero dæmon frendere & maledicta in S. Nicolaum, cujus reliquias horrebat, ingerere occœpit. Stupebant omnes, qui aderant, ignari, quid ageretur. Ille vero sacrum pollicem exorcistæ tradens, jussit eum energumenæ imponi: at dæmon nihil ultra moratus, puellam bumo allisam, mortuæque simillimam deseruit. Postquam huic mens rediit, & ab inviso hospite libera deprehensa est, memoratus amicus, hoc lætus successu, totam rei seriem aperuit, sacrasque reliquias Patribus Augustinianis donavit, qui illas altari impositas venerati, inter festivos æris campani applausus hymnum Te Deum concinuerunt.

[139] Ita fere Zacconius; quæ si vera sint, miror ea Petrum de Monte Rubiano, [utrumque dubium apparet;] ejusdem temporis, Ordinisque scriptorem latuisse, aut, si sciverit, inter reliqua miracula non retulisse. Æque ignota fuerunt Torellio, aliisque scriptoribus, quos quidem viderim. Parum etiam verisimile mihi apparet, amicum illum, quisquis fuerit, consilio nemini communicato, Tolentinum Drepano, tam procul ab invicem dissito properasse, ut S. Nicolaum arcesseret, aut aliquod ab eo remedium energumenæ postularet. Præterea Torellius ad annum Christi 1345, num. 19 diserte affirmat, e dexteri brachii pollice anno 1656 sanguinem fluxisse, atque adeo is anno 1305 vel 1306, quo Sanctus obiit, a reliqua manu resectus non fuit, nec Drepanum delatus; nisi forte Torellius hallucinatus fuerit, aut pollicem pro loco pollicis usurparit. Denique, ut paucis mentem eloquar, suspecta est mihi hæc Zacconii relatio, præsertim cum nullum testem aut monumentum alleget.

[140] [videntur tamen aliquæ reliquiæ Drepani,] Non propterea tamen quaslibet S. Nicolai reliquias Drepanensibus abjudicare ausim; cum præter laudatos scriptores aliquas ipsis etiam adscribat Jacobus Albericius parte 2 Vitæ, cap. 2: quæ tamen ea portio sit, non satis exploratum habeo. Rocchus Pirrus supra laudatus digitum esse ait, & hunc dexteræ manus esse asserunt San-Martinus & auctor Vitæ Flandricæ; Zacconius ejusdem manus pollicem, Frigerius vel Albericius dumtaxat aliquid ex pollice manus dexteræ esse affirmat; atque hoc posterius cum Torellii dictis facile potest conciliari. Quod ad tempus acceptæ reliquiæ spectat, laudatus Pirrus scribit, digitum S. Nicolai ante annos MCCC a nobili familia de Carissima ibidem donatum fuisse. Sed pro annis MCCC legendum puto CCC, nisi ipse voluerit eam donationem circa annum 338 factam fuisse, quod utique falsum est. At si CCC legamus, donatio in idem fere tempus inciderit, quod Zacconius statuit. Ceterum Tolentinates, & qui Sancti brachia propius conspexerunt, melius quam ego dispicere poterunt, utrum aliquis dexteræ manus digitus aut pollex alio fuerit delatus.

[141] [uti & Senis in Hetruria fuisse.] Alium præterea digitum Senis in Hetruria servatum fuisse, tradit Ambrosius Senensis, vel qui ejus Opusculum Latine vertit Scipio Jardinus, cap. 31 Vitæ hæc scribens: Apud sepulchrum ipsius S. Nicolai in urbe Tholentini, & in civitate Senarum, in sacello, ubi digitus ipsius divi Nicolai servatur, vexati a dæmonibus, illuc se conferentes, creberrime ejectis ipsis spiritibus immundis, in pristinam tum libertatem tum sanitatem ope ejusdem S. Nicolai vindicantur. Similiter Zacconius ex ipso Ambrosii Opusculo scribit, unum S. Nicolai digitum in quodam tabernaculo Senis honoratum fuisse, multisque inclaruisse miraculis: sed an is manus an pedis digitus fuerit, non explicat. Addit, eum suo tempore, id est seculo XVII, ibidem non amplius superfuisse, neque sciri, quo casu perierit.

[142] [Aliquid prodigiosi sanguinis] Certiora sunt, quæ de miraculosi sanguinis portionibus ad varia transmissis oppida narrantur. Ad manum mihi est instrumentum authenticum, anno 1701 in Castro S. Angeli in Marchia Anconitana confectum, debitaque vicarii, aliorumque testium subscriptione & notarii publici auctoritate munitum, in quo aliquot reliquiæ, in memorato oppido asservatæ recensentur, & inter ceteras de S. Nicolai reliquiis hæc dicuntur: Asservatur quoque & publicæ venerationi exponitur, singulisque annis in ejus diebus festivis, X Septembris & secunda die Pentecostes solemniter cum baldachino circumfertur, in capella cum tholo erecta in ecclesia Fratrum S. Augustini, insignis reliquia S. Nicolai, sui popularis, massa sanguinis concreti in quantitate notabili, effusi & collecti in frustulo illius mappæ, in qua præcisa fuerunt sancta brachia S. Nicolai.

[143] [aliaque Sancti monumenta in Castro S. Angeli] Recensentur ibidem quædam ejusdem Sancti monumenta, de quibus in memorato instrumento post prædicta mox subditur in hunc modum: Sed hæ sunt minimæ memoriæ dicti sancti Patroni; cujus etiam in dicto oppido exstant crypta lapidea in loco deserto, ubi orare, jejunare & flagellis se cædere solebat dictus sanctus Patronus; pervetustum templum, ubi fuit lustralibus aquis & sacro chrismate donatus, initiatus minoribus Ordinibus & canonicus factus; duæ columnæ marmoreæ, quæ sustinebant suggestum, in quo a concionatore Augustiniano inflammatus fuit ad institutum Fratrum Eremitarum, & ubi ipse pluries concionatus est; cyathi & patinæ fictiles, quibus utebatur, affixæ & incrustatæ in parietibus dicti templi, quæ & hodie videntur. Hæc ibi: nunc ad sanguinis reliquias redeamus.

[144] Aliquam ejusdem sanguinis partem anno 1467 a R. P. Alexandro Anconitano, [Portio sanguinis concessa] Marchiæ Anconitanæ Priore provinciali, donatam fuisse domino Guilielmo de Paiellis, Prætori pariter Anconitano, tradit Torellius ad præcitatum annum a num. 4, probatque ex laudati Alexandri epistola, quam ex eo transcripsi, estque hujusmodi: Universis & singulis Christi fidelibus frater Alexander, sacræ Theologiæ professor & Prior provincialis S. Nicolai Marchiæ Anconitanæ, Ordinis Eremitarum S. Augustini, salutem & lætos in Dei opere successus. Ex offitio nobis injuncto tenemur fidelium precibus quantum cum Domino possumus, annuere: hinc est, quod de consensu venerabilium Patrum conventus S. Nicolai de Tolentino, magnifico & generoso equiti, jurisconsulto & comiti Vicentino, D. Guilielmo de Paiellis, dignissimo prætori Anconitano ac secretario Apostolico, de miraculoso sanguine gloriosissimi confessoris S. Nicolai de Tolentino, cum nullæ aliæ ejus reliquiæ nunc haberi possint, particulam unam concessimus, pro sua devotione penes se cum veneratione tenendam.

[145] Affirmantes sine aliqua dubitatione, hunc vere esse ex illo miraculoso sanguine, [prætori Anconitano,] qui de ipso sanctissimo corpore emanavit; offerentes nos ad omnia majora, cum Deo propitio facultas se obtulerit. In quorum fidem præsentes fieri jussimus, & nostri Provincialis sigilli impressione muniri. Dat. Tolentini Kal. Augusti MCCCCLXVII, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & D. D. Pauli divina providentia Papæ II, anno III. Torellius ibidem subjungit, aliam præterea ejusdem R. P. Provincialis epistolam ad curatores fratresque sodalitii S. Mariæ, sanctique Nicolai, Bragantiæ in agro Vicentino, qua eos certiores facit de transmisso sacro sanguine ad memoratum comitem Vicentinum, additque se in ipsius arbitrio reliquisse, ut eum festis Sancti diebus publice exponeret. Ait etiam, non nisi summa cum difficultate eam sanguinis portionem potuisse obtineri; cum illius provinciæ constitutionibus sancitum esset, ne cuiquam aliquid reliquiarum ejusdem Sancti donaretur.

[146] Altero post anno, seu Christi 1469 prælaudatus comes aliquam ejusdem sanguinis particulam Vitalianæ ducatus Mantuani oppidulo concessit. [& ab hoc] Probant id ejusdem litteræ apud Torellium, quas hic quoque recitasse proderit, quia laudati oppidi singularem erga Sanctum venerationem manifestant. Sic itaque habent: Universis & singulis Christi fidelibus Gulielmus de Paiellis, jurisconsultus, eques Vicentinus, comes & secretarius Apostolicus, salutem & felices in Dei opere successus. Emerita est singularis observantia & immensa quædam devotio, quam vetustissimum oppidum Vitalianæ in extollendo sacratissimo nomine gloriosissimi Nicolai de Tolentino, & præsertim in construendo ei amplissimo templo certatim adhibuit, ut sicut ego quoque præcipua quadam veneratione hujus divi Confessoris memoriam prosequor, ita in ejusdem professionis homines benevolentiæ meæ manifesta documenta præbeam, & animi mei dilectionem erga illos omnibus patefaciam.

[147] [incolis oppidi Vitalianæ] Hinc est, quod annuens præcibus venerabilis & religiosi viri D. Fratris Silvestri de Leffe, Prioris conventus S. Nicolai de Tolentino istius terræ Vitallianæ, ac etiam D. Angelini de Lulmo, & D. Antonii della Colomba oratorum, qui cum litteris ipsius præstantissimæ Communitatis Vincentiam venerunt, particulam miraculosi sanguinis sanctissimi confessoris Nicolai de Tolentino, in templo illo perpetuis temporibus cum veneratione tenendam, libenti animo concessi. Et ne ullo umquam tempore verti possit in dubium, hunc esse ex illo sanctissimo sanguine, qui in partibus illis miraculis coruscat, attestationes omnes hic inferius defendendas mandavi. Subjungebantur teste Torellio duæ R. P. Alexandri Provincialis litteræ, de quibus supra meminimus. Dein sequitur: Propterea venerabilis D. vicarius reverendissimi D. episcopi Anconitani & venerabile capitulum Anconitanum, propter ejusdem reverendissimi D. episcopi absentiam, earum puris documentis & pendentibus signis visis & lectis per me notarium infrascriptum de prædictis fidem faciunt.

[148] [pie erga Sanctum affectis.] Vestrum igitur erit hujus divi Confessoris miraculosum sanguinem non minus pie, honorifice & devote prosequi, quam etiam ejus sanctissimam vitam pro virili vestra imitari. Offerendo semper me ad omnia majora, cum Deo propitio facultas se obtulerit: in quorum omnium fidem præsentes fieri jussi, & consueti pendentis sigilli mei impressione muniri. Actum & datum Vincentiæ in domo meæ solito * habitationis XI Kal. Januarii MCCCCLXIX. Et ego Antonius, quondam Ambrosii de Claracenis, notarius publicus, civis Vicentinus ac cancellarius, scripsi. Quia dubitari sæpe solet de fide & legalitate notariorum propter locorum distantiam, ideo nobilis Castellanus Azmoto Vincentiæ, & districtus Potestas pro illustriss. ducali dominio nostro Venetorum &c., fidem facimus & manifestum omnibus præsentibus * inspecturis: contrascriptus Antonius de Claracenis, qui præsens privilegium scripsit, est notarius publicus Vincentiæ, & scripturis & instrumentis per ipsum confectis & in publicam formam relevatis plena fides adhibetur. In quorum fidem & testimonium præsens fieri jussimus, & sigillo nostro S. Marci sigillari. Ex Vincentia die Mercurii, die XIX mensis Decembris anni MCCCCLXIX. Pro die Mercurii legendum videtur die Martis, qui eo anno erat XIX Decembris.

[149] [Item aliæ Valenitæ, Venetiis, Nicosiæ, Lusitaniæ Infanti,] Valentiæ quoque aliquam sanguinis particulam esse, scribit Albericius parte 2 Vitæ, cap. 2, quæ tamen ex variis ejusdem nominis urbibus ea sit, non edicit. Ibidem etiam aliquid ejusdem cruoris attribuit monasterio S. Stephani & S. Andreæ parthenoni Venetiis; ac præterea aliquid Nicosiam in Cyprum olim fuisse delatum asserit, scilicet ante annum 1570, ex quo sub Turcico jugo gemit. Denique affirmat, anno 1578 die VIII Martii jussu Gregorii XIII PP. frustulum mappæ & parum gossipii sanguine conspersi per illustrissimum Alphonsum Binarinum, Camerinensem episcopum, desumptum fuisse, ut ad serenissimam Lusitaniæ Infantem mitteretur, quæ aliquas S. Nicolai reliquias reponendas in sacello, quod eidem Sancto dicaverat, a memorato Pontifice flagitaverat. Laudat Albericius pro hoc asserto suo epistolam R. P. Ægidii Savonensis, tum vicarii generalis Augustinianorum per Lombardiam, litterasque Apostolicas Gregorii XIII ad memoratum episcopum Camerinensem hac super re datas.

[150] Ludovicus Zacconius parte 1 Vitæ Italicæ, cap. CXI alias præterea civitates assignat, [& Neapoli concessæ:] simili sacro thesauro ornatas. Ac primo quidem citans Ambrosium Senensem, ait, ampullam cum S. Nicolai sanguine conventui sui Ordinis in urbe Neapoli olim donatam fuisse, idque in eo singulare fuisse observatum, quod, dum festa Sancti die a supplicum agmine circumferretur, non aliter ac S. Januarii sanguis, ebulliens fervensque appareret. Hanc ampullam sub Joanna I, quæ circa annum 1343, vel sub Joanna II, quæ sub annum 1414 Neapolitanum regnum adepta est, & quibus Ordinis sui Religiosos a sacris confessionibus fuisse ait, eo delatam fuisse suspicatur. Fatetur tamen, eam suo, quo scribebat, tempore ibidem non amplius repertam fuisse; sed aliquo casu periisse, aut in regum thesauris reconditam esse. Mihi verove hementissima suspicio pene persuadet, S. Januarii ampullam sanguinemque prodigiosum cum S. Nicolai miraculoso pariter sanguine perperam confusum esse. Nolim tamen negare, aliquam prodigiosi sanguinis S. Nicolai portionem Neapoli haberi, cum clarissimus vir Josephus Antonius de Fabritiis in libello, quem de Vita, translatione & miraculis S. Thomæ Apostoli conscripsit, annoque 1702 Neapoli excudit, inter sacras reliquias, quæ in S. Augustini ecclesia apud PP. Augustinianos in eadem urbe servantur, sanguinem S. Nicolai Tolentinatis diserte recenseat.

[151] Pisaurum quoque in Umbria pauxillum gossipii, [item Pisauro & Ferrariæ.] quo sacer sanguis fuerat exceptus, seculo XVI ineunte delatum fuisse, idem auctor scribit, laudans cujusdam ejusdem urbis incolæ contemporanei scriptum testimonium, quod Italice est hujusmodi: Conventus S. Augustini accepit reliquiam, scilicet de sanguine S. Nicolai in die Ascensionis, quæ erat XVI Maii MDIV; itumque est ipsi obviam cum omnibus Fratribus S. Augustini Sanctique Andreæ sodalibus usque ad S. Lazarum extra portam Fanestra: ubi cum summa solemnitate & devotione suscipientis recepta esset & introducta; ordinatum est, ut imposterum post Missam solemnem sequens antiphona diceretur: Ave Maria gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus, ut Nicolai meritis ad cæli trahamur gaudium. Denique Ferrariæ (ducatus cognominis caput, ni fallor, intelligit) aliquid ejusdem sanguinis servari ait a sodalibus, qui sub S. Nicolai titulo olim in templo S. Augustini, at nunc in proprio congregantur.

[152] Verum memorabile est, quod idem Albericius de frustulo mappæ, [Pars mappæ sacro sanguine tinctæ] eodem sanguine tinctæ, Sulmone in Aprutio factum scribit. Lubet id propriis ipsius verbis & ex ejusdem fide referre, ne quid addidisse aut detraxisse videar. Sulmone, inquit, civitate Aprutii, servatur frustum mappæ, cui cruentata prædicti gloriosi patris S. Nicolai brachia involuta fuere, certoque constat, reliquiam illam genuinam ac veram esse. Quippe anno MDLXXXIII cum audisset episcopus, Patres nostros quarta Dominica mensis, quæ nobis simul est Dominica Cinguli, cum supplice agmine circumferre in quodam tabernaculo frustum cappucii S. Augustini, dubitavit, an ea reliquia ficta non esset ad imponendum populo; ideoque accersitum Priorem rogavit, qua ipsi (scilicet Patres nostri) certitudine aut qua ratione scirent, istud cappucium esse S. Augustini. Respondit Prior, dicendo, ab antiquis Patribus suis ut tale habitum fuisse, seque pro tali honorare, quemadmodum illi fuerant venerati.

[153] [ignem illæsa Sulmone] Episcopus igitur, ne quemquam injuria afficeret, Aquilanum ac Pennensem episcopos invitavit, editoque decreto sanxit, ut omnes Sulmonenses reliquiæ statuto die in ecclesiam cathedralem deferrentur; exstructoque extra prædictæ ecclesiæ portam igne, episcopi pontificalibus induti vestibus cum clero advenere, & singulas examinarunt. De duabus tantum hic agam, scilicet de S. Patris Augustini cappucio frustoque mappæ S. Nicolai, quæ utræque igni injectæ, tamdiu in eo hæserunt, ut sine ullo dubio consumendæ fuissent; deinde in conspectu omnium quatuor circiter pedes in altum elevatæ sponte exilierunt cum tanta prædictorum antistitum, aliorumque admiratione, ut eas summa cum reverentia tollentes, diligentissime perlustrarent, an ex aliqua sui parte ambustæ essent; ubi vero intactas & ne ignem quidem redolentes deprehenderunt, easdem in suis lipsanothecis reposuerunt, finitoque examine reliquiarum, quæ ad alios Religiosos spectabant, singulæ domum relatæ sunt.

[154] [mirabiliter sustinuisse dicitur.] Quia vero hæc publice solemniterque acta fuerant, ære campano tympanisque applausum est, & uterque cancellarius, unus scilicet ecclesiæ cathedralis, alter magnifici magistratus, rei gestæ instrumentum postulavit; ille quidem, quia hæc causa episcopalis erat fori, hic autem, ut eam inter urbis monumenta referret; cum illa tanta solemnitate pompaque peracta esset, quanta umquam altera per multa milliaria in circuitu facta fuerat. Hucusque Ludovicus Zacconius, ad quæ pauca observanda. Modum illum sacras reliquias per ignem probandi olim in usu fuisse, videri potest in erudito Opere eminentissimi Prosperi de Lambertinis, nunc Benedicti XIV PP. feliciter regnantis, de Servorum Dei beatificatione &c., lib. 4, parte 2, cap. 24; cujus etiam rei exemplum habes in Opere nostro ad diem VIII Septembris in Appendice ad Acta S. Adriani martyris pag. 237 num. 37. Observandum est secundo, Ludovicum Zacconium Vitam hanc anno 1624 Pisauri vulgasse, patriaque Pisaurensem fuisse; atque adeo nec loco nec tempore longe abfuisse a prodigio, quod hic enarrat.

[155] [Alia portio ad magnum Hetruriæ ducem, alia Monachium missa.] In Sancti Vita Flandrica sæpe laudata exstat epistola reverendissimi Patris Petri Le Drou, ex Ordine S. Augustini episcopi Porphyriensis, anno 1699 die XII Decembris ad R. P. Melyn ejusdem Ordinis Roma data, in qua mentio fit similis frusti panni serici sacro sanguine conspersi, jussu Innocentii XII PP. magno Hetruriæ duci anno circiter 1695 dono missi; additque ibidem Vitæ auctor, eas reliquias Florentiæ in aulico ejusdem magni ducis sacello servari, & quotannis die X Septembris supplici agmine, centumque stipatas prætorianis militibus, ad templum Augustinianorum deferri, finitaque festivitate, inde ad memoratum sacellum reduci. Exstat ibidem & alia epistola ejusdem illustrissimi Porphyriensis, anno 1706 ex Urbe pariter data ad amplissimum magistratum Antverpiensem, quæ hujusmodi reliquiarum anno 1705 Monachii in Bavaria solemniter elevatarum meminit. Utramque epistolam infra recitabimus.

[Annotata]

* solitæ

* præsentes

§ XII. Variæ sacri sanguinis portiones in Belgium delatæ, ibidemque cultæ.

[Sacri sanguinis portiones delatæ in Belgium,] Reverendus pater Nicolaus de Tombeur, cujus jam sæpe meminimus in Commentario prævio, varias sanguinis S. Nicolai particulas in Belgio nostro honoratas recenset in Appendice 7 ad Vitam ejusdem Sancti, ex qua sequentia accipe. Partes etiam lintei sanguine S. Nicolai tinctæ de consensu Papæ variis donatæ: sed omissis aliis, de solis illis agam, quæ ad provinciæ hujus Flandro-Belgicæ cœnobia sunt delatæ. Ardens populi Belgici erga S. Nicolaum zelus & cultus a multo tempore summo desiderio anhelarat aliquas saltem tanti Patroni obtinere reliquias; & tandem summa cum exultatione voto suo potitus est. Quanto cum applausu & grati animi testificatione susceperit, extraordinariæ lætitiæ, & triumphi signa, in singulis civitatibus illis in die exaltationis reliquiarum &c. exhibita, viva fuere testimonia. Etenim in solemni processione, comitantibus clero seculari pariter & Regulari, magistratu in corpore, ædium illuminatione & ornatu magnifico sanctæ reliquiæ delatæ sunt, ignes triumphales extructi cum maximo populi confluxu.

[157] Anno MDCCV conventus Gandensis thesaurum hunc obtinuit ante omnes in Belgio, [& primum Gandavum anno 1705.] XV Junii, manu propria Clementis XI datum Petro Lamberto Le Drou P. M., tum sacristæ Pontificio & episcopo Porphyriensi, & postea diœcesis Leodiensis vicario generali, pro conventu Gandensi. Est autem FRUSTULUM tegumenti SERIGEI MIRUCULOSO SANGUINE BRACHIORUM S. Nicolai Tolentinatis IMBUTI, desumptum ex alia parte majori, ab Alexandro Varano, episcopo Maceratæ & Tolentini, suæ Sanctitati dono missa. Roma huc delatum est per R. adm. P. Gregorium Ackerboom, tum conventus Priorem, olim diffinitorem &c. Eodem anno summa cum magnificentia exaltatum est Gandavi.

[158] Conventus Antverpiensis anno MDCCVII per instantiam magistratus iteratam ad augendam pietatem & ditandum confraternitatem nobilissimam, [Antverpienses similem portionem] in ejusdem Sancti honorem & animarum refrigerium jam pridem institutam, aliquam particulam obtinuit. Contigit exaltationis celebritas V Junii, eximio P. M. Gerardo Melyn S. T. D. & tum conventus quartum Priore. De hisce Antverpiensibus S. Nicolai reliquiis agit pluribus P. Franciscus de Corte in sæpe memorato libello; nec ingratum lectori fore arbitror, si ex eo aliqua huc transferam, ut inde colligat, quanto in pretio sacer ille Thaumaturgi sanguis habeatur, & quam difficile sit aliquas ejusdem guttas obtinere. Copiosa cruoris effusio, quam annis 1698 & 1699 contigisse diximus § 8, 9, & 10, in Antverpiensis magistratus senatoribus, quorum, inquit, plurimi pio S. Nicolai sodalitio, in refrigerium defunctorum instituto, nomen dederant, desiderium excitaverat aliquam ipsius particulam obtinendi. In hunc finem simul cum R. P. Gerardo Melyn, ejusdem sodalitii moderatore, Romam litteras dedere ad illustrissimum Petrum Lambertum Le Drou episcopum Porphyriensem & sacristam Pontificium. Verum res tum temporis ex eorum votis minime successit.

[159] [diu frustra] Is enim die XII Decembris anni 1699 ad memoratum eximium Patrem Melyn respondit in hæc verba: Eximie Pater, nec Pater Generalis, nec Patres nostri Tolentini, possunt obsequi desiderio dominorum magistratus vestri quoad cruorem miraculosum S. Nicolai; eo quod tam brachia, quam panni sacro illo cruore tincti, sint sub eorum custodia simul & magistratus Tolentini, qui nullo modo patitur, quidquam vel minimum alteri donari; & eapropter, quoties brachia exponuntur aut visitantur, (quod non nisi ejus in præsentia fieri potest) plus quam Argi oculos habet ad observandum, ne Patres nostri quidquam surripiant aut seponant. Jam annus est & amplius, ex quo propter dictam causam frustra laboro, ut opera nostrorum Patrum, quos maxime optare, ac velle in hoc mihi morem gerere certo scio, aliquid accipiam ex eodem sacro cruore. Nihil omnino, nisi Pontifice jubente, potest ab isto magistratu extorqueri; & dum jubet, (quod rarissime facit) adhuc ægre & inviti obsequuntur. Cujus rei sum ab annis quatuor aut circiter testis oculatus, dum me præsente, etiam non sine strepitu, allocuti sunt Pontificem, rogantes (licet frustra) posse retinere pannum sericum dicto sanguine respersum, quem ille magno Etruriæ duci dari jusserat.

[160] [precati,] Spe frustrati Antverpienses, vota sua in magis opportunum tempus distulerunt; nec multis annis post sese obtulit occasio, qua & feliciter usi sunt. Anno 1700 sacra brachia copiosum rursus sanguinem sudarant, ex eoque aliquid panno serico exceptum, Maceratensis episcopus vel magistratus Tolentinas, ut supra diximus, Clementi XI PP. miserat; hic autem aliquam ejusdem portionem, flagitante supra laudato episcopo Porphyriensi, Conventui Augustinianorum Gandavensi in Flandria, alteramque Monachiensi in Bavaria anno 1705 concesserat. Hæc Pontificis benignitas exstimulavit Antverpienses, ut pro obtinenda simili portione denuo instarent; institeruntque per litteras a supra dicto R. P. Melyn ad laudatum episcopum Porphyriensem datas, qui eos eodem anno spe plenos, & proxime subsecuto voti plane compotes fecit.

[161] [tandem per episcopum Porphyriensem] Nam anno quidem 1705 epistolam, quam subjungo, ad memoratum Patrem Melyn Roma transmisit: Eximie Pater magister, Prior, mox ut vestras novissimas legi, censui vos exposcere rem magnam ac multo singularem, quam & expeterent, haberentque in pretio reges; scilicet de tegumento brachiorum S. Nicolai de Tolentino, miraculoso ejus sanguine imbuto. Cumque non ita pridem obtinuissem a Sanctissimo pro conventibus nostris Monachiensi & Gandensi, vix animus erat ultra petere; quod crederem, fieri non posse citra notam audaciæ & salva, quam cum supremo Ecclesiæ monarcha servare decet, modestia ac verecundia. Impulsus tamen vestro, vestrique nobilissimi senatus ingenti desiderio, itidemque mea in vos propensione, ausus fui Sanctitati suæ sex abhinc diebus supplicare; & benigne annuere dignata est, moxque optatum accepissem donum, si tunc Sanctitas sua fuisset in intimo seu secretiori suo cubiculo, ubi eximia illa exstat reliquia: certo tamen accepturus sum. Mihi subinde est occasio ipsam accedendi, dum ad illud se recepit; neque tunc omittam captare opportunitatem refricandi ejus memoriam, aliis prope infinitis negotiis distractam: & ubi sacrum accepero pignus, sine mora transmittam.

[162] Promissis stetit episcopus, dudumque expetitas reliquias undecim post mensibus a Clemente XI obtinuit, [a Clemente XI PP.] & ad præmemoratum Patrem Melyn in Belgium transmisit, simulque amplissimum senatum Antverpiensem tam læti succeßus certiorem fecit his verbis: Nobilissimi & amplissimi domini. Tandem a sanctissimi Domini nostri Clementis Papæ XI summa benignitate obtinui frustulum sericei tegumenti brachiorum S. Nicolai Tolentinatis, miraculoso ejus sanguine imbutum, cujus ardenti desiderio nobilissimæ & amplissimæ dominationes vestræ pridem tenebantur, & ne ultra proteletur sacri istius pignoris vestra expectatio, illud hodie transmitto ad eximium P. magistrum Gerardum Melyn, una cum litteris nostris testimonialibus, Sanctitatis suæ jussu in forma authentica exaratis & cum Apostolico Brevi indulgentiarum, quas unusquisque intra octiduum exaltationis ejusdem, apud vos (ut mea quidem fert opinio, & vestra omnium ingens pietas sperare jubet) solemni ritu peragendæ, semel consequi poterit: adjuncta insuper exacta relatione eorum, quæ Monachii in Bavaria consimilis reliquiæ, tum adornandæ, tum solemniter exaltandæ causa, anno proxime elapso præcipue gesta sunt, eximiæ devotioni vestræ exemplum futura & pia forsitan æmulatione eamdem provocatura.

[163] Porro non solum impense lætor, verum & in potiorem partem eorum, [impetrant,] quæ mihi umquam fausta acciderunt, merito refero semperque referam, potuisse me aliquid apud Sanctissimum Dominum nostrum conferre operæ, ut nobilissimum vestrum sodalitium ac amplissima juxta & celeberrima civitas vestra tam raro tamque pretioso thesauro ad plurimorum invidiam ditaretur, atque hoc pacto fieret utriusque enixo desiderio satis… Infrascriptum erat: F. Petrus Lambertus episcopus Porphyriensis. Romæ XXV Septembris MDCCVI. Foris vero inscripta erat epistola, Nobilissimis & amplissimis DD. summo prætori, consulibus & senatui civitatis Antverpiensis.

[164] Subjungo & alias ejusdem episcopi litteras, quibus sacri pignoris authentiam declarat, [annoque 1706 acceptas,] prout eæ editæ sunt post Orationem panegyricam hac occasione dictam a sæpe memorato eximio Patre Melyn, suntque hujusmodi: F. Petrus Lambertus Le Drou Huyensis, Ordinis Erem. S. Augustini, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Porphyriensis, sacrarii Apostolici præfectus & pontificii solii episcopus assistens. Omnibus & singulis præsentes nostras litteras inspecturis fidem facimus & attestamur, qualiter SS. Dominus Noster, D. Clemens Papa XI, cupiens magis magisque in celeberrima civitate Antverpiensi, nobilissimo Belgii emporio, augere illic vigentem magnopere devotionem erga S. Nicolaum de Tolentino, ad nostras humillimas & enixas preces benigne jubere dignatus sit, ut ex parte sericei tegumenti brachiorum ejusdem S. Nicolai, miraculoso ejus sanguine imbuti, sibi ab illustrissimo ac reverendissimo domino Alexandro Varano Maceratæ & Tolentini episcopo, una cum litteris authenticis, a nobis visis & recognitis, alias dono missa, desumeremus frustulum, eodem sacro cruore conspersum, ad effectum illud Sanctitatis suæ nomine donandi conventui Antverpiensi, Ordinis Eremitarum S. Augustini, & venerabili ac nobilissimæ confraternitati, in ecclesia ejusdem conventus sub invocatione præfati S. Nicolai de Tolentino pridem erectæ: Nosque pia ejusdem SS. Domini Nostri mandata reverenter exequendo, frustulum ejusmodi ex probato sericeo tegumento exsciderimus, & successive illud collocaverimus in reliquiario argenteo formæ ovalis, idemque reliquiarium sacro illo thesauro ditatum ac filo sericeo rubri coloris in parte inferiori clausum, nostroque sigillo minori ex eodem filo sericeo pendente, & ceræ rubeæ Hispanicæ impresso, munitum transmiserimus reverendo admodum & eximio Patri magistro Gerardo Melyn Ordinis Erem. S. Augustini S. Theologiæ doctori & conventus Antverpiensis Priori, pro eodem conventu & antefata confraternitate, cum facultate illud tam publice quam privatim fidelium venerationi exponendi, & cum expressa Sanctitatis suæ prohibitione sub pœna excommunicationis, & insuper quoad Regulares privationis vocis activæ & passivæ, ipso facto incurrendæ, ne quisquam præsumat prædictam S. reliquiam vel ex toto vel ex parte quovis prætextu umquam distrahere, vel cuivis alteri loco aut personæ quovis modo donare. In quorum fidem has nostras litteras a nobis & a secretario nostro subscriptas, nostroque sigillo majori hostiæ rubræ impresso obsignatas in forma patente expediri jussimus. Romæ XXV Septembris MDCCVI. Et signatum erat

���������F. Petrus Lambertus episcopus Porphyriensis.
Locus ✠ Sigilli.
���������inferius habebatur Caspar Fabricius Secret.

[165] [anno 1707 solemniter elevant.] Denique hæ sacræ reliquiæ ab illustrissimo Reginaldo Cools episcopo Antverpiensi die XVIII Octobris anni 1706 recognitæ, elegantique argenteæ thecæ postmodum inclusæ, die V Junii anno 1707 magna cum pompa elevatæ, totoque octiduo singulari solemnitate, in RR. PP. Augustinianorum templo honoratæ sunt, ubi earumdem cultus hodiedum non parum viget. Nunc Patris Tombeurii, quam paulisper interrupimus, narrationem resumamus.

[166] [Alia sanguinis portio Angiæ,] Conventus Angiensis (incolis Enghien, oppidulum est Hannoniæ in confiniis Brabantiæ, ducatus titulo insigne) anno MDCCX particulam alteram per serenissimam principem Arembergicam, Egmontiæ comitissam, Roma procuratam exaltavit solemniter sub Priore Adriano Le Verd, nunc provinciæ definitore. Conventus Bruxellensis idem consecutus beneficium ad instantiam eminentissimorum S. R. E. Cardinalium Paulucci & Julii Piazza tum episcopi Faventini & apud Cæsaream & regiam suam majestatem Nuntii Apostolici, magnificam in die exaltationis sacri cruoris instituit Octavam, Kalendis Februarii inchoatam & diebus octo solemnibus officiis musice decantatis, concionibus indies habitis, cum indulgentiis plenariis &c.

[167] [alia Bruxellis elevatæ & culta,] Pridie Kalendas Februarii ædibus ac plateis, foro potissimum & domo civica, ut in triumphis publicis assolet, undique illuminatis, sub tympanorum tubarumque clangoribus, incredibili populorum frequentia atque devotione, e templo S. Gudulæ ad nostrum sumptuosissime ornatum translatus est, præcedente cum facibus gymnasii nostri juventute cum vexillis, & subsequentibus septem Ordinum diversorum Religiosis, confraternitate Zonigera & Lauretana, quæ Tolentinum visitavit; deinde nobilissimo ac amplissimo magistratu in corpore ac venerabili D. Gudulæ Capitulo: quos inter ferebatur pretiosissima cum incluso sacro cruore hierotheca, succollantibus alternatim e prælaudato Capitulo & ex Ordine nostro sacerdotibus octo cum stolis. Insuper quotannis Dominica ante Sanctorum omnium solemnitatem Octavam celebrat cum pompa & populi confluxu, solicitudine potissimum ac industria eruditissimi Patris magistri Philippi Tax, tum secundum, postea tertium Provincialis, cultus S. Nicolai promotoris indefessi.

[168] Conventui Huensi (Huy oppidum Belgii est in Leodiensi diœcesi, [item Huoï, Bullonii & Diestemii.] ad Mosam fluvium, inter Leodium & Namurcum) anno MDCCXV obtentæ sunt hæ reliquiæ, procurante præfato episcopo Porphyriensi, tum sacrarii Apostolici præfecto, & hujus conventus filio; exaltatæ autem sub R. P. Alipio Gikin. Et hinc etiam obtinuit anno MDCCXVI conventus Bulloniensis (Bouillon oppidulum est ducatus cognominis caput in Belgio) cum Prior esset Fulgentius Collignon. Denique conventus Distemiensis (incolis Diest, Belgii pariter oppidum est in ducatu Brabantiæ) anno MDCCXX eodem thesauro honoratus, solemnitatem in exaltatione tenuit extraordinariam, & per Octavam indies habitæ sunt conciones, ad quas cives pene confluxerunt universi. Ad requisitionem magistratus reliquias illas sollicitavit & impetravit eximius Pater magister Joannes Libens S. T. D., tum studii Lovaniensis regens, nunc ejusdem conventus Prior. Solatium magnum experti sunt plurimi. Hæc sunt, quæ de reliquiis S. Nicolai prodigiosi sanguinis, variis in locis honorifice exceptis reperi; neque dubium est, quin in pluribus aliis etiam servetur.

§ XIII Sancti apparitiones factæ BB. Ritæ Cassiæ & Helenæ Utinensi: statuæ Tolentini, Cordubæ, Venetiis & alibi miraculis illustres.

[B. Ritæ Cassiæ SS. Joannes Baptista, Augustinus] Quamvis inter miracula, a variis collecta & inferius recitanda, plurimæ occurrant apparitiones, quibus sanctus Eremita noster clientes suos frequenter dignatus est, visum tamen fuit duas, quibus alibi aptus locus non erit: hic recensere. Tomo 5 Maji Operis nostri ad diem XXII exstat Vita B. Ritæ viduæ, Ordinis Eremitarum S. Augustini, ab Augustino Cavalluccio ex duabus aliis concinnata, in qua insignis S. Nicolai nostri apparitio refertur. Postquam laudatus scriptor cap. 1, num. 3 dixisset, beatam illam viduam, cæso marito & defunctis liberis, jam tertio frustra postulasse inter Augustinianas monachas Cassiæ in Umbria admitti, num. 4 sic progreditur: Ergo consueta exercitia orationis prosequens, dum nocte quadam pervigilat supplicans, domus suæ ostium vehementius pulsari audivit, vocemque clamantis: Rita, Rita. Accurrit illico ad fenestram, sed nemine ante domum viso, cum se denuo orationi reddidisset, similem vocem ad se fieri audivit, qua monebatur a Jesu petere, ut in sponsam ejus reciperetur; viditque tres Sanctos in suum auxilium missos. Tum rapta in extasim, sensit sibi voce clara dici: Veni dilecta Rita, jam enim tempus est, ut ingrediaris monasterium, unde toties fuisti repulsa.

[170] [& Nicolaus apparentes, eam in monasterium deducunt.] Rursum ergo ad fenestram illa; viditque ante fores S. Joannem Baptistam, post quem protinus egressa usque in locum, qui Scopulus Rupis-Porenæ nuncupatur, obstupuit ad horrorem tam præcipitis altitudinis, quam vel pleno die tentare quis horreat. Sed apparentibus mox duobus aliis ipsius advocatis, sancto Patre Augustino & S. Nicolao Tolentinate, animos resumens, eosdem secuta est usque Casciam, & intra monasterium ipsum penetravit, portis, fenestrisque omnibus clausis, ut erant, manentibus. Quod cum admirarentur monachæ, aliæque in alias reseratæ domus culpam suspectando rejicerent; illa, quod factum mirabiliter erat, ingenue professa, facile persuasit Sororibus, ne vellent ejectam, quam Sancti introduxerant. Torellius in Annalibus hæc anno 1417 innectit.

[171] [S. Nicolaus B. Helenæ Utinensi] Alias Sancti apparitiones tradit Simon Romanus, Eremita S. Augustini, in Vita B. Helenæ Utinensis, pariter viduæ & ejusdem Ordinis sanctimonialis, quam eodem, quo Beata obiit, Christi anno 1458 scripsit, & Majores nostri tom. 3 Aprilis ad diem XXIII illustrarunt. Hic cap. 3, num. 2 beatam illam monacham cum quadam Sorore, Perfecta nomine, in hunc modum loquentem inducit: O Soror charissima, aperiam tibi secretum cordis mei, tantum ne, dum vivo, cuiquam illud manifestes; post mortem autem meam facias, prout tibi Dominus inspiraverit. Scito, quod hoc vespere, multisque aliis vicibus, mihi indignissimæ peccatrici loqui & apparere dignatus sit dulcis Dominus meus Jesus Christus, una cum sua sanctissima Matre, Domina mea, in cujus comitatu erant dilectus pater meus S. Augustinus & S. Nicolaus & S. Monica, cujus habitum indigna gesto: quando autem eos video, tanta repleor dulcedine, quantam humana lingua nequeat explicare.

[172] [sæpius apparet.] Rursum num. 6 sic scribit: Alias ibidem in oratione persistens, quasi extra sensus rapta fuit, donec S. Nicolaus in habitu nigro Eremitæ Augustiniani pulsans ad ostium oratorii dixit: Aperi mihi, soror Helena: prius autem, quam ipsa aperiret, apertum ei divinitus ostium est, & intravit Sanctus, dicens Helenæ: Pax tibi tecum sit. Denique illam amplectens, supra oratorium sustulit, rursumque deposuit, dicens: Sic age, de bono in melius proficiens, soror; sic enim in paradisum infereris ab angelis: & his dictis disparuit Sanctus; Beata autem mox de eo Sactum cantari solenniter jussit, & hanc visionem prænominatæ suæ sorori declaravit.

[173] [Sancti imago Tolentini obitum Eugenii IV PP. sudans prædicit] De S. Nicolai imaginibus seu statuis nonnulla etiam prodigia referuntur, ex quibus illustriora tria, quæ legerim, hic subjicio. In primis Zacconius parte 1 Vitæ, cap. 122 refert, Sancti imaginem, quæ in ejusdem sacello Tolentini colitur, instantem Eugenii IV PP. obitum, qui in annum Christi 1447 incidit, manifesto sudore præsignasse. Pro hoc argumento laudat Ambrosium Frigerium, cujus verba recenset, & nos ex ipso Latine referimus. Hic Pontifex, inquit, singulari pietate gloriosum Patrem S. Nicolaum venerabatur, ob varia beneficia, quæ in infirmitatibus ac periculis per ejusdem merita & patrocinium a Deo impetraverat: sed & ante ipsius Eugenii obitum paululum antequam exspiraret, illud præterea in ejusdem Sancti sacello, quod in ecclesia S. Augustini Tolentini erectum est, miraculum apparuit, quod ejusdem primaria effigies in conspectu omnium uberrime sudarit. Ad hoc miraculum spectandum legatus ac Marchiæ Anconitanæ gubernator cum omni populo accurrit, & legatus hæc ait: Brevi aliquam in Ecclesia Dei mutationem videbitis. Et sane postridie de suæ Sanctitatis post novemdecim (imo sedecim circiter) annorum Pontificatum, obitu allatus est nuntius simulque intellectum, Pontificem eadem, qua Sancti effigies sudaverat, ac memoratum ediderat prodigium, suam animam reddidisse.

[174] Pater Augustinus Paoletti, Ordinis Eremitarum S. Augustini per provinciam Senensem in Italia Prior Provincialis, [Prodigia imaginum Crucifixi ac S. Nicolai Cordubæ,] sermone 29 de S. Nicolao Tolentinate, aliud cujusdam Sancti statuæ prodigium, Cordubæ in Hispania factum memorat, sic ipsum compellans: Quodsi urbe Cordubensi, quæ totius Hispaniarum Andalusiæ metropolis est, pestis, manifestum Dei flagellum, furores suos exserat, universæ autem civitati ad placandum divinæ Justitiæ furorem in devotam quamdam processionem sese recipienti sodalitas tua obviam processerit, vexilli loco ex una parte Crucifixum, ex altera vero S. Nicolai statuam deferens, protinus videbitur, quod mox ut ambæ turmæ sese proxime contigerint, statua tua, o S. Nicolae, tametsi lignea, ad Crucifixi pedes genuflexa corruet; ipse autem Crucifixus e clavis & cruce manus suas resolvens, te Servum suum dulciter amplectetur, cessabitque subito in tui gratiam eadem prorsus die totius urbis contagio.

[175] Paolettum secutus Pater Joannes de Leenheer, Eremita Augustinianus Bruxellensis in Belgio, [a Paoletto & Leenheero relata,] memoratum prodigium æri incidi vulgarique curavit, & subscripsit sequentia: Anno MDCII vitiaverat Cordubam oppidum Hispaniæ Beticæ, dira lues. Post adhibita nequicquam humana remedia itum est ad cælestia. Instituebatur uno die gemina supplicatio versus nosocomium, situm extra urbis mœnia. In una supplicationum, quæ erat RR. PP. Franciscanorum, circumferebatur veneranda Crucifixi imago; in altera, quæ erat RR. PP. Augustinianorum, lignea statua D. Nicolai Tolentinatis. Occurrunt sibi casu circa urbis portam hæ duæ imagines: sed o rem stupendam? Corruit ad Crucifixi pedes statua D. Nicolai, eosque deosculans, Deum pro populo Cordubensi precari videbatur. Quod miraculum, spectante universo populo, non pauco duravit tempore; donec tandem & ipse Crucifixus, e cruce manibus resolutis, Nicolaum in fronte dulciter amplexus, quasi populi cum Deo reconciliationem ad D. Nicolai preces indicaret. Sicque factum est, ut eadem die totius urbis contagio prorsus cessaret. Hæc ipse, laudans Paolettum: verum uterque prodigia auxisse ac multiplicasse mihi certo videtur.

[176] [examinantur, & ex Christophoro de Busto] Ita sentire me cogit Pater Christophorus de Busto, Eremita pariter Augustinianus, qui de miraculis, quæ per S. Nicolai patrocinium annis 1601 & 1602, sæviente peste, in urbe Cordubensi, ubi ipse tum habitabat, impetrata fuere, Opusculum Hispanice conscripsit, quod nos ex recensione Bernardi Navarro, ejusdem Ordinis Religiosi, qui istud recudit, ex Hispanico Latine § 17 & sequentibus exhibebimus, Porro totam rei seriem, quæ ad prodigiosam Sancti imaginem spectat, lector § 20 ipsis auctoris phrasibus Latine, ut monut, versis reperiet; hic vero ea paucis tantum referemus, quæ ad discernendum, quid in recensitis relationibus verum aut falsum appareat, plane conducunt.

[177] Laudatus itaque Christophorus de Busto scribit, [ostenditur, quid in eorum narratione] dominum Jacobum de Vargas & Carnajal, toparcham del Puerto, prætorem ac justitiæ Cordubensis præsidem, una cum reliquis senatoribus decrevisse, ut in grassantis pestis remedium S. Nicolai statua ad nosocomium S. Lazari, quod extra urbis mœnia erat, deferretur, eoque reipsa, memorato prætore ac reliquo senatorum collegio comitante, a Patribus Augustinianis anno 1602 die VII Junii delatam fuisse. Prodigium vero his verbis enarrat: In termino viæ ex arboribus, herbis, variisque floribus sacellum cum altari pie adornato excitatum erat, in quo Pater Frater Joannes de Navas, Ordinis sancti Patris Francisci, nosocomii confessarius, eos opperiebatur, alba stolaque indutus, & magnam piamque Crucifixi iconem in manibus gestans. Ad unum sacelli latus feminæ puerique, ad alterum viri convalescentes stabant; & quotquot per vires licuerat, ad recipiendam Sancti imaginem eo confluxerant…

[178] [verum,] Cum sacra effigies ad altare deferretur, Pater, qui eam gestabat, in genua procidit coram Patre confessario, qui Crucifixum tenebat, eodemque tempore, quotquot in eo campo aderant, similiter in genua procubuerunt… Pater, qui Sancti effigiem gestabat, cœpit eam extollere, … elevavitque, donec Sancti vultus ad sacratissimos Crucifixi pedes pertingeret; ad quos cum pertigisset, gloriosus Sanctus eos exosculatus est, & ore suo sanctissimis pedibus spatio, quo quis Symbolum Apostolorum recitaret, adhæsit. Subdit, hoc Sancti osculantis prodigium summis infirmorum, qui circumjacebant, vocibus ac lamentis exceptum, idemque prodigium paulo post iteratum, ac denique memoratam statuam in nosocomium illatam fuisse. At vero nihil de reddito a Crucifixi icone amplexu memorat, memoraturus haud dubie, si id re vera accidisset. Nec tamen dubium apparet, quin hoc S. Nicolai statuæ prodigium idem illud sit, quod a supra memoratis Patribus aliis vestitum adjunctis auctumque narratur.

[179] [quid falsum appareat.] Præterea verum non est, eadem die, qua memoratum prodigium non prope urbis portam, sed ante nosocomium contigerat, totius urbis contagionem cessasse: etenim memoratus Christophorus de Busto, oculatus rerum testis, licet fateatur, pestem a prædicta die VII Junii tam in urbe, quam in nosocomio multo mitius sæviisse, capite tamen 6 expresse affirmat, eam tum minime fuisse exstinctam, testaturque a die XX usque ad XXX ejusdem mensis Junii quinque sui conventus Religiosos ea lue sublatos, cum ad id usque tempus conventus ille ab eo malo plane intactus stetisset. Addit denique, aliam S. Nicolai statuam a Patribus Augustinianis, tam multiplici suorum funere perculsis, die XXX Junii intra monasterii claustra noctu circumlatam fuisse, ab eoque tempore pestem tantum remisisse, ut die XV Julii nullus in tota urbe ea amplius infectus reperiretur, ac tandem XXVIII ejusdem mensis die salus publica promulgata fuerit, quemadmodum § 23 videbimus.

[180] Venetiis quoque claram miraculis Sancti statuam in Augustinianorum templo coli, [Vetus e marmore Sancti statua.] discimus ex quadam epistola a Fratre Fulgentio Arminio Abellinate Augustiniano Italice conscripta, ac Bononiæ primum, deinde Romæ anno 1653 edita. Hæc sequentem præfert titulum: Litteræ, in quibus referuntur prodigia facta in statua marmorea S. Nicolai Tolentinatis, Venetiis in Templo S. Stephani PP. Augustinianorum. Inscripta vero est Multum reverendo P. Magistro, Fr. Aurelio Augustino Siliman, Augustiniano doctori collegiato Bononiensi: at quo anno exarata sit, quove prodigium contigerit, non exprimitur, forte quia eodem, quo contigit, anno impressa est. Porro ex hac epistola ea tantum referam, quæ ad propositum nostrum faciunt, omissis scriptoris observationibus allegoricis, in quibus satis prolixus est.

[181] Requirit a me, inquit, sancta multum reverendæ Paternitatis vestræ curiositas, [in templo Augustinianorum Venetiis] ut se certiorem faciam de prodigiis, quæ in marmorea S. Nicolai Tolentinatis statua apparuerunt… Visitur in hoc templo Sancti sacellum, quod antiquitate sua novos semper reverentiæ affectus fidelibus instillat, & quamvis sit ex marmore, quod tam durum est, Christianorum corda emollit. Altare in tribus distinctis ædiculis tres admirabilis cælaturæ statuas exhibet, quas sua vetustas multum commendat, nec tot annorum spatia deturparunt. Ad dexteram S. Pauli effigies; … a sinistra S. Hieronymi visitur… In medio harum statuarum positum est S. Nicolai simulacrum, tam simile vivo homini, ut in præsentiarum aperiendo os suum ostenderit, sibi nec loquelam deesse. Longobardicum cælum ferramenta, quibus Sanctus se flagellavit, imitatum, eam emaceravit, & ipsa a tot ictibus exsanguis remansit. Id est, ea statua Sanctum rigidis corporis castigationibus emaceratum ac velut exsanguem exhibet. Denique addit, eam lilium manu gestare, nec magnæ molis esse.

[182] Jam diu est, quod divinæ pietati placuit piis nostri Herois, [prodigioso splendore irradiata, os & oculos aperit] qui in hoc statua honoratur, clientibus beneficia conferre, ut testantur multæ tabulæ, quæ in sacello appensæ, humili pictura gratias Sancto humillime agunt, & pro veris beneficiis pictas grates rependunt… Magna erat ad hoc altare populi devotio; verum Deus, qui eam forte majorem cupiebat, voluit illam per prodigia augere. Feria secunda Pentecostes, dum sol ad occasum vergebat, ipsius gratiæ exortæ sunt, dumque is mundi tenebris involvendus erat, hujus Sancti majestas illustrata permansit. Erant tum in templo domini D. Lucas Carrara & D. Ludovicus Bartatti sacerdotes, dominus Joannes Baptista Rovetti, dominus Joannes Brochii, aliique ibidem genuflexi orantes; qui, dum ut sua Sancto desideria exponebant, ita oculos in ejusdem statuam defixerant, viderunt (quemadmodum in judicio testati sunt) effigiem suos oculos & os apetientem; & supra statuæ caput luminosi splendores flammabant… [coram plurimis senatoribus & primæ notæ viris,]

[183] Accurrerunt hi devoti (ad Patres Augustinianos, qui tum cœnabant) & perfusi lachrymis in tanta serenitate imbres exhibebant. Advocarunt Patres, qui in templum concurrentes, in genua prociderunt, & pias preces concinuerunt; cumque etiam numerosa populi turba confluxisset, perseverarunt prodigia usque ad horam noctis secundam… Hæc eadem signa multos dies continuarunt, eaque tantæ existimationis senatores jurejurando testati sunt, ut non minus ex marmore factos illos crediderim, qui ea negaverint, quam statuam, in qua apparuerunt. Plenissimam hujus veritatis fidem, quippe qui eam clarissime viderant, fecerunt illustrissimi & excellentissimi domini, Franciscus Trono & Franciscus Morosini, & ab hisce excellentissimis dominis, luculenter confirmata est. Eamdem planissime affirmarunt illustrissimus dominus Joannes Dominicus Grimani, illustrissimus dominus Julius Donato, illustrissimus dominus Joannes Luigi, dominus Joannes Toffetti, illustrissimus dominus comes Hippolytus Francanzano, illustrissimus dominus eques Joannes Baptista di Settimo, aliique: unde concludo, non posse istud prodigium esse obscurum, ad quod illustrandum tot tituli concurrunt.

[184] [qui id testati sunt. Multis etiam miraculis] Eamdem veritatem confirmarunt clarissimi domini, Petrus Regia, Fredericus Porta, Daniel Giordano, uti & excellentissimi domini Dominicus Vincenti, N. Frugazzati & alii tanto numero, ut, cum epistolam, non calendarium, scribere mihi animus sit, eos prætermittendos censuerim. Eamdem quoque comprobarunt beneficia, quæ infirmi sibi collata confessi sunt, tam evidenter, ut quædam illustrissimi ac excellentissimi domini Morosini del Campo neptis palam fecerit, se visum recuperasse; quidam mercator cum tota sua familia se veneno liberatum testaretur; plures quam triginta contracti, se sanatos prædicaverint, totque ægroti restitutam sibi valetudinem prædicaverint, ut, cum medicinæ vis non sit in herbis aut lapidibus, sed in Sancti invocatione consistat, ea imposterum dici possit solum in verbis sita esse. Obtenta beneficia alii jam conscripserunt, ideoque ego, qui brevis esse cupio, hæc nolui exponere, ne ea calamo meo extenuem, quæ numero & argumento sublimia esse declarantur.

[185] [& beneficiis] Non defuere, qui initio dicerent, hæc piorum errorem, oculorumve lusum, aut aliquid ejusmodi esse: verum ratio hanc veritatem tam firmiter animis persuasit, ut pro indubitata habeatur… Viri nobiles summæ æstimationis, senatores optimi nominis, homines integerrimæ famæ, eam attestati sunt, & ad confirmandum statuæ os suum aperientis prodigium, asperrimi judicii homines sententiam dixerunt. Quidam aiebant, miracula ob certum finem patrari, & quibus hic ignotus erat, æquum videbatur dicere, hic nullum esse. Et vero divina pietas, quæ peccata nostra fert patienter, voluit in carneis cordibus inchoare prodigia, ut lapideæ statuæ finem declararet. Currebant prius ad Sanctum maxime inveterati peccatores, dumque hi forsitan maxime recusabant credere, miraculum conspexerunt, veteraque delicta lacrymis immergentes, ea ad sacerdotis pedes abjecerunt. Non poteram minus quam arridere ad postulata tot lacrymis digna. Post hæc scriptor inscrutabilia Dei judicia veneratus, ostendit, hujusmodi miraculis, a tot primæ notæ & integerrimæ famæ viris, aliisque hac in parte minime suspectis, legitime confirmatis fidem inique denegari, cum in civilibus causis duorum aut trium testium auctoritas tanti æstimetur.

[186] Deinde rursus prosequitur in hunc modum: Summa cum pietate confluxit & etiamnum ad ecclesiam confluit populus… [populique frequenti concursu illustratur.] Nec imaginari sibi quis potest, quam frequentia sint beneficia, quibus hic afficitur. Augustiores imposterum sunt parietes tot votorum prodigiorumque tabulis capiendis, iidemque picturis eorum, qui calamitates suas publice exponunt, ornatiores apparent, quam prius, cum barbaris tapetibus obducti, barbariem tam splendide oculis exponebant. Insigne præterea fluvii Mamaconæ in Peruvia, Meridionalis Americæ regno, aquarum suarum, dum S. Nicolai statua ad Valverdense Augustinianorum cœnobium deferebatur, cursum suspendentis narrat Joachimus Brulius lib. 16 cap. 6 Historiæ Peruanæ: sed de eo § ultimo aptius agemus.

§ XIV. Mortui ad vitam revocati.

[187] [Sanctus multis illustratur miraculis,] Quam frequentibus miraculis hic sanctus Thaumaturgus statim a morte inclaruerit, colligere licet ex Jordano de Saxonia, qui seculo XIV in Vitis Fratrum lib. 2, cap. XI ait: Multa & innumera alia miracula Deus per eumdem beatum Virum operatus est, quæ vix lingua sufficeret dicere, vel calamus exarare, & operatur hodierna die, de quorum aliquibus est Tractatus specialis in fine libri. Neque hæc a Jordano immerito dicta eße, liquet ex Bulla canonizationis, seculo XV edita, in qua Eugenius IV testatus est, trecenta & unum miracula pro ejusdem canonizatione probata fuisse, ut § IV ostendimus. Hinc Joannes Baptista Mantuanus, seculi XV eximius poëta de hoc argumento sic cecinit:

      Nil opus est nobis ejus portenta referre
Morborum circa omne genus, circum aëra, circum
Fortunas & fata hominum, contraria circum
Æquora: nam Divum nemo est, qui pluribus umquam
Claruerit signis a tempestate recentum
Christigenum, fidei qui fundamenta fuerunt,
Tempus ad hoc; nec habent ejus miracula finem;
Assidue fluit hæc virtus uberrima, tamquam
Fontis inexhausti veniens de gurgite flumen.

[188]

Sunt, qui tercentum referant ostenta relatu [ex quibus multa ex variis collecta damus.]
Digna legi; sed nulla potest vigilantia in unos
Contrahere Annales, totum quæ facta per orbem
Hactenus; incertum est & inexplorabile, quamquam
Insudare velis, totoque assurgere nixu.
Quodque magis miror (namque hæc res ardua plus quam
Conari natura queat, mortalia plus quam
Corda hominum sperare ausint, nisi cognita virtus
Spem faceret) rerum Annales post fata reversas
Tot memorant animas rursum in sua corpora, facto
Jam tumulo, cum jam inciperet procedere pompa
Funeris, ut dici possit præfectus averno,
Atque tribus, quas vult, leges imponere Parcis.

Porro horum magnam partem jam dedimus supra ex biographo; hic vero ea recitabimus, quæ apud varios passim neotericos recensentur. Nec tamen intendimus omnia recitare; nam præterquam quod hac ratione Commentarius nimium excresceret, vix dubitamus, quin magnus eorum numerus nos lateat.

[189] [Quidam trucidatus & in aquas fervidas injectus,] Incipio a primæ classis miraculis, videlicet a mortuis vita redonatis, qui, teste Jordano lib. 2, cap. XI, seculo XIV plures quam viginti numerabantur. Laudatus auctor loco jamjam citato mirabilem historiam narrat, cui non facile similem reperias, ac propterea eam ipsius verbis & ex ejusdem fide recensebo. In Monte Rotundo Vir quidam vadens per viam, occurrentibus sibi inimicis suis, nec valens manus eorum evadere, petivit amore Dei & S. Nicolai, sibi vocari sacerdotem confessorem, antequam eum interficerent; quod illi sibi denegantes, eum occiderunt recommendantem se Deo & B. Nicolao. Eo mortuo, acceperunt corpus, & projecerunt in lacum calidum, ubi erat aqua bulliens & inde scaturiens e terra; in qua ejectione corpus dedit se ad fundum, & remansit ibi octo diebus.

[190] [a Sancto resuscitatur, & domum redux] Octavo die B. Nicolaus venit in habitu suo, & excitavit illum de lacu; a quo ipse exsiliens, ducente eum B. Nicolao, venit ad castrum præfatum (Montem Rotundum) de nocte, clamans, sibi aperiri portam: qua aperta, venit intus in domum suam, uxore & filiis præ gaudio flentibus, & eum recipientibus. Qui pofuit se ad lectum, & postulato sacerdote confitebatur & communicabatur Corpore Domini: & inunctione facta, fecit testamentum, & sic valedicens uxori, filiis ac cunctis, exspiravit hora tertia, dicto prius, quomodo B. Nicolaus suscitasset eum, custodisset, & duxisset ad locum suum. Quo facto, posito eo in feretro, fuerunt ossa candida sine carne, quæ reservata dicuntur pro miraculo usque in hodiernum diem.

[191] [& de peccatis confessus moritur.] Ita Jordanus, qui mirabilem hanc historiam primus, quod sciam, tradidit; neque enim apud Petrum de Monte Rubiano, aut alium Jordano antiquiorem, ullam illius memoriam reperi. Porro existimabam per Montem Rotundum istud oppidum designari, quod in Tabulis geographicis Monte Ritundo & Rotondo scribitur, poniturque in Sabina provincia, duobus circiter milliaribus a Tibere, novem vero aut decem ab urbe Roma versus Septemtrionem: at Ludovicus Zacconius parte 2 Vitæ, cap. 2 monet, locum, de quo hic agitur, nunc dici Mont' Ortona, nec procul a Patavio in dominio Veneto situm esse. Favet Zacconio loci indoles, nam non procul inde ferventium aquarum fontes scaturiunt, Fontes Aponi & Patavini appellati, in quos interfecti cadaver injici potuit.

[192] [Puella, Firmi mortua,] Alterum insigne resuscitatæ puellæ prodigium refert Torellius ad annum Christi 1318, num. 12, quod eo ipso anno Firmi in Italia contigisse ait, laudatque pro eo Processum canonizationis, in quo illud eo modo, quo ipse tradit, exponi affirmat; atque ideo juverit ipsa Torellii verba ex Italico Latine subjunxisse. Hoc anno contigit ingens miraculum, per merita gloriosi S. Nicolai Tolentinatis, a Deo factum in civitate Firmana (quemadmodum clare constat ex Processu canonizationis dicti Sancti), scilicet resurrectio prodigiosa cujusdam puellæ. Res autem se habet in hunc modum: Cum quædam puella, Philippina nomine, filia Barachi Firmani, gravissime ægrotaret, eam mater S. Nicolao servide commendavit, ac quoddam præterea ei votum fecit: verum ecce, invalescente acriter febre, proxima nocte filia defuncta est, cum tanto dolore planctuque miseræ matris, ut humana lingua satis exprimi nequeat.

[193] Verumtamen animum non despondens, eam denuo magna cum fide Sancto commendavit: [dum tumulanda effertur,] & ecce, dum afflicta domina, tantis planctibus lassa, in lecto quiesceret, apparuit ei Sanctus, qui illam consolans, dixit: Bona domina, noli plangere, quia filia tua non est mortua, sed viva. Deinde domina paulatim evigilavit, e lecto exsiliit, & ad locum, ubi filia jacebat, confestim properavit; sed eam, ut prius, mortuam reperiens, intermissos planctus magno cum dolore iteravit. Verum cum deinde sacerdotes, inter quos quinque e Fratribus nostris erant, eo accederent, ut prædictæ filiæ funus ad ecclesiam deferrent, cumque jam re ipsa illud extra domum efferri conspiceret; tum vero velut amens, in furorem acta, desperabunda sacrilegaque lingua profata est: Ah sancte Nicolae, traditor, tu me decepisti; quia hac nocte dixisti mihi, filiam meam non mortuam, sed vivam esse; jam vero ecce, video illam mortuam efferri ad sepulcrum, nec ulla mihi spes superest eam umquam revisendi.

[194] Dum vero hasce ineptias desperabunda mulier effutiret, [subito revixit, diuque superfuit.] ecce defuncta filia repente reviviscens, erexit se, ut in feretro resideret, matremque increpans ait: Sile, o mea mater, neque enim aliter mortua sum, sed viva. Moxque feretro humi deposito, bona Philippina domum suam reversa est, una cum matre, jam pœnitente, Deum laudans ac S. Nicolaum. Vixit postmodum hæc juvencula multo tempore, viro nupta fuit, multosque peperit filios. Ita prorsus legitur in supra citato canonizationis S. Nicolai Processu, eademque referunt primæ classis auctores Vitæ Sancti, quamvis annum non determinent, in quem tam stupendum miraculum inciderit.

[195] Ambrosius Senensis, vel qui Vitam ab eo Italice conscriptam Latine vertit, [Puer Venetiis submersus,] Scipio Jardinus, cap. 30 memorabile prodigium de puero Venetiis submerso exponit, quod ex eodem, præcisis superfluis, hic recito. Quid, quæso, effari, inquit, aut sacris laudibus eloqui possumus circa insigne illud miraculum, quod in Murano Venetiis, ubi phialæ & cyathi ceteraque conflantur vitrea vasa, tempore canonizationis ipsius S. Nicolai refulsit? Etenim octo diebus continuis in conventu S. Stephani Heremitarum S. Augustini propter Sancti hujus Romæ factam canonizationem celebris refloruit semper sacrosancta solemnitas… Et ecce in illo tempore præceps casus intra Murani grandiorem aquarum canalem, & sub salebroso undarum cumulo violentiori, qui rapido illic defluxu in similitudinem celerrimi fluminis velociter dilabitur, puerum quemdam parvulum absorbuit, & aquis ipsis involvit, funditusque in imas partes demersit, integraque totius diei mensura sub aquarum tegmine continuit, nec piscatoribus sursum deorsumque natatu pervigili illum intra aquas quæritantibus ullatenus umquam apparuit.

[196] Quam ob rem lacrymis affluens propter submersum filium pia mater, [vespere incolumis emergit:] cum etiam apud ejus percrebuisset multorum sermonibus aures insignium fama miraculorum, quæ S. Nicolaus de Tholentino indies explicabat, ipsum sibi glorioso Dei Confessori atque virgini humillime commendavit: vespereque facto, super aquarum decurrentibus undis … puer vivus atque ab omni prorsus læsione immunis, ante omnium oculos ablatus emersit, suique erga matrem sermonis lætus aciem direxit, dicens: O domina mater, totius hodiernæ lucis curriculo penes quemdam apprime pulcherrimum Fratrem, nigris indutum fulgidissime vestibus immoratus fui; qui jucundissima vultus hilaritate sanctis me illecebris consolatus fuit. Novitque propterea pueri mater, S. Nicolai ope puerum emersisse, mortisque vincula per miracula dirupisse: quare ad hanc usque hodiernam diem viri illi Murani summa semper devotius veneratione feruntur erga sanctum ipsum Nicolaum de Tholentino. Canonizatio Sancti incidit in annum 1446, annoque subsecuto ejusdem Bulla emanavit, ideoque alterutro ex hisce annis memoratum prodigium debuit contigisse.

[197] [alter, Sancto patrocinante natus,] Torellius supra laudatus, num. 13 subjungit & aliud non minus mirabile, quod ex Fratris Antonii Dulciati Florentini, viri, ut inquit, non minus sanctitate, quam doctrina conspicui, Opusculo, anno 1515 Florentiæ edito, se hausisse præfatur, at quo anno contigerit, non edicit. Relationis, quæ paulo prolixior est, compendium subjicio. Gratianopoli, quæ urbs Galliæ est & Delphinatus caput, quidam vir nobilis ac pius cum simili cunjuge diu vixerat sine ullo matrimonii fructu, quod ipsius animum non parum cruciabat. Subinde accidit, ut cum quodam Religioso Augustiniano hac super re tristis loqueretur; hic, ut erat S. Nicolai studiosissimus, suasit, ut ipsius patrocinium, emisso quolibet voto, imploraret. Assensit suasori vir nobilis, juratoque voto promisit fore, ut, si masculam prolem procrearet, ea Nicolai nomine nuncuparetur, utque festam Sancti lucem solemnem haberet, eaque multis pauperibus in domo sua epulum exhiberet.

[198] [postea in ferventem cacabum lapsus & coctus] Audiit votum Sanctus; neque enim diu post concepit matrona, & evolutis uteri mensibus filium in lucem edidit, qui & in sacro fonte Nicolaus dictus est. Jamque puer biennium expleverat, cum inopinatus casus parentum lætitiam paulisper interrupit. Festa S. Nicolai, luce, quam religiosi parentes sacris officiis, amicorum convivio, pioque pauperum epulo, ex voto quotannis transigere solebant, dum ipsi rei divinæ interessent, puer per culinam inobservatus oberrans, in ferventem cacabum prolapsus est. Redierant interim domum parentes, & carissimum pignus suum frustra requirebant, donec tandem coquus, dum ex prædicto cacabo carnes tollere tentabat, puerum misere coctum extraxit. Hinc in desperationem acta mater, sese e fenestra præcipitem dedisset, nisi circumstantes prohibuissent: at pater sui magis compos in conclave secessit, ibique ante S. Nicolai sacram iconem provolutus in genua, cum ingenti lacrymarum imbre, Patroni sui auxilium enixe imploravit.

[199] [mirabiliter reviviscit.] Interim nunciatur, adesse quemdam Patrem Augustinianum, qui ipsius alloquium petebat: hic introductus omnes bono animo jubet esse, puerique mutilum corpusculum, aptatis suo cuique loco membris, mensæ imponit; deinde cum tota familia aliquamdiu Deum precatus, surgit, & defunctum in Dei nomine ad vitam revocat. Nec mora, revixit puer sanus & integer, ipse vero subito disparens, totam familiam inopinato gaudio replevit. Ita Torellius, sed prolixiori, ut monui, stylo; qui deinde & aliud refert ex eodem Antonio Dulciati, quod hujus tempore, puta seculo XV, vel initio XVI, in oppido Emporio (Italis Empoli) ad Arnum fluvium, inter Florentiam & Pisas in Hetruria sito, factum ait, cujus compendium pariter subjicio.

[200] Grassante per Hetruriam fame, quædam florentis ætatis sed pauper vidua, [Trium filiorum, e quibus unus jam obierat, matri] Emporii habitans, tres parvulos filios, quos habebat, enutrire non poterat: quod cum vir quidam opulentus resciret, necessarias ipsi suppetias obtulit, dummodo impuris suis amoribus obsecundaret; verum ipsa facinus detestata, mori se malle retulit, quam id sceleris committere. Moritur interim e parvulis unus; nec melius de reliquis poterat sperare. His afflicta curis ad S. Nicolaum se convertit, & coram ejus imagine perfusa lacrymis, eum precatur, ut in tanta necessitate sibi succurrat, nec patiatur, se ob inopiam in peccatum prolabi. Dum hæc orat mulier, fores audiit pulsari, suspicataque, ne impurus ille procus esset, aliquantulum quid ageret, dubia hæsit; deinde implorato Sancti auxilio, ejusque icone pectori imposita, ad fores properat.

[201] Reseratis foribus, Religiosum Augustinianum offendit, [summa inopia laboranti saccum cum pane,] qui eam sic allocutus est: Novi, filia, magnam inopiam, qua simul cum filiis laboras, ideoque tibi aliquid subsidii attuli: moxque dedit illi sacculum pane plenum, dicens: Accipe hunc sacculum, teque cum filiis tuis refice pane, quem continet, nec verere: nam benedictus Deus nihil tibi deesse patietur. Hisce dictis læta mulier oblatum sacculum retro januam deposuit; at cum deinde ad agendas benefactori suo gratias se converteret, neminemque reperiret, agnovit, hunc ipsum fuisse S. Nicolaum, cujus auxilium imploraverat. Intro igitur concedit, & oblato munere suam suorumque famem depellere aggreditur.

[202] Post hæc, ex divino, ut creditur, instinctu, demortui parvuli ori aliquid ex eodem pane admovit; [ad cujus attactum puer revixit, & pecuniam donat.] quo facto, mox puer revixit, & cum reliquis satiatus est. Hisce prodigiis accessit & alterum beneficium: quippe cum reliquum panis paulatim consumpsisset, tantum pecuniæ in sacculi fundo reperit, quantum necesse habuit, ut toto, quo fames sævire perrexit tempore, familiam suam sustentaret. Insigne sane ac memorabile hoc prodigium est, ideoque pro fide ipsi facienda pauca observo. Josephus Pamphilus in Chronicis ad annum 1511 cum laude meminit de Antonio Dulciato, a quo illud habemus. Antonius Dulciatus Florentinus, inquit, vir acutissimi ingenii, scripsit Opus celeberrimum, Computum solis & lunæ, cum ea, quæ ad clericos spectat, astronomiæ ratione, inscriptum, quod … Romæ in archivo Ordinis asservatur Ms. Secundo Vitam S. Nicolai, in quo memoratum miraculum refert, teste Torellio, edidit Florentiæ anno 1515: credendum igitur non est, virum doctum ac pium ausurum fuisse tantum prodigium veluti suo tempore Emporii, id est, non procul Florentia factum, confingere, & pro vero venditare; cum alioquin non difficulter potuisset de mendacio ac impostura convinci.

§ XV. Alii mortui aut pro mortuis habiti, sanitate donati: item alii suspendio affecti, in vita conservati.

[Puer ex equo lapsus,] Jacobus Albericius cap. 6 Vitæ varios præterea commemorat, qui sive vere mortui, sive pro mortuis habiti, pristinæ sanitati subito restituti fuere. Horum multos jam recensuimus ex Petro de Monte Rubiano, aliquot velut ad aliam classem spectantes, alio loco memorabimus; ceteros ejusdem verbis ex Italico Latine jubjungimus. Ansovinus puer, filius Ansovini Camertis, decurrentis equi ungulis oppressus & ita conculcatus, ut in ejusdem capite solearum clavorumque vestigia apparerent, visceraque conquassata essent, loquelam sensumque amiserat ac mortuus videbatur. Facto per matrem S. Nicolao voto, subito vires resumpsit ac bellissime sanatus est.

[204] [Religiosus lapsa in cerebrum lamina,] Cum Frater Petrus de S. Genesio, (oppidulum est Marchiæ Anconitanæ) Ordinis Continentium, cuidam parieti innixus staret, grandis ferrea lamina in ejusdem caput decidit, eaque percussus obiit & ad templum S. Francisci tumulandus delatus est. Quædam domina, Gregoria nomine, pro illo vovit S. Nicolao, promittens, se ad ipsius tumulum oblaturam imaginem ceream ejusdem cum dicto Fratre magnitudinis. Facto voto, repente ipsi spiritus, loquela ac sanitas restituta sunt.

[205] [puer e morbo, pro mortuis habiti, sanantur.] Salimbenus, filius Jacobi Septempedani (Septempeda, Italis San-Severino, ejusdem Marchiæ urbs est) ætatis trium annorum, cordis ac stomachi doloribus inopinato correptus, multum plangere & per magnæ horæ spatium sanguinem vomere cœpit, tandemque loquela ac spiritu destitutus est in eum modum, ut mortuus appareret, frigeretque, & ab omnibus, qui eum videbant, pro mortuo haberetur: atque ita mortuus a primo vespere usque ad solitam cubitum secedendi horam jacuit. Pater vero eum S. Nicolao vovit, promisitque fore, ut puerum ad ipsius tumulum portaret, ibidemque imaginem ceream offerret. Voto emisso, puer subito locutus & sanatus est.

[206] [Mortuus natus, aliique] Filius cujusdam Compliti Tolentinatis natus mortuus, & unius horæ spatio ab omnibus pro mortuo habitus est. Hunc pater S. Nicolao commendavit; nec mora, puer mox spiritum recepit. Ceccus, filius Matthæi ex Trajana (incolis Montecchio, castrum est Marchiæ Anconitanæ) cum octiduo gravissime ægrotasset, a primo somno usque ad horam Missæ mortuus jacuit. Pater S. Nicolao vovit, se illum ad ejusdem tumulum delaturum, ibidemque eum suis vestibus exuturum, unaque cum his imaginem ceream, candelamque, puero longitudine parem, oblaturum. Facto voto, subito respiravit, locutus & sanatus est.

[207] [ad vitam]Joannutius, filius Rosæ Matilicanæ (Matilica oppidum est Marchiæ Anconitanæ in Italia) graviter infirmus, in eamque deductus debilitatem erat, ut, qui eum viderent, mortuum dicerent. Pro hujus incolumitate parentes ejus ceream imaginem voverunt; moxque post votum resumptis viribus sine ullo medicorum subsidio convaluit. Filia quædam cujusdam Viri nobilis civitatis Firmanæ (in eadem Marchia Anconitana), ætatis duodecim circiter annorum, obierat: eam mater S. Nicolao vovit, promittens ipsius tumulum invisere, ibidemque filiæ vestes ac comam offerre: facto voto convaluit.

[208] Col.ilius Clarundinæ Septempedanæ, simulac baptizatus erat, [revocati. Blanca Mediolanensium ducissa,] tantopere infirmatus est, ut mortuus videretur & pro tali habitus est ab hora tertia usque ad occasum solis. Cum vero mater ejus S. Nicolao vovisset fore, ut, si filius revivisceret, ejus tumulum cereis cingeret; puer sensum recepit, cœpitque mammam sugere, & octo mensibus supervixit. Hæc Albericius: quæ subdo, deprompta sunt ex Ambrosio Senensi apud Jardinum cap. 30, ubi hæc lego: Vastissimæ civitatis Mediolani domina, nomine Blanca, nempe uxor ducis ejus civitatis, dum quandoque parturiens edidisset infantem mortuum, stabilemque & penitus immobilem, haud aliter quam si rude frustulum informis carnis emisisset, neque enim motu aliquo excitabatur creatura, & prorsus caro mortua immobilisque jacebat.

[209] Attamen, quoniam mira erga S. Nicolaum de Tolentino inerat devotio ipsi dominæ, [ob factum suæ proli miraculum,] iccirco protinus pia pollicitatione vovit fore, ut altare sacellumque Mediolani in honorem & sub titulo S. Nicolai intra ecclesiam Incoronatæ celebriter erigeret, calicemque aureum (Zacconius habet argenteum) in terram Tolentini pro ecclesia S. Nicolai repente mitteret: & vix votum voce domina compleverat, cum natus infans dulci cœpit vagitu plorare, motuque puerili vitales jam carpere auras summa omnium hilaritate monstravit; unde etiam confestim omni prorsus cunctatione rejecta, explevit piæ pollicitationis votum domina Blanca, & jubileum a Romano Pontifice pro omnibus utriusque sexus personis, quæ sacellum ejusmodi divi Nicolai fideli visitarent accessu, multis duraturam annis impetravit. Eadem habet Zacconius, parte 1, cap. 129, & San-Martinus in Vita Sancti Gallica, num. 58, quamvis in adjunctis non nihil discrepent.

[210] San-Martinus scribit, memoratam Blancam fuisse conjugem Francisci Sfortiæ, [sacellum Sancto Mediolani condit, & indulgentiis] primi ejus nominis Mediolanensium ducis, quam Joannes Simoneta lib. 5 Historiæ memorati ducis, apud Muratorium tom. 21 Rerum Italicarum, ipsi anno 1441 nuptam scribit, & Christophorus a Soldo in Historia Brixiana apud laudatum Muratorium col. 914, die XIX Octobris anni 1468 defunctam notat. Torellius ad annum 1460, num, 23 agit de memorato sacello seu templo S. Nicolai, aitque illud a laudata ducissa templo S. Mariæ Coronatæ, quæ Patrum Augustinianorum est, adjunctum fuisse in eum modum, ut, licet utrumque templum gemino frontispicio distinguatur, intrinsecus tamen non nisi unum sit; atque hinc intelligitur, cur S. Nicolai sacellum ab aliis intra ecclesiam S. Mariæ Coronatæ, ab aliis juxta eam conditum dicatur. Idem Annalista ex monumentis istius monasterii ad propositum nostrum ibidem recitat sequentia: Illustrissimus D. D. Franciscus Sfortia dux Mediolani magnam pecuniæ quantitatem erogavit in fabricam monasterii. Illustrissima D. D. Blanca Maria, uxor ejus, etiam magnam pecuniæ quantitatem erogavit in fabricam monasterii; quæ insuper ecclesiam S. Nicolai de Tolentino construxit, ad cujus altare quotidie celebrare debemus.

[211] [a summo Pontifice impetratis ditat.] Herrera in Alphabetho Augustiniano hujus pariter ecclesiæ meminit, aitque ibidem supra ejusdem monasterii seu templi portam hæc legi: Hanc ecclesiam ædificari fecit illustrissima D. Blanca Maria, ducissa Med. in honorem B. Nicolai de Tolentino, cui impetravit a sanctissimo Papa Pio II plenari (lege plenariam indulgentiam) peccatorum, anno suæ dedicationis, & septem quadragenarum in festo S. Nicolai in perpetuum MCCCCLX, X Septembris. Eadem inscriptio, sed paulo aliter & mutila exstat apud San-Martinum in hunc modum: Hanc ecclesiam ædificare fecit illustrissima Blanca Maria, ducissa Mediolani, Papiæ, Angeriæque comitissa, ac Cremonæ domina, in honorem sancti Nicolai de Tolentino &c. Anno MCCCCLX, die VII Septembris. Uter rectius referat, judicent Mediolanenses. Porro etsi Torellius ac Herrera laudans Gasparum Ambigatum lib. 6 Historiæ Mediolanensis, templum illud anno 1460 a memorata ducissa conditum etiam asserant, neuter tamen de suscitatæ ipsius prolis miraculo meminit; imo vero posterior suspicatur, illud hortante forsan Gabriele Sfortia Augustiniano, mariti fratre, ab eadem erectum esse. Fides itaque sit apud Ambrosium Senensem, qui, unde id prodigium didicerit, non docet.

[212] [Puer jamjam efferendus reviviscit.] Accipe & aliud ab eodem Ambrosio apud Jardinum relatum. Prope civitatem Filtri, (Feltria urbs est in Marchia Tarvisina) in loco dumtaxat per milliaris exigui spatium ab ea distanti, illique cohærenti, evenit, ut cujusdam ejus regionis incolæ filius intra mortis usque adeo vehementer desudarit difficillimos agones, ut omnes illum tandem mortuum existimaverint, atque propterea jam iter ad illius ædes, quo sepulturæ ipsum traderent, sacerdotes arripuissent. Interim vero totius cordis fidenti affectu mater ejus illum divo Nicolao commendavit, & confestim S. Nicolai ope apparuit, quod dumtaxat obdormisset puer: quare eum repente immortali accedente gratiarum actione, ad altare S. Nicolai detulerunt, eumdemque etiam illico habitu ipsius divi Nicolai hilari veneratione vestierunt.

[213] [Regis Cypri cubicularius, de furto annuli] Magis mirabile est, quod eodem capite de quodam regis Cyprici famulo refertur, his verbis: Memoriæ, inquit, repetendum consuluerim, nec umquam, quæso, oblivione obrui sinamus, excelsum illud divi Nicolai miraculum, quod sublimis iste Confessor Dei altissimi explicuit erga cubicularium regis Sacchi, qui insulæ amœnissimæ Cypri regnum … obtinebat, & nostris hisce temporibus claruit. Etenim quadam die rex post prandium, ad finem, ut commodius manus ablueret, annulum regium deposuit intra summitatem argentei vasis undique aurati, intra quod ex phiala aurea aqua descendebat in regias manus. Annuli autem depositionem famulus minime animadverterat; quam ob rem annulum una cum aqua ablutionis inscius projecit in terram. Rex autem post horæ curriculum repetit a famulo annulum; ille vero nihil prorsus se annuli regii conscium esse, non minus reverenter, quam verissime affirmabat.

[214] [falso accusatus & suspensus.] Quocirca rex intra ignem furoris iracundiæ … raptatus, jussit famulum suum regium protinus ea hora suspendi: cui ex pio Catholicoque more adhibitus fuit confessarius Frater Guilielmus Ordinis Heremitarum, & iste erat confessarius regis: qui audita regii cubicularii innocentia, eidem pie consuluit, ut divo Nicolao de Tolentino singulari fidenter devotione penitus semetipsum commendatum faceret. Id, quod lubenti animo regius famulus, confessarii monitis humiliter morem gerendo, præstitit; fuitque deinceps ad patibulum executive deductus; jussio enim regis inrevocabiliter pronunciata urgebat, & propterea tamquam fur regii annuli per acerrimum fuit carnificem suspensus. Vespere autem facto, regius amissus annulus humi in cœnaculo nitescens apparuit, & regi oblatus per inventorem fuit.

[215] Propter quod animi cruciatu vehementer torqueri, [Sancti ope vivus deponitur:] nimisque cordis intrinsecus dolore confici rex mirum in modum cœpit, atque repente jussit suspensum mane famulum de patibulo statim celerrime deponi: qui miraculo S. Nicolai vivus repertus fuit, atque a rege interrogatus, quo pacto vitales auras carpserit, & intra mortis carcerem non abierit; miti benignitate famulus regi reverenter respondit, se ineffabili ope divi Nicolai de Tolentino non solum intima mortis penetralia evasisse, sed neque priora summaque vestibula attigisse. Et iccirco singula quaque die Mercurii illic consuetudo invaluit, ut universus Cyprius populus ante altare S. Nicolai in ecclesiam divi Augustini adoranter confluat; quandoquidem insigne hoc miraculum intra labentia diei (ut meminimus) Mercurii spatia illuxerit. Hæc Jardinus ex Ambrosio, ex quo eadem habet Ludovicus Zacconius, & post hos San-Martinus in Vita Gallica; ad quæ pauca observanda sunt.

[216] Inter Cypri reges, qui post captam anno 1191 per Richardum regem Angliæ insulam, [quis ille rex Sacchus potuerit fuisse,] a Guidone Lusiniano usque ad annum 1487 vel 1488, quo Veneti juris facta est, illius regnum tenuerunt, nullus Sacchus occurrit. Zacconius tamen eum Italice Sacho, San-Martinus Gallice Sache appellant. Verum ex tempore, quo memoratum prodigium factum dicitur, satis colligimus, quem Sacchi nomine indicatum velint. Etenim rex ille scriptoris temporibus dicitur claruisse: Ambrosius autem Senensis, teste Herrera in Alphabetho, Senensi cœnobio anno 1478, annoque 1483 toti provinciæ præfuit, Vitam vero, de qua agimus, anno 1511 edidit Venetiis, ut etiam scribit Torellius: nam quod Jardinus ait, eam anno 1424 editam esse, certo falsum est, cum in ea plurima narrentur eo anno multum recentiora.

[217] Porro reges Cypri, quibus Ambrosius convivere potuit, [inquiritur.] sunt Joannes II, Joannes III, regina Carlotta, quæ e regno pulsa est, Jacobus nothus, & Jacobus puer, qui ïnfans obiit. Unum itaque ex hisce Sacchi nomine compellarunt, atque is verisimilius fuit Jacobus nothus, cujus Italicum nomen Giaccomo, vel, ut a Francisco Sansovino in Descriptione urbis Venetiarum, & in Chronico Veneto scribitur, Giacco, facilius quam reliqua in Sacchum potuit mutari. Erat autem Jacobus ille filius nothus Joannis III Cypri regis, isque pulsa Carlotta, legitima hærede, regno potitus, Chatharinam Marci Cornelii seu Cornari, senatoris Veneti filiam, uxorem duxit, quæ marito ac prole, quam ex eo posthumam genuerat, defunctis, Cypri regnum ad Venetos transtulit anno 1487, teste Sansovino in Chronico. Ceterum cum Ambrosius Senensis asserat, memoratum miraculum suis temporibus contigisse, non possumus istud, quamvis, nescio quid fabulæ redoleat, pro falso absolute rejicere.

[218] [Alter suspensus, dum deponitur, vivus repertus,] Ambrosius Frigerius, vel qui ejus Opusculum auxit, Jacobus Albericius, cap. 6 Vitæ huic simile miraculum narrat, cujus Torellius ad annum 1319 num. 5 meminit, rursumque ad annum 1507, num. 28, quo istud ex Regestis Ordinis per R. P. Ægidium Viterbiensem, tunc totius Ordinis Priorem Generalem, deinde vero S. R. E. Cardinalem conscriptis, accidisse statuit. Verba Albericii Latine versa accipe. Petrus Antonius Bononiensis (in Romandiola ditionis summi Pontificis) a curia captus ac post multa tormenta morte damnatus, cum ad supplicium duceretur, ad gloriosa B. Nicolai merita & auxilium se convertit, eumque precatus, ut a tam ignominiosa nece se liberaret, vovit fore, ut sacro ejusdem habitu assumpto, ipsi imposterum in vitæ sanctimonia famularetur. Cum ad supplicii locum pervenisset, ascensis scalis, lictor eum suspendit, pedibusque humeris institit, quo citius enecaret. Pependit infelix usque ad horam XXII, qua dum ministri eum tumulandum deponerent, vivum repererunt.

[219] [Religionem Bononiæ ingreditur;] Ad stupendum hoc prodigium universa quasi civitas accurrit; ipse vero a primoribus rogatus, qua ratione etiam viveret, respondit: Invocavi S. Nicolaum Tolentinatem, isque mihi subito in auxilium venit; dumque suspensus essem, gloriosus Sanctus me suis manibus ita sustentavit, ut mihi suaviter dormire, non pati viderer. Divulgato miraculo, ipse Eremitarum S. Augustini habitum in cathedrali ecclesia induit, vestitusque a reverendo Priore magistro Joanne de Ripa, in memoriam accepti a B. Nicolao beneficii, Frater Nicolaus dictus est. Dum ita vestitus ciuctusque supplicantium agmine Fratrum Eremitarum monasterii S. Jacobi Bononiensis, ac maxima populi frequentia transiret sub fornice palatii magistratus, ubi sacellum S. Maria de populo dictum visitur, Frater Nicolaus ibidem ante dictam imaginem oraturus in genua procidit; & ecce ex innumero populo, qui aderat, quidam ducti devotione ob factum miraculum, ad eum accesserunt, ejusdem vestem nigram quasi ea res sancta fuisset, in mille partes disciderunt: quare ipse spoliatus, in monasterium dictorum Fratrum S. Jacobi venit, ibique promeritas Deo gloriosoque S. Nicolao gratias egit, atque altera veste indutus est.

[220] [sed ad ingenium rediens, ex eadem expellitur.] Torellius, qui eadem ex Frigerio, & ex Regestis ab Ægidio Viterbiensi, ut monui, confectis refert, ait, memoratum Petrum furti, cujus re vera reus & convictus erat, damnatum fuisse. Ad confirmandam vero prodigii veritatem, præter Frigerii ac Ægidii fidem, laudat tabellam muro veteris sacelli S. Nicolai Bononiæ appensam, quæ illud eo ipso, quo contigit, tempore depictum, exhibeat. Ceterum non minus inepta, quam præpropera fuit Bononiensium in discindendis Petri Antonii vestibus, iisque pro re sacra habendis devotio; hic enim, teste eodem Ægidio Viterbiensi apud Torellium ad annum 1507, num. 28, ad ingenium rediit, ita ut necesse fuerit eum ex sacro Eremitarum Ordine expellere.

[221] [Triduo suspensi] Antequam huic paragrapho finem faciam, addo & alterum apud eumdem Albericium relatum. Duo, inquit, Fulginates (Foligno urbs Umbriæ est in ditione Ecclesiæ) apud urbis prætorem de furto duorum boum accusati sunt, ideoque illius jussu comprehensi, multisque torti cruciatibus: cumque nihilominus facinus negarent, eodem mandante, tam vehementer denuo cruciati sunt, ut falsum fateri tandem fuerint compulsi; scilicet se istius furti reos esse, cum essent innocentissimi: verum nimii cruciatus sic eos coëgerant. Agnito facinore, suspendio damnati sunt: sed dum ad supplicium ducerentur, gloriosum S. Nicolaum in auxilium advocarunt, dicentes: O S. Nicolae Tolentinas, te per amorem, quo Jesum Christum amplexus es, precamur, ut, quemadmodum impositi nobis criminis insontes sumus, ita nos adjuves. Ad supplicii locum deducti, in scalarum ascensu denuo dixere: O S. Nicolae, adjuva nos. Suspenduntur innocentes, suspensique triduo permanserunt.

[222] Die tertio quidam eques illac transiit, cujus equi strepitum illi audientes, [per Sancti opem incolumes evadunt.] clamare cœperunt: O chare eques, nostri miserere. Ille vero substitit, ratusque, malignum quemdam spiritum ea cadavera contaminanda occupasse, respondit: Per Dei virtutem vobis impero, ut, si boni spiritus sitis, id mihi indicetis; sin mali, in Spiritus Sancti virtute impero, ut inde discedatis, & in deserta ab hominibus loca commigretis. Ad hæc suspensi, Non sumus, inquiunt, spiritus, sed rationales animæ nostris corporibus conjunctæ: suspensi invocavimus S. Nicolaum Tolentinatem, ut, sicut insontes eramus criminis nobis falso impositi, ita ipse nobis auxiliaretur; atque ecce dum penderemus, gloriosus S. Nicolaus adfuit, manusque nostris pedibus supposuit, ne injuste pateremur. His auditis, eques amborum restes ense resecuit; ipsi vero illæsi ad S. Nicolai sepulcrum commearunt, ibique suos laqueos appenderunt: quo miraculo per totam regionem divulgato, laudes Deo redditæ fuerunt. Hæc ibi, ex Compendio miraculorum, Tolentini servato, ut isti capiti præmittitur.

§ XVI. Quidam peste liberati in Italia, Hispania & Occitania.

[P. Paulus Tridentinus, dum puer esset,] Potentissimum S. Nicolai patrocinium ac præsentem opem varii peste infecti pariter senserunt, ex quorum numero aliquos hoc paragrapho recensemus. In primis Ambrosius Senensis apud Jardinum cap. 30 de hoc argumento tradit sequentia: Reverendus sacræ Theologiæ magister Paulus, cujus natale atque origo ex civitate Tridentina descendit, in sacræ suæ conscientiæ inviolata veritate apud me testatus fuit, quod, dum ipse circa ætatem septennii puer versaretur, duos in agone mortis dies graviter infirmus desudavit, & id quidem propter pestis luem, quæ in utrisque sibi coxendicibus intumuerat; ita ut intra funesta circumseptus discrimina, accensam secundum ritum sanctæ Romanæ Ecclesiæ candelam, tamquam ex hoc seculo in aliud illo instantis horulæ tempore migraturus, intra manus haberet.

[224] Tuncque, cum nulla vitæ ipsius spes ulterius superesset, [pecte infectus, ab apparente Sancto] Juliana mater, quæ fidenti erga divum Nicolaum de Tolentino devotione ex more ferebatur, ipsum S. Nicolao humillime commendaverat; & post duorum dierum curricula S. Nicolaus eidem apparuerat, in hæc verba loquens: O fili, numquid me noscis? Qui affirmative respondidit *: Utique novi te. Quare S. Nicolaus iterum loquutus fuit, dicens: Quis igitur ego sum? At puer dixit: Tu ille es Heremitanus Frater, qui super altare S. Marci vigilias ducit. Nam conventus S. Augustini in Tridentina civitate sub divi Marci vocabulo designatur, atque insuper sublimata cernitur supra altare celebris illius ecclesiæ in ligno sculpta S. Nicolai imago, quoad externas vestes nigro efficta colore; & propterea iste magister Paulus, illo tempore puer, tenera adductus ætate, existimabat eum esse Heremitanum quemdam Fratrem, vita hac mortali tunc fruentem, qui diu noctuque in ecclesia S. Marci super altari illo custodias traheret; & cum sub eadem illa forma, intra quam ejus sancta imago sculpta effictaque rutilabat, apparuisset sibi puero, iccirco ea, de quibus memini, verba erga S. Nicolaum puerulus ipse protulit.

[225] [subito sanatur,] Sanctus vero Nicolaus in hac divinitus contexta cœpti sermonis tela erga illum tandem reciproca replicatione effari dignatus fuit: Utique ego Frater ille Heremitanus sum, de quo tu loqueris. Veni igitur me in meam ecclesiam visum, quandoquidem non ulteriori amodo infirmitatis potestate quatieris, neque pestis lue exinde cruciaberis. Atque talia, fulgidis elucens splendoribus, fatus, ex oculis pueri sanctus ipse Nicolaus confestim evanuit: & immediate loquendi puer facultate adepta, matrem Julianam propriæ vocis limpiditate accersivit, & in hæc verba efficaci viriliter virtute eam alloquutus fuit: Ecce mater, sanitatem sum nactus, quoniam Heremitanus Frater, qui in ecclesia S. Marci super altare vivit, ille mihi verbo suo significavit fore, ut a morbo prorsus sim futurus immunis. Intellexitque Juliana mater, quod S. Nicolaus apparuerat puero, interimque pestis repente abierat, completoque recessu evanuerat.

[226] [ac postea ejusdem Ordinem amplectitur.] Quam ob rem illico ex suo cubili puer, nacto sanitatis robore, surrexit, & in ecclesiam S. Marci ad S. Nicolaum se contulit: & nihilominus post alicujus labentis temporis fluentia curricula intra illud idem monasterium heremitanæ Religionis habitum divina benignitate assumpsit; id, quod fuit circa annum MCDLXVI. Eadem habent Frigerius seu Albericius, & Zacconius; verum apud posteriorem error irrepsit, dum dicitur prodigiosa illa sanatio anno Christi 1474 Paulo tum puero obtigisse, idemque ille anno 1466 Eremitarum Ordinem amplexus esse. Frigerius scribit, eumdem Paulum paucis post miraculum mensibus Eremitarum habitum suscepisse: quod non de Ordinis ingressu (tum enim septennis aut octennis tantum puer erat) sed de sacri habitus gestatione, quo in S. Nicolai memoriam pueri indui solebant, accipiendum puto; nisi pro mensibus legendum sit annis. Zacconius asserit, eumdem anno 1496 Venetiis munere concionatoris magna cum laude functum fuisse.

[227] [Ejusdem ope urbs Pisana] Bernardus Nabarro lib. 2 Vitæ Hispanicæ, cap. 15 memorat, Pisas in Hetruria dira peste per ejusdem Sancti patrocinium liberatæ fuisse. Cum urbs Pisana, inquit, peste vehementer affligeretur, jamque major incolarum pars exstincta esset; S. Nicolao se commendavit, ac mox istud malum cessavit. Quam ob rem populus ejusdem festivitatem magna cum solemnitate celebrare vovit, & miraculum, quod Deus per Sanctum suum operatus fuerat, depingi jussit in tabula, in qua Sanctus orationi intentus, multaque emissa tela vestibus excipiens exhibetur.

[228] Zacconius parte 1 Vitæ, cap. 128 hæc paulo latius enarrat. [peste liberata dicitur:] In primis ea ad annum 1495, vel 1527, quo utroque anno Pisanos lue conflictatos scribit, referenda putat. Deinde asserit, S. Nicolaum quibusdam piis incolis supra urbem stare, suarumque vestium sinibus immissa in eam e cœlo tela ac fulmina excipere visum esse; cumque id cessaturæ luis auspicatissimum indicium ad senatum populumque delatum esset, etiam alios hujus gratissimi spectaculi oculatos testes fieri meruisse. Denique imaginem illam ait a pio S. Nicolai sodalitio, sub ejusdem invocatione ibidem pridem instituto, fieri curatam esse, eamque manu dextera librum, sinistra vero tria tela vel fulmina in depulsæ pestis memoriam gestare. Uter rectius, ignoro: at Zacconius loco proximior, certiora potuit cognoscere. Displicet tamen mihi, annum tam memorandi prodigii (si vere acciderit) ab uno penitus prætermitti, ab alio certum non determinari.

[229] Concha, incolis Cuenca, Hispaniarum civitas est in Castella nova, [alibi ulterius serpere prohibita.] episcopalis sub metropoli Toletana. In hac diœcesi similem contagiosum morbum ulterius serpere prohibitum fuisse, tradit laudatus Navarrus verbis, quæ subdo, sed sermone Hispanico. Anno MDLX in quodam loco Castellæ, dicto Baluerde, diœcesis Conchensis, tam gravis sæviit pestilentia, ut magnus populi numerus e medio tolleretur. Cumque vicini sortes mitterent consulendi gratia, quis Sanctorum in tanta calamitate sibi esset opitulaturus, eductus est S. Nicolaus Tolentinas, & per hujus patrocinium Deus illos servavit incolumes, & in hujus beneficii monumentum incolæ sacellum in sanctissimæ Virginis Deiparæ, gloriosique S. Nicolai honorem erexerunt.

[230] Sensit & Tolosanus in Occitania Patrum Augustinianorum conventus potentissimam Sancti in simili malo tutelam, [Tolosæ in Occitania quidam peste infectus,] teste Simpliciano San-Martin, ejusdem Ordinis Religioso, regioque ibidem professore. Hic in Vita Gallica cum dixisset, multos memorati conventus Religiosos annis 1628, 1629, 1630 & 1631, quibus pestis Tolosæ atrociter grassata est, S. Nicolai ope partim ab ea immunes servatos, partim sanatos fuisse, ita Gallice prosequitur: Quodque inter miracula benedicti panis S. Nicolai reputari posset, horum unus, qui etiamnum in eo conventu superstes degit, die IV Octobris anni MDCXXXI duobus carbunculis, uno in dextero capitis tempore, altero in faucibus correptus fuerat, simulque pestis juxta ejusdem lateris auriculam se manifestarat. Hi carbunculi brevi tempore ita sese diffuderant, ut intra triduum æger deformato vultu agnosci amplius nequiret, caputque plenum ardoribus, & instar urcei ex veneno turgidum, horrorem incuteret, lacrymasque eliceret invisentibus, qui eum non nisi remedio, quod naturæ vires exsuperet, sanari posse arbitrabantur.

[231] Nec aliter æger ipse censebat, qui generali delictorum confessione peracta, [usu panis benedicti] ad excipiendam, si ita Deo videretur, mortem jam comparatus, minime oblitus est S. Nicolaum in periculoso rerum cardine invocare, confidens cum non minus propitium sibi jam fore, quam alias fuisset, dum panem sub invocatione nominis ipsius benedictum sumpsisse, fuerat a febribus convaluisse. Itaque cum vovisset, quinque diebus Mercurii in ejusdem honorem solo pane & aqua vesci, reliquisque totius anni Mercurii diebus jejunare; tres ejusmodi minores panes, malagmatum in morem letiferis tuberibus applicavit, ut horum in prohibenda apostematum, quibus suffocabatur, effusione pertinaciam vinceret.

[232] [feliciter sanatur:] Quia autem speravit, frustratus non est: cum enim post hæc recubuisset, & recuperandæ salutis spe animatus leviter obdormivisset, se erigere coactus fuit, ut remedii effectum admitteret; idque eo successu, ut magna saniei copia ex ore naribusque tertio emissa, venenum effluxerit; ardores, quibus æger consumebatur, per istud spiramentum exhalati sint, & ipse ex eo tempore cor suum ejusmodi epithematis roboratum senserit, quæ omnem mortis metum depellebant, eumque inter diuturnas molestasque chirurgiæ curationes gaudio ac voluptate replebant. Hæc memoratus Religiosus nobis tunc temporis declaravit, cum ut implendi voti facultatem obtineret, tum ut hoc testimonio suo veritatem palam faceret, testareturque, se per S. Nicolai patrocinium eo periculo feliciter defunctum, quo plurimi ipsius sodalium perierant. Eadem postmodum denuo confirmavit.

[233] [vota, ob hoc & alia beneficia, ibidem facta.] Hic igitur conventus tam calamitoso tempore multis per Sancti merita a Deo affectus beneficiis, eidem splendidam ex argento lampadem, quæ ante ejusdem aram appensa visitur, ex voto obtulit, vovitque præterea fore, ut die IX Septembris, quæ Sancti festivitatem immediate præcedit, perpetuo jejunaret, duasque quotannis Missas solemnes, unam die V Junii, in quam canonizatio incidit, alteram die X Septembris, qua ejusdem in cælo natalis recolitur, in eodem altari post panis benedictionem celebraret, sub eaque Missa omnes non sacerdotes ejusdem conventus Religiosi sanctissimo Corporis Domini epulo reficerentur.

[Annotata]

* respondit

§ XVII. Grassante Cordubæ in Hispania peste, puer ea correptus, miraculose sanatur.

[Cordubæ in Hispania] Præ ceteris tamen urbibus, quæ S. Nicolai patrocinio contra pestem gavisæ sunt, memoranda venit Corduba, Hispaniæ in Vandalitia urbs, ac cognominis regni olim sedes regia & caput, quæ annis 1601 & 1602 dira lue infecta, miraculorum Thaumaturgi nostri velut amplissimum theatrum facta est. Habitabat tum in ea urbe P. Christophorus de Busto, Ordinis Eremitarum S. Augustini, qui miracula ibidem tum divinitus collata collegit & Hispanico sermone vulgavit. Fatetur tamen, sibi minime propositum fuisse omnia enarrare; cum vix, inquit, domus fuerit, quæ aliquam Sancti opem non senserit: ideoque ea tantummodo retulit, quæ aut pro indubitatis miraculis legitime fuere approbata, autem saltem certiori testium assertione nitebantur: hæc tamen tanto sunt numero, ut ea variis paragraphis exponere cogamur; quamvis autem nonnulla occurrant, quæ ad depulsam pestem non pertinent, cum tamen iisdem annis contigerint, ea cum ceteris recitabimus.

[235] Exstat memoratum Christophori Opusculum Hispanice apud Bernardum Navarro, [grassante peste annis 1601 & 1602] ut jam alias monui, ex eoque hic Latine dabimus, rescissis tamen hinc & inde, quæ ad propositum non faciunt, quæque narrationem æquo prolixiorem redderent. Ceterum dabit, spero, lector veniam, si auctoris phrasibus pressius inhærendo, minus eleganti stylo utar; id enim unice factum noverit, ne a scriptoris mente vel latum unguem videar recessisse. Priusquam rem ipsam aggrediamur, juverit aliqua ex auctoris prologo pro fide facienda recitasse. Sic itaque orditur: Quamvis Dei Domini nostri Majestas infinitam potentiam suam variis modis manifestet, ejusdem tamen effectus præcipue ex misericordia, qua in peccatores utitur, intuemur: & multis quidem experti sumus, velle ipsum a suis Sanctis rogari, ut per eorum patrocinium æque gratiam animabus, quam salutem corporibus impertiatur.

[236] Vidimus id oculis nostris, manibusque palpavimus in civitate Cordubensi, [multa miracula contigerunt.] qua per potentem Dei manum peste, quæ toti regno communis fuit, anno MDCI tantopere castigata, ipse volens eam pœnam temperare, ostendit ipsi, quid in eo solo Sancto haberet, eumque Patronum adsciscendum esse ad tam crudelis mali remedium obtinendum. Deinde postquam inter cetera dixit, vix ullam Cordubæ domum omnis beneficii expertem fuisse, subdit: Videor compegisse quoddam breve compendium aliquorum ex multis magnisque miraculis & raris ac memorabilibus casibus, quæ Deus Dominus noster per hujus gloriosi Sancti patrocinium in hac urbe operatus est: per decursum autem recensebo sententias, quæ de iis latæ fuerunt, ad majorem fidem faciendam dictis miraculis ac singularibus casibus, quæ per insignem hujus Sancti cultum contigerunt. Modo ipsa miracula exponamus.

[237] Die festa Octavaque gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis in Cordubensi sancti patris nostri Augustini conventu, [Puer peste correptus,] mense Septembri anno MDCI celebrata, multisque miraculis, quæ gloriosus hic Sanctus, teste Eugenio IV in Bulla canonizationis, operatus est, ac pluribus aliis, quæ indies operatur, pro concione expositis, contigit, ut quidam trium annorum puer quarta die post dictam Octavam, ipsa gloriosi apostoli S. Matthæi festa luce, hora quarta pomeridiana, Cordubæ in area S. Augustini sanus & incolumis consistens, pestifero carbunculo corriperetur, orto in inguine dextero tubere, quod magnitudinem ovi æquabat, eratque instar lapidis durum, lividique coloris. Hinc dolore percitus puer, moribundo vultu, aliisque teter indiciis, magnos ejulatus ciebat, ex quibus colligebant adstantes, eum pestifera pustula fuisse correptum.

[238] Mater vero filium suum eo in statu spectare amplius non sustinens, [post votum per matrem Sancto factum,] amotis vestibus, prædictum carbunculum deprehendit; indeque gravissime afflicta, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem, cui erat addictissima, magnis vocibus inclamavit, supplicans, ut tantis doloribus se eximeret. In hunc modum gemebunda, filium in ulnas sustulit, & verita cavensque, ne alii se suamque domum propterea vitarent, in cujusdam vicinæ suæ ædes se proripuit; ubi puerum denuo denudare ac carbunculum quærere exorsa, cum denuo conspexisset, vehementius plangere, Sanctumque implorare occœpit. Tum vicina ait: Non cessavi proxime elapsa hebdomada gloriosum S. Nicolaum invocare, ut filiam meam, quæ graviter ægrotabat, sanaret, promisique ipsi unam Missam; quo facto, mox sanata est. Hæc audiens pueri mater, magna cum pietate ac lacrymis pollicita est jejunare, donec Missam pro filii incolumitate in gloriosi Sancti honorem fieri curasset.

[239] [subito sanatur.] Hæc tanta cum fide, pietate ac lacrymis Sancto promisit, ut eo ipso momento dictus puer quieverit, placiaeque in sinu obdormiverit, qui præ magnis angustiis sine ulla quiescendi facultate plorare debuisset. Cumque mater filium suum tam repentina quiete placidum spectaret, eam corporis partem, quam lethalis carbunculus occupaverat, rursum inspexit, eamque sine tubere sanam integramque ac sine ullo mali, quo tumuerat, vestigio deprehendit; ac propterea summas Domino nostro, gloriosoque patri S. Nicolao Tolentinati, qui tam insolitum miraculum patraverat, gratias egit. Porro prædicta mater, ut promissa expleret, postridie summo mane, allato secum puero ad S. Augustini templum venit, petiitque, ut Missa, quam voverat, diceretur. Pater sacrista, intellecto prodigio, eumdem puerum interrogavit, quis ille Sanctus esset, a quo fuerat sanatus. At ipse, licet tantum trimulus esset, & ipsius mater sæpe juraverit, Sancti nomen nec a se, nec a quopiam alio illi indicatum fuisse, versus S. Nicolai altare, in quo ejusdem statua visebatur, se convertit, intentoque in eam digito, reposuit: Hic Sanctus me sanavit.

[240] [Hæc sanatio per episcopatus vicarium] Porro cum Deus, patrocinante glorioso S. Nicolao, tantum prodigium patrasset, Cordubensis sancti patris nostri Augustini conventus rem detulit ad Ferdinandum Mohedano de Saavedra, canonicum sanctæ ecclesiæ Cordubensis, ejusdemque ac ipsius episcopatus, sede vacante, provisorem generalem, postulans, ut in dicti miraculi veritatem inquiri juberet. Hic postulatis annuens, ejusdem examen secreto, reliquisque cum solemnitatibus, in ejusmodi causis adhiberi solitis, instituit; atque ipsemet examinavit testes ac medicos, qui testati sunt, id naturaliter fieri non potuisse. Ea probatione admissa, provisor decrevit indixitque conventum.

[241] [aliosque rite examinata,] Ad hunc die Lunæ, XII Octobris anni MDCI in capitulum majoris ecclesiæ domini Capitulares & superiores quatuor Ordinum mendicantium convenerunt: videlicet dominus Fredericus Fernandez de Cordoua decanus, doctor D. Alphonsus de Miranda cantor, D. Gonsalvus Flores de Caruajal, archidiaconus de Castro, dominus Franciscus de Vera y Aragon, archidiaconus de los Pedroches, D. Petrus Lopez de Angulo Prior, D. Christophorus de Mesa Cortes canonicus, D. Jacobus Lopez de Fromesta canonicus, D. Alphonsus de Cañaueral canonicus, D. Ludovicus de Gongora præbendarius, P. M. F. Joannes de Angulo Prior conventus S. Pauli Cordubensis, Ordinis gloriosi patris S. Dominici; P. F. Martinus de Celis, guardianus conventus gloriosi patris S. Francisci; P. magister Frater Baltasar de Molina, definitor Ordinis nostri Patris S. Augustini; P. Jacobus Ruyz collegii Societatis Jesu; P. Alphonsus de Salinas Ordinis B. Mariæ Virginis de monte Carmelo Theologiæ lector; P. Præsentatus F. Joannes Emmanuël de Henestrosa lector Primæ conventus S. Pauli Cordubensis.

[242] His omnibus præsentibus & in prædicto capitulo una cum provisore congregatis, [verum miraculum fuisse declaratur,] dictus processus, ejusque acta prælecta fuere, iisque recitatis, suum singuli suffragium dedere, & post audita suffragia, quilibet suam opinionem, sententiam & consilium subjunxerunt. Memoratus Provisor dixit, prædictum miraculum ad majorem Dei ac Domini nostri, beatique Nicolai Tolentinatis honorem & gloriam, & ad majorem confirmationem nostræ sanctæ fidei Catholicæ, ac incrementum devotionis fidelium, declarandum esse, declaravitque judicare se, dictum prodigium, patrocinante glorioso S. Nicolao Tolentinate factum, verum authenticum miraculum esse, ac pro tali se illud in præsentiarum ac imposterum habere, æstimare & revereri; ideoque testari ac facultatem dare illud pro concione publicandi, ut ejusdem notitia ad omnes Christi fideles perveniret.

[243] Pronuntiata sententia, dominus decanus ac capitulum æra campana majoris ecclesiæ, [omniumque campanarum sonitu annuntiatur;] uti & reliqua totius civitatis, tam parœciarum, quam monasteriorum, eremorum & nosocomiorum, in gratiarum actionem pulsari jussit. Quæ res non exiguo gaudio urbem affecit; etenim cum tam crudeli morbo afflicta, applausus causam intellexisset, & miraculi fama de domo in domum spargeretur, dum hæc agerentur (erat tum circa horam orationis) tanta erat in ea tam virorum, quam mulierum puerorumque exultatio, ut omnes e suis sedibus in miraculum inquisituri prosilirent. Ut vero puerum a peste miraculose liberatum cognoverunt, mox omnes ad gloriosum Sanctum, (id est ad S. Nicolai statuam) accurrerunt, qui in majori sacello conventus nostri patris S. Augustini tam pulchre resplendens stabat, ut cunctos magno solatio repleret. Interea Patres coaventus egrediebantur, ut lætum illum hymnum Te Deum laudamus in gratiarum actionem concinerent.

[244] Tam frequens fuit populi concursus, qui ea nocte gloriosum Sanctum invisebat, [& gratiarum actio publice redditur.] ut hora duodecima templi fores nondum fuerint obseratæ. Puerum autem, cui miraculum obtigerat, juxta altare, in quo benedictus Sanctus stabat, collocaverunt. Fuit hæc nox toti urbi hilaris ac fortunata, quia omnes bene sperare cœperunt fore, ut per gloriosi Sancti patrocinium tam crudeli, quo tum vexabatur, morbo liberaretur. Octiduo postquam hæc contigerant, conventus cum singulari devotione ac solemnitate dicti miraculi approbationem celebravit, præsente senatu civitatis, civitatem repræsentante; qui etiam a Patribus petiit, ut eo die agmen glorioso Sancto supplicantium educerent; idque factum est. Quatuor S. Jacobi & Calatravæ equites (Sancti statuam) suis humeris portabant) puerumque, cui Sanctus miraculum contulerat, in ea supplicatione circumtulerunt, comitantibus omnibus majoris ecclesiæ musicis cum … (Hispanice Los seyses) splendide vestitis, qui varias Sancti laudes hymnosque concinebant. Hisce addit auctor, festivitatem hanc frequentissimo populi concursu celebratam fuisse; multa etiam epigrammata ac hymnos in ejusdem S. Nicolai honorem condita fuisse, ex quibus unum ibidem Hispanice subjungit.

§ XVIII. Miracula ac beneficia, sæviente pestilentia Cordubæ a 21 Septembris anni 1601 usque ad 22 Januarii anni 1602 impetrata.

[Puer ex lapsu pene mortuus,] Idem, qui supræ, Christophorus de Busto relationem miraculorum, quæ anno 1601 Cordubæ contigere, cap. 2 in hunc modum, sed verbis Hispanicis prosequitur: Quidam puer sex annorum, Missam audiens e loco suo decidit in pavimentum, indeque domum suam relatus est, ubi sensuum impos ab hora decima diei, qua in malum inciderat, usque ad quartam pomeridianam jacuit, nec tum etiam eum vestibus exuere potuerunt. Cum vero pater ejus, qui aliud remedium non noverat, illum omni destitutum ope, ac sine loquela & veluti mortuum videret, vehementer afflictus, sacellum gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis adiit, ibique cum multis lacrymis & pietate filii incolumitatem precatus est, unamque Missam promisit; & eodem momento & hora, qua pater suas ante gloriosum Sanctum preces fundebat, puer domi suæ sanus & incolumis surrexit, matre ceterisque, qui domi aderant, tam repentinam incolumitatem admirantibus. Petiitque mater: Fili, quis te sanavit? Respondit puer: Mater, S. Nicolaus Tolentinas. Tum subdidit mater: Quis est S. Nicolaus Tolentinas? At puer retulit: Mater, Sanctus, qui in S. Augustini templo cum perdice in manu visitur, is me sanavit. Postero autem mane venit pater curaturus Missam, secumque duxit dictum filium, ut glorioso Sancto gratias ageret.

[246] [& alter peste infectus, sanati,] Sexennem puerum die Lunæ noctu furiosa febris occupaverat, eademque hora diei Mercurii subsecuti pestilens quoque carbunculus invasit; cumque se tam male affectum, fatigatumque sentiret, a quadam pia muliere, quæ eum ex charitate curabat, panem gloriosi Patris S. Nicolai Tolentinatis (id est panem in illius honorem benedictum) petiit, quem & ipsa ei dedit, posuitque super carbunculum. Dixitque memoratus puer: Gloriose Sancte, sana me, ut cras mane tuum sacellum invisam, ibique orem. His dictis, puer in somnum incidit, & a prædicta muliere relictus est. Post medium vero horæ spatium ejusdem pueri pater, ruri domum reversus, ut filium suum carbunculo affectum audivit, ex paterno amore nihil sibi a crudeli morbo cavens, cum eadem femina ad illum ingressus est, eumdemque sanum ac plane incolumem sine ullo carbunculi indicio deprehendit, amotoque ab infecta prius parte pane, puer bene sanus surrexit, cœnavitque cum patre suo, non secus acsi nullo malo afflictus fuisset. Mane vero pater eum ad Sanctum adduxit, ut ipsi gratias ageret, ac Patres conventus de prodigio faceret certiores.

[247] [Alter a suffocationi liberatus] Quidam decem mensium puer, cum luderet aliquot frustulis vitri Argentariensis (Hispanice est con unos vidros de Argenteria, cujus nominis insula est in Archipelago, alias Cimolus dicta, itemque oppidulum in Occitania) unum imprudenter digluriens, cœpit suffocari nemine causæ conscio. Jamque ore moribundo, retortis oculis, compressisque oculis ad extrema deductus erat, ita ut, quotquot eum videbant, ipsique aderant, multum condolerent. Mater mirum in modum afflicta, lamentabili voce, magnaque pietate & lacrymis in genua procidens, dixit: Gloriose pater S. Nicolae Tolentinas, sana meum filium, & miserere mei, quæ præter hunc nullum habeo: ego tibi promitto fore, ut, si filium meum sanaveris, novem dies ad sacellum tuum pronis genibus accurram. Dum autem ita exclamaret, & Sancto tres Missas voveret; quædam vicina cum pane gloriosi Sancti domum ingressa, eum infantis gutturi applicavit, eodemque momento hic dictum vitrum, quod gutturi transversim inhærebat, ejecit, tamque sanus, vegetus & pulcher evasit, quasi tam crudelem ac periculosum casum minime subiisset. Postera vero die eum ad agendas gratias promissasque Missas curandas, ad Sanctum attulerunt.

[248] Post hæc auctor, interjectis aliquibus, quæ ad propositum nostrum aut parum aut nihil faciunt, [Hæc tria miracula] subdit, amplissimum dominum Ferdinandum Mohedano de Saauedra canonicum, ac episcopatus, sede vacante, vicarium, ad supplices preces, quas auctor ipse sui conventus nomine ipsi exhibuerat, prædictos tres casus primum per Damtanum de Vargas, licentiatum ac ecclesiæ Cordubensis præbendarium, & duos medicos examinari jussisse, deinde vero instructum Processum ad monasteriorum præsides ac theologos misisse, ut suam quisque super eo opinionem ediceret; ac denique die XIII Decembris anni 1601 concilium aliquod in ecclesiam nosocomii majoris convocasse, ut, quid censendum esset, demum statueret.

[249] Huic congregationi sequentes interfuisse recensentur: [legitime examinata, approbantur.] D, dominus Alphonsus de Miranda, cantor sanctæ ecclesiæ Cordubensis, doctor Christophorus de Mesa Cortes canonicus, doctor Alvarus Pizano de Palacios canonicus, dominus Ludovicus de Gongora præbendarius, & licentiatus Damianus de Vargas præbendarius. Porro hi omnes, prælectis Processus actis, unanimi voce statuerunt, memoratos tres casus pro veris miraculis habendos esse; & ut talia a vicario declarata fuere, ac mox festivo æris campani sonitu promulgata: quod afflictam, ingravescente etiam tum peste, urbem non parum recreavit. Denique Patres Augustiniani solemnes Deo pro memoratis miraculis gratias magna cum festivitate die XXVII Decembris ejusdem anni persolverunt. Nunc ad caput 3, in quo sex alia miracula similiter approbata referuntur, progredior.

[250] Ex quo tria miracula, jam relata, approbata fuere, [Adolescens, Missa pro ipso dicta, peste liberatur.] usque ad XXII Januarii, id est, quadraginta unius dierum spatio, Deus multa miracula per benedicti Sancti patrocinium operatus est, quæ subjungemus, atque hic quidem tantummodo sex, quæ approbata fuere, suntque sequentia. Adolescens quidam sedecim annorum febri pestilenti correptus & in altero inguinum insectus carbunculo, derelictus a medicis & Sacramentis susceptis, sacroque oleo inunctus, a suo hero petiit, ut unam Missam gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis dici faceret; dictusque herus eam mox ad Sancti altare faciendam curavit. Eodem autem tempore, quo Sacrum celebrabatur, memoratus æger domi suæ omnino convaluit. Finito Sacro, domum reversus herus rogat, qui se habeat: respondit adolescens: Bone domine! ut S. Nicolaus me sanavit! Non vidisti me, dum Missam audiebas, stantem post te, Sanctumque descendentem, meoque vultui, ubi pestis fervebat, manum imponentem & sanantem? Herus hæc admiratus, aspexit illum, salvumque & vegetum agnovit; quam ob rem tota familia exultans, gratias Sancto actum venit.

[251] [Bos, admoto pane benedicto, sanatus:] Cum cujusdam villici Cordubensis plurimi boves morbo, qui (Hispanice) aserrio dicitur, periissent, accidit, ut unius ex ejusdem operariis bos pariter periclitaretur. Hic igitur, suum quoque morientem conspiciens, multum ingemuit, magnaque cum pietate dixit: Gloriose pater S. Nicolae Tolentinas, cum in omni necessitate succurrere soleas, tibi humillime supplico, ut respicias sanesque hunc bovem, dictoque morbo liberes, ut me tibi, donec vixero, devotum servum addicam, faciamque unam Missam celebrari. His dictis, tulit panem S. Nicolai, quem collo alligatum gestabat, eumque bovis collo appendit, nec mora bos se sanus erexit, evasitque fortis ac vegetus, quique tam prope mortuus fuerat, mox cum ceteris arare cœpit. Post triduum dictus operarius alligatum bovi panem sustulit, sibique supra pectus appendit; sed vix id egerat, quin bos in pristinum, nec leviorem quam prius morbum, imo graviorem relapsus sit: nam de eo mactando jam cogitabat. Prædictus autem operarius moribundum bovem intuens, panem sibi denuo sublatum, bovi devotissime appendit, & e vestigio hic incolumis ac robustus surrexit, & junctus aratro, validius ceteris aravit.

[252] [eodem pane adhibito, puella decem mensium] Quædam puella decem mensium, hora nona diei pestifera febri correpta est, alterumque ejusdem inguen occupavit carbunculus; idque malum eam tam vehementer invasit, ut medicamentis adhibendis tempus deesset. Cumque ipsius pater & amita * tantopere infectam, afflictam, omnique medicinæ spe destitutam cernerent, eam glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commendarunt, & pane super carbunculum imposito, unam Missam summa cum pietate fletuque voverunt. Eodem autem tempore, quo Missa vovebatur, infans plane convaluit, & sine ulla plaga bella & vegeta remansit.

[253] [puer sexennis] Puer sex annorum sub occasum solis in pestilentem febrim inciderat, nato etiam in altero inguinum ferali tubere, magnitudine nucis avellanæ, multisque angoribus & frequenti vomitu premebatur. Hujus mater cum eum tam periculose infectum peste intueretur, verita, ne ad nosocomium deferretur, rem nemini indicavit, præterquam uni Religiosæ S. Isabellæ Angelorum; quæ ipsi consuluit, ut benedicto pane gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis uteretur, filiumque ipsi commendaret. Id mater magna cum devotione præstans, panem carbunculo applicavit, puerumque in lecto deposuit; eodemque momente hic obdormivit. Media vero nocte reversa mater exploratura, an quiesceret, eum in lecto incolumem canentemque offendit, ortoque mane actura gratias ad Sanctum adduxit.

[254] [& puella septennis mox a peste convalescunt:] Puella septennis febri æstuans cum vomitu multisque angustiis, infectaque pestilenti tubere, lethali lue laborans, panem S. Nicolai Tolentinatis a matre petiit, postulans, ut eum carbunculo, quo multum affligebatur, applicaret. Mater illum collo appendit, eamque in lectulo collocans, magno cum fletu & pietate Sancto Missam vovit: quo facto filia statim quievit Duabus post horis eam revisens mater, dormientem reperit, panemque a collo sublatum carbunculo, ut ipsa petierat, alligavit: deinde post medium horæ quadrantem anxie revisens, filiam sanam & sine ullo tubere in lecto considentem, canentemque & dicentem, sese a S. Nicolao Tolentinate sanatam esse, deprehendit; moxque mane eam ad agendas Sancto gratias adduxit.

[255] Tres piscatores cum tribus diebus in fluviis montium Marianorum piscati fuissent, [per ejusdem usum ingens captura piscium obtinetur.] non nisi centum & quinquaginta pondo piscium ceperunt. Priusquam progrediar, lectorem hic monitum velim, in Hispanico pro centum quinquaginta pondo, legi, seys arrobas: arroba autem in Lexicis Hispanicis, quæ apud nos exstant, est mensura viginti quinque librarum; unum tamen arroba Latine amphoram vertit. Quid proprie intenderit auctor, ignoro: sed memorata piscium copia non satis congruit cum sequentibus. Modo, unde digressi sumus, redeamus. Itaque eam inopiam perpendentes, ad quemdam amnem, qui Guadalmellato appellatur, se contulerunt, ibique retia sua laxantes, panem S. Nicolai, ut pisces allicerent, iis imposuere, voveruntque cum magna devotione tres Missas glorioso Sancto, ut optatum piscatus successum sibi apud Deum impetraret. Deinde unica vice mille & quingentas libras (Hispanice sesenta arrobas) piscium ceperunt, præter plures quam decem (arrobas), quæ quia contineri non poterant, in amnem resilierunt, ita ut non possent omnes ad urbem deportare. Extemplo dicti piscatores gratias Sancto acturi properarunt, & quinquaginta piscium pondo in eleëmosynam conventui donarunt.

[256] [Ex his tria pro miraculis legitime admittuntur:] Hucusque Christophorus, qui addit, sese hic multa alia miracula prætermittere, quia personæ, quibus ea collata fuere, id ita postularunt. Quæ deinde facta sunt, summatim accipe. Dominus Ferdinandus Mohedano ecclesiæ ac episcopatus provisor, flagitantibus Patribus Augustinianis, prædicta miracula examinari, processumque de iisdem formari jussit. Hisce factis, conventum in capitulo principis ecclesiæ in diem XXII Januarii anni 1602 indixit, ad quem præter multos canonicos viri eruditi ex singulis religiosis Ordinibus, numero triginta tres convenerunt. Congregatis omnibus prælectus est Processus, & collecta suffragia, ac denique quatuor e sex memoratis beneficiis pro veris & authenticis miraculis habenda esse, declaratum est: de reliquis vero duobus, quorum primum num. 250, alterum num. 255 retulimus, decretum est, utrumque pro admirabili casu, imo etiam probabiliter miraculoso admittendum esse.

[257] Porro nomina eorum, qui huic examini interfuere, [nomina eorum,] ad majorem dictorum fidem, ex Christophoro recenseo: Canonicus Ferdinandus Mohedano de Saauedra, Provisor: Doctor dominus Alphonsus de Miranda, cantor: dominus Gonsalvus Flores de Caruajal, archidiaconus de Castro: dominus Franciscus de Vera y Aragon, archidiaconus de los Pedroches: dominus Petrus Lopes de Angulo, Prior ecclesiæ: doctor Jacobus Lopez de Fromesta canonicus, doctor Christophorus de Mesa Cortes, canonicus & vicarius generalis, jurista & consultor sancti Officii: doctor Alphonsus de Buytrago canonicus jurista: doctor Alvarus Pisano de Palacios, canonicus sanctæ Scripturæ, consultor sancti Officii: canonicus de Alderete: licentiatus Damianus de Vargas præbendarius. Ex Ordine S. Dominici, Pater magister frater Joannes de Angulo, Prior S. Pauli Cordubæ: Pater magister frater Joannes Carillo Vanegas, consultor sancti Officii: Pater magister frater Petrus Martin, consultor sancti Officii: Pater præsentatus frater Joannes Emmanuël de Hestrosa lector.

[258] [qui ea approbarunt.] Ex Ordine S. Francisci, Pater frater Joannes Moreno, consultor sancti Officii & lector. Ex Ordine S. Augustini, Pater frater Augustinus de la Torre: Pater magister frater Baltasar de Molina, definitor sui Ordinis & consultor sancti Officii: Pater frater Petrus Cavallero, lector: Pater frater Joannes de Ocampo, prædicator: Pater frater Petrus Mora, prædicator conventus. Ex Ordine Carmelitarum, Pater frater Alphonsus de Salinas, lector Theologiæ. Ex Ordine S. Hieronymi, Pater magister frater Petrus de Cabrera. Ex Ordine de Mercede, Pater magister frater Joannes Nuñez Franco: Pater præsentatus frater Joannes de Vega. Ex Ordine Victoriæ, Pater frater Joannes de Piña lector Theologiæ: licentiatus Petrus de Nauarrete advocatus: licentiatus Joannes de Valauarea, advocatus; & præter hos multi alii Religiosi ex quolibet Ordine, qui simul erant numero triginta tres.

[259] [Gratiæ Deo solemnissime actæ.] His ita, ut dictum est, peractis, jussu capituli signum ære campano ecclesiæ principis datum est, eodemque tempore omnes urbis parœciæ ac monasteria suis campanis applausere: tota quoque subsecuta nox summa populi exultatione ducta est. Deinde in templo S. Augustini gratiæ Deo per octiduum æctæ sunt, Missæ solemnes primo die a canonicis, reliquis septem a variis religiosis Ordinibus solemniter cantatæ, habitæque ad populum orationes. Octava denique die, quæ erat Dominica Sexagesimæ, instituta supplicatio, in qua pueri a peste liberati, eodem in habitu, in quo sanati fuerant, circumducti sunt. Bos quoque, de quo num. 251, appenso ad collum pane benedicto, ad templi fores stabat, multique pueri, qui Sancti ope eadem illa nocte a peste convaluerant, in ejusdem sacello visebantur, & Sospitatoris sui gloriam prædicabant.

[Annotata]

* vel matertera, Hispan. Tia

§ XIX. Tredecim alia miracula, Cordubæ, vel prope eam facta & a quatuor medicis & viginti theologis approbata.

[Puella peste infecta, invocato Sancto,] Magna fuit, (prosequitur cap. 4 laudatus Christophorus de Busto) populi devotio, qua per dictam Octavam, totamque Quadragesimam usque ad XV Aprilis ad hunc gloriosum Sanctum accurrit; quo etiam tempore ipse plurima miracula patravit, quæ postea referemus; hic autem tantummodo tredecim enarrabimus, de quibus firmiores probationes habentur. Quædam puella sex annorum primo in frigidam, deinde in calidam febrim incidit; accesserunt vomitus, & ferale tuber instar pugni magnum in brachii axilla ortum fuit; atque ita duobus diebus totidemque noctibus periclitata est. Sub medium vero ultimæ noctis cum se solam, afflictamque & omnis humani remedii spe cassam perpenderet, sese super lecto suo in genua erexit, dixitque: Gloriose sancte Pater, S. Nicolae Tolentinas, miserere mei, quæ sine spe remedii morior; cumque tu sanes omnes pueros, qui se tibi commendant, me quoque incolumitati restitue. His dictis, obdormivit, & postero mane orto sole, sanata est, optimeque se habuit. Imo tam robustæ fuit valetudinis, ut ad horam diei nonam cum ceteris puellis in schola laboraverit.

[261] Puer triennis tam vehementi febri, pectorisque ob natum in eo carbunculum dolore correptus fuit,[puer] ut brevi moriturus videretur, qui jam multa instantis mortis indicia edebat. Post horæ spatium, quo moribundus jacuerat, dixit matri suæ puer: Da mihi panem Sancti, eumque carbunculo, qui me tantopere cruciat, impone. Mater dictum panem tuberi, quod magnitudine ovum æquabat, applicuit: quo facto puer quievit: post medium horæ quadrantem rediit mater, ut tuber exploraret, sed illud prorsus evanuisse, puerumque sine febri sanum & incolumem deprehendit. Elapsis post hæc decem diebus, prædictum puerum ad Sancti sacellum deduxerunt, ut gratias ipsi agerent, Missamque, quam mater pro ejus restauranda sanitate voverat, fieri curarent. Cumque ecclesiam S. Augustini ingressi essent, varias Sanctorum imagines puero ostenderunt, quærentes, quis horum eum sanasset. Inter ceteras etiam aliquot S. Nicolai imagines, quæ præter miraculosam in ea ecclesia visuntur, ipsi monstrarunt: verum hic nullum verbum respondit: sed ubi Sancti sacellum intravit, ejusque miraculosam imaginem conspexit, tum vero sponte sua velum aviæ vellicans dixit: Avia, avia, hic me sanavit, ille vivus, ille vivus! Monstravitque illum digito: quam rem frequens turba, quæ in sacello aderat, admirata est, gratiasque Deo egit.

[262] Quædam novem annorum puella hora tertia pomeridiana dolorem in coxendice sensit; [aliæque tres puellæ] tempore vero orationis frigore ac febri correpta est, & in qua parte dolorem senserat, pestilens tuber magnitudine pruni exortum est. Ita læsam se tamque crudeli malo afflictam videns, glorioso patri S. Nicolao Tolentinati se commendavit, alta voce exclamans: Sancte mi, Sancte mi, cum sanes omnes pueros, sana me; moxque petens gloriosi Sancti panem, eum tuberi admovit, atque ita usque ad medium noctis mansit, quando tandem in somnum incidit; mane vero sana & incolumis omnisque mali expers surrexit.

[263] Puella sex annorum primum frigore, deinde febribus, [cadem lue correptæ, admoto pane benedicto,] vomituque laborabat, & lethalis carbunculus axillam brachii occupaverat, atque in hunc modum triduo decubuit. Tertio vero die mane matre linteum quærente, ex quo vestem funebrem consueret, qua ipsa simul cum ejusdem germana sorore, quæ eodem defuncta morbo nondum humata fuerat, sepeliretur, cuidam ejusdem amitæ (vel materteræ *) gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis in mentem venit, & cum amaris lacrymis, magnaque devotione ad monasterium S. Augustini accurrens, panem in honorem Sancti benedictum petiit, & ad matrem attulit; quæ ad exspirantem filiam ingressa, eum inter lacrymas & pios affectus infectæ parti admovit, ac deinde egressa retulit, se id jam præstitisse. Post medium horæ quadrantem eadem mater ad filiam rediit, exploratura, an jam obiisset, ut sepulturæ mandaretur: verum eam sanam ac optime se habentem reperit, vestivitque illam, & eodem die in platea lusit, non secus ac si tali malo non laborasset.

[264] Quædam puella quinque annorum febribus ac ventris fluxu ægrotabat, isque morbus inceperat hora septima matutina, quinta vero pomeridiana post auriculam ejus pestilens tumor apparuit: [miraculose sanati.] cumque mater & reliqua familia eam tam sauciam intuerentur, gloriosum patrem S. Nicolaum devotissime invocantes, panem benedictum tumori imposuerunt. Factum id est hora quinta pomeridiana, scilicet dum tuber primum fuerat exortum; ad orationis vero horam jam omnino convaluerat, & ad agendas gratias ad Sanctum deducta est.

[265] [Hirudo gutturi inhærens expulsa.] Quidam vector, Gades proficiscens, per viam e fonte potans, hirudinem diglutiit, quæ viginti & quinque dies gutturi inhærens nullis remediis, quæ varia adhibita fuerant, potuit expelli. Cum itaque sibi fauces præcludendas sentiret, gloriosi patris S. Nicolai opem, tres Missas vovens, imploravit: ac mox post prolatum ore votum hirudinem, quæ quartam ulnæ partem longitudine, crassitudine vero digitum æquabat, feliciter ejecit.

[266] [Alii] Puer bimulus vomitu ac pestilenti febri laborabat, alterumque inguinum ferali tumore saucium habebat; quem dum mater tam ægrum afflictumque doleret, pro ejusdem sanitate restauranda vovit novem diebus Sancti statuam invisere. Secundo die, quo cum recubante in ulnis puero suas Sancto preces obtulerat, membrum male affectum oleo ex sacelli lampade desumpto unxit, ac panem, in ejusdem honorem sacratum, tumori imposuit. Vix hæc fecerat, quin puer belle placideque quieverit, & mater omnem tumorem penitus evanuisse, puerumque convaluisse deprehenderit.

[267] [pueri] Sexennem puerum febris pestilens hora diei duodecima cum lethali carbunculo invaserat: quod ejusdem avia advertens, illum eadem nocte piis lacrymis perfusa ad Sanctum detulit. Verum cum templi fores tum clausas reperisset, postridie hora decima eodem retulit, Missamque in ejusdem Sancti honorem faciendam curans, carbunculum oleo lampadis, quæ in sacello pendet, oblinivit, panemque benedictum applicavit; hora autem duodecima memoratus puer integra sanitate gavisus est.

[268] [ac puella] Puella quinque annorum die Sabbathi, ad horam orationis in acrem febrim incidit, eaque usque ad pomeridianum diei Lunæ tempus, quo morbus vehementer invaluit, conflictata est. Hora duodecima nocturna magis conqueri cœpit; ideoque ipsius genitrix ex materna solicitudine exploravit, an in ipsa quidam pestilens tumor appareret; & reipsa tuber instar nucis avellanæ magnum deprehendit. Intelligens, filiam suam peste laborare, eam obortis lacrymis glorioso patri S. Nicolao Tolentinati devotissime commendavit, admotoque ad mortiferum tumorem pane benedicto, unum Missæ sacrificium festumque solemne Sancto vovit. Hæc hora noctis undecima agebantur; hora autem diei nona eam revisens, sanam ac incolumem sine ulla plaga repertam ad agendas gratias ad Sanctum deduxere.

[269] [peste liberati.] Puer sexennis circa horam orationis vomere ac febricitare cœperat, & post medium horæ quadrantem instar fabæ carbunculus in eodem apparuit. Cum igitur mater cum ceteris domesticis eum tam saucium spectaret, in pios effusa planctus, Sancte mi, ait, Sancte mi, Pater mi, S. Nicolae, sana filium meum; & hæc dicens benedictum panem tuberi applicuit. Erat tum, ut dictum est, orationis hora: ad Ave Maria autem puer febri omnique tumore liber sanusque ac hilaris evasit.

[270] Erat quidam adolescens, ætatis undecim annorum, [Quidam in medio incendio] qui cum gloriosi patris S. Nicolai studiosissimus esset, ex ejusdem benedictis panibus unum collo alligatum, alterum dorso admotum perpetuo gestabat. Hic cum quodam vesperi multa ad gloriosi Sancti cultus commendationem domesticis retulisset, ingruente jam nocte, cubitum ivit. Erat autem cubile ejus valde angustum, lectulus vero matta imposita paleis, quibus etiam reliquum cubilis ad usus stabuli refertum erat. Exuit se adolescens & ad quietem componens, omnes vestes suas pro cervicali adhibet & candelam, qua utebatur, exstinguere oblitus, somno corripitur. Noctis hora nona tum erat, cum circumjacentes paleæ succendi cœperunt, & simul cum lectuli medio combustæ sunt, ita ut a cervicali usque ad lectuli medium, ut dictum est, nihil non in cineres redactum superesset.

[271] Sub medium vero noctis domus tam copioso fumo repleta est, [per panem benedictum illæsus servatur.] ut domestici omnes e suis cubiculis prosilirent, exploraturi, quæ domus pars conflagraret. Omnes enim præ spisso fumo pene suffocabantur. Dum itaque ædem perlustrant, viso per adolescentis cubiculi fores lumine, eo concurrunt, eumque reseratis foribus super igne, qui ab hora nona usque ad duodecimam nocturnam arserat, dormientem reperiunt. Excitatus tam sanus & illæsus surrexit, ut ne capillus quidem ei adustus esset, quamvis, ut diximus, media pars lecti, in quo jacuerat, conflagrasset, nec quidquam a cervicali usque ad lectuli medium ignis sub eodem incombustum reliquisset. Quare omnes tantum prodigium tantumque pietatis præmium prædicto adolescenti, totique familiæ, quod nullus ex eo incendio fumoque periisset, a Deo concessum, admirati sunt. Porro panis benedictus, quem is adolescens tum gestabat, ad Sancti statuæ pedes depositus fuit.

[272] Adolescens ætatis annorum decem crebro vomitu, [Alter peste infectus, dum ad nosocomium vadit, sanatus:] febri ac pestifero carbunculo sub ortum solis laborare cœpit, ejusdemque diei hora secunda pomeridiana a medico, cujus munus erat de peste censere, litteras accepit, quarum tenore in nosocomium admitteretur. Dum vero puer ille cum memorata schedula eo iturus erat, gloriosi Sancti panem a matre sua petiit, eoque affectæ parti applicato, inter eundum tanta cum pietate & fide S. Nicolaum precatus est, ut, cum post expiatas apud nosocomii confessarium conscientiæ labes, ejusdem loci medico se sisteret; jam plane sanatus deprehensus, non sine magno ipsius solatio in urbem curriculo lætus regredi jussus fuerit. In regressu primum Sancto gratias agere cordi habuit; deinde vero ad priorem medicum, a quo cum litteris ad nosocomium destinatus fuerat, deductus est, ut is eum examinaret, ac de pristino morbo, repentinaque sanitate sententiam diceret. Vidit igitur illum, & tentato arteriæ pulsu, exploratoque tuberis loco, cum tam febris quam omnis tumoris expertem agnovit. Quod utrumque vehementer admiratus, testatusque est, & de tam insigni miraculo gratias Deo rependit.

[273] Unius anni infans hora quinta pomeridiana febri pestilenti, [item infans ab eadem sue subito convalescit.] decima vero nocturna etiam carbunculo retro aurem correptus, tam vehementer ægrotavit, ut nulli medicinæ locus daretur. In hunc modum ab eo tempore, quo carbunculus accesserat, usque ad horam quartam subsecutæ vesperæ jacuit; quando mater filium miserata, magna cum pietate & fletu eum, pane benedicto ad tuber admoto, glorioso patri S. Nicolao commendavit. Nec mora, puer sanatus est, & a febri pestiferoque carbunculo liberatus, debitas acturus gratias ad Sancti statuam delatus est.

[274] [Hæc miracula a 4 medicis & 20 theologis approbata.] Hæc tredecim miracula a quatuor medicis, qui jurejurando declararunt, memoratos infirmos secundum suæ artis præcepta naturalibus viribus non potuisse sanari, & a viginti Theologis, qui eadem pro evidentibus miraculis habenda censuerunt, subscriptis cujusque nominibus, approbata fuere; ita ut sola his desit prælati confirmatio, qui tum Corduba absens, eam nequiit præstare. Dum vero illa examinarentur, Deus multa alia hujusmodi prodigia operatus est; verum ea, quod tam frequentia essent, ut infra videbimus, pestisque acerrime sæviret, legitime probari non potuerunt; ideoque nos ea tantum hic referemus, quæ ad Sancti cultus augmentum hisce diebus successive contigerunt. [Variæ supplicationes ad Sanctum]

[275] Per Quadragesimalis jejunii tempus infinitus fuit populi opem S. Nicolai implorantis accursus, eo quod morbi vehementer grassarentur. Hoc sacro tempore noctu æque ac interdiu multa pœnitentium agmina ad ipsius sacellum accesserunt; quorum ea erat devotio, ut, qui in templo spectandi ergo frequentes stabant, in lacrymas ac singultus prorumperent, dum alios gravibus trabibus, alios laminis metallicis oneratos, alios compedibus vinctos, alios faces ac funalia gestantes, hinc senes, inde adolescentes teneræque ætatis pueros supplicantium ritu adventantes viderent, & quidem ea pietate ac silentio, ut devotionem in spectatorum animis vehementer accenderent; præsertim dum in gloriosi Sancti conspectum venientes, omnes in genua prociderent, atque eo ritu usque ad ejusdem altare, quinquaginta novem passuum spatio, proreperent; quo quidem incessu adeo fatigabantur, ut surrecturos adjuvare oporteret, & gravi onere, quod humeris incumbebat, exonerare.

[276] [non sine fructu factæ] Ut vero ex his similibusque pietatis exercitiis (semper enim aliqua omnis ordinis turba apud gloriosum Sanctum vigiliis, precibus & contemplationi piissime intenta videbatur) singularis in omnium mentibus devotio excitabatur, ita omnes salutem animæ ac corporis flagitabant, multique eam feliciter consecuti sunt, quemadmodum ex miraculis & insignibus eventibus, quæ retulimus, & deinceps referemus, manifestum est.

[Annotata]

* Hispanice Tia

§ XX. S. Nicolai imago, jubente & præsente Cordubensi senatu, ad suburbanum peste infectorum xenodochium defertur: hæc Crucifixi Domini pedes osculatur: ex peste moribundus sanatur.

[Proserpente pestis contagio,] Supra § 13, ubi de quibusdam S. Nicolai statuis prodigio illustratis egimus, meminimus etiam de Cordubensi, ratione miraculi, quo dum ad S. Lazari extra Cordubam situm xenodochium deferretur, mirabilter claruit; verum totam rei gestæ seriem huc referre maluimus, quia ad miracula tempore pestis, de qua hic agimus, impetrata, cultumque ejus occasione Sancto tum Cordubæ exhibitum proprie spectat. Laudatus Pater de Busto cap. 5 de hoc argumento sic scribit: Cum pestis contagio hocce tempore (anno 1602) post tot supplicationes, processiones ac novemdiales in omnibus templis monasteriisque civitatis sævire pergeret, nec Deus ob peccata nostra nos exaudiret; dominus Jacobus de Vargas y Carauajal, toparcha del Puerto, corrector & judex major Cordubensis, una cum urbis collegio decrevit, ut gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis imago ad S. Lazari nosocomium in infirmorum solamen summo cum silentio deferretur; idque exsecutioni mandatum est.

[278] Feria quinta mane, quæ erat dies VII Junii, [senatus Cordubensis statuam Sancti] corrector cum viginti quatuor & Juratis ad curandam publicam salutem deputatis, in S. Augustini templum convenientes, Missam ad miraculosi Sancti altare, in quo altera ipsius statua posita erat, audierunt. Finito Sacro, quidam sacerdos superpelliceo stolaque indutus, eam statuam, quæ deferenda erat, e manibus ejus, qui celebraverat, suscepit, atque inde eam corrector & senatores, deputatique ac Prior cum suis, omnes ordine incedentes, & cereos manibus gestantes comitati sunt, donec in nosocomium, ubi infirmi curabantur, inferretur. Quia vero ea, quæ in hujus statuæ susceptione, dum ad xenodochium adventaret, ibidem contigerunt, alias nec audita nec visa, ut opinor, fuere, ea tamquam testis oculatus enarrabo.

[279] Subdit duas magnas sportas panibus benedictis plenas simul latas fuisse, [cum supplici agmine ad S. Lazari nosocomium defert,] atque hoc supplex agmen sub ortum solis summo cum silentio processisse, ne exciti cives una ad nosocomium pergerent, atque ita, præsertim cum intensi tum calores essent, contagio latius proserperet. Deinde ita prosequitur: Eo, quo diximus, ritu ad urbis portam, quæ Nova vocatur, pervenimus, per quam ingressi, & ab illo sancto conventu S. Mariæ de monte Carmelo, qui juxta illam situs est, inter musicos concentus recepti, per ejusdem conventus ecclesiam incessimus, & per portam, quæ campum respicit, & ad xenodochium ducit, egressi sumus. Porro viam illam usque ad nosocomii portam populis aliisque arbusculis & odoriferis herbis Fratres nosocomii, ad suscipiendam statuam pulchre exornaverant.

[280] In termino viæ ex arboribus, herbis vatiisque floribus sacellum cum altari pie adornato excitatum erat, [ante quod summo cum gaudio suscepta,] in quo Pater Frater Joannes de Navas, Ordinis sancti Patris Francisci, nosocomii confessarius, eos operiebatur, alba stolaque indutus, & magnam piamque Crucifixi iconem in manibus gestans. Ad unum facelli latus feminæ puerique, ad alterum viri convalescentes stabant; & quotquot per vires licuerat, ad recipiendam Sancti imaginem eo confluxerant. Dum in eo campo omnes ita starent, ut nos, qui eo adveneramus, a ceteris, qui ibidem morabantur, separati essemus, dumque gloriosi Sancti statua ad sacellum, in quo Pater confessarius cum Crucifixo expectabat, deferretur, musici e turri Carmelitarum festive cecinerunt, tum ut ægros exhilararent, tum ut Sanctus cum gaudio, & devotione reciperetur.

[281] [Crucifixi imaginis pedes] Cum vero sacra effigies ad altare portaretur, Pater, qui eam ferebat, coram confessario, Crucifixum tenente, in genua procidit, eodemque tempore, quotquot in campo aderant, similiter in genua procubuere. Hisce summo cum silentio ac humilitate ita prostratis, Pater, qui Sancti effigiem gestabat, ante Crucifixum genuflectens, cœpit illam in eum modum, quo sacer calix solet, extollere, elevavitque, donec Sancti vultus usque ad sacratissimos Crucifixi pedes pertingeret; ad quos cum pertigisse, gloriosus Sanctus eos exosculatus est, & ore suo sanctissimis pedibus spatio, quo quis Symbolum Apostolorum recitaret, adhæsit. Utinam faventibus superis, quæ tum contigere, digne queam exponere: quippe dum gloriosi Sancti imago os suum ad sacratissimos Jesu Christi pedes admotum teneret, tanti fuerunt omnium istorum inconsolabilium infirmorum planctus, lamenta & lacrymæ, ut admirabile spectaculum præberent, & fortissimi quique virorum, qui statuam eo deduxerant, velut pueri plorarent.

[282] [inter acclamantium ægrorum voces] Hinc musici lituis suas partes explentes, omnium animos movebant; inde frequens mulierum, viduarum, nuptarumque ac puellarum convalescentium turba, lamentabiles in cælum voces extollebat, acclamante orphanorum, qui mulieribus immixti erant, multitudine, ingentique ægrotantium numero, quorum omnium alii parentes suos, alii liberos, alii conjuges ibidem vita functos plangebant, ac omnes unanimi voce clamabant, dicentes: Pater S. Nicolae, mi sancte Pater, Sancte mi, misericordiam, salutem, salutem, quam pueris in urbe præstas, etiam in hoc afflictissimo xenodochio hisce miseris, afflictisque & ægris peccatoribus a Jesu Christo impetra. Submota deinde per eumdem sacerdotem a Crucifixi pedibus statua, totus pariter campus conticuit; eaque paulo post denuo elevata, & ore pedibus Crucifixi admoto, licet multi fuerint prima vice ejulatus, plures tamen secunda fuere: & dimota denuo statua, campus pariter rursum conquievit.

[283] [semel iterumque osculatur:] Porro dum dictus Pater, qui Sancti statuam tenebat, eam iterum elevavisset, hæc magnam reverentiam ac humilitatem exhibens, Domini Jesu Christi pedes denuo osculata est; moxque tantus rursum per campum exortus est clamor, ut omnium, qui aderant, mentes percellerentur. Subinde sacerdos statuam a Crucifixi pedibus amotam, & facie ad populum versa, elevatis brachiis, in altum sustulit, idemque confessarius, qui Crucifixum tenebat, ipsius jussu fecit; quod dum magna cum gravitate pietateque fieret, simili, quo prius planctu, populus iteravit clamores, & misericordiam tam humiliter imploravit, ut mihi certo persuadeam, Deum exinde iram suam mitigasse; dum scilicet spectaret audiretque tantam Christianorum turbam, tam sauciam, pesteque afflictam; & inter hos alios senes, alios juvenes, alios orphanos pueros, tot vetulas ac honoratas matronas, tot floridæ ætatis mulieres, tot viduas, multas etiam adolescentulas puellasque orphanas; qui omnes, versa ad eos Sancti effigie, simul cum reliquis, qui eam adduxerant, conjunctis vocibus lacrymisque exclamabant: Pater S. Nicolae, pater S. Nicolae, adjuva nos, ne omni solatio frustremur: salutem, salutem. Reliquos miserorum clamores, preces ac lamenta, quæ ibidem subjunguntur, [eadem inde in nosocomium delata,] præterea, & reliqua progredior.

[284] Paulo postquam ea, quæ diximus, facta fuerant, Pater, qui statuam ferebat, eam altari reverenter imposuit, quam confessarius, quodam nosocomii Fratre Crucifixum præferente, ad ejusdem loci gynæceum detulit; quod Pater confessarius ingressus, cum fletu ac pietate mulieres salutans, ait: Sorores meæ in Jesu Christo, videtis Crucifixum, ejusque gloriosum, prodigiosum ac dilectum S. Nicolaum Tolentinatem, quem conventus S. Augustini in vestrum solatium & salutem una cum ejusdem Sancti panibus vobis adduxit. His dictis, infirmæ ad Crucifixi Domini ac benedicti Sancti conspectum tantos clamores & ejulatus edidere, ut nos, qui foris remanseramus, percellerent voces ac lamenta per nosocomii fenestras delata, dicentium: Pater S. Nicolae, misericordiam, misericordiam; non aliter acsi ea ex quadam profunda specu emissa fuissent.

[285] In eo loco omnes afflictæ ac pestiferis tumoribus sauciæ versabantur, [& distributo in ægros pane benedicto,] aliquæ furibundis febribus correptæ, manibusque ac pedibus ligatæ, aliæ animam agentes, aliæ jamjam mortuæ, aliæ apertis apostematis, aliæ putrefactis & præ carbunculis sanie manantibus corporibus jacebant. Nec is tantum dolor eas angebat; sed alio non minori torquebantur. Erant scilicet inter illas plurimæ matres, filiæ, neptesque ac parvuli nepotes; matres autem filias, filiæque matres coram se exspirantes intuebantur, & absque ullo sepulturæ ritu tumulandas asportari; qua re non parum sane cruciabantur.

[286] [quidam agonizans subito sanatus,] Post hæc benedicti panes in infirmos omnes distributi sunt. Inter hos unus, fractis oculis, dentibusque compressis, animam agebat, quam dum Deo interim commendarent, nomen Jesu ipsi insusurrarunt, suaseruntque, ut gloriosum patrem S. Nicolaum invocaret. Ad quæ moribundus, receptis sensibus, magna cum fiducia ait: S. Nicolae, S. Nicolae; eaque nihil præterea addens, repetendo, animam recipere, sibique reddi cœpit, ac tam brevi tempore convaluit, ut nosocomii præfectus & medicus, cum reliquis, qui aderant, ad tantum miraculum, subitamque, quam infirmus adeptus fuerat, sanitatem obstupuerint.

[287] Sed & Deo placuit ex divina sua clementia etiam reliquis misericordiam exhibere; [& pestis mitius grassata est.] nam ab ea die lues mitius grassari, & tam in nosocomio, quam in urbe notabiliter melius haberi cœptum est; multa quoque miracula per ejusdem Sancti patrocinium impetrata fuere, ut ex sequenti capitulo patebit. Obiter hic adverte lector, nihil in hac P. Christophori de Busto relatione de S. Nicolai statuæ in genua procidentis, nihil de Crucifixi Domini, manus a cruce refigentis, Sanctumque amplectentis prodigio memorari; (quod utrumque quidam factum aiunt § 13) cum tamen scriptor ille rei gestæ adfuerit, atque adeo id nec ignorare potuisset, nec tacere voluisse censendus sit. Adverte secundo, pestem tum contra ac iidem volunt, minime cessasse, quemadmodum ex sequentibus etiam manifestius liquebit.

§ XXI. Varii peste aliisque malis anno 1602 Cordubæ liberati.

[Puer in Sancti sacello,] SÆpe laudatus auctor supra num. 274 & 276, itemque 287 promisit, se aliquot e multis miraculis, quæ post tredecim alia § 19 recensita contigerant, recitaturum: id cap. 6 præstitit his verbis: Die Veneris sancto quidam puer unius anni, hora septima matutina vomitu febrique, & enato in inguine pestifero tubere laborare cœpit: quod ubi mater advertit, eum in ulnas sublatum ad Sanctum attulit, & in ipsius sacello genuflexa, dum sanctissimum Sacramentum exponeretur, multis cum lacrymis & pietate sic effata est: Gloriose pater, S. Nicolae Tolentinas, Sancte mi, Sancte mi, sana hanc tam teneram prolem, ipsiusque ac mei, cui unica est, miserere. Hæc, dum supplicatio procedebat, tam efficaciter protulit, ut ea finita puer jam convaluerit, tamque sanus & vegetus fuerit, ut omnes spectatores exhilararet. Huic miraculo adfuit corrector cum tota curia sua, qui eo die divinis officiis in S. Augustini templo intererat.

[289] [puella in nosocomio peste subito liberati:] Cum puella quædam mane febri pestifera, & hora secunda pomeridiana etiam carbunculo infecta esset, a medico, qui peste contactis præerat, examinata, & cum scripto testimonio ad nosocomium, ut curaretur, destinata est, quo hora tertia post meridiem advenit. Hæc domo egressura, benedictum gloriosi Sancti panem tumori applicavit, ipsiusque opem magna cum fide imploravit: dum autem ad nosocomium pervenisset, mater, quæ eam adduxerat, ipsi valedicens, ait: Filia mea, Dominus & benedicta ejus Mater, & gloriosus pater S. Nicolaus Tolentinas te comitentur; te ipsi devote commenda, dum ego hinc ad ipsius sacellum me confero, remedium tibi & solamen precatura. Deinde mater Sanctum adiit, filia vero in nosocomium admissa, statim de peccatis confessa est. Porro eodem tempore, quo mater Sanctum orabat, puella, peracta confessione a confessarii pedibus sana & vegeta, vividique coloris surrexit, admirantibus confessario & ceteris, eo quod puellam tam deformem, tam brevi temporis momento omnino incolumem & bellam conspicerent: ideoque mox in urbem remissa est.

[290] [item vir] Quidam vir sub initium noctis lenem febrem expertus, sub medium in vehementem incidit; qui dum tibiam dexteram removeret, ratus hujus pedem sinistro inguini admotum fuisse, instar ovi columbini carbunculus in ea exortus est, & ipse simul frequenti anhelitu & mortis angoribus oppressus fuit. Cumque se eo in flatu deprehenderet, gloriosum Patrem S Nicolaum Tolentinatem invocans, panem benedictum, quem collo alligatum gestabat, prædicto tuberi imposuit, Sanctoque duas Missas & unius libræ cereum in ejusdem gloriam accendendum, promisit. Eodem autem momento (erat hora noctis duodecima) quo hæc vovebat, sine ullo mali vestigio penitus convaluit, ac facto mane mox ad agendas Sancto gratias, promissaque Sacra curanda, properavit.

[291] Adolescens annorum quindecim sub dextera maxilla pestifero carbunculo sauciatus est, [& adolescens factis votis, & pane adhibito.] qui nec aquæ transitum permittebat, eratque instar medii pomi auriaci tumidum. Huic cum ad nosocomium campestre, ut curaretur, iturus esset, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis in mentem venit, vovitque illi unam Missam; mater vero gloriosi Sancti panem tumori devotissime alligavit, dicens: Sancte mi, Sancte mi, sana filium meum, ut sanas ceteros peste infectos. Hæc hora orationis agebantur, ac deinde obdormivit: sub medium vero noctis integerrimæ valetudini absque ullo pestis indicio restitutus est, quod mater & ipse admirati, Sancto gratias rependere non distulerunt.

[292] Quidam operarius, ingruente nocte, vomitu ac pestilenti febre laborare cœpit: [Ab eadem lue aliquot alii,] & postero mane etiam cum lethifero tubere apparuit. Erat tum Dominica Septuagesimæ, qua ecclesiæ principis capitulum ob gloriosi Sancti miracula in templo S. Augustini divina solemniter peragebat. Cum itaque is homo audisset, festum de memoratis prodigiis in eo templo celebrari, circa horam diei nonam eo se contulit, Sanctumque devotissime precatus est, ut sibi misero ac inopi mederi dignaretur. Finitis precibus, consedit, donec sacer orator, qui erat doctor Picano canonicus, usque ad argumentum de Sancti miraculis pertigisset: de quibus dum hic ad populum verba faceret, ille sese magna cum fide Sancto denuo commendavit. Dimissa concione infirmus pariter surrexit incolumis, & domum suam rediit, ex qua non alio animo fuerat egressus, quam ut recta ad nosocomium contenderet, postquam S. Nicolaum, ut voverat, invisisset, eumque pro sua incolumitate precatus fuisset.

[293] Ea nocte, quæ diem, quo postrema gloriosi Sancti miracula approbata fuerant, [Sancti ope implorata,] subsecuta est, mulierem quamdam febris occupavit, & quo tempore campanæ in gratiarum actionem pulsabantur, eamdem pestilens tuber corripuit: cumque sciret, quare eæ pulsarentur, gloriosum patrem S. Nicolaum invocans, vovit fore, ut, si postero mane superesset in vivis, ipsius sacellum inviseret, nec inde nisi incolumis aut mortua recederet. Mane fecit, ut voverat; ibidemque usque ad meridiem insistens precibus, tandem se sanam sensit, & proximam noctem in domo sua hilariter traduxit.

[294] Quatuor teneræ ætatis, & prosperæ valetudinis pueros pestilens febris tumorque repente infecerat, [adhibitoque pane benedicto] quos dum parentes tam horrendo morbo afflictos spectarent, perfusi lacrymis, gloriosum patrem S. Nicolaum devotissime precati, ut filiis, præter quos alios non haberent, mederi dignaretur; panem Sancti benedictum carbunculis admoverunt: quo facto tam subito convaluere, ut parentes tam repentinam sanitatem admirati, eos mox pro referendis gratiis ad Sanctum apportarint.

[295] Duo trimuli infantes in pestiferam febrim inciderant; [miraculose convalescunt.] & horum uni duo, alteri quinque carbunculi fuerant enati. Hos matres, carbunculis vehementer intumescentibus afflictissimos intuitæ, glorioso Sancto magna cum pietate supplicarunt, ut suis filiis succurreret; & inter precandum, pane gloriosi Sancti tumoribus admoto, eos in lectulo deposuere: post medium autem horæ ad eos reversæ, sanos recteque habentes repererunt, & in gratiarum actionem ad Sanctum attulerunt.

[296] [Aliud beneficium Sancto adscriptum] Cum quædam mulier, quæ viginti duos annos maritata fuerat, nec toto illo tempore dotales litteras a marito suo multis precibus potuerat obtinere, Patrem magistrum Fratrem Baltazarem de Molina, ex Ordine sancti patris nostri Augustini, de Sancti miraculis e sugestu disserentem, ac inter cetera dicentem audisset, Sanctum illum afflictis omnibus patrocinari; ipsa domi suæ provoluta in genua, certamque in Sancti auxilio spem collocans, eum humiliter flagitavit, ut suis apud Deum precibus maritus ad concedendas dictas litteras moveretur. Hæc ipsa orante, surrexit maritus, assumptaque chlamyde, domo egressus est; post horæ vero quadrantem cum notario, testibus & charta ad eam redux, dotales ipsi litteras concessit: quibus confectis, dicta mulier marito, notario ac testibus spiritualem diligentiam, qua usa fuerat, & felicem ejusdem successum enarravit: ideoque hi omnes Deo ac benedicto Sancto ejus gratias persolverunt.

[297] [Pueri ex editiori loce lapsi, per panem benedictum] Duo pueri ætatis quatuor annorum, quorum unus in quoddam ambulacrum, alter in parietem septem tapias (Hispanica hæc vox est, quæ muros terreos significat, hic autem pro quadam mensura usurpari videtur, ideoque eam non verti) altum conscenderat, præcipites deciderunt. Horum unum quædam nigra (mancipium Maurum videtur designari,) alterum ipsius amita *, cadentes conspexere; dumque caderent, nigra uni dixit: S. Nicolaus Tolentinas te adjuvet. Gestabat autem is puer panem benedictum collo alligatum, atque ita in lateritium pavimentum lapsus est, nec tamen quidquam inde mali passus, in pedum plantas decidit. Alteri similiter puero dixit amita: S. Nicolaus Tolentinas te adjuvet: & hic similiter in plantas prolapsus, nihil inde mali contraxit; amboque incolumes evaserunt, & pro agendis gratiis ad Sanctum adducti sunt.

[298] [præservati & sanati:] Duo pueri & una puella prolapsi sunt; puella e loco quindecim tapias (vide numerum præcedentem) pueri autem e quinque virgas alto proni ruentes. Ad horum succussum matres exsiliere, ut, quid ageretur, exquirerent; repereruntque filios suos mortuorum instar in solo jacentes; nec eorum ullus totius horæ spatio suis sensibus restitutus est. Cum itaque matres eos inter mortuos reputarent, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis auxilium implorantes, magna cum devotione flagitarunt, ut filios suos incolumes redderet. Hæc dicentes, panem gloriosi Sancti eorum oribus imposuerunt; & mox pueri sensibus & integræ sanitati absque ulla læsione restituti sunt, & pro solvendis gratiis ad Sanctum deducti.

[299] [duo sene: ab urinæ retentione liberati:] Cum duo admodum provectæ ætatis senes periculosa urinæ retentione multis horis laborassent, tantoque tormento ac periculo nullum humanum remedium reperiretur, ad divinum conversi, sanctum patrem Nicolaum Tolentinatem invocarunt, medelam postulantes, & parum panis benedicti paululo aquæ imposuerunt; utque hanc medicinam adhibuere, eodem momento sani & incolumes evaserunt.

[300] [jumenta curata,] Erant duo viri extranei & pauperes, quorum quisque unicum jumentum habebat, quo sibi victum comparabat. Utrumque de vita periclitabatur, ignota mali causa. Cumque jam pene exspirassent, nec ulla spes vitæ affulgeret, prædicti viri de Sancti miraculis inaudierunt, intellexeruntque, bruta æque ac homines ab eo sanari; hunc igitur devotissime precati sunt, ut hæc jumenta, quorum labore inopes familias suas sustentabant, sibi servaret. Horum unus panem Sancti benedictum habebat, huncque contritum jumento suo, quod jam pene mortuum triduo non comederat, manducandum dedit: alter Sancto duas Missas vovit: nec mora, dum hæc pie agitant, jumenta, pulso morbo, surrexerunt, & labores solitos tolerarunt.

[301] Duo lactentes pueri, recedentibus matribus, ad accensum carbonibus focum relicti, [puerorum ambustæ manus sanatæ.] ut erant rationis expertes, manus suas prunis inseruerunt; quas dum aduri sentiebant, compresserunt; eoque arctius constringebant, quo inhærentes prunæ eas vehementius urebant; unde & amaros vagitus edidere. His exciti matres accurrerunt, causam fletus cognituræ, & vivos carbones liberorum manuum palmis insertos repererunt, eorumque casum miseratæ, gloriosum patrem S. Nicolaum invocarunt, & benedictum ejusdem panem donec opportuna e pharmacopolio remedia quæsivissent, adustis manibus illigavere. Porro dum post unius horæ quadrantem, allatis medicamentis, manuum fascias resolverunt, earum palmas integras, nullaque adustionis cicatrice relicta illæsas conspexere, ac mox ad rependendas Sancto gratias ad ipsius ecclesiam eos asportarunt.

[302] Cum quidam cujusdam conventus Cordubensis prælatus cum aliquot mercatoribus contendens Hispalim (quæ Vandalitiæ propriæ in Hispania metropolis est) Illipulam (Hispanice Penaflor, [Pestii a variis] quod oppidum est Hispaniæ inter Cordubam & Hispalim itinerantibus occurrens) pervenisset, in pestilentem febrim, orto etiam in altero inguinum carbunculo, incidit; qua re vehementer afflictus est, eoque magis, quod se a viæ comitibus destitui videret. In his angustiis positus, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem invocavit, ejusque benedictum panem, quem collo alligatum habebat, lethali tuberi admovit: quo facto tam repente sanatus est, tamque incolumis evasit, ut cum ceteris cœptum iter fuerit prosecutus. Hic deinde Cordubam redux, factum Patri Priori Augustinianorum notum fecit, postulans, ut suum nomen celaretur.

[303] Pestifera febri tres viri laborabant, orto in singulis carbunculo: [per usum partis benedicti,] hi dum se peste infectos, tumoremque augeri adverterent, gloriosi patris S. Nicolai opem devotissime implorarunt, & memoratum panem carbunculis applicuerunt, ac præterea singuli unam Missam sunt polliciti. Deinde ingruente nocte, quo scilicet tempore benedictum panem adhibuerant, in somnum inciderunt; postero autem mane integra sanitate donati, promissa Sacra facienda curarunt.

[304] Tres viri, inter quos unus nobilis, singuli duobus carbunculis ac pestilenti febre, [Sanctique Nicolai] frequentique vomitu & mortis angoribus conflictati, a domesticis, qui eorum miserabantur, consilium acceperunt, ut sese glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commendarent, quod tam hi quam domestici exsecuti, gloriosi Sancti auxilium implorarunt, simulque panem benedictum tuberibus admoverunt, & eodem momento sanati, acturi gratias ad Sanctum festinarunt.

[305] Vir ac mulier, orto jam tubere, peste correpti, dum nosocomium, ut ibidem curarentur, adibant, polliciti sunt fore, [invocationem] ut per viam gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis sacellum inviserent, ipsius patrocinio medelam a Deo petituri. Itaque hora diei nona Sancti sacellum adiere, & ante ejusdem statuam usque ad duodecimam precati, se erexerunt, ut ad nosocomium properarent: verum tum se sanos & incolumes admirati, domum suam lætabundi reversi sunt.

[306] [ac patrocinium] Mulierem quamdam febris pestilens cum duobus tuberibus totidemque carbunculis tam subito occupavit, ut vis mali nullum medicinæ locum concederet, & medicus eam extremis Ecclesiæ Sacramentis extemplo muniri præciperet. Jamque sacro oleo uncta fuerat, cum gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordata, ipsius panem petiit, eumque magna cum pietate tuberibus & carbunculis imposuit: quo facto obdormiit, & post mediam horam integerrimæ valetudinis, sine ullo tuberum aut carbunculorum vestigio, reperta est.

[307] [mirabiliter] Quædam mulier hora nona diurna fluxu ventris ac febri cœpit laborare; hora autem undecima duo tubera ac tres carbunculi accessere: quare nosocomium adire meditans, panem benedictum e sua capsa deprompsit, & tuberibus ac carbunculis devotissime applicavit, hæc dicens: Gloriose Sancte, pater S. Nicolae Tolentinas, miserere mei, quæ me eo malo tam afflictam experior, ut quam proxime mihi videar moritura. Hæc hora diei duodecima contigerunt; hora autem prima jam plane convaluerat; moxque ad Sanctum accurrit, gratias pro tam insigni beneficio solutura.

[38] [& subito] Alia mulier maritata, orto sole, cum tubere & pestifera febri deprehensa est; quod ejusdem parentes & conjugem vehementer afflixit. Cum itaque eam pater peste infectam cerneret, is cum tota familia illam glorioso patri S. Nicolao devotissime commendavit; ipsa vero magna cum pietate in genua procumbens, ait: Sancte mi, Sancte mi, sana me, cum tot sanes: eodemque momento, quo hæc exclamaverat, melius habere cœpit; dumque se in pedes erigeret, omnino incolumem experta est.

[309] [depulso] Quidam e præcipua nobilitate Cordubensi eques in aliqua villa, quo vitandæ pestis causa se receperat, commorans, hora orationis primum frigidam, deinde ardentem febrim nactus est; nec dubitavit, quin pestem concepisset; & re vera sub noctis medium magnæ cordis angustiæ accesserunt, tuberque in inguine exortum est. Cum hæc domestici ejus cognoscerent, suaserunt ei, ut gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem invocaret. Paruit ille, & ejusdem imaginem petiit, eamque suo ori admovens, medelam devotissime flagitavit: hæc agens mox in somnum incidit, & postero mane incolumis deprehensus est.

[Annotata]

* Hispanice Tia

§ XXII. Alia miracula eodem anno 1602 Cordubæ impetrata.

[Augustiniani pro exstinguenda lus] Pergimus cum P. Christophoro de Busto reliqua, quæ eodem anno 1602 Cordubæ acciderunt, enarrare. Mense Junio memorati anni nondum cessaverat dira lues urbem affligere, quinimo in Augustinianorum conventu, cui eo usque pepercerat, a die XX Junii usque ad XXX ejusdem mensis quinque florentis ætatis & in Sanctum devotissimos Religiosos sustulit. Moverunt hæc funera Patres, ut sancti Thaumaturgi sui opem ardentius implorarent; constitueruntque, ut ultima Junii nocte, circumlata per monasterium Sancti statua, pro suorum ac totius urbis salute supplicationem instituerent; quod nudis pedibus, facesque manibus gestantes inter preces & pias lacrymas præstiterunt.

[311] Nec irrito sane conatu: quippe non modo nullus in memorato conventu deinde ægrotare visus est, [non sine fructu supplicationem instituunt.] verum etiam quidam urbis magistratus, quem Corregidor, sive Correctorem appellant, postera die Augustinianis testatus est, plures quam centum, de quorum vita medici jam desperaverant, eo mane in nosocomio extra periculum repertos, nec ullum ibidem ea nocte defunctum fuisse. Decrevit deinde in eum modum lues, ut teste laudato Christophoro die XV Julii ejusdem anni nullus in nosocomio, totaque in urbe ea amplius laborarit, & die XXVIII ejusdem mensis cessatio pestis acrisque salubritas ibidem fuerit publicata. Exstincta tam feliciter peste, subdit idem auctor, ingens fuit populi ad agendas de beneficiis mœstissimo illo tempore obtentis gratias, ad S. Nicolaum concursus. Ex hisce miraculis ipse cap. 7 narrat sequentia, quæ ejusdem denuo verbis Latine versis subjungo.

[312] Puella quædam ætatis novem annorum eum ceteris domesticis in cubiculo sedens, [Puella a dæmone corepta] explorabat, an capilli sui, qui propter morbum tonsi fuerant, jam crevissent; quod cum secus accidisset, ait: Diabolus hos mihi capillos auferat. Cumque propterea a circumstantibus castigaretur, ait denuo: Diabolus hos mihi capillos auferat; secundo reprehensa, retulit: Diabolus hos mihi capillos auferat, & me pariter. Hisce dictis a dæmone correpta, tanta cum velocitate ac levitate prosiliit, tantosque edidit strepitus, ut omnibus scandalo, horrori & admirationi esset, quod puellam, prius tam modestam & tranquillam, modo tam immodestam inquietamque viderent, ut omnes domestici ipsius dictis & factis offenderentur. Inter cetera enim, quæ agitabat, dum sanctissimum Sacramentum ante ejusdem januam deferretur, jussa adorare, noluit; nec nisi demum vi coacta adduci potuit, ut saltem illud deferri spectaret; quod ut vidit, illudere cœpit ac dicere: Videsis, quis incedat inter quatuor faculas, præcedente vexillo! Post hæc etiam linguam exseruit, & gesticulationibus injuriari cœpit, ita ut domestici hisce admodum offenderentur.

[313] Hi itaque infelicis puellæ vices miserati, magna cum devotione gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem invocarunt, [per panem benedictum liberatur:] dictæque puellæ panem in ipsius honorem benedictum obtulerunt; verum illa, licet prius dixisset, præ fame sibi dentes prurire, eum respuit. Omnes igitur domestici ex ipsius dictis factisque turbati sunt (præsertim dum illam non tacto pedibus solo vagari ac hujusmodi effutire conspicerent) & medelam quæsiverunt. Tandem vir quidam memoratum panem ei violenter in os ingessit, quem cum evomuisset, eumdem aquæ impositum, aperto violenter ori una cum aqua in nomine gloriosi Sancti infudit; utque hæc in puellæ fauces defluebant, ipsa demisso in pavimentum corpore resedit, quievitque, ac deinde sensibus restituta, nullum præterea malum sensit. Interrogata autem, a quo sanata esset, respondit: A S. Nicolao Tolentinate: & ad rependendas gratias ad Sanctum deducta est.

[314] [ejusdem panis usu, quædam vidua pestem,] Viduam quamdam pestilens febris ac tuber occupaverat: quod ut cognovit, glorioso patri S. Nicolao Tolentinati se commendans, ejusdem sacellum precatura accessit, ibidemque medelam devotissime flagitavit, ac benedictum ejus panem petiit, cujus alterum medium comedit, alterum tuberi applicavit: his pie peractis, se sanam experta, & plena gaudii domum suam reversa est.

[315] [alia mulier epilepsiam,] Quædam mulier multis annis epilepsia laboraverat, eoque malo quotidie ad orationis horam tam vehementer concutiebatur, ut domesticis suis, omnibusque, qui eam videbant, miserationi esset; præsertim eo quod malum istud singulis vicibus per integram horam sæviret. Cum vero hocce tempore Sanctus tam frequentia miracula patraret, prædicta infirma, glorioso patre S. Nicolao Tolentinate piissime invocato, ipsius panem suo cordi applicuit, ac certa insuper pietatis exercitia vovit: nec umquam deinde eo morbo correpta est, sed semper integra usa est valetudine.

[316] [ac alia item pestem, curarunt.] Sub noctis medium pestilens febris mulierem quamdam annorum viginti corripuit, mane vero ejusdem axillam brachii carbunculus occupavit, ideoque ante ortum solem ad nosocomium transmissa est. Domo egressura, nullum voluit admittere medicamentum præter gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis benedictum panem; quem cum accepisset, tuberi devote admovit. Dum autem ad medium itineris pertigerat, usque adeo defatigata fuit, ut ulterius progredi nequiret. Id sentiens, majori cum devotione ac fiducia Sancti opem invocavit, & paulatim progressa, sub solis ortum ad nosocomium pervenit, ante cujus fores Sanctum denuo intensissime invocavit, idque tanta cum fide ac pietate, ut ibidem ante nosocomii portam subito sanata ab omnibus conspecta sit; quare illud ingressa non est, sed ad Sancti saccellum properavit, in quo reliquum diei agendis Deo, ejusque benedicto Sancto gratiis traduxit.

[317] [Puellula epileptica,] Infans quædam, undecim menses nata, epilepsia torquebatur: cumque mater perpenderet, triste illud ac periculosum malum jam sex mensibus duravisse, & quotidie bis sævire, infantemque velut exanimare, eam glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commendavit, vovitque fore, ut eamdem ad agendas in ipsius sacello sacras vigilias adduceret. Ab eadem hora, qua hæc promiserat, prædicta infans eo malo numquam amplius correpta fuit, semperque eo libera ac incolumis permansit.

[318] [vir peste infectus, sanati:] Quidam vir, ætatis quadraginta annorum, die quarta Mercurii Quadragesimæ in pestilentem febrim mane incidit, & uno tubere correptus est. Hic dum nosocomium S. Lazari curandus peteret, vovit, inter eundum S. Augustini templum adire, ut gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem inviseret, & remedium flagitaret. Dum vero in Sancti sacello, quod circa horam undecimam diurnam intraverat, oraret, intra unius horæ spatium sanus optimeque se habens evasit, & domum suam plenus gaudii reversus est.

[319] [fugitivus adolescens & domum reductus:] Cuidam mulieri filius erat annorum quindecim, quem tenerrime amabat, nec præter hunc habebat alium. Cum hæc bona mulier intellexisset, gloriosum Sanctum afflictis omnibus opitulari, vovit sacellum ipsius novem diebus precatura accedere, ut filium suum reduceret, qui jam novem mensibus abscesserat, & de quo nihil interim inaudierat. Exeunte novemdiali devotione, die ultima in gloriosi Sancti ara Missam ad ejusdem honorem celebrari curavit; qua finita domum redux, dictum filium suum in ea offendit, ac mox ad sacellum reversa, Sancto grates persolvit, Patresque de rei eventu fecit certiores.

[320] Quædam mulier, postquam omnibus domesticis peste infectis, [mulier a peste,] quorum octo ex ea defuncti fuerant, inservivisset, tandem & ipsa eodem malo correpta est. Cum igitur se gemino tubere ac pestilenti febre sauciam deprehenderet, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis auxilium imploravit, & præter duas Missas, vovit fore, ut si postero mane viveret, Sancti sacellum oratura adiret. Posterum mane attigit, sed tam fatigata, ut vix incedere posset: ivit tamen, ut potuit, & hora diei decima adventavit; duodecima vero ab omni libera malo optime se habuit.

[321] Cum quidam vir per diem & medium sanguinis ex ore fluxu laborasset, [vir a sanguinis ex ore fluxu,] jamque a medicis, ut immedicabilis relictus esset, glorioso patri S. Nicolao Tolentinati se commendavit, ipsiusque benedictum panem petiit: qui cum ad manum non esset, ejusdem gloriosi Sancti imaginem ori suo imposuit; eodemque momento sanguis stetit, & ipse salvus & incolumis remansit, nec eo malo umquam amplius vexatus est.

[322] In quodam urbis Cordubensis monasterio una monialium pestifera febri ac tubere correpta, [monialis item a peste,] toti isti familiæ terrorem incusserat. Sub solis ortum dum medicus arcessitur, quædam ex iis pie erga S. Nicolaum affecta, una cum ceteris omnibus hujus gloriosi sancti Patris opem cœpit implorare, ejusdemque benedictum panem enato tuberi admovit. Interea medicus hora die octava advenit: verum jam tum plane convaluerat; ideoque in gratiarum actionem gloriosi ac miraculis clari Sancti imago in ejusdem monasterii choro depicta visitur.

[323] Quidam Religiosus, vir gravis & magister in sacra theologia, [& Religiosus ab angina subito convalescunt.] ex certo Ordine Mendicantium, noctu angina correptus, plurimum angustiabatur. Erat autem dictus Pater erga gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem devotissimus, ejusque panem benedictum semper penes se habebat: hunc igitur suis faucibus, ubi angina maxime premebat, admovit; & mox illa evanuit, & ipse tam molesto malo liberatus est.

[324] Quidam puer ætatis decem annorum, cum a patre ad domum medici, [Puer peste infectus, cum testimonio medici] qui peste infectis præerat, delatus esset, ut accepta ab eo schedula in nosocomium admitteretur, examinatus a prædicto medico, pestilenti febre unoque tubere laborare deprehensus est, & petitam schedulam hisce conceptam verbis accepit: Admittite Joannem, puerum decem annorum, qui pestifera febri unoque in inguine tubere correptus est. Joannes Fernandez. Accepta schedula, memoratis verbis conscripta, firmataque, dixit puer patri suo: Pater mi, antequam me ad nosocomium deferas, duc me ad templum S. Augustini, ut gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem invisam, quia ipsum orare cupio.

[325] Pater itaque eum ad Sanctum detulit, ibidemque aliquantulum precati sunt: deinde ad nosocomium perrexere, quo puer admodum afflictus & æger pervenit. [nosocomium ingressus, mutato divinitus testimonio, sanus mox remittitur,] Dum autem pater filium in manus custodum traderet, indoluit puer, quod a patre avelleretur, cœpitque Sanctum devotissime implorare. Adductus ad nosocomii portam, schedulam suam iis, a quibus admitti debebat, exhibuit; verum in ea contrarium, quam quod medicus scripserat, legebatur; sic enim habebat. Ne admittite Joannem, puerum decem annorum, qui sanus est. Joannes Fernandez de Alfaro. Lecta hac schedula, puerum examinarunt, eumque salvum & incolumem repertum redire jusserunt, & patri reddiderunt, qui nondum portam civitatis attigerat, per quam puer fuerat egressus.

[326] [Quædam digna observatu.] Memorabile est, quod hic auctor advertit; videlicet neutiquam necesse fuisse vestes eorum, qui per S. Nicolaum miraculose a peste convaluerant, concremari; nec, ut alias fieri assolet, concrematas fuisse. Singulare quoque id fuit beneficium, quod, eodem teste, in quacumque domo aliquis ejusdem Sancti ope pestem excussisset, nullus deinceps toto illo tempore, quo in reliquos sævire perrexit, ea fuerit correptus, licet sanatorum pars maxima pueri fuerint, qui in ipsis parentum suorum lectulis luem contraxerant, in iisque, donec miraculose sanarentur, decubuerant. Hisce observatis, reliqua ex eodem Patre Christophoro accipe.

[327] [Duæ mulieres totidemque pueri, gravi malo,] Duæ mulieres ex acutissimis laterum doloribus ad extrema deductæ, & a medicis jam derelictæ erant, duo item pueri ex gravissima infirmitate jam biduo viribus ac loquela destituti jacuerant: quos cum matres humanis remediis curari non posse adverterent, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem invocaverunt, & quatuor ipsi Missas pollicitæ, singulorum oribus panem Sancti imposuerunt: quo facto mox omnes quatuor receptis sensibus, salvi & incolumes surrexerunt, & ad agendas gratias ad Sanctum adducti sunt.

[328] [duæ aliæ paralysi, liberati:] In nosocomio de la Lampara Cordubæ, in quo feminæ curabantur, duæ paralyticæ multo tempore moratæ fuerant; harum altera, auditis miraculis, quæ gloriosus Sanctus frequenter patrabat, dixit alteri: Soror, capo hanc gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis effigiem, & incolumitatem tibi flagita. Paralytica prædictam effigiem in manus cepit, in eamque suos oculos figens, multis cum lacrymis Sanctum precari cœpit, ut sibi sanitatem restitueret; tantæque efficaciæ ipsius fletus ac devota precatio fuit, ut subito se sanam deprehenderit, surgensque, æs capanum nosocomii in gratiarum actionem pulsaverit. Post triduum altera paralytica, quæ id consilii dederat, perfusa lacrymis, eadem prece usa est: quod dum faceret, sibi visa moneri est, ut surgeret; quam cogitationem ad turbandam orationem suam sibi tantummodo immissam reputabat. Verum idem sibi toties repeti visum est, donec an levare se posset (jam enim ab annis eo malo laboraverat) experiri voluerit. Surrexitque sana & integra, & præ lætitia ad agendas grates æs campanum pulsatura properavit.

[329] [dolores colicæ] Quidam canonicus sanctæ Cordubensis ecclesiæ noctu tam acri stomachi ac colicæ cruciatu tortus est, ut magnopere angustiaretur. Circa medium noctis in hoc statu se deprehendens, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordatus est, eumque devotissime rogavit, ut eo malo se liberaret: cumque ita orare incepisset, unamque Missam in ipsius altari faciendam vovisset, mox depulso malo sanus permansit.

[330] Cum quidam ex certo Mendicantium Ordine Religiosus, [abacti:] vir admodum gravis, cui postero mane in aliqua gloriosi Sancti festivitate pro concione dicendum erat, noctu in strato recumberet, tam acribus stomachi doloribus, cordisque angustiis correptus fuit, ut vehementer cruciaretur, & malo magis magisque ingravescente, surgere non valeret. Hic igitur sese ita affectum videns, & simul periculosam pestis contagionem perpendens, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordatus est, ipsiusque panem, a suo collo sublatum, cordi admovit, dicens: Gloriose Sancte, hodie mihi de tua festivitate concionandum est; ideoque te obsecro, ut mihi a Deo Domino nostro remedium impetres. His dictis, omnis dolor cessavit, & ipse incolumis surrexit, eodemque die prosperrima usus valetudine ad concionem dixit, magnasque Sancto gratias persolvit.

[331] Quidam secundi Ordinis canonicus sanctæ ecclesiæ Cordubensis cum cruribus, [crurum plagæ,] quæ pluribus plagis adinstar palmæ latis sauciata erant, diu laborasset, cerneretque se variis, quibus usus fuerat, medicamentis nihil proficere, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem magna cum pietate invocavit, dicens: Gloriose Sancte, ne respicias peccata ætatemque meam, sed impetra mihi a Deo sanitatem, quemadmodum eam impetras parvulis. His dictis, panem Sancti benedictum conteri jussit, & aquæ imposuit, qua cum plagas suas lavisset, eas mundis fasciis religavit. Nec multo post easdem denuo inspexit, & penitus sanatas expertus, mox ad templum divinis officiis adfuturus properavit, & collegas suos de eo, quod sibi contigerat, certiores fecit.

[332] Dum quidam chirurgus sanctimoniali S. Mariæ de Gratia venam aperire tentaret, [& resecta arteria subito curatæ:] ejusdem arteriam resecuit; cumque sanguinem sistere non valerent, quamvis inter plurima nequicquam adhibita remedia etiam gypso vulnus operuissent, intuentes eam tam afflictam, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordati sunt, panemque ejusdem Sancti benedictum plagæ imposuerunt; quo facto mox sanguis stetit, nec ulla amplius gutta effusa est: quam ob rem plurimas Sancto gratias reddiderunt.

[333] Quidam vir in monte ligna cædens, pedem sibi vulneravit; [pede capti,] eoque male curato, toto crure captus est. Cumque jam sex mensibus se in hoc statu deprehendisset, videretque omne suum, quod exiguum fuerat, peculium in medicamenta nequicquam expensum fuisse; vovit gloriosi patris S. Nicolai sacellum invisere, ibidemque incolumitatem flagitare. Igitur duobus fulcris innixus, a porta Almodovariensi usque ad Sancti sacellum, unius milliaris quadrante ab ea dissitum, pervenit, ingressusque sacellum, ab hora circiter diei decima usque ad quintam pomeridianam devotissime oravit; ac tum denique surgens, salvum se & incolumem expertus est, fulcrisque in gloriosi Sancti sacello relictis, domum suam gratulabundus repetiit.

[334] Quædam Maura, e regno Granatensi oriunda, [gressu donati: infans vitæ redditus:] ex quodam cruris malo, eo membro capta, cum miracula, quæ gloriosus Sanctus operatus fuerat, audivisset, magna cum pietate sese ipsi commendavit, unamque Missam vovit; ac mox sanata est, venitque ad monasterium, ut eam fieri curaret. Puer undecim mensium quodam die obiisse videbatur; quem mater, dum ad sepulturam componeret, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordata, in ulnas sublatum ad ejusdem sacellum detulit, ipsique coram illo in genua posito vitam deprecata est; nec mora infans plane convaluit.

[335] [infans gravissimo malo liberata.] Cuidam pusillæ infanti intestina omnia per umbilicum effundebantur: videns autem mater filiolam suam tam insolito correptam malo, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem in memoriam revocavit, ejusdemque panem benedictum contrivit & in aquam conjecit, eaque aqua ac pane infantis intestina lavit, & tres Missas devote pollicita est: quo facto, intestina suo statim loco reddita sunt, & infans integra sanitate donata est.

[336] [Vir nobilis jam moribundus, sanitati restituitur:] Cum vir quidam nobilis, ætatis viginti annorum & uxoratus, jamjam moriturus videretur, ipsiusque animam Religiosi, qui Augustiniani erant, Deo jam commendassent, incidit ipsis de glorioso patre S. Nicolao Tolentinate cogitatio, & ægrotantis conjugi suaserunt, ut virum suum glorioso Sancto quam devotissime commendaret. Illa hoc usa consilio, quasdam ipsi festivitates pollicita est, & ipsius panem benedictum morientis capiti imposuit. Vix hæc fecerat, quin ipse omni mox defunctus periculo convaluerit, ac nihil præter virium debilitatem ex pristino morbo reliquum senserit.

[337] [simile beneficium tribus pueris] Ægrotabant tres octennes pueri: horum unus amissa cum viribus loquela moribundus jacebat; alterius ori jam a duabus & ultra horis speculum admoverant, dubii, utrum vivus, an mortuus recumberet; tertius denique præ febrium ardore animam agebat; omnium morbus a medico insanabilis censebatur. His ita, ut dictum est, constitutis, puerorum matres ad opem Sancti, qui omnibus succurrit, conversæ, eum inter uberes lacrymas piosque affectus invocarunt, ut suis filiis mederetur, simulque benedictum ejusdem panem illorum oribus applicarunt. Quo facto, repente sanati & ad agendas Sancto gratias a matribus deducti, aliquot cereos, quos istæ, dum panes benedictos admoverent, pollicitæ fuerant, ad Sancti altare obtulerunt.

[338] [ac nobili juveni collatum.] Cum quidam nobilis juvenis, patria Cordubensis, triduo febri laborasset, medicus, consulto arteriæ pulsu, ad horam orationis ipsi dixit: Oportet, ut vestra dominatio Sacramenta recipiat; neque enim sine miraculo usque ad noctis medium vitam poterit producere. Cumque ipse, quæ medicus dixerat, intellexisset, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem enixissime invocavit, vovens fore, ut quotannis solemnem ipsi festivitatem celebrari curaret, &, si posset, in perpetuum collata dote stabiliret. Emisso voto (erat tum hora noctis nona) repente salvus & incolumis, omni infirmitate depulsa, evasit.

[339] [Oculorum morbus depulsus] Quædam sex mensium infans ejusmodi oculorum morbo correpta fuit, ut eos multis diebus clausos tenuerit, nec potuerit aperire. Deinde vero sic eos apëruit, ut non nisi eorum albor appareret, & tam velociter rotarentur, ut spectatoribus horrorem incuterent, dum eos perpetuo moveri, latente semper pupilla, conspicerent. Itaque mater filiolam suam omni remedio destitutam videns, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordata est, eamque ipsi commendavit, dicens: Gloriose Sancte, respice hanc creaturam tam insolito malo correptam: sic locuta, signum Crucis super infantis faciem cum pane benedicto formans, dum eum super oculos duceret, mox sanos & ut ante incolumes reddidit, puellaque ab eo morbo plane libera permansit, & ad solvendas gratias ad Sanctum allata est.

[340] Observat hic laudatus scriptor, inter hæc triginta & tria miracula, [Exstincta peste, salus publica promultatur.] quæ inter diem primam & XXVIII Julii anni 1602 ad Augustinianorum monasterium delata sunt, tantum sex recenseri, quæ ad depulsam pestem spectabant; quia scilicet jam tum plurimum remiserat contagio, quæ eodem mense tandem ita sopita vel exstincta est, ut die XXVIII publica salus magna cum solemnitate, erectoque vexillo, cujus alterum latus sacratissimam Dei Genitricem, ad ejusque pedes S. Nicolaum cum aliquot pueris, quos a peste servaverat, exhibebat; alterum sanctum martyrem Sebastianum, sanctumque Rochum repræsentabat, tandem fuerit promulgata.

§ XXIII. Reliqua miracula & beneficia Cordubæ & circa eam urbem facta: gratiæ solemnes a clero & senatu Cordubensi S. Nicolao decretæ.

[Mulier benedicto pane armata] Nondum ad finem miraculorum pertigimus, quibus Sanctus vere thaumaturgus seculo XVII ineunte usque ad diem X Septembris anni 1602 apud Cordubenses eluxit. Supersunt enim quatuor & viginti, quæ ex laudato toties Patre Christophoro subjungimus. Quædam mulier male sibi metuebat a marito suo, qui ejus vitæ imminebat, eo quod hæc datam ipsi fidem re vera violasset. Cum igitur videret, maritum ipsi mortem machinari, glorioso patri S. Nicolao Tolentinati se commendavit, promisitque fore, ut imposterum conjugii fidem servaret, vitamque Christiane institueret, si tanto periculo eriperetur. Quodam autem die circa horam orationis maritus, suggerente diabolo, dixit ipsi: Mulier, indue te velo tuo, ut in ripa fluminis deambulemus.

[342] Hæc ipsa audiens gravissimo perculsa metu, [binos sicæ ictus illæso pectore excipit.] gloriosum Sanctum enixe invocavit, ejusque benedictum panem suo pectori imponens, ut a marito jussa fuerat, velum induit, cum eoque egressa est, gloriosum Sanctum continuo invocans, precansque, & solicita, ne memoratus panis a pectore dimoveretur. Interim maritus eam per varios viculos tandem ad illum, qui Palma S. Petri vocitatur, perduxit; cumque ad secretum in eo locum pertigissent, ipse ejusdem pectus sica aggressus, eam in panem benedictum impegit, atque hac ratione nihil ipsi intulit mali. In hoc discrimine mulier Sancti opem denuo enixissime imploravit; at maritus alterum ei ictum inflixit, quo cum ipsa pene exanimis in solum prolapsa esset, ille eam mortuam ratus aufugit, nec deinde amplius apparuit. At mulier e solo surgens, suum pectus inspexit, illudque sanum & integrum omnisque vulneris ac mali expers deprehendit, & postero mane de peccatis confessa, totam rei seriem exposuit.

[343] Quædam mulier vicina partui, cum hunc justis de causis celari oporteret, ad honoratarum mulierum domum paritura secessit, ut, quemadmodum decebat, [Parturienti succurrit:] partus non divulgaretur. Dum vero dictis feminis rem exponeret & ad earum domum adveniret, mox doloribus occupata parturiit, emissoque uno dumtaxat prolis crure, reliquum in lucem edere nequivit; ex quo in id discriminis deducta est, ut sacro oleo fuerit inungenda. Dum in hoc periculo ipsa versaretur, ceteræque omnes perturbatæ essent, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis, qui in omni necessitate præsto est, recordatæ, ipsius opem in hoc tam præsenti malo devotissime flagitarunt, unaque ex mulieribus, quæ ipsi aderant, Sancti panem benedictum prolis cruri fascia alligavit; quo facto, proles illud una cum pane in uterum retraxit, ac mox se invertens in utero, converso seorsim capite, cum alligato ad tibiam pane in lucem prodiit: quam rem omnes admiratæ, pro tam prodigioso puerperio, Domino Deo nostro, ejusque benedicto Sancto gratias persolverunt.

[344] [per ejusdem opem] Alia mulier vehementer afflicta, eo quod vir ejus jam a multo tempore in una secum domo in quodam Cordubensis agri vico concubinam aleret, sacerdotem, qui ipsi a sacris confessionibus erat, consuluit, dicens: Pater quid faciam marito meo, qui isti peccato pertinaciter inhæret; ego vero acerbissimam vitam duco? Respondit Vicarius, eo enim conscientiæ moderatore utebatur: Domina, ego Corduba reversus sum, ibidemque audivi miracula gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis pro concione exponi, & inter cetera a concionatore, doctore Piçaño canonico asseri, ab Apostolorum ætate nullum eo Sancto clariorem miraculis exstitisse; hunc enim succurrere, ubicumque invocetur, in purgatorio, in terra, in mari, in igne, in aëre, & in morbis desperatis: ubi pax non est, ibi ab eo conciliari multosque e vitiorum cœno, cui diu inhæserant eductos fuisse. Tuum igitur est, illum Sanctum invocare, ut tibi propitium habeas.

[345] [concubina ejicitur:] His auditis, mulier constituit Sanctum invisere, petiitque a marito facultatem, quam ipse, Deo jam propitio tam benigne concessit, ut mulier non parum admiraretur. Postridie mane mox Cordubam profecta, Sancti sacellum adiit, ibidemque tres Missas legi ac unam præterea cantari curavit, & inter uberes lacrymas, piosque cordis affectus, Sanctum enixe precata est, ut maritum suum e tam grandi periculo perversoque, in quo versabatur, statu eriperet. Finitis precibus, post meridiem suam villam repetiit; quo cum sub occasum solis pervenisset, memorata pellex non modo in domo ipsius non amplius versabatur, verum etiam eo vico excesserat; quia maritus eam jam domo expulerat, ac toto vico jusserat excedere. Suscepitque vir conjugem perbenigne, cum eaque vixit in pace: qua de re universus vicus lætatus est; erat enim res ibidem notissima.

[346] [bos e præcipitio Lapsus, illæsus redditur:] Cum quidam bubulcus per Cordubenses montes incederet, unus e bobus, quos agebat, lapsus est, & ex quodam excelso jugo ita præceps provolutus, ut cum ad humum pertigisset, bubulcus, qui accurrerat, eum velut mortuum ac sine spe vitæ deprehenderit. Id dolens, eum glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commendavit, & unam ipsi Missam pollicitus est: cumque post hæc bos nec moveri nec respirare videretur, bubulcus cum reliquis bobus iter prosecutus, unum illum pro mortuo reliquit. Sed postquam inter eundum, Rosarium in honorem gloriosi Sancti recitans, tantum viæ confecisset, quantum trina balistæ explosione sagitta mitti potest, totumque Rosarium jam percurrisset, bos, qui prolapsus fuerat, mugitum edidit; quem bubulcus audiens, respexit, eumque pone sequentem vidit, & admirabundus sanum & illæsum una cum reliquis abduxit.

[347] Mulus cujusdam vectoris, qui Gades proficiscebatur, [mulus, item lapsus, erigitur:] trecentis & triginta pondo onustus in quadam secreta semita lapsus est; cumque eum ob nimium pondus levare nequiret, nec ipse mulus se posset erigere; vector invocans gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem, ipsi unam Missam vovit, & cum neminem haberet, qui illum in elevando mulo adjuvaret (solus enim erat) panem Sancti benedictum, quem super pectus gestabat, mulo imposuit; quo facto, mox, nemine adjuvante, cum toto onere, acsi nullum fuisset, se in pedes erexit.

[348] Quidam vir veniens Zalamea (quæ oppidulum Hispaniæ est in provincia Extremadura) optima vectus mula ad Villam Sanctorum in montanis Cordubensibus sitam proficiscebatur; [mula sanatur.] ad quam cum perveniret, mula subito correpta malo ita concidit, ut mortua putaretur, omnesque, qui aderant, ipsius domino dicerent: Frater tolle ipsius soleas & eamus hinc: nullus enim remedio locus est. Cum vero id agere pararet, quidam profectus ex Azavaga (forsan Azuaga vicus Hispaniæ in provincia Extremadura designatur) eo forte advenit; hic re cognita, mulæ domino dixit: Frater accipe hunc panem gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis, eumque magna cum fiducia mulæ imponito, ut Sanctus te adjuvet, quemadmodum & multis aliis succurrit. Itaque panem accepit, mulæque, quanta potuit fiducia, imposuit, unam Sancto Missam vovens. Hoc facto, mula salva & incolumis surrexit, comeditque, & iter postmodum Cordubam prosecuta est, ubi ejus dominus Sanctum invisit, ut Missam celebrari curaret, & quod actum fuerat, declararet.

[349] Septem pusilli pueri in diversis ædibus repente suffocabantur; [Abacta a pueris veneficia:] ita ut, dum matres eos conspicerent, multum angerentur; omnes enim nigra facie, retortis oculis & quasi mortui jacebant. Cum vero eo tempore gloriosus Sanctus pluribus in pueros collatis beneficiis maxime inclaresceret, afflictæ parentes, quas suffocationis causa penitus latebat, gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem piissime invocarunt, supplicantes, ut hisce pueris succurreret; simulque eis de panibus Sancti benedictis in mentem venit, & quæque earum hujusmodi panem sui cujusque filii faucibus imposuit. Vix hæc egerant, quin puerorum unus aciculam, alter annulum aureum, tertius grandem piscis spinam, quartus sardiniæ (exigui piscis non multum haleci absimilis genus est) item spinam, quintus clavi caput, sextus quemdam nummum *, septimus similem pariter nummum evomuerint, omnesque sani & hilares evaserint; quapropter ad agendas gratias ad gloriosi Sancti sacellum delati fuere. Quæ a pueris ejecta diximus, ad Sancti pedes deposita sunt. Hi pueri haud dubie veneficio fuerant infecti: forte etiam variis deibus hæc contigerunt.

[350] Cuidam vectori, Corduba Gades proficiscenti, saccus nummis aureis (quos ducatos appellant) ultra mille plenus, [amissi loculi recepti:] quem in medio tertiæ partis oneris posuerat, per viam excidit; quod non nisi tertio milliari a loco, ubi amiserat, animadvertit. Hac jactura vehementer afflictus, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis recordatus est, vovitque ipsi tres Missas, & unde venerat, cum aliis sociis regressus est, ut amissos nummos quærerent. Porro hi omnes, multique alii, qui eadem via, in qua prædicti nummi jacebant, processerant, eos transierunt, nec a quoquam reperti sunt, donec ipse vector, qui postremus incedebat, eo venisset; hic autem eos reperit, Deoque ac benedicto ejus Sancto plurimas gratias resolvit. Pie quidem memoratus vector S. Nicolao acceptum retulit, quod amissa recuperarit, ac forsitan etiam revera debuit: verum cum hujusmodi etiam casu possint contingere, non possumus hæc pro certo miraculo vel beneficio, admittere.

[351] [suppellex ignem illæsa sustinet:] Quidam vir honoratus pestem fugiens, Corduba se contulit ad quemdam locum in Marianis montibus situm, pretiosissimam supellectilem suam duabus cistis inclusam secum vehens. Cum in eo loco moraretur, contigit, ut istius pars domus, in qua memoratæ cistæ servabantur, conflagraret, nec eæ ulla ratione incendio possent subduci. In harum altera erat panis benedictus sancti patris Nicolai Tolentinatis; cumque tandem cubiculum, quod conflagraverat, ingressi essent, unam cum tota supellectili in cineres redactam, alterius vero in qua prædictus panis servabatur, quæque eodem in loco posita fuerat, asseres omnes similiter combustos, sed universam supellectilem intactam atque ignis plane expertem repererunt. Dum autem tanti prodigii causam exquirerent, gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis benedictum panem inter supellectilem invenerunt, ac propterea concluserunt, Deum per sacrum istud amuletum memoratam supellectilem domino integram servare voluisse.

[352] [contagio a grege arcetur:] Cum quidam vir nobilis Cordubensis e viginti quatuor urbis (forte senatoribus) multa e grege suo pecora, videlicet boves, vaccas, jumenta, altilia, aliaque animalia morte amisisset, ita ut vitandæ contagionis ergo necesse fuerit eorum stabula mutare; nec tamen quidquam proficeret, misit dictus eques, qui S. Augustini templum accederent, magnamque panum copiam in honorem S. Nicolai lustrari curarent, ut eos aquæ impositos, memoratis animalibus comedendos traderet; simulque mensuram viginti quinque librarum (Hispanice est una arroba) olei ad alendam lampadem, quæ ante Sancti statuam ardet, dono misit. Porro simulac prædictum gloriosi Sancti panem gregi suo & altilibus dedisset, extemplo cessavit ea lues, nec ex omni grege quidquam amplius periit.

[353] [quidam submergendi periculæ eripitur] Quidam iter pedes faciens, fluvium Guadiato, qui tum temporis frequentibus nimbis vehementer intumuerat, transvadare tentavit: sed cum medium inflati amnis pedes superasset, aquarum vi sese abripi sensit. Quo in periculo omni destitutus evadendi spe, S. Nicolai Tolentinatis recordatus est, seque ea devotione, quam tantum discrimen excitare natum erat, glorioso Sancto commendavit, & unam Missam pollicitus est. Vix ita voverat, quin omni defunctus periculo in altera fluvii ripa derepente se deprehenderit. Postmodum Cordubam reversus, promissum Sacrificium fieri curavit, & ad agendas Sancto gratias ad sacellum accessit.

[354] Cum cujusdam viri nobilis Cordubensis servus, e villa Cardenas egressus, Bujalance (Hispaniæ vicum) mulo vectus peteret, [alter a mulo raptatus, feliciter evadis:] iter oscitanter prosequens, obvium lacertum contrivit. Hujus ejulatu mulus territus, servum excussit, hicque dum caderet, pedum alterum ita loris implicuit, ut nulla ratione posset expedire: mulus vero eodem correptus terrore, miserum raptans, pernici cursu viam relegit. Videns igitur servus sese ita comprehensum, nec adesse quemquam, a quo mulus sisteretur, imo se ab illo magis magisque rapi & præcipitari, elata voce gloriosum patrem S. Nicolaum Tolentinatem inclamavit: & ecce eodem tempore, quo illum invocaverat, dicens: Sancte mi, Sancte mi, succurre mihi; mulus substitit, & ipse pedem loris expeditus, salvum & illæsum se miratus est, viamque relegens, spatium, per quod raptatus fuerat, mensus est, reperitque passus quadringentos.

[355] Stabat quidam sexagenarius senex in Cordubensi S. Salvatoris area, [item alter a tauro raptatus.] cum taurus publicis ludis destinatus, & vinculo ligatus eo duceretur, nec satis in tempore loco cesserat. Dum vero taurus, qui erat ferox & validus, pone ipsum transiret, resiliens senex delapso in terram vinculo pedes intricavit, & a tauro raptari cœpit. Cumque se hoc modo afflictum turbatumque & in tanto periculo deprehenderet, raptarique videret, magna voce opem gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis imploravit; eodem autem momento, quo gloriosi Sancti nomen protulit, stetit taurus, nec ultra progressus est, sed ad dictum virum se convertit; ita ut omnes existimarent fore, ut eum mox in frusta discerperet. Verum illo in hoc discrimine exclamante, Sancte mi, Sancte mi, adjuva me, taurus non modo versus ipsum se non movit, sed etiam duobus viris locum cessit, ut jacentem alligatumque solverent, nec horum cuiquam, nec lapso seni nocuit; imo hic surgens incolumis, mox acturus gratias ad Sanctum properavit.

[356] Quidam jurisperitus plurima, quæ Sanctus patraverat, [De Sancti miraculis dubitantes] miracula inter fabulas reputabat, nec cuiquam tamen suam incredulitatem indicaverat. Placuit autem Deo, ut ipsius filius, quem unicum habebat, tam gravi morbo corriperetur, ut jamjam videretur moriturus. Quod cum ipse adverteret, dixit uxori suæ: Domina, vade ad templum S. Augustini, ibidemque prolem nostram glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commenda. Ipsa vero filium suum jam mori conspicata, extemplo ad Sanctum accurrit, multisque cum lacrymis & pietate ejusdem sanitatem precata est, & Missam mox fieri curavit. Finita Missa, domum rediit, quid puero actum esset, visura: quo cum pervenisset, is jam plane convaluerat. Post hæc pater cum aliquorum incredulitatem pro concione reprehendi audiret, clam ad conventum venit, ut suam incredulitatem accusaret, dicens, sese illum esse, quem concionator arguerat, ac imposterum ob sanatum filium piissime erga gloriosum Sanctum affectus fuit.

[357] Quidam alius ecclesiasticus & theologus, audiens tam multa gloriosi Sancti miracula, [divinitus correcti] de iis dubitabat: cumque quodam die ipsi diceretur, duo denuo miracula a Sancto patrata fuisse, nequiens ultra celare, quid ipse sentiret, coram aliis exclamavit: Tot miracula! tot miracula! Cum igitur in eo versaretur errore, ut crederet, ea, quæ de Sancto narrabantur, miraculosa non esse, permisit Deus, eumdem in pœnam incredulitatis de mysteriis fidei ita dubitare, ut variis dubiis misere anxiaretur, nominatim de beatissimæ Virginis Mariæ Virginitate ac septem mysteriis humanitatis Christi. His vehementer afflictus, præsertim cum parentes apprime Christianos ac Catholicos haberet, cœpit inquirere, qua culpa Deum offendisset, ob quam tam graviter tentari permitteretur. Tandem ipsi de incredulitate, qua gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis prodigia rejecerat, in mentem venit; ac mox summo dolore percitus, magna cum reverentia & humilitate dixit: Gloriose Sancte, credo omnia miracula tua, doleoque, quod de iis dubitaverim. Unum peto mihi concedas, videlicet ut me liberes eo dubiorum tormento, quo tantopere crucior, torqueorque; ego vero spondeo fore, ut tui, dum vixero, meminerim. His dictis, numquam amplius memoratis, aliisve de mysteriis fidei dubiis, cruciatus est.

[358] [& castigati,] Quædam matrona cum aliis in quodam cubiculo confabulans, ubi de miraculis gloriosi Sancti sermo miscebatur, asseruit, ea commenta esse, nec vera, sed conficta prodigia. Hæc protulit sub occasum solis, ac deinde domum reversa, filium unicum, juvenem, nobilem ac prædivitem pestilenti tubere correptum reperit, qui & brevissimo post tempore defunctus est, quamvis omnia divina ac humana remedia tentata fuissent. Post paucos dies pauper quidam, qui in una ex ejusdem matronæ domus officinis habitabat, filiam suam simili tubere infectam glorioso Sancto commendavit; eoque facto, mox sanata est. Atque hoc unum est ex decem approbatis miraculis. Hæc autem hic referre placuit, ut pateat, quomodo Deus illos castiget, qui nolunt credere miracula, quæ ipsius omnipotentia per sui gloriosi Sancti patrocinium operatur.

[359] [Puer e puteo salvus educitur:] Cum puer sex annorum cuidam hidriæ, quæ in ora putei posita erat, innixus biberet, ea una cum puero in puteum delapsa est. Quem cum mater, ejusque vicinæ cadentem conspicerent, magnis vocibus ac ejulatu & devotione gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis opem implorarunt, dicentes: S. Nicolae, S. Nicolae Tolentinas, succurre huic puero, ne submergatur; dumque hæc dicerent, panem in honorem ejusdem Sancti benedictum injecerunt in puteum, & similem puer etiam collo alligatum habebat. Interea accersivere, qui puerum extraheret, inveneruntque aliquem, qui in puteum descendens, illum super aquam salvum & incolumem, omnisque mali expertem reperit; quamquam jam duas horas in eo puteo fuisset. Deinde explorantes metientesque altitudinem aquæ ac putei, eum altitudine sua hominis staturam septies, aqua vero quater æquare experti sunt. Omnes igitur Deo, ejusque benedicto Sancto gratias egerunt, quod prædictum puerum periclitari non permisisset, ac mox ad Sanctum adduxerunt, ut grates persolverent, Missamque, quam mater voverat, celebrari juberent.

[360] [puellula in cacabo submersa, sanitati restituta.] Puella duorum annorum aberraverat a matre hora diei prima, tertia autem promeridiana quædam mulier per domus aream transiens, eam in grandi cacabo, aqua pleno, reperit suffocatam, toto corpusculo aquæ immerso, ac solis pedibus oræ cacabi adhærentibus, ita ut prona incidisse videretur. Quod mulier intuita, in ejulatus erumpens, matrem dictæ puellæ advocavit, cum qua aliæ feminæ accurrentes, eam, ut dictum est, invenerunt, extractamque in solo collocarunt, in quo ultra horam sine anhelitu jacuit, nec post varia remedia quidquam vitæ in ea potuit deprehendi. Cum itaque parentes adverterent, filiam suam ab omnibus mortuam reputari, eam uberrimis cum lacrymis, magnaque devotione glorioso patri S. Nicolao Tolentinati commendaverunt, & fusis precibus, duas Sancto Missas voverunt. Tum vero prædicta puella, subito receptis sensibus, salva & incolumis evasit, ac mox pro agendis gratiis ad Sanctum adducta est.

[361] Hucusque laudatus P. Christophorus de Busto, [Senatus & clerus Cordubensis debitas Sancto grates decernit.] qui observat, præter memorata miracula, multo plura variique generis, spatio quindecim mensium, quo Cordubam pestis afflixerat, ejusdem S. Nicolai patrocinio impetrata fuisse; sed quæ ipse ob temporis angustias prætermisit. Deinde subdit, clerum populumque Cordubensem sanctissimo Sospitatori suo debitas grates rependisse: exstincta enim peste, ac publica salubritate solemniter declarata, ab urbis senatu die XII mensis Augusti anni 1602 communi suffragio sancitum esse, ut ipse nomine totius civitatis quotannis die X Septembris, quæ S. Nicolao sacra est, ad S. Augustini templum se conferret, ibidemque in tanti beneficii perennem memoriam sacrosancto Missæ sacrificio, sacræque concioni ac supplicationi interesset. Collegium quoque canonicorum, eodem teste, decrevit, ut eadem festa die quatuor e suis omnium nomine idem templum quotannis adirent, e quibus tres solemne Sacrum canerent, quartus ad concionem diceret. Addit denique die X Septembris ejusdem anni præsentibus senatorum & canonicorum collegiis, ac incredibili populi concursu debitas Sancto gratias solemnissime actas fuisse. Ceterum miracula, quæ sequentibus paragraphis subjiciemus, ex variis scriptoribus a nobis collecta sunt.

[Annotata]

* Hispanice ochavo

§ XXIV. Prodigiosa nobilis virginis Veronensis, omnibus membris captæ sanatio: alii contracti & paralytici curati.

[Nobilis virgo Veronensis omnibus capta membris,] Verona, ampla præclaraque Italiæ in Veneta ditione ad Athesim fluvium urbs, illustre S. Nicolai in nobili virgine, Petri de Giusti filia, anno 1504 miraculum spectavit, quod Hieronymus dalla Corte, nobilis Veronensis, & ejusdem seculi scriptor, parte secunda Historiæ patriæ suæ, lib. 16 sermone Italico refert in hæc verba: Non multis ante diebus in urbe nostra maximum acciderat miraculum. Ægrotabat, omnibusque membris capta erat quædam ætatis annorum sedecim filia viri equestris Petri de Giusti, in eum modum, ut nec sponte sua, nec ab aliis adjuta, sine acutissimis doloribus sese posset movere. Nec medici chirurgique, qui magno numero adhibiti fuerant, ullum, quod prodesset, remedium potuerant reperire; ita ut de recuperanda sanitate jam plane desperatum esset.

[363] [a S. Nicolao, quem invocaverat,] Porro cum vigilia festivitatis B. Nicolai Tolentinatis ageretur, ægraque sub seram vesperam æra campana S. Euphemiæ (scilicet ecclesiæ Augustinianorum) pulsari audiret; a matre petiit, quid solemnis ille sonitus indicaret; cumque hæc retulisset, id fieri ob festum S. Nicolai postridie celebrandum, ipsa subito elevata mente memoratum Sanctum cœpit humillime orare, ut per ipsius apud divinam Majestatem patrocinium tam gravi tamque diuturna infirmitate, quæ nulla arte humana medicabilis erat, liberaretur; easque preces toties tamque uberibus cum lacrymis iteravit, donec tandem fuerit exaudita.

[364] [nocte apparente subito sanatur:] Quippe sub noctis medium, cunctis domesticis dormientibus, ei Sanctus apparuit, dixitque: Gaude filia, quia preces tuæ exauditæ sunt; surge e lecto in nomine Domini, de accepto beneficio sanctissimæ Trinitati gratias age, & postero mane vade invisum altare meum in ecclesia S. Euphemiæ. His dictis disparuit: ipsa vero e lecto desiliens, salvam se ac incolumem sensit, & mox præ ingenti gaudio matrem inclamavit; quæ expergefacta accurrens, filiamque in pedes erectam intuita, vehementer obstupuit, eamque ex dolorum violentia phrenesi correptam rata, precari cœpit, ut in lectum se reciperet: cum autem ipsa, se pleniori, quam umquam sanitate frui reposuisset, mater eam certe mentis inopem judicans, vidensque nihil verbis profici, vi aggredi statuit, mediamque arripuit, ut in lectum reportaret. Tum vero filiam vere incolumem deprehendit, intellectoque ex illa, quod factum erat, una cum ipsa præ gaudio gestiens, in sanctissimæ Trinitatis ac B. Nicolai laudes prorupit.

[365] [senatus festum Sancti quotannis celebrandum decernit:] Ad harum voces experrecti reliqui domestici accurrerunt, & adolescentula incolumi reperta, cognitaque sanitatis causa, omnes pariter Dominum Deum ac B. Nicolaum piissime laudare & gratias agere cœperunt. Postero autem mane una cum matre pluribusque aliis nobilibus matronis, quæ, audito miraculo, domum ejus visuræ & congratulaturæ accesserant, templum adiit, ad quod, sparsa jam per urbem miraculi fama, tam frequens populus eam videndi gratia convenerat, ut nec ædes, nec plateæ sufficerent. Propter hoc, aliaque plurima miracula ab hoc insigni Sancto patrata, nostri (Veronenses) die XIV Februarii proxime subsecuti anni MDV publico decreto sanxerunt, ut ejusdem festa dies ab omnibus omnino celebraretur, cum publico campanarum sonitu, quemadmodum in reliquis urbis festivitatibus fieri consueverat. Hucusque laudatus historicus, a quo hæc, ut monui, eodem seculo mandata litteris fuere.

[366] [de quo feste quædam adjuncta] Eadem fere Ambrosius Senensis, qui eodem tempore in Italia floruit, narrat apud Scipionem Jardinum cap. 40, ubi de annua Sancti apud Veronenses festivitate hæc addit: Propterea ex illa ejus diei hora ad hanc usque diem universa Veronensis civitas, & haud exiguis distensus sinibus ipsius civitatis comitatus, solenni cultu & supplicationibus totius cleri & claustralium Ordinum, hominumque cujusque status, festum diei lætissime concelebrant, melodisque & musicali sanctissime cantu virtutes Dei & S. Nicolai in organis & cytharis, in tympanis & psalterio & cymbalis jubilationis, in ecclesia, in viis & in plateis exultantes extollunt; ita ut, quamdiu lux volvitur super orbe terrarum, & noctis obscuritas ex olympo descendat, civesque & plebem in domesticas suas ædes depellat, tamdiu laudes & gloriam Dei atque S. Nicolai ineffabili concelebratione unanimiter erigant… Eademque puella singulis quibusque annis ea die ex domesticis paternis laribus genuflexa exiens, totius itineris linea genibus flexis procedebat ad ecclesiam usque, & altare sancti ipsius Nicolai. Hæc Ambrosius, si hujus Opusculum Jardinus fideliter interpretatus sit.

[367] Ludovicus Zacconius parte 1 Vitæ Italicæ, cap. 133, [ab aliis referantur.] ejusdem supplicationis meminit, se anno 1602 eidem interfuisse. Præterea ait, in ejusdem prodigii memoriam quindecim vel sedecim annorum adolescentulam, quam aliæ juniores puellæ, mediæque ætatis matronæ honoris gratia comitabantur, in ea supplicatione quotannis circumduci soluisse; verum id ob quarumdam earum petulantiam postmodum prætermissum esse. Subjungit denique, per campanarum pulsum, de quo in Veronensi decreto agitur, intelligendum esse applausum campanarum publici palatii, quæ in solemnioribus festis Domini, Deiparæ Virginis ac Sanctorum tutelarium urbis pulsari consueverant.

[368] Laudatus Ambrosius Senensis aliud præterea contractæ puellæ pariter Veronensis miraculum refert, [Alla puella Veronensis contracta sanatur.] quod Jardinus verbis, quæ subdo, interpretatus est. Medicæ disciplinæ insignis ille eruditione professor, dominus Bartholomæus de Bonfantibus, intra civitatem Veronæ hospitalis sanctissimæ Pietatis physicus, singulos quosque, sua cujusque humanitate fretus, enixe hortatur, ut illustre miraculum, quod domi suæ evenit, benignis attendere auribus haud dedignentur. Cum enim esset sibi filia annis decem & quatuor nata, miraque membrorum retractione undique comminuta, quam & singuli quique medici deseruerant, & cujus postremæ vitalis auræ vires intra difficillimos mortis agones desudabant; & propterea ii, qui sanguinis necessitudine puellæ jungebantur, & erga divum Nicolaum de Tholentino singulari cultu devotioneque tenebantur, illam sancto ipsi Nicolao humillime commendasset, piumque adimplendi animo votum emisissent, statim puella, quæ intra mortis transitum lacrymabiliter agonizabatur usque adeo, ut nihil ulterius circa eam statui superesset, nisi ut de sepelienda ea ageretur; quasi ex morte in vitam feliciter rediens, absolutis, quæ fiebant erga S. Nicolaum, orationibus, piæque pollicitationis voto deprecantibus verbis expleto, in pristinam integerrime sanitatem repentino actu, citius quodammodo (ut aiunt) oculi ictu translata fuit. Quo anno aut seculo hoc miraculum contigerit, non reperi; nec Bartholomæum de Bonfantibus inter illustres Veronensis collegii medicos ac philosophos, ab Andrea Chiocco recensitos reperio. Fieri tamen debuit antequam seculum XVI adolesceret, cum ante id tempus Ambrosius Opusculum suum edidisse dicatur.

[369] Incerti pariter sunt temporis, quæ ex Italica Ambrosii Frigerii lucubratione aucta per Jacobum Albericium, [Pectoris tumor sublatus:] Latine jubjungo: Massarello filio Thomæ Matilicensis (Matilica oppidum est Marchiæ Anconitanæ in Italia) ex quadam infirmitate gibbus in pectore excreverat, eoque malo jam ultra tres menses laboraverat, cum mater eum Deo & benedicto S. Nicolao obtulit, vovens fore, ut, si eo liberaretur, templum, in quo jacet sepultus, inviseret, & cereum ejusdem cum filio longitudinis offerret: nec multo post emissum votum liberatus est, & post obtentum miraculum semper sanus vixit.

[370] [male torta facies restituta: varii] Franciscus Joannis ex Amandola (locus est Marchiæ Anconitanæ versus montes, inquit Zacconius) cui os, oculique in eum modum detorta fuerant, ut vix videre posset, quarto die postquam id malum ipsi obtigerat, corpus S. Nicolai invisit, in ejusque templo Deum per vitam, preces ac merita B. Nicolai precatus est, ut ea infirmitate liberaretur; simulque sex solidorum cereum obtulit, & in templo pernoctavit; mane vero, dum surgeret, se deprehendit incolumem. Petrus Herculani Calliensis (ex urbe Callio, incolis Cagli, in ducatu Urbinate sub dominio summi Pontificis) multos annos uno brachio manuque, quæ nulla ratione poterat elevare, captus fuerat: hic ex voto templum S. Nicolai visum adiit, afflictoque brachio Sancti arcæ imposito, obdormivit: deinde vero illud inde extrahens, liberum reperit, eoque semper sano usus est.

[371] [membris capti] Ricca Septempedana (Septempeda, indigenis San Severino urbs Italiæ est in Marchia Anconitana) manu dextera quinque annis capta fuerat, nec variis remediis quidquam profecerat. Tandem S. Nicolao vovit ipsius festum quotannis celebrare; cum vero ab ejusdem sepulcro, quod pie inviserat, sine sperata incolumitate rediret, votum iteravit, & cum planctu sanitatem precata est. Noctu autem quidam senex, S. Augustini habitu indutus, ipsi in somnis apparuit, dixitque: Ne dubita, veni ad templum meum, Deus enim B. Nicolai pro tua incolumitate preces exaudivit. Itaque postero mane ipsa surrexit, & Tolentinum profecta est, manuque arcæ S. Nicolai imposita, obdormivit, ac deinde evigilans, manum tam vegetam sensit, ut eam non secus ac aliam extenderet.

[372] [& contracti] Bellaflora Angeli ex S. Genesii (oppido vel castro prædictæ Marchiæ) pede dextero per unum annum in eum modum claudicabat, ut solo pollice terram attingeret, isque pes ac pollex usque adeo intumuerat, ut vix posset incedere. Nec medicorum cura quidquam ipsi solatii attulerat, dicebantque hi, pedem illum contractum ac paralyticum esse. Ejus mater Deum, sanctumque Nicolaum precata, ut filiæ suæ sanitatem restituerent, vovit non vacuis manibus ad visitandum S. Nicolai sepulcrum, Tolentinum accedere, eoque filiam mittere, & ceream pedis effigiem offerre. Hoc emisso voto, puella repente incedere cœpit, & absque ulla mora sanata est, ac imposterum rectissime ambulavit.

[373] [integra sanitate] Asta Andreæ Septempedana toto corpore, ac præsertim cruribus contracta, in medicorum opera nihil auxilii repererat: at postquam mappam quinque brachiis longam in ornamentum altaris S. Nicolao vovisset, hic ipsi noctu apparuit, jubens eam in Deo, a quo sananda erat, totam spem suam collocare; videbaturque ipsa sibi a S. Nicolao tangi, ex eoque attactu penitus sanari, membraque extendi ac restaurari videbantur. Orto mane cum divino auxilio sanctique Nicolai favore surrexit, & scipione nixa per ædes ambulare cœpit, & intra mensem tam perfecte liberata est, ut quolibet incederet. Suspectum forte hoc cuiquam miraculum videbitur, eo quod tam lenta fuerit ista curatio; verum ea forsitan fuit mali vis, ut unica nocte tantum, quantum hic contigisse dicitur, naturaliter remittere non potuerit.

[374] Vincentiæ ex Salvia (Italis Urbisaglia, castrum seu vicus est in memorata Marchia) ex quodam subito malo totum latus dexterum exaruerat, [donati,] & manus nigra apparuerat, eaque infirmitas undecim hebdomadis tenuit. Hæc facto pia mente voto fore, ut, dum sanitati restituta esset, mappam xylinam, cereumque ejusdem, cujus ipsa erat longitudinis, S. Nicolao offerret, postridie se levare sponteque ambulare cœpit; die vero Dominica Sancti tumulum adiit, votumque explevit. Quæ circa præcedens miraculum vel beneficium annotavimus, ea hic pariter observata velim.

§ XXV. Energumeni liberati, dæmonumque præstigiæ abactæ.

[Frater Raphaël,] Præsentem S. Nicolai opem experti pariter sunt energumeni, quos ab infernis hospitibus liberavit. Varia de hoc argumento apud neotericos Sancti biographos reperio, quæ hoc § collecta lectori exponere aggredior. In primis Ambrosius Senensis apud Jardinum cap. 31 ejusmodi memorabile sui seculi prodigium refert in hunc modum: Stupor ineffabilis quandoque mentem mortalium vehementer invasit, nempe eorum, qui hoc, quod subdimus, propriis oculis inspexere miraculum, non minus insigne, quam universæ Ariminensi (Italiæ in Romandiola) civitati notissimum. Etenim anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi circiter MCCCCXLIX quidam Frater Raphaël Germanus, Ordinis nostri heremitani, qui nondum sacros conscenderat ordines, & floribus adolescentulæ ætatis pollebat, ab immundo quodam spiritu, qui eum possidebat, cruciatibus plurimis inexplicabiliter torquebatur, indiesque incredibiliter vexabatur. Propter quod ceteri heremitani Fratres eum aqua benedicta aspergebant, & ille replicationibus adversus eos obsistebat, dicens: Cujus, quæso, virtutis est hæc a vobis benedicta atque in me aspersa totiens aqua; quandoquidem viginti & ultra dierum effluxerint curricula ab hora benedictionis ejus: numquid haud probe nostin, quod singula quaque die Dominica benedici ipsam aquam oportet?

[376] Qui sane insuper Frater quotidiana pulsatione vexatus, [Eremita Augustivianus,] dum ex pietate reverendi Prioris de ipsius licentia, ut paulisper quiescendi facultas illi competeret, super strato Prioris cubabat, tunc immundus ille spiritus vexandi ipsum potestate carebat: id quod ægre ferens sordidus iste spiritus, & requiem haud inveniens, confestim ostium cubiculi subtili machinatione haud cognitus valide pulsare cœpit, & conficta mortalis hominis voce, simulando dicebat: Laus sit Deo, o reverende Prior, adest, qui accersit te in aream claustri apud januam; aperi ostium, accurre ad eum. Id autem immundissimus ille spiritus ea ratione moliebatur, ut ablata optimi reverendi Prioris præsentia, vexationis suæ potestas contra miserum Fratrem, de quo commemoramus, in se rediret, illiusque omnino dominari posset. Dum enim vexatus apud reverendum Priorem, qui & sacerdos & insuper prælatus erat, se continebat, expers inveniebatur pessimus ille spiritus facultate vexandi illum; atque hinc propterea notissime patuit, quod quam verissime Frater ille Germanus a maligno torquebatur spiritu.

[377] [energuminus,] Cœpitque vociferationibus apprime inauditis & clamoribus admodum incredibiliter maximis ipsorum dæmonum vexatio, qua Frater ille premebatur, manifestius detegi; quocirca & durioribus catenis & densis undique funibus jussu reverendi Prioris intra quoddam per Fratres cubiculum arctissime innodatus fuit. Enimvero vexatus ille ferreas catenas & iteratis contortas vicibus funes quam facillime disrumpebat, illumque ii, qui divino permissu possidebant, ipsum spiritus immundi quotiescumque solum deprehendebant, accerrime verberabant, & ferme mortuum ac summatim vix in vita permanentem dimittebant; iidemque sathanæ invisibiles spiritus eumdem visibilem altius ad trabem usque aulæ, in qua dormitur, elevabant, & deinceps ex trabe in trabem per sarta tecta sacri dormitorii ipsum celerrime transverso per aëra cursu deferebant, ita ut res adeo mira numquam alias tam limpide cuiquam inspecta fuerit.

[378] [a dæmonibus] Quocirca reverendus Prior arctioribus vinculis ipsum intra obscurum carcerem perclusit; ille vero longe facilius ex crate illa ferrea & parvulis foraminibus inde egrediebatur, id, quod humano cuicumque corpori penitus impossibile est per naturam. Factumque hinc fuit, ut reverendus ipse Prior ecclesiæ S. Joannis Euangelistæ Fratrum heremitarum S. Augustini Ariminensis civitatis, perquam ingenti erga vexatum pietate excitatus, imperaret, longe citius & ante medium noctis iter campanas Horarum matutinarum pulsari, ad finem, ne diabolus illum vexandi facultate ulterius potiretur. Quippe cum post Horas ipsas matutinas, pulsu campanæ indictas, ex diuturna experientia patuisset, quod mali dæmones illum ulterius angoribus conficiendi, cruciatibusque contorquendi potestate exuebantur, vexationisque facultate spoliati deprehendebantur, tametsi ante pulsum campanæ, Horas insonantis matutinas, per ipsos cacodæmones durissimis Alemannus ille Frater vapulatur * flagellis.

[379] Evenit autem, quod, dum id moris per Fratres aliquibus noctium numeris continenter observari spiritus, [horrendum in modum] qui vexabant illum, immundi animadvertissent; illico etiam medium noctis punctulum ipsi longiori interstitio prævenerunt, & vexatum super turris fastigio extulerunt, eumque sedentem super campana, quam pulsare oportebat, statuerunt, validissimeque gravi pondere infixerunt; quare sacrista, dum campanam summo nixu fortique pro viribus conatu traheret, ut matutinæ Fratribus Horæ pro more innotescerent, funis ipsa nequaquam attrahi, neque ulla ratione inferius deduci, & summatim campana pulsari haud ullo pacto poterat. Accurentesque ceteri Fratres, adhibitis ad funem manibus, nitebantur trahere funem & campanam pulsare; sed pariter neque potuerunt.

[380] [diu vexætus,] Unde ad aream claustri spectatum turrim ipsam monasterii concurrunt, statimque vexatus Frater ex fenestra turris apparens, ex altoque cacumine illos prospiciens, ridere cœpit, iterumque ac rursus cachinnatus fuit, & sacristam alloquutus fuit, dicens: Profecto nimis admodum prudens sacrista claruisti; quoniam huc tu visum, quid causæ esset, ne funis campanæ excurreret, haud te sollicito ascensu contulisti; ipse enim te ex hujus cacuminis vertice per fenestram turris deorsum valido impulsu præcipitem dare omnino voluissem, atque longo hoc cœli descendenti spatio per aëra decurrere, & Illirica saltatione radicem turris, imasque soli partes invenire coëgissem: tibi enim Horas matutinas pulsandi animus erat, & tamen pulsationis terminus in Horis matutinis nondum advenit.

[381] Pluriesque visus fuit per spiritus ipsos immundos per aëra ferri, [tandem] atque circa horam ad Vesperas postquam eum dæmones effera verberatione percusserant, ut vitales aures carpere ulterius vix posset, patuit eumdem semivivum usque ad tecti fastigia in dormitorio per ipsos dæmones elevari, populo Ariminensi universo, qui accucurrerat *, inspiciente. Qui insuper cruciatus adolescens etiam illico tot carbones ignis ardentis palam ex ore interdum horribiliter evomit *, ut propemodum perquam immensus ex illis impleri integerrime potuisset catinus. Demumque protinus cacodæmones extulerunt illum in verticem turris, & super pinnaculo ejus posuerunt illum, atque inde eum præcipitem dare in infimas areæ partes summa vi nitebantur. Fratres autem heremitani omnes & populus, qui ex solo claustri discrimen vexati pauperis Religiosi intuebantur, unanimi vocum clamore cohortabantur eum, ut se divo Nicolao de Tholentino commendatum faceret.

[382] Et confestim illi divinitus illuxit cæleste auxilium, [per invocatum S. Nicolaum] atque lingua ejus, valido prius innodata invisibili nexu, statim feliciter soluta apparuit, ita ut loqui posset; & limpido vocis sono acclamavit, dicens: o S. Nicolae, adjuva me, succurre mihi; & repente illi jaculum quoddam intra manus porrectum visibiliter splenduit, ita ut omnes limpidissime id conspexerint; invisibiliterque S. Nicolaus de Tholentino manu ipsum apprehendidit *, & usque intra ecclesiam adduxit, atque semivivus intra altare Corporis Christi in hæc verba concinere cœpit: Te Deum laudamus; Fratresque heremitani respondiderunt *: Te Dominum confitemur. O illustre miraculum! O celebre miraculum! O insigne divinæ Pietatis miraculum! Voluit enim diebus hisce nostris testimonio nobis esse Deus, quam vehementer jucunda, quam ineffabiliter pergrata, quam suavissime indies carior sit ei innocentia, puritas & virginitas S. Nicolai de Tholentino.

[383] Et sane immutabilis Atropos in solida ejus colo adhuc minime absoluta stamina retinet, atque sortiens Lachesis nondum, [mirabiliter diberatur:] quæ trahuntur ex colo, fila complete obtinuit, & circumvolvens destruensque Clotho digitis adhuc lubentissime nendo, haud hactenus voluit præcidere funicula vitæ (brevius rectiusque dixisset: Nondum contigit mors) reverendi magistri Arcangeli de Arimino, ejus temporis lectissimi Prioris in Ariminensi ipso conventu, qui propter formidinem ejus rei visæ senuisse nimis, perinde acsi prolixiora adhuc viginti annorum curricula propriæ ætati senescendo cælitus superadjecta fuissent, fideliter testificatur; & ego ipse, qui sacram hanc historiam divina ope contexui, intra Christianæ conscientiæ aulam testimonium dico indubium, quod hominem hunc religiosum novi, & socium comitemque pluries habui, mihique frequenter hoc a se nitidissime propriis oculis visum proprio ore enarravit miraculum, illudque in corio ovinæ pellis tum imaginibus effictum, tum scriptura enucleatum indies omnibus visendum exhibebat, & universa ipsa Ariminensis civitas sua palam testificatione cuicumque idem miraculum manifestum facit: quippe cum & visibile omnibus fuerit, & notorium evaserit.

[384] [idem beneficium alibi aliis collatum.] Sed & apud sepulcrum ipsius S. Nicolai in urbe Tholentini, & in civitate Senarum in sacello, ubi digitus ipsius divi Nicolai servatur, vexati a dæmonibus illuc se conferentes, creberrime ejectis ipsis spiritibus immundis, in pristinam tum libertatem, tum sanitatem ope ejusdem S. Nicolai vindicantur. Eadem de Fratre Raphaële leguntur apud Zacconium parte 2 Vitæ, cap. 3: sed in eo hic discrepat, primo, quod miraculum hoc anno 1469 illiget. Secundo, quod hymnum Te Deum laudamus ab ipso Sancto, non ab energumeno inceptum velit: at Ambrosii verbis standum est, si a Jardino recte versa sint. Ceterum addit Zacconius, energumenum ex illo tempore plane liberatum fuisse, quod Ambrosius factum supponit.

[385] [Duæ sanctimoniales energumenæ] Alias reproborum spirituum e fidelium corporibus expulsiones refert Ambrosius Frigerius, vel, qui ejus Opusculum auxit, Jacobus Albericius, cap. 8, ex quo sequentia Latine versa subjungo: Philippina, monacha parthenonis S. Luciæ in castro S. Genesii (Marchiæ Anconitanæ in Italia) Ordinis Cisterciensis, a dæmone per quinquennium usque adeo vexata fuit, ut mente capta, omnique pudore & memoria destituta, sæpe dæmones ac nominatim Belial, dominum Joannem Asculanum, Reynaldum de Brunforte, aliosque mortuos inclamaret. Torquebantur ejus ora, manusque ac pedes; rotabantur oculi, manibus pedibusque prona incedebat, ova in planissimo muro deponebat, eaque ibidem immota manebant, non secus ac in plana humo jacuissent; inhonesta verba jactabat, quæ olim mimine proferre consueverat, aliaque moniales dedecentia agitabat. Hæc cum subinde mitius haberet, sese S. Nicolao devotissime commendavit, vovitque fore, ut, si tam gravi malo liberaretur, ipsius sepulcrum veneratura, Tolentinum accederet: accessitque ligatis manibus & nudis pedibus ad prædictam Sancti arcam, eique innixa plane liberata est, & per divinam gratiam gloriosique S. Nicolai patrocinium ac merita pristinæ incolumitati restituta est.

[386] [ad Sancti sepulcrum liberatæ;] Antonia filia Jacobi Raimoni, monialis ejusdem monasterii S. Luciæ, octo mensibus ab inferno spiritu pessime mulctata est, in eum modum, ut lapides jaceret, indecentes cantilenas caneret, verba inhonesta ac turpia coram reliquis sanctimonialibus proferret, noctuque impie strideret. Jacobus pater ejus & Servandia ejusdem soror eam magna cum pietate glorioso S. Nicolao commendantes, voverunt fore, ut, si Sanctus desideratum beneficium ipsi præstaret, eam ad ejusdem tumulum deducerent, & ejusdem vestimenta una cum cereo ibidem offerrent. Cumque paulo post ad Sancti loculum adducta esset, promissaque munera fuissent oblata, per Dei gratiam sanctique Nicolai merita ad suum monasterium libera rediit, semperque sana vixit.

[387] [item alia mulier,] Salimbena Vissanucci ex Visse, diœcesis Spoletanæ (in Umbria) a dæmone reprobisque spiritibus menses undecim vexata fuit: hæc Scaurum Raynaldi ex Poggio (nescio, an hic Phalarium, alias Poggio longo in Sicilia, an Mandelam, alias Poggio Mirteto in Sabina significet) Nicolettam ex Paterno (Siciliæ oppido) duosque alios, quos minime noverat, homines pessimos & supremo ignis supplicio affectos, inclamabat, aiebatque se ab iis aggressam esse, ac multa inhonesta & turpia proferebat. Cum quadam die a prædictis spiritibus non agitaretur, Deo ac S. Nicolao vovit, se hujus tumulum invisuram, ipsique semper addictissimam victuram, si memorata vexatione liberaretur; Deumque precata est, ut per ejusdem S. Nicolai merita & preces liberari mereretur. Facto voto, Tolentinum properavit, unaque nocte juxta tumulum jacuit, & liberata est.

[388] Quidam vir ex Monte Falcone (oppidulum est in Umbria) diœcesis Firmanæ, [& vir.] eum in modum a dæmone vexabatur, ut lingua ceterisque omnibus membris captus, nec attollere brachia, nec incedere, nec loqui valeret. Is pro sua incolumitate vovit decem ceræ libras ad S. Nicolai arcam offerre: deinde jussus una nocte in arca jacere, postero mane plane liber repertus est.

[389] Aldisia Jacobi Tolentinas quinque hebdomadis a dæmone vexata est. [Aliæ dæmonum præstigiæ] Videbatur autem ei quotidie, cum se cubitum reciperet, dæmon totum lectum susdeque vertere; ideoque S. Nicolaum semper orabat, ut ea vexatione liberaretur. Quadam nocte dum lecto insidebat, visus est milvus per fenestram magno cum impetu strepituque intrare & ad lecti ima considere: ipsa vero dicere cœpit: o S. Nicolae, ora B. Virginem Mariam, ut me tueatur; nec mora dæmon, qui milvi effigiem induerat, per dictam fenestram avolavit, & ex eo tempore numquam amplius vexata est.

[390] Tola ex Morro (vico Marebiæ Anconitanæ) quatuor annos a malignis spiritibus male habita est; [coërcitæ.] videbaturque sibi videre Alardum & Traversum, ejusdem regionis homines sceleratos, qui ob sua crimina igne fuerant sublati: & hos quidem velut ambustos canes cernere videbatur, multaque turpia verba jactitabat. Maritus vero eam S. Nicolao commendavit, vovens ipsi tantum ceræ, quantum ad cingendam arcam sufficeret, ac quosdam præterea denarios pollicitus est; conduxitque eam Tolentinum, & juxta dictam arcam una nocte jacere jussit; mane vero penitus liberata fuit. Hue usque Frigerius vel Albericius, ex quorum fide hæc retulimus.

[Annotata]

* imo vapularet

* accutrerat

* evomuit

* apprehendit

* responderunt

§ XXVI. Cæcitas, surditas aliaque oculorum ac aurium mala depulsa: hernia, & detentio urinæ curata.

[Duæ utroque] Ex eodem Frigerio vel Albericio deprompta sunt, quæ hoc § recensemus. Anselira, Marci Antonii Tolentinatis uxor, cum ex quadam infirmitate ultra quadriennium cæcitate afflicta fuisset, post humana remedia nequiequam adhibita frequenti prece ad Deum recurrit, sanctoque Nicolao ceream effigiem, quæ ejusdem statuam magnitudine æquaret, ad ipsius arcam offerendam vovit: quare & subito exaudita, lumen recepit, eoque, dum vixit, imposterum gavisa est.

[392] [oculo cæcæ,] Mendina ex variolis adeo laboravit, ut utriusque oculi lumen amiserit: hanc avia S. Nicolao pie vovens, pollicita est fore, ut, dum visum recepisset, eam ad visitandum Sancti tumulum adduceret, ibidemque eam vestibus exueret, & has una cum cereo ipsi offerret. Postero die non sine omnium admiratione visu simul & incolumitate donata est.

[393] [alia uno,] Catharina Camers (Camerinum urbs Ecclesiæ est in Marchia Anconitana) uno oculo per mensem ita laborabat, ut ex eo nihil prorsus videret; nec apud medicos quidquam supererat spei. Mater igitur precibus ad Deum conversa, eam S. Nicolao vovit, promisitque illam, si incolumitatis beneficium impetrasset, ad Sancti arcam adducere & unum cereum offerre. Quod beneficium cum obtinuisset, implere votum distulit: unde & prædicta filia post anni spatium eodem rursus malo correpta est, & ad exsequendum votum Tolentinum deducta, derepente denuo penitus sanata est.

[394] [item altera utroque, illustrantur.] Joanna ex Castro S. Genesii (in Marchia Anconitana) cæcitate correpta duobus mensibus lucem non aspexerat, & a medicis fuerat derelicta. Mater eam omni spe remedii destitutam dolens, S. Nicolao votum fecit, pollicita ipsi mappam offerre: cumque dicta Joanna templum ingrederetur, subito cœpit videre, mansitque ibidem totam noctem, mane vero plane liberata fuit.

[395] [Alia oculorum] Cum Montucchius, filius magistri Jacobi ex Castro S. Angeli (in memorata Marchia) magno oculorum malo plures menses ita conflictatus fuisset, ut tumidi & apostematis infecti, sanie fluerent, nec sanari ex medicorum judicio valerent; pater eum S. Nicolao vovit, promittens fore, ut, si filius sanaretur, eum ad Sancti sepulcrum conduceret, detractasque ibidem vestes ac quadraginta solidorum facem ceream offerret: quo voto emisso, filius mox sanus & incolumis evasit.

[396] [gravissima mala,] Lucida filia Morvidellæ triginta & unum dies privata lumine, oculos quidem sanos habere videbatur, sed eos nec noctu nec interdiu claudere poterat; ejusdem quoque caput paralysi correptum tremebat. Mater ferventissime precata, eam S. Nicolao vovit illique effigiem ceream promisit. Votum hoc vesperi nuncupaverat, mane vero duo ipsi Fratres heremitæ apparuerunt, quorum unus ait: Surge, quia filia tua, sanata est; addiditque, se esse Nicolaum. Itaque illa filiam suam sanam omnique malo liberam mane reperit.

[397] [post facta Sancto vota,] Lippa filia Amicæ Matilicensis (Matilica oppidum est Marchiæ Anconitanæ) sinistri oculi lumine triennium caruerat: hanc pater S. Nicolao vesperi vovit; mane vero dicta Lippa visu donata est. Nicolina Joannis Gentilis ex Castro S. Genesii, oculis quidem optimis esse videbatur, nihil tamen videbat, usque adeo ut mensæ accumbens, dum manum in lancem extendere arbitrabatur, eam mensæ imponeret. Hanc mater S. Nicolao vovit, pollicita se imaginem ceream, si filia sanaretur, ad ipsius arcam quotannis oblaturam. Itaque prædicta Nicolina cum cerea effigie ad Sancti arcam deducta, tota nocte in S. Augustini templo jacuit, postero autem mane liberata est, & oculis imposterum limpidissimis usa.

[398] [subito depulsa.] Frater Angelus de monte Robino (Zacconius suspicatur legendum esse Monte Robiano) Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, oculi dexteri lumine quinquennium privatus, sese S. Nicolao vovit & unum florenum (Italice fiorino, quæ vox quandoque etiam pro quodam nummo aureo in Italia usurpatur) Sancti arcæ imposuit, ac mox sanatus est, eoque oculo optime usus. Nucha uxor Cecchi Septempedana oculis sanie fluentibus, maloque oris, quod aperire nequibat, afflictabatur; hæc post nuncupatum S. Nicolao votum, lucem & incolumitatem subito recepit,

[399] Domina Euangelista Tolentinas ab ipso Sancto, [Mulier cæcitate divinitus castigata, & dein liverata:] dum adhuc inter mortales degeret, solo attactu a quodam oculorum malo liberata fuerat: cum vero Frater Scambius (Augustinianus haud dubie Eremita) miraculum hoc post Sancti obitum narraret, ipsaque ægre ferret, istud palam fieri, mox visum denuo amisit: at cum eodem die facti pœnitens frustulum vestis ipsius suis oculis applicasset, postridie aliquantulum videre cœpit, ac post hebdomadæ spatium pristino lumine gavisa est.

[400] Quidam filius dominæ Simonæ ex Force (castrum est districtus Firmani in Marchia Anconitana, teste Zacconio) oculorum alterum macula ita infectum habebat, [oculi macula sublata: alterius fistula sanata:] ut ex eo nihil videre valeret: quam ob rem mater eum S. Nicolao vovit, & quamdam vicinam suam ad visendam Sancti arcam cum donis misit. Eodem autem tempore, quo hæc apud arcam morabatur, laudatus filius in prædicto castello subito sanatus est. Sistus filius Monaldesci Joannis, habitantis Tolentini, fistula supra oculi palpebram quinque mensibus laboraverat, quæ fistula instar vulneris longa & larga erat, ex eaque pus emanabat, nec ullam apud medicos repererat medelam. Ejus mater arcam S. Nicolai quotidie invisebat, vovitque, si filius eo malo liberaretur, se ad arcam tantum frumenti oblaturam, quantum prædictus filius penderet. Hoc facto voto, vesperi turunda sine pure primum amota est, & ipse sine medicina & medici opera post octiduum sanatus est. Sanatio hæc pie quidem S. Nicolao adscribitur ac forte etiam debetur; verumtamen in similibus non apparet manifestum miraculum.

[401] Antonius filius dominæ Finæ ex Montecchio (in Piceno) ex quodam oculorum morbo visu per triennium destitutus est, [tres alii cæci illuminati.] ita ut nihil videret. Mater vovit eum ad S. Nicolai arcam deducere, & imaginem ceream offerre; conduxitque ad arcam. Postquam autem in eo templo pernoctasset, mane videre cœpit, ac deinde semper optimo visu gavisus est. Nuccius ex S. Anatoliæ (vico in Marchia) qui integro mense cæcus fuerat, vovit arcam S. Nicolai nudis pedibus invisere: quo cum pervenisset subito visum recepit. Quædam mulier Tolentinas, quæ undecim annos cæcitate afflicta fuerat, ad S. Nicolai sepulcrum perducta, ibidemque ab hora Missæ usque ad Tertiam genuflexa, surrexit, dicens: Liberata sum per beati Fratris Nicolai merita.

[402] [Quidam e morbo surdus,] De surdis quoque ac mutis, ejusdem sancti Thaumaturgi patrocinio sanatis, sequentia habet Frigerius vel Albericius cap XI: Angeluccius Forte Matilicensis, gravi morbo conflictatus, obtusis auribus multos dies vel potius hebdomadas surdus permansit. Post humana remedia per ferventes preces ad Deum recurrit, totoque ex corde se glorioso sancto Nicolao commendavit, vovitque, promittens fore ut, si pristinum auditum recuperaret, Sancti arcam Tolentini inviseret. Unde & per Dei gratiam & hujus gloriosi Sancti patrocinium ac merita subito sanatus est.

[403] Ferrasolus Raynaldi ex Castro S. Genesii cum gravi aurium malo, quo auditus multum obtusus fuerat, [alter surdaster, curati: auris apostema sanatum:] diu laborasset, adverteretque humana remedia sibi nihil prodesse, magna cum fide & pietate vovit, commendavitque se glorioso S. Nicolao Tolentinati, & per ipsius patrocinium & merita liberatus est. Thomasa uxor magistri Raynaldi ex Massa (præter gemina hujus nominis Hetruriæ oppida, cognominis vicus est in Marchia Anconitana) diebus octo vel decem apostemate in aure afflicta, sese S. Nicolao vovit, pollicita, dum liberata esset, ipsius arcam invisere, cereumque offerre. Facto voto, obdormivit, eademque nocte apostema sua sponte crepuit, ipsaque cœpit melius se habere ac brevi post tempore sanata est.

[404] [quoddam grave malum, & paralysis depulsa.] Venantius Petri ex Borgiano (ejusdem Marchiæ vico) quinque continuis diebus semper hallucinabatur, quamvis sanis oculis esset, maleque loquebatur, non secus acsi mentis inops fuisset. Hujus pater, a quo tenerrime amabatur, eum magna cum pietate ac fide glorioso S. Nicolao commendavit, vovitque, se ad visendam ipsius arcam Tolentinum iturum, ac medium frumenti onus oblaturum, dum filius incolumitati restitutus fuisset. Emisso voto, miraculose subito sanatus est; nec umquam toto, quo vixit, tempore ullam ex eo malo molestiam passus. Petrus Lauri cum multos annos in eum modum paralysi laborasset, ut etiam non nisi maxima cum difficultate loqui posset, glorioso S. Nicolao se commendavit, magnaque cum fide & devotione vovit, ac mox repente miraculose liberatus est.

[405] [Hernia graviter] De ope herniosis divinitus præstita idem rursus Albericius cap. 10 hæc memorat: Forensis ex State, (loco territorii Firmani, teste Zacconio) ætatis quadraginta annorum, & quod excurrerat, jam duodecim annis continuis hernia laboraverat, ita ut, visceribus in inferiores partes diffusis, incedere vix valeret. Hic cum vovisset velum sericum pro sua incolumitate ad S. Nicolai arcam deferre, subito sine ullius medicinæ ope sanatus est, neque toto sexennio, quo supervixit, eo malo umquam amplus afflictus fuit.

[406] [afflicti, nuncupatis votis,] Berardus Morvidellæ ex Castro S. Genesii tam gravi hernia per annum tortus est, ut alter testiculorum usque ad genu dependeret. Mater filium S. Nicolao vovit, spondens, se primo anno effigiem ceream, deinde vero quotannis candelam ejusdem cum puero longitudinis ad ipsius arcam laturam. Hoc votum vesperi nuncupavit, postero autem mane miraculose sanatus repertus est, semperque eo malo liber vixit. Brutus Thomæ Matilicensis cum quatuor annis in eum modum hernia afflictus fuisset, ut incedere non posset, Deo sanctoque Nicolao vovit fore, ut, si liberaretur, ipsius arcam inviseret & cereis cingeret. Facto voto, prodigiose liberatus est.

[407] [ineclamitatem adepti.] Bonanus Rubeus ex S. Anatoliæ (vico) multis annis herniam passus, adhibitis nequiequam remediis, ad Deum sanctique Nicolai patrocinium recurrit, vovens ipsius arcam visere ac cingere cereis, si eo malo liberaretur. Emisso voto repente incolumis evasit, Deoque ac S. Nicolao gratias egit. Salvius Scambri Fulginas (Fulginum, indigenis Foligno urbs est dominii Ecclesiastici in Umbria) longo tempore hernia conflictatus, nullo pacto sanari potuit, nisi postquam se S. Nicolao vovisset; tum enim subito sanus & liber factus est.

[408] Idem auctor eodem capite de iis, qui urinæ detentione & calculi doloribus cruciabantur, [Urinæ detentione laborantes,] subdit sequentia: Petrus Matthæi Septempedanus cum tribus diebus totidemque noctibus urinare nequivisset, indeque se mori arbitraretur, S. Nicolao vovit ipsius arcam invisere & circumcingere cereis, si tam gravi malo eximeretur. Facto voto, nulla interposita mora, urinam emisit & sanatus est. Filius cujusdam hospitæ apud S. Flaviani (vicum) in Aprutio (ulteriori) quinque circiter annorum, calculo ita laborabat, ut urinare non posset: hunc mater S. Nicolao vovit, spondens, se candelam ea, qua puer erat, longitudine oblaturam. Facto voto, puer se e gremio matris proripuit, urinavitque, & omnino salvus domum regressus est.

[409] Dominus Peregrinus, præceptor S. Michaëlis Septempedanus, [sanati:] viginti & uno diebus ex urinæ retentione gravissime decubuit. Hic videbatur sibi, uti & reliquis circumstantibus visum est, quemdam Fratrem videre, qui ipsi diceret: B. Nicolaus me tibi mittit, aitque magistrum Angeluccium (quemdam ex amicis ejus, inquit Zacconius) pro tua incolumitate orasse, per quem te ipsi commendabis. Mox æger se S. Nicolao vovit, spondens sese ipsi semper addictissimum fore; &, si liberaretur, ejusdem arcam cereis quotannis cincturum; factoque hoc voto, statim liberatus est & urinam emittere valuit.

[410] Magister Joannes Camers ultra duos menses quoddam malum in virga, [simile malum curatum,] quæ inde intumuerat, passus fuit; medicique de ipsius salute timebant. Uxor illum S. Nicolao vovit, & pro ejusdem sanatione promisit, se nudis pedibus ligatisque manibus Tolentinum ituram. Cumque brevi post Tolentino reversa esset, maritus melius habere cœpit, ac in triduo sanatus est.

§ XXVII. Varii morbi, vulnera, aliaque corporum mala, sanata & depulsa.

[Comitiali morbo laborantes] Pergo ex Frigerii Albericiique Opusculo reliqua miracula & beneficia enarrare. De sublato comitiali malo cap. 10 sic scribit: Tuccus filius magistri Berardi Tolentinatis intra octiduum comitiali morbo bis correptus est, nec quidquam profuerat consilium medici: mater igitur ait: Volo ad B. Nicolaum recurrere, ut hunc filium meum adjuvet. Is interim malo correptus decumbebat humi, retortis oculis, manibusque ac pedibus & toto corpore trementibus, salivaque ex ore diffluente, & exanimati instar uno die jacuit. Cumque post hæc Tuccus suos sensus recepisset, mater eum ad Sancti arcam detulit, & pro ejusdem salute oravit, & ab eo tempore numquam hujusmodi morbo imposterum vexatus est.

[412] Lucius filius Caroluccii Maceratensis eodem afflictus malo, [sanati.] os vehementer torquebat: at post factum per matrem S. Nicolao votum liberatus est. Ceccus filius Biliæ Septempedanus pessimo illo malo conflictatus, torquebat ora, rotabat oculos, multumque salivæ eructabat. Hunc mater S. Nicolao vovit, spondens, se eum ad arcam conducturam, ibidemque vestibus (Sancto donandis) exuturam. Facto hoc voto numquam eo morbo amplius correptus est, imo mox liberatus fuit. Paulus Maria Gardanus Vitellianensis (Viadana oppidulum est Italiæ in ducatu Mantuano) filius domini Julii & dominæ Aldæ, comitiali morbo laborabat tam vehementer, ut sæpe caderet, semperque mortuus appareret. Parentes magna cum pietate & fide eum S. Nicolao Tolentinati voverunt, & ad visendam ejusdem arcam conduxere; nec umquam eum morbum amplius expertus est.

[413] [Puer e lapsu moribundus, subito convalescit:] Laudatus auctor cap. 6, ubi de mortuis ad vitam revocatis tractat, mirabilem pueri curationem exponit in hæc verba, sed Italice: Canginitius Andreæ Camers unicum filium habebat, qui puer quemdam murum ascendens, lapsus est, & magnum saxum in ipsum decidit, quod alteram coxendicum ita contrivit, ut veluti abscissa foret, ipsiusque ossa confracta simul cum medulla foris apparerent. Jamque ex ea plaga vermes nascebantur, & puer instar mortui jacens biduo nihil manducaverat biberatque, nullum verbum protulerat, nec quidquam sentire videbatur; ita ut medici eum morti proximum affirmarent; verum Canginitius cum sua conjuge Catharina S. Nicolao vovit hunc filium suum, si non moreretur, ligatis manibus ad ejus sepulcrum deferre, ibidemque coxendicem ceream cum tibia & pede donare: quo facto, puer locutus est, petiitque potum & sanatus fuit.

[414] [puella in puteum projecta, inde salva eripitur:] Alia rursum cap. 12 narrat, in hunc modum: Lucia filia Scambri Camertis, habitans Tolentini, a duobus fratribus suis, qui de ea male suspicabantur, in puteum septem ulnis altum dejecta est; quod dum fieret, summa cum pietate & humilitate Deum, ejusque Matrem gloriosissimam Virginem Mariam & gloriosum S. Nicolaum Tolentinatem precata est, ut sibi in tam præsenti periculo, & sine ulla misericordia violenter projectæ, succurrerent. Hinc illæsa, nulloque valetudinis damno affecta, ibidem undecim diebus totidemque noctibus sine cibo & potu permansit, sub quorum finem ope funis cum summa exultatione & jubilo viva inde extracta est, meritasque omnipotenti Deo, gloriosique S. Nicolai meritis & patrocinio, qui eam tanto in discrimine tutatus fuerat, gratias egit.

[415] [abscissus pollex, manui restitutus,] Francisci Andreoli Maceratensis pollicem manus dexteræ frater ita læserat, ut abscissus in terram decideret: Franciscus vero sublatum pollicem manui denuo applicuit, dicens: O gloriose S. Nicolae Tolentinas, probe nosti, me plurima pro tua canonizatione scripsisse; obsecro te, ut tuam mihi potentiam manifestes, ne hoc digito mutilus vivam: spondeo enim, me quamprimum tuam arcam Tolentini veneraturum, manum ceream unius pondo oblaturum, in vigilia tuæ festivitatis perpetuo jejunaturum, & absque ulla mercede pro tua canonizatione continuo scripturum, cum id a me requiretur. Facto hoc voto, dictus pollex sponte sua sese manui adaptavit.

[416] [exarescit; facto voto, sanatur.] Sed post quatriduum exarescens, carne ungueque nudatus est; manus quoque & brachium, imo totum latus cœpit intumescere. Die vero Sancti festa Tolentinum equitavit; dumque promissam manum ceream arcæ imponeret, prædictus aridus pollex sanguinem emittere ac melius habere cœpit, & intra quindecim dies carnibus & ungue, ut olim, vestitus fuit. Zacconius hoc miraculum parte 2 Vitæ, cap. 12 referens, probabiliter opinatur, eam pollicis exsiccationem ac reliqua mala in pœnam dilati voti Francisco accidisse: nam intra quatriduum promissam manum ceream necdum Tolentinum detulerat, quod tamen commode facere potuisset.

[417] Quædam pia erga gloriosum S. Nicolaum domina de violato matrimonio ex invidia apud maritum accusata fuit: [Matronæ immerito periclitanti succurrit:] unde ipse nimium credulus, sine ullo examine, nec certus de crimine, in furorem actus, gladium strinxit, magnoque impetu conjugem adorsus est: at illa tantis in angustiis & discrimine oculos suos in quamdam S. Nicolai imaginem, quam in sua domo venerabatur, subito conjecit, seque piissime multaque cum fiducia ipsi commendavit. Nec valuit persidus maritus eam quovis pacto ferire aut lædere; quia scilicet ipsa a glorioso S. Nicolao protegebatur, cui se tam pio corde commendaverat. Maritus nihilominus certus eam alia ratione e medio tollere, venenum ei propinavit, quod ipsa secure hausit; nec quidquam inde mali, sub S. Nicolai patrocinio tuta, umquam experta est. Denique cum tandem divinæ Majestati placuisset, uxoris innocentia pietasque patuit, & maritus deposuit errorem.

[418] Venetiis cuidam medico guttur ita transfixum fuit, [transfixum guttur sanat:] ut pugio inhærens utrimque emineret; hic igitur in tam præsenti periculo se deprehendens, gloriosum S. Nicolaum invocavit, ac mox sanatus est, & in grati animi tesseram S. Nicolaum, seque ante ipsum genuflexum in ejusdem altari Venetiis pingi curavit.

[419] Quidam nobilis patritius Venetus pie erga S. Nicolaum affectis crebro narravit singulare, [pueros, ex alto lapsos,] quod per S. Nicolai patrocinium in filio suo receperat beneficium, eratque hujusmodi: Dum ipse Feltriæ (quæ Marchiæ Tarvisinæ urbs est sub dominio Veneto) dux militibus præesset, filiolum suum cujusdam nutricis curæ commiserat. Accidit autem quodam die, ut dum dicta nutrix in quodam colle cum puero lusitaret, hic manibus elapsus præceps rueret non sine magno vitæ periculo tum ob loci altitudinem tum etiam ob plurima saxa, quæ in vallo jacebant. Verum ecce, dum puer per aëra decem passibus a terra volveretur, non solum nutrix, sed & omnes domestici subita invocatione eum S. Nicolao commendaverunt, dicentes: Succurre, obsecro huic puerulo, ne lædatur. Nec mora postulatum beneficium impetrarunt; etenim illum illæsum planeque incolumem, hilaremque repererunt; ideoque eum mox ad S. Nicolai aram deferentes, divinæ Pietati de tanto favore per S. Nicolai clientelam concesso gratias egerunt, puerumque in miraculi memoriam sancto (Eremitarum S. Angustini) habitu induerunt.

[420] Cuidam nobili civi Perusino (Perusia urbs est Pontificiæ ditionis in Umbria) unicus filius erat, [servat incolumes:] quem tenerrime amabat: hic ex altissima paterni palatii fenestra in subjecti putei oram delapsus est: quod cum mater conspiceret, subito dolore percita, alta voce vociferando, eum toto cordis affectu beato Dei servo S. Nicolao commendavit; quare & subito exaudita est: quippe puer sine ulla læsione & malo in terram decidit; gratiæque de tanto favore ac beneficio, per gloriosi S. Nicolai Tolentinatis merita & patrocinium impetrato, Deo actæ fuerunt.

[421] Martinus filius Novellæ, ex Castro S. Genesii, e quodam asino lapsus, illiso in terram capite, [item alterum a jumento raptatum sanat.] pedibusque clitellarum funi innexis, per jactum lapidis raptatus est, atque inde fronte & a capite usque ad coxendicem pessime mulctatus, quinque dies sine loquela, cibique ac potus & luminis expers jacuit. Judicantibus medicis, eum sanari non posse, mater illum glorioso S. Nicolao Tolentinati commendavit, vovitque ligatis manibus una cum filio ipsius arcam invisere, & duas candelas ejusdem, cujus filius erat, longitudinis offerre. Facto voto, de noctu dormienti matri duo Fratres Augustiniani apparuerunt, quorum alter S. Nicolaus esse videbatur; eaque deinde expergefacta prædictus Martinus fari, melius se habere & comedere cœpit, convalescentemque mater ad Sancti arcam portavit; at videre necdum poterat, jacuitque ibidem tota nocte: mane autem lumen cernere cœpit, & plane sanatus est, & sponte sua cum matre ad S. Genesii Castrum pedes reversus est.

[422] [Febri hectica,] Bartoluccius filius Alisæ ex vico S. Joannis, nunc ex oppido Cingulo (uterque locus est Marchiæ Anconitanæ) febri hectica ita laborabat, ut ex ea jam ad extrema deductus esset. Hujus mater S. Nicolaum tamquam Sanctum precata est, ut suis precibus filio suo sanitatem a Deo impetraret; promisitque tumulum invisere, & ejusdem altare cingere cereis. Finitis precibus, non tantum temporis, quo quis quinque milliaria conficeret, effluxit, quin locutus fuerit, quod ante non potuerat; deinde vero ultra annos quatuordecim supervixit.

[423] [diuturno corporis tumore,] Thomas filius Gentilis ex villa Bragugnani per quadriennium ita intumuit, ut medici medicinæque nihil ipsi prodessent: post hæc vovit arcam sive sepulcrum, in quo gloriosi S. Nicolai Tolentinatis corpus quiescit, ligatis manibus invisere, & intra octiduum, ineundo computum a die, quo sanatus fuisset, unum cereum quadraginta solidorum offerre; moxque eo, quo dictum est, modo ligatus, Tolentinum equo vectus est, & una nocte vicinus arcæ jacuit; postero autem mane morbo plane liberatus, hilaris ecclesia egressus est, & pedes Camerinum rediit. At cum octiduum, nondum oblato, quod promiserat, effluxisset, febri denuo tentari cœpit: quare Tolentinum reversus, expleto supra arcam voto, salvus & incolumis factus est.

[424] [& hydrope liberati.] Frater Franciscus Nursinus (Nursia urbs parva est in Umbria) tribus mensibus hydropem passus, quem medici nequicquam depellere tentaverant, fusis precibus factoque voto offerendi S. Nicolao pro sua salute imaginem ceream, illo morbo per vitam, preces & merita ejusdem gloriosi S. Nicolai secundum ipsius fidem & constantiam a Deo liberatus est.

[425] [Grave gutturis malum,] Capite XI de gutturis malo a quadam muliere depulso, aliisque ægris sanatis hæc habet: Margarita ex Urbe Salvia (Marchiæ Anconitanæ vico) gravi gutturis malo duodecim annos afflicta fuit, nec ullo humano remedio potuit sanari. Deum itaque ejusque Matrem gloriosam Virginem Mariam & S. Nicolaum Tolentinatem pro sua incolumitate precata est, spondens hujus arcam visere & velum sericum, cereumque suæ magnitudinis donare. His precibus finitis, cœpit penitus melius se habere, & intra unius mensis spatium absque ulla medicina plane sanata est. Dubium apparet hoc beneficium, nisi forte duodecim annorum spatio malum adeo inolevisset, ut naturaliter curari non potuerit. Pergo ad alia.

[426] Servita uxor Gentiluccii Tolentinas, dum etiam parvula esset, [strumæque] struma correpta est. Est autem struma quidam glandularum tumor, qui ex materia pituitosa oritur, & aliquando ipse velut in glandulas concrescit, & in cervice, gutture, alis & inguinibus nasci solet, ut pluribus videri potest apud Gorræum in Definitionibus medicis. Porro Sanctus, dum viveret, ab ipsius matre rogatus, male affectum puellæ guttur attigerat, & super illud sanctæ Crucis signum formarat: post mortem autem S. Nicolai quodam die Sabbathi ejusdem anni, vesperi dictæ strumæ partem evomuit, aliamque partem eadem hora subsecutæ diei dominicæ, ac denique omnem reliquam sub idem tempus die Lunæ excreavit, ac plane munda & incolumis facta est.

[427] Magister Verinus, magistri Gualteronii Septempedanus, [variis] duodecim annis strumas in faucibus ac pectore passus fuerat, nec a variis medicis, medicinæque ac balneorum ope valuerat curari. Tandem magna cum pietate & fide Deo gloriosoque S. Nicolao Tolentinati vovit, si convalesceret, omnes vestes suas ad Sancti arcam offerre, & quotannis in ejusdem vigilia solo pane & aqua vesci, ipsoque festo die, dum posset, quolibet pariter anno ipsius ecclesiam invisere. Facto voto, per divinam misericordiam, gloriosique S. Nicolai patrocinium ac merita, cœpit se melius habere, & intra unius mensis spatium omnes plagæ penitus evanuerunt: nec umquam eo malo laboravit imposterum. Apud Albericium post vocem pectore, Italice petto, legitur & cedole, quæ vox Latine syngrapham vel schedulam sonat; quare nescio, quid ibidem voluerit designare, nisi forte mendum irrepserit.

[428] Gentilis Accorombonus ex Monte Lupone (vico Marchiæ crebro memoratæ) cum per duodecim annos afflictus strumis fuisset; [Tublatæs] nec toto vitæ tempore ullius medici medicinæve ope, quamvis varia tentasset, potuisset sanari; voto sese S. Nicolao obstrinxit, spondens se sepulcrum, in quo ejus sacrum corpus jacebat, invisurum, magnaque cum pietate & fide ad ejusdem templum venit, & tota nocte vicinus arcæ quievit: mane vero per divinam Clementiam se sanum & liberum deprehendit.

[429] Margarita, uxor magistri Berardi Tolentinatis, in dextero corporis latere gravissimos dolores passa fuerat; [apostemata] quippe apostemate laborabat. Hæc, dum aqua, qua beatus Dei servus S. Nicolaus post obitum ablutus fuerat, se lavat, subito liberata est, ruptoque & aperto sponte apostemate per divinam misericordiam salva & incolumis evasit. Forsitan hæc ipsa Catharina est, quæ non unum a Sancto, dum viveret, beneficium impetraverat, ac demortui manus pedesque laverat, ut in Vita prima a num. 34 usque ad finem cap. 4 legere est.

[430] Francisca monacha cœnobii S. Luciæ e Castro S. Genesii ultra duodecim annos apostema, [Tanata:] quod tria capita fecerat, multoque pure manabat, in ventre toleraverat; cumque humanis remediis, quæ plurima adhibuerat, nihil proficeret, sese glorioso S. Nicolao Tolentinati humillime commendavit, vovitque, & ligatis manibus ad honorandam ipsius arcam accessit, ibidemque una nocte jacuit: facto autem mane per divinam clementiam, gloriosique S. Nicolai patrocinium & merita, ad monasterium suum incolumis reversa est, eoque malo semper libera vixit.

[431] [crurum mala] Gentiluccius ex Castro S. Genesii spinam sinistri cruris genu infixam habebat, unde tota illa pars usqueadeo intumuerat, ut sex mensium spatio eam nullo pacto movere, nec incedere, nec erigere se, nec sedere valeret, medicique penitus desperarent. Hic igitur se Deo gloriosoque S. Nicolao commendavit & vovit, seseque equo (curru, opinor) ad ejusdem arcam deferri curavit, ubi cum oblata cerea tibia pernoctasset, mane tibiam sanatam expertus est, & ad S. Genesii Castrum pedes reversus.

[432] [curata:] Dominus Fridericus, sacellanus ad S. Georgium Maceratæ, ultra tres annos malo quodam, quod tria capita habebat, in dextera tibia cruciatus est; quod cum ex medici judicio curari non posse videretur, magna cum pietate fideque sese Deo gloriosque S. Nicolao commendans vovensque, ad ejusdem arcam portari se jussit, & post oblatam tibiam ceream, crus suum in fenestra arcæ collocavit, quod paulo post retrahens, melius habere deprehendit, ac intra quatriduum sine ullius auxilio Maceratam salvus repetiit.

[433] [corporis tumor dissipatus:] Lippulo Bartoli Matilicensi per unum mensem corpus ita intumuerat, ut quatuordecim diebus ac noctibus nihil comederit, deque ipsius vita timeretur. Hunc pater, fusis precibus, glorioso S. Nicolao commendavit, vovens, se ipsi cereum ejusdem cum filio longitudinis oblaturum; & miraculose sanatus est.

[434] [periculosæ cruris] Maccarellus Jacomuccii ex Urbe Salvia viginti annos in cruris tibia fistula laboraverat, quo crus vehementer intumuerat, multaque ex eo exempta fuerant ossicula. Cum autem adverteret, quod nec medici, nec medicinæ sibi quidquam prodessent, Deum ejusque sanctissimam Matrem precatus est, ut per gloriosi S. Nicolai merita liberaretur; vovitque ipsius arcam invisere & viginti solidos offerre. Intra octiduum post emissum votum circa diluculum placidissime, quod diu non fecerat, obdormivit, & interea ulcus crepuit, multumque puris ejecit, atque intra duos menses penitus sanatus est, non nisi una turunda usus. Hæc sanatio cum suis adjunctis hujusmodi non est, ut pro miraculo certo possit haberi.

[435] [& brachii fistulæ sanatæ] Rinalduciæ, filiæ Marinæ Fulginatis, dexterum brachium fistula infecerat, quam cum medici inspicerent, curare nequibant. Itaque mater eam Deo, gloriosoque S. Nicolao commendans, vovit ipsi velum aureum offerre; hinc & miraculose sanata est.

§ XXVIII. Alii varii generis morbi sanati.

[Laterum, stomachi ac brachii dolores repulsi:] Alia denuo miracula vel beneficia variis collata sæpe memoratus Albericius cap. 13 enarrat, quæ ut cetera Latine subjungo. Planca uxor Mariæ Tolentinatis laterum doloribus per decennium cruciata fuerat, iisque tam pertinacibus, ut medicorum medicinæque opem eluderent; verum fusis precibus nuncupatoque in S. Nicolai honorem voto, repente sanata est. Flordalisa Francisci ex Castro S. Angeli, habitans Tolentini, cum graves stomachi cruciatus toleraret, aspersa aqua, qua S. Nicolai cadaver lotum fuerat, mox iis liberata est. Flordalisa, uxor Julii Septempedani, acres dolores in brachio sex mensibus passa, vovit fore ut, si sanaretur, aram, ubi gloriosi S. Nicolai corpus jacebat, quotannis cereis & argenteo filo cingeret; quo voto facto, sanata est semperque sana vixit.

[437] Bernardus episcopus civitatis Camerinensis quadam nocte magnis podagræ doloribus in dextero pede cruciatus, [morbus articularis mitigatus] cum nullum ex humanis remediis levamen percepisset, recordatus plurium favorum beneficiorumque, quæ miseris mortalibus Sanctus impetraverat, eum invocavit, vovitque se, si dolores mitigarentur, pedem cereum ad ipsius arcam missurum, seque metipsum eamdem invisurum, simulac per pedes liceret. Facto voto, mox dolores remiserunt; cumque ante id temporis singulis mensibus eo morbo molestaretur, posthac ultra quatuor menses eo caruit. Apud Ferdinandum Ughellum tomo 1 Italiæ sacræ unum hujus nominis inter episcopos Camerinenses reperio, cognomento Bon-Joannem, qui col. 566 ab anno 1537 usque ad 1574 Camerinensem cathedram summa cum laude tenuisse dicitur. Huic igitur istud qualecumque beneficium obtigisse dicendum est.

[438] Cum Zappa Tarasius Septempedanus ultra mensem podagra, [& sublatus:] ac tribus hebdomadis simul febri continua laborasset, uxor pro viri incolumitate vovit S. Nicolai arcam Tolentini invisere, ipsius festa luce quotannis a pane abstinere, ejusdemque vigilia jejunare. Emisso voto, maritus ambulare cœpit, & post hoc miraculum numquam eo malo correptus fuit. Frater Franciscus Spoletanus (est autem Spoletum Italiæ urbs in Umbria) Ordinis S. Joannis Hierosolymitani eodem articulari morbo tam vehementer ac diu tortus fuerat, ut non modo non incedere, sed nec imposita pedibus linteamina ferre valeret. Sed nuncupato in S. Nicolai honorem voto, mox omnis dolor evanuit, nec in eum morbum umquam relapsus est.

[439] Rinalducius Andreæ Tolentinas gravi cordis malo per octiduum ita afflictus fuit, [cordis] ut se moriturum crederet, & a medicis de ipsius salute desperaretur, nec ullam quietem capere, ac vix loqui valeret. Is intimo cordis affectu S. Nicolaum invocans, pollicitus est, se, si eo morbo ac dolore liberaretur, mox ad honorandam Sancti arcam properaturum, & decem solidorum cereum donaturum. Post hæc visus sibi fuit sentire capillum a corde intra corpus decidentem, ac mox dolor omnis evanuit, & ipse omnino sanatus est.

[440] Angeluccius Neri Florentinus, habitans Septempedæ viginti mensibus acres dolores stomachi, qui multum agitabatur, [stomachique cruciatus abatti:] passus, cum nullum ex medicinis levamen experiretur, post preces voto se obstrinxit ad deferendum nudis pedibus ad gloriosi S. Nicolai Tolentinatis arcam quinque pondo cereum, & quotannis in ipsius vigilia jejunandum, ipsiusque tumulum, alterumve locum, in quo illius festum ageretur, nudo capite adeundum. Cum id votum emisisset, seque Deo, sanctoque ejus servo Nicolao enixe commendasset, quievit, meliusque habere cœpit, & absque ulla medicina aut humana ope convaluit.

[441] Bartholomæa filia Manfredini Tolentinas cum uno die nocteque spasmo laborasset, & medicus eam coquere (id est calido balneo purgare) decrevisset, [spasmus & gangrena sanata:] noluit mater, magnaque cum pietate & fide eam glorioso S. Nicolao Tolentinati commendavit vovitque; atque ita sine balneo spasmus cessavit & puella sanata est. Indiola uxor Mucarelli Septempedana a mense Majo usque ad Decembrem gravi gangrenæ malo os infectum habuit, quæ carnes sponte sua ita exederat, ut os aperire nequiret. Hæc post fusas preces vovit, se nudis pedibus Tolentinum ituram, & simulac eam urbem in conspectu habitura esset, ligatis manibus ad gloriosi servi Dei S. Nicolai arcam usque processuram, ibidemque quatuor pondo cereum oblaturam: quo facto, mox melius se habere & os aperire cœpit, ac per divinam misericordiam sanctique Nicolai Tolentinatis, cui se intimo cordis affectu commendaverat, denique plane convaluit.

[442] [mulier grævissimo malo,] Muta uxor Lipponi Cingulana quodam malo tam graviter correpta est, ut tres dies totidemque noctes sensibus ac loquela fuerit destituta. Lipponus vovit quotannis in vigilia S. Nicolai Tolentinatis jejunare, ligatisque manibus ad arcam, in qua ejusdem sanctum corpus jacet, accedere, ac præterea sex pauperes cibare. Facto hoc voto, Muta ægra rubrum vermem uno palmo longum subito evomuit, & per divinam gratiam sanctique Nicolai tutelam eo malo liberata est.

[443] [alii dentium] Petrus Marci ex villa Cupi (Zacconius legit Clepi) acres oris ac maxillarum cruciatus perpessus fuerat, ad quos tollendos duos sibi dentes erui frustra curaverat. Cum vero deinde sese S. Nicolao devotissime commendasset, vovissetque cum cerei serti dono ad ejusdem arcam accedere, nocte subsecuta eo tormento plane liberatus est. Dominus Amidus Tolentinas, doctor juris, simili dentium cruciatu afflictus, Deum enixe precatus est, summaque cum devotione ac fide gloriosi S. Nicolai Tolentinatis patrocinium flagitavit. Nocte sequenti sub primum somnum S. Nicolaus ei apparuit, ac benigne petiit, quis ipsi dens doleret. Æger, digitum denti imponens, Hic, reposuit; ac mox S. Nicolaus sanctissimæ Crucis signum super eum formasse ipsi visus est. Experrectus infirmus, sese omnis doloris expertem deprehendens, multas divinæ Majestati gloriosoque patrono suo S. Nicolao Tolentinati gratias persolvit.

[444] [cruciatu, puer scabit liberati,] Marchesina magistri Nicolai acerrimis dentium cruciatibus & furore adeo torta, ut nec interdiu nec noctu vel paululum quiscere valeret, quodam die Anconitanam S. Augustini ecclesiam ingressa est, ibidemque ante S. Nicolai altare prostrata in genua, sese toto cordis affectu ipsi commendavit, enixe rogans, ut ejus meritis tanto malo liberaretur; unde & subito miraculose sanata est. Dominicus filius Flordalisæ, uxoris Francisci Septempedani, puer duodecim annorum, pedes dura asperaque scabie infectos habebat. Fusis precibus, factoque voto pueri ad S. Nicolai tumulum deferendi, ibidemque candelam ejusdem cum illo longitudinis donandi, sine ullius medicinæ ope octiduo post sanatus est.

[445] [puerpera sublevata: proles impetrata,] Capite 14 idem Albericius hæc habet: Saccuccia, vicina Margaritæ Camertis, in partu laborans, mori se existimabat: at facto per prædictam Margaritam voto, quo ad visitandam ligatis manibus, pedibusque nudis S. Nicolai arcam se obstrinxerat, cœpit loqui, quod ante non fecerat, & liberata fuit. Philippus Arma ditissimus mercator Neapolitanus, cum e conjuge sua nullum filium procreare valeret, S. Nicolaum precatus est, vovitque fore, ut, si filium gigneret, Nicolaum appellaret, & quotannis, dum is viveret, festa ipsius luce unum ferculum Fratribus Neapolitanis donaret. Obtinuitque, quod rogaverat, & filium ex uxore progenuit, qui Nicolaus nuncupatus est, vixitque. Pina uxor Vanni Matilicensis, cum post multos cum viro exactos annos nullam interim prolem peperisset, vovit S. Nicolao, si filium pareret, ejusdem ei nomen imponere. Post factum votum eodem mense filiam concepit. Ita Albericius, nisi forte pro figlivola, filiam, legendum sit figlivolo, filium.

[446] Cum Ciccus Aresto Septempedanus multos filios genuisset, [& servata:] qui omnes obierant, vovit S. Nicolao, si ipsi filius nasceretur, isque vivere perseveraret, fore ut ipsum Nicolai nomine appellaret, tantumque ceræ ad illius arcam offerret, quantum filius penderet. Præterea addidit, se minime reluctaturum, si is grandior factus, Eremitarum Ordinem amplecti desideraret. Post paucos dies ejusdem uxor filium enixa est, qui supervixit.

[447] Subdo quædam alia, quæ a laudato scriptore hinc & inde referuntur. [insanus menti, moribundus sensibus redditi:] Capite 8 de frenetico quodam, ope Thaumaturgi nostri ad sanam mentem reducto, ita ait. Joannes Salimbeni Matilicensis furiosus ac insanæ mentis erat, & uxorem suam occidere semel tentaverat, volueratque: at cum ipsa septem panni linei ulnas ad S. Nicolai arcam offerre vovisset, eo malo liberatus est, & pristinæ sanitati restitutus. Capite 14 aliam moribundi pueri curationem exponit. Puer quidam, inquit, in civitate Feltriensi (in Marchia Tarvisina) animam agebat; jamque exspirasse credebatur, habebaturque pro mortuo: at postquam eum mater piis cum lacrymis S. Nicolao commendaverat, puer, non aliter quam si e somno evigilasset, sensibus restitutus est, & mater perfusa gaudio, Deo sanctoque Nicolao gratias egit.

[448] Margarita, uxor magistri Joannis Camertis, acres hæmorrhoidas tribus hebdomadis passa,[hæmorrhoides curatæ:] per quas nec jacere, nec dormire, nec quidquam facere permittebatur, S. Nicolao vovit, se, si liberaretur, arcam ipsius invisuram, cincturamque filo argenteo: posthæc in somnum subito incidit, ac paulo post expergefacta, tam sanam se reperit, acsi nullo umquam morbo laborasset; & post hoc miraculum optima semper valetudine gavisa est. Franciscus Raynaldi Berardi fluxu sanguinis sex menses afflictus fuit, nec quidquam ex medicorum ope retulerat solatii: tandem S. Nicolaum invocavit, spondens, se unum cereum ad ejusdem arcam delaturum, & subito sanatus est.

[449] Joannes filius Francisci tam vehementi febri correptus fuerat, [febris pulsa:] ut præ languore sine pulsu arteriæ & vitæ spe jaceret, nec movere se posset. Interim pater S. Nicolai opem invocavit, filiumque equo impositum ad honorandam Sancti arcam misit, ibique is valetudinem recepit, & sine aliorum auxilio equitans, domum reversus est. Non capio, qua ratione Joannes, si re vera tam debilis fuerit, ac dicitur, ad Sancti tumulum equo vehi potuerit. Post hæc ait Albericius, constare ex Processu, multa pecora, invocato per eorum dominos Sancto, sanata fuisse; at nullum in particulari recenset.

[450] Denique pœnam, quam quædam mulier, sive ob mendacium sive ob contemptum, incurrerat, [mulier ob contemptum Sancti cultum castigata:] ejusdemque pœnitentiam & sanationem, his verbis subjungit. Domina Joanna, uxor Francisci Septempedani, cum a quadam vicina ipso S. Nicolai festo ad Tolentinum honorandæ arcæ gratia adeundum invitaretur, abnuit, ægritudinem causata. Eodem autem temporis spatio ex toto latere sinistro dolere cœpit; rataque in mendacii pœnam, quo se ægram falso dixerat, id sibi accidere, extemplo iter arripuit, ut festivitati adesset. Nec cruciatus per viam cessaverunt; at cum templum ingressa, suæ longitudinis candelam ad Sancti arcam obtulisset, repente evanuerunt, ipsaque Deo gratias agens, gloriosumque S. Nicolaum laudans, domum suam repetiit.

[451] [Augustinianus moribundus, subito sanatur:] Subjungo hic tres alias curationes, quarum altera ab Ambrosio Senensi apud Scipionem Jardinum refertur in hunc modum. Coram me magistro Ambrosio Senensi, tametsi indigno sacrosanctæ theologiæ professore, hujusmodi illuxit divi Nicolai miraculum: nempe quod, dum quidam nostri heremitani Ordinis frater Baptista de S. Geminiano in nostro conventu degens, vir admirabili probitate conspicuus, acriter & acerbe flagrantibus cruciaretur febribus, usque adeo, ut tribus diebus ac noctibus absque loquela, cibo & potu, insuper & sine elevatione aut suppressione corporis in arteria, nempe absque pulsu, & id, quod incredibile dictu videtur, etiam sine flamine & respirationis solamine, agonizans jacuisset; ita ut sermo inter Fratres exierit, quo in loco aptius tradi sepulturæ eum oporteret, me illuc ad infirmum redeunte, quidam Frater Salvatorius de Monte S. Savini, illum totius charitatis genuflexione S. Nicolao commendavit; & immediate infirmus loquendi facultate donatus, in hæc verba prorupit: Laus sit & gratiarum actio rerum omnium Opifici Deo, & ipsi S. Nicolao, qui mihi apparuit, & me sanum fecit: atque e cubili confestim surgens, ulterius infirmitatis cruciatu aut languore aliquo haud vexatus fuit.

[452] [Prior generalis Ordinis S. Augustini] Alterum beneficium Torellius memorat in Annalibus ad annum Christi 1510 num. 5, ubi curationem Reverendi admodum P. Ægidii Canisii, sui Ordinis Magistri generalis, S. Nicolao acceptam refert verbis, quæ ex Italicis Latina reddo. Bonus Ægidius sentiens sese morbo vehementer atteri, medicisque in sua sententia, qua eum ex illo moriturum dixerant, persistentibus, Religioso habitu sese indui & e lecto in terram collocari jussit, ibique sanctissimo Sacramento summa cum pietate suscepto, regimen cum sigillo Ordinis in manus Procuratoris generalis, qui tum aderat, deposuit.

[453] [a periculoso morbo con valescit.] Deinde peccatorum suorum offensarumque ac erratorum, quæ contra commune Ordinis & filiorum atque fratrum bonum commisisse poterat, veniam a Deo humillime precatus, ad beatissimam Virginem, magnam Patronam suam, & gloriosum S. Nicolaum Tolentinatem, aliosque Sanctos, quos maxime venerabatur, conversus, illorum præsentissimam opem & clientelam enixis precibus imploravit. Et sane orationis suæ effectum brevi expertus est: quippe die XXX memorati mensis Augusti, quæ decima quinta infirmitatis erat, contra medici sententiam omne periculum non sine miraculo ex sententia tum medici, tum aliorum virorum prudentium, jam evaserat. Non video tamen in hac curatione certum miraculum; nisi forte ea fuerint morbi ac recuperatæ valetudinis adjuncta, quæ miraculum certum fecerint.

[454] Tertium denique legitur apud Ludovicum Zacconium parte 2 Vitæ, [Quidam alter Augustinianus,] cap. 3, cujus verba Latine exhibeo. Lubet hic ultimo singularem quamdam, quæ hocce tempore contigit, apparitionem referre, quæ fuit hujusmodi: Anno Domini nostri MDCX quidam Pater, Ordinis nostri Religiosus, Argentiæ, quæ alicujus nominis locus est in ducatu Ferrariensi, in morbum inciderat, qui quidem tam vehementer ingravescebat, ut sine dubio moriturus crederetur. Id ipsum æger medicos asserentes jam audierat: unde, invalescente indies morbo, de sese actum esse, non dubitabat; cum tandem, ut ad rem veniamus, a mense Augusto, quo morbum contraxerat, ad S. Nicolai vigiliam, quæ in diem XIX (imo IX) Septembris incidit, tacite ait: O mi gloriose S. Nicolae, ecce hodie vigilia, cras festum tuum celebratur: præteritis annis ego hanc semper colui, & sanctam Missam tuam ea devotione, quam mihi Dominus concessit, semper celebravi, ut ipse nosti; hoc autem anno istud facere (de vigilia loquebatur) non possum, nec magis tuam Missam potero celebrare: quo redactus sim, vides.

[455] His dictis, nihil præterea fecit, nisi quod dum inter meridiem & vesperam id diceret, nemine tum in cubili præsente, [peticulose decumbens, a Sancto justus, ] aliquantum somni ceperit: cumque semisopitus quiesceret, S. Nicolaus ejusdem cubile ingressus & ad lectum accedens, eum primo salutavit his verbis: O devote serve mi. Deinde vero ait: En tibi hanc schedulam, cape & lege. Videbaturque ipsi Sanctus quamdam pixidem aperire, ex eaque depromptam schedulam ipsi ostendere, &, quæ retulimus, dicere. Ipse autem eam schedulam evolvens, in ea sanctissimum nomen Jesus invenit; unde timore perculsus, repente ait: Væ mihi misero! hæc syngrapha mortis est; perii! Contra ipse, scilicet S. Nicolaus, retulit: Ne te miserum dixeris, cedo eam mihi; falleris, nec quidquam sapis. Hæc syngrapha, sive schedula, utut eam appellare volueris, signum mortis non est, sed sanitatis, quam tibi impetravi. Sume igitur animos, nec dubita, quin sanatus & omni malo liberatus sis: his dictis disparuit.

[456] Eodem vero tempore æger ille Religiosus expergefactus & plenus gaudio, [surgit incoscimis,] cœpit sibi dicere: Atqui certe verum est, S. Nicolaum mihi adfuisse: in fide mea, non mentior: ac mox convocans, qui eum curabant, ait: Heus, heus, accurrite, auscultate: ubi hæretis? accedite & audite. Hinc ipsi cubiculum ingressi quæsierunt: Quid sibi vult ista tua insolita lætitia? At ille: Tacete, inquit, nescitis, quid sit. Sanctus pater Nicolaus Tolentinas ad me venit, dixitque, me sanatum esse: atque ita est; ego nihil mali sentio. Porro non fuit hæc manis visio aut fallax somnus: etenim eodem tempore viribus ac loquela receptis (quod sane custodes ejus non parum mirabantur) sese erigens in lecto resedit, sumptasque vestes induit, invitis omnibus, qui cum phrenesi agitari arbitrabantur.

[457] Eo die indutus vestibus domi se continuit, nec foras progressus est: [& mirantibus omnibus,] vesperi vero medicus adveniens, eum omni malo liberum reperit; auditisque, quæ ipse de S. Nicolao cireferebat, ait: Ingens tibi beneficium præstitit; alioquin enim de te actum fuerat. Postero a suscepta sanitate elapso die, reluctantibus ceteris, iter Tolentinum versus capessivit: ad quemcumque autem conventum per viam digrederetur, cuilibet eum intuenti homo jamjam e sepulcro suscitatus videbatur, ideoque omnes misericordia moti ajebant: Heu, Pater, Frater N., unde nobis tam moribundus ades? Næ istud est in via velle exspirare: noli ultra procedere: mane hic; alias in itinere morieris. Ita Patres illi familiares & amici loquebantur, eo quod illum tam macilenta pallidaque facie ex gravi, quo laboraverat, morbo, intuerentur, &, quid ipsi acciderat, ignorarent.

[458] [Tolentinum proficiscitur.] Ipse vero singulis respondebat: Causam ignoratis: & visione sua Sanctique apparitione, prout contigerat, exposita, audientibus omnibus lacrymas eliciebat; & tum denique etiam hi ajebant: Vade Tolentinum, priusquam ad tuum monasterium revertaris. Possem hic viri nomen ac patriam adscribere: verum cum is adhuc in vivis supersit, sequimur istud monitum: Lauda post mortem, magnifica post consummationem. S. Ambrosius Sermone LXIX. Huc usque Zacconius.

§ XXIX. Captivis, a latronibus comprehensis, & ad mortem damnatis succurrit: innocentem supremo supplicio mirabiliter subducit.

[Sanctus inique damnatum salvat:] Vinctis quoque, & ad mortem damnatis, qui sancti Thaumaturgi nostri opem implorarunt, eum præsto fuisse, habemus ex sæpe memorato Albericio cap. 9, ex quo sequentia Latine huc transfero. Quidam vir nobilis Mediolanensis contra jus & fas perduellionis falso accusatus, in carcerem conjectus est, diligenterque interrogatus, examinatusque, tandem tormentorum vi & cruciatibus afflictus, miser, quod non fecerat, confessus, & sine ulla misericordia capite damnatus est. Hujus uxor, a quo tenerrime amabatur, magnis cum lacrymis, majorique cum pietate ac fide, eum S. Nicolao Tolentinati, quem enixe venerabatur, commendavit, ut ipsius probitatem & innocentiam tueretur. Sanctus igitur tam mulieri, quam captivo nobili sæpius benigne apparuit, eumque ad supplicium comitatus est. O grande omnibusque seculis memorandum prodigium! Quidquid ageret carnifex, frustra eum lædere tentavit: quare cum hæc non sine Dei numine fieri animadversum esset, omnium cum admiratione ad carcerem reductus est, & cognita postmodum viri innocentia, liber dimissus.

[460] [alium innocentem;] Alius vir nobilis Venetus magna sub custodia cautelaque Patavio Venetias deductus, & ex invidia falso accusatus fuit: quem cum uxor viri amantissima, perfusa lacrymis piissime vivaque cum fide gloriofo & beato Nicolao Tolentinati commendasset, postero mane per ejusdem Sancti merita e carcere miraculose eductus est, ipsiusque innocentia deinde etiam probata est. In hujus autem miraculi memoriam in vigilia Sancti festæ lucis cercus quotannis accendi solet ante ejusdem marmoream statuam, quæ in Fratrum Eremitarum Ordinis S. Augustini templo honoratur. Utrumque miraculum etiam legitur in Ambrosii Senensis Opusculo apud Jardinum, ubi dicitur idem ille, cui beneficium collatum fuerat, memoratum cereum ejusdem, cujus ipse erat magnitudinis, quotannis Venetias misisse. Nunc ad Albericium redeamus.

[461] Cum Jacobus Petruccii ex Sarnano (Marchiæ Anconitanæ vico), [& duos alios e carcere liberat:] nunc Tolentini incola, bovem furto abstulisset, captus & cum dicto bove Asculum (ejusdem Marchiæ urbem) deductus, horrendo carceri, compedibus vinctus, octo menses inclusus est. Cum huic S. Nicolaus sæpius appareret, causam suam ipsi commendavit, pollicitus fore, ut, si ex dicto carcere liber evaderet, cereum ad ejus arcam offerret, eamdemque cera circumcingeret. Facto voto, priusquam verbum addere potuisset, S. Nicolaus repente apparuit, dixitque: Surge & exi e carcere; ego enim tibi fores aperui. Dum autem captivus hic id alteri captivo, qui Placentinus Asculanus dicebatur, quique quinquaginta pondo catena, qua collum brachia reliquumque corpus vincta erant, oneratus, ad carcerem damnatus erat, indicasset; memoratusque Placentinus reposuisset: Ah ego modo somniavi, me ex hac captivitate & carcere ab eodem liberari; catenæ a collo, corpore ac manibus confestim decidere, tentantesque carceris fores, nec obseratas reperientes, foras proruperunt. Deinde secundam portam sine custode inventam pariter tentarunt, eaque rupta e carcere ac urbe prodigiose evaserunt.

[462] Dominus Bernardus, domini Joannis, Polentianus judex (Polentia oppidum Marchiæ Anconitanæ est) & duo ejusdem familiares, [captis a latronibus] per Perusinum agrum iter facientes, a latronibus capti, exuti vestibus, viginti sex florenis spoliati, diversisque in locis eorum domuum alligati sunt. His ita constitutis, dominus Bernardus sese S. Nicolao commendavit, vovens, se ejusdem arcam cum allatis muneribus invisurum, si ipse ejusque socii evaderent. Post emissum votum idem dominus Bernardus per divinam opem absque sua aliorumve opera vinculis subito solutus est, & in medio custodum suos socios pariter solvit, resumptisque vestibus ac equis salvi & illæsi evasere & cœptum iter prosecuti sunt.

[463] Quidam Tolentinas a latronibus captus, in Piccini territorium pertractus, [succurrit:] ligatis manibus pedibusque, horreo inclusus est. Dum autem eo raperetur, S. Nicolaum invocaverat; unde & ipsi sub auroram apparuit, & exemptum vinculis, manuque apprehensum, in viam duxit, Vade, inquiens, Nejam (Montecchio), & non Tolentinum; ita enim evades. His similia sunt, quæ cap. 13 in hunc modum Italice enarrat: Quidam mercator, erga S. Nicolaum optime affectus, in latrones incidit, ab iisque fustibus contusus, & spoliatus, arbori alligatus est. Dum vero nebulones illi de eo trucidando deliberarent, ipse S. Nicolaum tacite invocabat, meruitque exaudiri: quippe latronibus somno prodigiose sopitis, ab apparente ipsi Sancto solutus ab arbore, vestes suas, equumque ac loculos recepit, & inter debitas Deo, gloriosoque ipsius Sancto, gratiarum actiones aufugit. Huc pariter spectat, quod ibidem subditur. Petrus Vannuccii Cingulanus, cum a latronibus detentus, sedecim plagis, quarum major pars lethalis erat, vulneratus esset, S. Nicolao imaginem ceream vovit: quo facto, melius habere se cœpit, & integræ sanitati restitutus est. Redeo ad cap. XI.

[464] [immerito carceri damnatus,] Cum dominus Accursius, doctor juris, Tolentinas, tum judex major Florentiæ, ob captivum, qui sine illius culpa aut fraude elapsus fuerat e carcere, jussu supremi urbis magistratus sine spe recuperandæ libertatis incarceratus esset, sese S. Nicolao devovit; postulans, ut vel quolibet pacto sponte evaderet, vel publice liberaretur. Nec frustra; etenim, Deo ob merita S. Nicolai ita disponente, absque difficultate & sumptu, in concilio, præter morem tum opportune collecto, per publicam sententiam ab imposito crimine intra triduum absolutus est.

[465] [alter ab hostibus captus,] Jacobus Bononi Maceratensis ab Ecclesiæ hostibus & dominis marchionibus captus, in Mogliano (Marchiæ Anconitanæ vicum) deductus, & in carcerem conjectus, ibidem octodecim diebus detentus est. Die autem decima nona Septembris noctu Deo sanctoque Nicolao vovit, si ex eo carcere liberaretur, se ferrea vincula, quibus pedes constrictos habebat, una cum cereo ad Sancti arcam oblaturum, ibidemque Sancti imaginem pingendam curaturum, ac præterea in ejusdem vigilia quotannis jejunaturum. Facto hoc voto, cœpit manus vinculis extricare, inventaque forte bipenni, compedes percussit, ita tamen, ut circumjacentes custodes nihil hujusmodi inaudirent. Deinde perrupto compedis acuto ferro, unum pedem extricavit, alligatoque ad alteram tibiam memorato compede, domus portam aperuit, & per medios custodes vicumque inobservatus incedens, ea ipsa nocte Maceratam advenit.

[466] [tertius vi equulei crimen falso confessus,] Berardus Nuccii Polentinus, homicidii, quod non commiserat, falso accusatus, Polentiæ carceri mancipatus est; cumque tormentorum metu prædicti homicidii reum se dixisset, ideoque cuidam tabulæ alligatus funibus, compedibus & catenis arctissime constrictus esset; SS. Nicolaum & Venantium enixe precatus est, ut custodes suos somno sopirent, donec ipse evasisset; eumque in finem spopondit, se quotannis festa ejusdem luce nudis pedibus, ligatisque manibus arcam, in qua sacrum ejusdem corpus quiescit, invisurum, omnia peccata mortalia vitaturum, ac præterea arcam cera cincturum, aut saltem tantumdem pretii soluturum.

[467] [ejusdem ope liberati:] Facto voto, custodibus carceris, a quibus servabatur, alto sopore oppressis, ipse sese memoratis vinculis cœpit expedire, & solutis compedibus ad primam portam accedens, eam apertam reperit; secundam quoque dumtaxat leviter obseratam facili negotio patefecit; cumque tertiæ manum supposuisset, ea in ipsum recidit. Egressus autem foras, inimicum suum obvium habuit; qui licet eum probe novisset, præsto tamen ad accelerandam fugam fuit, & ad quemdam canalem duxit, per quem feliciter omnis mali expers ex Polentino agro excessit. Hæc Frigerius vel Albericius; quæ si veræ sint, oportet, non minori miraculo, quam cetera omnia, Bernardi vincula soluta fuisse.

[468] [item alteri carcerem patefacit.] Thomasuccius Walteri Tolentinas, carceri Tolentini per annum inclusus, cum nec parentum auxilio, nec amicorum gratia libertatem assequi potuisset, gloriosum S. Nicolaum crebro humillime pieque obsecravit, ut se ex eo obscuro ergastulo educeret, totidemque vicibus ipsi Sanctus in somnis apparuit, consolans eum, & jubens, ne vereretur, nec diffideret; brevi enim liberandum, eodem scilicet mense, quo eo fuerat conjectus. Et sane die quadam Jovis sub noctem fores carceris miraculose patefactas deprehendens, sopitis somno custodibus, per eorum medium ac Tolentini territorium securus pertransiit, summas Deo, sanctoque Nicolao Tolentinati gratias enixe persolvens.

[469] Memorabile quoque est, quod ex eodem Albericio cap. 6 subjungo. [aliumque innocentem,] Cum Perusiæ quidam trucidatus esset, idque toti urbi innotuisset, magistratus ministri omnem industriam in perquirendo homicida adhibuerunt; sed frustra; is enim subito elapsus latebat. Interea contigit, ut cum ministri quemdam fugientem currentemve vidissent, suspicati illum ipsum homicidam esse, captivum ducerent. Hic vero equulei tormentis victus, homicidium a se factum confessus est, quamquam istud neutiquam perpetrasset: at cum cruciatibus ferendis imparem se sentiret, secum statuerat, satius esse semel mori, quam mille tormentis perire. Porro homicidium confessus, capitis diminutione damnatus est.

[470] Cumque jam ad supplicii locum deductus esset, [a carnificis ictibus] ad preces conversus, hæc precatus est: O gloriose S. Nicolae Tolentinas, te per Domini nostri Jesu Christi charitatem obsecro, ut, quemadmodum ego alieni sanguinis insons sum, ita tu miraculorum tuorum efficaciam palam facere digneris, ne tam inique peream. Quod si me liberaveris, o gloriose Sancte, ecce voveo per unum annum in monasterio tuo sine ulla mercede famulari. Post hæc jussu curiæ ministri collum in ferali trunco reclinavit, ac mox impositam securim, dato signo, carnifex malleo ligneo ter valide percussit; verum illæso prorsus collo, lignum & securis in frusta dissiliit. Id advertens minister, alium truncum mox afferri imperavit; verum non aliter ac prius, post tertium carnificis ictum, lignum & securis in multa pariter frusta dirupta sunt.

[471] Cumque nihilominus alius denuo truncus jussu ministri allatus esset, [illæsum] condemnatus ait: Noveris, domine, me ejusmodi nomen supra me habere, ut, licet omnes enses in me converteres, nihil esses effecturus. Minister igitur suspicatus, eum quamdam schedulam aut magicum amuletum penes se habere, vestibus exutum, ac pene nudum, jussit collum denuo securi supponere. Tum vero condemnatus ita elocutus est: O impii & increduli! ego S. Nicolaum Tolentinatem invocavi, ut, sicut ego impositi mihi sceleris purus sum, ita ipse me liberaret; & ecce non permittit, me injuste mori; sentio enim manum ipsius meo collo impositam, ne securi lædar. Audito tam grandi miraculo, populus quasi tumultuari & contra prædictos ministros murmurare cœpit, dicens, scelus esse, hominem justum morte condemnari.

[472] At minister, indicto paulisper silentio, reposuit: [servat.] Fratres, audite: hic ait, sese isto supplicio injuste affici, ideoque S. Nicolaum sibi opitulari: experiamur denuo, an id verum sit; & si tertium ictum illæsus evaserit, liber abeat; tum enim de miraculo constabit. O duri cordis incredulitas! Captivum in terram prosterni jubet, eique tres denuo ictus inflixit carnifex; verum lignum ferrumque in mille, ut ante, frusta iterum dissiliit, & innocens illæsus permansit. Denique agnito stupendo miraculo, minister cum suis ex equo desiliens, sese ad insontis pedes prostravit, veniamque petiit, quam & facile adeptus est. Tum vero inter applausus populi, Deum gloriosumque S. Nicolaum laudantis, honorifice in urbem reductus est, & pristinæ libertati restitutus, Tolentinum properavit, magnumque miraculum propalavit, & promissa exsequens, ibidem Fratribus Eremitis sine ullo stipendio per annum famulatus est. Huc usque Frigerius vel Albericius, qui tam hæc, quam cetera, quæ ex eo retulimus, ex Summario miraculorum, quod Tolentini servatur, hausta esse profitetur.

§ XXX. Antiqua panes in S. Nicolai honorem benedicendi consuetudo, pluribus miraculis, quorum aliquot recensentur, divinitus approbata.

[Unde orta consuetudo] Celeberrimus est panis in S. Nicolai nostri honorem benedicti usus, multisque miraculis confirmatus, de quo hoc & sequentibus paragraphis modo agendum est. In Vita per F. Petrum de Monte Rubiano conscripta, cap. 3, num. 21 & duobus sequentibus, vidimus, Sanctum, dum graviter decumberet, a gloriosissima Dei Matre, sanctoque Augustino recreatum, & ipsius jussu sumpta, quam paululo aquæ intinxerat, panis buccella, subito convaluisse. Ex hoc prodigio eam panis benedicendi consuetudinem ortam fuisse, auctores, qui de hoc argumento scripserunt, passim tradunt. Unum ex multis P. Nicolaum de Tombeur, Augustinianum Belgam in Appendice 6 ad Vitam Latinam disserentem audiamus.

[474] [panes in Sancti honorem benedicendi:] Ex miraculosa, inquit, Deiparæ Virginis apparitione, facta S. Nicolao periculosissime ægrotanti, & panis emendicati, aqua intincti beneficio, sanitati mox restituto, … in Augustiniana familia mos inolevit, ut panes sacris precibus benedicti distribuantur, quorum salutares effectus pellendis morbis, maleficiis, sedandis tempestatibus, sopiendis incendiis ubique terrarum humana quotidie vita experitur. Narrant scriptores varii, quod panis ille, cujus particulam tantum gustaverat S. Nicolaus, ab eodem, qui illius virtutem fuerat expertus, ægrotis aliis ex charitate distributus, eumdem tribuerit sanitatis effectum; & quod, pane illo absumpto, civium & vicinorum precibus compulsus, panes alios ipse, quamdiu supervixit, & post mortem conventus Priores benedixerint, qui singulare erant in omnibus adversitatibus & morbis remedium. Sed de hac traditione nullum hactenus testimonium authenticum ad manus meas pervenit. Ita ipse, de traditione illa merito dubitans: sane nullum ejusdem fundamentum in Vita apud Petrum de Monte Rubiano, vel apud Jordanum de Saxonia reperias. Non dubito tamen, quin ea benedicendi panis consuetudo, quocumque tempore incœpta sit, ex Sancti prodigiosa curatione per usum panis, de quo in Vita mox laudata, fuerit exorta. Ad Tombeurium redeamus.

[475] Quidquid sit, prosequitur, id certissimum est, quod Eugenius IV post S. Nicolai canonizationem Bulla expressa anno MCDXLVI, [quæ per sacram Cardinalium Congregationem] vel consuetudinem jam pridem introductam approbarit, vel de novo concesserit Religiosis Ordinis nostri sub certa forma & præscripto ritu licentiam panes in honorem S. Nicolai solemniter benedicendi, in ipsius præsertim festivitate X Septembris. Et neminem alium nisi de expressa Superiorum Ordinis nostri facultate posse illos benedicere, iteratis vicibus declaravit sacra Cardinalium Congregatio anno MDCXXII & MDCXXVII. Approbatum laudatumque ab Eugenio IV PP. cum panis benedicendi, sumendique usum fuisse, etiam tradit Torellius in Annalibus, aliique; at nullum, quo id probent, instrumentum proferunt. Bullam, quam hic Tombeurius memorat, nec apud Laertium Cherubinum in Bullario Romano, nec apud Empolium in Bullario Augustiniano reperi, eademque ignota Torellio fuisse videtur, cum illius saltem expreße non meminerit.

[476] In Bulla quoque canonizationis anno 1446 more Pontificio, [solis Superioribus Augustinianis permissa est:] sive anno 1447 more vulgari data, de hisce panibus Eugenius nihil memorat. Forsitan inter trecenta miracula, quæ Eugenio exhibita fuere, quædam per memorati panis usum impetrata fuerint, atque hac ratione ejusdem panis benedicendi sumendique usus ab eodem fuerit approbatus. Verumtamen cum Tombeurius Bullam aliis ignotam præ manibus habere potuerit, non ausim ipsius assertum negare. Certiora sunt, quæ de gemino sacræ Cardinalium Congregationis decreto subjungit; utrumque enim exhibet Empolius in Bullario pag. 386 & sequenti; ex quo discimus, memoratam Sacram Congregationem, postulante Patrum Eremitarum S. Augustini procuratore generali, prohibuisse, ne quædam laicorum sodalitia, quæ memorati panis benedicendi distribuendique facultatem sibi arrogaverant, id imposterum præsumerent, eamque potestatem solis laudati Ordinis S. Augustini superioribus competere sancivisse.

[477] Porro undecumque repetendus sit hujus sacri panis usus, [& certe antiqua, multisque miraculis approbata:] constat, eum antiquum esse & innumeris beneficiis ac miraculis divinitus approbatum. Baptista Mantuanus in Vita metrica eam consuetudinem a S. Nicolai facto pariter repetens, gloriosissimam Dei Matrem cum Sancto colloquentem inducit, ac memorati panis prodigiosos effectus generali quadam recensione sic enumerat.

Fœmina, quæ vestris laribus vicina, calenti
Triticeam furno Cererem * tractura, canistrum
Fert humero, panem (nec sit mora) mitte ministrum,
Qui ferat, & sacrata super dic verba; subinde
Vescere; confestim pulso sanabere morbo,
Quem tua tartarei misere in viscera manes;
Sic potes insidias, sic vim depellere Averni.
Dixit, & integram sic est largita salutem.
Hunc post fata Senis morem tenuere nepotes:
Nam simili ritu Cererem sacrare quotannis
Et plebi donare solent, cum sancta reverso
Natali sunt festa die, medicamine tali
Morborum genus omne fugant, sic dæmones arcent:
Sic curant uteros, serpentia sanant
Ulcera, restituunt oculos, sic fulmina pellunt;
Aëreas tempestates, irataque sedant
Æquora, deprensos servant a turbine nautas,
Ceteraque humanæ cohibent incommoda vitæ.

Hæc Mantuanum vere cecinisse miracula, quæ ex variis collecta subdimus, testantur.

[478] [illius usu puella convalescit,] Ambrosius Senensis apud Jardinum cap. XI & sequentibus de hoc argumento narrat sequentia: Puellam quandam in civitate Venetiarum, in via S. Raphaëlis, sex annos corporis sanitas usque adeo penitus dereliquerat, atque ita gravis eam premebat infirmitas, ut cum linteaminibus per cubilis plateolam ad dexteram sinistramque volvi, placideque propelli ipsam lacrymabiliter oporteret; cumque illam mulier quædam, vestibus S. Francisci benedictis donata, visitatum ivisset, erga eam id genus verba protulit: O filiola, postquam neque ulla medicorum celebris peritia, nec potionum aut medelæ alicujus vel lectissima species, tibi auxilio sanitatique esse possunt, vertas, quæso animi tui preces erga S. Nicolaum de Tholentino, illique te commendatam fidenti humiliter corde facias, & ad ecclesiam S. Stephani, ut panem ejus benedictum Fratres Heremitani illius ecclesiæ tibi impartiantur, absque morosiori cunctatione mittas, illumque devotissime comedas. Id quod cum fecisset puella, spatio sex dierum integerrimam sanitatem adepta fuit. Quod divinum S. Nicolai miraculum magister Paulus, cujus origo ex civitate Tridentina descendit, intra sacramentalem confessionem ab ea puella accepisse testatus est.

[479] [puerperæ feliciter pariunt,] Porro mulier nomine Gratiosa, in civitate Venetiarum lares sui domicilii possidens, cum partum edere nullo penitus pacto posset, & ad ejus memoriam cæteræ quædam mulieres redegissent panem S. Nicolai de Tholentino, solerti precum humilitate se divino Nicolao commendavit, panemque suum benedictum alacri devotione comedit; & protinus partum gaudenter emisit. Idemque indies admirabiliter usuvenit; nempe ut, si mulier in parturiendo desudans, humili fidenter corde comedat panem hunc, illico sine ulteriori agone partum feliciter emittat.

[480] [sterilis prolem impetrat;] Ad hæc mulier sterilis, cujus habitatio erat in via S. Vitalis ejusdem civitatis Venetiarum, cum intra sacramentalem confessionem versaretur, pia fœcunditatis cupidine confessarium suum consuluit, quidnam per ipsam mulierem fiere posset, ut a sterilitatis afflictione elabi, & fœcunditatis gaudia sortiri a Domino Deo mereretur. Cui respondens pater ille sapiens, dixit: Vade ad altare S. Nicolai de Tholentino, & celebri Sancto illi plurimum te commendatam fidenter facito, atque de pane ejus benedicto frequenter assumas. Idque cum fecisset mulier illa sterilis, intra quindecim dumtaxat dierum curricula prægnantem se esse, jucundissima tum mariti, tum sua hilaritate sensit, atque pulcherrimum deinceps peperit filiolum, quem Nicolaum nomine nuncupavit.

[481] [incendia Patavii] Insuper juris quidam pontificii interpres apud dignissimum quemdam interdum narravit episcopum, & ipsemet quoque id purissima veritate niti ex limpido scitu propriæ conscientiæ testimonium dico; quod, cum ipse juris interpres ante doctoreas infulas in almo illustri Patavino gymnasio sacrorum canonum sapientiæ operam navaret, casu quodam evenit, ut domus quædam universa excurrentibus in cælum flammis cremaretur; ita ut nulla jam spes ulterius superesset, quin tota penitus absorberetur incendio. Quare demum ut panis S. Nicolai de Tholentino in locum incendii portaretur, miserant; illumque repente intra accensiores totius validissimi vastissimique illius ignis flammas injecerunt, atque statim exstinctus evanuit, friguitque ignis, & juris ille, de quo meminimus, interpres, se propriis oculis hoc inspexisse miraculum testatus est.

[482] Proindeque cum in civitate Venetiarum iterum atque iterum diversis vicibus geminæ flagrarent incendio ædes, [& Venetiis exstincta,] altera in via S. Pauli, & altera in via ecclesiæ SS. Apostolorum, panem hunc sanctum intra flammas, quæ domos illas vorabant, conjecerunt, & confestim fixo flammarum volatu, incendium ulterius progredi haud potuit. Sed & tempore serenissimi principis Joannis Mozzanigi, dum S. Marci palatium insigni consumeretur incendio, novissimum accessit hujus panis benedicti efficax auxilium & jacto hoc intra flammas pane, finem sortitus est ignis, atque flammarum evanuere protinus penitusque elatissimæ faces; crebroque hic panis plurima id genus extinxit incendia. Franciscus Sansovinus in Vita Joannis Mocenici, Venetiarum ducis, de S. Marci palatii incendio meminit, quod in Chronico Veneto ad annum 1479 refert, additque partem palatii a flammis servatam fuisse; at de miraculo nullum verbum facit. Non est tamen, cur propterea Ambrosio Senensi non credamus, cum hic Sansovino antiquior sit, & incendio synchronus; quippe qui apud Herreram in Alphabeto Augustiniano anno 1478 cœnobii Senensis Regens, annoque 1483 provinciæ totius præsul jam fuisse, in Ordinis Registris legitur. His observatis, ad Jardinum, Ambrosii interpretem redeamus.

[483] Magister quidam Benedictus, cujus origo a Januensi civitate defluxit, [mare sedatum,] celeberrimus concionator, miraculum hoc, quod statim subjiciemus, intra concionem per eum Venetiis habitam coram omnibus retulit; nempe quod, cum maris Ligustici prope Januensem ipsam civitatem longe lateque distensa decurrenter fluctibus spatia inexplicabili ventorum rabie & procellarum fremitu, irruentiumque clamitanter fluctuum incussione, horribiliter quaterentur, & incredibilis dictu tempestas totum ipsum usque adeo Ligusticum obtinuisset mare, ut nunc in montes propemodum Atlanteos erigeret aquas, nunc vero in valde nimis imas deprimeret valles, ita ut nec portus ipse Januensis versaretur in tuto, sed naves quoque in portu alligatæ, maximo atque evidenti discrimine tenerentur; propter quod publicas supplicationes celebrari, atque etiam paropsidem seu catinum Cœnæ Christi, cineresque S. Joannis Baptistæ in supplicationibus ipsis deferri respublica Januensis curasset; factum est, ut cives ipsi Januenses demum panem S. Nicolai in fluctuantes aquas, admodum frementis iratius, quam ut verbis exprimi possit, tempestate maris, projecerint; atque illico omni cunctationis morula rejecta, ictu oculi abiit horrida tempestas, illuxitque ridens serenitas, invaluitque undique placida tranquillitas.

[484] Anno autem MCDXCIII, nocte ea, quæ festum S. Sebastiani præcessit, [naves naufragio subductæ,] biliæ divagatæ fuerunt, extra portum civitatis Venetiarum dilapsæ naves, quarum altera periit, altera autem, intra quam continebantur duo fratres Heremitani, quibus erat panis ille sanctissimus S. Nicolai, immunis ab omni malo semper evasit, rediitque in portum. Et Belgica rates anno MCDXCV rabidi maris gurgite absorpta, miserabiliter interiit; verum navis domini Petri Bragadini, apud quem erat panis hic divi Nicolai, ex maris voragine faucibusque erepta, portum felicissime petiit, pluraque navigia atque innumeræ indies crebro naves, hoc pane sanctissimo eis suffragante, a procellis & naufragio evaserunt immunes, alioquin perituræ. Dum autem flumina augentur, & riparum nuditates, cæterasque contiguarum regionum planities uberrimis incredibiliter inundationibus tegunt, si panis iste sanctissimus in frementes ipsas injiciatur aquas, protinus ad suos fines alveosque admirabiliter revertuntur. Quæ hic de subductis naufragii periculo duabus navibus enarrat, certum miraculum non præferunt, cum sæpe, aliis pereuntibus, aliæ evadant: forte tamen earum felix evasio Sancti tutelæ reipsa debetur.

[485] [insanus menti restitutus;] Addit Jardinus, eumdem panem ad pellenda quoque fulmina ac aëris tempestates sedandas crebro feliciter adhibitum esse, ac deinde prosequitur his verbis: Præterea tabellio quidam, vir probitate conspicuus, quem ipsemet novi (qui historiam hanc S. Nicolai quandoque cursim evolveram) in castra furoris totiusque dementiæ penitus concessit; ita ut pueri atque universa populi multitudo eum fatuitate opprimi & in cæcutientis amentiæ regionem dilapsum, probe noscerent. Quare Veneti omnes, qui aut necessitudinis alicujus, aut pristinæ benevolentiæ nexu cum eo innodabantur, miro animi cruciatu, suo quisque pondere torquebatur: verum germana soror ejus intra perenniter labentia totius anni spatia numquam singulo die solers defuit, quin panem S. Nicolai comestum illi traderet; atque factum est, ut ad mentis sanitatem feliciter, integerrimeque reversus, tabellionatus officium iterum perquam optime per ipsum exerceri summa cum laude & sapientia cœperit.

[486] [moribunda sanitati reddita;] Mulier quædam viæ S. Vitalis Venetiarum in articulo mortis constituta, & medicorum ope atque visitationibus, tamquam ex hac vita omnino citius transitura, penitus derelicta, votum vovit sancto huic Nicolao de Tolentino, pluriesque panem sanctissimum istius benedicti Confessoris Dei comedit, atque eleemosynas quasdam erogare in utilitatem conventus Vallis Magnentis Pisauri (de quo vide dicta ad cap. 2, lit. b.) piæ pollicitationis vinculo se obstrinxit, quo ex loco tot tantasque fidelium animas ex pœnis purgatorii purissimis ejus precibus sanctus ipse Nicolaus quandoque exemerat; & statim atque voti promissum spontanea animi oblatione emisit, illico ab infirmitatis mœrore immunem se omnino feliciter sensit.

[487] [auctor ipse pestifera febri liberatus;] Porro ipsemet, qui hanc divi Nicolai historiam decurro, fidem indubiam facio ex nitidissimo Christianæ conscientiæ speculo, quod, cum in Perusino gymnasio scientiarum studiis operam navarem, e Roma rediens, Romana quadam urenti febre usque adeo vehementer accensus flagravi, ut passim omnes, atque sine delectu, formidabili pestis lue me infectum esse haud dubitarent. Propter quod singulus quisque a me celeri discessu, quasi volatu quodam, terga vertens, fugam arripiebat: quæ me res præter ceteras impulit, ut statim atque me a totius orbis humana creatura miserrime derelictum deprehenderim, intimo cordis gemitu divi Nicolai de Tholentino auxilia invocaverim, panemque ejus devote comederim atque illico (mirabile dictu.) ab omni prorsus malo liber evaserim.

[488] Magister Marianus de Genezano, celebris admodum concionator, [puer clavum, quo suffocabatur,] dum in nostro Heremitarum conventu ecclesiæ S. Stephani civitatis Venetiarum publicam concionem haberet, testimonium dixit, quod anno MCDXC Florentiis in die festo S. Michaëlis archangeli cum devota quædam mulier contulisset se ad ecclesiam prædictam S. Stephani, domi duos reliquerat dormientes parvulos infantes, qui expergefacti matrem haud conspicientes, pro puerorum more insigni cœperunt clamitare ploratu, ita ut tandem major natu ex eis puerulus, quo blandum minori indiceret silentium, porrexit * ei ferreum clavum, quem ille statim intra guttura injiciens, cœpit discriminose suffocari, atque vix pauxillo respirans, mortis sentiens agonem, carnibus niger apparuit, velut exstinctus carbo, aut tamquam camini nigerrima caligo.

[489] Quo tempore mater domum reversa, horribilem intuens casum, [e gutture ejicit;] valido lacrymarum querulæque vocis sonitu rumorem per viciniam excitavit; confestimque innumera accurrit gentium multitudo, a qua nullo pacto clavus e pueri gula extrahi aut divelli poterat; atque dum nulla salutis spes superesset, ex consilio vicinæ cujusdam mulieris, quæ etiam convenerat, panem S. Nicolai de Tholentino porrexerunt infanti; quo tenera infantis guttura ingresso, direxit Deus clavum, qui strangulabat puerum, & sua sponte foras ex ore admirabiliter prodiit.

[490] Hisque accedit, quod cum magister meus, [P. Ambrosius Senensis febri liberatus;] nempe reverendus Frater Ambrosius Senensis, validissimæ febris cruciatu langueret, & propterea physicorum jussu medicinalia ei pararentur plurima; protinus ego, tot medicorum pharmacis paulisper rejectis, illum divo Nicolao, quem singulari consueveram cultu venerari, devotius commendavi, panemque ejus benedictum eidem comedendum præbui; atque illico pristinæ sanitatis jucundissimam quietem adeptus fuit, propriisque oculis pluries inspexi centenas & ultra languoribus infirmitatum perquam variarum divexatas personas in civitate Venetiarum, Perusina, Veronensi, Senarum, atque Tolentini, propter panem hunc a cujusque infirmitatis multiplici funiculo retibusque elapsas, integerrimæ sanitatis gaudio potitas fuisse.

[491] Memorata Ambrosii Senensis sanatio ex adjunctis non nihil difficultatis habet, [qui forte alius ab auctore fuit.] si ipse fuerit Ambrosius, cujus Opusculum Jardinus interpretatus est. Etenim cum, teste Herrera in Alphabetho, Ambrosius ille in Registris Ordinis anno 1478 Regens cœnobii, & anno 1483 totius provinciæ præsul fuisse notetur, non potuit Jardinus, qui illius Opusculum Latinitate donatum, anno 1592 Clementi VIII PP. inscripsit, excuditque, memoratum ægrotanti obsequium præstitisse, nisi ad summum senium uterque pervenerit. Multo minus id intelligi potest, si verum sit, quod in ejusdem Jardini Opusculo ad calcem legitur; videlicet Sancti Vitam jam ab anno Domini MCDXXIV, die VII Martii, id est annis 168 ante Jardini editionem, ab Ambrosio Senensi Venetiis impressam fuisse: sed manifestum est, in hosce calculos aut Jardini aut typothetæ vitio errorem irrepsisse. Albericius idem miraculum refert; verum ita loquitur, quasi Ambrosius Senensis sponte sua laudato pane usus fuisset.

[Ejusdem panis mirabiles effectus] Post hæc de salutari illo antidoto ita prosequitur Jardinus: Hic est ille panis, qui ab omni cujusque infirmitatis multiplici varietate liberum quemque reddit; dæmoniacos ad salutem redigit, pestis luem a propemodum infinitis, ea contagione afflictis hominibus omnino rejicit, ex miserrimo morbi caduci lapsu, ex turgida hydropisi, ex frementi iliorum dolore, ex febribus etiam ethicis, & ex omni demum omnium infirmitatum quacumque specie, placidæ incolumitati restituit. Qui si infantibus propter tenellam nimis ætatem nequeat interdum exhiberi, tali casu mater ejus, seu nutrix, cujus ubera infantulus sugit, de hoc pane benedicto comedat, proderitque infanti.

[493] [summatim memorantur.] Atque ut ea, quæ fusiori potuissem oratione prosequi, gratiori erga te, candide lector, sermonis brevitate constringam; illud dumtaxat summatim dixisse velim, quod nulla umquam illucescit dies, quin plurima ex hoc pane proficiscantur miracula: id quod vel inde manifestum redditur, quoniam in civitate ipsa Veronensi singulis quibusque annis in die festo S. Nicolai quatuor tum ampla latitudine, tum longitudine distensius contexti culei hoc pane benedicto implentur, isque totus inter populum dividitur, atque eadem servatur panis fabricandi, & distributionis etiam longe majoris, generica methodus in civitate Venetiarum, & in singulis ubique monasteriis, propter indesinentia, quæ sanctus ipse Nicolaus de Tholentino divina voluntate in suo isto pane benedicto indies operatur miracula. Huc usque Ambrosius Senensis, interprete Jardino, qui posterior stylo suo ad nauseam luxurianti non exiguam hinc & inde auxeseos suspicionem movet.

[Annotata]

* i. e. panem

* porrexerit

§ XXXI. Varia alia miracula per panis benedicti usum impetrata.

[Usu panis benedicti,] Plura alia memorati panis benedicti usu impetrata miracula edidit Ludovicus Zacconius, jam crebro laudatus, quæ ex Italice Latine subjungo. Postquam ex Frigerio Albericiove retulit ea, quæ ex Jardino mox recensuimus, in hunc modum prosequitur: Pater Ambrosius Senensis in Vita dicti Sancti scribit, Patrem magistrum Gregorium Perusinum Ordinis nostri (Eremitarum S. Augustini) cum anno MCDLXXIX Arimino (quod Italiæ urbs est in Romandiola) navim solvisset, Venetias profecturus, jamque per viginti milliaria in altum provectus esset, tanta subito occupatum fuisse tempestate, ut ruptis antennis vela in mare deciderent, ipseque nauclerus certum sibi exitium auguraretur.

[495] [periclitantes in mari,] At bonus Pater animum nequaquam despondens, nauclerum & aliquot Veronenses mercatores, qui a nundinis Anxano (regni Neapolitani in provincia Aprutii citerioris urbe) redierant, bene sperare jussit, ac deinde panem gloriosi S. Nicolai Tolentinatis in undas projiciens, Sanctum precatus est, ut se sociosque naufragio subduceret, & ejusdem sanctum benedictumque nomen crebro repetens, ait: O gloriose S. Nicolae, adjuva nos & præsentissimo mortis periculo eripe. Exauditis tandem precibus, tempestas ad horam nonam sedata est, ipseque Deo prædictoque glorioso Sancto gratias persolvit, & quocumque sacras conciones habiturus accederet (erat enim excellentissimus concionator) factum propalabat, extollebatque, ut summas Sancto grates rependeret.

[496] Post pauca, quæ aut huc non spectant, aut præterito § jam retulimus, [præsenti naufragio] laudatus Zaconius demum alia ex variis scriptoribus a P. magistro Andrea Gelsomini Cortonensi; deinde procuratore totius Ordinis generali, collecta, annoque 1619 Patavii edita, proponit; testatus, se iisdem scriptoris verbis usum fuisse, nec quidquam iis a sese additum vel detractum esse. Hæc igitur, lector, Latine accipe. In primis ex Sancti Vita per Hieronymum Romanum, sui Ordinis chronologum, anno 1579 edita, sequentia enarrat: Cum quidam Pater sacerdos ex Ordine S. Augustini, provinciæ Castellanæ (in Hispania) mari navigaret, tam horrida exorta tempestas est, ut quotquot ea navi vehebantur, in summo naufragii periculo versarentur: quippe navis, in qua qualemcumque spem habuerant, penitus quassata erat, nec in humanis auxiliis ulla supererat spes evadendi. Hic itaque Religiosus Deo sanctoque patre Nicolao Tolentinate fretus, cœpit nonnihil animos resumere, aitque omnibus, qui in navi erant: Domini ac fratres mei, erigite mentes, & in Dominum nostrum Jesum Christum, ejusque sanctissimam Virginem Matrem ac S. Nicolaum Tolentinatem confidite, qui pie invocatus, in hujusmodi necessitate ac periculis solet succurrere.

[497] Hisce dictis, miseri viatores, qui mortuis quam vivis similiores erant, [feliciter erepti,] nonnihil recreati, Dei, gloriosissimæ Virginis, sanctique Nicolai Tolentinatis misericordiam implorare cœperunt, voveruntque, se tres Missas fieri curaturos, & pro cujusque modulo eleëmosynam largituros. Religiosus vero postquam destitutos humano auxilio socios ad meliorem spem ita revocasset, panem benedictum in manus cepit, ejusque aliquot frusta hinc & inde in mare spargens, obortis lacrymis S. Nicolaum obsecravit, ne in tanto discrimine desereret, qui eum implorabant, ad ejusque auxilium & tutelam recurrebant. Mirabile visu! Injecto in undas pane, mox quidam sylvestrium ferarum ululatus sub navi auditi sunt; deinde vero aves magnæ, nigræque & horridæ visæ sunt avolare: quare & ab omnibus creditum est, eas dæmones fuisse, qui navem mergere fuerant conati, eosdemque per memoratum S. Nicolai Tolentinatis panem, desperata, quam tentaverant, navis ruina, in fugam fuisse abactos. Porro mari malaciæ sensim restituto, omnes præsentissimo periculo erepti, portum feliciter tenuerunt, quæque periclitantes voverant, impleverunt.

[498] Circa annum Domini MDXXVI in vico Chinchon archiepiscopatus Toletani (in Hispania) ingens incendium in quadam domo excitatum est, [Hujusmodi panis exstinguit insendium,] quod magnam jacturam non modo rebus, quæ in ea conflagrabant, verum etiam vicinis ædibus minabatur. Fratres Ordinis S. Augustini, qui ibidem honorificum conventum, a S. Maria Vallis-paradisi (Italice est, di nostra Signora da Valparadiso) dictum incolebant, opem laturi eo quoque accurrerunt; cumque inter hos quidam aliquot benedictos panes attulissent, eorum aliquis implorato S. Nicolao, unum ex istis panibus in medium incendium projecit. Placuit Deo hujus populi fidem, pietatemque erga hunc gloriosum Sanctum excitare; cum ingens mox miraculum apparuerit: quippe totus ignis non ultra progressus, retrocessit, seque supra panem benedictum colligens, instar globi seu pilæ stetit, subitoque exstinctus est.

[499] [& inter cineres illæsus reperitur.] Cessante incendio, benedictus panis quæsitus, albus & integer, ac sine ulla læsione, nec secus atque injectus fuerat, inter cineres repertus est. Ut autem tam prodigiosi eventus sempiterna memoria exstaret, is ipse panis excellentibus & admodum religiosis dominabus, filiabus Catholici regis Ferdinandi V, in monasterio S. Mariæ regalis Matricalensis (Italice di S. Maria Reali di Madrille) ejusdem Ordinis & habitus S. Augustini, dono missus est; ubi ad hunc usque diem tamquam sacræ reliquiæ asservatur. De eodem hoc pane meminerunt præterea Patres conventus S. Patris nostri Augustini, Burgis (in Castella veteri, Hispaniarum regno) in Vita S. Nicolai, adjuncta libro Miraculorum sanctissimi Crucifixi Burgensis, edita ibidem anno Domini MDLXXIV. Duæ memoratæ virgines fuerunt Ferdinandi V, Hispaniarum regis, ex furtivis complexibus filiæ naturales, de juibus meminit Lucius Marineus Siculus lib. 22 de Rebus Hispaniæ; & Torellius in Annalibus ad annum Christi 1514 num. 7, ubi magnis laudibus honorantur.

[500] [Eodem adhibito, graviter decumbeus sanatur;] Anno Domini MDVI, prosequitur Zacconius, cum Hispanæ provinciæ præesset admodum religiosus Pater, Frater Gonsalvus de Alva, qui primus ejusdem observantiæ in ista regione Provincialis fuit, vir iste eximius & austeræ vitæ in gravissimum morbum incidit, quo ad extrema deductus, & a medicis omnibus, veluti desperatæ salutis, derelictus est. Degebat ibidem tum temporis quidam venerabilis Religiosus, Frater Jacobus de Montacies, S. Nicolao Tolentinati plurimum addictus; qui cum tam præstantem virum, qui eam congregationem tertio laudabiliter rexerat, mori videret, Deo sanctissimaque Virgine Matre ac sancto patre Nicolao fretus, dum cuncta medicamina, humanamque industriam nihil prodesse adverteret, ad divina recurrit, frustoque benedicti panis aquæ imposito, curavit, ut circumstantes quinquies Pater noster, & Ave Maria, quia id æger non poterat, pie recitarent; atque ex eo pane particulam aliquam infirmo Patri sumendam dedit. Quam simul ac sumpserat, mox per divinam gratiam melius habere se cœpit; cumque id per quinque dies factitasset, omni malo liberatus est, atque ita per gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis merita desideratam valetudinem prodigiose recuperavit. [Puella Anconæ in mare lapsa,]

[501] Capite 30 refert Zacconius miracula per ejusdem benedicti panis usum Cordubæ in Hispania annis 1601 & 1602 facta, de quibus consule dicta a nobis § 17 & seqq. Deinde cap. 31 ex P. Joannis Baptistæ Carminati, Congregationis Longobardicæ Augustiniani, Opusculo Maceratæ anno 1618 edito sequentia exhibet: Anno MDXCV Anconæ, quæ famosa Marchiæ urbs est, duæ puellæ in portus crepidine stabant, & ut solent id ætatis pueri sese in aqua velut in speculis admirari, in maris unda se contemplabantur. Harum una, fallente pede, in mare prolapsa est, sola socia spectante. Mater, quæ filiam interim domi exspectabat, cum ipsa solito tempore non comparuisset, aliquid mali suspicata, eam quæsivit, sed frustra. Sociam denique interrogat; hæc autem eam lacrymabunda ad portum deduxit, locumque, in quem illa deciderat, ostendit.

[502] Incredibile dictu est, quantus tum dolor maternum pectus incesserit, [inde mortua exstracta, reviviscit;] cujus ipsa impatiens lamentis ac planctibus totum portum replebat. Mox fabri navales magno numero accurrerunt, & piscatores advocati sunt, inter quos, qui probe nare poterant, sese mari immerserunt; horum unus reliquis peritior eam reperit & ex aquis extraxit; animadversumque est, puellæ supercilia a limacibus jam inde arrosa fuisse. Ad hoc spectaculum genitrix deliquium animi passa, omnes circumstantes ad misericordiam commovit. Ecce autem, quidam cum benedicto S. Nicolai pane adveniens, eum puellæ dentibus inseruit, ac mox veluti novo spiritu animata, falsum liquorem subito ejecit, & absorptam aquam evomuit; & quæ jamjam mortua plangebatur, maternis brachiis viva inhæsit, & ad hunc usque diem cum marito suo supervivit, multorum liberorum parens.

[503] Cum anno MDLXXXVIII, die XXV Aprilis quædam navis circiter viginti quinque viatores vehens, [item navis naufragio subducta;] inter quos duo erant Religiosi Ordinis Eremitarum S. Augustini, unus Patavinus, alter ex Cantalicio in Aprutia, ex Istria Venetias versus vela faceret, tanta mari tempestas incubuit, ut nauclerus pro certo haberet fore, ut navis naufragio periret; idque eo certius, quod quædam altera ratis, onerata lignis, haud procul inde submersa jam esset. Cum itaque viatores illi in præsentissimo mortis periculo versarentur, unus e memoratis Religiosis recordatus, se aliquot benedictos gloriosi patris S. Nicolai panes penes se habere, supremos navis foros ascendens, eos in undas projecit; moxque ventus secundus velut miraculose exortus est, expansaque veli Latini lascinia (quippe procellæ injuria cetera vela in mille partes discissa fuerant) navis brevissimo temporis spatio ad gemini castelli portum Venetum salva appulit.

[504] Hucusque Zacconius ex memoratis scriptoribus; quæ sequuntur, [puerpera in partu periclitans] Zacconium ipsum auctorem habent. Anno Domini nostri MDC Adriæ, Aprutii urbe, ducatus titulo insignita, quædam mulier parturiens, instante partu doloribus correpta est; fœtus autem in lucem proditurus, non caput, sed brachiorum alterum primo exseruit: quapropter obstetrix, ac reliquæ, quæ aderant, laborarunt, ut retracto brachio, consueto modo nasceretur; sed frustra. Hinc puerpera acerbissimis doloribus, quos transversæ prolis situs creabat, septem diebus, totidemque noctibus cruciata, fere semper cum morte conflictata est; ita ut paulatim deficiens, omni salutis spe destituta jaceret.

[505] Interim plurimæ vicinæ ejusdem conditionis mulieres ex pietate & misericordia eam invisebant, [prospere enititur;] multæque sanctimoniales & piæ feminæ pro ejusdem sanitate Deum precabantur; e quibus una benedictum S. Nicolai Tolentinatis panem ei attulit, eumque aqua maceratum summa cum pietate sumendum præbuit. Utque pii desiderii sui finem felicius obtineret, curavit, ut, quotquot aderant mulieres, ante quamdam beatissimæ Virginis iconem prostratæ in genua, Pater noster & Ave Maria tertio recitarent. Id agebat scilicet, quia perita legere, ex ea S. Nicolai Vitæ parte, in qua de miraculis agitur, multa beneficia per memorati panis usum intellexerat impetrata fuisse. Porro simulac prædicta puerpera eum minusculum panem, mollitum aqua diglutierat, fœtus retracto intro brachio, præposterum situm mutavit, & sine ulla matris læsione, naturali modo in lucem prodiit.

[506] [alia, mortua in utero prole, periclitans,] Cum biennio post in eadem civitate quædam mulier parturiret, fœtus ex prava corporis compositione & infelici sorte in materno utero exanimatus est; unde exortis cruciatibus, mater per octiduum, ad mortis fores, ut fert adagium, jamjam moritura perstitit; nec tentatis omnibus remediis, fœtus ex utero potuit expelli. Itaque dum hunc in modum moribunda jaceret, mulieres, quæ circumstabant, ipsius animam commendabant, monebantque, ut se Deo commendaret, & precaretur, ut condonatis offensis, suam animam in pace susciperet.

[507] [eam ejicit.] Interea cuidam earum in mentem venit felicissimus eventus, qui illi alteri, quæ pariter partu laborans, morituram se existimaverat, a biennio obtigerat; nec mora panem S. Nicolai jussit afferri, & prædictæ parturienti, cujus spiritus pene a labris fugerat, sumendum dedit. Porro dum quædam ex præsentibus coram B. Mariæ Virginis effigie interim genuflecterent ac tertio Pater noster & Ave Maria in honorem S. Nicolai recitarent; dicta puerpera sine ulla læsione, damno aut malo, fœtum mortuum tam graveolentem ac fœtidum ejecit, ut præsentes omnes nasum sibi obturare cogerentur. Hic subjungit Zacconius, se geminum hoc miraculum, dum anno 1603 concionandi causa in Aprutium missus, Adriam transiret, didicisse ex quadam ingenti elegantique pictura, sub qua utrumque litteris exaratum erat, quæque in sui Ordinis ecclesia visebatur. Modo textum resumamus.

[508] [Similis panis in ardentem domum] Anno Domini MDLXXXV Fani, quæ celebris & antiqua Marchiæ civitas est (sed intra fines ducatus Urbinatis, a quo avulsa fuit, sita) quinque milliaribus a patria mea (Pisauro) distans, ignis domum vicinam monasterio monialium sancti Archangeli forte corripuerat, & instar Æthnæ flagrans multis vicinis ædibus ruinam minabatur. Et sane omnes in cinerem fuissent redactæ, nisi delato ad monasterium prædictarum monialium nuntio, una harum, quæ S. Nicolaum Tolentinatem magnopere venerabatur, ad arcam suam, in qua aliquot Sancti panes servabat, e vestigio cucurrisset, ex iisque duos per quamdam mulierem sine ulla mora in ignem conjiciendos misisset. Dum autem panes eo deferrentur, eadem sanctimonialis in cella sua (vel forte in choro) prostrata in genua, prædictum gloriosum Sanctum continuo precata est, ut eam sibi gratiam præstaret, ignemque exstingueret.

[509] [conjectus, ignem exstinguit, & integer recipitur.] Mulier eo adveniens, quo cuncti Fanenses ad spectandum incendii finem concurrerant, panes tradidit cuidam, qui ad exstinguendum incendium præ ceteris laborabat; qui cum eos projecisset in flammas, ignis subito cedere cœpit, ita ut eo sponte sua deficiente, extra dubium fuerit habitum, quin incendium istud per divinum miraculum dictique panis efficaciam exstinctum fuisset. Qui vero id noverant, panemque injici conspexerant, actis Deo gratiis, factum divulgarunt; eoque facto quilibet ad S. Nicolai cultum magis magisque fuit accensus. Porro casus eo mirabilior visus est, quod post exstinctum ignem prædictus panis inter cineres etiam tum tepidos & calentes minime exustus aut consumptus repertus sit: quod cum monialis, a quo missus fuerat, inaudisset, jussit ad se referri, eumque in manus receptum obortis lacrymis, gemituque iterum iterumque piissime exosculata est, ac deinde inclusum thecæ instar amuleti summa cum veneratione semper e collo pendentem gestavit.

[510] Anno MDCIX duo Patres Congregationis Longobardicæ ex superiorum suorum placito Tolentini habitaturi, [Horrida maris tempestas,] per viam Venetam, ipsis magis commodam profecti, ibidem mari se commiserunt Anconam versus; dum autem recta via bonoque, ut dici solet, itinere navigarent, validissimus repente ventus & tempestas exorta est, cumque navis jam in pleno mari versaretur, nauclerus ac gubernator sese perditos rebantur; nec tamen vultu desperationem prodebant, ne miseros viatores, quos periculum jam vehementer afflixerat, terrerent. Unus e prædictis Patribus, qui vigilabat, socium ex stomachi perturbatione, quam marini motus creaverant, dormientem excitavit, dixitque: O Pater, non vides, nos perire? Recte monueram, mari minime proficiscendum esse: jam vero quo in discrimine nos deprehensos videmus?

[511] Expergefactus Pater, & periculosissimam tempestatem agnoscens, [injecto in aquas pane benedicto,] se in pedes erexit, apertaque pera, in qua aliquas reculas servabat, quosdam ex benedictis S. Nicolai panibus inde sustulit, atque omnes hujusmodi verbis allocutus est: Fratres, omnes in genua procumbite, & Pater noster & Ave Maria tertio recitate, gloriosum S. Nicolaum Tolentinatem obsecrantes, ut ex hoc discrimine formidandi, exitiumque nobis minitantis pelagi eripere & salvos conducere dignetur. Prostratis omnibus, & Pater noster cum Ave Maria ter repetendo intentis, ipse panem benedictum in mare projecit: quo facto, procella usque adeo cessavit, ut navis velut in malacia provecta, ad portum nostrum hunc Pisaurensem appulerit, ex quo duæ aliæ egressæ rates, in littus, altera supra Catholicam (Italiæ vicum in ora Sinus Veneti) altera non procul a portu nostro, projectæ fuerunt.

[512] In littus salvi & incolumes expositi, omnes simul ad reddendas glorioso patri S. Nicolao Tolentinati gratias ad templum nostrum accesserunt, [subito sedata:] & postero mane dum ad ejusdem altare Sacrum celebraretur, omnes, qui liberati fuerant, adfuere. Rem hanc, quam modo narravi, ita factam novi, quia dum ego cum iis ipsis de eorum casu, quem subierant, fabularer, me ad spectandos socios, templum ingressuros abduxerunt. Eo autem tempore minime ratus, hæc mihi aliquando usui fore, & quidem eo in loco, quo retuli, eorum nomina aut patriam inquirere non curavi, quæ alioquin hic libenter expressissem, ac forte etiam quædam alia adjuncta didicissem.

[513] Anno MDCXVII, die X Septembris quidam Pater Congregationis Longobardicæ, [per eumdem ictus fulminis] qui tum temporis Prior erat Crucifixi Recinetensis, ejusdem Congregationis (in Marchia Anconitana) monasterii, Tolentino redibat, eo scilicet die, quia cum hic prædicto patri S. Nicolao Tolentinati sacer esset, sese illuc summo cum gaudio contulerat, magnoque animi solatio sanctissimas ejusdem reliquias honoraverat. Quamvis autem Recineti, æque ac in omnibus aliis Ordinis domibus, dicti gloriosi Sancti panes benedici soleant, procul dubio tamen nusquam tanta copia benedicitur, quam Tolentini, videlicet ut simul sanctissimis ejus reliquiis admoveantur, & alio portentur, mittanturque; ipse quoque bonam horum partem, qui sacras reliquias attigerant, sibi petiit, eisque suo sinui impositis, lætus & alacer domum repetiit. Dum vero in planitie, quæ Maceratam inter & Recinetum occurrit, procederet, quoddam fulmen in umbellam decidens, ipsius pectus percussit, eumque in terram dejecit; ita ut se plane periisse putaret.

[514] [innocuus redditur,] Verum non ita erat, ut arbitrabatur: nam fulmen, perforata veste, non fuerat ausum eos sacros panes aliter attingere; sed alio mox girans, in vicinam palearum struem impegerat, atque alia intulerat damna. Interim Pater resumpto repente animo, e terra surrexit, seque incolumem expertus, dum Recinetum adveniret, rem amicis suis manifestavit, & insigne beneficium, quod per gestatum in sinu S. Nicolai panem sibi Deus præstiterat, videlicet quod ictus a fulmine non periisset nec ullatenus læsus esset, gratus agnovit, fulminisque tam in vestibus, quam in umbella vestigia ostendit. Sparso hujus rei per populum rumore, nullus erat, qui super ea cum illo loqui, & ex ipsiusmet ore tantum prodigium & mirabilem casum cognoscere non averet.

[515] [& febris depellitur.] Anno MDCXIX cum in mea patria Pisaurensi quidam magister Simon figulus tertiana febri laboraret, quæ ipsa gloriosi patris S. Nicolai festa die (decima scilicet Septembris, ut supra monui) recursura erat, illius festivitatis recordatus est, ac mox panem & vas aqua plenum ad nostram S. Augustini ecclesiam benedicenda misit. Postquam mulier, quæ missa fuerat, cum pane & aqua benedictis domum reversa esset, panem in prædicta aqua emolliit, eoque cum ardentissimo desiderio piaque fiducia sumpto, optatum beneficium adeptus est. Etenim cum de sumpto antidoto lætus sese in lecto ad somnum composuisset, tamdiu obdormivit, donec deinde expergefactus, statam febris horam jam effluxisse cognosceret: eoque majori gaudio postmodum affectus fuit, quod ea febri numquam deinde fuerit correptus. Hoc miraculum is ipse mihi retulit, dum quodam die eum inviserem. Huc usque Zacconius.

§ XXXII. Alia miracula in Italia & in Belgio facta.

[Incendiæ Bononiæ,] Præter miracula jam relata, aliquot præterea apud Torellium in Annalibus ad annum Christi 1349 a num. 9 reperio, quibus Latine versis hic locum dabo. Hoc anno (scilicet 1349, inquit) dignatus est Dominus noster Jesus Christus ingens miraculum ad gloriam & honorem servi sui S. Nicolai Tolentinatis, per ejusdem benedicti panis usum, in hac patria nostra Bononiensi operari. Casus contigit in hunc modum: Die quarta mensis Julii ædes Dardi Francisci Bonaventuræ Paleotti in platea S. Donati, ex nobilissima familia, quæ in hodiernum usque diem antiquum nobilitatis splendorem magis quam umquam alias sustinet, ignis corripuerat, nec ullus humanus labor aut ingenium tanto incendio exstinguendo par erat. Interim dum totum istud ædificium voraci igne undique flagraret, demum aliquis e nostris Religiosis, motus pietate, panem S. Nicolai in flammas conjecit: quo facto, non secus ac si undarum flumen infudisset, ingens istud incendium sponte exstinctum est. Porro hic notandum venit, quam antiquus sit is benedicti panis S. Nicolai in sancta Ecclesia pius usus, cum gloriosus ille Dei Servus tum temporis nondum fuerit canonizatus, ac forte ne beatificatus quidem. Ceterum hoc miraculum refertur a nostro Cherubino Ghirardacci tom. 2 Historiæ Bononiensis, lib. XXII, pag. CXCIII.

[517] Hisce subdit simile incendium per ejusdem panis usum Venetiis exstinctum, [Venetiis,] quod nos num. 482 jam retulimus; ac deinde ita prosequitur: Hisce duobus prodigiosis miraculis, quæ Deus per benedictum gloriosi S. Nicolai panem patravit, juvat tria alia subjicere, quæ eodem tenore a P. F. Antonio Dulciati Florentino, exemplaris vitæ Religioso nostro, in Vita S. Nicolai, Florentiæ in auctoris patria anno Domini MDXV edita, enarrantur. Ait itaque, quod, cum palatium familiæ Medicææ tam diro incendio flagraret, ut voraces flammæ jam aliquot ulnis ejusdem fastigium superassent, indeque impossibile crederetur, tam immane incendium humana opera exstinguere; quidam e nostris Religiosis, devotissimus Sancti cliens, id considerans, in tectum ascenderit, ingentique cum fiducia unum benedictum panem in memoratum ignem injecerit, quodque hic cohibito repente furioso impetu, prodigiose fuerit exstinctus.

[518] Præterea narrat laudatus auctor, orto in eadem urbe Florentina in cujusdam pistoris ædibus magno incendio, [Florentiæ & alibi] quod nulla ratione potuerat exstingui, panem benedictum a quodam devoto Sancti cliente in flammas magna cum fide similiter injectum fuisse, atque eo pacto, horrendum istud incendium, cunctis admirantibus, extemplo penitus exstinctum fuisse, & quod spectatores majori etiam stupore replevit, panem illum, qui in flammas conjectus fuerat, post incendium miraculose compressum, album, pulchrum & integrum, qualis ante fuerat, repertum fuisse.

[519] Denique referente eodem Patre Dulciati, extra Castrum Gaufridi in Longobardia fœnile quoddam duabus ædibus vicinum noctu ignem concepit, [per eumdem panem exstincta.] incolæque timebant, ne simul cum fœnili prædictæ ædes conflagrarent: quod cum Prior nostri conventus, quem in eodem castro habemus, intellexisset, sine mora ad prædictum incendium velociter accurrit, magnaque cum fide benedictum S. Nicolai panem in ignem conjecit, qui e vestigio retrocedens, sine alio damno mox exstinctus est.

[520] Porro postquam hæc miracula, in exstinguendis incendiis per S. Nicolai panis usum a Deo patrata retulimus, [Eodem pane Padus, aggerem perrupturus,] non possumus non aliud sane magnum eodem adhibito pane in aqua factum exponere, qualiter a supra laudato auctore narratur. Res ita se habet: Cum ejus tempore magnum Padi flumen, auctis horrendum in modum aquis, vicinum celebri Viadanensi terræ aggerem perrumpere jam cœpisset, atque inde miseri incolæ, qui rationem, qua imminentem ruinam averterent, ignorabant, in summum discrimen adducti essent, ecce Prior conventus nostri non procul inde dissiti, & gloriosi patris S. Nicolai Tolentinatis nomine insigniti, divina misericordia in primis ac memorato Sancti pane fretus, una cum omnibus Religiosis suis, supplicantium in morem, ad locum, quem Padus perrumpere & excavare inceperat, se contulit.

[521] [coërcetur,] Cumque eo advenisset, accepit memoratum panem benedictum, eumque in voraginem jam inde excavatam, ex qua furibundi fluminis concitatæ aquæ jamjam erupturæ, ac fertilissimum illum tractum cum irreparabili damno inundaturæ erant, Religioso involutum pallio immisit; quo facto, furentibus undis omnium cum admiratione e prædicta voragine subito retroactis, incolæ conceptum timorem deposuere. Porro memoratus Prior Frater Alphonsus a Musco vocabatur. Hæc apud Torellium, qui addit, sese alia magno numero miracula hic præterire.

[522] [Miracula in Belgio facta:] Nunc ad Belgium nostrum, cujus variis in locis miraculosum Sancti sanguinem servari § 12 ostendimus, tandem veniamus. Reverendus Pater Nicolaus de Tombeur in Vita S. Nicolai Latine edita de hoc argumento sic scribit: Quæ in Belgio nostro Deus operari dignatus est mirabilia, referre nonnulla, operæ pretium duxi. Nonnulla, inquam; omnibus enim recensendis non sufficio: nam si liberet hic referre testimonia illorum, qui in omnibus Belgii civitatibus ultro fatentur, se per panis benedicti usum, & invocationem & merita S. Nicolai in manifestis periculis & humanæ vitæ miseriis, expertos patrocinium, integra repleri possent volumina.

[523] [pestis Angiæ exstincta;] Agmen ducat oppidum in Hannonia Angiense: cum enim lue pestifera vastaretur pene totum, nec adhibitis remediis sisteretur, ad S. Nicolai præsidium consilio saluberrimo cives confugientes, solemni supplicatione indicta, statuam ejus per urbis vias maxima cum pietate & fiducia circumtulere: cumque in forum pervenissent, eamdem ibidem constituentes, communi instantia a Dei Confessore præsentibus malis subsidium postulant opportunum. Nec spe sua sunt frustrati: statim enim adfuit divina benignitas, & malum, antea supra modum desæviens, ultra non dimanavit, & quos jam invaserat, curati sunt. Unde cives, ut Benefactori suo gratias referant, in hodiernum usque diem quotannis die X Septembris, qui S. Nicolai est festivus, sequentibusque septem diebus, vicatim ad hoc invitati, in templo nostro comparentes, divino Officio intersunt, & vota cum recognitione debita persolvunt; & Dominica infra Octavam statuam illius per urbem solemni processione circumferunt.

[524] [aliqui etiam ab eadem Gandavi, Brugis] Idem experti sunt Gandavi & Brugis cives plurimi, qui anno MDCXXXIV, civitatibus illis eadem lue infectis, nullo alio contra eam usi sunt remedio, quam pane hoc benedicto. Curarunt enim viciniores maxime conventui nostro cives quotidie omnem etiam cibarium panem a Fratribus nostris benedici; & cum tota civitas ob consanguineorum & carorum amissionem esset in luctu, ipsi fuerunt servati intacti.

[525] [& Mechliniæ liberats, vel servati.] Expertus est idem Mechliniæ P. Servatius Smets, aliquando ibidem conventus nostri Prior, qui cum anno MDCXXV, & iterum ex requisitione domini archiepiscopi Mechliniensis & senatus populique ejusdem civitatis anno MDCXXXIV, contagione illa laborantibus ex charitate astiterit indefesse, hujus panis beneficio & quotidiano usu semper a lue illa intactus permansit. Hæc ex P. Joanne Nævio olim Provinciali, in libro, cui titulus: Eremus Augustiniana.

[526] Anno MDCCIV, die XVII Septembris serenissimus Elector Coloniensis & princeps Leodiensis Josephus Clemens dux Bavariæ testimonio propria manu exarato & subscripto Insulis palam attestatur, [Elector Coloniensis sanatus:] se per usum panis hujus benedicti sanatum supernaturaliter.

[527] Prægnantes quoque fœminæ, dum in partus doloribus periclitantur, [partu periclitans, prospere enixa:] frequentur hujus benedicti panis usu sublevatæ sunt. Novi & ipse, inquit Nævius, Hasseleti (oppidum id est in diœcesi Leodiensi ad Demeram fluvium) fœminam, quæ cum ob summam partus difficultatem, in qua jam hæserat per triduum, de vita periclitans sine liberationis spe, hunc a nostris panem accepisset, ex eoque partem sumpsisset cum fiducia; statim sublevata, prolem suam enixa est. Quod ita sibi contigisse, domino Joanni Frederici Hasseletensium pastori sub juramento retulit, & ille mihi fideli testimonio perscripsit, inquit Nævius ibidem.

[528] Antverpiæ quoque Maria de Wael, uxor Bartholomæi van Eechhoven a contractione nervorum adeo afflicta, [misere contracta erigitur:] ut tibiæ illius, retrorsum conversæ, corpori increscerent; & ipsa quasi in globum convoluta, nec stare poterat, nec sine fasciis sedere, jam per quadriennium. Hæc anno MDCXXXIV, die una intra S. Nicolai Octavam, cum panem benedictum a filio suo Adriano cum devotione sumpsisset vesperi, sequenti die sub solemni Missæ officio fasciæ omnes, quibus hærebat sedi suæ alligata, sponte sua resolutæ sunt, tibiæque exporrectæ & ad statum suum naturalem reductæ; statimque iis inniti cœpit, & sensim iisdem confirmatis, ambulare. Quæ ita per intercessionem hujus Sancti sibi contigisse, prædicta Maria adhuc hodie superstes & sana, inquit Nævius, mihi narravit, & palam omnibus confitetur.

[529] Anno MDLXXXIV Leodii mater quædam filium habens rebellem & furiosum, [filius ad frugem reductus:] tandem Patri Thomæ Gratiano, tum ibidem Priori, & postea Provinciali, conquesta, ab eoque accepti panis benedicti duas tresve particulas, de prædicti Patris consilio sorbitiunculæ filii sui imposuit; qua sumpta, filius omnium horum ignarus, ob matris pietatem adeo in alium juvenem est illico mutatus, ut ex eo tempore numquam matrem contristarit.

[530] Anno MDCXVIII Antverpiæ Petrus Phalesius, anno ætatis suæ septuagesimo tertio, [senex graviter decumbeus, subito sanatus:] febri maligna lecto affixus, cum nocte quadam angelorum chorum audiisset psalmum Davidicum dulci melodia concinentem, eique apparuisset Virgo Deipara cum S. Nicolao in Ordinis nostri habitu, præ gaudio canere & ipse cœpit: cujus inusitatæ lætitiæ signis a somno excitatæ ejus filiæ ad patrem accurrunt, eumque hilari ac sereno vultu jacentem reperiunt. Qui narravit eis, B. Nicolaum, cantu cessante, accessisse & dixisse: Petre, preces & suspiria, per tuos Deo oblata, tibi vitam ad annos aliquot prolongarunt. Ipse autem Petrus eodem momento se sensit adeo ab omni languore curatum, ut medici, qui pridie de ejus salute desperaverant, ad eum reversi, non sine miraculo evenisse credi debere, affirmarent. Et vixit Petrus adhuc postea per annos undecim.

[531] [male affectum pueri genu curatum,] Ejusdem patrocinium similiter Gandavi expertus est illustrissimus dominus Jacobus Stalins, parlamenti, seu concilii magni Mechliniæ residentis, olim præses, anno MDCCXIV defunctus. Hic enim, cum sexennis esset aut septennis, tanta circa genu laborabat nervorum contractione, ut poples seu patella a genu crederetur avulsa, & perpetua timeretur claudicatio. Sed præter omnium spem ad S. Nicolai invocationem & intercessionem liberatus est: unde gratitudinis ergo picturam cum parvuli genuflectentis effigie confici curarunt parentes, quæ in hodiernum diem in altari S. Nicolai in ecclesia nostra Gandavi conspicitur. Ipse vero beneficii percepti memor, ut Benefactorem specialem & Patronum delegit, &, quoad vixit, singulari pietate coluit S. Nicolaum, & apud nos Mechliniæ sepeliri voluit. Hæc Tombeurius: nec dubito, quin multo plura hujusmodi miracula, ut ipse supra monuit, per Belgium nostrum ejusdem salutaris panis usu fuerint impetrata; verum ea ad manus meas non pervenerunt.

§ XXXIII. Miracula aliquot Limæ in regno Peruano obtenta.

[Sancti cultus ad utrasque Indias propagatus.] Quæ hujusque retulimus miracula, in Europa facta fuere; sed quemadmodum sanctissimi Thaumaturgi gloria cultusque hac terrarum orbis parte minime conclusa fuere, ita nec ipse suam erga miseros beneficentiam intra ejusdem limites continuit. De propagatione cultus luculentum sane testimonium habemus in Bulla Sixti V PP., quam num. 66 & seqq. Gloriæ posthumæ recensuimus, & ex qua pauca hic repeto. B. Nicolaus, inquit Pontifex, de cujus vita, conversatione & sancta obdormitione in Domino, Tolentinates gloriantur, Regularia S. Augustini Eremitarum instituta amplexus, cum tanta vitæ puritate & integritate contendit, ut ipsius Viri sanctitas longe lateque per diversas mundi regiones ad Indos usque Occidentales propagata diffusaque sit. Ex miraculis vero, ad ejusdem Sancti invocationem in America factis, aliquot narrat reverendus ac eximius P. Joachimus Brulius, Eremita Augustinianus, sacræ Theologiæ doctor, ac per Belgium Prior Provincialis, in sui Ordinis Historia Peruana, anno 1651 Antverpiæ edita, ex qua sequentia totidem verbis excerpo.

[533] [Recensentur aliquot miracula Limæ facta:] In primis lib. 6, cap. 6 miracula Limæ facta enarrat. Est autem Lima, Hispanis Los Reyes, Americæ Meridionalis urbs ampla & pulcherrima, archiepiscopalis, totiusque Peruviæ caput, ac nobile emporium; sed quæ anno labentis seculi quadragesimo sexto horrendis terræ motibus ultra modum concussa, non parum pristini splendoris haud dubie amisit. Verum hæc tristia missa faciamus, & ad propositum argumentum revertamur. Tertia, inquit laudatus Brulius, qua conventus Limensis illustris redditur, imago (de Crucifixi Domini ac B. V. Mariæ statuis ante egerat,) est S. Nicolai de Tolentino; qui cum per totum mundum tam sit prodigus miraculorum, non decuit eum in novo mundo eorum fieri parcum. Ingenue fateor, eorum is est numerus, ut sola, quæ Limæ contigerunt, potentia sint integrum tomum explere; cum uno nonnumquam die referantur octo, pauci vero percurrant dies, quorum singuli non aliquo miraculo celebrentur. Inter cætera paniculi, in honorem S. Nicolai benedicti, in veneratione sunt maxima; cum dietim unus seniorum Religiosorum deferendis ad domos sæcularium paniculis a mane in vesperam se impendat, & contingat esse dies, quando unus non sufficiat omnibus. Delibabimus ex pluribus pauca: neque pluribus opus est apud credulum mundum, cujus nullus est angulus non aliquot domesticis ejus prodigiis præoccupatus.

[534] Dum in veteri nostro monasterio Limensi ipsa S. Nicolai festivitate verba ad populum faceret Pater Ludovicus Alvarez, [puer in profundum puteum lapsus,] vir plane apostolicus, forte ibi ludens puer octo annos natus, Didacus Limensis dictus, in cœnobii puteum lapsus est profundissimum & angustum. Labentem alius puer animadvertens, exclamat: Sancte paniculorum succurre. Rumor interim ad ecclesiam usque excurrit, & cum nomen lapsi non exprimeretur, perculit supra modum, quotquot meminerant, se puellos habere, atque ad puteum certatim accurrunt. Vox autem ex imo puteo audiebatur: Eripite me; nam sanus & illæsus sum.

[535] Dimittunt ergo situlam, in quam cum puerulus se injecisset, [incolumis extrahitur:] extractus non modo integer apparuit, sed & siccus. Utriusque causam rogatus, respondit: Augustinianus quidam stellis undique rutilans me cadentem, ne quid nocumenti acciperem, manibus portavit, & Domina quædam formosissima postea detinuit, ne aquas contingerem. Ut ipsa beatissima Virgo in solemnitate S. Nicolai, dum hoc miraculum patraret, obsequium aliquod præstare voluisse videatur. Puteus autem exinde Sanctus dictus est, præstititque aquas multis infirmitatibus salubres.

[536] Aliud in eodem puteo accidit miraculum tribus annis postquam Augustinianis in novum monasterium translatis (quod anno 1573, [idem puteus, urgente aquæ tenuria,] cum vetus ab anno 1551 incoluissent, factum fuisse, lib. 6 cap. 2, & lib. 12 cap. 7 dicitur) successerant Religiosæ S. Bernardi, quarum fundatrix & abbatissa erat Lucretia de Sansoles, nostra, antequam Religionem capesseret, non minima benefactrix & cultus S. Nicolai studiosissima. Vehemens diuturnaque siccitas fontes ac puteos civitatis Limensis omnes arefecerat, etiam hunc, quem SANCTUM appellatum fuisse diximus, ut cogerentur Religiosæ magnis incommodis ex fluvio plurimum distante necessariam sibi aquam petere. His molestiis fatigatæ, in honorem S. Nicolai processionem instituunt, quam nondum absolverant, quando famulæ monasterii accurrunt, nuntiantes putei, quem supra notavimus fuisse profundissimum, aquam effluere.

[537] Rei novitas, aquæque necessitas totam ad spectandum civitatem exciverat; [prodigiose undas effundit.] ut timeretur, multitudinem, duabus illis causis excitatam, monasterii claustra perrupturam. Prodigii rumore & populi studio ad archiepiscopum Hieronymum de Loaysa delatis, ipse subito adveniens, multitudinis ardorem contemplatus, concessit, ut laxatis foribus omnes admitterentur, eo obtentu quasi aquam miraculosam pro se quisque hausturi. Intrarunt omnis generis statusque plurimi, ecclesiastici, nobiles, viri, mulieres, senes, juvenesque, ipse etiam prorex Franciscus de Toledo; omnes non tantum miraculi magnitudine attoniti, verum etiam aquæ opportunitate læti, quam factis canalibus in plateas derivarunt, ut & sua monasterio clausura constaret, & suppeteret ex hac scaturigine sacra civium necessitatibus; quam plurimis infirmitatibus tamquam medicam adhibuerunt, & fuisse sunt experti.

[538] [Sanctus apparens matronam febri liberat;] Febribus desperate laborabat Nicolaa Rodriguez, nobilis viri Petri de Salaçar uxor, cui hæreditaria erat erga S. Nicolaum devotio; ex ea siquidem parentes eam illo nomine vocari voluerant. Hæc ergo in tanta adflictione maxime devotionis fervorem explicat, factisque votis, Sancti patrocinium promereri studet. Ille, nec surdus nec immitis, per cervical ab ægrotante transire in habitu Augustiniano visus, jussit eam esse securam, cui hæc infirmitas mortalis non esset. Quo viso, mox spiritum resumpsit & paulo post sanitatem.

[539] [eamdem alias modum curandi morbi sui edocet.] Alias eamdem Nicolaam malum invasit, ingens quidem, sed quod omnis medicorum cohors ignorabat: quod dum fortuitis remediis expellere conati sunt, exacerbatius reddiderunt, & tandem desperatum. Hic illa notum sibi inter cœlites Medicum inclamare aggressa, eumdem iterum propitium experta est. Nam transiens ante lectum decumbentis Nicolaus, Infirmitas, inquit, tua deliquii genus est, & ut tale curandum. Quod dum faciunt medici, brevi reddidere sanitatem.

[540] [Duo pueri per Sancti invocationem] Nobilis mulier N. multos annos impatienter prolem expetiverat: illi filius nascitur; sed denascitur iterum post paucos menses. Eum tamen mater sepeliri vetuit, seu excessu amoris, seu excellenti in Cælites fiducia. Corpusculum ergo sindone involutum ad ecclesiam defert, & super altare S. Nicolai reclinat, ipsa lacrymis precibusque a mane usque ad horam post meridiem quintam illius Sancti patrocinium importune sollicitans. Tunc oculos puerulus aperuit, arridensque matri, testis fuit irrefragabilis veræ resuscitationis.

[541] [vitæ redditi:] Simile Mauro cuidam accidisse ferunt, qui filiolum, ut ipse testatus est, mortuum in eodem altari deposuerat. Hunc sacerdos ibidem celebraturus amoveri volebat; pater autem, ne amoveretur, plangendo rogandoque instabat, atque etiam obtinuit simul, ut Sacrum in honorem S. Nicolai celebraretur: quod nondum erat absolutum, cum puer vivere visus est.

[542] [nobilis a febri convalescit.] Anno MDCXXIV Henricus de Castrillo, Ordinis S. Jacobi eques & equitum præfectus, occidit illum, qui sibi mendacii injuriam irrogaverat, & asylum in collegio nostro S. Ildefonsi quæsivit; sed quem ibi invaserunt febres periculosissimæ. Uxor ejus Jacoba Loboguerrero, viri periculo consternata, religioso voto ad S. Nicolaum recurrit, promittens, cera pondus staturæ illius se, si convalesceret maritus, exæquaturam. Factumque, ut non tantum sanitati restitueretur, sed & libertati, quam ei dedit prorex marchio de Gualdacaçar, ut Jacobo Termin piratæ, qui cum undecim majoribus navibus portui Callaoano illapsus erat, occurreret. Uxor desiderii compos facta, etiam se mox voti debito solvit. Callao, cujus hic mentio sit, portus erat urbis Limanæ, duobus milliaribus ab ea dissitus: verum is iisdem terræ motibus, de quibus num. 533 meminimus, seu maris inde horrendum in modum intumescentis fluctibus, tristi sane & apud posteros non sine horrore memoranda sorte vastatus est. Ad Brulium redeamus.

[543] Miraculorum per paniculos, in honorem S. Nicolai benedictos, factorum velle inire numerum, [Miraculum in panibus benedicendis factum:] idem sit, ac arenam maris velle computare. Multos annos in ædibus suis pinsuerat paniculos, fidelibus distribui solitos, Anna de Escarcena, mulier, si quæ alia, S. Nicolai studiosissima. Factum autem fuit, ut cum humana inconsideratione, quæ vigilantissimis sæpe obrepit, paniculi in furno die quadam illi Divo sacra negligerentur, torrerentur omnes, nigrescerentque instar carbonum extinctorum, quos proinde illa tamquam inutiles in angulum aliquem officinæ conjecit, tristis & de S. Nicolao querula. Mittunt sacristæ, qui paniculos coctos ad se deferant; sed Anna non remisit, nisi querelas, & ustorum infortunium. Sed, quia plurimum desiderabantur, adest mox ad ædes ejus par Religiosorum, integriores selecturorum. Illa horum diffidentiam non satis æque ferens, Intrate, inquit, & ipsimet projectorum inutilitatem inspicite. Intrantes vero, candidissimos omnes pulcherrimosque invenerunt, miraculo commutatos, ingenti Annæ, famularumque rei consciarum stupore.

[544] Si in domum nobilis virtuosæque fœminæ, Mariæ de la Torre ingrediamur, [dissectus & erutus puellæ oculus,] ipsissimam ingrediemur miraculorum officinam. Anno MDCXXIII ludens cum coæva sibi Elvira de la Serna formosissima puellus sex annorum, cultro oculum alterius medium dissecuit, & simul integrum pene Mariæ, apud quam orphana Elvira educabatur, cor, dum propendentem extra orbiculum contuetur oculum. Illa anxia, inopsque consilii, subito paniculum molere, S. Nicolai interim patrocinium identidem implorare, oculum in orbiculum remittere, super cum molitum paniculum colligare, & in stratum reclinare, si posset, quieturam; dum aliquis interea chirurgus advocaretur.

[545] Quievit non tantum puellula, sed placide dormivit duas horas; [imposito pane benedicto, sanatus:] post quas non prius a somno exstitit libera, quam vulnere; permanente tamen non tam vulneris cicatrice, quam quodam quasi vestigio, in modum lineæ cristallinæ, recta a supremo ad infimum oculi projectæ; quæ ita miraculi memoriam omnibus inspicientibus refricaret, ut nullum visionis præstaret impedimentum, sed adderet insuper pulchritudini ornamentum. Rogata aliquando a Patre magistro Antonio de la Calancha, numquid discurrens per oculum linea visum offuscaret; Tantum, inquit, istud abest, ut etiam adferat claritatem: experta siquidem assevero, clarius me sanato, quam intacto oculo quælibet contueri.

[546] Anno MDCXXV ad mortis vestibulum febres deduxerant servulum (Hispanice negrito legi monet, [servus febribus,] quod parvum Maurum interpreteris) dictæ Mariæ de la Torre. Periculi admonita, cum pridie festi S. Nicolai paniculos pinseret, hortata ægrum est, ut fiducia patrocinii S. Nicolai concepta, paniculum, licet nondum benedictum sumeret; hanc benedictionis præventionem in subitis casibus miraculosæ operationi non obfuturam. Sumpsit, & post pusillum, Hera, ait, dereliquerunt me febres; quæ deinceps numquam redierunt. [famula eodem morbo & sanguinis excreatione, liberati;]

[547] Anno sequenti paulo ante S. Nicolai solemnitatem non minus mortis periculum adibat alia dictæ Mariæ serva, cui illa non parum adficiebatur. Hæc præter febris malum magnos sanguinis coagulati bolos frequens evomebat. Maria opis a S. Nicolao ferendæ, quam toties fuerat experta, quasi secura, etiam minari Sancto ausa est, non pinsendos in posterum in suis ædibus panes, nisi famulæ redderet sanitatem; & distulit aliquot dies operam suam, expectavitque servæ curationem frustra. Tum temeritatem suam accusans, imminente jam festo, solitum opus exequi & paniculos pinsere cœpit Maria, & simul servam, sed humilius, S. Nicolao commendavit; atque eo ipso die non febres modo, sed omnis sanguinis eructatio desierunt.

[548] [puella nobilis] Anno MDCXXXI medicorum judicio desperata erat salus Annæ-Mariæ de Urdanivia, Mariæ de la Torre filiæ; quod periculum cum advertisset Ignatius de Urdanivia, Annæ frater, & ipse pœniæ artis peritissimus

      … Postquam mortalia cernit
Tentamenta nihil, nihil artes posse medentum;
Auxilium cæleste rogat,

Idque per S. Nicolai, cujus imaginem in cubiculo suspensam videbat, patrocinia, forma usus precandi, quam non nisi plenus fiducia animus commendare potest. Nisi, ajebat, integram, Divorum gloriosissime, valetudinem sorori restituas, nullæ in posterum in his ædibus manus paniculos pinsent, nullus furnus coquet.

[549] [a gravi morbo convalescit:] Vix tam breviter oraverat, cum mox ingens eum per integrum corpus stupor, anxietasque invasit, steterunt in altum erecti capilli; locum fugiendo mutare, etiamsi conaretur, non potuit: visusque sibi est sentire tergo suo instantem personam plurimum adflictam. Atque illo ipso temporis momento melius se soror habere cœpit, intraque pauculos dies surrexit integre sana. Verum quia in iisdem ædibus etiam F. Francisci Solano Limæ id temporis miraculis clari depicta erat & culta imago, incerti, utri hanc præter naturæ modum curationem tribuerent, jactis sortibus, quæ tertio S. Nicolai nomen reddiderunt, huic se parti credulitate & devotione addiderunt, more nec inusitato, nec superstitioso. Pro harum sortium usu laudatur hic in margine S. P. Augustinus lib. 1 de Doctrina Christiana, cap. 28, & in Epistola 180 ad Honoratum. S. Thomas 2 2. q. 95, art. 8: verum hujus loci non est de his agere, ideoque ad cetera progredior.

[550] [incendium exstinguitur:] Sæviebat Limæ in platea S. Crucis incendium, & jam ad ædes quasdam, ad Mariam de la Torre spectantes, vorando volandoque pervaserat: illa famulum propere misit, qui paniculum in furentes flammas immitteret; quas injectus ipso momento extinxit, unda omni, quam inutilem cives experti fuerant, in ignem potentior. Plura in ejusdem matronæ ædibus ac familia facta miracula refert P. Antonius de la Calancha.

[551] [hernia subito curata:] Cum Patrem magistrum Alphonsum Pacheco visitasset Joannes de Canseco medicinæ doctor, exque eo intellexisset egregium prorsus in se per S. Nicolaum factum miraculum, quod referetur, dum vitam ejus describam, ab eo deflexit ad Ferdinandum Niño, ætate gravem, & quem herniæ malum, frigidaque & extra ventrem prostantia plurimum intestina, morti proximum constituerant; narravitque, quod ex Patre magistro Alphonso Pacheco audierat miraculum: cujus narratione excitatus, paniculum malo extremo applicuit; & dictu mirum, eo ipso tempore retracta sunt in ventrem intestina, nullo herniæ vestigio, nisi quæ miraculum testaretur linea, relicto.

[552] Nec minus in domo Leonoræ, nobilitate æque ac virtute insignis fœminæ, [nobilis mulier graviter decumbens, mancipium febri hectica,] quæ Joanni de Mendieta nupsit, cultus fuit aut benevolus S. Nicolaus de Tolentino. Extra spem salutis laborabat Joanna Leonoræ filia; sed applicatione panis integram sanitatem est consecuta. Ejusdem Leonoræ filius, Gonsalvus sacerdos, mancipium habebat hectica febri irremediabili properans ad mortem: cujus miserens Gonsalvus, illud duxit ad S. Nicolai altare, oblatoque pro eo incruento Sacrificio, reduxit plenissime sanum.

[553] Leonoræ serva paralysis genere conflictabatur, omnis medicinæ regulis mortali, [serva paralysi laborans, sanitate donantur.] & jam non aliud, quam supremus anhelitus expectabatur, quem applicatus paniculus prolongavit, reddita instantanee salute. Ad bruta etiam animalia horum paniculorum virtus se extendit: nam fractam mulæ, hero suo utilis & charæ, tibiam solidaverunt.

§ XXXIV. Miracula Potosii, Valverdæ, Zañæ & Guanuci in regno Peruano obtenta.

[In urbe Potosiensi infans] In ejusdem Peruviæ Australi parte, in regione, quam Hispani de los Charcas dicunt, ad Potosii montis, argenti fodinis ditissimi radices, cognominis urbs Potosium ab Hispanis condita visitur, in qua, teste laudato Brulio lib. 16, cap. 4, Patres Augustiniani primum duas parœcias, S. Barbaræ scilicet ac S. Bernardi administrarunt, ac deinde anno 1584 oblatum ab incolis monasterium adierunt. Porro miracula aliquot per sanctum Thaumaturgum nostrum hac in urbe patrata, idem Brulius cap. 5 his verbis exponit. Erat hic aër infantibus Hispanis tam infaustus & insalubris, ut aut nondum aut vix natos mox extingueret, certa fere horum condemnatione, & ineluctabili parentum, omniumque vere Catholicorum luctu. Observabatur, non superesse quempiam ultra decimum quintum diem: quapropter matres de utraque, animæ scilicet corporisque, suarum prolium salute sollicitæ, ad vicinas valles parituræ secedebant, non ante prolem reducentes, quam primum ætatis annum excessisset, nec ista satis ætate tutam contra aëris injuriam.

[555] Utroque malo infortunatissimus fuit Franciscus Flores, [ab infesto ceteris omnibus pueris aëre] vivens etiamnum anno MDCXXXIII, & audientiæ Limensis secretarius. Huic enim aut viva proles non nascebatur, aut relata e vallibus moriebatur. Erat ille jam pridem cultui S. Nicolai addictus, atque ex mali magnitudine fiduciam augens, statuit non ultra permittere, ut uxor ad valles paritura Potosia exiret, sed offerre prolem S. Nicolao, & suum illi nomen imponere. Quod factum cum non temeritatis modo, sed crudelitatis ab omnibus notis accusaretur, respondit, in sola se de S. Nicolai ope fiducia securum vivere.

[556] [per Sancti opem incolumis servatur:] Nascitur ei filius pridie Nativitatis Dominicæ anno MDXCVIII; vocatur Nicolaus, quem non tantum contra aëris iniquitatem S. Nicolaus servavit; sed plures ab eo infirmitates manifesto miraculo dispulit. Fuit hic primus, qui quinquaginta trium annorum spatio potuit ex Hispanorum filiis in vivis conservari. Supervixit autem multis postea annis, atque in universitate Limensi lauream doctoralem accepit, appellatus Doctor Nicolaus Flores, factus etiam capituli Rector. Novitate miraculi etiam cæteri fiducia de S. Nicolai auxilio importunum suarum uxorum exilium votis S. Nicolao nuncupatis redimere ausi sunt; quare quotquot istis temporibus nascebantur, Nicolai nomine appellabantur.

[557] [ejusdem hernia subito curatur:] Idem Nicolaus adhuc puer utrimque rumpebatur, defluxerantque intestina, clauso & indurato rupturæ orificio, ut nulla medica manu aut fomentis posset reduci, certo mortis periculo. Sanctum ergo Nicolaum collati prius beneficii admonent, rogantque, ne perire permittat solitario malo, quem contra communem omnibus infantibus calamitatem summo miraculo defenderat. Et fuit ad preces auritus S. Nicolaus, momentaneam illi sanitatem impetrando.

[558] [incendia per panem benedictum exstincta.] In eadem urbe paniculus in honorem S. Nicolai benedictus, injectus tribus diversis vicibus locisque in furentes incendio flammas, toties ignem extinxit. Varias infirmitates, maximeque febres, toties curavit, ut numerus iniri nequeat. Potosio Valverdam, alteram Peruani regni civitatem, cum Brulio adeamus.

[559] [Valverdæ matrona a gravissimo morbo,] Loci situm lib. 16, cap. 6 tradit in hunc modum: Valverda civitas, quam vetere gentis vocabulo Icam a valle, in qua sita est, vulgo nominant, quinquaginta leucis quam Lima est Meridionalior, in decimo quarto latitudinis Meridionalis gradu, habetque longitudinem uno circiter gradu Lima majorem. Deinde cap. 8 ejusdem libri ad propositum nostrum scribit sequentia: Altera in monasterio Valverdensi statua (præcedenti capite de S. Augustini effigie egerat) fuit S. Nicolai Tolentinatis, non infructuose culta. Prima cæleste ejus beneficium experta est Anna del Castillo, Didaci de Morales conjux. Hæc malo, de cujus curatione medici desperabant, adflicta, ad ejus, cui in elementa omnia, omnesque prorsus morbos amplum a Deo imperium tributum sciebat, S. Nicolai scilicet Tolentinatis auxilium, forti prece & uberibus lacrymis confugit, impetravitque ipso momento sanitatem.

[560] [ejusdemque filia] Hæc Archiatro suo non ingrata, annuo censu, cui in præcipuis suis bonis hypothecam constituit, sacellum ejus, ne umquam ornamenta deficerent, ditavit; crediditque postea eum se habere velut hoc stipendio conductum, tanta ejus opem fiducia in quacumque necessitate imploravit. Hujus fiduciæ magnitudinem, constantiamque ostendit prorsus singularem, dum filiam suam vidit morti proximam, morbum vero humanum consilium superare. S. Nicolaum interpellat, non exauditur; reiterantur sæpe ad eumdem preces; obturatas putasses Sancti tam velocis alias auditus aures. Ita sciebat S. Nicolaus, Præceptorem suum Christum supplicantium nonnumquam preces aut neglexisse, aut fuisse cum conviciis (paulo duriora, licet justa, ad mulierem Chananæam verba intelligit) aversatum, ut fidem eorum patientiamque redderet illustriorem, vel ut beneficium conferret cumulatius; certe ut omnes perseverandi in precibus doceret exemplum. [jam moribunda convalescum]

[561] Aderant agonizanti filiæ Augustiniani, neque aliud expectabatur, quam ut supremum spiritum morbi violentia protruderet. Nec hic desperavit mater; sed ab aliis tantisper secreta, Mi Sancte, dixit, Sancte gloriose, cujus precibus assa aliquando & concisa perdix vitam alasque resumpsit, & evolavit, redde sanitatem adhucdum, quamquam languide, spiranti. Recurrit ab oratione ad filiam anxia, & reperit sine moriendi periculo quietam: oravit rursus, & integram intra paucos dies obtinuit sanitatem. In beneficii accepti memoriam multo tempore filia habitu S. Nicolai induta incessit.

[562] Ista miraculorum in ædibus Annæ del Castillo continuatione credere populus incepit, [puer mortuus creditus, miraculose sanatus:] illas hospitale quoddam esse, cui S. Nicolai auxilium, si non obnoxium, certe usitatum esset. Quapropter ad illas pater filium moribundum detulit, quem cum ulnis suis Anna, quam poterat mollissime, exciperet, extenso corpore, jactatoque capite, ac postea languide reclinato, vitam finiisse ab utroque credebatur. Anna vero etiam post vitam potestatem S. Nicolai extendi, plane confidens, bono esse animo patrem jussit, atque in conventu Augustinianorum sancto Thaumaturgo filiolum constanti fiducia offerre. Habuit obsequentem in re desperata patrem, qui mortuum, uti rebatur, filiolum altari S. Nicolai imposuit; oravit, ne se solum inter tot cultores miserum esse pateretur, ac cum repulsa rejiceret. Inter quas preces agitare se puer cœpit, & plene vivere; ut omnes non sanatum puellulum, sed resuscitatum indubitato miraculo acclamarent. Idem multos postea annos supervixit, præco miraculosæ suæ vitæ.

[563] Et hæreditaria quadam successione ad posteros Annæ del Castillo S. Nicolai patrocinium transmitti videbatur: [ejusdem matronæ nepos sanitatem mirabiliter obtinet,] ejus siquidem nepos ob reverentiam illius, quem plurimum venerabantur, nomine Nicolaus, annos natus septem gravi infirmitate ita obruebatur, ut tertio die periculo mortis, amissa loquela, urgeretur. Parentes ejus consanguineique oratione ad solitum in familia medicum S. Nicolaum confugerunt: vix orationem absolverant, cum puer in hæc verba prorupit: Succurre mihi, S. Nicolae. Ex quo tempore ita in melius fuit mutatus, ut intra paucissimos dies robustissima sanitate frueretur.

[564] Tot beneficiis provocati Didacus de Morales & Anna del Castillo statuam S. Nicolai Pisci sculpi curarunt artificiosissime; [Fluvius transeuntibus cum Sancti statua] sed nec ea sine evidenti miraculo Valverdam allata fuit. Eam, dum deferretur, comitabantur Pater Joannes Serrano, Didacus de Morales, & honoris causa non infrequens societas. Turgebat insolita aquarum accessione Mamacona fluvius, rapiebaturque majori impetu, quam ut usitata vada mulioni tuta viderentur: quapropter statuam aut comites transmittere pervicaciter detrectabat. Illi fiducia Sancti, cujus statuam ferebant, audaciores, obluctante mulione, illam mulo, qui inter cæteros fortissimus videbatur, imponunt, adiguntque ad transvadandum. Vix ungulis supremam aquam contigerat, cum tanta velocitate contra naturam in sui fluxus originem retrocessit, ut vix pedum extrema mulus iste sequentesque transeundo humectarent.

[565] Ut vero in adversam ripam evaserant, subito quodam sonitu consternati, [transitum mirabiliter prabet.] vident duplicato impetu Mamaconam aquas, quas superiore imperio reduxerat, in declivia profundere; reputaveruntque, se nihil impotentius aut minus sacratum, quam Arcam, quæ Jordanem retrorsum convertit, deducere, quotidie ad S. Nicolai venerationem ardentiores. Piscum, de quo supra facta mentio est, oppidum fuit ejusdem regni Peruani, audientiæ, ut loquuntur, Limanæ, in ipso maris littore conditum, verum hoc anno 1682 concusso elatoque per terræ motum mari deletum est, atque ita factum, ut Hispani alterum ejusdem nominis oppidum, paulo longius a mari & ab ejusdem furiis tutum construxerint, teste M. Bruzen la Martiniere in novo Lexico geographico Gallice edito, in quo etiam duodecim milliaribus Valverda dissitum dicitur, ad vocem Valverde.

[566] [Zanæ etiam miraculis clarere dicitur:] Zañam etiam, aliud Peruani regni oppidum, quod alias S. Jacobi de Miraflores dictum, nec amplius quam sex & medium latitudinis Australis habere ait, plurimis S. Nicolai miraculis illustratum scribit ejusdem libri cap. XI; verum ea non nisi summatim memorat. Huc coloniam, inquit, Augustiniani deduxerunt anno MDLXXXIV … A provincia vero anno MDLXXXVII admissam coloniam primus Prior rexit Pater Joannes Baptista N., qui aliique ejus sequaces non alium magis fautorem experti sunt, quam S. Nicolaum de Tolentino, qui ab exordio tam frequentibus ibi miraculis celebrari cœpit, ut non magna difficultate ex oblationibus ac eleëmosynis, quas undique copiose fideles adferebant, exiguo temporis spatio Augustiniani pulcerrimam ecclesiam monasteriumque perfecerint. Major est ibi miraculorum per S. Nicolai intercessionem patratorum numerus, quam ut eorum ratio habeatur. Claudorum, cæcorum aliisque malis desperatorum, ibi liberatorum ingens est catalogus; sed multo major puerperarum. Quare fraternitas ibi instituta est, qua nulla est celebrior, magnificentiorve.

[567] [in oppido Guanucensi moribundus] Denique lib. 17, cap. 3 duo præterea miracula Guanuci, quod Peruviæ pariter in Limensi audientia oppidum est, ejusdem Sancti patrocinio impetrata tradit his verbis: Miraculum jam haberetur, aliquem esse locum nullo S. Nicolai Tolentinatis miraculo illustrem. Numerant certe Guanucenses ab ipso Augustinianorum adventu (id est ab anno 1584, ut cap. 2 præmiserat) plurima: duo autem in monumentis Peruviæ, quæ habere potui, narrata inveni, recenti memoria facta. Anno MDCXXX Joannes de Vega, curio xenodochii & vicarius Guanucensis civitatis, desperata ad vitæ terminum infirmitate trahebatur, munieratque se ad transitum Ecclesiæ Sacramentis, isti tempori opportunis.

[568] [subita incolumitate donatus:] Ideo tamen ipse nondum spem omnem abjecerat, quod magni thaumaturgi S. Nicolai de Tolentino recordaretur. Hunc ergo in patrocinium invocavit, petivitque ab ascetarcha, ut imaginem ad ædes suas deferri sineret. Obtinuit; & frequentissimo comitatu, ac plurimis tædis musicisque instrumentis deferri curavit. Præsentem veneratus, mox cælici hujus Archiatri opem sensit, sanus factus validusque, antequam imago ex ædibus ad monasterium referretur. Ille in gratitudinis testimonium auream S. Nicolao catenam ac ornamentum sumptuosissimum obtulit, ditans ejus sacellum quadringentis annue pesis, & ibidem deligens suæ sepulturæ locum.

[569] Istud magnum fuit & privatum; quod sequitur, maximum publicumque, ac simile prorsus isti, quod in Potosia de S. P. Augustino descripsimus (lib. 16, cap. 4, num. 11.) Parem Guanuci calamitatem anni integri siccitas invexerat; [ibidem pluvia impetrata, & pestilens morbus depulsus.] mortiferis pustulis passim clades grassabatur; superabat humana omnia media mali magnitudo: recurritur ad Cælites, & communi civium consilio schedæ amplius centum inscribuntur nominibus Sanctorum, quos frequentius hominum necessitatibus opitulari, experientia docuisset; ex quibus quæ primo fuit extracta, S. Nicolai Tolentinatis nomen continebat. Instituitur in ejus honorem eodem vespere processio, comitante non exiguo flagellantium numero; quam nondum finierant, cum accelerare reliquum viæ pluviæ cadentis abundantia jussit, desiitque illa ipsa hebdomade tota pustularum per civitatem infirmitas. Huc usque Brulius. Porro priusquam miraculorum relationi finem impono, lubens denuo fateor, non dubitare me, quin plura hujus Sancti vere Thaumaturgi per universum terrarum orbem exstent miracula; sed quæ omnia colligere nec necessarium mihi visum, nec in promptu fuit.

September III: 11. September