Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Juni II Band Juni II Anhang Juni II

14. Juni

DIES DECIMA QUARTA IUNII.

SANCTI QUI XVIII KALENDAS IULII COLUNTUR.

Sanctus Eliseus Propheta, Samariæ in Palæstina.
S. Marcianus, Episcopus Syracusis in Sicilia.
S. Ruffinus Martyr, Suessione in Gallia.
S. Valerius Martyr, Suessione in Gallia.
S. Antheon Martyr, Laodiceæ in Phrygia.
S. Miggenes, Martyr, Ephesi in Asia.
S. Gallianus, Martyr, Ephesi in Asia.
S. Juvinus seu Vivinus, Martyr, Ephesi in Asia.
S. Quintianus, Martyr, in Africa.
S. Tecla, Martyr, in Africa.
S. Theodolus, Martyr, in Africa.
S. Festina, Martyr, in Africa.
S. Antonius, Martyr in Specia.
S. Afra, Martyr in Specia.
S. Cantionella, Martyr in Specia.
S. Marcus, Episcopus Luceriæ, in Apulia Daunia.
S. Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia.
S. Dogmaël, in Penbrochiensi Walliæ Comitatu.
S. Julitta, a Græcis honorata.
S. Martianus, Episcopus Beneventanus, in Italia.
S. Ætherius, Episcopus Viennensis, in Gallia.
S. Quintianus Presbyter, Confessor.
S. Sicius seu Titus, Confessor.
S. Methodius Confessor, Patriarcha Constantinopolitanus.
S. Anastasius Presbyter, Martyr Cordubæ in Hispania.
S. Felix Monachus, Martyr Cordubæ in Hispania.
S. Digna Virgo, Martyr Cordubæ in Hispania.
S. Gerasimus, Ordinis S. Basilii, in Calabria ulteriore.
Vener. Richardus, Abbas S. Vitoni Virdunensis, in Lotharingia.
B. Castora Eugubina, Vidua tertii Ordinis S. Francisci, in urbe S. Angeli in vado.
S. Bartholus Ord. Servorum B. Mariæ, prope eamdem urbem.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

Opera Godefridi Henschenii piæ memoriæ, nisi aliud nomen indicent litteræ appositæ margini.

D. P.
Sancti Rigoberti Episcopi Remensis Translatio corporis. inscripta est Ms. Remensi ecclesiæ SS. Timothei & Apollinaris. De ea egimus ad Vitam ejus	IV Jan.
S. Gubertus, Episcopus & Confessor Remis, inscriptus est Hagiologio Franco-Galliæ apud Labbeum. Is est jam indicatus Rigobertus, cujus Vitam diximus relatam	IV Jan.
SS. Bassianus & Eulalius, Episcopi Syracusani, occasione S. Marciani Episcopi, referuntur a Constantino Ghinio in Natalibus Sanctorum Canonicorum. Est S. Bassianus ortu Syracusanus, sed Episcopus Laudensis, cujus Acta dedimus	XIX Jan.
De S. Eulalio Episc. Syracusano egimus	XVI Febr.
S. Aristion, Confessor in Suessionensi civitate, inscriptus Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso, & apud Grevenum in Auctario Usuardi, ac recentiore manu adscriptus Florario Sanctorum. Habemus varios Catalogos Reliquiarum Sueßionensium absque mentione S. Aristionis. Celebratur ibidem Dominica post festum S. Dionysii festum sanctarum Reliquiarum Constantinopoli allatarum Suessionem, & forte Aristionis, quem unicum novimus, inter discipulos Christi habitum: colitur is	XXII Febr.
SS. Landoaldi, Adriani, Amantii, & aliorum translatio corporum a Wintershovo Gandavum, memoratur in Ms. Florario. De ea Translatione egimus ad illorum Acta	XIX Martii.
Baptista Mantuanus, 28 Generalis Carmelitarum, non solum religiosa virtute, sed etiam poëtica facultate clarus, hoc die reponitur in Acie bene ordinata cum titulo Beati, a quo ceteri scriptores, tam Mantuani, quam Carmelitæ paulo antiquiores abstinent. Quia tamen in Mss. notis additur, quod corpus, plurimos post annos incorruptum, altius relevatum a populo honoratur, appensis votis & tabulis, ob beneficia recepta, de consensu Episcoporum; expectamus distinctiorem informationem, pro die quo illum obiisse anno 1516 scribit Hippolytus Donesmundi, Hist. Mantuanæ parte 2. pag. 120, id est	XX Martii.
S. Drogo, Reclusus Seburgi in Hannonia, colitur nunc feria 3 Pentecostes, & refertur a Molano, Ferratio & aliis ad hunc 14 Iunii. Vitam illustravimus ad diem quo obiit	XVI Aprilis.
S. Torquatus, Episcopus & Martyr, ut primarius Patronus sub ritu duplici primæ classis cum Octava colitur apud Accitanos in urbe Episcopalo, vulgo Guadix, & tota diœcesi, Est is primarius inter Septem Episcopos, ab Apostolis ordinatos & in Hispaniam missos: de quorum adventu deque S. Torquato egimus, neque habemus addenda dictis,	XV Maji.
SS. Aquilinus & Victorianus, Martyres in Isauria, indicantur in Ms. Kalendario, a nobis reperto Romæ, uti pluribus dicimus ad diem, quo ab aliis referuntur	XVI Maji.
S. Brandani, Abbatis Cluanfertensis memoria est in Ms. Usuardo, sed aucto a Greveno, Maurolyco, & aliis, uti diximus ad ejus Vitam	XVI Maji.
S. Julius, Martyr Dorostori, sub Præside Maximo, memoratur in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ. De eo egimus	XXVII Maji.
SS. Cantius, Cantianus & Cantianilla, Martyres apud Aquileiam, inscripti sunt Mss. Martyrologiis, Vaticano Ecclesiæ S. Petri & Parisiensi S. Victoris. Item eorum pædagogus S. Protus, Martyr ibidem, indicatur in Mss. apographis Martyrologii Hieronymiani, & in variis aliis Mss. Fastis: in Ms. autem Kalendario Ecclesiæ Aquilejensis additur, festum illorum celebrari sub ritu duplici. Eumdem refert Ferrarius in utroque catalogo, addens eum celebrari in Martyrologio Romano cum prædictis suis Sanctis alumnis: fuit autem simul cum illis occisus, uti Acta habent, data	XXXI Maji.
Basilius, Prior majoris Carthusiæ & octavus Generalis, cum titulo beatæ memoriæ inscriptus est auctario Gretueni ad Usuardum, ejusque exemplo Martyrologio Germanico Canisii. Saussajus inter Pias recenset, addens defunctum pridie Nonas Iunii. Quando & nos inter Prætermissos eum retulimus	IV Junii.
S. Felicula, Virgo Martyr, memoratur in Ms. Casinensi. Acta ejus dedimus.	XIII Junii.
S. Psalmodius, Eremita in agro Lemovicensi, cum longo encomio refertur in Supplemento Saussaji, quod cum aliis Actis dedimus	XIII Junii.
D. P.
Nicolaus, e septem Diaconis, advena Antiochenus, apud insulam Rhodi, ut Sanctus refertur in Ms. Florario, non satis accurato. Habemus antiquum Missale, pro Equitibus Rhodiensibus Crucesignatis S. Ioannis, anno 1505 excusum, absque mentione hujus? Quod autem solus hic e septem, nec apud Græcos, nec apud Latinos cultum invenerit; puto factum ex auctoritate SS. Irenæi, Tertulliani, Hilarii, Epiphanii, & Hieronymi; ex qua passim creditur turpißimorum Nicolaitarum magister & coryphæus fuisse. Sed excusare eum videtur S. Ignatius Martyr, cum ad Trallenses scribens ait: Fugite Nicolaitas, falsum sibi nomen assumentes. Clemens quoque Alexandrinus, falsi nominis Nicolaitas appellat. Imo quæ circumferuntur sub nominibus SS. Hippolyti & Dorothei scripta de LXX discipulis Episcopum Samaritanorum ab Apostolis ordinatum faciunt. Plura vide apud Baronium an. 68 num. 6 & sequ.
Bitunus, Presbyter Martyr, in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ additur S. Galliano, in scriptis additionibus ad Grevenum jungitur S. Antheon, uti latius infra ad hujus memoriam indicamus.
D. P.
S. Cornelius, Martyr Brixiæ, sub Præside Aureliano, cum sociis LVII, varie cruciatus narratur, in Martyrologio Brixiano Bernardini Faini, inter Annotata fatentis, ignotum esse Depositionis locum, totamque martyrii istius fidem niti Ms. asservato apud nobilem familiam, de Curte Isei nuncupatam. Rogatus deinde ipsius Ms. copiam nobis facere, respondit illud quidem non inveniri, sed allegari ex fide Scipionis Covi, qui ipsum retulerit Italice inter Memorias Sacras Brixianas: cujus etiam translationis nobis exemplar misit. Ibi ante omnia dicitur Cornelium fuisse ex prædicta familia, patre Tancredo, matre Dionysia; qui post confusum in Bacchi statua dæmonem; & decollatos socios LVII, capite dorsoque excoriatus, ferventi soli expositus steterit, ab hora XII mane usque in XXII vesperi: quique deinde pro cute detracta galea ignita galeratus, capite plexus sit. Nobis tam male consuta narratio non sufficit ad augendos Sanctorum Fastos. Si aliunde constaret de veteri talis Martyris apud Brixianos cultu, adhuc requireretur probatio aliqua, ad ejusmodi Martyrem, sine scrupulo adscribendum tali familiæ, suam forte antiquitatem ægre ultra pauca secula extensuræ. Tancredi nomen tam antiquum Brixiæ esse, non facile credam. Interim Reverendiss. Abbati Honorio Stellæ, talium martyriorum & nominum propugnatori cogitandum relinquo, an etiam sustinere velit, tribus primis Christianæ æræ seculis Brixiæ viguisse, eumdem, qui nunc per Italiam obtinet, usum horarum XXIV ab Occasu solis ad Occasum numerandarum. Nobis non desunt, ex omni fere Italiæ provincia, Sanctorum Acta, unde probari poßit, medio ævo aliter horas numeratas fuisse: sed non libet immorari talibus operosius refutandis.
Gregorii, Episcopi & Confessoris, memoria inscripta est Auctario Greveni ad Usuardum: sed cujus loci non additur. Præter Pontifices Romanos sunt hujus nominis Episcopi novem in Martyrologio Romano.
Rufinus Presbyter, anno salutis 400, non addito titulo Sancti, indicatur in Ms. Florario.
S. Bobo, Episcopus Viennensis, successor Dadoleni, refertur a Saussajo in Martyrologio Gallicano. Verum neuter reperitur inter Episcopos Viennenses. Videtur indicari Bobolinus successor Landaleni, aliis Dodoleni. Sed nec hos usquam reperi Sanctis adscriptos, præterquam in Catalogo Chiffletiano, ubi omnes primi Quadraginta pratitulantur Sancti: sed nihil de eis Breviarium anni 1522, aut Mss. ejus Ecclesiæ Martyrologia.
S. Colmannus M. Abbas. De eo varii. Ita Camerarius in Menologio Scotico: sed quinam isti varii? Videtur ipsum ad hunc diem retulisse, quod alius Sanctus desideraretur. Sunt plurimi Colmanni, ex his aliquis refertur XVIII Iunii, quo die de eo silet Camerarius.
Kieranus, Abbas de Belachduin, tamquam Sanctus refertur a Colgano in 4 Appendice de patria & genere S. Patricii, ubi dicit eum obiisse anno 770 die 14 Iunii.
Leodeboldus, Fundator & Abbas Floriacensis cœnobii, inter Sanctos refertur a Trithemio, lib. 3 de Viris illustribus Ordinis Benedictini cap. 102, non indicato die obitus aut venerationis. Hinc in Appendice rejicitur a Wione, Menardo, & Saussajo: sed hic agnoscit Fundatorem Floriacensem & Abbatem S. Aniani. In quodam Kalendario Ms. ex Trithemio potißimum collecto, ad hunc diem collocatur & cum aliis Sanctus appellatur. Abstinent ab eo titulo, Carolus Saussajus in Annalibus Aurelianensibus, ubi sæpius de illo agit; Claudius Robertus & Sammarthani, ubi de monasterio Floriacensi. Si aliquam haberet venerationem Ecclesiasticam, eruditißimi istic Monachi curassent edi Vitam per Ioannem a Bosco, apud quem, referente Adrevaldo cap. 2, indicatur, quomodo Leodabadus, Abbas S. Aniani Aurelianensis, proposuit construere Floriacense cœnobium, absque ullo titulo Sancti aut Beati.
Milites Templi, a Saladino Principe Mahumetanorum in Syria occisi, suggeruntur a Chrysostomo Henriquez, omittuntur a Chalemoto.
Pavonius, Conversus Ordinis Cisterciensis in Luka, diœcesis Mindensis, ut Beatus memoratur ab Henriquez & Chalemoto, ex quodam Kalendario Bruxellis edito, sed ab eodem Henriquez.
Mencia Virgo, Fundatrix & Abbatissa monasterii B. Mariæ de Arrogo, Ordinis Cisterciensis, ut Sancta indicatur a Philippo Seguino apud Henriquez, qui Beatam appellat. A Chalemoto, non Mencia, sed Maria vocatur. Manrique in Laurea Euangelica ejus non meminit.
Joannes Monachus, & Laurentinus inveniuntur adjuncti ad Ms. Martyrologium Cardinalis Barberini, idque manu satis antiqua, non tamen apposito titulo Sancti: an indicetur dies obitus illorum, an vero Sancti habendi sint, ulteriori inquisitioni proponimus.
Hartwicus, Comes a Spanheim & Artenburg alias Lavenkal, electus est Archiepiscopus Salisburgensis VI Idus Novembris anno DCCCCXC; claruit multis miraculis, & habetur pro Sancto … Rexit annis XXXII, mortuus anno MXXIII, sepultus in sacello Divi Gregorii. Ita Wiguleius Hundius tomo 1 Metropolis Salisburgensis pag. 7. Ast Henricus Canisius, tomo 2 Antiquæ Lectionis a pag. 243, proponit titulum de Episcopis Salisburgensibus, & Vitam atque miracula S. Hartwici, eaque edidit a pag. 311, sed nusquam additur dies obitus: neque in ullis fastis, etiam Germanicis, nomen potuit reperiri. Deest etiam in Proprio Sanctorum Archidiœcesis Salisburgensis, sub annum MDCXLVII excuso. Inter Vitas autem Sanctorum a Lippeloo & Graßio anno MDCXVI editas refertur ad hunc XII Iunii. Nos certiora de die ac veneratione expectamus.
D. P.
Humbertus, Generalis V Ordinis Prædicatorum, a multis titulo Beati honoratur, & ut talis Vitam contexuit Marchesius in Diario, ad hunc diem, quo ex Taëgio mortuum censet an. 1276, potius quam an. 1274, 15 Ianuarii, pro quo diem 15 Iulii substituit Auctor anni sacri: adeo ut nihil solidi haberi videatur de aliquo ejus cultu. Corpus quidem Valentiæ incorruptum servari dicit Marchesius: non ideo tamen Alfonsus de Castello rationem ejus habuit in sacrario Valentino, aut Tamayus de Salazar in Hispanico Martyrologio: quare expectamus, donec tam de die quam de cultu melius informemur.
Joannes a Zumuraga, Archiepiscopus Mexicanus circa annum 1540;
Ludovicus Biasson, Modoætiæ in Insubria, an. 1515;
Franciscus Torellus, ab hæreticis occisus in Gallia, an. 1567;
Cæcilia Cacciaguerra, Virgo Assisii, an. 1215;
Constantia a Castro, vidua Tertiaria in Hispania, an. 1286;
Maria a Christo, Virgo Cordubæ, an. 1598;
Ordinis S. Francisci, ob eximias virtutes ut Beati referuntur ab Arturo in Martyrol. Francisc. & feminæ etiam in Gynæceo.
D. P.
Isabella a S. Dominico, socia S. Teresiæ, Fundatrix monasterii Cæsaraugustani, in eodem hoc die obiit anno 1623. Vitam & virtutes ejus ac sociarum aliquot, Hispanico sermone prolixe scripsit Michael Baptista de Lanuza, ut extat apud nos libris 4 Madriti excusa an. 1638.
C. I.
Maria Jacomina Fabri obiit Camberii cum æstimatione Sanctæ vitæ, anno 1637. Fuit ipsa, secunda Religiosa Ordinis de Visitatione Sancta Mariæ Virginis, a Sancto Gebennensium Episcopo, Francisco de Sales instituti; quæ annos universim 48 vixit, 27 transegit in Religione, cujus altera columna & lapis angularis extitit, annos 21 Superiorem agens variis in domibus; tam cumulata omni virtutum genere, ut dum adhuc vivebat, Magnam appellare non dubitaverit S. Franciscus: quam & Sanctam fortaßis appellabit aliquando Pontifex Romanus, locum tunc inter hosce Sanctos etiam reperturam.
D. P.
S. Fortunatus, Episcopus Neapolitanus, hoc die antiquitus colebatur, teste Chioccarello: sed propter celebriorem S. Basilii nunc cultum, translatus est ad sequentem	XV Junii.
Esichius Martyr, post S. Eliseum Prophetam, minuto charactere appositus in Kalendario Carmelitarum Conventus Mechliniensis, forte est Hesichius Martyr Dorostori, relatus	XV Junii.
Bertholdus Confessor, inscriptus est Ms. Florario & Auctario Greveni ad Usuardum. Qui sit non additur. Videtur esse S. Bertholdus infra referendus	XVI Junii.
S. Eurosia Virgo & Martyr, sub Mauris Jacæ in Hispania, indicatur in Catalogo generali Ferrarii, ab aliis cum Tamajo Salazar infra	XXV Junii.
S. Martialis Confessor inscriptus est Ms. Casinensi, an forte Martialis Episcopus? referendus	XXX Junii.
S. Cyrillus Martyr, Episcopus Cortynæ in Creta, cum illustri elogio memoratur in Ms. Synaxario Constantinopolitano, aliisque adservatis Mediolani in bibliotheca Ambrosiana, Taurini in bibliotheca Ducis Sabaudia, Parisiis in bibliotheca Macariana, Divione in Collegio Societatis, quapropter eum ferme hic dedissemus; differimus tamen quia idem fere elogium habetur in Menæis excusis, ejusque memoria inscripta est Martyrologio Romano ad diem,	IX Julii.
S. Anianus, S. Monitor, S. Flosculus, Episcopi.
S. Euspicius, Abbas Miciacensis.
S. Baudelius, S. Scubilius, Martyres.
S. Agia, mater S. Lupi Episcopi, simul referuntur in Auctario Molani ad Usuardum, sub titulo Translationis, factæ Aurelianis.
De S. Aniano mox agetur.
S. Monitor colitur	X Novembris.
S. Flosculus	III Februarii.
S. Euspicius	XX Julii.
S. Baudelius	XX Maji.
S. Scubilius	XI Octobris.
S. Agia poterit cum S. Lupo Episcopo Senonensi referri	I Septembris.
S. Mansueti, Episcopi Tullensis, nomen inscriptum est Auctario Greveni ad Usuardum. Dies natalis est	III Septembris.
S. Hyacinthus, S. Proto adjungitur in Ms. apographo Martyrologii Hieronymiani Corbeiensi Parisiis excuso, & ambo Aquileiæ tribuuntur, ut supra de Proto diximus, eumque esse pædagogum SS. Cantii, Cantiani & Cantianillæ, & cum ipsis 31 Maji coli. At Protus & Hyacinthus fratres Romæ paßi sunt	XI Septembris.
S. Exuperius, Episcopus Pampilonæ in Hispania, profertur in Catalogo generali Ferrarii, sed dubitantis, num alius sit a S. Exuperio Episcopo Tolosano, qui colitur XXVIII Septembris; & sic excusantis, quod Acta non viderit, imo nec Catalogum Episcoporum Pampilonensium. Hunc habemus a Prudentio Sandovallio anno 1604 editum, & postea a Tamajo Salazario excusum in Martyrologio Hispanico ad diem 7 Aprilis; sed absque ullo Exuperio. Exuperii autem Episcopi Tolosani translationem celebrari hoc die docet Catellus lib.5 Historiæ Occitaniæ sub finem elogii pag. 833. Saussajus vero in Supplemento Martyrologii Gallicani, ad hunc diem & ante, vocarat Inventionem corporis, quæ omnia erunt explicanda die indicato	XXVIII Septembris.
S. Leopharius Episcopus, magis evidentia gloriæ quam notitia actorum clarus, ritu officii duplicis in Moysiacensi monasterio agri Caturcensis celebris, refertur in Supplemento Saussaji. Nihil de eo aliud reperimus. Num S. Leodegarii nomen ita detortum posset videri, relinquimus viris ibidem eruditis considerandum. Colitur hic	II Octobris.
S. Rusticus, Episcopus & Martyr, inscriptus Ms. Trevirensi S. Paulini. Quid si loco Martyris legatur Confessoris; sitque hic S. Rusticus Episcopus Trevirensis, qui colitur, etiam Martyrologio Romano inscriptus,	XIV Octobris.
S. Ignatius Episcopus indicatur in Mss. Bruxellensi S. Gudilæ, Gellonensi & Augustano: additur ei in Mss. Florentinis Magni Ducis & Strozzii Senatoris titulus Martyris. Videturque esse Patriarcha Constantinopolitanus, a Barda Cæsare injuriis affectus, & in exilium pulsus. Cujus Acta danda	XXIII Octobris.
S. Ursini, primi Episcopi Bituricensis festum rosarum, ob translationem corporis, hoc die celebrari asserit Saussajus in Supplemento Martyrol. Gallic. Dies ejus natalis est	V Novembris.
S. Aniani Episcopi Aurelianensis festum celebratur in Ecclesia Senonensi, & Translatio corporis indicatur in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis, aliisque Mss. item a Bellino, Greveno, Galesinio, Canisio, Saussajo: ab hoc autem dicitur solennitas liberatæ urbis per S. Anianum: cujus natalis est	XVII Novembris.
S. Nicolai Episcopi Mirensis ordinatio inscripta est Ms. Usuardo in Alsatia aucto. Natalis est	VI Decembris.

DE S. ELISÆO PROPHETA,
SAMARIÆ IN PALÆSTINA.

XXV SEC. ANTE CHR.

SYLLOGE HISTORICA.
De duplici die cultus, & Reliquiis Alexandriæ, Constantinopoli, Ravennæ.

Eliseus Propheta, Samariæ in Palæstina (S.)

AUCTORE D.P.

[1] Elisæum, Magni Eliæ Magnum (pene dixeram, Majorem) discipulum, ejusque spiritus dupliciter heredem, primus Beda ad hunc diem Latinis fastis inserere docuit, [Hac 14 Junii refertur a Beda] in suo genuino Martyrologio, quod ante secundum Martii tomum edidi. Bedam deinde secuti sunt alii atque alii Martyrologi, ac denique hodiernum Romanum. Diem ille sic auspicatur. XVIII kal. Julii, Elisæi Prophetæ. Usuardus, more suo prolixior, sic addit: [Usuardo & aliis.] qui apud Samariam Palestinæ (ut Beatus scribit Hieronymus) situs est, ubi & Abdias Propheta quiescit. Romanum, præmisso elogio S. Basilii, secundo loco: Samariæ in Palæstina S. Elisæi Prophetæ, cujus sepulcrum dæmones perhorrescere S. Hieronymus scribit, ubi &c. Hieronymi locus, in Epitaphio Paulæ, sicut a Bollando nostro ad XXVI Ianuarii illustratum habetur num. 18, hic est: Transivit Sichem… atque inde divertens vidit … Sebasten, id est Samariam, quæ in honorem Augusti ab Herode Græco sermone Augusta est nominata. [Miracula indicat S. Hieronymus:] Ibi siti sunt Elisæus & Aldias Prophetæ, & (quo major inter natos mulierum non fuit) Joannes Baptista, ubi multis tremuit consternata miraculis. Namque cernebat variis dæmones rugire cruciatibus, & ante sepulcra Sanctorum ululare homines more luporum, vocibus latrare canum, fremere leonum, sibilare serpentum: suspensisque pede feminis vestes non defluere in faciem.

[2] Idem Hieronymus, scribens in Abdiam, Sepulcrum ejus, [eum SS. Abdia & Baptista communia,] inquit, cum mausoleo Elisæi Prophetæ & Baptistæ Joannis, Sebastæ venerationi habetur; ubi videtur, commune utrique Sancto, si non etiam tribus, erectum cœnotaphium indicare, ad quod, licet sacris oßibus vacuum, miraculorum tamen perseverabat virtus. Vacuum, inquam: in Vita enim S. Artemii Martyris, XX Octobris illustranda cap. 27 apud Surium, legitur, quod postquam Iulianus Apostata dedit Gentibus potestatem ut ingrediantur in ecclesias Christianorum, & faciant quæ velint… ossa Prophetæ Elisæi & Joannis Baptistæ (ut putabant) e loculis educentes, & cum immundis brutorum ossibus commiscentes, [etiam post dissipata sub Juliano ossa,] exusserunt; & cinerem in aërem cribrarunt ac ventilarunt. Ruffinus lib. 2 cap. 18 tunc accidisse ait, ut efferati illi prædicta sancta ossa dispergerent, arque ea rursus collecta igni cremarent, ac sanctos cineres, pulveri immixtos, per agros & rura dispergerent: de quo ipsemet in Misopogone gloriabundus Iulianus, ait, Sepulcra atheorum omnia (ita Sanctos appellabat) signo a me nuper dato everterunt, Syri Gentiles, ita elati & erecti animis, ut scelera eorum qui Deos violarunt, acrius etiam quam mea ferebat voluntas, vindicarint. [quorum aliqua a piis subtracta igni,] Sicut tamen in ea rerum confusione pii quidam ab Hierosolymis Monachi, ut Ruffinus scribit, inter eos qui ad exurendum ossa legebant mixti, diligentius, in quantum res patiebatur, ac religiosius congregantes, furtim se vel stupentibus vel ignorantibus subtraxere, & ad religiosum Patrem Philippum venerandas Reliquias pertulere, quasi Reliquias Baptistæ: sic alii alias pro Reliquiis Prophetæ Elisæi subtraxisse impiis potuerunt; certi quidem veras se habere Reliquias, incerti tamen utrius Sancti.

[3] Tales fuerint quas S. Athanastus Hierosolymis accepit recondiditque ut Reliquias S. Ioannis Baptistæ. Hac de re agentes II Maji num. 333, addidimus, [& S. Athanasio data sunt,] in lucem productas, proprioque templo conditas, sub Theodosio imperatore. Sub hoc autem Patriarcha Theophilus, ab anno CCCLXXXV Sedem tenebat Alexandrinam; de quo in Hagiologio Habessinorum metrico ad diem II Baunæ, id est XXVII Maji nostri, legitur, quod SS. Joannis & Elisæi miracula videns, & quomodo gentilem mulierem in partu periclitantem servaverint, gratias illis obtulit. Vocatur autem ibi dies ille Apparitio corporum, Joannis & Elisæi, inseparabiliter conjunctorum: ubi in Coptico Kalendario apud Seldenum solum legitur, [alia an. 463 Alexandriā translata sunt,] Inventio ossium Joannis Baptistæ Dei. Hic scilicet præcipue nominabatur, quia sub ejus potißimum nomine tunc extructa & dedicata ecclesia fuit; oßium autem ipsius Elisæi propria quædam credita, postea allata sunt, de quibus in Compendio historico Cedrenus; Septimo anno Leonis Magni, qui fuit Christi CCCCLXIII, Propheta Elisæus Alexandriam translatus in monasterium Pauli Leprosi: ita qui leprosum Naaman sanaverat, & leprosum Giczi fecerat, in leprosi æde depositus fuit. Hinc vero, vel etiam immediate ex Palæstina, aliquid earumdem Reliquiarum allatum videtur Constantinopolim. [& hinc forte Constantinopolim,] Nam ejus Urbis accuratißimum Synaxarium, quod in nostro Parisiensi Collegio servatur, ad elogium Sancti quale in Menæis excusum habetur, additam habet hujusmodi clausulam; Τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτοῦ προφητείῳ: Celebratur vero ipsius festivitas in sanctissimo ipsius Oratorio, Προφητεῖον hic dicto, sicuti Μαρτυρία, Oratoria Martyrum. In eodem autem Synaxario rursum illius fit mentio XVII Iunii, ad elogiū SS. Manuel Sabel & Ismael, ubi horum festum dicitur agi in ipsorum Μαρτυρίῳ, τῷ ὄντι πλησίον τοῦ ἁγίου Προφήτου Ἐλισαίου, quod est prope S. Prophetam Elisæum, id est, prope ejus Oratorium:

[4] Ibi totius diei Officio solus Elisæus colebatur, prius quam ei accederet S. Methodius; [ubi celeberrimus cultus,] Canonis vero auctor intitulatur Joannes Monachus, qui omnino videtur esse Damascenus; ita simile est poëma iis, quæ palam ipsum præferunt in titulo, & aliquando etiam sub simplici Joannis nomenclatura inveniuntur. Est autem hæc Acrostichis ejus:

Χαῖρε Προφήτα Θεοῦ πανόλβιε.

Salve Propheta Dei beatissime.

Atq; hæc omnia XIV Iunii, quasi hic dies mortis sit: sic enim in Ephemeride metrica expresse habetur. Πότμου Ἐλισαῖος δεκάτῃ λάχεν ᾗδε τετάρτῃ Condit Elisæum decima atque quaterna sepulcro. [tamquam in die natali:] Nec abludit ab hoc sensu hujusmodi Distichon, elogio præfixum

Ἡλίαν ἵπποι, τὸν δὲ διπλοῦν Ἡλίαν
Εἰς οὐρανοὺς ἀνῆγον. ὼς ἵπποι, νόες.

Equi Heliam, duplicem sed Heliam
Vexere in cælum Angeli, velut equi.

[5] Eodem modo diem XIV Iunii S. Elisæo sacrum habent, [uti etiam in Ægypto] non solum Moschi, a Græcis fide Christiana imbuti; sed etiam in suo Kalendario Copti apud Seldenum; ubi ad XX Beunæ, qui XIV Iunii respondet, memoratur fames Elisæi Prophetæ; ea scilicet, quam septennio duraturam Propheta prædixit, IV Regum VIII. Et hunc diem etiam fuisse Alexandrinæ Ecclesiæ celebrem, liquet ex Habeßina, cujus Hagiologio metrico solus ipse hoc die inscribitur, & unica Strophe sic memoratur. Salutem Elisæo, qui ab Elia, cum sursum ascenderet, spiritum ejus duplicem petiit: [& Abassia:] & in hoc magnam assecutus virtutem, bis excitare mortuos potuit, bis fluvium divisit. Et de mortuis quidem, notum omnibus est: quis enim nescit filium Sunamitidis resuscitatum; & cadaver quod in defuncti tumulum conjecere portitores sui, ad conspectum latrunculorum conterriti, revixisse? Iordanem autem ille quidem tantum semel divisit: alveus tamen exiccati torrentis, quem cap. III deduci jussit in fossas & fossas, [item 16 Octobris.] & absque vento aut pluvia aquis replevit, non minori miraculo, potest & debet hoc loco intelligi.

[6] Omnibus nationibus sic in diem XIV Iunii conspirantibus, non possum tamen mihi firmiter persuadere, ipsum esse verum Prophetæ Natalem; quiæ omnes videntur exemplum sumpsisse a Græcis, non insuetis diem translatorum ad se sacrorum Corporum venerari, ut diem Paßionis aut Mortis. [Vetustiora tamē Martyrologia] Sic (ut de aliis taceam) dies XV Augusti, qua vestis Deiparæ in Blachernis collocata fuit, jussa est haberi pro die Obdormitionis, sive (ut Latini appellant) Assumptionis; quæ ante institutionem istius festi, recolebatur XVIII Ianuarii, juxta Martyrologium Hieronymianum. Idem autem Martyrologium in apographis Corbejensi & Lucensi cum Casinensi uno, diem XXIX Augusti sic auspicantur, Pausatio S. Helisæi Prophetæ, quæ in vetustißimo quodam Reginæ Sueciæ vocatur Depositio, sed post Decollationem Baptistæ collocatur. Ultimo autem omnino loco in Ms. Richenoviensi & Romano S, Cyriaci rursum est Pausatio. Simplicitur vero idem dies inchoatur a nomine Helisæi Prophetæ, in pervetustis aliis Mss. ex Hieronymiano contractis, [Pausationem referunt 29 Augusti.] scilicet Augustano S. Udalrici, Parisiensi Labbei, & Gellonensi. Hactenus vetustiora Latinorum Martyrologia. Habeßini quoque sibi non constant in die. Invenitur enim ipsis, ex antiquiori verosimiliter instituto S. Elizæus commemoratus XIX Baba, qui XVI Octobris respondet, ubi Poeta eorum; Salutem, inquit, Elisæo, qui nomen est consecutus, quod exponitur Salvator & Custos. Cum Israëli loco Eliæ surrexisset, insalubrem aquam salis condimento sanavit, & demersam securim produxit ab aquis, [& Abessini 16 Oct.] injecta in eas cortice arboris. Vulgata & LXX, ligno præciso factum miraculum dicunt. Beda autem in opusculo de nominibus Hebraicis scribit, quod Elisæus reddatur, Salus vel Protectio Dei: quo videtur Habeßinus Poëta respexisse; & omissa prima nominis parte, quo Deus significatur, solam posteriorē considerasse.

[7] Elogium ex Græcorum Menæis transcribere supervacaneum puto; quæ enim de Vitulo aureo, [Vita petenda ex Scriptura.] mugitum edente cum nasceretur Sanctus, ex Rabbinicis figmentis sumpta, scribuntur a nonnullis, non merentur huc referri; cetera autem ejus Acta sic exponunt libri Regum, ut nulla opus sit explicatione. Ea tamen qui volet, adeat Danielem a Virgine Maria, Speculi Carmelitani Parte 4, ibi reperturus Vitam, ex sacris Litteris & Patribus digestam, cum Manipulo ingentium virtutum resplendentium in ea. Quoniam enim Carmelum montem, in quo Ordo iste initium habuit, post Eliam etiam Elisæus habitatione sua plurimum illustravit; utrumque æquali jure totus colit Ordo, [Cultus specialis apud Carmelitas.] & quidem Officio duplici cum Octava. Neque ea institutio recens est, Lezana Tomo I Annalium Ordinis pag. 287, allegat Capitulum Generale sub annum MCCCXCIX, in Conventu Silvarum Provinciæ Tusciæ coactum, quo ordinatum fuit, quod de ipso S. Elisæo singulis annis Officium celebretur: allegantur etiam Officia in Ordine anni MCCCCLXII & XCV. Intra hos duos terminos aut forsan paulo citius, habemus excusam in membrana pagellam, continentem formulam annuntiandi ad Martyrologium, novem festa Sanctorum vel Patronorum specialium Ordinis (credo, quia non plures tunc censebantur) ubi post Beatos Petrum Thomasium, Andream Florentinum, Cyrillum Presbyterum, Angelum & Simonem, de quibus omnibus succeßiue egimus, sexto loco & pro XVIII Julii, sic legendum præcipitur: Apud Samariam Palæstinæ, quæ & Sebaste dicitur, S. Helisæi Prophetarum præcipui,… Hujus sacrum corpus etiam mortuum, mortui suscitatione peculiariter gloriosum, Ravenna honore condigno veneratur.

[8] [Reliquiæ Ravennam allatæ anno 718.] Ioannes Palæonydorus, in libro Trimeresto de principio & progressu Ordinis, edito sub annum MDXCVI, lib. 1 cap. 4, adductis quæ ex Cedreno dedi verbis, tamquam ex Sigeberto Gemblacensi, nescio ubi & quando sic interpolato (nam autographū, unde Miræus recudit, tale nihil habet) Postea, inquit, per Theodosium Imperatorem Ravennæ, anno Domini septingentesimo XVIII, est repositum in monasterio Monachorum. Fuit is Theodosius Adramytenus, anno DCCXV factus Imperator, & sequenti depositus; sed Clericus factus quietique studens, vixit aliquamdiu post, & Cedreno reste Ephesi obiit, miracula etiam fecisse creditus. Potuit hic, tyrannidem contra imagines exercente eo cui Imperium cesserat Leone Isaurico, securitatem sibi quæsivisse trans mare, & Ravennæ apud Basilianos Græci ritus Monachos receptum habuisse; quibus, si non Corpus, [a Theodosio Adramyteno post anno 716.] saltem notabiles aliquas Reliquias attulerit; eas ipsas fortaßis, quas Constantinopolim allatas fuisse præsumimus, ex solenniori ibi cultu & oratorio Prophetico. Pro talibus certe acceptæ & habitæ a Ravennatibus sunt, ut patet ex lib. 1 Statutorum Ravennatium rubr. 32, de Visitatione ecclesiarum & cereis dandis, apud Hieronymum Fabri, inter sacras Memorias Ravennæ antiquæ pag. 228, ubi dicitur: S. Helisæi Prophetæ corpus jacet in Burgis Ravennæ, ad ecclesiam S. Laurentii in Cæsaria, in capella SS. Gervasii & Protasii: [in ecclesiam S. Laurentii,] festum cujus est die XIV Junii. Annum conditi decreti non exprimit Hieronymus, sed vetus statutum vocat.

[9] Fuit prædicta capella ibi fabricata & dedicata anno Christi CCCCXXV, [& capellam fundatam an. 425] ut notabat inscriptio, litteris aureis olim sic ibi legenda. Stephano, Protasio & Gervasio, beato Martyrio & sibi Memoriæ, Lauritius dedicavit, sub die XIII Kalendas Octobris, Theodosio XI & Placido Valentiniano Coss. Ea ecclesia invenitur anno DCCCCLIV Abbatem Regularem Benedictinum habuisse; incolis deinde destituta, anno MCCLXV, data esse Canonicis Regularibus, qui ibi manserunt usque ad MDCIII; [ea eversa deperdita:] quando illa pro munienda civitate destructa fuit, relicto nihilominus sacello ad memoriam; quod ipsum centesimo post anno abolitum est, propter novum canalem tunc illac ductum. Quid factum sit Reliquiis S. Elisæi nemo novit: nec enim eas habent Canonici Regulares, [præter caput quod est in eccl. S. Apollinaris:] inde translati ad ecclesiam Portuensem S. Mariæ: in ecclesia autem S. Apollinaris novi, olim Benedictinorum, nunc Minorum Observantium, Caput quoddam ostenditur, creditum esse S. Elisæi: de quo inquit Saracenus in Menologio Carmelitano, non est cur ambigamus, quia id ibi pie coli gravissimi testantur auctores. Hos si invenisset haud dubie nominasset prælaudatus Hieronymus; quando tamen adhuc ipsum Caput ostenditur, non est quod auctores requiramus: estque verosimiliter illuc allatum a Benedictinis, suburbanum S. Laurentii monasterium deserentibus : nec est cur minus credatur. in illa sacrorum corporum sub Iuliano dispersione, servatum fuisse Caput Prophetæ, quam servatum creditur Caput Baptistæ alibi defossum, quod Ambiani nunc ostenditur.

[10] Fateor tamen, quod in re tam antiqua certi nihil haberi poßit : nimis enim facile contingit in talibus, ut homonymia confusionem inducat personarum. Quamvis autem nullus alius S. Elisæus hactenus ex Græcorum Synaxariis innotuerit, in Vita tamen S. Marcelli, Acœmetorum Præpositi Constantinopoli, XXIX Decembris apud Surium, cap. 22, [nisi hæc suspicari velis alterius esse,] magnopere laudatur Elisæus quidam, Monasterio, quod erat in Dessa, (fortaßis Edessa intelligenda) Præpositus, qui ex discipulis Marcelli unum hospitio excipiens, ejus sibi conversationem omnem ipsamque formam corporis, licet numquam visam, divinitus cognitam declaravit. Hic si post mortem in suo monasterio Sanctus est habitus (floruit autem post annum CCCC, [puta Elisæi Edesseni.] Marcello æqualis) potuit ejus corpus ad Theodosium Adramytenum Imperatorem, vel ex Imperatore Clericum, pervenisse, atque creditum fuisse corpus Prophetæ; ut paßim solent in re dubia homines ad notiorem personam reflectere cogitationes suas; quia id quisque opinatur facilius, quod placet magis, unde existit illa sæpe plurium de una eademque Reliquia contentio.

DE S. MARCIANO MARTYRE,
EPISCOPO SYRACUSANO IN SICILIA.

SUB VAL. ET GALL. SEC. III.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Sancti ipsius cultu, ejusque Encomiastæ ætate, Actisque apocryphis.

Marcianus, Episcopus Syracusis in Sicilia(S.)

AUCTORE D. P.

[1] Totius Siciliæ urbs olim Regia & amplißima, utpote quinque in se urbes uno CLXXX stadiorum (ut ait Strabo) complexa ambitu, tribus primis Christianæ religionis seculis, tres Sanctos Episcopos habuit collitque: primum Marcianum, [Ut S. Marcianus credatur ab Apostolis missus cum S. Pancratio,] qui hodie celebratur; secundum Chrestum, illius ut ferunt discipulum & successorem, de quo III Novembris agendum; tertium, Eutychium, XXVII Novembris. Hic dicitur S. Luciæ, perfosso jugulo adhuc stanti, Eucharistiam ministrasse; adeoque vixisse debuit anno CCCIII. Ceterorum Episcoporum Syracusanorum Catalogum texuit Christophorus de Escobar, qui (ut habet Antonius Nicolai in Bibliotheca Hispana) anno præteriti seculi octavo in Sicilia degebat, Proregi ejus temporis a sacris & a studiis, cujus præclaris operibus aliis istum quoque Catalogum addas licet. Usus is est alio Ms. quem Archetypum vocat; quemque etiam Rochus Pirrhus, in Notitia Syracusanæ Ecclesiæ, ubi de Episcopo Eulalio pag. 123, vidisse se ait; & pag. 170, ubi de Enecho Episcopo, allegat in margine, veluti eo usque productum, adeoque anno MCCCLXIII non antiquiorem.

[2] [texitur series 17 Episcoporum usque ad martyrium S. Luciæ;] Ex eo Christophorus, & hunc secutus Rochus, solo nomine tenus producunt ante S. Eutychium præfatum Episcopos omnino septemdecim; atque ita facile primum eorum Marcianum perducunt ad tempora Apostolorum, quibus cum S. Pancratio, Episcopo Tauromenitano, de quo egimus III Aprilis, missus in Siciliam sit a S. Petro, Antiochia Romam discessuro. Credibile omnino est Siciliam non fuisse ab Apostolorum Principe neglectam, maxime cum is jam Romæ Cathedram fixam haberet: quare de S. Pancratio nolim quætionem movere Tauromeniis, ab extimo Italiæ cornu in insulam trajecturo proximis. Sed, eodem fidei Siculis prædicatæ initio, suum quoque Syracusis obtigisse Episcopum, quod Meßina, Catanæ, Panormo, æque principalibus civitatibus, solum contigit seculo III, [minime necessaria; si is spectat ad tempus Valeriani & Gallieni.] id mihi creditu difficillimum facit S. Marciani Encomiastes Græcus; fabulosis Sanctorum Pancratii & Marciani Actis antiquior; ipse quidem S. Petro eorum adscribens missionem; sed per temporum imperitiam non animadvertens, traditionem istam destrui, ejus quo potißimum nititur S. Peregrini Martyristestimonio; quem præfatur, iisden quibus Sanctus floruisse temporibus, quique S. Marciani martyrium differt ad tempus, Valeriani & Gallieni tyrannidem exercentium, utique intra annum CCLIV & LX; quo posito solus Christus, inter Marcianum & Eutychium medius, abunde sufficeret.

[3] [Nimia scilicet antiquitatis studium, ut Byzantiis,] Ianningus noster, ad IV Iunii§ 5 de S. Metrophane, pene evidenter demonstrat, primum eum fuisse Byzantinum Episcopum; nec ante Pseudorotheum quemquam inveniri, qui antiquiores illo nominaverit. Iste vero nullius fidei scriptor, ut jam paßim vel modice eruditis constat, aliud nihil eo figmento intendit, quam Constantinopolitanam Ecclesiam Romanæ facere auctoritate proximam, ætate priorem, inpræjudicium aliarum duarum Patriachalium Sedium, Antiochenæ & Alexandrinæ. Quin igitur sua stet S. Peregrino auctoritas? par autem æmulatio Syracusanos moverit, ut Tauromenitanæ Ecclesiæ, de cujus antiquitate non dubitabatur, suam, si non priorem, saltem parem videri vellent; [sic & Syracusanis persuasit Episcopatus initia ab Apostolis deducere;] eoque persuaderi sibi sinerent Marcianum, æque ac Pancratium, Petri discipulum fuisse? Huic deinde persuasioni inhæserit Encomiastes; non considerans, quam longe a Petri ætate distarent tempora Valeriani & Gallieni; qui autem postea commentatus est utriusque Proto-Episcopi prolixißima Acta, pro illis Neronem audacter substituerit, sub quo paßi sint; denique præsumpserit aliquis, eadem qua Pseudo-dorotheus side, accersitis e cerebro suo vel aliunde nominibus, implere Catalogum, idque verosimiliter post recuperatam de Saracenis insulam, [& implere fictivis nominibus Catalogum,] seculo Christ XI ultra medietætem provecto. Nam quæ antea, non magis frugum quam fabularum ferax fuit insula, fuit etiam talis post inductam Christi fidem; ut probant tot Vitaæ sanctorum, Græca verbositate &fide, auctoribus non suis suppositæ; de quibus ad Acta S S. Alphii Philadelphi atque Cyrini X Maji:

[4] Similem tamen pro Tauromenitanis Catalogum fingere aggressus est nemo, licet eorum Episcopi, saltem a tempore S. Leonis, [Episcopatui Tauromeni antiquiori opponendum.] satis certo sibi constent ex publicis actis. Quia, postquam civitas illa anno DCCCLXXVIII fere postrema venit in Saracenorum potestatem, illis usque modo caruit, ad magnam incolarum paucitatem redacta. Frequentißima illis eadem fuerat, quando Sanctorum Pancratii & Marciani Acta conscripta sunt; sed talia, ut Octavius Cajetanus in Vitis Sanctorum Siculorum, minime alias severus censor, ea suo opere indigna æstimaverit. Invenimus ipsa in Bibliothecæ Vaticanæ codice 1591, ad paginas fere centum extensa, & tamen priori parte lacunosa; quæ causa, & quod fabulosa esse sciremus, negligendam suasit eorum descriptionem. Nunc, postquam judicavimus etiam talianon esse publicæ notitiæ judicioque subducenda, gratum nobis secerit, quisquis ea (præsertim si alibi integra invenerit) nobis curaverit transcribenda pro Supplemento: [Simili studio concinnata S S. Pancratii & Marciani Acta] quo casu certius dijudicare poterimus de Euagrio (cujus nomine Acta ista prætitulantur) verusne an supposititius titulus sit, ut est aliorum alias censuratorum, Nescio autem an eadem, aut compendia eorumdem sint, quæ Cajetanus inveniri ait in monasteriis Cryptæ-ferratæ extra Romam, & S. Salvatoris extra Messanam, ac Bibliotheca Cardinalis Sfondrati. Vaticanum Ms. in quo S. Marciani Acta paginas facile septuaginta occupant, ita incipit, Ἐγένετο μετὰ τὸ ἀναληφθῆναι τὸν Κύριον υἱμῶν. Factum est, postquam assumptus est Dominus noster.

[5] Utriusque etiam commune festum, ad V Idus Februarias, [Utriusque commune festum 5 Februarii,] invenit Cajetanus in Menæis quibusdam siculis; sed in excusis pro Marciano appelatur Marcellus: apparet tamen de eodem agi, & additur Episcopus Cypri S. Philagrius, quasi una cum istis a S. Petro ordinatus Episcopus sit. Quæ eos sic conjungendi causa fuerit, non divino; nisiforte hujus Reliquiæ ex Cypro in Siciliam transltæ, æ in aliquod duobus prioribus commune oratorium receptæ tali die sint. Nam quod suspicatur Cajetanus, tali die ordinatos revera Episcopus, non placet. Licet enim in Ecclesia Latina inauditum non sit, quorumdam illustriorum Sanctorum, puta Ambrosii, Gregorii, Martini, Ordinationes celebrari; necdum tamem id apud Græcos inveni; & ut invenissem, non crederem tam distinctam diei notitiam eorum, qui tribus primis seculis ordinati sunt, ad posteros fuisse deductam. Interim observo , utrumque sic referri, [3 Apr. & 14 Junii apud Latinos:] Pancratium quidem in Menæis & Synaxariis die IX Iulii, Marcianum vero in solis quibusdam manuscriptis Siculis XXX Octobris, quasi prorii eorum Natalis ii forent, qui verosimiliter Translationis aut Dedicatæ ecclesiæ fuerunt. Causa dubitandi est, quia omnibus illis vetustius Hieronymianum Martyrologium S. Pancratii Natalem ponit III Aprilis, quod ceteri Martyrologi secuti sunt, æ retinet hodiernum Romanum. Marcianum vero habet hoc XIV Iunii Abbas Maurolycus, primus auctor ejus in Fastos Latinos referendi, in quo secutus ipsum est Molanus 2 editione, & in Romao Baronius.

[6] Hic etiam in Notis allegat Acta Mss. accepta ab Ecclesia Cajetana, apud quam illius venerandæ reliquiæ astervantur, [posterioris Acta Cajetæ descripta,] illuc translatæ cum Saracenorum incurcibus ea insula vexaretur, hoc exordio; Post triumphalem victoriam D. N. Jesu Christi. Eadem in Ecclesia Syracusana haberi indicat Cajetanus, indeque sumptas Lectiones Breviarii Gallicani, id est ejus quo sub Francorum dominatu cœperunt uti Siculi: sed addit, quod ea producere noluerit cum sint satis inquinata mendaciis, pleraque etiam decerpta ex illis Actis, quæ de S. Pancratio Euagrii nomine circumferuntur corrupta. ista S. Marciani Latina, brevia sunt, & pagellarum dumtaxat 12, sed æb Henschenio nescio ubi seposita, [ob translatum illuc corpus,] non reperiuntur: quare eadem iterum Roma petii ex Bibliotheca Vallicellana Patrum Oratorii, ut de ipsis certius judicium feram; dum autem ea expecto, placeat legere quæ de prædicta Translatione, & nonnullis Reliquiis ejusdem S. Marciani, sic habet Cajetanus: Tam amantissimi Pastoris cadaver cum luctu Christiani Syracusis condidere, vivo in lapide ejus antri, quodipse Marcianus incoluerat, & Deo templum dicaverat. Manet adhuc apud Syracusanos id sepulcrum, tanti hominis monumentum; [an. 1594 recognitum non integrum,] & plurimis olim inclaruit miraculis, antequam Saracenorum tyrannis Siciliam subegisset: sed cum eorum rabies debaccharetur, S. Marciani corpus Cajetam deportatum est; ibique nunc est in æde maxima Deiparæ, arcæ inclusum marmoreæ sub ara, prope corpora sanctorum Episcoporum & Martyrum, Erasmi & Innocentii. Colitur hic VII, iste II Iunii, quando de iis egimus. Anno autem MDXCIV, inquit idem Cajetanus, Alfonsus Lassus Sedegnus, natione Hispanus, Episcopus Cajetanus, aperuit; reperitque fracta quidem, [& forte Patris advectum.] & candidissima S. Marciani ossa, sed quæ integrum corpus non conficiant: nam Syracusis nunc colitur ejus mandibula, & Messanæ brachium, illuc a Riccardo Archiepiscopo ex ecclesia Syracusana delatum, anno circiter MCLXXX. Legi in quodam Ms. codice, Syracusis delatum fuisse S. Marciani corpus Patras; sed cui fundamento id innitatur non satis video. Ita Cajetanus: mihi vero non mirum videretur, si Patras primum, deinde Cajetam corpus traductum fuerit.

[7] [Encomium datur ex Græco, interp. Sirmundo,] Encomium cujus supra memini, &quod præ Actis lectu dignum censuit Cajetanus, in Bibliotheca Vaticana Græcum reperit, & Latinum fecit noster P. Iacobus Sirmondus, tum Romæ commorans, ipsique in Siciliam misit. Ego anno MDCLX illum ipsum Græcum contextum ibidem reperi in Codice 688, & nuper transcriptum accepi fideliter, atque ita Græcolatinum hic repræsento: solumque observo Theodosium Syracusanum Episcopum, cujus Auctor num. nono meminit, rem ab eo gestam referens, sicut accepit a Presbyteris qui præsentes adfuerant; [scriptum circa 700] Theodosium, inquam, illum noto, non alium videri, quam qui VI Synodo, sub Agathone Papa Constantinopoli celebratæ, anno DCLXXX sic subscribit Actione IV, Θεοδόσίος, ἐλάχιστος Ἐπίσκοπος τῆς ἁγίάς ἐκκλησίας Συρακούσης, τῆς ἐν Σικελίᾳ, Theodosius, humillimus Episcopus sanctæ Ecclesiæ Syracusanæ, quæ est in Sicilia. Escobar quidem, ex suo Catalogo archetypo, quatuor Theodosios numerat; primum, decessorem istius; & duos, centum sere annis posteriores; quorum unus Troparia composuit, quæ canuntur in Vigiliis jejuniorum; alter fecit supra cellam turrim, & Clero rogam multiplicavit: sed ut priorem seculi VII perperam distrabi in duos reor, sic puto unicum sufficere seculo VIII; de hoc autem non agere Auctorem encomii; alias enim scriptum illud foret paucis annis ante occupatam a Saracenis urbem, adcoque non esset senior auctore Actorum apocryphorum; quod tamen certum videtur ex ipsius de his silentio.

[8] Ecomio isti subjungit Cajetanus fragmentum (ut appellat) Canonis, [Canonem videturedidisse S. Joseph Hymnographus:] pro festo S. Marciani, a S. Iosepho Hymnographo (ut putat) compositi, qui Iosephus colitur III Aprilis, ubi Vitam dedimus: obiit autem Constantinopoli anno DCCCLXXXIII, sed valde longævus, multarumque coronarum contra Iconomachos obtentarum pugil, ut ejusmodi Canonem potuerit composuisse, Siculus ipse, & secundum aliquos etiam Syracusanus, ante irruptiones Saracenorum; sicuti Canonem de S. Pancratio, in gratiam Tauromeniorum panxit. Porro sive ipse sive alius, vel Canonem, vel Canoni præmittenda Sticharia tria cum Tropario composuit, quæ Græci vocant Ὅμοια, Similaria (hæc enim mihi potius videntur, [circa ætatem Marciani etiam communi errore abreptus:] quam Canonis fragmentum) fuit is in communi tunc errore, in quo & auctor Encomii, de tempore mißi in Siciliam Marciani, ut vel ex hoc initio apparet: Splendidissimus ille & Apostolorum Coryphæus Petrus, ex Oriente, te, primam Stellam solis justitiæ Christi, Occidenti, tamquam fulgentem radium misit, qui hominum mentes divina cognitione illustrares. Quapropter gregem tuum fovens, in fide confirma, sanctissime Marciane, & pro omnibus nobis indesinenter ora.

[9] Nempe ab Apostolica Sede & Petri successore missus censebatur: & iste loquendi modus, conjunctus cum studio quam antiquißima Ecclesiarum principia faciendi, præsumi potest induxisse errorem istum, multis communem. Credi etiam potest, [qui potius dicetur missus a S. Fabiano PP.] Marcianus missus in alta illa sub S. Fabiano Papa Ecclesiæ pace, quæ præceßit Decianam persecutionem; cujus continuatio fuit illa quæ sub Valeriano & Gallieno sæviit: a qua ne recedat is, quem Encomiastes transcripsit, S. Peregrinus, semper in plurali, non singulari, Principes seu Imperatores nominat; ut frustra suspicetur Cajetanus glossema transcriptoris esse, quod Valerianus & Gallienus nominentur pro Nerone; cum totus contextus plures exigat. Ceterum dum S. Peregrini Martyris Acta, quæ pro III Novembris habetex antiquo Codice Cajetanus, cum Valeriano & Gallieno sic conjungunt Siciliæ Præfectum seu Consularem Quintianum, sub quo S. Peregrinus sit passus; sententiam nostram confirmant; quia sub eodem, paucis annis ante, passa dicitur S. Agatha imperantibus Deciis: & hujus Actis lucem affundunt, quoad mortem Quintiani, qui sic non potuit statim postejusdem Sanctæ martyrium interiisse, Dici tamen posset familiare Siculis scriptoribus fuisse, [& passus sub Præfecto Quintiano.] pro quovis Præside Christianorum persecutore usurpare nomen Quintiani; sicut Biographi Hispani Dacianum, Mediolanenses Anulinum usurpant: uti coguntur omnes facere, qui ad Neronis tempora attollunt Martyres, quos Decianæ persecutioni melius relinquerent, vel etiam Diocletiani & Maximiani temporibus; istud autem si revera fecerunt Siculi, nihil nomen Quintiani hic repertum conducet, ad id quod requirebatur.

ENCOMIUM S. MARCIANI EP. M.
Ex Ms. Vaticano 688 Interpr. Jacobo Sirmondo S. J.

Marcianus, Episcopus Syracusis in Sicilia(S.)

INTERP. I. SIRM.

CAPUT I.
Adventus S. Marciani in Siciliam, commemoratio in antris Pelopiis, prædicatio, & martyrium.

[1] Φέρε τοίνυν, ὦ ἠγαπημένε ὑπὸ Θεοῦ, τὰς περὶ Ὁσιου τούτου καὶ Ἀρχιποιμένος Μαρκιανοῦ διηγήσεις εἰς μέσον προθήσωμεν, καθὼς ἄνοθεν ἐξ ἀγράφου παρηκολουθήσαμεν μέχρι νῦν ἱστορίαν, ἀλλὰ μὲν καὶ ἐκ διηγήσεως ἐγγράφου, ὁμολογετῶν καὶ καλλινίκων Μαρτύρων, τῶν ἐν τοῖς αὐτοῦ χρόνοις διαπρεψάντων καὶ ἀπαστραψάντων, καὶ τὸν τῆς ἀθανασίας διαδυσαμένων στέφανον, παρὰ τοῦ ἀγωνοθέτου καὶ παμβασιλέως Χριστοῦ, ὧν τὰ ὀνόματα ἐν βίβλῳ ζωῆς ἐγγέγαραπται, ἅτινα μεθ᾽ ἕτερα ἀκολούθως λέξομεν, ἵνα μὴ δόξῃ τισὶ ψεύδεσι ουγγαράφεσθαι μυθολογίαν.

[2] Μετὰ γὰρ τὴν θείαν καὶ σωσίκοσμον τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν, καὶ τὴν εἰς οὐρανοὺς μετὰ σαρκὸς ἀνάληψιν, ἐξαποστείλας τοὺς ἑαυτοῦ Μαθητὰς καὶ Ἀποστόλους ἐπὶ τὸ κήρυγμα, ἐνετείλατο αὐτοῖς κηρύξαι πάσῃ τῇ κτισει, λέγων, Πορευθέντες εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα, μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ Ὄνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν, ὁσα ἐνετειλάμην ὑμῖν, καθὼς ἐν Εὐαγγελίοις γέγραπται. Κυρωθέντες οὖν διὰ τῆς τοῦ Πνεύματος παρουσίας, ἐπορεύθησαν ἐπὶ τὸ κήρυγμα, διασπαρέντες ἕκαστος αὐτῶν ἐν ᾧ ἐκληρώθη κλίματι τῆς οἰκουμένης. Τοτε οὗν φήσῃ ὁ Πρῶτος τῶν Ἀποστόλων Πέτρος, ὁ τὰς κλεῖς τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν ἐμπεπιστευμένος, καὶ τοῦ δεσμεῖν καὶ λύειν ἐξουσίαν λαβὼν· Ἐλθὼν ἐν Ἀντιοχείᾳ καὶ τὸν λόγον διδάσκων, Ἐκεῖθεν προεχειρίσατο τὸν ὅσιον τοῦτον φωστῆρα, καὶ μέγαν ὡς ἀληθῶς διδάσκαλον, καὶ ἐξαπέστειλεν αὐτὸν διδάξαι, ὠς ὁ Κύριος ἐνετείλατο αὐτοῖς, Μὴ φοβεῖσθαι ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σώμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι· παραδώσουσι γὰρ ὐμᾶς εἰς συνέδρια, καὶ ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν, μαστιγώσουσιν ὑμᾶς, καὶ τὰ ἐξῆς· γίνεσθε οὖν φρόνιμοι ὡσεὶ ὄφεις, καὶ ἀκέραιοι ὡσεὶ περιστεραί. Τοιοῦτος γάρ ἐστιν ὁ εὐδόκιμος οὗτος Πατήρ, καθὼς ἡ θέα τῆς εἱκόνος τοῦ πρωσώπου δηλοῖ, Ἀνδρεῖος τῷ σώματι, ῥωμαλέος δὲ τῇ ψυχῇ, θαρσαλέος τῷ φρονήματι, ἀεὶ κεντρίζων ἐν τῇ καρδίᾳ ἁυτοῦ τὰ στίγματα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ ἡμῶν, ἑλόμηνος παθεῖν ὑπὲρ τοῦ παθόντος ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου; ἀκούσας αὐτοῦ λέγοντος ἐν Εὐαγγελίοις, Τὸ ποτήριόν μου πίεσθε.

[3] Ἀποστέλλεται οὺν διδάσκαλος μαθητευθείς τῷ τῶν Ἀποστόλων Κορυφαίῳ, ὁ πρῶτος, τῶν Ἀποστόλων φωστὴρ καὶ διδάσκαλος· καὶ ἐλθὼν ἐν ταύτῃ τῇ Συρακουσαίων πόλει τῆς Σικελίας, περιῆγεν ἐπιζητῶν τόπον ἐν καταλύματι. Τότε δὴ ὥσπερ ἥλιος ἀειφανὴς καταλάμψας ὁ Ὅσιος οὗτος ἀνὴρ, καὶ ὡς ἐν νυκτὶ φῶς, εἰσδύσας ἔν τισι σπηλαὶοις ἐν ἄκρῳ τῆς πόλεως, ἐπιλεγομένοις Πελοπίοις, ἐν οἷς νῦν ἡ σεβάστμιος αὐτοῦ θησαυρίζεται θήκη, καὶ πλεῖσται θαυμάτων ἰάσεις βλύζουσιν ἀεννάως ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν τοῖς φοβουμένοις τὸν Κύριον, καὶ πίστει καταφεύγουσιν ἐν αὐτῇ παντοίοις νοσήμασι πάσχοντες, ῥωννὺμενοι αὐτοῦ τοῦ Ὁσιου θαυματουργοῦντος άπαύστως ἰάματα διὰ τῆς δωρεᾶς τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ὧν τινων σπηλαίων ἡ ἀποκατάστασίς ἐστιν ἄντικρυ τῆς μιαιφόνου Ἰουδαίων συναγωγῆς, ἥτις διάκειαι κατὰ νώτου τῶν αὐτῶν σπηλαίων πρὸς θάλασσαν. Ἐλθὼν οὖν ὁ προῤῥηθεὶς τίμιος Πατὴρ, ᾤκησεν ἐν αὐτοῖς, τοῦτο περιβλεψάμενος, τὸ εἶναι συνεγγὺς τῆς μισοθέου συναγωγῆς, καὶ εὐκολώτερον διὰ τῆς γειτνιάσεως ποιεῖσθαι τὸ διδασκάλιον, ἐν τῆς ἄνω ῥοπῆς καὶ τοῦτο ἐλλαμφθείς· ἐν νῷ λαβόμενος, ὅτι καὶ ο Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς, ὁ τῶν ὅλων Σωτὴρ καὶ Θεὸς, κατελθὼν ἐκ τῶν οὐρανῶν, καὶ γεεννηθεὶς ἐκ τῆς Κυρίας καὶ ἀληθῶς Θεοτόκου, καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, σπήλαιον ἐκτήσατο καταγώγιον, καὶ ἐν αὐτῷ τὸ φρικτὸν τῆς οἰκονομίας ἐπλεσιουργήθη μυστήριον.

[4] Ὅτε οὗν τὴν ἀποκατάστασιν ἐν τοῖς αὐτοῖς σπηλαίοις, οὐχ ὑπέφερε τὸ τῶν ἐδωδήμων, ἤ μόνον ἄμφια ἐξ ὧν ἐφόρει, τῇ δεσποτικῇ ἐξακολουθῶν διδασκαλείᾳ, οὗτω φασκούσῃ· Μὴ μεριμνήσητε τῇ ψυχῇ τὶ φάγητε, μήτε τῷ σώματι ὑμῶν τὶ ἐνδύσησθε· ζητεῖτε δὲ μόνον πρῶτον βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν. Τούτων οὖν ἐννοούμενος, οὐδενὸς ἐφρόντιζε τῶν γηΐνῶν, περιεῖδε ᾧδε κᾀκεῖσε, περιβληπόμενος ὥστε ἐφείδει τῷ Πνεύματι εἰς ὃν ἡ χάρις χωρεῖ τυχεῖν τῆς ἐπαγγελίας· καὶ προομίλει κατηχετικῶς καὶ προσηνῶς, ἔκτε τοῦ νόμου καὶ τῶν, προφητῶν διδακαλείας προβαλλόμενος, καὶ παρεκάλει λέγων· Μετανοήσατε, καὶ βαπτισθήτω υμῶν ἕκαστος εῖς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Καὶ πολλοὶ ἑπόμενοι ἐπείθοντο τῆ αὐτοῦ διδασκαλείᾳ, καὶ ἐπληθύνοντο οἱ μαθητευόμενοι αὐτῷ ἐν τῶν Ἰουδαίων καὶ τῶν Ἑλλήνων, καὶ πρόεκοπτεν ἡ αὐτοῦ διδασκαλεία, καὶ διέχυτο τὸ τοῦ Χριστοῦ ὄνομα εἰς πάντας, καὶ προσευχόμενοι βαπτίζοντο ὑπ᾽ αὐτοῦ, ἐν τῇ μέχρι νῦν σεβασμίως προστκυνομένῃ κολυμβύθρᾳ, εις τὸ ὀνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καταλιμπάνοντες τὴν προγονικὴν πλάνην αὐτῶν.

[5] Ἐνθεν οὖν ἀρχὴν καλὴν κρατοῦντες συνέτρεχον τὰ πλήθη τῶν λαῶν, οὐ μόνον τῆς πόλεως, ἀλλὰ καὶ τῶν πέλας, καὶ τῆς αὐτοῦ ἐνηχοῦντο διδασκαλείας, περὶ πάντων ὧν ἐποίησεν ὁ Κύριος θαυμάτων ἐπὶ τῆς γῆς. Ἐνθεν δὲ ἐδίδετο, καὶ κατήστραπτε τὸ τριοπὸν τῆς θεολαμψίας φῶς, καὶ κατηυγάζετο ἡ ἐν σκότει τῆς ἀγνωσίας καθεύδουσα φύσις τῶν ἀνθρώπων. Ἔνθεν ἐκαθαίρετο κατὰ μέρος ὁ ἀὴρ τῆς ἐπικρατούσης ζοφερᾶς τῶν δαιμόνων ἀπάτης. Ἔνθεν τὰ τῆς θεογνωσίας ὡς ἀστραπὴ κατέλαμπεν διδάγματα ὠς, καὶ εἰδωλικαὶ κατεπιπτον ἐπικρατήσεις. Ἔνθεν ὁ δράκων ἐνεκροῦτο, καὶ ἡ τῇ ἁμαρτίᾳ νεκρωθεῖσα τῶν ἀνθρώπων φύσις τῇ σταυρικῇ ἐνεργειᾳ εἰς τὸ πρῶτον ἀπεκαθήστατο τὸ θεοτύπωτον κάλλος καὶ ἀξίωμα, συμβουλευφροσύνης ἀντὶ κατάρας ἀπολαμβάνουσα. Ἔνθεν ἡ δύσις ἀνατολὴ ἐδείχθη, ἀνατείλαντος ἐν αὐτῇ τοῦ θεοφόρου Πατρὸς, ὡς ἐωσφόρου φωτός.

[6] Μὴ φέρων οὖν ὁ ἐχθρὸς τῶν εὐσεβεῖναι θελόντων, ὁρᾷν ἑαυτὸν ὑπτιαζόμενον, κινεῖται εἰς ὁργὴν, καὶ ἐπεγείρει κονιοντὸν, καὶ θωλὴν καμηνιαίαν ζέουσαν κατὰ τῶν πιστευσάντων εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. Εὕρὼν γὰρ ἱκανοὺς καὶ προσχειροτάτους πρὸς τὴν ἑαυτῶν κακόσχολον γνώμην, τοὺς ἐγκεχειρισμένους ἀναξίως τότε τὰ τῆς βασιλείας σκῆπτρα, ἐξάπτει ἐν αὐτοῖς τὸν ἐαυτοῦ θυμὸν, ἐκμυήσας ἐν αὐτοῖς τὸν ἲον τῆς κακίας αὐτοῦ, καθὼς διδάσκει ἡμᾶς τὸ μαρτυρικὸν σύγγραμμα τοῦ ἀθλοφόρου Πελεγρίνου, περὶ οὗ ἐν προοιμίοις εἴρηται. Καὶ αὐτὸς γὰρ διὰ τοῦ θεοφάντορος τούτου Μαρκιανοῦ διδασκαλείας ἐλλαμφθεὶς, Μάρτυς τέλειος τῷ Θεῷ ἀπεδείχθη, θῦμα εὐπρόστδεκτον τῇ προαιρέσει γενόμενος, καὶ ὁλοκάρπωμα εἰς ὀσμὴν εὐωδίας, ἐν ὄρει ἐπιλεγομένῳ κακουμήνῳ τῆς Κροτάλεος, τὸν ὅμοιον ἀπενεγκάμενος θάνατον τοῦ ὁσιου Ἐπισκόπου καὶ, Μάρτυρος Λιβερτίνου τῆς ἑν Ἀκραγανθῶν Ἐκκλησίας.

[7] Ἐν γὰρ τῷ ὄρει ἐκείνῳ, φησὶν, Βαλεριανοῦ καὶ Γαλλιανοὖ τῶν τυράννων Βασιλίσκων ὡς εἵρηται κρατούντων, ἐξαπέστειλαν προστάγματα ἐν κόσμῳ παντὶ, πρὸς ἀποτροπὴν καὶ παῦσιν τῆς εὐσεβοῦς τῶν Χριστιανῶν θρησκείας, θεσπίσαντες ἀναγκάζεσθαι πᾶσαν ἡλικίαν, καὶ ἀξίαν, δούλους καὶ ἐλευθέρους, μικροὺς καὶ μεγάλους, σὺν γυναιξὶν καὶ νηπίοις, προσκυνεῖν τοῖς ὑπ᾽ αὐτῶν τιμωμένοις καὶ προσκυνουμένοις βδελυκτοῖς εἰδώλοις, καὶ θυσίας προσαγαγεῖν αὐτοῖς καὶ σπονδὰς ὡς Θεοῖς. Ἔνθεν πάλιν ἐμολύνετο τὸ καθαρὸν τοῦ ἄερος ταῖς κνίσσαις καὶ τῷ καπνῷ τῶν θυσιῶν τῶν προσαγομένων τοῖς ματαίοις εἰδώλοις. Τοὺς γὰρ μὴ βουλεμένους ὑπείκειν αὐτοῖς, καὶ τοῖς αὐτῶν προστάγμασι, ποικίλαις τιμωρίαις καὶ βασάνοις καθυποβαλλομένους, τελευταῖον μετὰ πολλὰς τὰς ἐρωτήσεις τῇ τοῦ θανάτου ὑπάγεσθαι προσέταξαν ψήφῳ. Οὐ μικρὸς ἐκ τούτων τάραχος συνέσχεν τοὺς Χριστιανοὺς καὶ κλὑδων, καὶ πολλοὶ κατεποντίσθησαν ἐν τῷ λαίλαπιτοῦ ἐπαναστάντος χειμῶνος τῶν ἀστηρίκτων. Ὅσοι δὲ προσώρμεσαν τὸ ψυχικὸν αὐτῶν σκάφος ἐπὶ τὴν ἀσφαλεστέραν τε καὶ ἀσάλευτον πέτραν τῆς εὐσεβοῦς πίστεως, Μάρτυρες ἀλεθεῖς τῆς τοῦ Χριστοῦ πίστεως ἀνεδείχθησαν, οὕτως ἀνδρισάμενοι ὐπὲρ τῆς εὐσεβοῦς πίστεως. Οὕτως δέ διαπρέψαντες τῷ τῆς ὁμολογίας ἀγῶνι, ὡς καταπλῆξαι τοὺς τυράννους,ὐπερθαυμάσαι δὲ τοὺς ἀφ᾽ αὐτῶν ἅπαντας. Τότε δὴ τότε τοῦ ἀσεβοῦς ἐνεχθέντος προστάγματος ὑπὸ τῶν τυράννων, καὶ ἐν ταύτῃ τῆ Σικελῶν νήσῳ τὰ ὅμοια διαπραττόντων, ὅσοι τὸν σωτῆρα Κύριον Ἰησοῦν Χρίστὸν, τὴν ἐπὶ πάντων Θεὸν καὶ παμβασιλέα τῶν ὅλων, τῆς ἑαυτῶν ζωῆς προασπασάμενοι προετιμήσαντο, ἀγῶσιν εὐσεβείας λαμπρονθέντες τὸν μετ᾽ εὐκλείας θάνατον τοῦ παρόντος βίου ἐκλεξάμενοι, παντοίοις ἀρετῶν βραβείοις ἀναστεφθέντες, τὸν καλλινίκον καὶ ἀσίγητον ἀναμέλπουσιν ἀδίως ὕμνον τῷ παμβασιλεῖ καὶ πανυψίστῳ Θεῷ ἅτε δὴ τὰς οὐρανίους διατριβὰς περιπωλοῦντες, σὸν τῷ νικοποιῷ, καὶ πρωτομάρτυρι τῷ μονογενεῖ Υἱῷ τοῦ Θεοῦ, δι᾽ οὗ δόξα, καὶ τιμὴ, καὶ μεγαλοπρέπεια, αὐτῷ Πατρὶ, καὶ Υἱῷ καὶ ἁγίῳ Πνεύματι.

[1] Agedum ergo a Deo dilecte, de hoc Sancto Antistite Marciano dicere aggrediamur, [Præfatio auctoris] quæ vel ad nos ex superiorum temporum memoria, quasi per manus b tradita, sine scriptis pervenere; vel gloriosi Confessores ac Martyres, qui iisdem cum illo temporibus floruerunt, & immortalitatis coronam adepti sunt, scriptis suis posteritati consignarunt: quorum quidem nomina in libro vitæ scripta sunt, sed & a nobis postea suo loco c prodentur, nequis putet nos inanem & fabulosam texere narrationem.

[2] Post divinam enim & orbi salutarem Domini nostri a mortuis resurrectionem, cum ascensurus in cælos Discipulos & Apostolos suos mitteret, [Ex missisa Christo ad prædicandum Apostolis,] ad Evangelium promulgandum; præcepit eis, ut omni creaturæ nuntiarent, dicens; Euntes in universum mundum, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti; docentes eos servare omnia, quæ præcepi vobis; sicut scriptum est in Evangeliis. [Mat. 28. 20] Confirmati itaque Spiritus sancti adventu, profecti sunt ad prædicandum; & dispersi omnes, ut suum cuique mundi clima forte obtigerat. Tum vero Petrus, Princeps ille Apostolorum, cui regni cælorum claves concreditæ, ligandique atque solvendi potestas commissa est; Antiochiam ingressus, ac divini verbi semen spargens; primum illic hoc sanctum luminare ac vere magnum præceptorem delegit, & ad docendum destinavit; monitis illum suis instruens ac muniens, sicut Dominus præceperat; Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Tradent enim vos in conciliis, & in synagogis flagellabunt vos, & quæ sequuntur. [Petrus Antiochia dicitur misisse Marcianum:] Estote ergo prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbæ. Et talis revera fuit laudabilis Marcianus, quemadmodum ipsa ejus imaginis d species docet; virilis corpore, fortis animo, spiritu audax; stigmata Christi & Dei nostri in corde gerens; pati gestiens pro eo, qui pro nobis sub Pontio Pilato passus est; illum scilicet auscultans qui dixerat; Calicem meum bibetis.

[3] [qui Syracusam appulsus,] Mittitur ergo ab Apostolorum Coryphæo eruditus magister; veniensque primus Apostolorum splendor seu radius in hanc Syracusanorum Siciliæ civitatem, circumibat, quærens locum in diversorio: ac tandem, velut sol alter exoriens vir sanctus, & tamquam lucerna in nocte, antra quædam subiit, quæ in edita urbis parte erant, ac e Pelopia dicebantur: ubi nunc venerandus ipsius thecæ reconditus est thesaurus, [ad antræ Pelopia se receperit,] perennesque fluunt miraculorum fontes, omnium generum morbis excussis, Sancto ipso divini Spiritus virtute mira semper operante. Sita autem erant hæc entra e regione impiæ Judæorum synagogæ: hæc siquidem ad Australem antrorum plagam observa erat, mare prospectans. In his igitur antris vir venerabilis habitabat; hoc nimirum agens, [e regione Synagogæ Judaicæ;] ut vicinus esset invisæ Deo Synagogæ, & ex vicinia ipsa viam sibi sterneret ad cælestis doctrinæ disciplinam: hoc etiam una recogitans, Christum, Dominum ac Salvatorem omnium, cum e cælis descendisset, carnemque assumpsisset ex Deipara & semper Virgine Maria, antrum sibi ad diversorium delegisse, in eoque tremendum incarnationis mysterium peregisse.

[4] [ibique vitam Apostolicam agens.] Cum autem in antris illis versaretur, haudquaquam de victu solicitus erat, nec vestes alias quam quibus tegebatur possidebat, Domini obsequens voci, quæ ait: Ne soliciti sitis animæ vestræ, quid edatis; nec corpori vestro, quid induamini: quærite autem primum regnum Dei, & hæc omnia adjicientur vobis. Hæc ille animo reputans, nulla terrenarum rerum cura tangebatur: pergebatque huc atque illuc, quo Spiritus ducebat; & eos quibus Euangelii gratia concedebatur, familiariter erudiens, ac suaviter ex Lege & Prophetis doctrinam suam confirmans. Hortabatur itaque omnes verbis Euangelicis; Pœnitentiem agite, & baptizetur unusquisque vestrum. [multos converterit & baptizaris.] Multi porro vocem excipientes, eum sequebantur; & multiplicabantur ex Judæis Græcisque discipuli; proficiebatque doctrina ejus, & resonabat Christi nomen ad omnes. Baptizabantur autem ab illo orantes in f Lavacro, quod ad hoc usque tempus in veneratione est, in nomine Patris, & Filii & Spiritus sancti, derelinquentes avitum & pristinum errorem suum.

[5] His ita jactis præclari operis fundamentis, concurrebant undique populorum turbæ, [fidem late diffundens] non civium modo, sed e vicinis etiam locis, ejusque magisterio se dabant; docebanturque de omnibus miraculis, quæ Dominus operari voluit in terris. Hinc utique diffundebatur & coruscabat triplex g lumen divini fulgoris, illuminabatque dormientem in tenebris ignorantiæ naturam hominum. Hinc sensim purgabatur aër, qui caliginosa dæmonum fraude obsitus tenebatur. Hinc divinæ cognitionis documenta fulguris instar emicabant, pessumque ibat idolorum dominatus. Hinc draco h cæsus prosternebatur, & prostrata peccato mortalium natura, vivificæ Crucis virtute, ad pristinum divinæ similitudiuis splendorem dignitatemque revocabatur, symbola benevolentiæ pro dira imprecatione suscipiens. Hinc Occasus in Ortum conversus, exoriente in illo tamquam lucifero sidere deifero Marciano.

[6] Non ferens igitur humani generis inimicus, vinci se & dejici ab iis qui pietatem amplexabantur, [donec, sicut scribit S. Peregrinus M.] continuo excandescit furorisque flammas fornaci pares ad versus Christi fideles exuscitat. Nactus quippe idoneos paratosque ad nesarium sceleris sui consilium eos qui tunc Imperii sceptris i potiebantur, suam illis rabiem inspirat, pravique conatus venenum instillat, quemodmodum egregii illius, de quo præfati sumus Christi Martyris k Peregrini scripta nos docent. Hic enim inter ceteros. Dei præconis Marciani doctrina imbutus, testis perfectus Deo effectus est; sacrificium acceptabile ac voluntarium factus, atque holocaustum in odorem suavitatis; [quando] in monte quod Cacumen-crotaleos l appellatur, parem mortis, triumphum retulit, cum sancto Martyre & Agrigentinorum Episcopo m Libertino.

[7] Per idem tempus, inquit, Valeriano n & n Gallieno tyrannidem exercentibus missa sunt in universum orbem, [prodierunt edicta Valeriani & Gallieni] ad evertendam funditusque tollendam Christianorum religionem, mandata o; quibus omnis ætas, sexus, conditio, nullo discrimine, abominanda ipsorum idola colere jubebatur, eisdemque velut diis vota & victimas offerre. Hinc iterum contaminabatur, jam liquidus p & purus aër, impuro hostiarum oblatarum fumo & nidore: eos enim qui jussa facere detrectarent, variis tormentis & quæstionum generibus exercitos, mortis tandem supplicio plectendos decernebant. Itaque non levis inde tempestas Christianos afflixit; multique adeo non satis stabiles, ingruentis procellæ vi depressi ac submersi sunt: at qui spiritalem animæ cymbam, ad inconcussam & tutam piæ fidei petram applicuerant; hi veros se Christi Martyres exhibuerunt; [de Christianis persequendis,] ita intrepide pro Christi nomine depugnantes, ita gloriosum confessionis certamen fortiter obeuntes, ut tyrannos ipsos in sui admirationem stuporemque converterent. Tum igitur perlato in hanc quoque Siculorum insulam edicto nefario, parique rabie grassantibus tyrannis in Christi gregem; quotquot Salvatorem nostrum Jesum Christum, Deum ac Regem universorum, sui ipsorum amori præferentes, in hanc pietatis arenam descenderunt, & gloriosæ morti præsentem vitam postposuerunt; [quorū multi gloriose triumpharunt.] ii nunc omnimodis virtutum insignibus redimiti, immortalem victoriæ ac triumphi omnium Regi Deo canunt hymnum; utpote cælestia jam domicilia incolentes, cum victoriæ largitore ac proto-martyre unigenito Dei Filio, per quem gloria & magnificentia Patri ipsi, ac Filio, & Spiritui Sancto.

ANNOTATA D. P.

a Videtur conclusio esse longioris Præfationis, (quam de scribere totam piguerit) sola & maxime ad historiam faciens.

b Quatenus scilicet a S. Petro missus Marcianus credebatur.

c Infra num. 7: & ibi quidem duo nominantur Martyres, sed unus solum scripsisse dicitur; quæ autem unus scripsit, aliud fere nil continent, quam notitiam Imperatorum, sub quibus passus Marcianus est. Cum porro nec genus, nec auctor mortis indicatur, nec ullum omnino eorum miraculorum attingitur, quæ æpocryphis S. Pancratii Actis continentur; signum est evidens, ea Acta tunc necdum fuisse edita; cum appareat, Auctorem undequaque colligere argumentum extendendæ longius orationis, nec invenire nisi puncta duo quæ verbis dilatet.

d Qualis scilicet ex traditione pingi potuit, semel autem pictam constanter posteritas tenuit.

e Græcæ linguæ ignarus Cajetanus, suspicatur in Notis, ea antra dicta fuisse Pelopia a Pelope aliquo: id ut factum esse potuerit, verosimilior tamen etymologia & rebus aptior petetur a radicibus πέλος, niger & ὀπὴ antrum: sicut ipsummet Pelopis nomen ab ὄψ, ὀπὸς vultus, compositum esse noscitur, unde Peloponnesus id est Pelopis insula, Placuit enim Græcarum fabularum auctoribus, more suo ex regionis nomine fingere nomen H erois, qui in ea dominatus ipsi nomen suum dederit; sub involucro talis fabulæ indicare naturam & colorem ipsius soli. Melius de eorum situ, quam de nomine disserens idem Cajetanus, fuse explicat, quomodo quintuplex olim urbs, a Romanis eversa, & Augusti ætate ex parte refecta, atque habitata fuerit tempore Caligulæ, quatenus Nasos, idest, Insula & Neapolis dicebantur, cum parte inferiori Acradinæ, idest Superioris civitatis, ex prærupta rupe pendentis; cum Tycha, idest summa care, sed numquam restaurata; uti nec Epipolis, quinta pars urbis. Tum Antra illa fuisse ait, quas hac ætate cryptas S. Joannis appellamus, in extremæ Acradinæ reliquiis, adhærentes istius nominis ecclesiæ.

f Hoc lavacrum, inquit Cajetanus, putamus esse grande vas ex marmore, quod in ædicula castri Maniacii, paucos ante annos, projectum vidi: quem in locum ex æde S. Joannis, quæ extra urbem est, deportatum fuerat … Ansas habet vas illud, a summo ad medium usque pertingentes: orificium in orbem ducitur novem palmis: sub labro extrinsecus incisæ sunt circum litteræ, bene docti artificis manu, sed plurimæ jam corrosæ sunt: ex his quæ supersunt nullum sensum elicias. Hinc colligo S. Ioannis Baptistæ eam ecclesiam esse, olimque ibi solitos Syracu sanorum liberos omnes baptizari. Addit autem Cajetanus, vas illud eo consilio inarcem a Præfecto Hispano translatum, ut baptizandis præsidiariorum liberis serviret; quod prohibuerit Episcopus, itaque factum sit ut vas istud ibi nunc jaceat sine honore.

g Fidem sanctißimæ Trinitatis intellige.

h Et hic diabolum seu idololatriam.

i Igitur non unus Nero, sed duo alii regnabant, mox nominandi.

k Hujus quædam Acta ex veteri Ms. in Italia reperto profert Cajetanus, sed interpolata: mallem genuina nancisci pro 3 Novembris, quo coli dicitur;nec non ejus historiam, quam tom. 1 pag. 367 allegat Pirrus, agens de ipsius ecclesia prope Calat abillottam, ubi vixerit & plurima miracula patrarit.

l Ignotus nobis mons, inquit Cajetanus, sed prope Agrigentum situs. Κρόταλον Græcis crepitaculum dicitur: & forte tale aliquod, olim ibi pro oraculo serviens dæmoni, nomen loco fecit.

m Vel hujus causa vellem Acta præcitata nancisci genuina; magis enim convenire videntur cum eo quod Pirrus ait pag.266, ejusdem Sancti, caput & pectus mucrone percußi, extare antiquas, imagines eidemque anno 1624 magnificum templum erectum eo loco, ubi occubuisse & sepultus fuisse creditur nic S. Libertinus Episcopus, quem ajunt simul cum S. Peregrino coli eodem 3 Novembris.

n Hunc locum male (ut puto) expunxit Cajetanus: regnarunt autem ambo simul ab an. 254 usque ad 259, & patre a Persio capto, nihilo mitior factus filius, solus imperium tenuit & tyrannidem exercuit usque ad annum 268.

o Docet Pagius decreta hujusmodi primum prodiisse in Quinquennalibus Valeriani an. 257.

p Primis namque quatuor annis Valeriani, a priorisub Deciis persecutione respirarat Ecclesia, Imperatore etiam benevolo utens, contra quam existimavit Baronius, occasione sumpta ex tractatu de laude Martyrii, quē Cypriani non esse, monstrat Pagius an. 263.

CAPUT II.
Encomium virtutum, sepultura, & dæmonum ex antris illis depulsio sub Episcopo Theodosio.

[8] Ψυχαί Μαρτύρων, βασιλείας οὐρανίου καταξιωμέναι, σὺν Προφητῶν χοροῖς καὶ Ἀποστόλων γεραίρουσι· μεθ᾽ ών καὶ οὗτος ὁ Ὅσιος, καὶ Ὁμυλογητὴς Μαρκιανὸς, τὸν ἀγῶνα τὸν καλὸν ἀγωνισάμενος, τὸν δρόμον τελέσας, τὴν πίστιν τηρήσας, εὐωδία διὰ τῆς ὁλοκαυτώσεωςγέγονεν· διὸ καὶ ἡμεῖς, οἱ τῆς ἐκείνου ἐπειδὴ τυγχάνοντες ἔσμεν πατρίδος τοὺς αὐτοῦ πολιτλήτους ἀγῶνας, ουκ ἐν στήλαις λιθοπεποιημέναις, οὐδε γραφῇ χρωμάτων πεποικιλμέναις, οὐδε τύποις μορφώσεσιν ὕλης ἀψύχου, ἀλλὰ λόγῳ ἀληθείας αυτοῖς ἔργοις μαρτυρουμένῳ διεγράψαμεν εἰκόνα ἐνεργεῖ, καὶ σεμνὸν παράδειγμα διδασκαλείας εὐσεβους, εις ἄληκτον μνήμην ἀναπέμποντες διηνεγκαμεν, θέαν πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν τὰς ἐκείνου ἀρετὰς ποιούμενοι· ἀρετὰς λέγω, τὰς πολυπλήτους ἀνδρείας, το τῆς ψυχῆς ἐῤῥωμένον παράστημα, τὸ πεπαῤρησιασμένον τῆς πίστεως, τὸ φαιδρὸν τῆς διανοίας, τὸ στεῤῥον τῆς εὐσεβείας, τὸ ἀτρεμες, τὸ ἀκατάλειπτον, το φιλοθεον, τὸ φιλόχριστον, ἁδὴ μάλιστα αὐτῷ καὶ τὴν κρείττονα τῆς θνητῆς φύσεως ἐπεχορήγουσαν δύναμιν. Τῷ γὰρ Παμβασιλεῖ φιλόθεος, καὶ τοῦτον ὅλῃ δυνάμει ψυχῆς ἀγαπήσας, ἀμοιβᾶς ἐτυχεν ἐπικουρίας. Ὥπερ ἀγαπηθείς ἅμα καὶ δυναμωθεὶς, τοιαὺτας ᾠς ἀπὸ κοινοῦ συστήματος λέγων φωνὰς, Τίς ἡμὰς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; Θλίψις, ἤ στενοχωρία, ᾔ λιμός, ἤ κίνδυνος, ἤ μάχαιρα; ἀλλ᾽ ἐν τούτοις πᾶσιν ὑπερνικῶμεν, διὰ τοῦ ἀγαπήσαντος ἡμᾶς Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾥ πρέπει πᾶσα δόξα, καὶ τιμὴ, ἄμα τῷ Πατρὶ, καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ; καὶ εἰς τοὺς αιῶνας τῶν ἀώνων. Ἀμὴν.

[9] Δεῦρο δὴ, πάλιν ἀνακεφαλεώσωμεν τὸν λόγον, πρὸς τὸ ἐλλεῖπον τοῦ ἱερομάρτυρος τοῦ Μαρκιανοῦ διήγημα ἀναπληροῦντες, ὅπως ὠφελείας τύχωσιν αἱ ψυχαὶ ἡμῶν, καὶ κοινῇ πάντες δόξαν ἀναπέμψωμεν τῷ παμβασιλεῖ τῶν ὅλων Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν, τῷ ποιοῦντι παράδοξα θαύματα ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεᾶν τοῖς αὐτον φοβουμένοις. Τὸ γὰρ σπήλαιον ἐν ᾧ ὑποπφθὲν ἐφ᾽ ὑψηλοῦ τὸ τίμιον αὐτοῦ τέθαπται λείψανον, πάσἣς κακοδαιμονίας ἦν ἀνάμεστον, μέχρις ὅτου παραγενόμενος ᾤκησεν ἐν αὐτῷ ὁ προῤῥηθεὶς τίμιος Πατὴρ, καὶ μέγας διδάσκαλος Μαρκιανός. Τῇ γὰρ σταυρικῇ ἐνεργείᾳ πάντα τὰ ἐν αὐτῷ ἐμφωλεύοντα κακοποιὰ πνεύματα ἀπελάσας, ἁγίας θέας φωτιστικὸν ἀπετέλεσεν οἴκημα· ἐν ἁυτῷ φωτίζων πάντας τοὺς εἰσερχομένους, αὐτῷ, καὶ πιστευοντὰς δι᾽ αὐτοὐ διδασκαλείας εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, καὶ Θεὸν ἡμῶν. Ἵνα δέ πιστωθῇ τὸ εἰρημένον, ὅτι δαιμόνων τἦν οἰκητήριον τὸ αὐτὸ ἄτρον, ἤγουν σπήλαιον, καθὼς ἡ ἔμπροσθεν διηγόρευσεν διήγησις, καὶ αὐτὴ δὲ ἡ θέσις δηλοῖ οὕτω τὴν ἀλήθειαν ἔχειν. Τὰ γὰρ ἐπέκεινα, καὶ διαστηματίζοντα τοῦ πανσέπτου αὐτοῦ ναοῦ σπήλαια, καὶ τὰ αὐτὰ ἐκ τοὺ αὐτοῦ διακρατούμενα ὑπόγεια, καὶ ἀλλήλοις διαδιδόμενα, καὶ τῷ αὐτῷ ὀνόματι καλούμενα Πελοπία, μέχρι τῶν χρόνων Θεοδεσίου τοῦ ἐν ὁσίᾳ τῇ μνήμῃ, καὶ ἀειμνηστῳ τῇ λήξει γεγονότος Ἐπισκόπου ταύτης τῆς Συρακουσαίων πόλεως, τινὰς ἐνεργεῖας σατανικὰς περιβομβεῖν καὶ φαντασίας, ἃς οὐ καλὸν διαγορεύειν, διὰ τὴν τῶν ἀφελεστέρων ἐλαφρίαν, μήπως εἰς ἀνάμνησιν τοῦ τοιούτου κακοῦ γένομένου, γένηται τοῖς ἀστηρίκτοῖς πολέμιος ἡ διήγησις. Τούτου οὖν ἕνεκα τὴν τοιαύτην παρηγάγομεν ῥῇσιν, πρὸς πίστωσιν τῶν ῥηθησομένων, καὶ αἰσχύνην τοῦ ἀντικειμένου ἡμῖν ἀποστάτου ὄφεος, τοῦ ῶς γῇν συρωμένου, καὶ τῷ ἀπατηλῷ αὐτοῦ συριγμῷ ὑποσύροντος τοὺς ἀφελεστέρους, εἰς δόξαν δὲ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ εὐσπλάχνου ἡμῶν Θεοῦ, τοῦ ποιοῦντος μεγάλα, καὶ θαυμαστὰ, ἐξαίσια, καὶ ἔνδοξα πράγματα, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμὸς απὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν τοῖς φοβουμένοις τὸν Κύριον διὰ τῶν Ἁγίων αὐτοῦ.

[10] Πολλῶν οὖν παγιδευομένων, ὡς ἀληθῶς εἰπεῖν, ἐν τοῖς λεχθεῖσιν Πελοπίοις λαιηστῶν ἀφελεστέρων, καὶ εἰς ἀπόλειαν γυμναζομένων ὑπὸ τῆς φαντασιαστικῆς ἀρχεκάκου τούτου ὄφεος ἀπάτης, καὶ τῷ ἀπατηλῷ συριγμῷ αὐτοῦ δελεαζομένων, καὶ εἰς ἀχανὲς κακοδαιμονίας βάραθρον κατασπωμένων· ὁ μνημονευθεὶς ἀγιώτατος Ἐπίσκοπος Θεοδόσιος, ταύτης τῆς Συρακουσαίων πόλεως, καὶ ἐν τοιαύτῃ γενεᾷ ὁσίως καὶ μάλα ἀξίως τὸν τῆς ἱερωσύνης ὲν δικαιοσύνῃ διέποντος θρόνον, ταῦτα ἐνωτιζόμενος, καὶ ἴχνος τοῦ προεδρουμένου, οὐ μόνως δὲ τούτου, ἀλλὰ καὶ Ζωσίμου τοῦ πρᾳοτάτου, τοῦ καλῶς πελαγιουχήσαντος τὸ ἐκκλησιαστικὸν ποίμνιον, καὶ ἐλεημοσυναις καὶ προσευχαῖς, ἐγκρατείᾳ τῇ πλίονι καὶ ἀγρυπνιαις, τὸν ἐαυτοῦ κοσμήσαντος βίον, ὅλον ἀποστολικῶς γράψαντος πολιτεύμασιν, καὶ ἀγγέλοις απλῶς εἰπεῖν ἐφάμιλλον γενόμενον ἄσαρκον, ἐν σώματι ἄγγελον, καὶ τῷ Θεῷ εὐδόκιμον χρηματήσαντα, οὗ ταῖς εὐχαῖς ἀξιωθῶμεν εὑρεῖν ἔλεος ἕνεκεν τῆς ἠμέρας τῆς ἀνταποδόσεος παρὰ τοῦ δικαίου Χριστοῦ. Ἀναστρέψωμεν οὖν, ἀγαπητοί, τὸν λογόν πρὸς τὸ διήγημα.

[11] Ταῦτα ὡς εἴρηται ὁ προῤῥηθεὶς Θεοδόσιος ἐνωτιζόμενος, μὴ ἐνέγκας τῆς ἀτοπίας τὸν ψόφον, τρανῶς οὕτω διηχοὗντα, κινεῖται κατὰ τῆς ἀσεβείας, καὶ διεγείρεται ὡς καλῶς στρατίωτης Χριστοῦ τοῦ παμβασιλέος Θεοῦ, εἰς παράταξιν τοῦ νοητοῦ ἐχθροῦ, ἀνδρισάμενος τῇ δυνάμει καὶ ἐνεργείᾳ τοῦ ἁγιου Πνεύματος. Καὶ τὰ μὲν πρῶτα, ἐν τῷ λελυθότι ἐνδυσωπεῖ τὸν Θεὸν, ὡς μέγας ἐκεῖνος Μωϋσῆς, ἐξάγων τὸν λαὸν ἐκ γῆς Αἰγύπτου· ἐγκρατείᾳ τε πλείονι καὶ ἀγρυπνίᾳ ἐν προσευχαῖς ἐγκαρτερῶν· γνοὺς δὲ τῷ Πνεύματι ὡς ἐξάκουστος ἡ αὐτοῦ γέγονεν προσευχὴ, ἐκφαντορικώτατα διαγορεύει πᾶσι τὸ πρᾶγμα, καὶ κινεῖ πάντας πρὸς ἱκεσίαν περὶ τούτου· καθὼς ὁ μέγας ἐκεῖνος καὶ περιβόητος Ἐπίσκοπος Καισαρείας Βασίλειος ἐν τοῖς τότε χρόνοις διεπράξατο, παλαίσας και αὐτὸς, ἤγουν πολεμήσας, καὶ νικήσας τὸν διάβολον, καθῶς ἐν τοῖς αὐτοῦ ὑποφέρεται ὑπομνήμασιν, Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν, διαναστὰς οὗτος ὁ Ὅσιος ποιμὴν Θεοδόσιος, καὶ συμπαραλαμβάνων ἅπαν τὸ ἱερατεῖον, τόντε θεοφιλῆ κλῆρον, καὶ πάντα τὸν εὐσεβῆ λαὸν, σὺν γοναιξὶν καὶ τέκνοις, καὶ πᾶσαν γερουσΐαν ἡλικίαντε, καὶ ἀξίαν, ἀπέρχεται πανδημῆ λιτανεύων, καὶ κατ᾽ αὐτὸ τὸ εἰρημένον σπήλαιον, ἐν ᾧ ἡ φανταστικὴ ἐπετελεῖτο φαντασίατε καὶ δραματουργία. Καὶ ἐπὶ πολλὰς ὥρας πάντων ἐπ᾽ ὄψιν κειμένων πρὸς ἀνατολὴν, καὶ κραζόντων ἰσχυρᾷ φωνῇ τὸ Κύριε ἐλέησον, ἀνέστησε πάντας ὀ ὅσιος οὗτος ἀνήρ, καὶ πάντων ἐπειπόντων τὸ Αμὴν, ἐπῆξεν τὴν μυστικὴν τράπεζαν, ἥτις καλεῖται Ἀντιμίνσιον κατ᾽ ὄψιν τοῦ αὐτοῦ σπηλαίου τῆς ἀναβάθρας, καὶ ἐποίει λειτουργίαν. Καὶ τελέσας τὴν θείαν μυσταγωγίαν, καὶ πάντων μεταλαβόντων τῶν ζωοποιῶν μυστηρίων τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τὴν ἀπόλυσιν ποιησάμενος, ἐπεσφρἀγισεν τὸ σπήλαιον τρίτον τῷ σημείῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἐκτενῆ ποιησάμενος εὐχὴν, καὶ ἐπέτρεψεν πανὶ τῷ λαῷ, καὶ ἔβαλεν λίθον, καὶ ἐνέφραξαντο αὐτὸ σπήλαιον, καὶ οὕτως ὑπέστρεψαν, χαίροντες ἅπαντες καὶ αἰνοῦντες τὸν Θεὸν, τὸν ποιοὖντα μεγάλα θαυμάσια, καὶ παράδοξα πράγματα ἐν πάσαις γενεαῖς· πιστωθεντες μηκέτι ἐνεργεῖν τὴν τοῦ διαβόλου πανουργίαν ἐν ἐκείνῳ τῷ τύπῳ καθὼς εἴωθεν.

[12] Τοῦτο οὖν διηγόρευσα, μεμαθηκὼς παρὰ τῶν ἐν τᾦ τότε καιρῷ θεατῶν γεγονότων, λεχθέντων ὁσίων ἀνδρῶν καὶ ἱερέων, πρὸς ἀνάμνητιν τοῦ ὁσίου καὶ ἀειμνήστου Ἐπισκόπου Θεοδοσίου· καὶ πεὶρωσιν τῆς ἐπομένης διηγήσεως τοῦ τιμίου Ἱερομάρτυρος Μαρκιανοῦ, ὅτι δαιμόνων ἦν καὶ αὐτὸ τοῦτο ἄντρον οἰκητήριον, μέχρι τῆς αὐτοῦ ἐν αὐτῷ παρουσίας, ὅπερ νῦν ἐκκλησίας τύπον καὶ σκηνῆς ἁγίας βλέποντες, προστρέχομεν σεβασμίως εἰς ἔπαινον δόξης τοῦ μεγὰλου Θεοῦ καὶ Ζωτἠρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ εὐφημίαν αὐτοῦ τοῦ τιμίου Πατρὸς· οὐκ ἔτι σπήλαιον σατανικὸν, ἀλλὰ ναὸν ἅγιον ἀγγελικὸν· οὐκέτι κακοδαιμονίας ἀνάμεστον, ἀλλὰ ἀγγελικῆς χοροστασίας ἀνάπλεον· οὐκέτι ἀπάτης ἐργαστήριον, ἀλλὰ παθῶν ἀνιάτων ἐλατήριον. Ὦ σπήλαιον ἀφωμοιωμένον τῷ ἐν βηθλεὲμ σπηλαιῳ, ἐν ὧ ὁ πάντων Θεὸς τὴν ἡμῶν ἀντεκατελλάξατο φύσιν, ἐκ τῆς κυρίως καὶ ἀληθῶς, καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ταύτης προλαβὼν, οὐ φυρμον ὑπομείνας, ἤ ἀνάχυσιν τὴν οἱανοῦν, ἀλλ᾽ ἑαυτὸν κενώσας ὠσεὶ αὑτοῦ εὐδόκησεν εὐσπλαχνίᾳ εἰς ἄκραν ταπεινότητα συγκατάβασιν. Ὦ ὄνομα σπηλαν ἐν ᾧ ὁ οὐράνιος Βασιλεὺς τὸ ἰδιωτικον προεβάλετο ἕνδυμα, οὐ κατὰ τύχην καὶ εἰμερμένην, ἀλλὰ τὴν αὐτοῦ εὐδοκίαν. Ὦ ὄνομα σπηλαίου, ἐν ᾧ τάξεις ἀγγελικαὶ καὶ ἀρχαγγελικαί κύκλοφωρικῇ παραστάσει τὴν ἀσὶγητον ὑμνῳδίαν προσέφερον, λέγουσαι, Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, καὶ ἐπὶγῆς εἰρήνη ἐν ἁνθρώποις εὐδοκίας. Ὦ σπηλαιου ὄνομα, ἐν ᾧ κατοικῆσαι μετὰ σώματος ἠξίωσιν ὁ πλαστουργὸς τῶν ὅλων Θεός. Ὦ σπηλαίου ὄνομα, ἐν ᾧ τὰ τῆς θεολογίας ἐξυφάνθησαν ᾄσματα, καὶ ἄγγελοι τοῖς ἀνθρώποις εὐηγγελίσαντο χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἐδωρήθη πάσῃ τῇ κτίσει.

[8] Beatæ Martyrum animæ, cæleste regnum consecutæ, [S. Marcianus laudatur] cum Prophetis & Apostolorum choris exultant: cum quibus & sanctus hic Confessor Marcianus, felici peracto certamine, cursu consummato, fide servata, holocausti bonus odor a effectus est, Quapropter & nos, eamdem tecum nacti b patriam sumus, præclara ejus certamina, non lapideis columnis insculpta, non colorum pigmentis adumbrata, nec aliis inanimæ materiæ formis expressa; sed veritatis verbo, factis ipsis confirmato, descripsimus; vivam ac spirantem imaginem, exemplum religiosæ disciplinæ, ad sempiternam memoriam proponentes; [omnis virtutis exemplum,] ut præ oculis semper obversentur divinarum ipsius virturum spectacula. Virtutes dico, illa virilis patientiæ indicia, invictum præsentis animi robur, fidei libertatem, candorem pectoris, constantiæ firmitatem, indefessum & intrepidum Dei Christique amorem & caritatem; quæ quidem sancto huic viro vim & potentiam conciliabant, omni mortali sorte majorem. Conjunctus enim intimo nexu cum Deo, eumque toto animi conatu complectens, mutuam retulit divinæ opis vicissitudinem, summeque carus illi fuit & singulari virtute corroboratus: proinde has secum voces, quasi communi omnium ore, proferebat; Quis nos separabit a caritate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an periculum, an gladius? sed in his omnibus superiores semper sumus, per eum qui dilexit nos Jesum Christum, quem decet omnis honor & gloria, cum Patre, & Filio, & Spiritu sancto, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

[9] [sepelitur in spelunca unde ejecerat dæmones:] Age nunc quod superest de sancto Martyre Marciano breviter, animarū nostrarum commodum expleamus, ut una omnes Regi Christo ac Domino nostro meritas gratias persolvamus, qui mirabilia facit in servis suis. Etenim spelunca illa, in quam sursum translatæ sunt sacræ ejus Reliquiæ, omni dæmonum spurcitia referta erat, priusquam in ea sedem figeret vir sanctus & magnus doctor Marcianus: hic vero Dei virtute, omnes illic inhabitantes impuros spiritus inde procul ejecit, sanctificationisque domicilium ibidem erexit, omnes ad se confluentes in ea c illuminans, ac salutari fide imbuens, [qui tamen in vicinis antris perstitere,] in Jesum Christum, Filium Dei ac Dominum nostrum. Atque, ut quæ dicta sunt, vera comprobentur, liquidoque pateat dæmonum habitaculum fuisse antrum illud seu speluncam, de qua superior nobis fuit oratio; situs ipse loci & compositio fidem quodammodo facit narrationi. Quæ enim ultra venerandum ejus templum sitæ sunt speluncæ, atque adeo subterraneæ specus illæ, quæ a templo occupantur, & sibi ipsis perviæ sunt invicem, & eodem nomine Pelopia nuncupabantur, usq; ad tempora beatæ memoriæ d Theodosii, hujusce Syracusanorum civitatis quondam Episcopi, æterna laude digni. Hæc vi quadam & arte satanica sonitum quemdam ex sese fundebant, [donec Episc. Theodosius,] & spectra quædam objectabant, quæ nihil attinet hoc loco referre, ne commemoratio ipsa imbecilliorum animos percellat, fraudique sit simplicioribus tanti mali recordatio. Quin hac maxime de causa leviter istæc attigimus, tum ad fidem iis quæ dicenda sunt faciendam, tum ad serpentis apostatæ ignominiam, qui terris se insinuans fraudulento hoc susurro infirmiorum animos aucupabatur; ac præcipue ad laudem & gloriam misericordis Dei nostri, cujus admirabili virtute perfecta Sanctorum ipsius opera admirabilia & numerabilia sunt.

[10] [dignus SS. Marciano & Zozimo successor,] Cum enim ad hæc Pelopis antra, in fraudem ac perniciem perducerentur vulgo quamplurimi, spectris illis perversi; omniumque malorum architecti serpentis & fucato ejus sibilo illecti, in apertum superstitionis diabolicæ barathrum devolverentur; sanctissimus Syracusanorum Antistes Theodosius, qui per id tempus summa sanctitatis & justitiæ laude, hujus Sedis thronum obtinebat; his cognitis, prædecessoris sui vestigia est insecutus, neque hujus tantummodo, verum etiam Zozimi e benignissimi, qui ecclesiasticum gregem pulcherrime gubernavit, eleemosynisque & orationibus, continentiaque multa & vigiliis vitam suam exornavit; atque, ut verbo uno dicam, Apostolorum Angelorumque æmulus ita vixit, ut carnis expers Angelus in corpore videretur: cujus ipsi precibus utinam, supremo retributionis die, misericordiam ab justo Judice consequamur. Sed redeat interim ad pristinum cursum incepta narratio.

[11] [præmissis jejuniis ac precibus,] Hæc igitur, ut dictum est, cum ad Theodosii Episcopi aures pervenissent; non ferens ille præstigiosum sonum ita palam resonantem, accingitur adversus impietatem; &, velut bonus omnipotentis Dei miles, in aciem prodit, Spiritus sancti virtute spiritualem hostem debellaturus. Ac, primum quidem, Deum occultis precibus inflectere studuit, sicut magnus ille Moyses, cum Israëlem educeret ex Ægypto, assiduæ continentiæ & vigiliis atque orationibus insistens. Ubi vero divinitus sensit suas preces exauditas; tum aperte omnibus rem totam enuntiat, omnesque ad orandum invitat; exemplo magni & celebrandi Episcopi f Basilii, quem itidem pari ratione cum dæmone decertasse eumque prostrasse, [illuc cum populo supplicabundo accedens,] testantur quæ de illius rebus extant monumenta. Stato itaque die approperans sacer Theodosius, ascito Sacerdotum ordine Cleroque universo, omnique adeo Christi fidelium cœtu, cum uxoribus & liberis, nulla dempta ætate aut conditione, recta contendit ad destinatum locum, hoc est ad speluncam in qua inanium spectrorum visa cernebantur, & horrenda illa patrabantur. Cumque horas g aliquot ad orientem conversi omnes in oratione posuissent, intenta voce Kyrie eleison inclamantes; excitavit e vestigio vir sanctus universos; omnibusque acclamantibus Amen, mysticam mappam quæ Antimension h dicitur, fixit e regione aditus speluncæ; sacraque inibi Liturgia rite peracta, [ipsa saxis obstruxit,] cum vivifica Domini nostri mysteria percepissent singuli, & Sacrorum finis esset; speluncam Pontifex sacro Crucis signo ter obduxit, continuas preces addens. Tum, dato plebi signo, eamdem mox saxis lapidibusque obstruxerunt penitus, atque ita læti domum redeunt, Deum collaudantes, mirabilia semper operantem; certoque persuasi, dæmonem nihil amplius, ut solebat, in eo loco suis præstigiis effecturum.

[12] [uti narrans qui interfuere.] Ego vero hæc ipsa quæ narro ab iis accepi, qui tunc spectatores aderant, viri eximii & Sacerdotio præditi; eoque commemoranda existimavi, tum sancti & semper laudandi Episcopi Theodosii gratia; tum ut vera esse constaret, quæ de sancto Martyre Marciano diximus, fuisse usque ad ejus adventum in ea spelunca dæmonum sedem ac domicilium, ubi nunc ecclesiæ ac sacri tabernaculi formam intuentes, accurrimus cum veneratione, ad honorem & gloriam magni Dei ac servatoris omnium Christi Jesu, ad laudem etiam venerandi hujus Patris nostri; speluncam, non jam illam sathanicam, sed templum sanctum & angelicum; non jam dæmonum catervis plenam, [Hinc in speluncæ, tunc sacræ, laudem excurrens Auctor,] sed Angelorum choris celebratam; non jam fraudis & præstigiarum officinam, sed morborum incurabilium medicinam. O speluncam, Bethleemiticæ comparanda, in qua naturam nostram omnium Deus assumpsit ex vere ac propie & semper virgine Maria, bon commixtionem passus aut confusionem quamcumque, sed exinaniens semetipsum, prout ipsi collibuit, ad summam humilitatis demissionem. O nomen speluncæ! in qua Rex cælestis privatum amictum induit, non fato ullo vel fortuna, sed plena ac libera voluntate. O nomen speluncæ! [eam Bethleemitica comporat.] in qua Angelici ordines atque Archangelici circumquaque adstantes, perpetuum hymnum cecinere, dicentes, Gloria in excelsis Deo, & in terra i pax, & in hominibus bona voluntas. O nomen speluncæ! in qua habitare cum corpore dignatus est omnium parens & conditor Deus. O nomen speluncæ! in qua theologiæ cantica composita, & Angeli hominibus gaudium annuntiaverunt, quod datum est omni creaturæ.

ANNOTATA D. P.

a Cajetanus huc allegat distichon, in suis Menæis repertum, quod sic Latine reddit: Qui Christum sustulere (ipse Judæos intelligit; sed cur non milites, qui eum crucifixerunt?) Christi familiarem Marcianum laqueo præfocant.

b Quia scilicet locum sepulturæ recte vocari Sanctorum patriam, docet sub finem auctor hic.

c Illuminare, est baptizare, consueta Græcis phrasi.

d Hoc nomine unus, & verosimiliter idem dequo hic, florebat an. 680, & colitur 18 Maji.

e S. Zosimus obiit circa an. 660. Acta illustravimus 30 Martii.

f Prolixe hæc scribuntur in Vita S. Basilii, sub nomine Amphilochii edita apud Surium 1 Ianuarii cap. 8, & apud nos hoc die. Quæ vita cum ejusdem farinæ sit cujus sunt Acta SS. Pancratii & Marciani, Evagrio imputata; apparet his non minus fidei habiturum fuisse Auctorem, si tum nota fuissent, quam habuit illi.

g Horas aliquot, Græca phrasi & Siculis usitata, dicit Auctor, pro longo tempore, respective adid quod fieri dicitur; quare si id momento fieri poterit, spatium unius Miserere, etiam dicentur horæ plures.

h Cangius in Glossario Græco barbaro, prolixe agit de Antiminsio, itaque nuncupari ait, quia ubi sacræ mensæ sive altaris commoditas non est, ut cum sub dio sacra peraguntur, quod hic factum & in fundatione ecclesiarum fieri solet, vice illius servit, alias ipsi altari insterni solitum, eumque infinem benedictum & Cruce insignitum; nec sine eo sacrificare licet, Cajetanus minus recte Antimissam legit.

i Quamquam nec in spelunca Bethleemica incarnatum sit Verbum, sed Nazarethi; nec ibi auditi cantus Angelici, sed in agro juxta oves; omnia tamen auctor refert ad ipsam, tamquam præcipuum locum, quo omnia infantis Verbi mysteria spectent.

CAPUT III.
Conclusio encomiastica.

[13] Ὦ Θεράπων Μαρκιανὲ χριστοκῆρυξ, καὶ πάνσοφε διδάσκαλε, καὶ προαγέτα, τῶν ἱερέων, τὧν ἀπ᾽ ἀρχῆς ταύτης τῆς φιλοθέου καὶ σεμνῆς Συρακουσῶν πόλεως. Ὦ Ποιμνιάρχα πρωτόβαθμε, τῶν Ἀποστόλων συνόμιλε, καὶ Πατριαρχῶν σύσκηνε, καὶ Ἀσκητῶν ἐγκαλώπισμα θεοδόραστον. Ὦ θεοφάντωρ καὶ τῆς θείας μυσταγογίας ἱερατεῖον ἅγιον, μέχρι νῦν χρηματίζον. Ἐν σοὶ γὰρ προσφέροντες, καὶ διά σου οἱ Ιερεῖς καθ᾽ ἑκάστην δῶρα λειτουργοῦσιν τῷ ἐν ὑφίστοις τὴν ἀναίμακτον ἐπιτελοῦντες θυσίαν. Τί σὲ οὖν ὀνομάσωμεν, θυσιαστήριον, ἤ θυμίαμα; καταγώγιον θεοκάτοικον πνεύματος ἁγίου, ἤ ὁλοκαρπώματος εὐωδίαν γνωστικήν; Ποίων δέ σε ἐπαίνων πλοκαῖς στεφανώσωμεν, τὸν στέψαντα ῆμῶν τὴν πατρίδα διδασκαλείας καὶ μαρτυρίας ἄνθεσιν; Ποίαις δέ σε ἀξίαις τιμήσωμεν εὐφημίαις, τὸν ταῖς μαρμαρυγαῖς τῶν διδαχῶν ἀποστίλβοντα, καὶ φαιδρύνοντα τὸ καλλίθετον τῶν ψυχῶν γαυρίαμα; Τί σὲ οὖν καλέσωμην; Λειμῶνα θεόπνευστον ἤ παράδεισον θεοφὐτευτον; ἀληθῶς γάρ καὶ λειμὼν καὶ παράδεισος πανευωδέστατος τυγχάνεις, παντοίοις, ἄνθεσι πεποικιλμένος, καὶ τῇ ἀπῤῥοίᾳ τῶν θαυμάτων εὐωδιάζων τὴν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν. Πῶς σε τιμήσωμεν; Ἔνσωμον ἄγγελον, ἤ ἄνθρωπον; εἰς οῦρανὸν μετάρσιον, ἤ ἐπὶ γῆς θαυματουργόν; Ὦ κάρα διδασκαλείας καὶ διδασκάλων προαγέτα τῆς ήμῶν πατρίος.

Ἀποροῦμεν τὰ πλεῖστα λέγειν· ὧς δὲ ἐδιδάχθημεν, οὑτωσὶ καὶ τιμῶμεν ἀρχιερέα, καὶ ἀθλητὴν, καὶ ποιμένα τῶν λογικῶν θρεμμάτων Χριστοῦ, καὶ ζηλωτὴν τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων. Σὐγάρ εἶ ποιμὴν ὁ καλὸς, ὁ τιθεὶς τὴν ψυχήν σου ὑπὲρ τῶν προβάτων σου, καθὼς ὁ διδάσκαλος, καὶ πρωτομάρτυς Ἰησοῦς Θεὸς ἡμῶν. Ἄλλον σε Μωσέα διαγράφομεν, οῦκ ἐν γνόφῳ καὶ θυέλλῃ καὶ βροντῶν, καὶ σαλπίγκων ἤχοις, καὶ τῶν ἄλλων δειμάτων καπνιζομένου ὄρους. ἀσχηματίστως ἀμυδρᾷ βλέψει, καθόσον ἀνθρωπίνοις ἤγουν αἰσθητοῖς ὀψθαλμοῖς Θεὸν ἰδεῖν δυνατὸν, ὡς ἐκεῖνος· ἀλλ᾽ ὅλον δι᾽ ὅλου σεσαρκωμένον τὸν Θεὸν Λόγον νοητῶς ἐνοπτριζόμενον ψυχικοῖς ὄμμασιν, καὶ ἀναφανδὸν κηρύττοντα σωτῆρα εἶναι τοῦ παντός. Ἕτερον δέ Ἀαρών σε διαβλέπομεν, ἀλλὰ καὶ μείζονα πάνυ. ἐκεῖνος γὰρ ἑν αἵμασιν ἀλόγων ραντισμοῖς ἀπεκάθαιρε τὸν λαὸν· ὁ δέ τιμίῳ αἵματι ἁγευστικῷ, ὃ ἐξέχειν ὁ Ἀμνός τοῦ Θεοῦ ὑπέρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας, ἀγνίζων τὸ ποίμνιον, καὶ καθαίρων τὴν σὴν πατρίδα. Ταύτην γὰρ τὴν πολυθρίλλητον, καὶ περίφημον διά σου Συρακυσαίων πόλιν ἕχειν σε διαγράφομεν ἐπιγῆς πατρίδα, ἐν ᾗ ὁ οἶκός σου διαμένει, καὶ διαλάμπει, καὶ πλείσται θαυμάτων ἐπιβλύσεις ἀεννάως ἐπιῤῥέουσι· ἐν οὐρανοῖς δὲ ἕχειν σε πατρίδα ἵσμεν, ἣν διηγόρευσεν ο θεσπέσιος Παῦλος, τὴν ἄνω Ἰερουσυλήμ· ἐν ᾗ Πατὴρ, καὶ Υἱὸς, καὶ το ἅγιον Πνεῦμα βασιλεύει ᾶπὸ τῆς προανάρχου ἀρχῆς, καὶ νῦν, καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Αμήν.

[13] O Dei famule Marciane, Christi præco, & magister sapientissime, sacrorumq; ab initio manuductor huic a Deo curatæ Syracusanorum civitati. [Inde ad S. Marciani encomia vertitur,] O gregis rector primarie, Apostolorum familiaris, Patriarcharum consors, & Martyrum decus, a Deo condecoratum! O divinorum arcanorum doctor, qui sacrosanctis mysteriis Sacerdotes imbuere non cessat! in te siquidem, ac per te, quotidie Sacerdotes Altissimo sacrificantes, incruentum offerunt Sacrificium. Quemnam te appellabimus? aram, an victimam? diversorium Spiritus sancti, an odorem mysticum holocausti? At quibus laudum sertis illum coronabimus, qui patriam nostram magisterii martyriique floribus coronavit? Quibus te sacris acclamationibus honorabimus, clarissimis documentorum luminibus coruscantem, & animos rite compositos illustrantem? Quem denique te appellabimus? Campum divinitus afflatum, an hortum a Deo consitum? vere enim campus & hortus es sua veolentissimus, omnium generum floribus rutilans, Ecclesiamque tuam miraculorum tuorum odore complens. Quo te honore colemus? quo nomine vocabimus? Angelum in carne, an hominem sine carne? In cælos subvectum, an in terris mira facientem? O fons & caput doctrinæ! o doctor & dux patriæ nostræ!

[14] Plura & majora eloqui nescimus. Ut didicimus, ita te veneramur, præsulem & athletam, & pastorem rationalium Christi ovium, æmulatoremque Christi passionum. Tu etenim pastor bonus, qui animam tuam pro ovibus, posuisti, [& tamquam bonum Pastorem Moysi] sicut magister ipse ac protomartyr Jesus, Dei filius & Deus noster. Alterum te Moysem depingimus, non in caligine & turbine, inter tonitrua & strepitus tubarum, reliquosque fumigantis montis terrores, tenui atque obscuro intuitu, quantum humanis, hoc est sensibilibus oculis licebat, Dominum aspectantem; sed totum, quantum-quantum est Dei Verbum incarnatum, mentis acre & oculis intuentem, & palam annuntiantem illum esse Salvatorem mundi. Alterum te Aaron agnoscimus, quin etiam haud paulo majorem: [atque Aaroni comparat.] ille enim asperso irrationabilium sanguine, populum expiabat; tu vero sacrosancto & vivifico Agni Dei sanguine, quem pro mundi vita & salute profudit, gregem tuum abluis & patriam sanctificas. Hanc siquidem decantatissimam & tua causa celeberrimam Syracusanorum urbem, patriam tuam in terris jure censemus, ubi feretrum ac templum tuum manet, & perpetuis miraculis illustratur: in cælis autem patriam te habere haud ignoramus, illam quam divinus Paulus supernam Jerusalem appellavit: in qua Pater, & Filius, & Spiritus sanctus ab æterno regnat, & nunc, & semper, & in secula seculorum. Amen.

DE SS. RUFFINO ET VALERIO,
MARTYRIBUS IN AGRO SUESSIONENSI.

SUB DIOCLET.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu & Actis.

Ruffinus Martyr, Suessione in Gallia (S.)
Valerius Martyr, Suessione in Gallia(S.)

AUCTORE G. H.

Decanatus Rurales sunt, per quos Ecclesiastici ratio regiminis in diœcesibus Episcopalibus distribuitur: ita in diœcesi Remensi est Decanatus Hermonvillanus, [Ecclesiæ horum Martyrum:] a proprio municipio Hermonvilla denominatus, quinque circiter Gallicis leucis a metropoli dißitus. Sub hoc censetur parochia SS. Ruffini & Valerii, de Hourges cognominata in Registro Beneficiorum Ecclesiæ & diœcesis Remensis: alia vero in diœcesi Sueßionensi, uti infra dicetur, ad honorem illorum est constructa ecclesia. Alterutri, Basilicæ sanctorum Martyrum Ruffini & Valerii dictæ, in auro quindecim Solidos testamento suo legavit Sonatius Episcopus Remensis, sub quo Concilium Remense habitum anno DCXXIV. Eorum corpora, ob incursiones Normannorum, fuerunt ad urbem Remensem aut Sueßionensem delata: in cujus ultimæ urbis diœcesi olim & vixerunt & sepulti fuerunt; cui etiam eorum memoria in Martyrologio Fastis Sacris adscribitur.

[2] [Memoria in Martyrologiis.] Ita ad hunc XIV Iunii in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis, Epternacensi & Lucensi, ista sub calcem adjiciuntur: Suessionis civitate passio SS. Valerii & Ruffini Martyrum: quæ fere eadem in variis Mss. Martyrologiis, Rabanique & Adonis Fastis leguntur. Florus, in suo auctario Bedæ, ante tomum Secundum Martii a nobis ob suam antiquitatem edito, ista scribit: In pago Suessionis passio SS. Valerii & Ruffini Martyrum, qui tempore Diocletiani & Maximiani Roma egressi, a Rictiovaro Præside comprehensi, catenis ac carceri mancipati, eculeis suspensi, plumbatis cæsi, tanta pœnarum sunt acerbitate afflicti, ut totam corporis speciem unum vulnus obduceret; & carne defluente, secreta viscerum panderentur. Sicque iterum in carcerem missi, & ibidem ab Angelo Domini confortati, ad ultimum gladio jugulantur. Hæc ibi. Quæ brevius ab Usuardo ita proferuntur: In territorio Suessionis civitatis, sanctorum Martyrum Rufini & Valerii, qui a Præside Rictiovaro, post illata sibi tormenta, jussi sunt decollari: quæ fere eadem leguntur in hodierno Romano. Eos Wandelbertus unico versu sic honorat:

Hic quoque (videlicet dies) Valerio & Rufino Martyre gaudet.

Denique Martinæus lib. 4 de veteribus Monachorum ritibus cap. 6, notat in quodam non vetustißimo Kalendario Corbejensi, & in Consuetudinibus San-dionysianis atque Compendiensibus, præscribi festum agendum cum tribus Lectionibus, sed pro Ruffini, ponit Rufi. Die XII Februarii memoria horum Martyrum recolitur a Galesinio, nescio quo citato Ms. At sequenti die XIII Februarii, elevatio eorum Suessione facta indicatur a Saussajo.

[3] Acta damus ex antiquis eisque optimæ fidei codicibus Mss: scilicet Aroasiensi in Artesia, [Acta ex Mss.] Trevirensi S. Maximini, & Rubeæ Vallis prope Bruxellas. Consentiunt Acta a Mombritio excusa, sed abbreviata: & alia in Mss. similiter contracta: quibus tertium compendium addi potest, quod apud Petrum de Natalibus ext at lib. 5 cap. 116; & aliud in Breviario Ambianensi, anno MDL excusum. Omnia vel maxime confirmat Flodoardus, Ecclesiæ Remensis Presbyter, qui lib. 4 Historiarum ejusdem cap. 52 & 53, post relatum compendium Martyrii, ex Actis jam citatis contractum, addit Historiam translationum & miraculorum, quam infra Actis subjicimus. Guilielmus Marlot, lib. 1 Historiæ Metropolis Remensis capite 20 ex codice Ms. Remigiano aliud Martyrii compendium habet, his verbis.

[4] Cum Quintinus, Lucianus, Valerius & Rufinus cum aliis, Roma patria relicta, in Gallias pervenissent, elegissentq; [aliqua ex Ms. Remigiano] sibi loca quibus prædicarent; Rufinus & Valerius antiquam urbem Remorum Galliæ Metropolim venerunt; ac munus suum explendi cum eis facultas non suppeteret, paululum ab urbe digressi, super fluvium Vidulam, credentium non modicam turbam tam virtutibus quam fidei luce irradiarunt. Rictiovarus, rabie Quintini martyrio necdum expleta, per id temporis Remos venit; Christianos quos ibi reperiret, cruciatibus ac morte ad cultum deorum coacturus: & quibusdam neci datis, per aggerem publicum inde arripiens iter, obvios habuit in territorio Suessionensi, juxta Vidulæ decursum (sive, ut alibi legitur, super Licii fluminis unda) haud procul a villa, quæ patrio nomine Basoche nominatur, viros insignes Rufinum & Valerium, in fide Christi enutritos, ac Regalium horreorum custodes: quos statim per satellites comprehendi jussit. Cumque in Christi confessione se fideles ac strenuos præbuissent, plagis afflictos diuturna maceravit retrusione; donec invicti reperti, capitalem subiere sententiam, decimo octavo Kalendas Julii.

[5] Hæc ibi. Annotat Marlot in margine. In loco, qui Basilica dicitur, [Sepultura in Basoches.] morati sunt: inde nomen sortitum Basoches. Fuerunt illustres Toparchæ de Basoches is stirpe Castilionea ad Matronam: & ex illis seculo XIII, Episcopi Sueßionenses nominantur Iacobus de Basoches, Nivelo de Basoches, & Milo de Basoches: de quibus consule Sammarthanos. Est autem Bazoches, burgum ad Vidulam fluvium in agro Suessionensi, infra Fimas, oppidum seu terminum agri Remensis; & in Registro Beneficiorum diœcesis Sueßionensis est Decanatus de Bazoches. Claudius Dormajus, libro 2 Historiæ Sueßionensis cap. 7, asserit, dicto loco de Bazoches fuisse horrea frugum regalia, a SS. Rufino & Valerio conservata: unde colligit eos non procul inde martyrio affectos: hinc supra in Martyrologiis agro seu territorio Sueßionensi tribuuntur. Franciscus Bosquetus, lib. 4 Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ cap. 7, de Rictiovaro ista refert: Remis egressus Valerium & Rufinum in territorio Suessionensi, variis suppliciis affectos, tandem capite plecti jussit: quorum corpora postmodum Remos delata sunt. Addit vero Dormajus, postmodum a Bazochensibus fuisse constructam ecclesiam adeo celebrem, ut tempore S. Remigii in ea deservirent septuaginta Clerici: sed se dubitare, num hoc suo tempore ibidem ultra duos aut tres adhuc alerentur. Dein lib. 4 cap. 35 asserit, ob devastationem Normannorum fuisse Corpora SS. Ruffini & Valerii, ex sua Bazochensi ecclesia, deportata ad urbem aut Suessionensem aut Remensem.

[6] S. Paschasius Radbertus, Abbas Corbejensis, mortuus anno DCCCLI die XXVI Aprilis, conscripsit Passionem SS. Ruffini & Valerii, [Vita a S. Paschasio Rudberto scripta.] sub finem operum a Iacobo Sirmundo editam: in qua Vitam mox dandam longißimis amplificationibus deduxit; deque eorum adventu in Gallias agens, præbuit aliis occasionem conjungendi illos aliis viris Apostolicis, tunc etiam sub Diocletiano martyrium paßis. Supra laudatus Marlot, lib. 1 cap. 20, fatetur eum satis confuse loqui: ait enim, eodem anno, quo Diocletianus jussit, ut Christiani diis sacrificarent, Martyres relatos consilium iniisse veniendi in Gallias. Unde vicesimus, inquit, agebatur annus Imperii Diocletiani, mensis Martius, dies solennis Paschæ … At is incidit in annum CCCIII ex Chronico Eusebii: & sic eodem anno subiisse martyrium necesse est, quo Roma sunt egressi. Opinor exitum cum adventu, Paschasium confundere: maturius vero in Gallias profecti sunt, quam Diocletiani gladius in eos sæviret. Hæc dictus Marlot.

[7] Nos vix quidquam admittimus præter ea quæ in Actis jam referendis de eorum adventu, rebus gestis, & martyrio extant; in aliis aliunde adjectis per conjecturam, labor andum nobis non arbitramur; neque multum curamus quo fundamento majores nostri, in hac professa Societatis Iesu Domo Antverpiæ, [Alterius S. Valerii cranium Antverpiæ,] sibi persuaserint, huic diei adscribendam particulam sacri Cranii, quam poßidemus in una hierothecarum, sub nomine S. Valerii Martyris. Interim persuademus nobis, non alia de causa id factam, quam quia nomen istud hoc die habetur in Romano Martyrologio. Hæc certe Theatinis Bononiensibus unica causa fuit hodie colendi S. Valerium Martyrem Romanum, cujus illi Corpus Roma acceperunt, in uno cœmiteriorum sub urbanorum repertum cum titulo sui nominis, quod rarum; & repositum habent sub altari marmoreo ipsi erectum a pia quadam Matrona, cui cum creditæ fuissent testimoniales litteræ Vicarii Pontificii circa prædictas Reliquias, ipsa mortua illæ nunc frustra requiruntur; sicut mihi significavit Comes Valerius de Zanis exeunte anno MDCXCI.

ACTA MARTYRII
Ex variis vetustis Mss. & Mombritio:

Ruffinus Martyr, Suessione in Gallia (S.)
Valerius Martyr, Suessione in Gallia (S.)

BHL Number: 7373

EX MSS.

[1] Eodem tempore, sub Diocletiano & Maximiano Imperatoribus, missus est Rictiovarus, [A Diocletiano & Maximiano in Gallias misso Rictiovaro] ut in Gallias ageret Præfecturas. Cumque ab eorum conspectu superbo discessisset, continuo a Vangionum progrediens, Remorum civitatem est ingressus: ibique residens cœpit urgere Christianos, ut simulacrorum culturam venerarentur, & a consortio Deo omnipotentis cessarent: sed tamen in prædicta urbe b aliquos suo jussit imperio trucidari. Hinc egressus cum per aggerem publicum carperet iter, erat aliquo in loco contigua respublica gubernanda, juxta c Vidolæ fluvium, ubi Ruffinus & Valerius ad imperiale palatium frugum horrea conservabant. [SS. Ruffinus & Valerius fugientes] Cumque in præfatum locum crudelissimus Rictiovarus advenisset, audissetque Sanctorum religiositatem loco illo cum omni alacritate pollere; statim frendens dentibus, quasi canis rabidus, præcepit ubique Dei famulos inquirere. Mox, ut dictum est, citius divulgata sententia, sancti Martyres personam suam voluerunt a tyranni præsentia latere. [inveniuntur,] Erat autem procul spelunca, vicina itineri publico, spinosæ densitatis, ibique se sequestrandos immerserunt. tunc vero qui fuerant destinati, hac illacque eos perquirentes, subito invenerunt beatos Martyres ubise cubaturos obtexerant; statimque capti & catenati ad tyranni afferuntur præsentiam.

[2] Tunc itaque Rictiovarus, audita famositate beati Quintini Virmandorum Augustam aggredi cupiens, ut eum interficeret, quod d postea probavit eventus; cum Ruffinum & Valerium, in ipsos furore succensus, proprio contemplaretur judicio, decretum suæ tyrannidis prius in gloriosos Martyres sævus persecutor voluit agitari: [& coram Praside deos spernunt,] & sedens pro tribunali dixit ad eos: Ruffine & Valeri, quos Deos colitis! Aut quam sacram religionem intenditis? Jovem aut Dianam? Tunc uterque clara voce dixerunt: Jovem mœchum & sororum suarum impudicum violatorem, qui in adulterio generatus est; & Dianam meretricem, compita silvarum tenentem, [Christumque Deum profitentur:] non colimus nec adoramus; sed adoramus Deum unum, & Dominum nostrum Jesum Christum, qui de majestatis suæ sede ad terram descendit: illum cum Spiritu sancto & colimus & adoramus.

[3] [mole catenarum constricti,] Tunc Rictiovarus, cum magna vociferatione, dixit ad eos: Infelicissimi omnium, hominem interfectum, & in conditionem mortis inflictum, vos Deum & Dei filium affirmatis? Per virtutem Jovis, qui in sua potestate tonitrua deventilat, non effugietis manus meas, nisi multis cruciatibus vos interimam, & videritis si vos Deus vester de manibus meis eripiat. Tunc beati Martyres constringuntur ligaminibus catenarum, ita ut circumstantes mirarentur, quomodo aut qualiter possent tam vasta pondera sustinere. Sed beatissimus Ruffinus & Valerius, tamquam levissimas plumas, pro Christi nomine confortati portabant & benedicebant Deum dicentes: [in carcerem retruduntur:] Eripe nos, Domine, ab homine malo, a viro iniquo eripe nos. Et tunc die illa in carceris custodia cum noctis spatio retrudi jubentur.

[4] Altera vero die producti de carcere, Tyranni præsentiæ publicantur. [respuentes oblatas divitias & honores,] Tunc Rictiovarus lenibus verbis, cum omni adulatione, ait de eos: Audite me, Ruffine & Valeri. Colite Deos nostros, Jovem & Mercurium, Dianam & Venerem, & ego vos auro & argento ditari præcipio, & eritis primi in palatio Imperatoris. Tunc Ruffinus & Valerius dixerunt ad eum: Aurum & argentum tuum tecum sit in inferno, & ibi in os tuum liquefactum ponatur, ubi & patrem tuum diabolum cernes igni inextinguibili esse consumendum: nam nos nulla auri cupiditas & argenti a caritate Christi poterit amovere. Tunc Rictiovarus jussit beatos Martyres eculeis extendi, & plumbatis cædi. Et cum torquerentur dicebant: Multæ tribulationes justorum, & de omnibus his liberabit eos Dominus; Dominus custodit ossa eorum, unum ex his non conteretur. Et quanto magis Deum majestatis devoti clamabant, [in eculeis extensi plumbatis cæduntur:] tanto vehementius infelix Præses tormenta illata beatis Martyribus infligi rogabat; & pœnarum argumenta, sicut diaboli officium poterat invenire, circa beatos Martyres ulciscens præcipiebat inferre; ita ut inter multa flagella, compage omni disrupta, vix ossa hærerent, solo tantum spiritu palpitante. Erant enim jam macie diuturna defecti, & jejuniorum abstinentia macerati, sed animo & mente robusti in Domino permanebant.

[5] [ergastulo reclusi,] Tunc Rictiovarus dixit ministris suis: Tollite eos hinc, & ergastulo recludite, quousque excogitare possim quam crudeliter debeam eos consummare. Missi itaque in carcerem Beati Ruffinus & Valerius, Domino triumphanter psallebant dicentes; adjuva nos, Deus salutaris noster; propter honorem nominis tui, Domine, libera nos. [Psal. 7, 8, 9] In ipsa vero nocte, propinquante jam luce, cum se sopori dedissent, [ab Angelo consortantur, oblatis coronis:] Angelus Domini carceris claustra fortissimus præliator irrupit; & cum multa claritate loco illo refulsit, & ait ad eos: Ruffine & Valeri, viriliter agite, & confortetur cor vestrum. Dominus noster vos inter justos & electos sibi Martyres celerius adesse jubebit: & ibi præparatas vobis a Domino percipietis coronas, quas ego vobis de præsenti visuris ostendam; sicque eas super illorum capita illapsas deposuit. Erant enim micantes colore, & quasi smaragdino lapide resplendentes; in tantum ut validiorem claritatem donarent, quam solis radius sereno splendore coruscans.

[6] [prolata sententia mortis,] Mane facto jussit crudelissimus Rictiovarus Dei Martyres, Ruffinum & Valerium, suæ præsentiæ exhiberi. Cum autem venissent vidit facies eorum roseo rubore perfusas, & reliquam corporis partem ut liliorum candore fulgentem: & ait satellitibus, Per ceremonias Deorum nostrorum, quia in magica arte isti duo confidunt: nam Deorum nostrorum non cupiunt officiis deservire. Volo autem eos capitalem subire sententiam, ne amplius per eos Christianorum convalescat exercitus, & a Deorum nostrorum cultura multos revocent adorantes. Confestim jussiteos apud se ligatis manibus duci post tergum, ut ubi ei locus conveniens daret arbitrium, gladio truncarentur. Ducti autem sunt eminus, quasi septem passuum [millia] juxta callem publicum, [gladio truncantur:] super littora Vidole fluminis, ubi beati Martyres martyrio sunt decorati, & roseus eorum sanguis gloriosum finivit certamen.

[7] Post, completo consummationis tempore, non longo intervallo [accidit] dum, [corpora immota deponuntur.] ut ad Remorum oppidum ducerentur, cum Sacerdotum choris, & populorum turmis, feretris impositi; in loco illo, ubi ossa tumulata quiescunt, aggravati, ne moverentur præcipiunt; & ibi nutu Dei gloriosi Martyres pausationis requiem habere jusserunt, ubi pauperibus elemosynam larga manu & pro miseratione porrexerant, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Vangiones populi ad Rhenum, quorum urbs primaria est Wormata.

b Flodoardus lib. 4 cap. 21 asserit, tunc S. Mariam Virginem in territorio Remensi passum fuisse: cujus Acta martyrii, translationis, & miraculorum illustravimus ad diem 6 Ianuarii.

c Vidula Seu Vela fluvius oritur in Campania, 3 leucis a Cattelauno in ortum; dein urbem Remensem alluit & palatium Regium hic indicatum, ac dein in Axonam fluvium se exonerat.

d Scilicet die 31 Octobris, quando ejus Natalis celebratur.

HISTORIA TRANSLATIONUM ET MIRACULORUM.
Ex libro IV Flodoardi, de Ecclesia Remensi, cap. LII & LIII.

Ruffinus Martyr, Suessione in Gallia (S.)
Valerius Martyr, Suessione in Gallia (S.)

BHL Number: 7375

EX MSS.

[1] Eodem tempore quo hæc sacra a Virgo passa est, [Corpora Martyrum.] lancinator ejus Rictiovarus per urbem Remorum transiens, & quosdam Christianos ad culturam deorum compellens, ut eos superare nequivit, trucidari præcepit. Et egressus inde reperit duos quosdam viros, Rufinum & Valerium, fide Christi robustos, regalium tamen horreorum custodes. Quos comprehensos, ubi comperit Christi dilectione & confessione firmissimos, plagis afflictos diuturna carceris maceravit retrusione: ubi Angelica visitatione ac consolatione relevati, & confortati sunt. Sic invicti tandem reperti, capitalem subiere sententiam. Cumque non post longa temporis intervalla ad vrbem Remorum sacratissima deducerentur eorum membra, feretris imposita; in loco illo, ubi nunc tumulata ipsorum requiescunt ossa, ita tunc feruntur aggravata, ut nequaquam loco moveri valerent. Et ita Deo jubente factum esse probatur, ut ubi pauperibus eleemosynæ distribuerant largitatem, ibidem suorom corporum gratam perciperent requietionem.

[2] Sed dum b nuper gens Nordmannorum barbare sævitura, [tempore Normannorum Remos delatæ,] se Galliis infudisset; ob vitandam hujus persecutionis procellam, eorum pignora ad urbem sunt Remensem delata, positaque in beati Petri ecclesia, & per dies plurimos ibidem sub honore servata. At cum jam demum, barbaris recedentibus, in nos bacchata diu tempestas desævisset; redissetque tandem, Deo jubente, tranquillitas; Presbyter, qui Sanctis deserviebat, & ad propria jamdudum redire cupiebat, acceleravit sanctorum Martyrum glebas tollere, & ad dicatum sibi locum referre. Postque celebrata Missarum solennia, levantur a Sacerdotibus sacrata Christo corpora, atque cum magna populorum referuntur comitante caterva. [dum in locum deinde suum referuntur,] Contigit autem diem illam, quæ Dominica scilicet habebatur, ventorum flatu fuisse nimbosam, ita ut omnes candelæ, quæ ad obsequium Sanctorum ferebantur, vi turbinis extinguerentur. Cumque carpentes iter partem fluminis fuissent ingressi, cereus qui ante Sanctorum pignora ferebatur extinctus, repente cælitus accensus, omnibus mirum exhibuit spectaculum. Sicque, inter commixtos grandine nimbos, & ventorum flatus, [divinitus reaccenditur cereus:] ad quatuor fere millia duravit ex miraculo flamma. Disposuit denique postea Presbyter cereum ipsum in meliorem formam de eadem reficere cera. Cumque id a Sacerdotibus sibi subjectis efficeretur, mirum dictu! inter manus eorum mollis cœpit crescere cera, & in magnam grandescere quantitatem.

[3] [& cera multiplicata invenitur,] Cumque illi stupentes admirantesque perstreperent; ingressus Presbyter, & videns auctam sic fuisse ceram, credidit eos aliam ceram illi, quod non præceperat, adjecisse. Sed cognito tandem a Sacerdotibus, quod acciderat, miraculo; Deo gratias egit, & ceram in ecclesia ad memoriam tantæ rei reposuit. De qua cera c Riculfus, Suessionum venerabilis Episcopus, reliquias sibi deferri jussit. Sed & vicinarum ecclesiarum religiosi Presbyteri exinde ob devotionem expetitas particulas in ecclesiis venerabiliter condiderunt.

[4] [claudus sanatur:] Alia autem vice, cum de Suessionica civitate, in qua ob similem persecutionem delati fuerant, ad locum proprium referrentur; claudus quidam cum ceteris, qui Sanctorum corpora devoto comitabantur obsequio, reptabundus, adnisu quo poterat, incedebat. Non quidem hunc natura claudum produxerat, sed ex tempore illi accesserat gressuum dolenda debilitas. Cumque ad villam, quæ Vasneja dicitur, venissent; mox nativæ rectitudini restitutus, projectis adminiculis, suis cœpit vadere plantis, & Deum in Sanctis suis mirabilem ore collaudare gratanti.

[5] Præterea in qui eos sacrum locum violare, & res sanctis Martyribus delegatas pervadere nituntur, quācito divina ultio exeratur, uno exemplo sufficiat demonstrare d. Tempore quo inter Reges Odonem & Carolum graves agebantur Francorum in regno discordiæ, [pauperculam spoliaturus] per hanc occasionem licite rapinæ & deprædationes fiebant, confusum erat fasque nefasque; nusquam Dei aut humanarum timor legum, sed vi & potentia universa constabant: aliquando ad villam, quæ Basilica dicitur, prædones affuerunt, cœperumque omnes pauperum substantiolas ferre. Tunc quædam muliercula, cum supellectili sua fugiens, ad ecclesiam sanctorum Martyrum cursu rapidissimo tendebat. Quam quidam ex his qui ad prædandum venerant, ita ut sedebat equo velocissime insequi cœpit, volens eam capere, & seria sua illi auferre. sed cum quidam de adstantibus diceret: Noli, miser; noli illam in atrium sanctorum insequi Martyrum, ne tibi mali aliquid contingat; ille nihil veritus, admisso equo rapidissime fugientem insequebatur mulierculam. At ubi primis atrii pedibus equus institit, subito cernuatus cecidit: [rupta tibia punitur.] sessor autem ejus tam gravi allisione vexatus est, ut a summo genu usque pedem disrupta tibia, caro, velut ferro incisa, dehisceret; osque ipsum, carnis tegmine nudatum, pateret; & qui superbus eques venerat, jam humiliatus, nec suis pedibus incedere valens, manibus alienis de atrio ecclesiæ projectus est. Tunc equo & quæ habere potuit sanctis Martyribus pro eo datis, morti quidem subtractus est: sed quod supervixit temporis inutilis & nulli operi aptus fuit; testimonium divinæ virtutis in sua debilitate circumferens, & aliis quibusque salubrem timorem, exemplo patratæ in se ultionis, incutiens, ne talia agentes similia patiantur.

[6] Illud quoque notissimum, & omnibus habetur pervulgatum, ad sanctorum Martyrum sepulcra oleum aliquando crevisse. Siquidem Presbyter vas quoddam fictile juxta altare posuerat, [Oleum divinitus auctum] ad servandum oleum, quod ibidem ad fomitem luminis ardere debebat. In quo vase parum quidem olei remanserat, majore ejus parte in lychnorum lumine consumpta; cum repente cœpit crescere, & nullo inspiciente in majus augeri, donec os vasis crescens oleum exæquaret. Quod cum per dies aliquot fieret, nec jam se intra vasis angustias liquor divinitus auctus caperet, ac guttatim in terram flueret; Clericus, ecclesiæ ipsius custos, hoc solus animadvertit; [furtimque ablatum,] & subjecto vase altero, intra paucos dies ad unum sextarium collegit, furtimque abscondit, putans infelix divinum miraculum cupiditatis suæ fore compendium; & unde providebatur omnibus patrocinium, inde clandestinum se posse credidit perficere furtum. Sed Christus, qui Sanctos suos mirificare apud omnes decreverat, non diu permisit latere vel illius pudendum facinus, vel quod ad suorum Martyrum gloriam contulerat munus. Nam quadam die domum, quæ basilicæ adhæret, [magis augetur.] in qua etiam Suessionicus Episcopus, cum illuc accedit, manere consuevit; Presbyter, nescio quid causæ fuerit, ingressus; vidit vas illud oleo superfluere, & miratur unde illa esset olei copia. Cumque illic perraro hujusmodi inveniri possit liquor; cœpit percunctari Clericum tanti criminis conscium, cujus esset oleum, aut quis illud ibi deposuisset. Sed cum ille diceret, nescire se unde esset; pueri, qui ad discendos psalmos ibidem residebant, & rem omnem noverant, indicaverunt Presbytero, & factum miraculum, & custodis furtum. Ille hoc audito, cito ad vas quod juxta altare stabat recucurrit, & pavimentum adhuc olei exundatione madens invenit. Cumque immensum in Sanctis suis glorificaret Deum, alius quidam de custodibus advenit, & confessus est se magnam partem olei ipsius, nullo teste, tulisse; ubi voluit, & sicut voluit, expendisse.

ANNOTATA D.P.

a Maria Virgo, de qua supra actum.

b Nuper, respectu martyrii, scilicet seculo 9quando floruit Flodoardus.

c Riculfus adhuc 9 sec. floruit, mortuus an.902.

d Anno potißimum 893 & sequenti, quando contra Odonem, qui Eudes vulgo dicitur, fuit assumptus, Carolus Simplex, ut legitimus heres.

DE SANCTO ANTHEONE,
MARTYRE LAODICEÆ IN PHRYGIA.

[Commentarius]

Antheon Martyr, Laodiceæ in Phrygia(S.)

G. H.

Laodicea, nonnullis Laudicea, in antiqua notitia Græca Metropoleon & urbium Episcopalium his subjectarum cap. 22, [Locus passionis.] est Leodicea metropolis Phrygiæ Capatianæ, aliis Pacatianæ, sub qua fuerunt urbes Episcopales septem & triginta. Ab hac urbe, ejusque Martyre Antheone, auspicantur hunc XIV Iunii quatuor Martyrologii Hieronymiani apcgrapha; & quidem Epternacense antiquißimum, his verbis: In Phrygia lauda Antheonis ducta per d litter am virgula, ut nomen contractim scriptum intelligatur. Eadem ergo in Martyrologiis Richenoviensi & Rhinoviensi ita explicantur. In Phrygia civitate Laodicea Antonionis. Ms. Reginæ Sueciæ ab Holstenio vulgatum, ita habet: In Phrygia civitate Laodicea natalis S. Antiuni & Afræ. Apographum Lucense cum aliqua hallucinatione scribit, In Pagatia civitate natalis S. Antonii. At loco Pagaciæ cum majori contractione legitur Pagia in apographis Corbejensi & Blumiano: nec non in Mss. Florentinis Magno Ducis & Senatoris Strozzi. Videtur reliquis omißis sic supplendum: In Phrygia Pacatiana, civitate Laodicea. Notandum autem, quod nomen S. Antheonis scriptum in Epternacensi apographo dictisque Mss. Florentinis & alio Aquisgranensi, itemque in Additionibus Greveni ad Usuardum; in Ms. Blumiano scribatur Anteoni, in Corbejensi apographo Antigoni, in alio Ms. Corbejensi Antiani, ac denique in Ms. Augustano S. Udalrici Anteoni. Nos, omnibus consideratis, proferimus, cum antiquißimo Epternacensi & aliis, nomen S. Antheonis; transmissa S. Afra ad alium classem infra referendam, ubi Antonio conjungitur. In scriptis additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Usuardum est memoria SS. Antheonis & Bituni Presbyterorum & Martyrum. [an Bitunus Presbyter addendus?] Verum in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ fit mentio SS. Galliani & Bituni, Presbyterorum & Martyrum in Africa. At S. Gallianus refertur mox inter Martyres Ephesinos: post quos sequuntur Martyres Afri, inter hos autem non est Gallianus: quis vero sit Bitunus, ab aliis non relatus, haud satis assequimur.

DE SANCTIS MIGGENE, GALLIANO, JUVINO, SIVE VIVINO,
MARTYRIBUS EPHESI IN ASIA.

[Commentarius]

Miggenes, Martyr, Ephesi in Asia (S.)
Gallianus, Martyr, Ephesi in Asia (S.)
Juvinus seu Vivinus, Martyr, Ephesi in Asia(S.)

G. H.

Post S. Antheonem, tres alii Martyres Ephesini proferuntur in antiquiore apographo Epternacensi Martyrologii Hieronymiani, [Martyrum nomina.] his verbis: Et in Epheso Miggenis, Galliani, Juvini. Quæ plane eadem leguntur in Ms. Aquisgranensi ecclesiæ primariæ. In Ms. Florentino Bibliothecæ Mediceæ hæc ita exprimuntur: In Epheso SS. Maggini, Gallini, & Vivini: at Viviani legitur in Ms. Florentino Senatoris Strozzii. Florentinum monasterii Sanctæ Crucis, Patrum Conventualium S. Francisci, ita eosdem profert: Apud Ephesium SS. Miggini, Galliani & Vivini, scilicet primis litteris transpositis ex Juvino supra relato. Ms. Richenoviense, ista habet: Et in Epheso Mingeni & Galliani. At nomina Galani & Jovini etiam memorantur a Greveno in Additionibus Usuardi; uti & Galani, sed Afris adscripti, in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ.

[2] Relati a nobis sunt, ad XVI mensis præcedentis Maji, SS. Mengenes, Gajanus, [An ab his alii 16 Maji.] & Jovinus Martyres in Epheso, & forte iidem qui hic proferuntur: quod lectori dijudicandum relinquimus usque ad Supplementum Maji, cum iterum considerabimus sitne operæ pretium ipsos bis in hoc operæ poni, ob solam dici & exiguam scriptionis diversitatem.

DE SANCTIS QUINTIANO, TECLA, THEODOLO ET FESTINA,
MARTYRIBUS IN AFRICA.

[Commentarius]

Quintianus, Martyr, in Africa (S.)
Tecla, Martyr, in Africa (S.)
Theodolus, Martyr, in Africa (S.)
Festina, Martyr, in Africa(S.)

G. H.

De his Martyribus tertio loco ista habentur injam sæpius relato antiquo apographo monasterii Epternacensis: Et in Africa Quintiani, Teclæ, Theodoli, & Festinæ. Quæ etiam, sed omissa Tecla, habentur in aliis tribus apographis, scilicet Corbejensi, Lucensi & Blumiano. Ms. Reginæ Sueciæ ista profert: In Africa natalis SS. Quintiani, Theodoli cum aliis duobus, scilicet, Tecla & Festina. Ms. Richenoviense: Et in Africa Quintiani, Festini. Memoria Quintiani Martyris celebratur in Mss. Augustano, Gellonensi, Parisiensi Labbei, ac Romano Ducis Altempsii. Ast omnium quatuor in Florentinis Magni Ducis, & Senatoris Strozzii & Patrum Conventualium. In Bruxellensi S. Gudilæ, S. Quintiani nomen legitur: item Teclæ Virginis. Grevenus in Additionibus meminit Theodoli. Sic, qui hinc inde apud varios leguntur, simul optime conjunguntur in dicto Epternacensi Ms. In aliquo nostro Ms. adjungitur Protus, sed is Aquileja colitur hoc die, licet passus sit cum SS. Cantio Cantiano & Cantianilla XXXI Maji, quando de illis egimus.

DE SS. ANTONIO, AFRA, CANTIONELLA
MARTYRIBUS IN SPECIA.

[Commentarius]

Antonius, Martyr in Specia (S.)
Afra, Martyr in Specia (S.)
Cantionella, Martyr in Specia(S.)

G. H.

Iterum progredimur cum antiquissimo Martyrologii Hieronymiæni apographo monasterii Epternacensis, in quo ista proferuntur: In Specia Antoni, Afræ, Cantionellæ. At palæstraomissa, referuntur tres Martyres dispersi in apographis Lucensi & Blumiano. In Corbejensi sunt nomina Antigoni, [Memoria in sacris fastis.] Afri, Cantionillæ & Cantiani. Sed ultimus ad sequentem diem in pluribus refertur. Memoria Afræ & Cantionillæ seu Quintianillæ celebratur in Mss. Florentitinis Magni Ducis, Strozzii Senatoris, & Patrum Conventualium; & seorsim nomen Afri seu Affrii; cujus etiam nomen est in Mss. Augustano S. Udalrici, Parisiensi Labbei, Bruxellensi S. Gudilæ, & Aquisgranensi, in quo additur & Onati. Ita nomen S. Antonini est in Ms. Kalendario ante opera S. Isidori, asservato in bibliotheca Vallicellana Patrum Congregationis Oratorii Romæ, ubiforte & Onotus & Antoninus, loco Antonii videntur positi.

[2] At pælæstra martyrii Specia ubi sita sit, non satis assequimur. Franciscus Maria Florentinius, in suis Observationibus ad hunc diem, fatetur, hanc Speciam urbem sibi ignetam esse, nisi forte Sphecia sit Euboeæ civitas. At Philippo Ferrario in suo Lexico Geographico, [Palæstra Specia.] Sphecia oppidum est Illyrici in Dalmatiæ & Macedoniæ confinio, in Albaniæ regione. Est quidem etiam Spetia parva, sed munita, in ora maris Ligustici, ditionis Genuensis: verum dubitari potest an ea habeat sufficientem ætatem, ut censeri poßit tunc extitisse. Sperchia quoque civitas Thessaliæ, cum fluvio Sperchio a Virgilio lib. 2 Georgicorum memoratur. Sed frustra similia inquirimus, cum omnia loca non sint ab antiquis memorata, sed tantum magis celebria: juvat tamen etiam talia notare in subsidium veteris Geographiæ.

DE SANCTO MARCO,
EPISCOPO LUCERIÆ IN APULIA DAUNIA. BOVINI PATRONO,

CIRCA CCCXXVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu & vitæ Actis.

Marcus, Episcopus Luceriæ, in Apulia Daunia(S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

Luceria urbs Episcopalis, sub Archiepiscopali Beneventana, in Apulia Daunia & hodierna Capitanata, provincia regni Neapolitani, inter Troiam & oppodum S. Severini sita, ad distinctionem aliarum ejusdem nominis urbium appellatur Luceria Saracenorum, vulgo in mappis Lucera delli Pagani; [Epitome ex Ughello.] quia Fredericus II Imperator, Ecclesiæ hostis, accitis ex Africa Saracenis eam civitatem habitandam dedisse dicitur, apud Ferdinandū Ugellum tomo 7 Italiæ sacræ columna 451: qui dein Episcopos describit, & de S. Marco ista habet: Secundus S. Marcus, in Æcana Apuliæ, quam nunc Troiam appellant, civitate natus, ab Joanne Episcopo Lucerino Sacerdos ordinatus, eidem defuncto successit circa annum CCCII. [Episcopatus Luceriensis,] A Clero populoque ob sanctitatis famam vocitatus ad infulam, eam fere annis sex & viginti sanctissime rexit; multisque miraculis clarus, migravit ad Christum, die XIV Junii anni CCCXXVIII, relatus in Bovinam sive Bivinam civitatem, ut ipse ante mortem mandaverat.

[2] Ibi in ecclesia Cathedrali suo nomini dicata, summa celebritate colitur, ejusdem civitatis Divus tutelaris & Patronus. [corpus translatum Bovinum,] Ejus vitam vulgari lingua, ex monumentis Bovinæ Ecclesiæ, scripsit Dominicus Petrus Pauli Bovinensis: de quo etiam Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, qui Marcum perperam Bovinensem Episcopum facit. Hæc ibi. Est Bovinum, urbs Episcopalis etiam ipsa, in eadem Capitanata, sedecim circiter milliaribus versus Austrum a dicta Luceria dißita, de qua agens idem Ughellus columna 354, ista scribit: [adhuc ibi jacere affirmatur.] Est in hac civitate vetustum Divæ Mariæ assumptæ & S. Marci Confessoris templum Cathedrale, sub metropoli Beneventana: ubi jacet ac magna veneratione colitur corpus S. Marci, Confessoris & Episcopi Luceriæ, Bovini Patroni, ab anno CCCXXVIII nostræ salutis usque ad nostra tempora.

[3] Hæc Ughellus, cujus verba sunt annotanda, propter Marium de Vipera in Catalogo Sanctorum, quos Ecclesia Beneventana ritu duplici aut semiduplici celebrat: ubi ad diem VII Octobris, ex inscriptione marmorea, existente in ecclesia Officium faciendum præscribitur de S. Marco Bovinensi Episcopo Duplex. Porro Marcus, Episcopus Bovinensis, quo tempore eam rexerit Ecclesiam, adhuc latet: [Beneventi, in ecclesia isti dicata dicitur esse] ejus vero sacrum corpus, in sacra æde ei dicata, quæ parochialis est, magna veneratione servatur. Hunc diem translationis esse fatemur: nam ejus natalem Ecclesia Bovinensis celebrat VIII (imo XVIII) Kalendas Julii. Hujus sancti Episcopi acta desiderantur: meminit tamen de eo Martyrologium antiquum Ms. in bibliotheca Beneventana num. 178 signatum, & David Romæus in Catalogo Sanctorum regni Neapolitani. Quando hic sanctus Episcopus vixerit, & quando ejus corpus Beneventum delatum fuerit, haud apparet ex prædictis. Prædicta ecclesia extat de jure patronatus nobilis familiæ de Sabarianis. Hæc Marius: sed cum Vita num. 3 expresse dicat, quod Depositionis dies celebratur Nonis Octobris, dicendum necessario est, hodie coli Translationem, non Beneventum, sed Bovinum, seu polius aliquam corporis inventionem vel elevationem, factam post scriptam Vitam, quæ solius Depositionis meminit: quem diem etiam assumpscrit Beneventana Ecclesia, ut cultu recentius inducto celebriorem; ideoque Natalem creditum ab iis, qui Vitam non legerunt. Num singulæ Ecclesiæ, Bovinensis & Beneventana, aliquas partes Reliquiarum S. Marci habeant, ex collatione oßium sciri posset: alias magis videretur æstimanda continuata posseßio Bovinensium, tam Beneventana potuerit accepisse corpus alterius S. Marci: quod cum nesciretur cujus esset, conjectura aliqua fulti putarint esse ejusdem qui Bovini colitur, cui & addiderint titulum, Episcopi Bovinensis, licet nihil scirent de ejus Actis, & tempore Sedis aut Translationis Reliquiarum.

[3] David Romæus in Indice Sanctorum regni Neapolitani pag. 407 ista pauca verba habet: [memoria apud Romæum & Ferrarium] In Daunia, Bovini, Marcus Pontifex: quod potest referri ad sacrum ejus corpus istic asservatum, & venerationem ut Divi tutelaris atque Patroni, illi exhiberi solitam. Ferrarius: in Catalogo Sanctorum Italiæ sic scribit: Marcus Episcopus Bovini (civitas est A puliæ in provincia Beneventana) præcipue colitur hac die, Acta tamen illius nondum vidimus. Memimit illius David Romæus. Agitur de illo in Ecclesia Beneventana. At, quod mirum est, idem Ferrarius in Catalogo generali eum omisit.

[4] Acta Vitæ hic dandæ, ex Ms. Bovinensi jam olim acceperat Rosweydus noster, [Acta sec. II scripta,] stylo verboso, nec valde polito; quem librarii, codicem scribentis, vel cographum inde sumentis, incuria fecit obscurum etiam videri; sic ut necesse habuerim, quædam per conjecturam restituere sano sensui; quædam, transpositione, vel omißione, aut etiam additione verbuli unius rectificare: parce tamen, quia memor propositi nostri. Scripta sunt ea Acta, post annum quidem DCCCXCIV, quo inventus & Bovinum allatus est antiquus de vita & mirculis S. Marci libellus, uti dicitur num. 23; vel etiam post annum MCXVIII, si Episcopus Bovinensis, num. 21 nominatus, debeat intelligi Giso; prius tamen quam ea Translatio fieret, cujus causa festum nuno agitur XIV Iunii, patratis jam miraculis, [ex libello ante sec. 8 exarato,] quæ toto cap. 3 narrantur. Ibi cum dicit Auctor num. 14, In his nostris temporibus; & num. 16, Sicut narratur a fidelibus; supponi potest, & Miracula facta & Vitam scriptam seculo XI. Argumentum priorum duorum Capitum totum sumptum videtur ex prædicto libello, cujus magna sane auctoritas est; siquidem circa annum DCCL absconditus, diu ante in manibus oculisque Luceriensium versabatur, servatus in urbis Lucerinæ excidio sub annum DCLXIII, ut ex Annotatis nostris apparebit. Non existimo tamen, scriptum eodem quo Sanctus obii IV seculo: talis enim Auctor non omisisset miracula, mortem immediate secula, quæ suaserunt ecclesiam supra tumulum construere; quod autem ea defuerint in præcitato libello, colligitur ex silentio Scriptoris nostri, eo usi: qui ut phrasim, simplicem fortaßis atque succinctam, longiori verborum ambitu exornarit, præsumi tamen potest nihil mutasse quoad substantiam.

[5] Hinc ergo credimus, Episcopum Luceriæ consecratum B. Marcum fuisse a Marcellino Episcopo Urbis Romæ: [ex quo creditur a S. Marcellino ordinatus Sanctus,] quem statuimus anno CCXVI die XXX Iunii ordinatum, sedisse annos VII, menses XI, dies III, videlicet usque ad diem II Iunii, inter gravißimas sub Diocletiano & Maximiano persecutiones; quibus non obstantibus fecit Ordinationes duas, per mensem Decembrem, Presbyteros quatuor, Diaconos duos, Episcopos per loca quinque: quorum unus quidni fuerit ordinatus pro Luceria Marcus? Hic autem dicitur, num. 13, spiritum edidisse cum jam esset annorum LXII; & inter CXXXIX Episcopos, qui ex Urbe Roma, id est, ex Provincia Romana vel non longe abea, ad Silvestrum Papam convenisse feruntur, anno CCCXIV; etiam Marcus aliquis nominatur; unde verosimile fit, Lucerinum eum esse, qui annuo mox sequenti etiam ad Nicænum ivisse, & Romam iterum ad Synodum Episcoporum CCCXXV convenisse potuit; adeoque & vitam protraxisse, sicut Ughellus censet, [ad an. atatis 62 vixisse.] usque ad annum CCCXXVIII. Hujus tamen tam definiti calculi certam rationem videre optarem. Interim, eo posito, sequitur, non fuisse primis duobus Marcellini annis ordinatum Episcopum Marcum; sed aliquo ex postremis. ne non habuerit idoneam tali gradui ætatem, qui etiam anno penultimo Marcellini solum fuerit annorum XXXVI.

VITA
Ex Ms. Bovinensi.

Marcus, Episcopus Luceriæ, in Apulia Daunia (S.)

BHL Number: 5301

EX MS. BOVIN.

PROLOGUS.

[1] [Dicturus Auctor de vita & miraculis Sancti,] De hujus sancti ac beatissimi Marci Confessoris vita aliquantulum studuimus dicere, vel qualiter ad Pontificale decus electus est enarrare promptula verbositate: de ejus miraculis quoque, quæ operatus est in isto fragili mundo, dicere conati sumus. Sed quid nos, tantilli ac sine peritia artis litterarum, de tali sanctissimo Patre dicere præsumimus? Etiamsi Homerus & Maro facundissimi Grammatici adessent, non potuissent linguis eorum [dignum huic Sancto] emulgere carmen: verum si illo tempore fuissent Ambrosius, Hieronymus, vel Augustinus, Ecclesiæ fontes, forsitan potuissent ejus laudibus quæ meretur aptare. Sed vos, Doctores carissimi & Ecclesiæ soboles, & Audutores vitæ hujus Sancti, non fiatis æmuli nostri, neque facillimam prorumpatis in clamationem, meque judicetis inertem, aut indoctum dicatis. [atatem & tenuitatem suam excusat.] Date veniam annorum nostrorum sexto lustro currenti; amara etiam pro dulci potate. Solet lucerna lutea juxta domum lumen datum emittere, & per crates in ecclesia resplendere. Ita & vos hujus B. Marci vitam suscipite: parvam meam locutionem pro magnis accipite: quia si lingua mea ænea fuisset aut serrea vox, & omnes artus mei humana voce loquerentur, ejus miracula quæ per eum Dominus gefsit, & laudes quibus dignus est, enarrate non potuissemus: unde bene Propheta dixit: Mirabilis Deus in Sanctis suis, ipse dabit virtutem & fortitudinem plebi suæ. [Ps. 67. 36] Qui multorum Apostolorum vestigia secutus est, doctrinam Martyrum recepit: &, si non fuit gladio Martyr, martyrium ferebat in corde suo; attenuabat se jejuniis, & orationibus omni hora vacabat, castitatem vero corpore & labiis observabat. Sed ne me diutius tarditas teneat, ad ea quæ dicenda sunt, quantum possum, redeo.

CAPUT I.
Ortus, Presbyteratus, calumnia miraculis depulsa..

[2] Fuit in civitate Æcana, quæ erat in Apuliæ finibus, vir nomine Constantinus, locuples valde, Christianissimus & timens Deum: qui quotidie eleemosynis, orationibus, atque jejuniis insistebat; habebatque unicum filium, nomine Marcum, quem instruens in timore Dei, tradidit etiam litterarum studiis. Qui ita doctus est, ut, sicut terra fructifera semen recipit, [A pio patre perbene instructus puer,] & fructum centesimum affert; similiter & ipse, patris sui monita recipiens, in bonitatis studio semper implicitus, perseveravit; dicente Domino in Euangelio, Bona arbor bonos fructus affert: ita & ille de dignis parentibus digna proles effectus est, crescebatque quotidie in bonitate & timore Dei, & indolis ejus fama sanctitate emicabat. [Mat 7. 17] [eodem mortuo,] Decurrente autem tempore, pater ejus Constantinus reddidit spiritum, & ab Angelis in cælum susceptus est. Sed nihil dubitare quis potest, ut qui tanto tempore in servitio Dei moratus est, non in aula cælestis Regis intraret, pollicente Domino, Venite ad me omnes qui laboratis & onerati estis & ego vos requiescere faciam. [Mat. 11. 28]

[3] Post mortem autem Patris, cum esset puerulus & locuples valde, [bona pauperibus erogat:] cum duabus puellis habitabat; nihil tamen puerile gessit in opere. Deo autem cœpit devotus existere, & ad supernam patriam totis desideriis anhelare: cœpit autem & de substantia sua erogare pauperibus, subvenire oppressis; & illic thesaurum suum ponere curavit, ubi ærugo non demolitur, nec tinea corrumpit. Interea Joannes Præsul Lucerinæ Sedi Antistes præerat, [& Presbyter ordinatus;] vir valde mirificus & omni honestate præclarus; qui sublimavit illum honore Presbyterii; ille vero quasi se indignum clamabat. Cum ergo B. Marcus infulam Sacerdotii [suscepisset], inerat ei abstinentia in cibis, vigilantia in orationibus, strenuitas in jejuniis; & cuncta quæ habere poterat ad pietatis opus distribuebat: in quo tantæ perfectionis gratiam accepit, ut jam tunc in ipsis initiis perfectus posset merito deputari. O felicia sanctæ viscera matris, quæ tale germen mundo ediderunt! Vere ista fertilis gleba, quæ suscepto semine aliud centesimum, aliud sexagesimum fructum producit.

[4] [ob duarum puellarum ministerium,] Cum [autem] beatissimus Marcus in cella sua, juxta aulam sanctæ Dei ecclesiæ [maneret, &] in domo sua ministrarent ei puellæ duæ, quas ille quotidie instruebat in timore Dei & doctrina sancta; ille invidus diabolus & omnis bonitatis detractor, jacula inimicitiæ in suos satellites emisit; & contra B. Marcum æmulos accendens, sperabat tumorem nequitiæ suæ contra eum excitare. [Sed frustra]: scriptum est enim, Beatus vir qui spem suam posuit in Domino; &, Justus quasi leo considens, non timet adversitatem hujus mundi. [Ps. 39. 5 Prov. 18. 1] Direxerunt autem epistolam ad Joannem Præsulem de B. Marco, ita dicendo, & in verbis diaboli talia depromendo: [accusatur Episcopo Luceriensi:] Domine Præsul, cui Deus concessit tantam bonitatem, qui omnes homines ut filios diligis, & verbis tuis scrutaris arcana; iste Marcus Presbyter, quemtua Dignitas sublimavit honore Sacerdotii, tua præcepta contemnens, & monita tua conculcans, in domo sua nefariam rem agit, stuprum scilicet cum duabus puellis; & in deliciis & epulis crassatur, & magicis artibus quotidie vacat: nisi hanc rem tuo jussu emendaverit, pessimum malum accidet patriæ nostræ. O novi Judæ typus! & nova Judæorum inventio! O iniqua labia! Ille contra Dominum magistrum suum invidiæ fomite succensus dicebat, in Pythonis arte facit miracula: isti de B. Marco dicebant, Magicis [eum] artibus vacare: Judæi Dominum per invidiam tradiderunt Pilato, & falsos testes super eum miserunt; & isti B. Marco per invidiam detractabant, ut traderent damnationi. Sed ille Deus omnipotens, qui omnia novit antequam fiunt, non deserit servos suos, quia non repellit Dominus plebem suam usque ad finem.

[5] Cum autem lecta fuisset nefanda epistola ante conspectum Episcopi, in furore accensus quod de tam venerabili viro talia audisset, quando dura & lubrica fama de eo non esset inventa; [a quo accersitus, missos ejus placide excipit,] statim ad se vocavit suos duos Diaconos, Vincentium & Aristotelem; & dixit eis; Ite in civitatem Trajanam, & adducite ad me Marcum Presbyterum, ut cognoscam veritatem de eo. Illi autem abeuntes invenerunt eum in ecclesia orantem, & dixerunt ei: Veni, quia Episcopus te vocat. Tunc ipse beatissimus Marcus, ut erat efficacissimus, & omni humilitate plenus, dixit eis columbina simplicitate: Fratres, venite oremus. Et prosternens se B. Marcus in terram, oravit: & iterum erigens se, expandit manus suas ad cælum, cum lacrymis dicens: Domine Deus omnipotens, [factaque coram & cum eis oratione ad Deum,] Pater æternæ majestatis, sancta & æterna Trinitas; tu in principio ante omnes creaturas Luciferum condidisti, bonumque & sublimem illum fecisti, & principatum inter Angelos ei dedisti; ille autem non dedit honorem tibi Creatori suo; sed per invidiam & superbiam suam de cælo in tartara projectus est, ut quantum fuit angelus bonus, tantum efficeretur diabolus malus, unde de illo ait Job; Dies illa vertetur in tenebras, quod non requirat eam Deus desuper, quia primum hominem per invidiam de Paradiso ejecit, & totum orbem in infernum præcipitavit: Tu Filium tuum D. N. Jesum Christum, per uterum Virginis, ad humanum genus redimendum misisti: qui formam servi accepit & tentatus est, [ut oppressæ innocentiæ vindicem & invidiæ ultorem,] ut nos de inimici potestate expediret; mortuus est, ut nos de morte perpetua liberaret; & in resurrectione sua virtutem diaboli destruxit, & mundum illuminavit. [Job. 3. 4] Tu Susannam de falso crimine liberasti, & tres Pueros de camino ignis eduxisti, & ut bonus dominus tuam bonitatem ostendisti; adjuva me servum tuum, quia in te est spes mea; quia si tu mihi adjutor es, non timebo quid faciat mihi homo: qui vivis & regnas in secula seculorum.

[6] [Hac oratione completa] vocavit ad se prædictos Diaconos, & dixit eis; Venite, [eosdem invitat ad prandium,] sumamus cibum. Vere iste imitatus est magistrum & dominum suum, quia ille sciebat quod tradendus esset a discipulo suo, & a Judæis crucifigendus; a cœna autem illum non recusavit, & benedictionem proditori suo non negavit: & iste per Spiritum sanctum sciebat, quod per invidiam voluissent contra cum exercere rem nefariam; ad prandium [tamen] vocavit eos. Cum autem venissent ambo ad domum ejus, Vincentius intravit & accepit benedictionem de sancta manu ejus; Aristoteles autem, in feritate permanens, non intravit ad eum. [& unius qui recusaverat, sitim miraculo levat.] Cum autem [itineri sese dedissent, &] pervenissent [ad…], comprehendit Aristotelem anxietas, & stabat ut spiritum exhalaret. Videns autem B. Marcus damulam, & juxta eam damulos stantes, adjuravit eam & dixit: Adjuro te per Patrem & Filium & Spiritum sanctum, ut stes & non moveas te de loco ipso, donec præbeas huic Diacono lac, ut refocilletur anima ejus, & cognoscat virtutem Domini mei Jesu Christi, quam facit in eis qui sperant in eum. Statim autem damula fixit se, & perrexit Aristoteles, & bibit lac de mamillis ejus, & ipsa damula perrexit illæsa. Tunc veniens Aristoteles & procidens ad pedes B. Marci, osculabatur eos, & flebat fortiter, & dicebat; Pater sancte, indulge & ignosce mihi peccanti: quia tu pius, & ego impius; tu bonus, & ego malus: [a quo pœnitente,] obsecro, indulge mihi; ne veniat ira Dei super me, quia mentem malam habui in te. O magnalia Conditoris! o miracula Redemptoris! quæ tantam dilectionem habuit in servis suis, ut etiam bestiæ agri obediant jussioni eorum.

[7] Cum autem venissent ad Præsulem, Aristoteles narravit ea quæ gesta in via: [edoctus Marci sanctitatem Episcopus,] & miratus est Joannes Præsul de his quæ audierat. Cum autem hora matutinalis advenisset, dixit Episcopus B. Marco; Ingrediamur ad ecclesiam, ut vigilias matutinales celebremus. Respondit autem B. Marcus; Substineat Dignitas tua tantisper, ut audiat mirabilia. Cum autem unius fere horæ spatium pertransisset, audivit B. Marcus signum matutinale in cælo Angelorum laudibus personare, & dixit ad Præsulem: Erigat Dominus meus autem suam, & audiat. Cœpit autem Episcopus sursum collum erigere, auribusque intendere, & audire minime potuit. Tunc dixit ei B. Marcus; Flectamus genua, & oremus. Et cum ambo in oratione persisterent, [cum eo audit concentus Angelicos.] audivit Episcopus & B. Marcus hymnidicos Angelorum choros, in cælo cantantes: & cœpit Episcopus, una cum B. Marco, Deo gratias agere: & dixit Episcopus illum Versiculum; Disperdat Dominus universa labia dolosa & linguam magniloquam: quia sepulcrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, judica illos Deus: & intrantes in ecclesiam, vigilias Domino celebrarunt. [Ps. 5. 11] Deinde dixit Episcopus ad B. Marcum: Rogote, Frater, ut perseveres mecum una hebdomada. Respondit autem B. Marcus; Quod jubet Dominus meus faciam. Cognita autem Præsul bonitate ac sanctitate ejus, commendavit se in ejus orationibus, & osculando se invicem in caritate Domini remisit eum in propria.

CAPUT II.
Episcopatus S. Marci, miracula in eo patrata, & sanctus obitus.

[8] Non post multum vero tempus factum est, ut B. Joannes Episcopus dormitionem in Christo acciperet. [Successor Joanni Lucerinensi electus,] Tunc Clericorum omnium ac Laicorum una efficitur vox, ut Marcus ad Episcopatum eligeretur, ita ut nullus in his hominibus inveniretur, qui non in ejus electione clamaret, [ob ea quæ antea] objiciebantur huic Sancto præconia, quoniam antequāfieret Presbyter, [ordinatur invitus,] Confessor Christi esse meruit; & his assentiens Presbyterorum vox [similia] clamabat. [Ipse vero] indignum se esse dicebat; assensumque præbere nolens, fugam paravit. Cumque pernoctantes vigilias noctis, non invenissent eum, contristrati sunt. Facta autem diligentia, inventus est ante fores sanctæ ecclesiæ. Sic benedicta ac mirifica Dei clementia, [& miraculis clarescere incipit.] qui noluit Ecclesiam suam tam apto Pastore privari, nutu ejus sanctissimus Marcus ad Episcopatum eligitur; consecratur vero, a Marcellino, Episcopo Urbis Romæ. Tantam [autem] gratiam ei Deus contulit, ut etiam post Mistarum solennia celebrata, ablutis manibus, aqua quæ fluebat ex iis, quisquis ex ea gustaverat, a quacumque infirmitate erat detentus, per gratiam Christi, sanus fiebat. Et plura alia miracula per eum Dominus operatus est, quæ aliquantulum huic opusculo inseruimus.

[9] Dum die quadam procederet beatissimus Marcus, Confessor Christi & Episcopus, & Missarum solennia in ecclesia celebraret, dæmon per os hominis cujusdam clamabat; O Marce, ideone Pontificale decus adeptus es, ut me torqueres? Ego sciam quid faciam adversum te: [Energumenum liberat.] suscitabo ex omni parte æmulos tuos contra te. Cui ait B. Marcus: Obmutesce, diabole, & abi ab eo, & ne audeas ultra cum hominibus loqui. Qui statim discessit abeo, & allisit hominem illum in terram, & factus est quasi mortuus. Tunc sanctissimus Marcus, tenens manum ejus, erexit eum, & dimisit eum illæsum abire. Homo autem ille devovit se numquam ab eo discedere, timens ne diaboli potestate iterum male impeteretur. Quid amplius de tali viro sanctissimo dicemus? Erat enim piissimus & omni bono conspicuus: non enim ad personæ potentiam, sed ad morum elegantiam attendebat, a detractoribus aures suas quasi a serpentibus separabat: circa egenos vero & advenas ita solicitudinem exhibebat, ut secundum verbum Christi [ipsum] esse in his crederet: Clericorum omnium ita curam gerebat, ut Clericos pauperes de sua facultate ditaret.

[10] Dic igitur, minister tenebrarum, ad quid te adjuvabunt jacula tua, [ad dæmonis confusionem:] quæ contra Sanctum Dei injecisti? Ille triumphavit, tu superatus es: ille in cælo gaudet cum Sanctis; &tu in inferno luges cum ministris tuis: illi in judicio stola candida & corona immarcescibilis parata est; tibi gehenna, & catena ignea, & vermes qui numquam moriuntur. Non suffecit tibi primus homo, quem per invidiam de paradiso ejecisti; sed contra B. Marcum invidiæ faculam succendisti. Numquid non potuisti in paradiso aliam bestiam invenire, quæ tuis voluisset obedire præceptis, nisi serpentem? [Ecl. 13. 19] Imo qualis dominus, talis & famulus: quia scriptum est, Omne animal simile sibi diligit. Ille aridus in terris, tu aridus in cælo: ille callidus & tortuosus est inter animalia cuncta, tu callidus & tortuosus es inter angelos sanctos: ille veneno est plenus, tu omni dolo repletus: ille terram comedit, & hominibus est inimicus: tu catenis igneis ligaris. Sed redeamus adea quæ inchoavimus.

[11] [Civem Lucerinum cæcum] Cum autem ad Pontificatum electus est B. Marcus, non est in gloria humana elatus: sed in bonitate & humilitate perseveravit; & qui antea abstinentiam habuit in corpore suo, modo duplicatam abstinentiam sibi injunxit. Fama autem bonitatis [ejus] crescebat per singulos dies, & miracula ejus per totam Apuliam divulgabantur. Fuit quidam homo in eadem civitate, qui dolore capitis vexatus, cæcus est effectus: qui per manus filiorum deductus ad cellam, ubi B. Marcus Confessor Christi sedebat; procidit ad pedes ejus. & dixit: Adjuva me, Pater sancte, & redde mihi lumen oculorum meorum: quia credo & confido, quia quæcumque postulaveris a Deo dabit tibi. Tunc B. Marcus fecit orationem super eum, & dixit: Domine Deus omnipotens, Jesu Christi unigenite fili Dei, qui oculos cæci nati aperuisti, & Lazarum quatriduanum a monumento resuscitasti, & filiam Archisynagogi salvasti, & dixisti, Petite & accipietis s quæro de tua sancta misericordia ut huic homini lumen restituas; ut cognoscant homines, quia tu es Deus, benedictus in secula seculorum. [manuum impositione illuminat:] Et ponens manus super oculos ejus dixit, In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, aperi oculos tuos & vide lumen hujus mundi, ut honorifices Deum qui te creavit: statimque recepit lumen, & sanus effectus est.

[12] [Viduæ unigenitum defunctum] Interea cum B. Marcus Pontifex, Christi Confessor, per plateam civitatis transiret, occurit ei mulier vidua: & prosternens se ad pedes ejus, dicebat; Pater sancte, subveni mihi peccatrici & viduæ, quia unicus filius meus defunctus est: sed rogo te, ut venias, & stes super eum, & imponas manus super eum: potens est enim Deus, per te famulum suum, mihi reddere filium meum, & dolorem viduitatis lenire. Quod audiens B. Marcus cœpit flere fortiter, dicens; Recede a me, mulier; quia ego homo peccator sum, & hoc ministerium Apostolorum fuit. Dixitque ei mulier; Per eum cujus tu es famulus, & cui a juventute oblatus es, non dimittam te nisi veneris ad eum. Cum [igitur] tetendisset B. Marcus iter ad domum mulieris, [oratione super eum facta resuscitat.] invenit puerum jacentem sine anima, & circa eum vicinos & cognatos plorantes, & ejecit eos, & clausit ostium post se: & prosternens se in oratione cum lacrymis dicebat; Pater æterne. Trinitas summa, Deitas una, qui per Elisæum Prophetam filium mulieri [Sunamitidi] restituisti, & lacrymas viduæ [Naim] suscepisti, & filium ejus extra portam mortuum elatum resuscitasti; & Chananææ mulieri, clamanti ad te, filiam ejus incolumem restituisti; ad te, Domine clementissime, preces effundo, ut reddere digneris animam hujus infantis in hoc corpusculo: & exaudi me peccatorem deprecantem te, quia tu es Salvator mundi, & omnia sub tua ditione consistunt, & nihil est tibi difficile. Et cum hanc precem effudisset ad Dominum, statim revixit puer: & vocavit matrem ejus, & reddidit eum illi & cognatis.

[13] Hæc breviter de vita vel actibus B. Marci, Confessoris Christi, [Sexagenarius moritur, 7 Oct.] dicta sunt: nunc de ejus morte narrare studuimus. Cum jam esset B. Marcus annorum sexaginta duorum, febri correptus spiritum Deo reddidit: & depositionis ejus dies celebratur Nonis Octobris: qui testamentum fecit, & sibi placuit ut in civitate Bovini sepeliretur: quod honorifice factum est: & super sanctum corpus ejus ecclesia sui nominis locata est; cunctorumque Sacerdotum & plebis universa turba, qui ad sanctissimum viri Dei obitum venerunt, omni suavitate odoris repleti sunt, ac si illic fuissent omnia aromata diffusa. Sacerdotes plorabant, de Patre amisso; Populus lamentabatur, quasi grex de Pastore suo, dicens; Euge Pater beate, redde Deo talentum duplicatum, pro nobis intercede apud misericordiam Dei: ora pro nobis B. Marce; fave precantibus, [& sepelitur ut Sanctus;] audi voces psallentium & deprecantium te; qui sanctissime pieque moreris, pro nobis Christum deprecare, ut tuis orationibus mereamur ad regna paradisi pervenire lætantes.

CAPUT III.
Miracula facta interventu S. Marci circa tempora Auctoris.

[14] Sed quæ Salvator noster Dominus Jesus Christus, per hunc Patrem nostrum, beatissimum Marcum, Confessorem & Episcopum, [Fœde contractus] hoc in fragili mundo operari dignatus est, silentio minime prætereunda sunt. In his nostris temporibus æger quidam, de longinquis partibus ad aulam Sancti hujus advenit; qui cum maximo oppressus languore in suo corpore fuisset, [& genibus repiæns,] junctis cum clunibus plantis, ita ut nullo modo proprio gressu incedere valeret, prout poterat scabella manibus deferendo super genua gradiebatur: qui quamvis in eadem civitate Bovini a jamdiu moratus esset, ibique eleemosynis, quæ pro Dei amore sibi dabantur, viveret; assidue tamen vigiliis & orationibus Dominum & Salvatorem nostrum Jesum Christum deprecabatur, quo per B. Marcum, Confessorem & Episcopum, sibi misericordiam concedere dignaretur. Sic vero cum multis temporibus in pœna perduraret, nimioque languore defessus esset;orationem incessanter ad Dominum fundens, veniam postulabat, dicens; Domine Detus omnipotens, cæli terræque Creator, cui cuncta famulantur elementa, cui Cherubim & Seraphim Sanctus, Sanctus, Sanctus proclamat, cui Angeli & Archangeli omnesque creaturæ obediunt; [atque ecclesiam Sancti frequentans,] te deprecor, adesto mihi misero, ut oculorum meorum lacrymas suscipias; & concede, ut apud tuam clementiam medelam percipere merear. Et cum hanc orationem fudisset ad Dominum, & ante fores ecclesiæ Beatissimi Marci lacrymantibus oculis adstitisset, quod quæsivit habere meruit.

[15] [dum inter pueros ludit ante fores,] Quadam vero die, cum solito more ad ecclesiam hujus sanctissimi Patris adventasset,contigit ut in porticu ejusdem ecclesiæ pueri ludum nucum facerent, ipse quoque secundum posse suum cum iis ludebat, iisque eum decipientibus adversa sibi plurima inferre nitebantur. Hic itaque tantis constrictus deceptionibus, in ipso ludo quo cum pueris luserat suspirans, oculosque ad cælum tendens cum lacrymis, Deum ac B. Marcum deprecabatur. Tunc subito, nutu Dei & virtute Spiritus sancti, salutis gratiam in corpore nec non in pedibus a Christo recepit. Qui continuo erexit se gaudens, laudesque Deo & B. Marco, cunctique cum eo adstantes, reddere cœperunt. [subito gressu donatur,] Hæc ubi Bovinensium venerabili Episcopo b Addoni delata sunt, accersitis Canonicis cunctisque ejus civitatis Clericis, una cum plebe, cum laudibus & hymnis corde & ore Dominum laudantes, ecclesiam ingressus est. Tunc Episcopus, & qui cum eo erant, sanctæ Trinitati orationum & vigiliarum obsequia referentes, Deum Patrem, & D. N. Jesum Christum, atque beatissimum Marcum, [unde Deo gratia publice aguntur.] de tanto ac tali miraculo, corde & ore unanimiter laudare & glorificare cœperunt. Denique languidus, qui obnixe valida infirmitate fuerat depressus, diu in eadem urbe sanus & incolumis, serviens Deo ac B. Marco, permansit. Hoc autem miraculum, quod ad laudem & gloriam D. N. Jesu Christi & B. Marci, Fratres carissimi, gestum est, indubitanter cunctis sanctæ Ecclesiæ fidelibus noscatur esse credendum. Nos autem miselli, misericordiam Dei & hujus nostri Patroni incessabiliter imploremus, ut per eum veniam delictorum percipere mereamur, & in cælo cum illo sedem gloriæ possidere valeamus, ipso adjuvante, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat, in secula seculorum.

[16] [Paralyticus eodem allatus,] Eodem autem tempore fuit quidam familiaris cujusdam Archipresbyteri ecclesiæ sanctæ Dei genitricis & virginis Mariæ, Leonius nomine, sicut a quibusdam fidelibus memoratur: qui cum generis sui domesticos revisere vellet. iter arripiens ad eos causa visendi gratulabundus perrexit. Cum autem redeundi visis cognatis viam cepisset, protinus in ipso recessu tam importunus eum dolor invasit, ut evadendi nulla fiducia [superesset]. Vix itaque ad propria rediens, manus ejus ac pedes nec non & tibiarum nervi ita aridi effecti sunt, ut eos neque extendere neque extendere neque replicare valeret. Cum autem ita languidus & implicitus jaceret; manibusque alienis cibum ac potum, ut ejus corpus sustentaretur, ore reciperet; propinquos suos oravit, ut ad ecclesiam B. Marci eum deferrent. Quo delatus, in eadem ecclesia lectulum sibi parari fecit: cognati vero ejus ad eum venientes, eique cibum deferentes, cum lacrymis dicebant: O B. Marce, sanctissime [Præsul], qui [tot] miseris tua patrocinia præstolantibus veniam concedere dignatus es, auxiliare nobis, & huic languenti subvenire non differas. Ejusdem autem misericordia [motus] Bovinatis Ecclesiæ Episcopus, & Archipresbyter quem supra memoravimus, cum aliorum cœtibus Clericorum, sæpissime ad eum venientes, litanias pro eo & orationes ad Dominum suppliciter effundebant.

[17] [post annum unum continuatæ precis,] Hæc per unius anni circulum super infirmo ab eis acta sunt: inter hæc vero cum infirmus & debilis atque attritus jaceret in stratu suo, beatumque Matcum in eadem ecclesia crebrius [illi] visitarent cum multitudine; Sanctorum exercitus, in quietæ noctis silentio, psalmodicas laudes Deo referre, se videre & audire dicebat. Unde factum est, ut in solennitate venerandæ atque adorandæ Crucis Salvatoris D. N. Jesu Christi, beatissimus Marcus ad ecclesiam visitandam, ut solitus fuerat venire dignatus est. Sed cum vigilias Domino retulisset, [a Sancto sibi apparente] ut superius diximus, hujuscemodi verbis beatissimus Marcus languentem præmonuit, dicens; Quid hic tam diu moraris? & cur non viam tuam peragis? Cui languidus ait: Et quomodo hinc recedere valeo, qui tanto languore depressus assisto? Tunc Sanctus, accedens ad eum, inquit; Da mihi dexteram, ut meum levamen te habere cognoscas. Hæc autem dicente B. Marco, paulatim languidi manus adhærebat parieti, juxta quem sibi lectulum sterni fecerat: erigens autem se, manum Sanctissimi hujus apprehendere cupivit, qui statim ab oculis ejus sublatus est. [erigitur sanus.] Concedente itaque, Fratres, divinæ pietatis misericordia, is qui fuerat infirmus, sanus effectus est, sicut ei Sanctus prædixerat: ad cælum [autem] manus extendens cum gaudio, Deum & B. Marcum laudare & benedicere cœpit. Tunc Episcopus, cum universo Clero & multitudine civitatis, de tanto miraculo stupentes, immensas laudes Domino reddebant, eum glorificantes qui tanta beneficia Sanctis suis largiri dignatus est.

[18] [& pulentus sutor, sed avarus,] Non est prætermittendum, Fratres carissimi, quod Deus per hujus sancti Patris nostri Marci [intercessionem] operari dignatus est. Eodem namque tempore erat vir quidam, civitatis Bovini habitator, dives valde, calceamentorum arte peritus; qui cum corporis illecebris deditus esset, animæ curæ oblitus, gravissimum corporis incurrit periculum. Nil mirum namque est, quia avaritia carnis inimicatur animæ, sicut scriptum est, Spiritus concupiscit adversus carnem, caro autem adversus spiritum: idcirco in grave delictum plerumque mortales labuntur. [Gal. 5. 17] Sic est enim. Cum multis ditaretur opibus, non memoravit illud Propheticum; Honora Dominum de tua substantia, & de primitiis frugum tuarum da pauperibus: [occupatur a dæmons furioso,] sed cælestia despiciens, terrena amplectens, Deo Patri ac D N. Jesu Christo obedire ac servire omnino neglexit. [Prov. 3. 9] Contigit [autem] quodam die, cum solus in domo sua permaneret, nullusque alius adesset, in maximam elevatus contumaciam, nullamque jacturam indigentiæ pertimescens, quod laqueo sathanæ irretitus est; & immundo spiritu præoccupatus, immoderate cœpit vexari, ita ut etiam a multis teneri minime posset. Sed quia Deus non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat; ideo quem diligit, sic arguit, corripit, & castigat, ut illi veniam præstet: ideoque, Carissimi, unusquisque peccatorum maculas lacrymis purget, ut per concupiscentiam terrenarum deliciarum fructum patriæ cælestis non amittat.

[19] [trabiturque ad ecclesiam Sancti:] Cum [ergo ille] ad aulam S. Marci, lamentantibus amicis, ejusque vicinis lugentibus munitus, esset adductus, spumans, & oculos ac manus nec non pedes contorquens, pluribusque deditus furiis, in ecclesia usque in sero permansit. Cum autem [sol] occubuisset, spiritus immundus eum insiluit, & caput ejus agitare ac vultum laniare magis magisque compellebat. Ast ubi Clericorum chorus & amici ejus hoc intuiti sunt, cum lacrymis se in terram projiciunt, Dominum & B. Marcum flagitare non desistunt; [ubi ab alio fortiori invasus.] & exurgentes inde, per totam noctem Deo laudes, cum psalmis & hymnis canticisque spiritualibus devote persolvunt: mane autem facto, celebratis Missarum solenniis expletisque Horis ad propria remearunt. Ille autem qui vexatione dæmonii languidus erat, per totum diem aliquantulum quietus permansit: sed cum spatium mediæ fere noctis transiret, subito alius spiritus immundus eum arripuit: ut eum vexare & turbare non cessaret: nulla hora ei concedebatur ad requiem. Itaque cum in tantis tribulationibus & angustiis esset illapsus, hominibus sibi adstantibus, diabolum stantem se videre ad sanctæ ecclesiæ fenestras dicebat, & cum manibus annuens clara voce clamabat. Tunc omnes ei adstantes, cum viderent eum ita turbari, nimio pavore nimioque terrore perculsi, solo se prostraverunt, [cunctis pro eo deprecantibus,] Dominumque & B. Marcum invocare cœperunt, dicentes; O! Sancte Marce, qui filium viduæ exanimem ad vitam revocasti, qui cæcis visum concessisti, leprosos mundasti, paralyticis incolumitatem dedisti, lunaticos solvisti, dæmonia de obsessis corporibus ejecisti; te suppliciter quæsumus, ut huic valida infirmitate defesso, salutem præstare digneris.

[20] Ad hæc uxor languidi, visu intuens suum virum in tantam devenisse angustiam, [una cum ægri uxore,] comam evellens, lumina discerpens, vultum lacerans, pectus percutiens, atque ut obluctantibus oculis erat deprecans Deum, tandem ad domum suam perrexit, & pro sui viri amore eleemosynas egenis, pauperibus, viduis, & orphanis incessanter erogare constituit. His ita peractis ad ecclesiam iterum revertebatur; ibique cum oblationibus & thymiamatibus precibusque ac lacrymis, vigilias & orationes ad Dominum fundebat. Clerici autem super caput languidi manus imposuerunt, desuper autem aquam sanctificatam asperserunt; & signum sanctæ Crucis per totum corpus inferendo, corde & ore dicebant: O! beate Marce, fave nobis precantibus, & veniam concede poscentibus. Qui salutem miseris variisque languoribus obsessis præstare non cessas; huic famulo tuo, diabolica fraude decepto, subvenire digneris. Cumque hanc orationem ad Dominum fudissent, [tandem liberatur.] quoniam timentibus Deum nihil deest, quidquid petierunt a Domino invenire meruerunt. Ille vero, qui obtentus a diabolo diu extiterat, annuente divina gratia, liberatus est; & salutem ac prosperitatem animæ & corporis, per intercessionem S. Marci Confessoris & Episcopi, a D. N. Jesu Christo percipere meruit. Tunc ille, & qui cum eo ibi advenerant, laudes Deo & beatissimo Marco referre, excelsis cum vocibus ad cælum, minime cessabant. Hoc autem omne, Fratres carissimi, quod Deum, per beatissimum Marcum Antistitem, fecisse legimus, absque dubio est tenendum fidelibus: nos autem quod oculis nostris vidimus & autibus audivimus, satagimus memoriæ explicare.

[21] [Paupercula brachio suo arido] Erat in eadem civitate habitatrix paupercucula, cujus brachium per triennium exsiccasse dicebatur, ita quod ipsum aliquo modo ducere ad os minime valebat: cuncta vero quæ habere poterat in medicos erogare curaverat, sed nullum ab iis salutis perditæ levamen invenit. Et cum secum revolveret, & diu noctuque cogitaret quid deinde agere posset; tandem, divina gratia inspirate, immensis cum cereorum luminibus ad B. Marci ecclesiam cucurrit; ibique cum lacrymis Dominum & B. Marcum Antistitem obsecrare non neglexit. Huic namque mos erat prius veniendi ad ecclesiam beatæ Dei genitricis virginis Mariæ, ibique preces ad Dominum fundebat; deinde auditis Horis, ad beatissimi Marci ecclesiam se ferebat, Deumque exorando peccatorum suorum sibi veniam postulabat. Attendens vero illud quod Salvator noster, Dominus Jesus Christus, suis fidelibus promisit, dicens illis; Petite & accipietis, quærite & invenietis, pulsate & aperietur vobis; omnis enim qui petit accipit, & qui quærit invenit, & pulsanti aperietur; Psalmista namque sic ait, Delectare in Domino, & dabit tibi petitiones cordis tui: [remedium impetrat,] qui enim postulat quæ Deo placita sunt, justa postulat, & suam petitionem suamque orationem cognoscit audiri. [Luc. 11. 9, Ps. 36. 4] Hæc inquam, omnia, Fratres carissimi, paupercula considerans, sperabat accipere quæ a Deo promissa sunt. Sciendum namque est, quod ad audienda sacra Mysteria plerumque ante lucem ad ecclesiam venire visa est; quæ cum ceteros fideles in templo Dei præcederet, post omnes devotissime regrediebatur. [in festo Sancti.] Adveniente igitur hujus beatissimi Marci annuali solennitate, ad ejusdem ecclesiam sitibundo corde, ut solita erat, festinando pervenit. Cum autem Episcopus c, vir religiosissimus atque omni honestate præclarus, cunctis cum Clericis nec non & cum plebe, Vesperarum obsequia explevisset; brachium mulieris, quod per triennium, ut diximus, arefactum extiterat, intercedente B. Marco Patrono nostro, omnibus adstantibus plene solidatum apparuit. Ad hoc non est silendum, quod eodem die, in quo mulier medelam a Domino accepisse dicitur, quidam a dæmonio vexatus, divina annuente dispensatione, a mali deceptoris fraude liberatus est.

[22] Quis unquam, Fratres carissimi, enarrare poterit mirabilia, quæ Deus pro hujus sanctissimi Patris dilectione operatus est? [Veniente in Italiam contra Longobardos Constante, Imp. Heraraclii nepote,] Etsi omnes artus mei corporis in linguas verterentur tanti viri laudes atque virtutes, quas per eum Dominus gessit, enucleare minime valerem: id autem parum, quod nostra memoria retinet, vobis denotare curavimus. Post hoc vero tempus, quo defunctus est sanctissimus ac beatissimus Pater noster, Marcus Episcopus, Constantinus Augustus, qui & d Constans est appellatus, cupiens Italiam a Longobardorum manibus eripere, Constantinopoli egressus, per littoralia iter habens, Ecanam venit; loniumque mare tranans, gressus Tarentum e applicuit: qui tamen prius ad Solitarium venit, qui prophetiæ spiritum habere dicebatur, & diligenter ab eo sciscitatur, utrum gentem Longobardorum, quæ in Italia habitabat, superare & obtinere possit. A quo cum servus Dei spatium unius noctis expetiisset, ut pro hoc ipse Domino supplicaret; facto mane ita eidem Augusto respondit: Gens Longobardorum superari modo aliquo non potest, quia Regina quædam f, ex alia provincia veniens, Basilicam B. Joannis Baptistæ in Longobardorum provincia construxit g, [Luceriaque destructa] & propter hoc B. Joannes pro Longobardorum gente intercedit: veniente autem tempore, quando ipsum oraculum despectui habebitur, tunc gens ipsa peribit.

[23] Igitur h, ut diximus, Constantinus Augustus Tarento egressus, Beneventanorum fines i invasit; Luceriam quoque opulentam Italiæ civitatem invadens, [absconditur libellus de S. Marco,] expugnatam diruit, & eam usque ad solum prostravit: ab eoque tempore fere octoginta octo anni sunt k, ex quo absconditus est libellus sancti ac beatissimi Marci, Confessoris & Episcopi, dum modo in his temporibus duo illustrissimi viri, Bovinenses concives, [qui an. 994 repertus Bovinum defertur.] iter arripientes in Apuliæ partibus, inventus est ibi: quem retulerunt ferentes ad ecclesiam S. Marci Bovinensis Sedis, ubi sacrum ejus corpus locatum est, ad laudem & gloriam Sanctorum, anno quo inventus est libellus S. Marci, ab incarnatione D. N. Jesu Christi DCCCCXCIV l, quo per meritum & interventum ejus nos præmia regni cælestis adipisci mereamur, opitulante D. N. Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Hic Bovinum; inferius deinceps Bibinensis scribebatur, quod uniformitatis causa mutavi, alias Bibinam habent monumenta omnia seculi XI apud Ughellum.

b Ecgraphum, ad dona; unde non dubitavi nomen proprium formare: Ughello primus Odo occurrit in publicis tabulis, qui huic Sedi præfuerit, etsi alii fortaßis ante eum: occurrit autem pro anno 1061 & 63.

c Odoni, mediate vel immediate, succeßit apud Ughellum Hugo, Episcopus sanctæ Sedis Bibinæ, ut in antiquo Episcopii marmore legitur: ejus nomen an 1099 subscriptum invenitur cuidam Lucerini Episcopi donationi. Alteruter ergo hic intelligatur; vel certe Giso, cujus memoriam servant tabulæ Bovinenses annorum 1100 & 1118.

d Constans seu Constantinus, Heraclii Imp. ex filio Constantino nepos, ab an. 651 ad 668 Imperium tenuit.

e Expeditionem hanc, ex Paulo Diacono lib. 5 cap. 6, refert Baronius ad an. 663 num. 7. ubi consultus Solitarius narratur usus verbis, hic ex Paulo transcriptis.

f Scilicet Theodolinda Bavaræ, qua anno 591 Agilulfo Longobardorum Regi nupta, ipsum cum tota gente adduxit ad Christianam Catholicam fidem.

g De hac ecclesia, post an. 616, quo obiit Agilulfus, extructa, singularique Longobardorum ex eo tempore erga Baptistam devotione, agit Paulus lib. 4 cap. 22.

h Addit Paulus: quod nos ita factum probamus: qui ante Longobardorum perditionem (a Pipino Rege Francorum cœptam, & a Carolo Magno perfectam an. 774) eamdem B. Joannis basilicam, quæ utique in loco qui Modoëtia dicitur est constituta, per viles personas ordinari conspeximus; ita ut indignis & adulteris, non pro vitæ merito, sed præmiorum donatione, idem locus venerabilis largiretur.

i Idem lib. 5 cap. 6. 7 & 11, agit de hac Imperatoris expeditione, quem ab Italia in Siciliam cum confusione reversum ait, anno sequenti, Indictione VII; adeoque prædicta omnia facta videntur per æstatem anni 663, post quam, mense Septembri, initium capit Indictio VII.

k Ergo paulo post annum 750. Pluris fuisset notasse, qua de causa libellus, inter ruinas urbis conservatus, fuerit post annos 88 absconditus.

l Hactenus nulla mentio Translationis alicujus, ut verosimile sit, eam factam, festumque hac XIV Iunii institutum, post scriptam hanc Vitam.

DE S. BASILIO MAGNO,
EPISCOPO CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA.

AN. CCCLXXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS

Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia(S.)

AUCTORE F. B

§ I. De duplici festo, Ordinationis apud Latinos, & Obitus apud Græcos.

Magnus Basilius, Cæsareensis in Cappadocia Episcopus, duos præcipue in sacris Fastis dies habet memoriæ suæ antiquitus consecratos; in Oriente quidem primum Ianuarii quo obiit; [Cultus per Occidentem,] in Occidente vero hunc XIV Iunii quo putatur consecratus Episcopus, malentibus Latinis primum sui anni diem totum occupare recolendo Dominicæ Circumcisionis mysterio. His recentior Græcorum pietas, seculo XI addidit tertium, ipsi Gregorioque Theologo & Ioanni Chrysostomo communiter celebrandum. De hoc differimus agere usque post Acta vitæ fusius explicanda: de prioribus duobus præfari placet. Latinis ergo Martyrologiis hoc XIV Iunii adscriptus S. Basilius est: [14 Iunii in Martyrologiis Mss.] non sunt tamen antiquißima illa: tacent enim de Basilio Hieronymiani Martyrologii ecgraphæ omnia; nec non genuinus Beda, omniaque Bedæ vetusta Supplementa, una cum Floro Lugdunensi, ac denique Wandelbertus Prumiensis. Primi in illo nominando, ex communi tamen nescio quo fonte, fuerunt Usuardus & Ado: quorum primus, more suo brevior, ad XVIII Kal. Julii sic scribit in omnibus fere exemplaribus: Apud Cæsaream Cappadociæ Natalis S. Basilii Episcopi, qui tempore Valentis doctrina & sapientia insignis, [die Ordinationis:] omnibusque virtutibus fundatus, mirabiliter effulsit. Per natalem diem, alium hic intelligere non possumus, quam anniversarium Ordinationis, uti S. Leo Magnus. Sermone tertio in anniversario assumptionis suæ, eum servitutis suæ natalitium diem appellat. Ideo hodiernum Romanum Martyrologium, servatis aliis Usuardi verbis, loco Natalis, Ordinationem posuit; addiditque, quod Ecclesiam adversus Arianos & Macedonianos mira constantia defendit.

[2] Ado, cujus priora verba transcripsit ejus abbreviator Anonymus, qui sub Bedæ nomine circumfertur, & Baronium aliosque plures fefellit ac fallit; Ado, inquam, ad similem fere Usuardo commemorationem, hic verbis conceptam, Apud Cæsaream Cappadociæ S. Basilii Episcopi, fratris Gregorii & Petri, prolixiori elogio eumdem sic prosequitur: Qui cum esset omnibus virtutibus fundatus, & quodam tempore a Valente Imperatore in exilium pro fide cogeretur; [Elogium ex Ad ne] exhibitus ad tribunal Præfecti, terroribusque (ut illi moris est potestati) & minis maximis agi cœpit, ut nisi præceptis Principis obediret, interitum sibi jam jamque speraret impendere. Tunc ille, intrepidus & absque ulla animi perturbatione, hæc sibi minitanti Præfecto respondisse fertur: Atque utinam aliquid mihi esset digni muneris, quod offertem huic, qui maturius Basilium de nodo follis hujus absolveret. Cumque daretur ei nox quæ erat media, ad spatium deliberandi; respondisse denuo perhibetur: Ego crastino ipse ero qui nuncitu te, utinam non mutares! Et illa quidem nocte uxor Imperatoris, velut tortoribus tradita, cruciatur; filius vero, qui eis erat unicus, extinctus, paternæ impietatis solvit suppliciatita ut ante lucem missi sint, qui rogarent Basilium, [non in omnibus probatum,] ut precibus suis intercederet pro eis, ne etiam ipsi, & quidem multo justius interirent. Sic accidit, ut cum omnes Catholicos expulerit Valens; Basilius usque ad vitæ exitum, intemerato communionis sacramento, in Ecclesia perdurarit. Hæc ut quoad rem pleraquevera sunt, ita in circumstantiis ab historia multum aberrant; quod patebit consideranti Acta inferius danda. Ex Adone tamen ostenditur, S. Basilium, annis abhinc octingentis coli solere hac decima quarta Iunii; indeque suadetur eadem die consecratum Episcopum; quamvis ignoretur, unde hoc Latini acceperint, tacentibus Græcis.

[3] [Festum hoc perperam adscriptum Translationi,] Usuardi Lubecæ excusi & Florarii Sanctorum auctores, cum forsan ignorarent, qua de causa dies hic Basilio sacer haberetur, Translationem ejus quamdam, sed omnibus aliis ignotam excogitarunt. Primus; Apud Cæsaream Cappadociæ, inquit, translatio S. Basilii, Episcopi & Confessoris. Florarium iisdem addit, fratris Gregorii & Petri, qui tempore Valentis Imperatoris, doctrina & sapientia insignis; cum ipse Imperator de illius exilio sententiam vellet scribere; primus, secundus, & tertius calamus fractus est; unde indignatus chartam fregit. Claruit anno salutis CCCLXIX. Manuscriptum S. Gudulæ, non Translationi sed Elevationi, hujus diei festum adscribit: & recte; si præter ordinarium loquendi modum, per Elevationem intelligeret exaltationem ejus in cathedram Episcopalē. Additur in eodem Florario elogium, ab aliis Usuardi apographis diversum, nec erroris expers. Apud Cæsaream Cappadociæ, Elevatio beati & magni Basilii, Episcopi & Confessoris, [aut Elevationi.] fratris S. Gregorii Nazianzeni & Petri: cui Christus cum suis Apostolis apparens, Ministerium Missæ docuit: & cujus precibus Ephrem Syrus Græce locutus est: quique mortem Juliani Apostatæ per revelationem cognovit, qui vadens ad bellum Persicum, sibi in reditu destructionem Cæsareæ fuerat comminatus. An intellectus errore, an calami nimium festinantis, Nazianzenus pro Nysseno hic legatur; non facile dixeris. De aliorum hic narratorum veritate statues, cum Acta inferius danda perlegeris.

[4] [Græci in Occidente etiam hoc festum colunt.] In ritualibus Græcorum libris, hoc die XIV Iunii neminem reperio, qui mentionem S. Basilii faciat, præter Horologium seu Horarium, ad usum monasterii Cryptæ-ferratæ & aliorum monasteriorum Ordinis S. Basilii, curante Eminentißimo Cardinate Nerlio, Romæ impressum, ubi legitur Divini Officii hic titulus: Sancti Patris nostri Basilii Magni: deinde præscribitur Ordo, plerisque desumptis ex prima Ianuarii: hac enim in præfato Horario S, Basilii festum habetur, solenniter peragendum, simul cum festo Circumcisionis. Et de Basilio quidem ad Missam hoc canitur Troparium. In omnem terram exivit sonus tuus, [Idem ii faciunt omnes 1 Ianuarii,] ut susciperet sermonem tuum, quo nos divine congruenterque erudivisti, explanans naturam rerum, & mores hominum exornans. Regale Sacerdotium, Pater sancte, intercode apud Christum Deum nostrum, ut salventur, animæ nostræ Huic subjungitur de Circumcisione simile Troparium. Qui sedes in excelsis super thronum instar ignis splendidum, cum Patre æterno & divino tuo Spiritu, dignatus es nasci in terra ex matre tua intacta virgine, [una cum Officio de Circumcisione:] & circumcidi puer octo dierum: sit gloria optimo consilio tuo, gloria incarnationi tuæ, gloria summæ erga nos demissioni tuæ, unice hominum amator. Hinc rursus ad Basilium: Tu basis inconcussa Ecclesiæ, præbens cunctis mortalibus inviolatum refugium, tuaque confirmans dogmata; cæli instar resplendens, sancte Basili. Similiter & primum vetustiasque Officium, descriptam in Menæis, Festi atque Sancti encomia miscet; & in Verperis quidem habet tres Versus similares, ut vocant; quorum primus de Festo adscribitur Byzanti; duo autem de Sancto dicuntur esse Basilii & Joannis Monachorum, quorum posterior videtur esse Damascenus, idem & auctor Canonis prolixi de eodem Sancto, cui elogium de vita interponitur, hoc disticho præeunte

Ζῆ Βασίλειος καὶ θανὼν ἐν Κυρίῳ·.
Ζῆ καὶ παρ᾽ ἡμῖν ὡς λαλῶν ἐκ τῶν βίβλων.

Basilius, etiam mortuus, Domino vivit;
Nobisque vivit, in suis loquens libris.

Extat apud Combesisium oratio S. Amphilochii, Iconiensis Episcopi, in Domini circumcisionem, in quo ille sic de S. Basilio loquitur: Hic circumcisione, quæ fit in spiritu & divino baptismate, magno animo prædicata, perspicue admodum si quis alius Dei cultor, circumcisionem in carne submovit: idcirco etiam, ejus ad Deum a terra & corpore solutio migratioque, non abs re, neque (ut quis præter rationem fuerit suspicatus) a casu, hodierna die circumcisionis Jesu, media divinæ Christi nativitati baptismoque, [quod etiam probat Orat. S. Amphilochii,] concurrit: sed velut qui beatissimus vir, in Christi nativitatis baptismique renuntiatione & exaltatione, spiritualem circumcisionem exaltaverit, sacra memoriæ ejus die, una & ipse resolutius, ad Christum exaltari meruit: decretumque fuit ut per id tempus, annua ejus memoria celebritasque recoleretur: idcirco universalis per omnes orbis partes Sanctorum universorum Ecclesia, sanctissimam ejus sacramque die hac agens glorificansque memoriam, gratissimis Deo laudibus, una Christum, qui gloriosus est in Sanctis suis, canticis celebrat & glorificat.

[5] Menæa quoque Venetiis excusæ, prima Ianuarii, ut jam dicere cœpi, [& Memoria in Menæis.] Officium S. Basilii solenniter celebrandum, simul cum Festo Circumcisionis præscribant, hymnis variis canticisque ad honorem Sancti in textum, quibus orthodoxa ejus doctrina, pastoralis solicitudo, casta conversatio, miraculorum gratia cælitus concessa, laudantur. Exemplo, reliquis omissis, sint hæc: Diffusa est gratia in labiis tuis, sancte Pater, & factus Pastor Ecclesiæ Christi docuisti rationales oves, credere in Trinitatem, Consubstantialem in una Deitate. Miraculorum gratia cælitus exornatus, fraudem idolorum prædicatione confudisti, Antistitum princeps, gloria, fulcimen, beatissime Basili, & Patrum omnium doctrinæ exemplar. Fiduciam apud Christum nactus, ipsum deprecare, ut salventur animæ nostræ. Ex Metrico etiam Synaxario seu Kalendario dies obitus ejus hoc versu annuntiatur.

Ιαννουαρίοιο θάνες Βασίλέἳε πρώτῃ.

Ipsis occumbis Jani, Basilie, Kalendis.

Tunc etiam ejusdem festum præcipuo cultu celebratur in sanctissima magna Ecclesia Constantinopoli, uti legitur in fine Elogii historici, quod hoc die recitandum præscribitur in Menæis excusis. Elogium hoc non caret mendis: quare, eo omisso, satis habeo producere aliud brevius, sed vetustius & accuratius, ex Menologio Basilii Imperatoris, circa annum 984 conscripto, hac verborum forma.

[6] Ὁ ἐν Ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν Βασίλειος ἦν ἐπὶ τῆς βασιλείας Οὐάλεντος, ὅν τινα Οὐάλεντα τὰ Ἀρείου τοῦ αἱρετικοῦ φρονοῦντα παῤῥησιασάμενος ἤλεγξε, καὶ ἔπεισε παρ᾽ ὀλίγον τὴν αἴρεσιν ἀρνήσασθαι, εἰ μὴ αἰσχυνόμενον αὐτὸν ἔβλεπεν· ὅμως εἰ καὶ τὴν αἵρεσιν τελείως οὐκ ἠρνήσατο, τέως καὶ τῇ Ἐκκλησὶᾳ προσῆλθε, [Elogium ex Menologio Basilii Imp.] λειτουργοῦντος τοῦ μεγάλου Βασιλείου, καὶ δῶρα προσέφερεν· ἦν δὲ ὁ μέγας Βασίλειος υἱὸς Βασιλείου τοῦ ἀπὸ τοῦ Πόντου, καὶ Ἐμμελίας τῆς ἀπὸ τῆς Καππαδοκίας, ὅς τις ἐν σοφίᾳ καὶ γνώσει πάντας καὶ τοὺς παλαιοὺς ἐνίκησε, κατεξαίρετον δὲ τοσοῦτον ἐγένετο εὐλαβὴς, ὡς καὶ ἀρχιερεὺς γένεσθαι τοῦ θρόνου Καισαρείας, ὅπου καὶ πολλοὺς ἀγῶνας ὑπὲρ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ὑπομείνας, καὶ βασιλεῖς καὶ ὑπάρχους καταπλείξας, καὶ τῶν αἱρετικῶν τὰ στόματα φράξας τοῖς λόγοις, καὶ βιβλία πλεῖστα συγγραψάμενος, καὶ μυρία θαύματα ἐργασάμενος, ἐν εἰρήνῃ προς Κύριον ἐξεδήμησεν. S. Pater noster Basilius floruit sub Valentis Imperio. Valentem vero, Ariana hæresi infectum, liberius admonendo redarguit, [pro 1 Ianuarii.] persuasitque propemodum hæresim abjurare, si non sibi id dedecori futurum timuisset: quamvis enim hæresim plene non abjuraverit, accedebat tamen ad ecclesiam, magno Basilio rem divinam faciente, & dona offerebat. Erat vero magnus Basilius filius Basilii Pontici, & Emmeliæ Cappadocis. Vir iste egregius, sapientia & doctrina coævos æque ac antiquos superavit. Pietatis vero erat tam eximiæ, ut in Thronum Episcopalem Cæsareæ evectus sit; ubi & multa certamina pro orthodoxa fide sustinuit; stuporem simul & terrorem Imperatoribus & Præfectis incutiens, hæreticorumq; ora dicendi vi obturans: ac tandem, cum multos libros scripsisset, & plurima patrasset miracula, in pace migravit ad Dominum.

[7] [Quando etiam Latini aliqui ejus meminerunt.] Neque solum in sacris Græcorum fastis hac die adscriptus est S. Basilius; sed tanta festi solennitas, quæ per Orientem prima Ianuarii ad ejus venerationem instituta est, occasionem prabuit antiquioribus Martyrologis Latinis, ejus memoriam saltem aliquam eadem quoque die faciendi. Inter eos Beda supposititius habet, S. Basilii Episcopi. Usuardus Coloniensis, in Cæsarea Cappadociæ depositio S. Basilii. Maurolycus in Cæsarea Cappadociæ depositio S. Basilii Episcopi, cujus celebritas decimo octavo kalendas Julii potissimum recolitur. [Notkerus sumit elogium ex Pseudo-amphilochio.] His, elogium & annum mortis perperam designatum, addens Florarium; Qui, inquit, tempore Valentis Imperatoris doctrina & sapientia insignis, omnibusque virtutibus fundatus, mirabiliter effulsit. Obiit circa annum Domini CCCLXXXIII. Notkerus, a reliquis omnibus diversißimum elogium texens, ad eumdem 1 Ianuarii, In Cæsarea, inquit, metropoli Cappadociæ, depositio S. Basilii Episcopi, qui Regulam Fratrum & multa alia utilia conscripsit; &, super multa mirabilia quæ fecit, chirographum perditi hominis, quod diabolo fecit, orando recipere meruit; & diem mortis suæ propter conversionem Joseph hebræi distulit, & conscriptionem cujusdam nefandi sceleris etiam defunctus abolevit. Sed hæc ex Pseudo-ampilochio sumpta; quam exiguam fidem mereantur, infra patebit.

§. II. Auctores coævi aliique, ex quibus ipsiusque Basilii operibus Acta colligenda.

[8] [S. Ephrem encomium Basilii scripsit primus] Plures e Sanctis Patribus Basilii in suis scriptis meminerunt: varii quoque Encomia ejus scripserunt, & mirabilia quædam ab eo patrata orationibus suis intexentes, memoriæ commendarunt. Verum, nullus omnia Acta ejus, nultus congruo ordine, prout res gestæ sunt, enarravit. Primus Encomium S. Basilii scripsit S. Ephrem Syrus, extatque inter opera ejus latinitate donata per Gerardum Voßium, Præpositum Tungrensem, edita Coloniæ MDCIII. [Tom. 3 p. 722]

[9] Ioannes Bollandus, prædecessor noster, Tom. 1 Febr. ubi de S. Ephrem pag. 51, censuit, Encomium istud posse credi, si ratio gravis persuadeat, vivente adhuc S. Basilio conscriptum; cum nihil contineat, quod de vivente accipi non poßit: quamvis aliter persuasus fuerit Latinus interpres; ideoque Sanctum paßim in tempore præterito, tamquam inter Cælites collocatum, laudat & alloquitur: quod fieri quidem non poterat, dum Basilius adhuc viveret; sed cum in cælis regnans, laudantes se & preces suas flagitantes. respicere & exaudire posset. Verum quid prohibet in encomiasticis orationibus viventi etiam laudes attribuere Cælitibus æquales, & per apostrophen, (ut loquuntur Rhetores) sermonem ad absentem convertere, itaque preces flagitare non audientis? Quod si dicendi modus amplius quiddam significare videatur, interpreti, mortuum Sanctum credenti, non primo scriptori, attribui potest, & verisimiliter debet: multoque magis si Ephrem Syriace primum scripserit, aliusque inde in Græcum transtulerit, & ex hoc Voßius in Latinum. Etenim in lingua Syriaca, non minus quam in Hebraicæ, verborum tempora non raro confunduntur. At ne incongruum videatur tam effuse in laudes viventis excurrere, præoccupat ipse Ephrem in principio encomii dicens: Regum consilia arcana tenere pulchrum; at Dei mysteria revelare bonum est. Accedat his, quod S. Ephrem de seipso plurima scripto narraverit, Dei in se collata beneficia commemorans. Maneat itaque Bollandi sententia, Ephrem, Basilio præmortuum, hoc adhuc vivente encomium ejus scripsisse.

[10] Oportebat sane R. P. Pagium, in sua ad Baronianos Annales Critica, [adhuc vivente Sancto.] cum ad annum CCCLXXVIII diceret, liquere, Ephrem Basilio supervixisse ex hujus encomio ab illo conscripto, majoribus sententiam suam fulcire argumentis; & ostendere, in prædicto encomio dici aliquid, quod de vivente nullatenus accipi poßit. Alioquin ratio sufficiens deerit recedendi a S. Hieronymo, proximis rei gestæ temporibus & locis, in lib. de Scriptoribus, asserente, Ephrem, sub Valente Principe; Basilium, imperante Gratiano, obiisse. Neque Pagio suffragari potest Vita Basilii Amphilochio attributa; ut enim hæc fabulosa non esset, & tali auctori perperam adscripta, quod infra ostendemus; quid obsecro contra Hieronymum probare potest Vita, ipsis suis defensoribus fatentibus, pluribus interpolata? quis me securum reddet, verba hæc, Requievit Basilius primo Januarii anni quinti Valentis & Valentiniani, interpolatoris non esse? præsertim cum tam male cohæreant; ut Combefisius, Pagius, Baronius disputent inter se, quo de anno intelligenda sint; imo Combefisius fateatur, τὸ Valentis a sciolo quodam temere additum, præter veritatem. Post Ephrem in laudem Fratris orationem habuit Gregorius Nyssenus, ipsa anniversaria Sancti Festivitate. Post Stephanum, inquit, Petrum, Jacobum, Joannem, Paulum, quorum diversis diebus celebrata fuerat solennitas, conservato ordine suo, [Gregorius quoq; Nyssenus,] Pastor & Magister præsentem nobis celebritatem auspicatur. In ea Oratione Basilium, hominem divinum, magnum illud veritatis vas, inclitis illis Sanctis, Paulo, Joanni Baptistæ, Eliæ, Moysi annumerandum, ostendit; præcipuas ejus virtutes & acta præclariora exornans, nulla tamen temporis, quo res quæque contigerit, habita ratione.

[11] [& Nazianzenus post alios plures.] At neque Nazianzenus, quamvis historiæ ordinem utcumque servaverit, aut omnia retulit, aut satis clare explicuit; ut in vitæ decursu videbimus. Accessit autem ille ad laudandum Basilium post multos alios, qui eum privatim publiceque laudibus ornarant, setius quidem quam par videretur; non negligentia tamen aut contemptu prætermisit amicitiæ officium, nec quod hoc laudationis munus cuiquam alii potius quam sibi convenire arbitraretur; sed primum sermonem habere detrectabat (quemadmodum qui ad sacra accedunt) priusquam vocem animumque perpurgasset. Deinde in veræ doctrinæ periclitantis negotio occupatus fuerat, pulchre coactus, nec sine Dei numine peregre profectus; ad Episcopatum scilicet Constantinopolitanum, nec præter Basilii, voluntatem animique sententiam, fortis illius veritatis propugnatoris, quique nil unquam aliud, quam piam orbique universo salutatem doctrinam spiravit. Post quam deinde Gregorius, Constantinopolitano Episcopatu deposito, in dilectam sibi solitudinem reversus est, totum se sacris devovit lucubrationibus; interque eas de laudibus Basilii encomiasticam orationem scripsit; quam, Cæsaream veniens, in quadam S. Basilii solennitate, coram clero & populo ejusdem Ecclesiæ, recitavit, ut Nyssenus prius fecerat.

[12] [ex illis præcipua colliguntur] Tria hæc Basilii Encomia, præcipua monumenta sunt, ex quibus ejus gesta describenda nobis erunt. Attamen cum omnia encomiastice, historico ordine neglecto, referantur; ex aliis coævis aut supparis ætatis historicis elucidanda manent, & supplenda ex ipsiusmet Basilii & Gregorii Nazianzeni scriptis aliis, præsertim Epistolis. [& ex aliis illustrantur,] Sed hæ quia pluribus locis obscuræ adeo sunt, ut tenebras potius historiæ quam lumen affundant (solemus enim eo obscuriores esse plerumque, quo magis de rebus notis familiariter scribimus iis, qui, sine ulteriori explanatione, intelligunt singula) quia, inquam, obscuræ sæpius Epistolæ sunt; in iis ad suum tempus & rem quam spectant reducendis, subinde necesse erit, deficiente omni alio lumine, [etiam conjecturis.] inter conjecturas palpare; quo tamen continget plurima etiam aliunde satis clara, magis illustrari.

[13] Id cum fiet, erit forsan nonnemo, qui miretur Epistolas quandoque integras, [Epistolæ subinde integræ describuntur;] de papyro, ut ajunt, in chartam describi, atque ita Acta hæc impreßis alibi, & minus hic necessariis reddi prolixiora; verum id mihi expedire visum est, ut clarius res tota poneretur sub conspectum quam fieri posset per detruncata Epistolarum fragmenta, in quibus nec apparet plerumque occasio scribendi, nec consilium scribentis, nec ejus ad quem scribitur qualitas: quorum tamen primum ad Chronotaxim, secundam & tertium ad historiam non parum faciunt. Neque hoc parvi momenti visum est, quod in Epistolis, magis eluceat scribentis affectus, virtusque tamquam in speculo conspicienda detur. Et ex Basilii quidem Litteris facile cognosces, [quia Chronologiam & historiam elucidant,] quanta fuerit in Deum caritate; quanta animi magnitudine, ad aggrediendum pro eo quidlibet, quantumvis arduum; quanta ad quidvis tolerandum patientia, quanta demißione animi, quanto zelo pro orthodoxa fide & Ecclesiastica disciplina, quanta erga delinquentes mansuetudine, erga resipiscentes misericordia; denique quam solicite semper laboraverit pro Ecclesiarum pace & concordia. His de causis judicavi quandoque Litteras tam Basilii quam Gregorii integre referendas, saltem ex majori parte; iis solum omißis quæ particularia omnino erant, & nihil ad historiam spectabant.

[14] Neque tamen semper, cum Basilii verbis utor, ita scrupulosus sum, [sed verba non nihil immutantur,] ut nihil mutari posse existimem. Nam subinde & tempus & personas muto; ut cum ipse de se loquitur in prima persona, ego de ipso in tertia; cum ipse in præsenti tempore, se quidpiam agere scribit; ego id factum narro in præterito. In hoc mihi exemplo præivit vir eximius Godefridus Hermantius, Doctor Sorbonicus, cujus opera me plurimum adjutum libenter agnosco. Hic Gallice edidit Vitam Sanctorum Basilii & Gregorii Nazianzeni, [exemplo G. Hermant Gallice Vitam scribentis.] una complexus historiam istius temporis Ecclesiasticam, præsertim Orientis. Collegit autem omnia ex Sanctorum Patrum scriptis, aliisque ejusdem seculi Historicis, in verborum numeris, modis, temporibusque subinde mutandis aptandisque ad concinnam narrationem, eadem qua ego libertate usus, imo majori, quod translatio in linguam gallicam concedere, quin & exigere videbatur. Sed in eo mihi ab ejus consilio recedere visum est, quod sæpe ad minutias tam parvi momenti historiæ suæ inserendas sese demittat, ut operæ pretium minime videatur iis immorari. Exempli causa, cum mentionem facit Litterarum, nihil continentium ad virtutem aut historiam spectans, præter nomen Hyperechii, cui in dignitate quadam constituto Sanctus officiosam, Epistolam, quæ est 367 scripserit: talibus enim prætermißis, ea tantum desumpsi, quæ aut historiam elucident aut virtutem commendent.

[15] Est præterea de quo lectorem monendum duxi. Cum identidem in decursu historicæ hujus collectionis aßignanda loca sint Sanctorum Patrum aut Historicorum, [Citationum in margine] ex quibus desumpta sunt quæ narrantur: ne, quandoque ad singulas fere lineas, narrationem aut etiam periodos interrumpere cogar & interpolare designandis locis (quod difficile esse solet legentibus & audientibus, imprimis si publice aliis prælegantur) ego Hermantium imitatus, [abbreviationes.] notas, allatorum locorum indices, ad marginem exhibendas decrevi: inter quas præcipuæ sunt B. Ep. Basilii Epistola; G. Ep. Gregorii Nazianzeni Epistola. Or. F. Oratio in laudem Fratris Basilii per Gregorium Nyssenum. Or. 20, Oratio vigesima Gregorii Nazianzeni, quæ est funebris magni Basilii. Cum vero ad Or. alius additur numerus, significat ejusdem Nazianzeni tali numero inscriptam Orationem. Vit. Macr. Vitam S. Macrinæ Junioris, per Gregorium Nyssenum, quæ aliter votatur Epistola ad Olympium. Reliqua quæ rarius occurrunt, fere integre scribentur, ut facile intelligenda sint. Ceterum usus sum Epistolis Basilii, eo ordine & numero, quo habentur in secundo tomo operum ejus, editionis Parisiensis, apud Michaelem Sonnium, anno 1618; & Nazianzeni Epistolis, ut habentur tomo 1 operum ejus, editionis Parisiensis C. Morelli 1630, Historiis Socratis & Sozomeni editionis Gebennensis, per Petrum de la Boviere 1612: Theodoreti, ex interpretatione Henrici Valesii edita Parisiis 1673. His ita prænotatis, ad Chronotaxim vitæ S. Basilii procedimus, rationem reddituri, quantum, quibusque de causis, ab aliis Auctoribus recedamus.

§. III. De anno Nativitatis S. Basilii.

[16] Incipiamus autem ab eo quod maxime incertum est, anno nempe nativitatis: [Annus nativitatis incertus;] neque enim ad felicem Basilii ex hoc mundo transitum, aut susceptum Episcopatum, aut aliud factum memorabile, ætas ejus adjungitur, ex qua colligi posset annus nativitatis: imo vix indicium reperitur idoneum, quo chronotaxis hac in parte stabiliri poßit. Hinc factum, ut Historici celeberrimi, Baronius, Combesisius, Pagius, hac in re ne tentandum quidem aliquid duxerint. Godefridus Hermantius natum S. Basilium statuit anno CCCXXVIII; quod tempus præverterunt prædecessores ac Magistri mei ad decennium, existimantes verisimilius Basilium in lucem editum circa annum CCCXVII. [Tom. 7 Maji p. 242] Hermantius opinionis suæ nullas rationes attulit; Magistri mei ideo seniorem putarunt Basilium, quod alias non posset Macrina, Sancti avia, [ex eo, quod Macrina instructa fuerit in fide a Greg. Thaumat.] erudita fuisse in fide a magno illo Gregorio Thaumaturgo, & deinde nepotem fidei principia edocuisse: quod utrumque factum Sanctus videtur asserere, ad Neocæsareenses ita scribens. Fidei vero nostræ, quæ poterit esse evidentior probatio, quam quod a nutrice beata femina, quæ ex vestro gremio profecta est (Macrinam dico, illustrem illam) educati sumus, a qua & beatissimi Gregorii verba, quaæ memoriæ beneficio penes se servata retinuit, edocti sumus; Græce, ὅσα πρὸς αὐτὴν ἀκολουθία μνήμης διασωθέντα αὐτή τε ἐφύλασε: ubi Τὸ πρὸς ἀυτὴν, vertit alius, ad illius usque ætatem: quod sane græcus textus non requirit. Inepta plane, ut mihi quidem videtur, [immediate] foret Basilii gloriatio, si Macrina non aliter a Gregorio Thaumaturgo fidei dogmata didicisset, quam traditione ad suam usque ætatem conservata, eo scilicet modo; quo omnes Neocasareenses didicerant: imo frustraneum esset, eo loco de Macrina mentionem facere; nihilque aut parum conferret ad fidei suæ, quam intendit, commendationem.

[17] Sed illa, inquies, & illustris erat, & in magna apud Neocæsareenses æstimatione. Quid tum? Non ejus auctoritate fidem suam probatam vult Basilius, sed ipsius Gregorii: ad quod parum faceret a Macrina fidei principiis instructum fuisse, si Macrina a Gregorio tantum per traditionem fidem acceperit: & potuisset id quod de Macrina dicit, potiori jure de parente suo Basilio dicere, quem communem virtutis magistrum Pontus habuit. [Or. 20] Nec obest quod eadem epistola Basilius omnes Episcopos Neocæsareenses vocet, Patres suos spirituales & Doctores mysteriorum Dei. [B. Ep. 75] Ut enim tales dici poßint, sufficit si eorum sequantur fidei dogmata, sicut Ecclesia & Theologi, Doctores suos vocant, [& dein Basilium instituerit,] S. Augustinum, S. Thomam & aliosque; & Religiosi ordines Patres suos appellant, primos suos Fundatores. Maneat itaque certum & indubitabile, dubitabile, S. Macrinam seniorem immediate a S. Gregorio Thaumaturgo fidei dogmata didicisse, quæ deinde Basilium docuit.

[18] In hoc autem quemadmodum Magistrorum meorum sententiam, [eademque passa sit exilium in ultima persecutione,] in Ianuario & Majo indicatam, sequemdam judico; ita recedere cogor ab altera eorumdem opinione, existimantium ad Maximinum Imperatorem, qui anno CCXXXV Christianos sævißime persecutus est, referendam persecutionem illam Maximini, ob quam, teste Nazianzeno, Basilii ex parte patris majores, οι πρὸ πατρὸς τούτῳ πατέρες, in Pontica solitudine latentes, cibis miraculose subministratis vitam sustentarunt: recedere, inquam, cogor ab hac eorum opinione in Majo proposita, & redire ad eam, quam XIV Ianuarii ubi de S. Macrina actum est, tenuerunt cum Barinio. [Or. 20] Assero itaque persecutionem istam Maximini, de qua Nazianzenus, aliam non posse intelligi, quam Diocletiani & Maximiani, aut Maximiani Galerii, Græcis Maximini nomine appellati.

[19] [ut ostenditur ex Nazianzeno.] Assertionem hanc firmam judicabit, quisquis Nazianzeni verba perpenderit, & ea quæ paßim de persecutione ista traduntur. Theologus ita loquitur. Persecutio erat, & quidem persecutionem omnium atrocissima maximeque horrenda, (iis loquor quibus Maximini persecutio nota est) qui cum post multos, qui paulo ante extiterant, ingruisset; hoc effecit, ut omnes humani ac faciles fuisse viderentur; ingenti nimirum ipse audacia furens, atque impietatis principatum consequi summo studio contendens. [Or. 20] Hunc athletarum quidem nostrorum permulti superarunt, & ad mortem usque decertantes, & pene usque ad mortem; hactenus videlicet relicti, ut victoriæ superstites essent, nec cum ipsis certaminibus abscederent, sed aliis virtutis aliptæ, vivi Martyres, spirantes columnæ, tacitaque præconia relinquerentur. Ita Nazianzenus, manifeste asserens, anno CCCLXXXI, quo orationem hanc in laudem Basilii recitavit, superstites adhuc fuisse aliquos, qui persecutionis istius Maximini sævitiam vider ant: & in ea superatis ejus tormentis Confessores & victores extiterant: quod sane fieri non poterat, si de Cajo Iulio Maximino sermo esset, qui anno CCXXXV sæviit. Secundo, idem Nazianzenus dicit, persecutionem fuisse omnium atrocißimam maximeque horrendam, qualis habetur paßim & nominatur ultima persecutio. Tertio, ait Maximinum post multos alios, qui paulo ante extiterant, ingruisse; atque hoc effecisse, ut omnes humani ac faciles fuisse viderentur. Similiter Lactantius, in libro de mortibus persecutorum, de Maximiano Galerio seu Maximino loquitur: Maximianus Galerius, non tantum Diocletiano & Maximiano Herculeo, quos tempora nostra senserunt, sed omnibus, qui fuerunt, malis pejor.

[20] [& Nyssene.] Cum igitur tam clare Nazianzenus ultimam persecutionem designet, & ab ejus auctoritate recedi non poßit; consequens omnino est, non aliis Basilii progenitoribus subministratam miraculose escam fuisse, quam Macrinæ ejusque marito, paternis Basilii avis: & hoc confirmat auctoritas Nysseni; dicentis; Propter Christi confessionem patris genitores fuisse oppugnatos: & Macrinam, patris sui matrem, tempore persecutionum pro Christi confessione pugnasse. [Vit. Macr.]

[21] [his conciliatis cum tempore mortis Thaumaturgi,] Duobus his capitibus, de magisterio S. Thaumaturgi & persecutione Galerii, satis, ut existimo, probatis; videndum superest, an eadem cum recta chronotaxi conciliari poßint: in hac autem ordinanda nihil recedendum judico ab illa quam Magistri mei dei XXX Maji statuerunt. Ponamus enim, ut ibidem dictum, anno CCL natam Macrinam seniorem; potuerit eo casu Gregorium Thaumaturgum audivisse fidei dogmata explicantem, ab anno ætatis suæ septimo ad decimum sextum, quem saltem attigerat antequam ille ex hac vita discederet; quandoquidem is interfuerit Concilio Antiocheno contra Paulum Samo sathenum, Teste Eusebio, dicente: Apud Antiochiam convenerunt … Firmilianus, Cæsareæ Cappadocum Episcopus; Gregorius & Athenodorus fratres, Ecclesiarum apud Pontum Episcopi, &c. [Hist. ecl. lib. 7 cap. 27] Concilium istud habitum est circa annum CCLXVI; nolo autem quæstionem decidere, an Concilium Antiochenam istud celebratum fuerit anno XI, XII, vel XIII Gallieni Imperatoris; erit enim alibi, saltem ad Vitam S. Gregorii Thaumaturgi, ea de re disputandi locus & major neceßitos.

[22] Persecutio Diocletiani & Maximiani Nicomediæ ab eversione ecclesiæ initium habuit, [persecutionis ultima,] ad sextum Kalendas Martias, agentibus Consulatum senibus ambobus octavum & septimum, id est anno CCCIII. Postridie autem propositum est persecutionis edictum, qua vexabatur universa terra ptæter Gallias, & ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimæ bestiæ sæviebant; nempe Diocletianus & uterque Maximianus; donec post octo annos, Maximiano octics & Maximino iterum Consulibus, id est CCCXI, pridie Kalendas Majas, Galerius Maximianus, antequam ex hac vita discederat, publico edicto persecutionem cessare fecit. [L. perf.] Anno igitur quo inchoata est persecutio, agebat Macrina annum LIII ætatis, annum vero LXI cum cessavit: atque ex hoc videre est, quam apte dicatur eædem Macrina & a. Thaumaturgo principia fidei didicisse, & in ultima persecutione pro fide decertasse.

[23] At, inquies, duravit persecutio ad octennium; septennium vero tantum & aliquid amplius, [exilii avorum,] ipsorum exilio aßignat Nazianzenus. Verum considerandum est, persecutionem simul atque inchoata est, non ita statim uno efferbuisse impetu, ut omnes fuga sibi consulendum putaverint. Nam Diocletianus, cum esset timidior & Galerio minus ferox, ab hoc multis adigendus fuit, ut edicti, quod publicari jusserat, tam severam executionem urgeret. Ideo enim imperatoris palatio, ignis ab Armentario suppositus fuit, idque Christianis imputatum; sed & alia huic fraudi similia patrata sunt, ut Diocletiani furor in Christianos magis exardesceret; quæ omnia peragi vix potuerunt, quin menses saltem duo tresve decurrerent. Præterea, antequam Galerius deficiens persecutionem cessare publico edicto fecit, per annum integrum ulcere nato in inferiori parte genitalium fuerat afflictus, & superior pars corporis usque ad vulnus aruerat, & miserabili macie cutis lurida longe inter ossa confederat, ac inferior sine ulla pedum forma in utrium modum inflata discreverat … cum tandem malis domitus, coactus est confiteri, novi doloris urgentis per intervalla exclamans, se restituturum Dei templum, satisque pro scelere facturum. Quid autem miri, si præcipuo persecutionis auctore divinam ultionem tam graviter sentiente, furor persequentium Præfectorum non nihil deferbuerit, paucis mensibus antequam edictum promulgaretur. Si igitur ab octo annis & duobus mensibus, quot a publicato primum edicto usque ad revocatum intercurrerunt, detrahas menses duos vel tres, antequam persecutionis furor ita effervesceret, ut Macrina ejusque maritus fuga sibi consulendum putaverint; rursusque supponas, sex aut quinque menses ante publicatum edictum pro Christianorum libertate, ita remisisse persecutionem, ut saltem tuto in domo propria latere potuerint, invenies tempus eorum glorioso exilio a Nazianzeno definitum, septennium nempe integrum & aliquid amplius.

[24] His ita elucidatis, reliquam quæ Basilii nativitatem spectat Chronotaxim, [aliisque huc spectantibus,] cujus gratia ista disputavimus, breviter digeramus; patefacturi in decursa, quam recte singula inter se etiam Patrum testimoniis temporumque conditionibus conveniant. Anno itaque secundo post mortem Galerii, id est CCCXIII, Constantino tertium & Licinio item tertium Consulibus, idibus Iunii, ab iisdem Imperatoribus pax integra per universum Imperium Ecclesiis restituta est: ita ut hoc eodem anno, vel initio sequentis CCCXIV, Basilius pater, qui tempore persecutionis, verisimiliter extra patriam studiorum causa profectus, alibi quam apud parentes se continuerat; jam trigesimum tertium vel quartum annum ætatis agens, forsan etiam quadragesimum, potuerit uxorem ducere Emmeliam, sedecim annorum virginem; cujus patrem, verosimiliter in fine persecutionis, indignatio Regis sustulerat. [V. Macr.] Ipsa etenim non sponte, sed invita quodammodo nupsit. Nam utroque parente orbata, cum esset in ipso ætatis flore famaque pulchritudinis; ut saluti consuleret, vitæ gravitate spectatum consummatumque virum sibi elegit. [definitur natus Sanctusan. 316.] Deinde sequenti anno CCCXV nata sit Macrina junior; & XVI, Basilius Magnus; Macrina autem senior tunc annum agebat sexagesimum sextum. Hæc vero si usque ad annum octogesimum vixit, ut potuit; Basilium nostrum, usque ad annum ætatis decimum quartum aut decimum quintum, in fide alumnum habuit, & dogmata fidei docuit, quæ a Gregorio Thaumaturgo ipsa didicerat.

§ IV. De anno mortis S. Basilii.

[25] Alterum Basilianæ Chronotaxeos caput, annus mortis est. Ipsum etenim Kalendis Ianuarii migrasse ad Dominum, omnibus in confesso est: [Rejecta Pseudoamphilochii] de anno plurima est & intricata disceptatio. Pseudo-amphilochius annum quintum Valentis & Valentiniani scripsit: qui si intelligatur de Consulatu, nusquam reperitur; si cum Baronio de anno Imperii Valentiniani senioris, mortuus fuisset Basilius, vix aut ne vix quidem Episcopus. Hac de causa Combefisius, de Valentiniano juniore locum interpretatus est. Verum anno Imperii ejus quinto, qui in vulgarem CCCLXXX incidit, Valens e vivis excesserat: censuit tamen Combefisius hunc annum retinendum; dicendumque, Valentis nomen a sciolo quodam temerario adjectum. Sed cur omißi Gratianus & Theodosius, non minori jure saltem, quam Valentinianus junior, nominandi Imperatores? Mihi quidem videntur Pseudo-amphilochius, qui Valentem avum Iuliani feterat, Imperatorum annos & consulatus adeo confuse novisse, [& Combefisii sententia de anno 380;] ut consulatum Valentis quintum & Valentiniani junioris primum, annum vulgaris æræ CCCLXXVI, intelligi voluerit; & pro anno quinto Valentis & Valentiniani, Scribendum fuisse, Valentis V & Valentiniani. At neque hoc concesso, verum mortis annum aßignaverit Pseudoamphilochius. Ut enim Kalendis Ianuarii hujus anni mortuus dici posset Basilius, debuisset mense Octobri anni ejusdem Antiochiæ orthdoxorum Episcoporum Concilium haberi; quod fieri non potuisse constat, cum Valens ibidem degeret, & orthodoxi Episcopi fere omnes exularent.

[26] Altera est Baronii sententia, qui Basilium mortuum statuit Kalendis Ianuarii anni CCCLXXVIII, [item Baronii de anno 378,] opinionem vero suam ita demonstrare se putat. Mortuus est Basilius novem mensibus ante Concilium Antiochenam, cui interfuit frater ejus Gregorius Nyssenus: & hoc quidem manifestum est, ipso testante Nyssem. [V. Macr.] [Pagius assignat annum 380.] Ut Autem Synodum istam existimat Baronius, non diu post interitum Valentis habitam, qui anno isto consalatu suo sexto misere periit V Idus Augusti; ita infert, ultra Octorbim hujus anni differri non posse. At Pagius, in Criticis ad annum CCCLXXVIII num. 6, Synodum Antiochenam differt usque ad annum CCCLXXX, & mortem Basilii ad ejus Kalendas Ianuarias: movetur vero hæc potißimum ratione [ob tunc publicatam Legē Theodosianam], quod Theodosius isto anno III Kalendas Martii Thessalonicæ edictum promulgaverit, quo jußit omnes in ea religione versari, quam Damasus Pontifex & Petrus Alexandriæ Episcopus sequerentur. Ea Lex secunda est in Codice Theodosiano de Fide Catholica. Datam esse a Theodosio, non a Gratiano, ut putavit Valesius, colligitur ex subscriptione, qua dicitur data Thessalonicæ, ubi tunc erat Theodosius, Gratiano & Valentiniano Imperatoribus in Occidente versantibus. Data itaque Lege, ut lib. 5 cap. 2 Theodoretus narrat, non de Theodosio, sed Gratiano) simul cum Lege, Saporem quoque Magistrum militum misit, [& adventum Saporis Antiochiam,] qui tunc celeberrimus habebatur; & Arianæ quidem blasphemiæ prædicatores, tamquam feras quasdam e sacris ædibus excludi jussit; optimis autem pastoribus ac divino gregi easdem restitui. Atque id quidem in singulis provinciis sine controversia executioni mandatum est; Antiochiæ vero, quæ metropolis est Orientis, hujusmodi contentio exstitit. Tum a capite sequenti narratur contentio inter Paulinum, Apollinarem, & Meletium super Episcopatu Antiocheno.

[27] [quo præsente celebratum sit Contilium:] His propositis, ita ratiocinatur Pagius: Concilium Antiochenum, habitum novem mensibus post Basilii mortem, & cui Nyssenus interfuit, celebratum est præsente Sapore Magistro-militum: atqui hic non venit Antiochiam, nisi post promulgatam a Theodosio Legem, Cunctos populos, quæ promulgata est anno CCCLXXX: ergo ante hunc annum Conciliam Antiochenum habitum non est; adeoque nec mortuus Basilius. Verum hoc Pagii argumentum, ipsa cui innititur basi vacillante, corruit. Quæro enim: credendumne hic Theodoreto, an non? Si non credendum, ut putat Baronius, frustra ejus affertur auctoritas: si credendum, ut ait Pagius, dicendum erit illo affirmante, Gratianum Lege lata præcepisse, ut Pastores, [sed examinato de iis Theodoreti testimonio] qui in exilium ejecti fuerant, redirent; utque ædes sacræ iis traderentur, qui cum Damaso communicarent; & cum ea Lege Saporem Magistrum-militum misisse, &c: adeoque Imperium Theodosii & annum CCCLXXX minime expectandum esse pro Concilio isto Antiocheno. [lib. 5 cap. 2] Sit ita sane. Legem Cunctos populos Thessalonicæ promulgaverit Theodosius: cur non potuit anno præcedenti, ejusdem fere tenoris edictum condere Gratianus, misso in Orientem Sapore ad id exequendum? Dein, veniente Antiochiam Sapore, Concilium habitum fuisse Theodoretus non dicit: sed contendentes dumtaxat de Episcopatu Antiochenos Presbyteros conventum inter se habuisse, coram Imperatoris Ablegato. At neque Socrates, neque Sozomenus compromissum istud super Episcopatu Antiocheno, Meletium inter & Paulinum, ab Episcoporum Concilio inventum aut approbatum dicunt; quin, si id tam illustre Concilium approbasset, quomodo Constantinopolitanum nullam aut parvam ejus rationem habuisset? Patet igitur nihil certi colligi posse expromulgatione legis, [illius quoque sententia rejicitur.] Cunctos populos, quoad tempus quo Sapor venerit Antiochiam; & ex hoc, nihil quoad tempus Concilii Antiocheni; adeoque etiam nihil, quoad annum, quo Basilius ex hac vita migraverit: sed potius, si tempus mortis hujus poßit aliunde reperiri, per consequens etiam intelligetur tempus istius Concilii, quod novem mensibus post istam jacturam celebratum est. [V. Macr.]

[28] Ut autem de anno mortis statuamus certi aliquid, [Explicatur locus Hieronymi,] tacentibus coævis auctoribus, proximus succedat S. Hieronymus, qui dicit, Basilium, imperante Gratiano, mortuum. Quid inde, inquies, certi? Ab anno CCCLXVII ad CCCLXXXIII Imperavit Gratianus; adeoque, si intra tot annorum spatium Basilius ex hac vita migraverit, satis erit ad veritatem talis testimonii. Verum, si ad Hieronymianum scribendi modum advertamus animum, videbimus annum præcise requisitum designari. Hieronymus enim, quoties in Catalogo scriptorum Ecclesiasticorum per Imperatores tempus designat quo mortui illisunt, non semper duos nominat, quamvis duo imperarent: sed cum in Occidente vixit is de quo scribit, aut utrumque imperatorem nominat, aut eum solum qui illo moriente Occidenti præerat. Ita ad Luciferi Calaritani mortem, solum Valentinianum nominat; ad mortem Aquilii Severi, in Hispania defuncti, item solum Valentinianum. Eusebium Vercellensem, Hilarium Pictavensem, Optatum Milevitanum obiisse dicit sub Valentiniano & Valente. Si vero in Oriente mortunt est ist de quo agitur, unum solum Imperatorem Orientis nominat; sic Athanasium Alexandrinum, mortuum scribit sub Valente; Titum quoque Bostrensem Episcopum & Ephrem Syrum; cum Tamen Valens numquam sine Collega imperaverit. Marcellum Ancyranum floruisse tantum dicit sub Constantio & Constante; quia nempe a Constantio pulsus Ecclesia sua, in Occidentem abiit imploraturus Constantis auxilium; alias nunquam in designando tempore obitus eorum qui in Oriente obierant, alterum præter Orientis Imperatorem nominare solitus.

[29] His prænotatis, quid de Basilio dicat adverte. Moritur, [quo dicitur Basilius mortuus sub Gratiano;] ait, imperante Gratiano, ad cujus Imperium nullius præterea obitum refert: quo datur intelligi, Basilium tunc obiisse, cum occiso Valente, & nondum ad Imperium assumpto Theodosio, Gratianus tam Orienti quam Occidenti imperaret. Alias rationem numquam dabis, cur ad Valentis Imperium, obitum S. Ephrem Syri Hieronymus retulerit: illo quippe moriente imperabat Gratianus cum Valente. Nec nodus hic solvitur, asserendo, voluisse Hieronymum, mortem Basilii, tam orthodoxi Doctoris, ad orthodoxi Imperatoris tempora referre, potius quam ad tempus Valentis Ariani; in eoque honorem aliquem, tam Basilio, quam Grationo tribuere. Non sufficit, inquam, hæc ad difficultatem solvendam ratio. Cur enim id non fecisset Hieronymus in S. Ephrem Syro, cujus obitum Valentis Imperio aßignat? Porro sicut Basilium, [atque hinc infertur,] in Oriente mortuum, sub Gratiano dicit obiisse, quia illo moriente alius non erat Orientis Imperator; ita quoque Damasum Romanum Pontificem, in Occidente defunctum, deceßisse ait sub Theodosio; quia, anno uno ante mortem Damasi occiso Gratiano, Theodosius quoque Italiæ impetrabat, uti & universo Imperio interfecto Valentiniano Iuniore, quando Pacianus Barcinonæ in Pyrenaæi jugis sub Principe Theodosio, ab eodem Hieronymo dicitur obiisse. Si igitur concludamus ex jam dictis, ut videmur recte posse concludere, Basilium eo tempore migrasse ex hac vita, quo Gratiamus tam Orienti quam Occidenti imperabat; consequens erit, illum Kalendis Ianuarii anni CCCLXXIX obiisse; [cum obiisse an. 379.] eodemque anno concilium Antiochenum habitum fuisse, mense Septembri aut initio Octobris. Valens quippe occubuit mense Augusto, anni CCCLXXVIII; Theodosius assumptus est ad Imperium XIX Ianuarii, anni sequentis. Hæc nostra est & Godefridi Hermantii sententia, de anno quo S. Basilius ex hac vita migravit, contra Baronium, Pagium, Combesisium supra relatos.

§ V. Quædam de ætate Gregorii Nazianzeni, patris ac filii, consectanea.

[30] Stabilitis his duobus, de tempore nativitatis & anno mortis Basilii capitibus; nonnulla supersunt vitæ ejus Chronologiam spectantia, quorum quædam necessario ex his consequantur, alia per verisimilem conjectur am inferuntur. [Ex dictis intelligitur,] De singulis commodius differemus in decursu vitæ, loco cujusque proprio; ne cogamur sæpius eadem repetere. Porro inter illa occurrent quædam contraria iis, quæ R. P. Daniel Papebrochius Magister meus statuit in vita S. Gregorii Nazianzeni die nona Maji: quæ cum minutiorasint, nihil attinet hic referre singula, suis propriis locis commodius legenda. Hoc tamen præmonitum lectorem velim, nihil me recedre ab iis, quæab eodem postea in Appendice Tomi septimi Maji, ad diem nonam dicta sunt, de ætate S. Gergorii Nazianzeni: primo, hunc Sanctum obiisse anno Christi CCCXCI, in eoque S. Hieronymo adhætendum; secundo, [Basilio ætate æqualis Nazianzenus,] Gregorium ætate æquatem Basilio fuisse; quod ibi fere per conjecturam assertum, hic confirmo auctoritate ipsius Theologi, in fine Orationis funebris Magni Basili, cum sic alloquentis: Habes hæc a nobis, o Basili, hoc est a lingua quondam tibi suavissima, atque honore & æate æquali. [Or. 2] Itaque, sicut Basilius, natus circa annum CCCXVII, & CCCLXXIX mortuus, vixit dumtaxat annos LXIII; ita totidem fere habebat Gregorius cum venit Constantinopolim. Ætas sane hæc congrua est & idonea iis, quæ ab eo ibidem gesta sunt, quæque adhuc triennio post sufficeret, tam prolixæ orationi ad frequentißimam concionem dicendæ, in laudem Magni Basilii; nec satis prodignitate recitandæ, nisi ab Oratore, voce & viribus adhuc valido.

[31] Neque ætas eadem repugnat iis quæ ipse circa annum CCCLXXI In Carmine de rebus suis, [& hujus sæpe inculcata senectus.] de senectute sua, scripsit:

Jam caput albescit canis, rugosaque membra
Tristis ad occasum vitæ mihi prona feruntur.

Cum enim tunc ageret annum ætatis LVI, adeoque multum prætergressus esset dimidium vitæ humanæ tempus, a Propheta definitum, potuit seipsum poëtico versu describere, tamquam ad senium aut occasum vitæ proper antem, quin & propendentem in terram; quætota hyperbolica paraphrasis unico verbo senesco exprimitur. [Ps. 89] Decennio autem post, annum agens LXVI, multo majori jure Olympium Præsidem per litter as sic allocutus est; Moveat te nostra canicies, [& canitios] quæ te jam antehac, & quidem persæpe, movit. [G. Ep. 172] Atque hæc & his similia, non raro in scriptis Basilii & Gregorii invenienda, ut commode concilientur cum vera ipsorum ætate; necesse non est præmaturam caniciem excogitare. Quam enim laudem ista meretur? aut quam vim habet præ reliquis ad movendum albus capillorum color, si præmaturus sit? Neque e contra opus est intelligere talem senectutem, [nec prænsatura nec decrepitas] qua ob defectum nata est contemptum potius, quam laudem parere, cum dicuntur decrepiti & deliri senes. Intelligatur ergo sexaginta circiter annorum ætas, cum gravitate & prudentia conjuncta; talis enim senectus & canicies vere venerabilis est, & vim atque auctoritatem habet ad persuadendum, juxta Ciceronis de Senectute effatum; Mens, & ratio, & consilium in senibus est.

[32] Evadimus quoque in proposita hic Chronotaxi, difficultatem quam aliis affert magna fere centum annorum ætas Gregorii senioris Episcopi Nazianzeni, [item magna parentum ætas,] & Nonnæ uxoris ejus ipsi coætaneæ. Nam cum ille, circa annum CCCLXXIII, fere centum annorum obierit, quadraginta quinque in Episcopatu transactis; sequetur, anno CCCXXVII ordinatum Episcopum, ætatis suæ LV, & natum circa annum CCLXXIII. [Or. 19] Potuerit ergo ipse, intra atatis suæ annum quadragesimum & quadragesimum quintum, in fine persecutionis ultimæ, circa CCCXIII, uxorem ducere S. Nonnam: quæ quamvis forte quadragenaria non fuerit, potuerit tamen coætanea vocari, cum respectu ad centum annorum numerum, quos maritus moriens attingebat, si saltem quatuor aut quinque annos supra triginta numeraverit, quando nupsit. Etenim, ut laude dignum habetur, pares cum paribus matrimonio jungi; [& diu dilatum matrimonium:] ita displicere non solet; sponsam quinque vel sex annis sponso juniorem esse. Quod vero nuptiæ tam diu ab utroque dilatæ sint, causa, ut mihi quidem videtur, aßignari non incongrue posset, calamitas istorum temporum, non solum ob persecutiones contra Christianos, qualis Gregorius nondum erat; sed magis propter bella continua inter quatuor Imperatores, quibus Romanum dilacerabatur Imperium, ac miserandum in modum tributis & vectigalibus expoliabatur. Quin, cum Nonna semper Christiana fuerit, piissime a parentibus educata, non est credibile, maritum voluisse accipere Gentilium erroribus addictum; nisi prius iis abrenuntians, inter Catechumenos censeretur; quod verisimiliter factum non est, ante sublatam sævißimam persecutionem.

[33] Ceterum hæc per conjecturam dicta sunto; qui vero post Nicænum Concilium, Basilium & Theologum statuunt anno CCCXXVII vel VIII, prodiisse in lucem; explicare non possunt, stante sententia sua, quomodo potuerit Macrina a Thaumaturgo percepisse fidei dogmata, [unde natus sit filius circa 327, aque ac Basilius.] vel quomodo potuerit eadem docuisse Basilium; neque cum sua opinione conciliare possunt, ab utroque Sancto toties allegatæm senectutem & caniciem suam. Deinde admittere debent, Nonnam & Gregorium patrem, gignere cœpisse liberos, cum quinquaginta essent annorum, idque post susceptum a marito Episcopatum, cum ante in matrimonio sine liberis vixissent; quod omnino est incredibile, præsertim deficiente omni graviori testimonio. Hanc igitur superius stabilitam nostram Chronologiam sequemur, ut in Vita mox danda reliquis Basilii gestis tempus congruum aßignemus: in quo, si tuo, lector, judicio subinde aberremus a vero, ignosce palpantibus inter tenebras, dum res obscuras illustrare intendimus.

VITA
Ex ipsius, Gregorii Nazianzeni, Nysseni aliorumque veterum scriptis collecta.

Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia(S.)

AUCTORE F. B.

PROLOGUS.
Encomium sancti complexus, ex S. Amphilochio.

[Or. in Circumcisione D. N.] Magnus Basilius, magnus in Ecclesia dum vixit Pontifex, non qui corpore penetrarit cælos; sed qui contemplatione & spiritu, primum illum divinissimeque principem imitatus sacrorum Antistitem Jesum Christum, ingressus sit & ipse, in interiora velaminis, atque ad illic positam Spiritus legem, magnisque tonantem dogmatibus vocem audivit; quamquam is legem litteræ ac circumcisionis in carne, sublimibus Euangelii sermonibus, aboleverit atque submoverit. Hic est magni nominis Basilius, [Basilius laudatur] celebrisque illa Ecclesiæ catholicæ facula, & conspicuus veritatis Euangelicæ sol, qui terræ toti Theologiæ suæ prælucet radiis; & cujus nemo facile actionemimitetur, nec contemplationem assequi possit. Perfectus ille vita, & sermone sapientissimus, virtute omnibus numeris absolutus, divinaque & humana eruditione consummate excultus, nec in re ulla deficiens uspiam. Qui seculari omni sapientia scientiaque ante exercitatus instructusque, illam ad vestigia deinde discipulorum Jesu totam abjecti: qui sacros omnes veteres & propheticos libros accuratissime sancteque doctus, iis ad Jesu Christi consummatissimam fidem recta provectus est, & in ea fortis effectus; qui duce Euangelio, [ab truditione seculari] veluti nova Arca, ad veram prophetalem scientiam usus est; prophetica autem ac divina doctrina, ad accuratam Euangelii sacri scientiam; ambobus vero, ad divini Principatus agnitionem supra modum elatus est.

Hic ille est sublimis præcellensque Ecclesiæ Dei columna, Theologiæ pharus, Pontificii decus, [& sacra:] Patris verissimus homo, Unigeniti ardentissimus nuntius, Spiritus sancti dispensator scribaque fidelissimus, sapientiæ partus, plenitudo prudentiæ, scientiæ promptuarium, pietatis schola, sacri divinique consilii doctor, ac virtutis & potentiæ Christi turris firmissima atque immobilis. Hic ille est timoris Dei dominicique præcepti ac virtutis enarrator doctorque, Magnus Basilius, regia divini Verbi tuba, orbis fines excellenti & magnifica voce complexa … Hujus opera, omni quidem hæresi Ecclesia liberata totius pietatis stabilitur dogmatibus; atque ab omni cujuscumque heterodoxi doctrina hæretica alienata, soli dominicæ fidei & doctrinæ domesticæ devote inhæret. Etenim tonanti sacri hujus Doctoris lingua, seu fulmine, ictus est Arius atque peremptus; [qua hæreses superavit,] Eunomius autem profligatus est, ac velut fulmineo turbine in favillas cedens, absumptus eo confutante. Sabellius quoque porro abscessit exolevitque; Macedonius vero, furiosus ille in Spiritum sanctum, Basilii abactus est spiritu, & internecioni datus: Apollinarius etiam, amens ille ac insipientissimus, divinis ejus coarguitur sermonibus, probroque sempiterno traditur. Atque, ut verbo dicam, omnis succrescens zizaniorum plantatio, & quotquot aliæ sunt Deo odibiles hæreses, tum quas longe anterius prodidit ævum, tum quas post ejus ad Deum excessum sequens tempus erat producturum, universæ divino Theologiæ Basilianiæ igni admotæ, conflagrant & consumuntur; non minus, quam Eliæ precibus demisso cælitus igne holocautomata ipsius, altareque & ligna.

Sublimis hic Basilius, non Cæsareensium tantum Ecclesiæ, cui renuntiatus erat Episcopus; [& Regibus impiis restitit.] neque suo tantum tempori, & id ætatis hominibus; sed & orbis universi regionibus civitatibusque, adeoque toti huic seculo ac mortalibus cunctis utilis saluberrimusque Christianis præceptor ostenditur. Sane quæ ejus ab initio nativitas, conversatioque ac institutio fuerit; quod studium & opera in disciplinis sacris; quomodo etiam beatissimus vir, ab gentili & prophana sapientia, ad Christianam religionem transgressus, tum probatissimis moribus, tum venustissimo eloquio Philosophos superaverit, quotquot fere ipsum aut antecesserunt, aut secuti sunt; & quomodo exinde Pontificalem conscendens thronum, ac velut lucerna tota splendida Ecclesiæ candelabro impositus, orbem universum sermonibus sacris & ad mores compositis efficaciter collustrarit; quomodo etiam adversus hæresiarchas & veritatis adversarios fortiter depugnans, eosdem sue Arabicos lupos ab suo sacro grege depulerit; contraque impios Reges suscepto certamine, & cum iniquis Præfectis congressus, clarissima de omnibus victoriæ erexerit trophæa; quomodo Christi oves in pascuis bonis & pinguibus, miraculorum sacrorum exhibitione, & enarratione cælestium perfectorumque sermonum ac legum, continuerit; & ipse, ut bonus Pastor, & ut Pontifex sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, atque (aliquid enim est audendum) sublimior cælis factus, plurium & ipse in Euangelio operatus salutem, novissime humili isto tabernaculo absolutus, transierit in locum tabernaculi admirabilis, usque ad domum Dei; & in voce exultationis & confessionis sonus epulantium, cum cælestis Sion primogenitis liberis recubuerit ac requieverit, dicere aggrediamur.

CAPUT I.
S. Basilii patria, parentes, consanguinei, nativitas, educatio, baptismus.

[1] [Basilius gente Cappadox,] Patriam Magnus Basilius habuit Cappadociam, seculo præsertim quarto sanctorum eruditorumque virorum feracem. Extant & libri, inquit S. Hieronymus, * Cappadocum, Basilii, Gregorii, & Amphilochii: qui omnes in tantum Philosophorum doctrinis atque sententiis suos refarciunt libros, ut nescias quid in illis primum admirari debeas, eruditionem seculi, an scientiam Scripturarum. Nazianzenus, de seipso & Basilio, ita loquitur: Habebant nos Athenæ, velut fluxum quemdam fluminis, ex eodem patriæ fonte in diversas regiones dissectos, rursus coëuntes. Et alibi magis distincte Basilium interrogat, cur Cappadociam fugeret, cum Cappadociam patriam haberet. [Or. 20, G. Ep. 6]

[2] Urbs vero, natalibus ejus illustris, & postmodum Episcopatu illustrior, [Cæsarea natus,] Cæsarea fuit, ut innuit ipse ad Cæsareenses scribens. [B. Ep. 141] Sæpe numero, inquiens, admiratus sum, quidnam animos vestros erga nos affecerit, … ut nos, per amicitiæ ac patriæ commemorationem, scriptis adhortemini. Eam ita describit Sozomenus: Cæsarea ad montem Argæum sita, urbs ampla atque opibus abundans, & totius Cappadociæ metropolis. [lib. 5 cap. 4] Hanc Julianus Imperator ex Albo civitatum expunxit, [urbe multum ob pietatem passa.] & cognomentum Cæsaris ademit; quod regnante Claudio meruerat, cum Mazaca prius diceretur. De antiquo hoc ejus nomine & splendore testantur, * Iosephus, * Philostorgius, Ammianus * Marcellinus, aliique. Verumtamen videtur memoranda potißimum fuisse ob pietatem, quod vixdum ex diutinis persecutionū procellis emergente Religione Christiana, jam tum tanta floruerit Christianorum multitudine & zelo, ut destruere ausi sint templa Iovis urbis Præsidis, & Apollinis Patrii; atque etiam, ipso regnante impio Iuliano, evertere Fortunæ templum, quod supererat; Gentilibus, qui paucißimi erant, nihil obsistentibus; quo odium Apostatæ in se concitarunt, non una propterea pœna ab eo vexati. Sed & eamdem patriam suam, diversis occasionibus multa passam, deplorat ipse Basilius ad Sophronium Magistrum: Magnitudo, inquit, calamitatum, quæ patriam meam concusserunt, coëgissent me in castra profectum, coram te exponere, vir magnifice, quæ sunt & qualia, quæ vehementer affligunt urbem nostram. [B. Ep. 331]

[3] Familia ejus, non minus seculari dignitate, quam eximia sanctitate fuit illustris. [illustri genere oriundus,] Eam mirifice extollit Nazianzenus, in Oratione funebri magni Basilii. Enimvero, inquit, si eum genere ac generis splendore gloriari viderem, aut ulla re iis quæ omnino parvæ sunt, & quibus ii, qui humi defixos ocuhabent, efferri solent; alius utique Heroum catalogus appareret, tot tantaque a majoribus illius, ad eum ornandum, accipere possemus, ac ne historiis quidem quidquam hac parte cederemus, hoc certe nomine superiores futuri, quod non commentitiis fictisque narrationibus, sed rebus ipsis, quarum multi testes sunt, ornaremur. Multas enim nobis narrationes ex paterno latere Pontus suppeditat (& quidem priscis miraculis, quibus & Historicorum & Poëtarum volumina plena sunt, neutiquam inferiora) multa etiam veneranda hæc mea patria Cappadocia, non minus juvenum quam equorum bona nutrix; unde paterno generi materni generis splendorem opponimus. Quorumdam autem & militaria imperia, & populorum gubernationes, & in Imperatorum aulis potentia & auctoritas, ac præterea opes & excelsi throni, & publici honoris ac sermonum splendores, vel plures vel majores extiterunt? … Aliarum quidem familiarum, vel etiam sigillatim cujuslibet hominis, alia sunt insignia & narrationes, vel majores vel minores, quæ instar paternæ cujusdam hereditatis, vel longinquius vel propinquius exorsæ, ad posteros devolvuntur; Basilio autem, utriusque generis decus, pietas fuit.

[4] Patrem habuit Basilium, a quo & nomen accepit, Neocæsaræa in Ponto oriundum; [filius S. Basilii Episc.] asserente supra Næzianzeno, multas narrationes, ad Basilii laudem, ex paterno genere Pontum suppeditare: matrem vero Emmeliam, ex Cæsarea Cappadociæ, ut communiter existimant; propterea quod Sanctus noster in eadam urbe natus sit; & Nazianzenus affirmet, [& S. Emmelia,] Cappadociam multa conferre posse ad materni generis ejus splendorem. Utrumque parentem a vitæ sanctitate laudavimus trigesima Maji, qua die inscripti sunt Martyrologio Romano. Aviam ex paterno latere nactus est S. Macrinam, quam distinctionis gratia seniorem vocant, propter cognominem ipsi magni Basilii sororem. [sanctam Aviam habuit & sororem,] Illa Basilium nostrum a teneris fidei dogmata docuit, quæ a Gregorio Thaumaturgo didicerat. De ea sigillatim egimus, decima quarta Ianuarii: ubi ipsius & mariti ejus gloriosum pro fide exilium, & divinitus subministratam escam, ex Nazianzeno retulimus, ipsisque & non aliis Basilii majoribus attribui debere probavimus, in Commentario prævio num. 75. [avum ex materno latere Martyrem,] At ne inferior videatur materni generis splendor, avum ex eo latere habuit, quem pro Christi confessione decertantem, in persecutione Diocletiani & Maximiani, indignatio Regia sustulit, & omnia ejus bona aliis dominis distribuit, teste Nysseno. [Vit. Macr.] Fuit item Basilio avunculus nomine Gregorius, & is Episcopali dignitate ornatus, [patruum Gregorium Episcopum,] cujus causa verosimiliter Nysseno nomen Gregorii inditum fuit. De eo Basilius mentionem facit ad Nyssenum fratrem: Unam mihi, ait, epistolam contexuisti: ac, tamquam a comprimis venerando & communi nostro avunculo scriptam, attulisti; fallens me: cujus gratia ignoro. [B. Ep. 44, Ep. 45, 46] Accepi illam, tamquam ab Episcopo communique patre, per te allatam. Extant ad eumdem avunculum suum Basilii epistolæ, in quibus mansuetudinem ejus laudat, & pacis concordiæque amorem: verum de hoc alibi fusias erit agendum.

[5] Quosdam præterea ex Basilii majoribus, Sebaste in minori Armenia fuisse oriundos, colligimus ex Oratione Nysseni in XL Martyres Sebastenos, ejusdem urbis populum ita alloquentis: [& alios consanguineos Sebaste in Armenia.] Vos enim cum video, nullos alios opus habeo inquirere parentes; vos enim estis patres mei, qui etiam ipsorum mihi patrum patres: patria enim parentum, in se continet etiam parentum dignitatem. Et cum: Martyrum istorum celebris per totam Cappadociam fuerit cultus, ne dubitemus, an Oratio ista Sebaste recitata sit, faciunt ejusdem sancti Oratoris verba, quæ non ad alios quam ejusdem urbis incolas recte proferri potuerunt. Numquid, ait, supervacuus vobis & nugator esse videor, qui vestra inter vos miracula exponam, vestrisque bonis aures vestras demulceam? & paulo post, agens de lacu, in quo Martyres cruciati fuerunt; Lacus, inquit, vicinus signis quibusdam etiam opus habet, quibus lacus esse agnoscatur? Et in Oratione prima, vel potius prima parte ejusdem Orationis: Ad res natura præstantiores laudationem convertamus. Hæ autem vobis non amplius per verba ostendentur; sed licet in ipsum caput intueri vestrorum bonorum. Quis enim ignorat fructum vestrum, quod vos Martyrum produxeritis spicam, fœcundam hanc & copiosam, quæ ultra tricenarium numerum multitudine & copia frugum dilatatur. Videte sacrum hoc arvum: hinc Martyrum manipuli collecti sunt. Quod si scire desideras, de quo arvo dicam; ne procul ab eo quod adest, circumspicias. Quis est iste locus, qui amplectitur conventum? Neque dici potest, quod Nyssenus idcirco patriam suam, quia parentum suorum rum erat, Sebasten vocet, eo quod hæc antiquitus Cappadociæ adnumeraretur: frustra enim eo casu parentum mentionem faceret, cum ipse sine dubio Cappadox esset. [Boll. 3 Feb. de S. Blasio num. I.]

[6] Fratres S. Basilii & sorores omnes simul decem fuisse, [Fratres & sorores Basilii.] discimus ex Nysseno, qui matrem Emmeliam ita Dominum postremis verbis allocutam narrat: Tibi, Domine, & primitias & decimam dico fructuum uteri mei. [Vit. Macr.] Primitiarum enim locum hæc mihi obtinet primogenita; decimæ vero, extremus hic decimus filius. Si igitur postremus decimus erat, non plures nec pauciores quam decem fuerant. Porro ex his decem quatuor erant fratres, Basilius, Naucratius, Gregorius, Petrus, eodem illo Gregorio teste. Ex quatuor fratribus, is qui secundum Basilium natu maximus erat, Naucratius vocabatur … Petrus vero appellabatur, in quo pariendi dolores finierat mater: quod si ex decem quatuor tantum mares erant, necesse est reliquas sex feminas fuisse. [V. Macr.] His pranotatis facile explicantur Nazianzeni verba, ubi enumerans varia prædicti sancti conjugii decora, maximum & clarißimum censet, felicitatem in liberis, atque subjungit; Quod quidem liquido demonstrat ille felicitatis nomine prædicandus Sacerdotum & Virginum numerus, earumque * quæ in matrimonio eam sibi vim adhibuerunt, ut matrimonium nihil illis nocumenti adferret, quo minus ad parem virtutis gloriam aspirarent. [Orat. 20] Nemini dubium esse potest, quin magnus ille Trinitatis defensor Theologus, Ternarium intellexerit numerum, felicitatis nomine prædicandum: quoad Episcopos saltem constat, omnino tres fuisse. Hinc Magister meus R. P. Daniel Papebrochius, XXX Maji, recte intulit; ex sex filiabus tres virgines fuisse, & tres matrimonio junctas: Naucratius autem præmatura morte extinctus est. De pia omnium educatione actum eadem XXX Maji, ubi de sanctis parentibus Basilio & Emmelia. Super sunt alii pauci, quorum mentionem reperimus, consanguinitate cum Basilio conjuncti. Imprimis Gaudentius, Brixiensis Episcopus, laudat Basilii ex sorore neptes. [Serm. 17 de 40 Mart.] Cum, inquit, per urbes Cappadociæ Jerusalem pergerem … in ipsa maxima Cappadociæ civitate Cæsarea, [& ex sorore neptes] reperimus quasdam Dei famulas, monasterii sanctarum Virginum dignissimas Matres, prorsus Mariæ & Marthæ consimiles, quas merito diligat Jesus; natura, fide, & studio, & castitatis integritate germanas: quibus ab avunculo suo, Sacerdote ac Confessore Basilio, olim traditæ fuerunt Martyrum Sebastenorum venerandæ Reliquiæ.

[7] Reperio quoque inter cognatos Basilii Pœmenium; quem Sanctus, non tantum propter cognationem, & mutuam inter se a puero consuetudinem; [Pœmenius Episc. ejus cognatus:] sed maxime propter egregia virtutum ornamenta, ita dilexit, ut pupillam oculi sui non dubitaverit nominare. [B. Ep. 183 & 290] Hunc (ut infra pluribus dicendum) postquam variis negotiis adhibuisset, in magna Ecclesiæ neceßitate, Satalensibus dedit Episcopum, dignum Pastoris, quod gerebat, nomine & munere; non verbum Dei, qui mos multorum est, cauponantem; sed qui queat complacere vehementer in nomine Domini; iis, inquam, qui fidem Dei sinceram prædicandam desiderant, [Palladia item cognata & alia affinis.] & vitam libenter amplexantur illam, quæ ad Domini præcepta conformatur. Reperio quoque Palladiam, feminam gravißimam, quam Sanctus Matrem dignatus est appellare; quamque non sola generis quæ est propinquitas ipsi adunaverat, verum morum suavitas loco parentum constituerat. [B. Ep. 366, B. Ep. 422] Aliam denique Basilius Helladio comiti, suppresso nomine, commendat, Sororem vocans, sibi affinitate conjunctam, & viduitate afflictam, & filii sui orphani tutela negotiisque procurandis occupatam. [Ipse generis splendorem virtute auxit.] Atque hæc sunt, quæ de sancta ista stirpe hactenus colligere potui; pauca ex multis ac pro multis, ut Nazianzeni verbis utar; quæ tamen non eo commemoravi, inquit, ut ei cumulum aliquem gloriæ afferam (nam nec mare fluviis, qui in ipsum influunt, opus habet, etiamsi plurimi maximique influant; nec is quem nunc laudamus, his qui ad encomium ipsius aliquid erogent) verum ut ostendam, quibus ille ornamentis ab initio præditus, & in quod exemplar intuens quanto longius jaculatus sit. [Or. 20] Nam si aliis magnum est, aliquid a majoribus ad gloriam accepisse; majus profecto ipsi est, majoribus suis aliquid ex se adjecisse.

[8] Expositis itaque iis, quæ a majoribus ipse habuit, quæque ipsius vitæ conveniunt, ad ipsum nos convertamus; [Natus anno 317] quoniam de eo viro oratio instituta est, qui nobilitatem vititim expendi vult. [Or. 20] In lucem prodiit sanctus infans Basilius, primogenitus inter fratres suos, circa annum CCCXVII, ut ostendimus, quasi alter Samuel: nam, ut inquit Nyssenus, Divinitus data atque concessa Samuelis & Basilii nativitas erat; & ut illum mater, [pie educatur primū a matre & avia.] ita etiam hunc pater a Deo petitum procreavit. [Or. F.] Cumq; ad eam ætatem pervenisset ut loqui posset, & præceptis quibusdam erudiri; prima cura Emmeliæ matris & Macrinæ aviæ fuit, tenellum animum primis fidei dogmatibus imbuere, & ad omnem virtutem formare, ut ipse ad Neocæsareenses testatur: In hoc uno, inquiens, in Domino gloriari ausim, quod numquam falsas opiniones habuerim de Deo, neque aliter sentiendo animi postea judicium mutaverim: sed quam a puero sententiam de Deo a beata matre, deinde & avia mea Macrina recepi, illam, justis incrementis auctam & adultam, in meipso conservaverim … Fidei vero nostræ quæ poterit esse evidentior probatio, quam quod a nutrice Beata femina [B. Ep. 79, B. Ep. 75] quæ ex vestro gremio progressa est (Macrinam dico, illustrem illam) educati sumus: a qua & Beatissimi Gregorii verba, quæ memoriæ beneficio penes se servata retinuit, edocti sumus; quibus illa nos adhuc infantes, tamquam pietatis dogmatibus, finxit ac formavit. Hinc profluxit ille, qui in scriptis ejus elucet erga S. Thaumaturgum amor: hinc, cum insuspicionem hæresios per calumniam apud Neocæsarcenses vocaretur, Gregorium Thaumaturgum appellabat; sacrosancte protestatus, se nihil alienum ab ejus fide & doctrina, aut didicisse unquam aut docuisse. Hoc ad concordiam, inquit, plurimum confert, si datur iisdem uti doctoribus. [B. Ep. 75] Sunt autem iidem & nobis & vobis doctores mysteriorum Dei & spirituales Patres, qui vestram ab initio fundarunt Ecclesiam; Gregorium dico, priscum illum, & quotquot post ipsum Episcopalem apud vos Sedem susceperunt; qui ordine succedaneo instar astrorum exorti, iisdem ingressi sunt vestigiis.

[9] [deinde eruditus a patre] At neque Basilio patri ejus minor diligentia filio erudiendo fuit. Utrumque enim parentem de tam pia solicitudine laudat ipse, in libro de Iudicio Dei, sic scribens: Optimi Dei bonitate & erga nos benignitate, per gratiam Domini nostri Jesu Christi, ex operatione Spiritus sancti, ab tradita per manus Gentilium superstitione liberatus, & jam tum a primo ætatis meæ initio, in Christianorum parentum disciplina educatus, sacrarum ab ipsis litterarum cognitione vel a puero imbutus sum, quæ me ad veritatis agnitionem adduxerunt. Neque solum scientia sacra eum imbuit pater suus, [virtutem & artes liberales docetur.] sed etiam eruditione profana: Rhetoricam quippe & Philosophiam publice videtur docuisse. Armenos enim, qui Basilium contentiosis quæstionibus Athenis aggreßi sunt, dicit Nazianzenus, illi conjunctos fuisse, amicitia adhuc ex parte & veteri sodalitio: nam in illa schola instituti fuerant. [Orat. 20] Prima igitur ætate, sub magno patre, quem communem virtutis magistrum eo tempore Pontus proponebat, velut fasciis involvitur; atque optimo illo purissimoque figmento, quod David diurnum recte vocat nocturnoque oppositum, effingitur. [Ps. 38] Id est, interprete Niceta, melius eum pater, moribus & scientia imbuendo, quam corporaliter generando, formavit. Sub hoc, & vita simul & sermone pariter augescentibus, atque in altum assurgentibus, agregius adolescens eruditur; non Thessalicum & montanum quoddam antrum, quasi virtutis scholam & officinam jactans; nec arrogantem quemdam Centaurum, heroum sui temporis præceptorem. Nec vero ab eo artem percipit, qua lepores sagittis configat, vel hinnulos cursu insequatur, vel cervos venetur, vel in rebus bellicis excellat, vel feroces equos optime domet (eodem videlicet & equo utens & magistro) nec fabulosis cervorum ac leonum medullis nutritur; sed liberales artes docetur, atque ad Dei cultum excolitur; &, ut uno verbo complectar omnia, per primas ac pueriles disciplinas, ad futuram perfectionem ducitur. Nam qui vel solos mores, vel solam doctrinam consecuti sunt, ab alterutra autem deseruntur; ii mihi nihil a luscis differre videntur; quibus cum magnus ille defectus sit, tum vero major turpitudo, sive alios cernant, sive ab aliis cernantur. [insigni profectu ad patris exemplum.] At quibus utraque laude excellere, ac velut ambidextris esse contigit; hi omnibus numeris absoluti sunt, ac cum alterius vitæ beatitudine vitam agunt. Quod quidem illi, ut par erat, contigit; domesticum habenti virtutis exemplar, in quod oculorum aciem intendens, statim optimus erat. Et quemadmodum equorum pullos ac vitulos, simul atque in lucem prodierunt, matribus suis assultare videmus; sic ille patrem, cum equino & generoso impetu, e propinquo assectabatur, nec in summæ virtutis exercitio longo illi intervallo cedebat; atu, si mavis, in ipsa quoque virtutis adumbratione, futuræ virtutis pulchritudinem subindicabat, atque absolutioris vitæ notas ante ætatis plenæ tempus præferebat.

[10] Tam piam patris de filio recte educando solicitudinem; voluit Deus insigni miraculo remunerare, affirmante id Nysseno. Cumque letali morbo, inquit, Basilius quondam correptus esset, etiamnum in ætate juvenili; per visionem in somnis pater vidit Dominum, qui in Euangelio Regulo illi filium servavit, sibi apparere; & illa dicere ad. se, quæ ad illum Dominus dixerat; nempe; Vade, [Iuvenis a morbo miraculo se sanatur ad ejusdem patris preces] filius tuus vivit. [Orat F.] Cujus fidem & ipse imitatus, eumdem quem ille fidei fructum percepit, salute filii per Dei benignitatem, recepta, Quod autem hinc inferat. * Hermantius, Basilium natura fuisse imbecilliore, repugnat Nazianzeno, dicenti: Ac pulcritudinis quidem, & roboris, & magnitudinis laudem, quibus plerosque delectari conspicio, volentibus relinquemus; non tamen quod in his etiam, quoquam eorum, qui res parvas in pretio habent, & circa corpus volutantur, inferior esset, quando adhuc ætate florebat, neque philosophia carnem domuerat. [Orat. 20] Adeoque, quod per diuturniorem vitæ partem tam infirma usus sit valetudine, ut se natura ipsa valetudinarium affirmarit; non corporis vitium, sed virtus animi in causa fuit: qua corpus domando afflixit, & frequentes morbos, patienti tolerantia, pæne vertit in naturam. [B. Ep. 257] Inter hæc in mundum prodiit Petrus, postmodum Episcopus Sebastenus, decimus liberorum: qui simul natus & orbus fuit: quo enim tempore in lucem edebatur, pater e vivis excessit; puta circa annum CCCXXIX, cum Basilius XIV ætatis annum attingeret. [Vit. Macr.]

[11] Orbatus patre Basilius, videtur habitasse per duos aut tres annos cum Macrina seniore, [eoque mortuo cum Macrina avia habitat.] nutrice sua & avia, non procul ab urbe Neocæsareensi, ad Iridem fluvium, in domo suburbana; eodem loco, in quo postea Petrus monasterium virorum rexit, cui ipse Basilius bonorum suorum, sibi a parentibus relictorum, partem donavit, & ab eodem quamdiu vixit suæ sustentationi necessaria recepit. De ista suæ educationis domo, in monasterium conversa, bonisque suis eidem donatis, extat Basilii epistola, quam diversimode intellexerunt alii: est enim obscurior, utpote scripta ad tributorum quemdam exactorem, Ethnicum forsan, aut saltem rerum ecclesiasticarum minus peritum: causa vero scribendi erat, quod domus ista tributis solito majoribus gravaretur. [B, Epist. 248] Fateor me, inquit, quam plurimos domi, patriæ nempe meæ, cum sanguine mihi junctos habere, tum etiam amicitia: [in domo suburbana, postea in monasteriū conversa,] agnosco me parentis loco collocatum esse, propter istum habitum quem mihi circumdedit Dominus. Habeo autem istum ego filium, altum in illa patria, quæ me quoque educavit: Domumque illam precor, in qua nutritus est, in eodem semper habitu permanere & statu, ut tua hic præsentia, Vir ornatissime, quæ benefecit omnibus, nequaquam tristitiæ occasionem præbeat isti viro. Sed cum etiamnum ex illa domo alar & sustenter (quippe qui de meo aliud nihil prorsus possideam, contentus suppeditatis mihi facultatibus, ab iis qui me amant) rogo te, ita domui illi parcere, in qua altus sum, tamquam qui rerum mihi ad vitam victumque necessariarum copiam eo pacto sis suppeditaturus. Deus autem te ob ista, [ejusque bonis dotata.] æterna illa requie donare dignetur. Cupio autem tuam Dignitatem cognoscere, esse omnino verissimum, quod servitiorum quæ possidet major multo pars, quæ mihi erat a parentibus relicta, a me in illum translata fuerit, in meæ educationis alimoniæque mercedem. Merces autem illa non est donum absolutum, sed ad terminum vitæ usus-fructus; ut, si aliqua in re ipsi fuerint gravati, liceat ipsis illa ad me demum remittere.

[12] Cum Basilius agnoscat se, parentis loco plurimis collocatum, propter habitum, quem ipsi circumdederat Dominus; filium, quem affirmat in eadem secum domo altum; intelligo spiritualem; & forsan Petrum fratrem suum, aliis Monachis præpositum, cum hanc epistolam scriberet. Hermantius, filium nutricis intellexit: male quidem, meo judicio; neque enim Sanctus aliam nutricem habuit præter S. Macrinam. Clarius de eadem domo agit ad Neocæsareenses: Ego, inquit, cum propter loci hujus consuetudinem, qua illi a puero assuevi (hic enim apud nutricem meam educatus sum) tum propterea quod postea quoque ut plurimum in hoc loco versatus sum; quem (cum urbanos tumultus sugerem; & propter solitudinis silentium, illum ad philosophiæ studium, commodum esse scirem) complures continuos annos incolui. Sane, siquis hæc utriusque epistolæ fragmenta consideraverit, dubitare non poterit de his, quæ initio hujus numeri statui: sed, in quantum monasterium spectant, erit alibi fusius de iis agendi locus. [B. Ep. 64] Quod educationem Basilii attinet; cum certum sit eum in domo suburbana cum nutrice sua aliquamdiu habitasse; aptius tempus huic commorationi non reperio. Primis enim annis (ut supra vidimus) sub cura matris Emmeliæ & aviæ enutritus est: reliquo tempore eum instruxit pater suus, adeoque in ipsa urbe Neocæsareensi. Post quam autem pater e vivis excesserat, fieri potuit, ut Macrina senior, cum Basilio suo, & forsan cum Gregorio Nysseno, ad eum locum se receperit; paucos vitæ annos, qui supererant octogenariæ, extra urbis tumultum & familiæ curas traductura. Emmelia vero, cum parvulis & Macrina juniore, quæ jam decimum sextum ætatis annum attingebat, (quoadusque adolescerent reliqui) in civitate remanserit, aut potius transierit Cæsaream, unde erat oriunda.

[13] [Adolescens cognovit Dianæum Cæsareens. Episcopum,] At neque tam continenter pueritiam & adolescentiam in Ponto traduxit Basilius; quin sæpius Cæsaream patriam suam excurrerit, vel matris visendæ causa, vel consanguineorum: qua occasione a prima ætate suspexerit virtutem Dianæi, tum Presbyteri, & ab anno CCCXLI Episcopi Cæsareensis, ut se fecisse testatur ipse Basilius, respondens ad calumnias adversariorum, objicientium, quod per contemptum communicare eidem Episcopo noluisset. Ego vero, dic quæso, inquit, beatissimum Dianæum anathematizavi? (hoc enim de nobis accusandi gratia prædicaverunt) Ubi, aut quando? Coram quibus, quo prætextu? An nudis verbis, vel scripto? An alios secutus, vel ex mea ipsius auctoritate & audacia, primus illud tentavi? O impudentiam hominum, nihil non temere loquentium! O contemptum judiciorum Dei! Non contenti sunt isto figmento, nisi & hoc tragico more adjiciant, quod factus sim aliquando ita demens, ut ipsa mea verba haud intellexerim. Ex quo rationis compos fui, nihil tale a me factum esse novi, nec unquam tale quid volui: [quem se negat unquam anathematizavisse,] sed contra magis mihi conscius sum, quod ex prima ætate in amoris affectu erga ipsum enutritus, virum suspexerim. Erat enim aspectu admodum honesto & præclaro, & veneranda ac sacra gravitate prædito. Posteaquam vero mihi rationis perfectioris usus accessit, illum ex animi bonis venerabilem agnovi, deque illius convictu gavisus sum, [sed virtutem ejus suspexit semper;] apertos viri egregiosque & ingenuos mores noscens, & si qua reliqua erant illi agnata ac propria; ut propria erant & peculiaria, animi placiditas & excellentia, cum mansuetudine conjuncta, decens modestia, pectus irasci nescium, alacritas & conveniendi facilitas, cum gravitate pulchre temperata. His de causis, illum habebam, viris ex virtute illustrissimis connumeratum.

[14] [ab eo baptizatus & Lector ordinatus.] Est vero idem ipse Dianæus, a quo Basilius baptizatus est, dein, per Lectoris officium & ordinem, Ecclesiæ ministerio admotus; sicut testatur ipse in libro de Spiritu sancto. [Cap. 29] At quo tempore Baptismū susceperit, an primis annis adolescentiæ, an post per acta profana studia, antequam Lectoratus ordinem susciperet, prorsus incertum. Primum suadet parentum & filii pietas; alterum, istius temporis consuetudo; & exemplum Gregorii Theologi; cui neque pietas defuit, neque parentibus ejus; & tamen circa annum dumtaxat ætatis XL sacro lavacro ablutus est. Præterea si Basilium baptizatum dixeris adolescentem, non facile rationem invenies cur Cæsareæ maluerit, quam Neocæsareæ baptizari; nisi forte hoc tempore baptismum susceperit, cum mater post obitum mariti illic habitaret, & ipse aliquanto diutius apud eam subsisteret. Hoc vero convenienter omnino dici posset: & faveret tali opinioni, quod Sanctus dicat se ex prima ætate enutritum in amoris affectu erga Dianæum, tum temporis quidem nondum Episcopum, sed Presbyterum.

NOTATIUNCULA.

* Hæc Naziazeni verba, καὶ τῶν ἐν γάμῳ μηδὲν τῇ συζυγίᾳ βλαβῆναι βιασομένων &c. interpres masculino genere expreßit, eorumque qui in matrimonio eam sibi vim adhibuerunt &c. Ego vero, cum perspicuum sit de mulieribus Sermonem esse, utrique generi communem terminationem Græcam, Latine in feminino exprimendam censui: Et earum quæ in matrimonio &c.

* Ep. 84

* l. 1 Ant. cap. 7

* l. 9 n. 12

* lib. 20

* l. 1 c. 5

CAPUT II.
Basilii studia Cæsareæ & Constantinopoli.

[15] Vitam B. Macrinæ senioris, aviæ & nutricis Basilii nostri, [Defuncta Macrina,] spatio octoginta annorum aut unius alteriusve amplius, circumscribendā omnino esse diximus XIV Ianuarii ad ejus Acta; & pluribus confirmavimus in Commentario prævio. [num. 74 & seqq.] Hæc autem cum transisset ad Dominum, puta anno CCCXXXII; circa idem tempus, velsi mavis uno alterove anno serius, Basilius, cum justos adolescentiæ annos, decimum sextum nempe vel decimum octavum, attigisset; cumque jam ex paterna & domestica institutione satis uberem doctrinam collegisset: nec rei cujusquam honestæ ignarum & expertem eum esse oporteret; nec ab apicula, quæ ex quibuslibet floribus utilissima quæque decerpit, labore ac diligentia superari; Cæsaream, ut Scholarum ipsius particeps esset, contendit: hanc, inquam, illustrem civitatem & nostram, nam meorum quoque studiorum dux & magistra extitit, non minus litterarum atque doctrinæ, quam urbium quibus præcellit & dominatur metropolim: quam siquis doctrinæ palma spoliaverit, rem omnium pulcherrimam ipsique maxime propriam eripuerit. [Orat. 20] [Basilius Cæsareæ studet:] Nam cum aliæ civitates aliis ornamentis, vel antiquis, vel novis glorientur, prout opinor vel historiis vel rebus quibusdam visendis ornatæ sunt; hanc contra, ut arma vel tragœdias notæ quædam atque insignia, sic litterarum gloria nobilitat illustremque reddit.

[16] Cæsarea altera est Cappadociæ, altera Palæstinæ metropolis. [an in Cappadocia?] Priorem hic intelligendam suaderet ratio itineris; quandoquidem Basilius, ut infra dicetur, Cæsarea Byzantium sit profectus, antequam veniret Athenas. Neque isti urbi fama doctrinæ deerat: Eusebius enim in vita Constantini, agens de Episcopis qui Hierosolymam convenerant ad Dedicationem ecclesiæ; ex Cappadocia, inquit, Episcopi, qui doctrina & eloquentia præstabant, in medio concessu enituerunt. [l. 4 c. 43, B. Ep. 373] Et ipse Basilius jam senex, deplorans patriæ suæ in quas inciderat calamitates, inter collapsa ejus ornamenta, eruditionem numerat: Congressus enim illi, ait, & per conventus sermones, & eruditorum hominum in foro colloquia, [sed verosimilius, imopotius in Palæstina:] & quæ ante hac reddebant civitatem hanc illustrem, jam dudumnos omnia destituerunt; adeo ut eruditione & sermone illustris quispiam; rarius nunc perforum conspiciatur…occlusa sunt Gymnasia. &c. Verumtamen firmiora militant pro Palastinæ metropoli argumenta. Nam huic, præ reliquis civitatibus, vere præcipuum quoddam ornamentum fuit eruditio. Siquidem in ista instituit Origenes secularium litterarum seu liberalium artium Scholas, tanta eruditionis fama, ut Studiosorum miri concursus ad eum fierent; quibus interpretabatur quotidie, & propterea recipiebat, ut sub occasione secularis litteraturæ in fide Christi eos institueret. [Hieron. de Script.] Deinde in eadem celebrem bibliothecam inchoavit idem Origenes, quam auxit Pamphilus Martyr & Presbyter, quæ etiam usque ad tempora S. Hieronymi superfuit. Si igitur hoc loco de Cæsarea Cappadociæ intelligi voluisset Nazianzenus, frustra laudasset eam ob doctrinæ palmam, tamquam ipsi adeo propriam, ut hac una ab aliis civitatibus esset distinguenda; cum hac in laude alteri ejusdem nominis urbi vix posset comparari. Et quomodo dicere poterat sanctus Orator, Basilium Ponto egressum, Cæsaream Cappadociæ plenioris eruditionis causa contendisse, græce ἔπειγεν, quod profectionem cum impetu quodam & conatu institutam significat. Hoc, inquam, de Cæsareæ Cappadociæ intelligi vix potest; cum eodem Basilius etiamnum puer (ut num. 12 & 13 dictum est) sæpius venerit, & quandoque diutius ibi substiterit. Denique de Cæsarea hic Nazianzenus loquitur, quæ ipsius quoque studiorum dux & magistra extitit: se vero in Palæstina studuisse affirmat ipse: Ego, inquiens, oratoriæ artis amore inflammatus, in Palæstinæ academiis, tum florentibus, pedem fixi: fixit igitur & ibidem Basilius. [Orat. 10]

[17] Nec quisquam objiciat Gregorium Presbyterum, qui seculo X Vitam Nazianzeni scripsit, [contra quā videtur sentire Gregorius Pr.] in eaque ait, Sanctum hunc Nazianzo Cæsaream, inde in Palæstinam studiorum causa profectum; ideoque Cæsaream Cappadociæ, non Palæstinæ, Theologo studiorum ducem & magistram extitisse, & consequenter Basilio. Neque adeo id incongrue dixit aut existimavit Presbyter ille Gregorius: fieri enim potuit ut Nazianzenus, qui in patria sua, civitate non magna, nullum magistrum satis aptum inveniebat, Cæsaream Cappadociæ venerit ad Grammaticam, & forsan dialecticam, in tenera ætate discendam: nam erant ibi scholæ talium artium, ut in urbibus aliis celebrioribus; & conveniebat adhuc pene puero, non longe a domo abire. Scrupulum tamen mihi injicit Nazianzeni tacentis auctoritas, ne Gregorius Presbyter inde hallucinatus sit, quod de una tantum Cæsarea, eaque Cappadociæ, cogitarit. At quamvis in prima ætate primis doctrinæ principiis imbuendus, Cæsareæ in Cappadocia habitasset Gregorius Nazianzenus, non ideo censendus esset hoc loco ea de urbe agere: amplius enim requiritur aliquid, ut studiorum dux & magistra dici poßit. Cogitemus igitur Theologum, [Nazianzenus interim in Palæstina manet] anno ætatis suæ XVI, Christi CCCXXXII, relicta patria, in Palæstinam studiorum causa profectum, Cæsareæ per duos circiter annos substitisse, auditorem Thespesii Rhetoris, ut affirmat Hieronymus; circaque annum CCCXXXIV, cum Basilius ætatis suæ XVIII eodem adventaret, ille jam annorum octodecim, alias Palæstinæ academias adierit, hinc inde moram trahens, prout celebriores magistros audiendi opportunitas & oratoriæ artis amor suadebat. [de Script.] Quippe eo inflammatus, ut ipse testatur, non in una tantum, sed & in reliquis Palæstinæ academiis pedem fixit; donec, post annos circiter quatuor, perrexit Alexandriam, reperturus ibidem fratrem Cæsarium, se fere biennio juniorem; qui eodem cum Gregorio tempore patria exierat, teste ipso Gregorio dicente: Mater nostra, materno quodam voto, atque amoris erga filios pleno, hoc optabat, [cum Cæsario fratre] quemadmodum ambos eodem tempore emiserat, sic ambos quoque simul redeuntes videret. [Orat. 10]

[18] Si vero ratio quæratur, cur Basilius, qui Gregorium annis æquabat, hoc tamen serius exierit patria; ea aßignari potest; quod Gregorius patrem quidem sanctum, sed non litterarum doctorem haberet domi; Basilio autem pater, non minus virtutis esse poterat, quam doctrinæ magister; adeoque quod Gregorius & Cæsarius peregre discere debebant, Basilius vivente patre didicerat domi. Si tamen displiceat ætas Cæsarii vix quindecim annorum, tali peregrinationi immatura: cogita, eum quidem simul cum Gregorio fratre Nazianzo relictis parentibus abiisse, sed illum diutius Cæsareæ in Cappadocia substitisse, antequam inde proficisceretur Alexandriam. Profecto simili aliquid admittendum est, si Basilius & Gregorius Cæsareæ in Palæstina liberales artes didicerint. Cum enim simul illic numquam habitasse, satis probent, præter utriusque silentium, hæc Nazianzeni verba; Habebant nos Athenæ, velut fluxum quemdam fluminis ex eodem patriæ fonte, in diversas regiones, doctrinæ cupiditate, dissectos; rursumque, velut ex composito, Deo videlicet ita impellente, coëuntes: qua quidem similitudine satis clare asserere videtur, numquam se simul convenisse, antequam venirent Athenas. [Orat. 20] Cum ergo numquam simul illic habitarint; necesse est Gregorium, antequam Basilius Cæsaream accederet, inde deceßisse: nam hic Cæsarea Constantinopolim, ubi non multo tempore substitit; Constantinopoli Athenas pervenit, quo eum Gregorius paucis mensibus præcesserat, ut capite sequenti dicetur.

[19] [si tamen Basilius unquam in Palæstina studuit.] Ceterum hanc, de Basilii Cæsareæ in Palæstina philosophicis studiis, sententiam, ut verisimiliorem hactenus secutus sum, porro etiam secuturus: quamvis non levem animo scrupulum relinquant ampla illa encomia, quibus Nazianzenus, istam de qua agit Cæsaream exornat; ut videatur per ea Cæsareensium, ad quos dicebat, animos sibi conciliare voluisse: & scrupulum augent eæ, quibus præsentes videtur compellare, verba: Exponant, inquiens, ii qui eum apud se erudierunt, aut fructum ex ejus eruditione ceperunt; quantus videlicet magistris, quantus æqualibus esset, &c. Hæc tamen, cum non ita urgeant, quin benignam interpretationem patiantur; Pælæstinam Cappadociæ prætuli, aliter cuique sentiendi relicta libertate, Verum si quis existimet Nazianzenum hic de Cæsarea Cappadocum locutum, ibidem Basilium detineat necesse est, usque ad annum ætatis XXVI, Christi CCCXL, juxta ea quæ dicentur inferius, suppositæ verosimiliori opinione.

[20] Et hæc quidem quoad locum & tempus disputanda occurrebants quod vero Basilium spectat, quanto hic profectu artibus omnibus perdiscendis sese tradiderit, quantam doctrinæ & virtutis pariter existimationem apud omnes consecutus sit, [Basilius in doctrina] exponant ii, ait Nazianzenus, qui eum apud se erudierunt aut fructum ex ipsius eruditione ceperunt; quantus videlicet magistris, quantus æqualibus esset, illos nimirum æquans, hos omni doctrinæ genere superans; quantam apud omnes, tum plebejos, tum civitatis primarios, gloriam brevi tempore assecutus fuerit; majorem quam illa ætas ferebat eruditionem, majorem rursus eruditione morum constantiam & gravitatem ostendens; rhetor inter rhetores, etiam ante sophisticam exedram; [& virtute proficit:] philosophus inter philosophos, etiam ante philosophiæ decreta; & quod maximum est, Sacerdos Christianis, etiam ante initum Sacerdotium, tantum ipsi in omnibus concedebant. [Orat. 20] Ipsi porro eloquentiæ studium accessionis dumtaxat ac velut corollarii cujusdam rationem habebat: hoc tantum scilicet ex ipsa fructus decerpenti, ut ejus ope atque auxilio ad nostram philosophiam uteretur…At vero serium & præcipuum illius studium in eo versabatur, ut veræ philosophiæ daret, seseque a mundi contagione abrumperet, & Deo adjungeret, ac per terrena, superna lucraretur; & per fluxa & fragilia, ea quæ firma & æterna sunt compararet.

[21] [30 annorum spatio] Quamdiu Cæsareæ manserit Basilius, non aliunde colligi potest, quam ex numero annorum, quos profanis studiis impendit. Definit id tempus Nazianzenus spatio annorum fere triginta, quod cum ante annum CCCLVI finiri debeat, juxta ea quæ dicta sunt tomo VII Maji, qui erat annus ætatis ipsorum quædragesimus; sequitur id inchoandum esse ab anno CCCXXVI, ætatis ipsorum circiter decimo; adeoque annumerandos annos quos domi grammaticæ impenderunt. [Pag. 656] Statuamus igitur, Basilium Cæsareæ commoratum per annos sex, duos deinde Constantinopoli (namque ibi, ut dicetur sequenti numero, exiguo tempore mansit) ita anno ætatis suæ vigesimo sexto, Christi CCCXLII, venerit Athenas. Gregorius autem, eodem tempore, quo Basilius Cæsareæ & Constantinopoli morabatur, in aliis Palæstinæ academiis, & deinde Alexandriæ, scientiis perdiscendis vacabat: donec & ipse, paucis ante Basilium mensibus, ad eamdem doctrinæ arcem perrupit. Adeoque facile fieri potuit, ut Basilium, quem numquam ante Atheniensem commorationem viderat, cognitum utcumque ex fama haberet, quod ex ipso Nazianzeno capite sequenti ostendemus.

[22] [Cæsare discedit Constantinopolim,] Prosequamur interim cum eodem Nazianzeno philosophicum Basilii itinerarium: Cæsarea, inquit, mittitur Byzantium, urbem totius Orientis principatum tenentem: excellentissimis enim oratoribus philosophisque florebat, quorum brevi optima quæque ingenii celeritate ac magnitudine collegit. [Orat. 20] Inter illos fuisse Libanium, philosophum ethnicum, mihi omnino certum videtur; [Libanium audit:] sed antequam historicis argumentis id stabiliam, referendæ mihi sunt & examinandæ aliorum de Libanii magisterio sententiæ. Et prima quidem occurrit, Socratis eidemque consentientis Sozomeni. Ait ille quod, cum essent adolescentes Gregorius & Basilius, celeberrimorum eo tempore Sophistarum Himerii ac Proæresii Athenis auditores fuerunt; [non Antiochiæ] ac postea Antiochiæ in Syria Libanii scholam simul frequentantes, ad summum eloquentiæ culmen pervenerunt. [l. 4 c. 26] Verum hæc non facile persuaderi poterunt, consideranti epistolam scriptam a Libanio ad Basilium: quin etiam manifesti erroris convincuntur ex eo, quod, cum Athenis discederet Basilius, eumque paulo post sequeretur Gregorius; non in Syriam, sed recta uterque in Cappadociam patriam suam redierit. [B. Ep. 143] Iter autem, quod Basilius postmodum instituit per Syriam, non ad philosophos rhetoresve audiendos destinatum fuit; sed ad inspiciendam, quam imitari desiderabat, Monachorum vitam: Gregorium vero, tot tantaque negotia detinuerunt domi, ut ne ad Basilium quidem, quod utrique maxime in votis erat, accedere diu potuerit. Et sane Gregorium unquam Libanii discipulum Antiochiæ fuisse, ipso ea de re tacente, credere non possum; sed potius inde historicis istis obrepsisse errorem, quod cum scirent Antiochiæ Libanium docuisse, celebriori quam alibi fama, ejusque auditorem aliquo saltem tempore fuisse Basilium; consequens esse putarint, factum id Antiochiæ: & deinde nefas sibi duxerint, ab hoc vel tantisper separare individuum suum Gregorium.

[23] Altera est opinio, vel potius conjectura; Basilium, cum Cæsareæ moraretur in Palæstina, [neque Cæsareæ in Palæstina,] Libanii discipulis se adnumerasse; qui anno CCCXLI, durantibus Antiochiæ terræ-motibus, forsan eo fugerit; vel, si mavis, id factum credas Antiochiæ, quo Basilius deflexerit ex itinere, Cæsarea proficiscens Constantinopolim, aut Constantinopoli Athenas. [Tom. 7 Maji p. 659] Nazianzenus autem, dum ante Basilii adventum Athenis versaretur, inde excurrerit Antiochiam, accitus fama Libanii, & impulsus proprio, quo ad audiendos celebriores magistros ferebatur, impetu. Ego vero mihi persuadere nequeo, Libanium unquam fuisse Cæsareæ, multo minus discipulos istic aliquos habuisse. Quippe in oratione, quam inscripsit de fortuna sua, & in qua usque ad minutias pene refert omnia, quæ sibi in vita vel prospere vel infeliciter acciderunt, subinde meminit terræmotuum, sæpius pestilentiæ, cujus metu discipuli sui alio transierint; ipse tamen, aut in urbe manserit, aut ut summum exiguo tempore abfuerit. Sed neque tanti mihi est Socratis & Sozomeni hoc loco auctoritas, ut credam, Basilium, ex itinere Constantinopolitano aut Atheniensi, Antiochiam deflexisse, tacente Nazianzeno, imo aperte satis negante numero præcedenti, nisi vis ejus verbis inferatur. Gregorium vero Athenis excurrisse Antiochiam, repugnat ipsi Gregorio, affirmanti, [neque interrupta Atheniensi commoratione,] se dumtaxat paulo ante Basilium Athenis fuisse, ipsumque statim post advenisse. [Orat. 10] Quod si necessarium foret credere, utrumque Sanctum Libanio in disciplinam se tradidisse, mallem suspicari, eos simul tempore quatuordecim annorum, quibus verosimiliter Athenis studuerunt, profectos Antiochiam ad audiendum Libanium, nec multo post reversos Athenas. Huic tamen opinioni adversatur, præter id, quod magnum est, Nazianzeni silentium, Epistola Libanii ad Basilium, in qua ait: Quoniam vero operæ pretium esse putabas, ut & Athenas videres, idque & Celso persuaseras, gratulabar Celso quod amicitiæ tuæ esset conjunctus: ex his enim colligere licet, nondum visas fuisse Basilio Athenas, quando disceßit a Libanio; illumque non disceßisse cum Gregorio, sed cum Celso: quomodo enim Libanius, qui mentionem facit de Celso, tacuisset de Gregorio, si is adfuisset tunc Basilio? [B. Ep. 143]

[24] Tertia sententia est Cardinalis Baronii; qui in Vita Gregorii Nazianzeni, edita a nobis nona Maji, [neque Athenis;] Libanium numerat inter philosophos quos audierunt Athenis; & id ipsum, inquit, affirmat Basilius. [Num. 20] Verum numquam Libanium docuisse Athenis, patet ex ipso Libanio in Oratione de fortuna sua, & ex Eunapio in Vita Libanii. [B. Ep. 146] At Basilius, in sua quadam ad Libanium epistola, asserit, se quoquomodo instructum fuisse a Libanio, sed non dicit id factum fuisse Athenis. [Pag. 19] Quarta opinio est Godefridi Hermantii, qui verosimile esse ait, Libanium unum fuisse ex præceptoribus, quos Basilius audivit Constantinopoli; [sed Constantinopoli.] & in Annotatis ad eumdem locum, rejectis aliorum sententiis, ostendit, aut Constantinopoli, aut nullibi a Basilio auditum fuisse Libanium. Et recte quidem, ut existimo, quoad rem; male autem, in suis principiis. Quippe cum Basilium natum dicat anno CCCXXVIII, & Athenas appulisse CCCXLIV, consequens foret, ante annum decimum sextum ætatis, Basilium Constantinopoli studuisse, sub disciplina Libanii: quod statim apparebit incredibile, consideranti, Basilium neque ante annum ætatis duodecimum exivisse Ponto aut Cappadocia; & sex saltem annis opus fuisse, ut, Cæsareæ in Palæstina aut alibi, magnam disciplinarum partem consequeretur, quantam consecutus erat, quando ipsum primo novit Libanius. [B. Ep. 143]

[25] [Probatur id testimonio Sancti] Quid ergo dicendum? Imprimis dubitari non potest, quin aliquando Libanio qualicumque instructore usus fuerit Basilius: is enim ita ad Libanium scribit: Nos quidem, o præclare Vir, cum Moyse & Elia, similibusque beatis viris versamur, qui nobis barbarica voce doctrinam suam tradunt; & nos quæ ab illis audimus loquimur, sensu quidem vera, verbis autem rudia, ut & hæc ipsa quæ scribimus indicant: nam etiamsi aliquid consecuti fuerimus, a vobis instructi; interea tamen temporis per oblivionem excidit. [B. Ep. 146] Instructus igitur a Libanio fuit Basilius; sed quando & ubi? Lucem nobis afferat Libanius ipse, in oratione de vita aut fortuna sua. In hac, postquam narravit Iuliani Apostatæ mortem, & Ioviniani primordia, subjungit: Celebrabantur apud nos Olympia, & quinquagesimus meus annus natalis fuit. Breue Ioviniani Imperium ex parte cadit in annum primum Olympiadis CCLXXXVI, [& ex vita Libanii:] quo Consules fuerunt Jovinianus Augustus & Varronianus; adeoque annus Christi CCCLXIV, Libanio er at atatis quinquagesimus. Ab illo si retrocedas per annos quinquaginta, devenies ad annum CCCXIV, qui fuerit ejus natalis. Idem pueritiam suam describens ait. [qui natus an. 314] Mater pecuniam pendit iis, qui puerum erudiendi provinciam susceperant; sed mihi major anni pars in agris potius, quam in studiis litterarum impendebatur. Hoc autem modo quatuor jam annis mihi elapsis, decimum quintum ætatis annum attigeram (erat is Christi CCCXXIX) tum subiit me ardens quidam sermonum & eloquentiæ amor; adeo ut agrorum veneres nulli amplius mihi curæ essent: verumdatæ sunt etiam columbæ … Versabar cum viro felicissima prædito memoria, qui adolescentes multiscios efficere posset … atque illi adhærebam pertinaciter … quin etiam per forum in manibus liber erat. Ita per quinque annos omnibus animi nervis intentis eoque conversis, cum nullus morbus de hoc me curriculo revocaret … Socius mihi Cappadox, Jasion nomine, adjunctus erat … Hic quæ a senioribus viris, de Athenis, & iis quæ ibi agerentur, acceperat, quotidie mihi insusurrabat; dum … Sophistarum robur fuse enarrabat, & orationes quibus alios vicerant, & ab aliis victi fuerant: quibus dictis regionis ejus visendæ desiderium incessit animum.

[26] Si quinque annos, quorum tempore hæc acta sunt, [profectus Athenas anno 334] addideris ad decimum quintum ætatis Libanii, & ad CCCXXIX Christi; invenies illum, anno ætatis suæ vigesimo, Christi CCCXXXIV, profectum Athenas. Quamdiu vero ibidem permanserit, ex ipso collige, sic loquente. In animo utique habebam, aliis quatuor annis jam exactis, ita Athenis discedere, ut, animo meo adhuc opus habente, majores in probitate profectus facere … Sane multis adolescentibus usu venit, ut, cum sedes primas oratorias ibi obtinere non possent, ad senectutem cum silentio pervenirent: at, ne id mihi contingeret, tale quidpiam a genio excogitatum est. [Pag. 10] Crispino familiariter utebar, adolescente Heracleote. … Hic domum accersitus a patruo suo … cum socio & amico indigeret … non debuit alium quærere me superstite. Iter ipsorum fusius descriptum ita corripio. Athenis profecti per Macedoniam, venerunt Constantinopolim: Constantinopoli, trajectis Ponti faucibus, per Chalcedonem, per Astraciam, & per quamdam urbem tertiam, ad Herculis civitatem accedunt. Tum prosequitur Libanius: Heracleæ omnibus Crispino negotiis peractis, quorum gratia me comite iter susceperat, rursus Constantinopoli commoratus est: … & post quam ad portum magnum descendissem, ego circumiens, quisnam Athenas navigaret, sciscitabar. [dein invitatus Constantinopoli] Tum doctorum quidam cum pallium corripuisset (erat is Nicocles Lacedemonius) me ad se convertit, & dixit: Non hanc te navigationem suscipere, sed aliam oportet. Ecquam vero aliam, inquam ego, qui Athenarum cupidus sum? Quia te, suavissime rerum, inquit, apud nos manentem expediret multorum & beatorum istorum liberos regere. Linque ergo navem, & mihi obtempera; ac neque tibi ipsi, neque nobis noceas, neque bona multa & ampla, quæ ultro accedunt, fugias; neque, cum imperare hic tibi liceat, naviges ut pareas. Hoc equidem tibi die crastino regnum tradam, quadraginta adolescentes, eorum natos qui primas tenent in civibus; quod si fundamentum semel jactum fuerit magnas inde opes affluere videbis … Ego ita me facturum dixi, & non immorigerum futurum: sed tamen clam illo in navim me subduxi … Non autem, quod eo navigarem, mansurum pollicitus Nicocli, mendax neque deceptor eram, neque impostura oblectabar; verum jusjurandum stabilivi, quo adstrictus discesseram ea lege, ut redirem. Quare cum venissem, nec pejerassem; in vehiculo dicyclo, hieme ineunte molestias tempestatis tolerans petrexi, ut verbis Nicocli datis opus integrum adjungerem. Hoc vero munus erat, ut præessem juvenibus.

[27] Hæc ego ipsius Libanii verbis referenda putavi, ut appareat, [erudiendos ibidem adolescentes suscipit,] Sophistam istum non provectæ ætatis fuisse, cum veniret Constantinopolim; & inter quatuor priores annos Athenis transactos, facile unum, & forsan alterum effluxisse, antequam occasione discedentis in patriam Crispini, Heracleam profectus, inde reversus per Constantinopolim Athenas, Athenis rursus Constantinopolim, tandem ibidem stabilem sedem figeret: neque enim urbes illas obiter pervolavit; sed ubique moram saltem aliquam videtur traxisse. Cum igitur supra ostenderimus, Libanium anno ætatis suæ vigesimo, Christi CCCXXXIV venisse Athenas; si quatuor addamus, quos transegit Athenis; duos deinde, in itineribus variis consumptos; consequens erit, Constantinopoli ab eo instrui cœpisse discipulos, anno Christi CCCXL, ætatis suæ vigesimo sexto. Circa istud tempus facile fieri potuit, ut Basilius Cæsarea ad eamdem urbem Regiam pervenerit, puta anno CCCXLII, ipse annorum viginti sex. Nam ob ea quæ de ætate Basilii diximus, hunc plusquam duobus annis juniorem fuisse Libanio, non putamus; neque proprie illo magistro usum; sed potius, [ubi eum invenerit Basilius anno 342,] tamquam cum homine erudito & juniorum magistro, familiariter versatum, ex tam docta conversatione non parum profecisse. Confirmat hæc omnia ipse Libanius, sic scribens Basilio. Ego namque, quem tui putas oblitum, jam olim te, cum adhuc adolescens esses, reverebar; propterea quod viderem temperantia ita præditum, ut cum senibus quoque decertares; idque in ea civitate, quæ voluptatibus scatet; deinde & disciplinarum jam magnam partem consecutum. [B. Ep. 143]

CAPUT III.
Studia Basilii Athenis: contracta cum Gregorio Nazianzeno amicitia.

[28] Circa annum Christi CCCXLIII, Gregorio Nazianzeno vigesimum octavum circiter ætatis annum agente, [Athenas veniunt] Basilius totidem annos natus, Constantinopoli Athenas, præcipuam litterarum sedem ac domicilium, a Deo atque inexplebili simul & præclara doctrinæ cupiditate, mittitur: Athenas, inquam, Gregorio vere (ut ait ipse) aureas, ac si cuiquam alii bonorum parentes, Nam illæ ei Basilium, non illum quidem ante ignotum, sed tamen plenius noscendum præbuere: atque ita doctrinam exquirens, beatitudinem reperit; ipsique dispari modo id quod Sauli accidit, qui patris asinas quærens, regnum invenit; plusque in ea re quam obiter agebat, quam in ea, quæ ipsi curæ erat, lucrifecit. [Orat. 20] Habebant igitur Basilium & Gregorium Athenæ, velut fluxum quemdam fluminis, ex eodem patriæ fonte in diversas regiones, [Basilius & Gregorius,] doctrinæ cupiditate, dissectos; rursumque, velut ex composito, Deo videlicet ita impellente, coëuntes. Ac Nazianzenum quidem paulo ante habebant, Basilium autem haud multo post, & quidem cum mirifica & luculenta spe expectatum: etenim in multorum linguis versabatur, antequam advenisset; nec quisquam erat, qui non præclare secum agi putaret, si id quod summo studio exspectabat, prior occuparet. Ex his uti manifeste intelligitur, Basilium, antequam Athenas veniret, cognitum ut cumque fuisse Gregorio; ita etiam satis certo colligi potest, necessarium non fuisse, ad talem qualem cumque contrahendam notitiam, ut simul antea habitarint. Potuit enim, ut Capite præcedenti dictum est, Gregorius ex sola fama tantam de Basilio concepisse æstimationem. Si quis tamen velit, eos, antequam in Palæstinam abirent, simul aliquanto tempore commoratos Cæsareæ in Cappadocia, [solito provectioris ætatis;] facile concessero. Et de Basilio quidem liquet ibi aliquando studuisse, ut ostendi Cap. I: de Nazianzeno affirmat Gregorius Presbyter. Congruum quoque huic narrationi videtur, Basilium & Gregorium, non omnino juvenes venisse Athenas, secus quam adolescentes alii plurimi: quod certe de Libanio & Eunapio constat. Siquidem hic, anno ætatis decimo sexto; ille vigesimo ad urbem istam appulerunt. Sancti antem nostri provectioris fuerunt ætatis, utpote antea in aliis academiis instructi, & magnam scientiarum partem consecuti, ut proinde reliquis essent in veneratione: quibus confirmatur hactenus posita chronotaxis nostra.

[29] Ea tempestate florebant Athenis Sophistæ varii, Epiphanius, Diophantus, Hephistion, Himerius; inter quos, [ubi inter eorum Magistros præcipuus Proæresius,] & numero discipulorum & eloquentia, eminebat Proæresius teste Eunapio, ejus jam octogenarii discipulo. Fuisse ipsum ex Cæsarea Cappadocem, affirmat Hermantius, sed nulla auctoritate probat. Eunapius vero, in libro de Vitis Philosophorum, oriundum dicit ex Armenia interiore, qua Persarum regioni est contigua. Non tamen mirum, quod Basilius & Gregorius inter ejus discipulos numerarentur: siquidem ei Pontus universus ac finitimæ gentes discipulos submisere, virum illum tamquam vernaculum bonum, & apud se natum admirantes. Adjunxit se illi, cum tota Bythinia, Hellespontus, [qui a Cæs. Constante vocatus in Galliam,] & quidquid terrarum supra Lydiam per Asiam nunc dictam excurrit, in Cariam usque & Lyciam ac Pamphiliam, quidquid etiam Tauro includitur: quin & Ægyptus universa, ob celebritatem in dicendo, seu peculium, illi obvenerat; & quæ plaga supra Ægyptum ad Libyam extrahitur, & incognitis finibus, sed tamen habitatis, circumscribitur. Proæresius iste, accitus a Constante Cæsare in Gallias, tantaque in æstimatione fuit habitus, ut inter purpuratos & honoratissimum quemque, [ibi etiam valde æstimatus fuit, ob staturam & vitæ rigorem;] convictor illi ad mensam adhiberetur: sed cum homines illius cæli, non possent penitus inspiciendo dissertationes ejus assequi, nec oculis metiri aut admirari mentis arcana; ad obtutum & oculis subjecta admirationem transferentes, pulcritudinem corporis & staturam eminentem stupebant; veluti colossum & statuam quampiam augustiorem ægre spectantes: uno namque pede ceteris altior extabat, inter procerissimos quosque sui temporis eminens. Illi qui temperantiam viri contemplabantur, judicabant illum affectibus orbum ac ferreum prorsus; quod lacerna extrita & obsoleta utens, atque incalceatus Gallicas hiemes & frigora in delicias converteret, Rhenumque tantum non glaciatum biberet; qua certe ratione totum vitæ curriculum exegit, [vivendique normam,] caldæ potionem numquam expertus. Illum idcirco Romam ablegavit Cæsar, ambitione quadam ductus, ut viderent cujusmodi homines Imperio subditi parerent. At Romani, quod admirarentur singulariter nihil habebant; adeo cuncta mortalem naturam excedebant. Tandem, cum varias ob dotes virum commendare & honorare decrevissent, statuam illi ex ære pari magnitudine consecrarunt, cum ist hac inscriptionc: Regina rerum Roma Regi Eloquentiæ. Reditum Athenas paranti Imperator concessit, ut precarium munus posceret. At ille, ut se dignum erat, postulavit insulas, non paucas numero neque exiguas, [dein Romæ ob eloquentiam honoratus,] tributarias & vectigales Athenarum civitati in pendendo frumento: donavit istas Imperator, & primariam dignitatem adjecit, ut castrorum Præfectus vocaretur: nequis invideret, quod e publico tantam vim opum referret.

[30] Erat præterea in æstimatione Iuliano Apostatæ, tujus instructor fuerat, ut indicat illius ad eum epistola: [Juliano ob Christianismum displicuit.] majori tamen honore, teste Suida, prosequebatur Libanium Sophistam ethnicum, contra eruditorum judicium; ut Proæresium Christianum dolore afficeret, alterum ei præferendo. Verum hoc isti maxime profuit ad immortale nomen, quod Sanctos Basilium & Gregorium discipulos habuerit, & quod persecutionem qualemcumque ab Apostata fuerit perpessus; imo nec privilegiis sibi ab eo conceßis uti voluerit, quo magis ejus detestaretur impietatem: nam, ut scribit Hieronymus in Chronico, Lege data ne Christiani liberalium artium doctores essent, cum Proæresio specialiter Iulianus concederet, ut Christianos doceret; ille Scholam sponte deseruit. De Himerio, quem nominant Socrates & Sozomenus, alterum Basilii & Gregorii magistrum, nihil singulare scriptum reperio: nam & Eunapio fuit ignotus, quamvis eodem cum ipso tempore se fateatur vixisse.

[31] Hactenus de utriusque Sancti præceptoribus: de condiscipulis adjiciamus. Inter illos unus fuit Celsus, [Socii stadiorum, Celsus,] qui simul cum Basilio Constantinopoli audivit Libanium; indeque, suadente illo & comite, Athenas abiit: qui Libanius, utcumque ægre ferret eorum discessum, felicem tamen æstimabat Celsum, quod amicitia Basilio esset conjunctus. [B Ep. 143,] Celsus iste magnis honoribus cumulatus est sub Iuliano Apostata, præcipuisque muneribus admotus. Alter fuit Sophronius magister, [Sophronius] ad quem Basilius in favorem Gregorii Nazianzeni scribit. [B. Ep. 84] Tertius aßignatur Eusebius quidam, verosimiliter Episcopus; huic enim Basilius Cyriacum Presbyterum commendat, & veteris amicitiæ his verbis mentionem facit: Quanti enim mihi putas momenti erat, [Eusebius,] omnium optimum videre circumplectique Eusebium; & memoriæ beneficio iterum ad juventutem redire; atque in mentem revocare dies illos, quibus & domicilium nobis unum, & focus unus, pædagogus quoque idem., simul & recreatio, & studium, & deliciæ, & indigentia, & omnia inter nos ex æquo communia erant? [B Ep 11] Quanti me putas æstimaturum fuisse, si per tuam præsentiam licuisset, his omnibus memorando potiri; gravique hoc senio excusso, iterum ex sene juvenem factum esse videri. Verum an hæc tanta inter eos familiaritas Athenis fuit? Ita credidit Hermantius; ego quo affirmem vel negem non habeo: potuerunt enim Cæsareæ in Cappadocia aut in Palæstina simul habit asse,

[32] Quartus, isque præomnibus memorabilis, Iulianus fuit Apostata; [& Julianus.] ad quem Basilius ita scribit: Revoco ad hæc in animum studium tuum, quo sacra & optima studia una Athenis didicimus, & ad divinas litteras legendas una accessimus. [B. Ep. 208] Neque tamen impius iste, profanarum aut sacrarum scientiarum amore, se in arctam Basilii & Gregorii familiaritatem ingeßit: quippe jamdudum animo idololatriam & magiam complexus, hoc solum spectabat, occultare impietatem suam, quo lateret securius. Sed de hoc satis actum est IX, Maji in Vita Nazianzeni per Baronium: ubi annotavimus, Iulianum Athenas advenisse anno Christi CCCLV, post necem Galli, sub finem anni præcedentis patratam.

[33] Nunc explicemus, unde, quoque modo, quibus ex initiis conflata inter Gregorium & Basilium amicitia, sive (ut potius loquar) animorum conspiratio & naturæ conjunctio fuerit. [Adolescentium Athenis] Insano quodam erga Sophistas studio, Athenis tenentur quam plurimi & stolidissimi adolescentes, non modo ignobiles & obscuri, sed nobiles etiam & illustres; ut qui miscellanea quædam multitudo sint, & juvenes, & ita effecti, ut eorum impetus vix reprimi possint. [Orat. 20] Quod igitur in equestribus certaminibus iis accidere videmus, qui equis & spectaculis oblectantur; exiliunt enim, clamant, pulverem in cælum mittunt, sedentes habenas moderantur, aërem verberant, equos digitis quasi stimulis in alterum atque alterum latus subinde jungunt; cumque nihil horum in ipsorum potestate situm sit, facile inter se aurigas, equos, equorum stationes, certaminis duces permutant, (idque quinam tandem? Pauperes plerumque atque inopia laborantes, & quibus ne in unum quidem diem victus suppetit) hoc ipsis quoque plane circa præceptores suos, [immodera tum erga magistros studium:] aliosque ejusdem artis professores, eorumque æmulos accidit; in hoc nimirum elaborantibus, ut & plures ipsi sint, & illos opera sua locupletiores efficiant. Atque ea res vehementer absurda & prodigiosa est. Præoccupantur urbes, viæ, portus, montium cacumina, campi, solitudines, omnes denique Atticæ & reliquæ Græciæ partes, atque adeo incolarnm maxima pars: nam & illos in partes ad studia distractos habent.

[34] Cum autem juvenis quispiam accesserit, atque in eorum a quibus captus est manus & potestatem venerit (venit autem vel sponte, vel coactus) tum vero Attica hæc illis consuetudo est, ludusque rei seriæ admixtus. [Sociorum adventantium] Primum apud eorum aliquem, qui priores ipsum arripuerint, hospitio accipitur; vel amicorum vel propinquorum, vel qui ejusdem sunt patriæ, vel qui sophistices artem apprime callent, ac lucra magistris conciliant, eoque nomine apud eos summo honore ac pretio sunt; quandoquidem illis mercedis loco est, habere qui ipsorum commodis studeant. Deinde a quolibet cavillis lacessitur: quod quidem, ni fallor, [ludicra exercitatio] eo faciunt, ut novitiorum animos contrahant, atque a principio ipsos in potestatem redigant. Lacessitur autem ab aliis audacius, ab aliis eruditius, prout ille vel rusticis & ineptis est moribus, vel urbanitate præditus. Atque id ignaris quidem horrendum valde & inhumantum videtur; iis autem perquam jucundum & suave, qui hoc prius norunt: amplior enim est hæc minarum ostentatio, quam res ipsa. Tum per forum ad balneum cum pompa deducitur: pompa autem hoc modo se habet. Qui deducendi juvenis munere funguntur, ordine collocati, atque æquis spatiis distincti, bini eum ad balneum antecedunt: cum autem propius accesserint, quasi phanatico furore correpti, [& inepta.] clamorem ingentem cum saltitatione tollunt (hic autem clamor, ne ulterius progrediantur, vetat; sed ut subsistant, tamquam eos balneum minime admittat) simulque pulsatis januis cum per strepitum juveni metum incusserint, postea concesso ingressu, ita demum eum in libertatem asserunt; atque a balneo redeuntem, deinceps ut æqualem ac sodalem accipiunt: atque hoc ipsis est totius hujusce ceremoniæ jucundissimum, nimirum ab his qui molestiam exhibent quam primum liberari.

[35] Tunc igitur suum magnumque Basilium, non ipse solum Gregorius veneratione prosequebatur; [Ab ea liberatur Basilius per Gregorium;] quod illius tum in moribus gravitatem, tum in sermonibus maturitatem & prudentiam conspiceret; sed aliis etiam, quibus non perinde cognitus erat, ut idem facerent persuadebat. Ita apud multos statim in veneratione erat, ut qui fama & auditione jam eum præcepissent: ex quo effectum est, ut solus fere ex omnibus, qui studiorum causa Athenas veniebant, communi lege solutus sit, majorem utique honorem, quam novitii conditio ferre videbatur, consecutus. Hoc Basilio & Gregorio amicitiæ præludium, hinc conjunctionis igniculus, sic mutuo amore sauciati sunt. [& contra Armenos disputans] Postea hujusmodi quoque quiddam accidit. Haud simplex & aperta natio Armenii sunt, quin potius admodum tecta & simulata. Tum ergo nonnulli, jam olim cum Basilio familiaritate & amicitia conjuncti, idque vel ex patre vel ex veteri sodalitio (nam in illa schola instituti fuerant) ad ipsum per amicitiæ speciem accedebant; invidia autem, non benevolentia ducti, contentiosis potius quam doctis & argutis quæstionibus eum urgebant, ac primo impetu sibi subjicere conabantur; tum quod egregiam ipsius indolem jam pridem nossent, tum quod ipsi tantum honoris eo tempore haberi permoleste ferrent: grave enim minimeque ferendum esse rebantur, eos qui philosophica pallia priores induissent, atque in fundendis verbis operam ante posuissent, extero & novitio nequaquam anteferri. Nazianzenus autem, Athenarum amans, & (ut ipse de se fatetur) stultus (non enim invidiam senserat, [primumque ab eo oppugnatus.] frontis involucro fidem habens) Athenarum gloriam in ipsis opprimi, adeoque cito celerrime contemni indigno animo ferebat. Itaque succumbentes jam adolescentes & terga vertentes, reducta disputatione suffulciebat; atque auxilii sui momentum ipsis largiens (in hujusmodi porro rebus vel perexigua accessio quidvis potest) æqualia, ut Homerus ait, [deinde adjutus,] capita constituit. At ubi disputationis caput intellexit, quod jam ne latere quidem poterat, sed perspicue sese prodebat; repente mutatus, remigationem ad puppim convertit; & a Basilii partibus stans, non ambiguam victoriam reddidit. Qua ex re, ut erat Basilius ingenio imprimis acuto, magnam statim voluptatem cepit; atque alacritate perfusus, strenuos illos juvenes disputatione perturbatos insectabatur, nec ante argumentationibus eos ferire destitit, quam prorsus in fugam convertisset, victoriamque haud dubiam adeptus esset. Hinc ergo Sanctis altera amicitiæ, non jam scintilla, [amicitiam cum ipso contrahit,] sed fax clara & sublimis accenditur. Atque illi quidem sic infecto negotio discesserunt, cum suam temeritatem multum incusantes, tum insidiarum nomine tantam in Gregorium indignationem concipientes, ut etiam apertas ei inimicitias indicerent, ac proditionem objicerent, non modo sui, sed ipsarum quoque Athenarum: quoniam primo impetu ab uno homine confutati, atque ignominia affecti fuerant, & quidem ejusmodi, qui nullam dum acti istic temporis habebat fiduciam.

[36] [& accipit in mœrore solatium.] At vero Basilius (humanus enim affectus est dolere, cum magnis quibusdam rebus spe conceptis, in eas subito incidimus, opinioneq; nostra inferiores videmus) idem sibi quoque accidisse cernens, mœrebat, angebatur, non habebat quod sibi de adventu suo gratularetur; quærebat quod spe sibi effinxerat; inanem felicitatem Athenas nominabat. Gregorius autem maximam mœroris partem ipsi adimebat, tum argumentis congrediens, tum rationibus eum mulcens; suggerendo illi id quod res erat, nec hominis mores statim, sed diuturno tempore ac perfectissima familiaritate vitæque consuetudine agnosci; nec eruditionem iis qui periculum ipsius faciunt, ex paucis argumentis ac brevi, percipi. Hac ratione cum illum ad animi tranquillitatem revocaret, ac benevolentiæ specimen simul præberet & acciperet, arctioribus vinculis secum adstrinxit. Ut autem temporis progressu cupiditatem suam mutuo inter se confessi sunt, ac philosophiam, Christianam scilicet perfectionem, esse quod expetebant; [Virtutis desiderium mutuo declarant.] tum vero jam uterque alteri quidvis erant, contubernales, convictores, concordes, unum idemque spectantes, ferventiorem quotidie ac firmiorem cupiditatem sibi invicem colligentes. Etenim corporum amores, quia rerum fluxarum sunt, fluunt quoque ipsi, non secus ac veris flores (nam nec flammis conjuncta materia remanet, sed una cum ea extinguitur; nec cupiditas, marcescente fomite, subsistit) at pudici & Deo grati amores, quandoquidem rei stabilis & firmæ sint, propterea diuturniores etiam sunt; quantoque major pulcritudinis species ipsis objicitur, tanto etiam arctius & secum, & inter se rerum earumdem amatores devinciunt: hæc quippe superni amoris lex est.

[37] Cum igitur hoc inter se animo essent, talesque, veluti pulchris parietibus prædito thalamo (ut est apud Pindarum) aureas columnas subjecissent; [Hinc aucta amicitia,] ita demum porro progrediebantur, Deo & cupiditate adjutoribus utentes … Par spes doctrinæ, hoc est rei omnium invidiosissimæ, ipsos ducebat: & tamen aberat spei invidia, æmulatio studio; cum hoc utrique certamen esset, non uter primas ferret, sed uter alteri eas concederet: uterque enim alterius gloriam pro sua ducebat; una utrique anima videbatur, duo corpora ferens. Quod si fides iis minime habenda est, qui omnia in omnibus sita esse dicunt; at ipsis certe credendum est, quod uterque in altero & apud alterum toti essent. Unum utrique opus & cura, virtus erat; [& virtutis doctrinæq; communi studio,] & ad futuras spes vivere, seque ita comparare, ut ante discessum ex hac vita, hinc migrarent: quod quidem sibi ob oculos ponentes, vitam actionesque omnes suas eo dirigebant, ut divini præcepti ductum sequerentur, & alter alteri virtutis studium exacuerer; itaque uterque alteri norma & amussis erant, qua rectum a pravo discernitur. Non enim cum sodalium suorum petulantissimis & impudicissimis, sed cum castissimis consuetudinem habebant; nec cum pugnacissimis, sed cum pacatissimis, iisque quorum consuetudo maximos fructus afferebat: illud nimirum exploratum habentes, facilius esse vitium contrahere, quam virtutem impertire: quemadmodum etiam facilius est morbo alieno infici, quam sanitatem largiri. Disciplinis porro, non tamjucundissimis, quam optimis oblectabantur; nam hinc quoque, [pravasconsuetudines] vel ad virtutem vel ad vitium, juvenes informantur. Duæ ipsis viæ notæ erant, altera prima & præstantior, altera secunda & inferioris prerii; illa nempe, quæ ad sacras domos eosque qui illic ernat doctores ferebat; hæc autem, quæ ad externos præceptores: ceteras omnes, quæ ad festa, spectacula, celebres conventus, epulas ducebant, [& spectacula vitant:] æquo ac lubenti animo aliis reliquerant. Nihil enim magni faciendum est, quod ad recte honesteque vivendum nihil affert, nec sui studiosos meliores reddit.

[38] Jam cum aliis alia quædam cognomenta sint, vela parentibus accepta, [Christiano nomine solo gaudent,] vel ex se ipsis hoc est ex propriis vitæ studiis institutisque comparata: ipsis contra magna res & magnum nomen erat, Christianos & esse & nominari; atque ea re magis efferebantur, quam Gyges palæ annularis conversione (siquidem hoc fabulosum non esset) per quam Lydiorum tyrannidem occupavit; aut Midas auro, quod ipsi interitum accersivit, cum voti sui compos factus, nihil præter aurum possideret; quæ & ipsa Phrygia est fabula. Nam quid Hyperboræi Abaridis sagittam, aut Argivum Pegasum dicam? quibus non tantum erat per aërem ferri, quantum ipsis mutua opera & simul ad Deum attolli. Atque ut rem in pauca contraham: pestiferæ quidem aliis, quod ad animæ salutem attinet, Athenæ sunt (nec enim id a piis viris temere existimatur: malis quippe opibus, hoc est dolis, supra reliquam omnem Græciam affluunt; difficileque factu est, [& idola contemnunt;] non simul cum eorum laudatoribus & patronis in errorem abripi) ipsis autem nihil detrimenti ab iis illatum est, utpote animo communitis & obseptis; quin potius, quod vix credibile est, hinc ad fidem confirmati sunt, illorum fraudem ac imposturam agnoscentes, atque illic dæmones contemnentes, ubi dæmones admiratione afficiuntur. Quod si quis est, aut esse creditur fluvius, per mare dulcis fluens; aut animal, in igne quo omnia consumuntur saliens; hoc ipsi inter æqualium greges erant.

[39] Illud autem præclarissimum, quod cum ipsis non ignobile quoddam sodalitium esset, [alii quoque ex eorum societate celebriores evadunt.] præceptorem Basilium habens, ac ducem sequens, iisdemque rebus gaudens; quamvis alioquin pedites, (ut ait vetus proverbium) ad Lydium currum, hoc est ejus cursum & mores currerent; ex quo id assequebantur, ut non solum apud præceptores & socios, sed apud universam etiam Græciam, ac præsertim clarissimo quosque Græciæ viros, clari atque illustres essent. Quin etiam ultra Græciæ fines processerunt, ut ex multis hæc commemorantibus perspicuum factum est. Nam præceptores quidem ipsorum, [sed præsertim ipse & Gregorius.] Proæresius atque Himerius, apud tot homines celebres erant, apud quot Athenæ; apud quot autem homines de præceptoribus ipsorum, apud totidem de ipsis etiam audiebatur & prædicabatur: ac par quoddam, non obscurum & incelebre, apud eos & erant & dicebantur. Nec vero quidquam ejusmodi apud eos erant Orestes & Pylades, nec Melionidæ illi Homerico versu celebrati, quos calamitatum societas atque ars egregie aurigandi nobilitavit.

[40] Tali occasione contracta fuit crevitque amicitia inter Basilium & Gregorium, quam Athenis primum, deinde per reliquam vitam coluerunt. Laudem vero Basilii a scientia & virtute, Nazianzenus ita prosequitur: Quis prudentia perinde canus erat, etiam ante canitiem, [Basilius studiosus virtutis & doctrinæ,] quandoquidem hac re senectutem Salomon quoque definivit? [Orat. 20] Quis vel senibus vel juvenibus æque venerabilis? non de nostræ tantum memoriæ viris loquor; sed de iis etiam qui longo tempore ante vixerunt. Quis doctrina propter mores minus eguit? quis tamen uberiorem doctrinam cum moribus conjunxit? Quod disciplinæ genus est, [summus in singulis hujus parcibus:] in quo versatus non sit; atque ita eximie versatus, quasi in eo solo elaborasset; sic nimirum omnia complexus, ut ne unum quidem quisquam; singula rursus ita ad summum, quasi nihil aliud præterea didicisset? Ad ingenii enim acrimoniam studium accedebat, ex quibus imperium artibus scientiisque comparatur: quia cum celeritate naturæ propter laborem & contentionem minime opus haberet, quemadmodum nec labore propter ingenii magnitudinem; sic tamen utrumque conjunxerat, ut non satis liqueret, utro nomine admirabilior esset. Quis in Rhetorica, illa inquam vim ignis spirante, cum eo comparandus, tametsi illius mores a rhetorum moribus dissiderent? Quis in Grammatica, quæ linguam ad Græcismum format, historias colligit, metris præest, carminibus leges præscribit? Quis in Philosophia, excelsa procul dubio scientia, & sursum gradiente? sive eam partem spectes, quæ in actione & speculatione posita est, sive eam quæ in logicis demonstrationibus aut oppositionibus & concertationibus versatur, quam Dialecticam vocant; in qua adeo excelluit, ut iis qui cum eo disputabant, facilius esset e labyrinthis sese extricare, quam argumentorum ejus laqueos effugere, siquando res ita postularet.

[41] Jam vero astronimiam, geometriam, numemerorum proportiones, [etiam Mathematicis,] eatenus didicisse contentus, ut ab iis qui in hujusmodi rebus sciti & eruditi sunt non superaretur; quidquid eo amplius, veluti pietatis cultoribus infrugiferum, prudenter contempsit: adeo ut quod elegit, magis admirari ac prædicare liceat, quam quod reliquit; & rursus id quod reliquit, majori laude efferre quam quod elegit. Nam medicinæ peritiam, quæ philosophiæ ac laboris & industriæ fructus est, corporis morbus ac morbi curatio necessariam ipsi reddiderat; unde exorsus, ad artis habitum tandem pervenit. Eam porro artis illius partem intelligo, non quæ circa perspicua oculisque subjecta & humilia versatur, sed quæ in doctrina & philosophia consistit. Verum quid hæc sunt omnia, tametsi magna & præclara, si cum morum illius doctrina conferantur? Terrena enim hæc satiare non poterant cælestibus inbiantem animum. [Or. F.] Unde Nyssenus ipsum Moysi, Hebræorum Legislatori, comparat: Nemo inquiens, invidebit, si ostendatur; quod Magister noster, quibus rebus poterat, Legislatoris vitam imitaretur. In quibus autem rebus consistebat imitatio ista? [magis tamen in virtute,] Mulier, quæ Ægyptios regens Moysen adoptarat, domestica disciplina instituendum curavit, a maternis uberibus, quamdiu primam ætatem ejusmodi alimento nutriri conveniebat, non recedentem: hoc autem de Magistro etiam veritas testatur: cum enim educaretur ab externa sapientia, semper uberibus Ecclesiæ adhærebat, illius doctrinis spiritualiter crescens atque grandescens.

[42] [de litteris ad Apollinarem] At quamvis cum tanta morum innocentia Basilius Athenis versaretur, invenit tamen olim malevolorum invidia quod carperet. Scripsit ipse, cum esset Athenis, officiosam epistolam ad Apollinarem, postmodum Hæresiarcham. Hac deinde ipsius adversarii abusi sunt, ad calumniam ei inferendam, quasi cum Hæreticis sentiret: quod refutat, ita scribens: Mea me verba judicent; propter alienos vero errores nemo nos condemnet; neque epistolas quisquam, quas ante annos viginti scripsimus, [se excusat.] probationis vice objiciat, quasi jam cum illis faciam, qui hæreses deinde conscripserunt. Nos enim, cum ante ejusmodi conscriptiones laici essemus, ad laicos scripsimus, nihil de fidei causa, neque qualia nunc ad nostram calumniam circumferunt isti; sed ut amicos salutaremus, simpliciter eos per litteras compellavimus.

CAPUT IV.
SS. Basilii & Gregorii Athenis discessus; illius pia peregrinatio per Syriam & Ægyptum.

[43] Anno CCCLVI aut in fine præcedentis, uno fere postquam Iulianus Apostata venisset Athenas; Basilius & Gregorius, cum jam omnibus quæ illic traduntur scientiis apprime essent instructi, nec minus profanorum studiorum pertæsi; [Basilius,] faciendum ipsis erat ut in patriam redirent, & perfectius vitæ genus ordirentur, resque spe conceptas atque inter se compactas arriperent. [Orat. 20] Aderat discessus dies, & quidquid ad discessum pertinebat; extremæ allocutiones, prosecutiones, revocationes, gemitus, complexus, lacrymæ; nihil enim cuiquam perinde molestum ac acerbum est, ut iis qui illic simul educati sunt, [magno Atheniensium sensu,] & ab Athenis & inter se divelli. Tum igitur triste & miserum ac commemoratione dignum spectaculum accidit: circumstare eos sodalium & æqualium nonnullorumque etiam magistrorum chorus; prorsus negare se eis abeundi potestatem facturos; obsecrare, cogere, hortari, omnia deniq; ea tum facere tum dicere, quæ verisimile est fieri ab iis qui in dolore versantur. Basilius vero, cum causas exposuisset, cur de reditu suo tam obnixe contenderet, iis qui eum retinere conabantur superior extitit; &, quamquam ægre, abeundi tamen facultatem impetravit. Gregorius autem Athenis relictus est, partim amicorum precibus emollitus, partim a Basilio quadam ex parte proditus; quippe eo se abduci est passus, ut dimitteret non dimittentem; iisque a quibus hic trahebatur, manus daret: res profecto, antequam contigisset, Nazianzeno visa incredibilis: acta est enim quasi unius corporis in duas partes sectio, [in patriam redit.] atque utriusque interemptio; aut boum, qui simul nutriti sunt, atque idem jugum traxerunt, disjunctio, lugubre quoddam utriusque causa mugientium, dissidiumque permoleste ferentium. Verum haud in longum producta Gregorio est hæc calamitas; neque enim diutius miser conspici, [Gregorio brevi subsequente.] suæque disjunctionis rationem omnibus reddere sustinuit, Sed non ita multo tempore Athenis postea commoratus, præ animi desiderio, equum illum Homericum imitatus est; perfractisque eorum a quibus retinebatur vinculis, campos pedibus pulsat, atque ad sodalem suum impetu fertur. Verumtamen assecutus non est: nam, ut ipse narrat, Constantinopoli inveniens Cæsarium fratrem, in hanc urbem Alexandria per mare delatum, cum ipso in patriam Nazianzum rediit, parentum voto satisfacturus. [Orat. 10] Neque tamen pervenisse potuit ante finem anni CCCLVII; cum multum temporis requirant ea, quæ Constantinopoli peracta narrat, quæque in ejus Vita relata sunt.

[43] [Post eorum discessum] Post Sanctorum Athenis discessum, cœpit magis magisque evanescere Athenarum gloria. A tempore quidem Pauli Apostoli, principatus, quem inter Græciæ civitates tenuerant, Corinthum fuerat translatus, teste Chrysostomo; sola doctrinæ fama illic perseverante, qua adhuc inter omnes academias eminebant. [in 1. ad Cor.] Verum & illa, postquam inde migraverant Basilius & Gregorius, viginti annorum spatio ita defecit, ut, teste Synesio, vix quidquam superesset, præter rudera aliquot, magnarum rerum memoriam servantia: ad fratrem enim scribens verbis his ridet Athenas: Fructum capio Athenarum quantumvis, itaque mihi videor plus palmum & digitum sapientior factus: [evanuit Athenarum gloria:] licet autem & hinc tibi novæ sapientiæ experimentum quoddam præbere. [Ep. 136] Nam verbi gratia ab Anagyrunthe tibi scribo, & Sphetti fui, ac in Thrio, & Sephiæ & Phaleri. Malus male pereat nauclerus, qui me huc vexit: nam Athenæ nunc temporis nihil habent venerandum, præterquam inclita locorum nomina. Et sicuti victimæ mactatæ pellis relinquitur, ad indicium viventis quondam animalis; ita hinc expulsa philosophia relinquitur, ut obambulans quis admiretur Academiam & Lycæum, &, per Jovem! variam Porticum cognominem Chrysippi philosophi; quæ nunc varia non est, nam Proconsul tabulas abstulit, quibus indidit artem Thasius Polygnotus. Nunc quidem nostris temporibus Ægyptus alit eximios fœtus: Athenas autem, quæ olim quidem civitas sapientum erat habitaculum, in præsentia ornant mellis opifices. Hic ergo & par sapientum Plutarchicorum est, qui non studiorum fama congregant juvenesin theatris, sed urnis. Hæc legens facile causam, aßignabis, ob quam postmodum Basilius juvenes Cappadoces, philosophia & rhetorica erudiendos, non Athenas miserit, sed Antiochiam ad Libanium Sophistam.

[44] [Basilius domum reversus] Domum autem reversi, Basilius Cæsaream, Gregorius Nazianzum, cum mundo ac scenæ nonnihil inserviissent, ut permultorum desiderio utcumque satisfacerent (nam ipsi quidem ab ambitione ac theatrica ingenii ostentatione abhorrebant) juris sui quam primum efficiuntur, atque ex imberbibus inter viros censentur; fortius ac virilius ad philosophiam ascendentes, [virtutis studium amplectitur,] non quidem corpore, sed desiderio & amore conjuncti. Basilius enim a Cæsareensi civitate, ut alter quispiam conditor & conservator retinetur: Gregorium vero pietas erga parentes, & senilis ætatis curatio, & incursantes calamitates, ab illius consortio abstractum tenuerunt. Hic filum historiæ interrumpit Nazianzenus, statim transiens ad Presbyteratum a Basilio susceptum. [Vit. Macr.] Igitur quæ interea gesta sunt aliunde petemus. Scribit Nyssenus, S. Marcinam juniorem non parum contulisse ad Basilii sanctitatem. A publicis, inquit, litrerarum gymnasiis, in quibus diu versatus fuerat, revertitur Magnus Basilius, [hortante Macrina sorore,] ipsius Macrinæ frater: quem illa, scientia & eloquentia vehementer elatum existimans, omnesque despicientem dignitates, & fastu superantem eos qui in magistratu essent, tanta celeritate ad idem Christianæ sapientiæ studium incitavit, ut mundi post habita claritate, despectaque eloquentiæ gloria, laborio sum hoc operosumque vivendi genus per paupertatem perfectam amplexus, [post habita profanæ sapientiæ gloria] expeditam sibi ad virtutem viam struxerit. Id quidem decretum Basilio & Gregorio, antequam Athenis discederent, fuerat: verum ignorans istud Macrina, non destitit fratrem ad mundi contemptum & Christianam perfectionem adhortari, & ultro currenti tale calcar addere, ut tandem Magnus Basilius, velut alter Moyses, abnegarit repudiaveritque falso dictæ matris fictam & commentitiam cognationem, nolens ejus studii nomine celebrari atque clarere, cujus eum pudebat: Cum enim omnem ex littetis & disciplinis externis partam gloriam repudiasset; ad humile vitæ se transtulit institutum, & Ægyptiis thesauris Hæbræos prætulit. [Or. F.]

[45] Deinde Basilius, quoniam Nazianzeno carebat, necessarias quasdam peregrinationes, [Peregrinatur,] minimeque a proposito sibi philosophiæ scopo alienas, inivit. [Orat. 20] Earum peregrinationum fructum narrat ipse Basilius. Ego, inquiens, posteaquam multum temporis vanitati impendissem; & omnem prope juventutem inani studio attrivissem, quo tenebar, cum apprehendendis infatuatæ a Deo sapientiæ disciplinis immorabar; tandem aliquando, ubi velut e gravi somno expergefactus ad Euangelicæ veritatis admirabile lumen respexi, agnovique inutilitatem sapientiæ principum hujus seculi qui abolentur; [virtutem discendi cupidus,] deplorata plurimum priori ista ac miserabili vita, ductorem mihi dari optabam, qui ad pietatis dogmata me introduceret. [B. Ep. 79] Cum primis autem hoc mihi curæ fuit, ut morum correctionem aliquam instituerem, quos per diutinam consuetudinem, cum improbis contractam, perverteram. Lecto itaque Euangelio, animadversoque illic, quod plurimum occasionis & momenti adferat ad perfectionis studium, si quis bona sua vendat, deque illis egenis fratribus communicet, & prorsus nulla teneatur vitæ istius cura, nec patiatur mentem suam aliqua rerum præsentium affectione turbari; cupiedam dari aliquem ex Fratribus, cui istud vitæ genus arrideret, quocum una profundum vitæ hujus pelagus superare liceret. [per Ægyptum & Palæstinam;] Inveni sane multos apud Alexandriam, nec paucos apud reliquam Ægyptum, deinde & alios in Palæstina & Cœlesyria & Mesopotamia, quorum admiratus sum in vitæ ratione temperantiam, & in obeundis laboribus tolerantiam; ad quorum precandi vigorem & constantiam obstupui, cum observarem quo pacto nec somno victi, [arctam monachorum vitam] nec aliqua alia naturæ necessitate deflexi, sublimem semper & invictum animi sensum servarent, in fame & siti, in frigore ac nuditate; nec corporis rationem habentes ipsi, nec ab aliis aliquid illi curæ impendi sustinentes; sed, quasi in aliena carne degerent, ipso opere ostendentes, [æmulatur.] quid sit in rebus hujus vitæ peregrinum esse, & conversationem in cælo habere. Cum illa admirarer, vitamque vitorum illorum ob id beatam judicarem, quod ipso opere se mortificationem Jesu circumferre declararent; cupiebam & ipse, quantum mihi possibile esset, illos æmulari.

[46] Florebant tum temporis per Ægyptum & Syriam, plurimi non minus exemplo quam doctrina magnarum virtutum & monasticarum exercitationum magistri: [Quales illi fuerint?] Pachomius in Thebaide monasterio Tabennensi, Macarius senior in Ægypto, & Macarius Alexandrinus; Paphnutius, cognomine Bubalus; Paulus simplex, Pior, Isidorus Presbyter de Scetis, Ioseph de Panepho in deserto Nitriæ, Cronus & Hierax discipuli olim magni Antonii, aliique. Quoniam vero hi omnes inter Sanctos numerantur, fusius hic de iis agendum non existimo; præstandum id erit proprio cujusque die. Interpres Nazianzeni Nicetas scribit, Basilium, Seleuciam ad templum S. Theclæ profectum, vel orandi causa, vel etiam quietæ & tranquillæ vitæ studio. Alexandriam autem veniens, Athanasium non invenit, sed omnia perturbantem Georgium: [& quantæ austeritatis] qui anno CCCLVI Cathedra ista per vim potitus, illum ad se subducendum coëgerat. Eodem itinere Hierosolymam & Ierichuntem adiisse Basilium parum probat locus, ex Oratione vigesima prima adductus Hermantio. Sed de Hierosolyma dubitare vix sinit epistola, quam post annos aliquot scripsit ad Monachum, in adulterium lapsum, in qua priorem ejus sanctitatem & monasticam exercitationem commemorat, quo ad eamdem pœnitentem reducat.

[47] [declaratur exemplo unius,] Totus, inquit, sublimis & ad transitum conversus, velut peregrinus & erro, agros & urbes permutans ad Hierosolyma decurrebas; ubi & ipse tecum conversans, beatum prædicabam te ob athleticos labores; quando per hebdomadarum periodos jejunus degens, cum Deo philosophabaris, simul & hominum congressus pro ratione mutationis subterfugiens; quietem vero ac solitarios mores tibi ipsi adaptans, civiles tumultus declinabas. Sacco autem aspero corpus tuum compungens, & cingulo duro lumbos adstringens, toleranter ossa comprimebas; latera vero per famen cava reddens, usque ad spinæ partes sublaxa fecisti: & fasciæ quidem mollis usum abnegasti, abdomen vero intus ad cucurbitæ medicæ similitudinem subtrahens, [deinde in peccatum lapsi.] renalibus locis illud agglutinari cogebas; universam autem carnis pinguedinem evacuans, canales ac meatus sub ventre sitos strenue resiccasti. Ventre vero ipse per inediam contracto, costales partes velut quamdam tecti eminentiam, fecisti umbilici partibus umbram offundere; & contracto toto organo, per nocturna tempora confitens Deo, lacrymarum rivis barbæ pilos madefactos complanabas. Et quid opus est me singula recensere? [Cæsareæ adhæret Monachis Eustatianis] … Sed quid nunc? Non cecidit fortitudinis turris, o frater; non reprehenduntur conversionis medicamenta; non occluditur refugii civitas: ne in profundo malorum permaneas, ne te ipsum dedas homicidæ. Novit erigere collisos Dominus, &c. Huic sanctæ peregrinationi, æstatem & autumnum anni CCCLVI, & sequentis initium tribuendum censeo. In patriam autem reversus anno CCCLVII, & sua sponte & tot Sanctorum exemplis solitariæ vitæ amore succensus, diutius differre noluit, sanctorum Monachorum vitam, quam in Syria & Ægypto perspexerat, quantum poßibile esset, æmulari.

[48] Eustathius, Cæsarea Cappadociæ oriundus, ibidem, antequam ad Episcopatum Sebastenum eveheretur, monasticum vitæ genus cum Aëtio fuerat amplexus, multosque sibi adjunxerat discipulos: nam (uti S. Epiphanius scribit) quod ad vitæ ejus institutum attinet, non paucis admirationem peperit; qui utinam ad rectam & sinceram fidem adhæsisset! [Hær. 75] Basilio quoque percarus erat, ante quam hæreticam ejus hypocrisim detexisset; interque eos, quibus ille fidem in maximis omnium negotiis habebat, quos versantes cum hominibus ita suspiciebat, tamquam quiddam ultra sortem humanam haberent. [B. Ep. 370] Is, cum Basilius rediret ab Oriente Cæsaream, Episcopatum quidem Sebastenum adeptus erat; Monachos tamen suos Cæsareæ reliquerat; eosque etiam tunc per intervalla invisens, ad exercitationes monasticas instituebat. Hos itaque ubi vidit Basilius, in patria sua Monachorum Ægypti & Palæstinæ institutum sectari cœpisse; commoditatem aliquam reperisse se ratus est invisibilium animi affectuum cognoscendorum, in iis quæ videri possunt experimentum capiens. Enimvero, quoniam quæ in unoquoque nostrum occulta sunt, cognosci nequeunt, satis indicii esse putavit in Eustathianis Monachis, ad declarandam animi humilitatem, quod humili veste induerentur; sufficereque sibi ad faciendam ejus rei fidem, crassum & rude pallium & zonam, atque e rudi corio calceamenta. [B. Ep. 79] Ita deceptus Basilius virtutum externarum specie, arctam cum Monachis istis familiaritatem iniit: in qua etsi perseveraverit post susceptum Episcopatum, non videtur tamen aut cohabitasse iis, aut habitum eorum assumpsisse; nec aliter cum iis versatus familiariter, quam spiritualis doctrinæ causa & exercitationis monasticæ.

[49] [deceptus eorum hypocrisi,] Verumtamen ut lateret Basilium Monachorum illorum in hæresim propensio, & magistri ipsorum Eustatii hypocrisis; aliis sane innotuerat, qui Basilium monuerunt: licet multi vero essent, eum ab illorum Monachorum consuetudine avocantes; non acquiescebat tamen, cernens eos delicatæ vitæ præferre vitam laborum tolerantem (adeo mentem præoccupaverat religiosæ vitæ & austerioris disciplinæ desiderium) sed magis, propter conversationis admirabilem & insuetam rationem, æmulatione quadam erga illos tenebatur; unde &, cum dogmatum gratia accusarentur, haud admittebat delationes, quamvis multi illos non rectas habere de Deo opiniones; sed Eustatii (cujus diu post hæresis erupit in publicum) disciplinæ subditos, illius clanculum spargere dogmata assererent: quæ quia ipse nunquam ex iis audierat, pro calumniatoribus habebat qui ea referebant. [B. Ep. 79] Porro hoc ignoscendum Sancto, quod fidem iis quæ de ipsis dicebantur non haberet; cum nondum hæreticorum fraudes edoctus, persuasum sibi esset, quam non ducantur Spiritu sancto, qui falsas intra se suspiciones alunt; cogitans etiam, [quia temerarium judictū aversabatur.] multa cura ac solicitudine opus esse, multarumque noctium perferendas vigilias, ac multis lacrymis quoque quærendam a Deo veritatem ei, qui Fratris velit amicitiam abjicere. Si enim, inquit, qui rerum in hoc mundo potiuntur, quando facinorosum aliquem mortisunt adjudicaturi, velamenta obducunt, & expertissimos quosque ad causæ tractationem advocant, multumque temporis insumunt, nunc legis rigorem contuentes, nunc naturæ communionem reveriti; multumque ingemiscentes ac judicandi necessitatem deplorantes, nemini non manifestum faciunt, quod non ex propria libidine, sed ex necessario legis ministerio condemnationis inferant sententiam: quanto oportebat majore diligentia, cura, pluriumque consultatione dignum reputari, si quis sese a Fratrum amicitia, jam longo tempore confirmata, avellere conetur? [B. Ep. 79]

[50] Ceterum Basilium fateri non puduit, simulata se virtute deceptum, non nisi sero latentem hæresim Eustathii & discipulorum ejus deprehendisse. Verum ut diuturna & familiaris cum hypocritis illis conversatio, nihil valuit ad aspergendam ei hæreticam pravitatem; [Laudat Libanius ejus vitæ institutum.] ita non parum profuerunt externa virtutum exempla, ad veræ virtutis exercitationem: Quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, Hoc vitæ institutum, quo Basilius contemptis mundi vanitætibus, Dei obsequio se totum consecravit; Libanius Philosophus Ethnicus, divinorum licet mysteriorum contemptor, post annos aliquot ad Basilium scribens, ita laudavit: Posteaquam vero reversus esses & in patria constitutus, admeipsum, Quid nunc, ajebam, molitur nobis Basilius, & ad quod vitæ genus sese contulit? [B, Ep. 143] An in forensibus actionibus versatur, veteres illos rhetoras æmulatus, vel divitum liberos instituit? Cum vero venissent quidam, nuntiantes multo te potiorem viam ingressum esse, hocque spectare magis, quomodo Deo reddaris amicus, quam quomodo divitias colligas; & te felicem esse dicebam & Cappadocas; te quidem, qui malueris talis esse; illos vero, qui talem potuerint ex hibere civem.

[51] Sub idem tempus, nam annus omnino incertus est) Basilius a Dianæo Episcopo Cæsarcensi, viro multum temporis in servitio Dei versato, [Basilius Lector in ecclesia ordinatus] per quem & baptizatus fuerat, Ecclesiæ ministerio admotus est, Lectoris ordine insignitus. Cum enim affirmet, S. Gregorius Nazianzenus, in libro de Spiritu sancto, Basilium, antequam Sacerdos ordinaretur, sacros libros populo lectitasse; Lectorque, ut modo dixi ordinatus sit a viro multum in Dei servitio versato, perquem & baptizatus est; non potest tempus aptius, nec alius Episcopus præter Dianæum aßignari, qui ab anno CCCXLI per annos viginti Episcopatum istum administravit. [cap. 29, Orat. 20] Hoc autem forsan ab eo factum est, ut illum suæ Ecclesiæ, pro more istius temporis, quasi adstrictum teneret; veritus ne vir tantus ad alterius Ecclesiæ ministerium vocaretur. Sed & verisimiliter Basilium timor aliquis anxium reddebat, ne vi ad altiorem Ordinem promoveretur: & ut cumque ipsi pia videretur cum Monachis Eustathianis conversatio, implere tamen non poterat in eo solitariæ vitæ desiderium, jam pridem Athenis conceptum, auctumque Macrinæ sororis adhortationibus, & Monachorum Ægyptiorum exemplis; sed anhelabat, abruptis omnibus impedimentis, in solitudinem se hominibus subducere; ubi curis humanis vacuus, totum tum se ad Christianam Philosophiam transferret. [solitaria vitæ socium desiderat Nazianzenum] Verum in mora erat Gregorius; qui & ipse jam inde ab Athenis, illiusque loci amicitia & animorum connexione, facturum se receperat, ut cum Basilio vitæ consuetudinem haberet, simulque philosopharetur. [G. Ep. 5] Sed eum tum temporis & pietas erga parentes, & senilis ætatis curatio, & incursantes calamitates, ab ipsius consortio abstractum tenebant; haud recte id quidem ac juste, ut ipse queritur, sed tamen tenebant. [Orat. 20]

[52] [quem frustra ad id invitat.] Interea Basilius frequentibus eum litteris promißi memoren reddebat, & ad se invitans, orabat ne fidem falleret: Fallebat tamen Gregorius, haud sponte ac libenter, sed coactus; quod lex legem superaret; ea nimirum quæ parentes colere jubet, sodalitatis & familiaritatis legem. [G. Ep. 5] Ut ergo nec parentes mœrore afficeret, & Basilio frueretur, hunc vicißim ad se invitabat; ut apud Ariansum, in prædio quod ibidem parentes ejus, deinde ipse habuit, vitam solitariam non procul Nazianzo cum eo viveret. Ita, inquit Gregorius, fidem non prorsus fallam, siquidem hoc gratum tibi futurum est. Partim enim nos tecum erimus, partim ipse nobiscum esse ne quæso graveris, ut omnia sint communia & æqualis amicitia. Neque Basilio istud displicuit consilium: quippe qui jam eo se conferre decreverat: postmodum tamen mutatus animo (causam nescio ob quam) Tiberinæ regionis, in qua Arianzum erat, incommoditatem ob luti & glaciei multitudinem & hiemis acerbitatem, quasi familiariter jocando causatur: at Gregorius, qui tunc Arianzum forte excurrerat; inde per epistolam pariter jocosam, Basilio adhuc Cæsareæ commoranti exprobrat, quod malit inter urbanos tumultus, quam Arianzi tantisper degere. [B. Ep. 19] Non fero, inquit, mihi Tiberinam objici, atque hujus loci glaciem & hiemes; o vir, luti admodum expers, summisq; pedibus incedens, & tabulas calcans; ac pennate & pendule, simulque cum Abaridis sagitta delate, ut cum Cappadociam patriam habeas; Cappadociam fugias. [G. Ep. 6] An vero injuriā vobis facimus, quod cum ipsi palleatis, solemq; ad certum modum accipiatis; nos contra pingues & nitidi sumus, & saturamur, nec ullius loci angustiis circumscribimur? At vero hæc vestra sunt. Deliciis enim indulgetis, & opibus polletis, & in foro versamini. Hoc minime probo. Quocirca vel lutum nobis exprobrare desine (nec enim tu urbem condidisti, nec nos hiemem) vel nos tibi pro luto caupones offeremus, & quidquid turpe & improbum urbes ferunt.

CAPUT V.
Basilius cum Gregorio solitariam vitam in Ponto degit.

[53] [Matrem & sororē Monachus factas] Emmelia, Basilii mater, per Syriam & Ægyptum peregrinante filio, anno CCCLVI aut sequentis initio, cum filia sua Macrina, in monasterium se receperat, quod haud longe a Neocæsarea, Iridi fluvio adjacens, septem aut octo ut summum stadiis distabat a vico, ut hic ipse ad Nyssenum, ait, pertinente, in quo beatissimorum XL martyrum reliquiæ requiescebant: nec procul aberat parva civitas, quam Iboram vocitant, Episcopalis in Ponto. [Or. 3 in 40 Martyres.] Basilius igitur reversus ex Syria, interea dum invitat, monet, hortatur, & frustra expectat Nazianzo venturum Gregorium, quocum se in solitudinem reciperet; profectus est in Pontum, [invisens Basilius,] ad matrem sororemque invisendam; utque vitæ consuleret, forsan cæli mutatione contractam infirmitatem aliquam curaturus. [B. Ep. 9] Cumque pervenisset ad locum educationis suæ, in quo cum nutrice sua post mortem patris eum aliquamdiu habitasse diximus; reperit non procul ab ea locum, [eremum in Ponte reperit.] proposito suo apprime idoneum, qualemque jam dudum optaverat, & cogitando sibi effinxerat. Cum hic aliquantulum subsisteret, accidisse existimo, ut invitaret eum urbs Neocæsareensis ad erudiendam juventutem suam, exemplo patris sui Basilii senioris; mittereturque ad eum legatio virorum, qui magistratu apud ipsos fungebantur: & omnis passim populus circumfusus, multa dabat, plura pollicebatur, [Munus docendi juventutem Neocæsareæ recusat.] ut curam istam susciperet: sed tamen obtinere eum non potuerunt: quippe ipsi magis studio erat, ut prorsus hominum memoriæ subduceretur, quam iis qui gloriæ student ut sint illustres. [B. Ep. 64]

[54] Itaque Cæsaream reversus, circa annum CCCLVIII, Gregoriumque non ultra expectandum ratus; [revertitur ad eremum suam,] festinavit, rebus omnibus compositis, in Pontum ad optatam solitudinem recurrere; præsertim cum ad discessum maturandum urgeret necessitas quædam verosimiliter ea, ne alioquin Sacerdotium aut aliud Ecclesiæ ministerium admittere cogeretur. [B. Ep. 19] Verum cum esset in procinctu abeundi, adferuntur litteræ fratris Gregorii, quibus nuntiatur Nazianzenus quamprinum adfuturus. Sed moram non indulgebat prædictæ neceßitas, nec suadebat toties frustra promissus Gregorii adventus; quapropter se satis mutuæ amicitiæ facturum credidit, si fugam suam litteris excusaret, eumque ad se, amœna solitudinis suæ descriptione, in Pontum invitaret. At neque abs re erit solitarium istum locum nobis repræsentare Basilii verbis, & quæ jam retulimus iisdem confirmare. [B. Ep. 19] Ego, inquit, scribente mihi fratre Gregorio, tibi pridem jam in votis fuisse, [& excusat se, de non expectato Gregorio:] ut meo colloquio fruereris; imo addente, id tibi jam ipsi quoque certum esse; illud quidem ægre credo, propterea quod toties decipior; istud vero & negotiis distractus expectare non potui. In Pontum ut redeam aliquando, vel præsens cogit necessitas; cui loco redditus, Deo bene volente, vagari desinam. Vix namque, desperatis spebus hisce vanis, quas de te mihi olim confinxeram, imo magis somniis, si verius quid dicendum est (laudo enim eum, qui spes vigilantium esse somnia dixit) ut vitæ consulerem in Pontum abivi; ubi locum mihi Deus, moribus meis apprime convenientem, ostendit; ita ut, qualem sæpenumero per otium & jocum animo fingere solebamus, talem jam reipsa videre liceat.

[55] [describit solitudinem suam,] Mons enim est sublimis, grandi ac tenebricosa silva tectus, gelidis ac pellucidis undis Septemtrionem versus irriguus. Hujus ad radices, planicies resupina substrata est, quæ montanis humoribus jugiter fœcundatur; istam vero silva sponte sua, distinctis & omnifariis arboribus circumquaque complexa, prope valli ac septi loco cingit; ita ut illi collata etiam insula Calypsus, quam præ omnibus pulchritudinis gratia Homerus celebrasse videtur, modica sit. Etenim non multum illi deest ad hoc ut insula sit, propterea quod undique veluti munitionibus quibusdam conclusa est: profundæ siquidem valles duabus illam partibus circumscindunt: a latere vero de præcipitio fluvius decurrens, & ipse continui & haud facile superabilis muri vice est; ex altero vero latere mons apertus & expassus, per curvatos amfractus vallibus conjunctus, pervias infimas montis partes intercludit. Est autem ingressus illuc unus, quem in nostra potestate habemus. Ipsam habitationem alia quædam cervix; sublime quoddam extrema sui parte collum extendens, recipit; ita ut ipsa planicies conspectui sit aperta & exposita, & e sublimi subterlabentem fluvium despicere liceat; qui mihi videtur non minus delectationis exhibere, quam Amphipolitanis Strymonis cognitus amnis. Nam is quidem tranquilliore tractu circumstagnans, parum deest quin, propter silentium & tranquillitatem, fluvii nomen amiserit: hic vero fluviorum, qui mihi noti sunt, velocissimus, ad vicinam petram parumper asperior est; & ab illa refusus, in vorticem quemdam profundum devolvitur, omniumque jucundissimum mihi omnique intuenti spectaculum, & sufficientissimum incolis usum exhibet; simul etiam ineffabilem piscium multitudinem in vorticibus alens.

[56] Quid dicam de telluris exhalationibus, aut ex ipso fluvio ascendente aura? Florum copiam, aut etiam canentium avicularum alius quiquam forsan admiraretur; mihi vero animum istis advertere non vacat. Quod autem potissimum de hoc loco referre possumus, hoc est, quod, cum ad omne genus fructuum sit, propter commoditatem, appositus; omnium mihi jucundissimum fructum, quietem ac tranquillitatem, alit: non solum propterea, quod ab urbanis perturbationibus alienus est; sed quod ne viatorem quidem aliquem admittit, exceptis iis qui venationis gratia nobis subinde junguntur: nam præter ea quæ recensuimus, feros etiam, non ursos aut lupos, quales apud vos sunt (absit) sed cervorum & caprarum agrestium greges ac lepores, & si quæ aliæ sunt ejusmodi, nutrit. Num igitur cogitas quantum periculi demens accersere voluerim, qui talem locum cum Tiberina, quæ barathrum est orbis, commutare contenderim? Ad hunc jam properanti ignosces: nam prorsus neque Alcmæon, posteaquam Echinadas reperit, errorem amplius ferre potuit. Ita Basilius de eremo sua. Quam innocentem & ab omnibus terrenis rebus abstractam vitam duxerit in ista solitudine ille, colligere licet ex ipsius epistola, quam ad Nazianzenum scripsit, de vita in solitudine agenda: neque enim credendus est aliter fecisse. Adeoque, uti Baronius in Vita Nazianzeni, a nobis edita IX Maji, ipsius Gregorii verbis descripsit pias ipsorum & arduas anachoreticæ vitæ exercitationes; ita non abs re erit, idem hoc loco ex ipso Basilio discere.

[57] Respondet autem, ut apparet, Gregorio quærenti, quo virtutum profectu, in pio isto recessu, quo cibo, potu, somno, quibusque piis exercitiis uteretur. Sic tuam epistolam agnovi, inquit, ut ii facere solent, qui amicorum liberos ex similitudine in iis conspicua agnoscunt. Nam quod existimare te ais, magnopere non referre, habitum structuramque loci, ad ciendum in animo tuo desiderium vitæ nobiscum agendæ, antequam compertum quidpiam habeas de modo & ratione vitæ nostræ; tuus hic est profecto animique tui sensus, qui hujus mundi bona prorsus nihili ducas, præ beatitudine quam reconditam in divinis pollicitationibus habemus. [submissa de se sentit,] Equidem scribere ad te non sustineo præ pudore, qui in hoc extremorum finium recessu interdiu noctuque agito. Tametsi enim urbicas occupationes pro derelictis habui, ut sexcentorum malorum causas; me tamen nondum ipsum etiam habere pro derelicto quivi: similiterque illis affectus sum, qui navigandi insolentes, nausea perdite afflictantur. Namque illi, magnitudine navigii offensi, tamquam vehementer succutientis, in lembum aut naviculam cum transilierint; sic quoque non secius a nausea laborant: nimirum molestia ipsos ac bile, quocumque transierint, comitantibus. Hujusmodi igitur quiddam nobis contigit, qui domesticas perturbationes quoquo circumferentes gentium, ubique locorum perinde versamur in tumultu: quare non magnopete adjuti sumus ad hac solitudine. Hæc erat cogitatio, de seipso submisse sentientis.

[58] Deinde ita prosequitur: At vero quæ facta a nobis oportuit? & unde auspicandum fuit ei, [amat solitudinem] qui vestigiis hærere voluit Christi, præeuntis nobis viam salutis? Si quis, inquit, post me venire vult, abneget semetipsum, & tollat suam ipse crucem, & sequatur me. Jam pridem mentem pacatam, habere conveniebat: ut enim oculis, continuo circumactu versatis, & nunc horsum illorsumque deflexus, nunc sursum deorsumque erectus vicissim ac depressus, exacte cernere nequit; sed eum oportet, obtutu incumbere in rem visam, siquidem conspectum rei perspicuum facturus est; hunc in modum evenire vix potest, ut mens humana, sexcentis mundi curis distracta, evidenter cernat veritatem,… hujus vero mali una demum, cautio est, si ab omni se mundo abdicaverit, qui hanc vitare molestiam instituerit. Est vero secessus a mundo, non extra mundum esse corpore, sed a consensu corporis mutuaque affectione animum abjungere; non civem esse, non domum possidere; non familiam, nihil proprium habere; non sodalitatis officia, non amicitiam colere; prædia nulla, nullas facultates habere; nullis negotiis vacare, jurisgentium contractus humanasque disciplinas non nosse; ita se comparare, ut cor humanum aptum sit admittere disciplinam, ex divinis monumentis informatam. [corporis & cordis.] Est autem hujuscemodi cordis comparatio, cum eæ doctrinæ dediscuntur, quæ prava consuetudine sedem in ipso occupaverunt. Nam neque in tabulis cereis scribere possis, nisi prius litteras induxeris, quæ ante scriptæ fuerunt; neque animæ prius divina placita accommodaris, quam anticipatas opiniones ab ea exemeris. Ad id autem assequendum, solitudo grande operæ pretium adfert: [utilem ad domandas passiones,] utpote quæ perturbationes animi consopire solita sit, spatiumque deinde indulgere, ipsas vi ratiocinationis stirpitus ex anima elidendi. Ut autem feræ bestiæ, blanda manu permulsæ, leni certamine superantur; ita libidines, iræ, pavores, mœrores, animæ veneficia mala, consuetudine consopita, nec perpetuo irritamento efferata, eluctabiliora deinde vi rationis fiunt.

[59] Esto igitur locus aliquis hujuscemodi, qualis hic noster, [Orationes fundendas,] ita ab hominum congressu liber, ut a nullo extaneorum irrumpente assidua interpelletur meditatio: pietatis enim meditatio animam divinis cogitationibus alit. Ecquid igitur beatius, quam hominem in terra concentum Angelorum imitari; ineunte statim die in orationes ire; in hymnis & canticis Creatorem venerari; exinde sole jam dilucescente, converti ad opera, nusquam sine oratione; denique canticis; tamquam sale, condire actiones: siquidem hilarem alacremque animæ æquabilitatem hymnica cohortamenta conferunt. Quietus igitur status spiritualis expiationis bene auspicatus est; [fugiendas delicias,] cum nec lingua loquitur quæ ad homines pertinent, nec oculi colorum nitores circumspiciunt in corporibus, nec concinne accommodatas membrorum proportiones; cum nec autes animæ intentionem elanguescere faciunt, distentæ auscultandis modulamentis ad voluptatem ciendam accommodatis, nec facetorum hominum ridiculis aut scurrilibus dictis, quæ res maxime comparata est frangendæ animæ intentioni. Animus quippe, nec extrorsus dissipatus, nec in mundum per sensuum organa diffusus, ad sese ipse redit, moxque suopte nutu ad Dei notionem evadit: quo fit ut illo decore illustratus undique intellectus, [exercenda temperantiam & alias virtutis,] atque superne illuminatus, naturæ quoque ipsius oblivione capiatur; nec ad cibi jam curam dimittat animum, nec ad amictus anxietatem: quippe qui a terrenarum rerum cura immunis & feriatus, omne suum studium ad ea bona traducat, quæ magno certamine quæruntur. Id enim assequi conatur, quo numeros omnes fortitudinis temperantiæque impleat; quo justitiam, prudentiam, ceterasque virtutes absolute excolat; aliasque insuper, quæ sub hæc genera distributæ virum studiosum commonefaciunt, ut cuncta officiose exequatur, ad vitam recte atque ordine instituendam.

[60] Maxima porro viarum, ad veri investigationem ferentium, [quæ discendæ sunt lectione Scripturarum.] meditatio est Scripturarum divinitus inspiratarum: quandoquidem in his cum rerum agendarum præcepta reperiuntur, tum beatorum hominum vitæ memoriæ proditæ ac perscriptæ, quæ tamquam simulacra quædam animata vitæ ad normam divinam institutæ, proposita sunt iis qui bonorum operum exemplaria imitari cupiunt. Proinde in qua te quisque nostrum senserit sibi aliquid necessarium deesse, in illud assidue incumbens, tamquam ab officina quadam medica, appositum suæ infirmitati medicamentum invenire poterit… Quemadmodum autem pictores, cum imaginem ex imagine pingunt, exemplar identidem respectantes, lineamenta ejus transferre conantur magno studio ad suum opificium; ita qui sese meditatur omnibus numeris virtutis absolutum reddere, veluti simulacra quædam spirantia & actousa Sanctorum vitas respicere oportet, probaque opera illorum sua imitando facere. Jam vero orationes lectionibus succedentes, [commendatur oratio atienta,] recentiorem animam vegetioremque accipiunt, utpote desiderio Dei jam flagrantem. Atqui oratio illa bona est, quæ compertam Dei notionem in animo ingenerat (est vero Dei inhabitatio, insidentem intus Deum memoria complecti) hacque nos ratione templum Dei efficimur, quando nec terrenis curis perpetuus tenor memoriæ interpellatur, nec improvisis perturbationibus intellectus tumultuatur. Sed hæc omnia effugiens vir amore Dei præditus, ad Deum ipse secedit, tum affectus foras quatiens, qui ad intemperantiam provocant, tum in iis studiis libenter versans, quæ ad virtutem ducunt.

[61] Atque imprimis quidem magno studio id comparandum habemus, ut scite sermocinari possimus; ut nec contentiosius percunctemur, nec rixam affectantibus respondeamus; [modestia in loquendo,] ut disserenti non obloquamur, nec interfari atque interpellare gestiamus, absurda ostentatione fastumque præ se ferente; denique ut modum teneamus & sermocinandi & auscultandi. Neque vero ad discendum verecundum esse oportet, nec ad nequaquam clam habendo … auctorem vero ipsiusque docendum malignum; quod ab alio tute didiceris scientiæ parentem prodere grata commemoratione decet. Vocis porro intentio mediocritate temperanda est, ut nec exilior fallat aures, nec contentior odioso feriat clamore. Expendendum prius quid dicturus sis, [mansuetudo;] atque ita demum edendum & provulgandum. At vero in congressibus comiter appellare oportet, atque in consuetudine suavem esse, non tamen voluptatem facetiosis sermonibus aucupari. Adhortationum benignitate, clementiæ ac mansuetudinis opinio colligenda est; nec usquam acerbum se præbere convenit, etiamsi objurgatione opus sit: plerumque vero conducibilior nobis erit ea increpandi ratio, quam Propheta secutus est; qui peccati reo Davidi non a semetipso impegit damnationis modum; sed accersita persona utens, judicem illum ipsum in proprio crimine æstimando constituit: unde præjudicio in sese facto, nihil ille deinde habuit quod succenseret increpanti.

[62] Et consentaneus quidem fuerit submissis atque abjectis animis tristis oculus atque deorsum vergens, habitus neglectus, squallida coma, [in habitu corporis humilitas,] vestis sordida: adeo, ut quæ lugentes consulto meditatoque faciunt, ea suapte animi sponte in nobis & veluti ex habitu ultro extitisse videantur. Tunica cingulo appressa sit corpori & adstricta: cinctus, neque muliebrem in modum, ilia exuperet; neque prælaxus, fluxam tunicam efficiat. Incessus nec segnis esto, nec animum dissolutum declaret; nec rursus vehemens insolenterque incitatus, neque consternatos impetus animi significet. Unum modo sit vestitus propositum, operimentum ut aptum & idoneum existat ab æstus frigorisque injuria corpus asserere. Colorum amœnitates ne exquirantur, nec opificiorum deliciæ pertenues ac molliculæ, Etenim in veste pigmentorum lautitias consectari, [in vestitu necessitas & paupertas:] petinde est atque si muliebrem ornatum nobis accommodemus… Tunica sit eousque crassa, ut alio opus non sit integumento ad calefaciendum corpus ea contectum. Calciarium esto, pretio quidem illud vili, sed quod vicem suam implere possit. Et, ut semel omnia uno verbo complectar, ut in veste comparanda rationem imprimis constare oportet utilitatis; ita in cibo, panis usus expleat id quo opus est ad alimentum. Aquæ potus sedet sitim homini integræ valetudinis: quibus accedent ea pulmenta, [in cibo & potu tenuitas,] quæ ex leguminibus ad usus tantum necessarios facta sunt tuendæ integræ corporis firmitati. Inter epulandum hoc cavere convenit, ne helluantium speciem præbeamus.

[63] Sed & constantiam & moderationem ubique retineamus, atque in percipiendis voluptatibus æqualem continentiam; [inter vescondu mentis ad Deum elevatio,] ac ne tum quidem ita animis esse feriatis nos oportet, ut a commentatione rerum divinarum vacemus: quippe qui alimentorum naturam corporisque aliti opificium, argumentum habeamus ad divinas laudes exordiendas; utique cum in mentem nobis venit, quomodo varia cibi genera, corporum qualitati accomodata, ab eo sint inventa, qui omnia moderatur & regit. Porro autem orationes faciendæ sunt, antequam cibum sumimus, pro agnitione divinæ benignitatis in largitione cum earum rerum quæ in præsenti nobis divinitus conferuntur, tum vero earum quæ imposterum reconditæ sunt. Jam vero a corporum curatione rursus orationes cum gratiarum actione fiant, propter jam accepta; & ea insuper flagitentur, quæ Deus nobis porro pollicitus est. Denique cibum sumendi hora, sit unica & constituta, eademque semper per ambitum revertens. Hæc ut curando corpori una sit, [somnus levis & brevis,] vix integra, e quatuor & viginti, quas per temporis intercapedinem complectitur diei noctisque vicissitudo: reliquis autem horis mens commentando occupata sit, hominis quidem certe, qui menti exercendæ in solitudine se addixerit. Somni leves sunto, ejusque modi qui facile discuti possint; ex naturæ utique præscripto, ad victusque rationem appositi. Id vero interim accurandum studioseq; assequendum est, ut commentandis rebus arduis ipsi pascantur somni: nam altiore correptum esse sopore, talique veterno dissoluta esse hominis contemplativi membra, ut interim pateat aditus visis absurdis obrepentibus, id certe instar est quotidianæ mortis. Quod aliis diluculum, id nox iis dimidiata est, qui se colendæ pietatis studio devoverint: tum enim præcipue otium animæ largitur nocturnum conticinium, cum neque oculi, aspectus importunos; neque aures, auditus obturbatores intro ad cor admittunt.

[64] [denique matutina oratio.] Ceterum mens sola secum & cum Deo negotium habens, & peccatorum suorum recordatione sese corrigens, fines ipsa sibi præscribit ad vitia aversanda; opem etiam divinitus implorans ad ea adipiscenda, ad quæ magno studio incitata est. Ex his videre licet, quem modum vivendi in eremo sua Basilius tenuerit; quo vestitu usus sit, qua ciborum somnique parcimonia, quomodo tempus omne lectioni sacræ, orationi, aut piæ commentationi impenderit. Porro hæc non solum sibi & Gregorio scripsit, sed aliis quoque discipulis a se colligendis. Non enim dubium est, quin a reditu suo ex Palæstina & Syria, in animo semper hæbuerit, Monachorum cœnobia, secundum eam formam quam ibidem perspexerat probaveratque, instituere.

[65] Accepta hac a Basilio epistola, compositisque domi rebus, [Ad Basilium in solitudine accedit Gregorius] Gregorius in Pontum ad illum profectus est, vitam monasticam apud eumdem auspicaturus, anno CCCLVIII nondum exacto. Vivebant autem simul, in eadem quidem Pontica solitudine, sed in diversis cellulis, ut exiflimavit Baronius; quamvis id non omnino liqueat ex epistola Nazianzeni ad Amphilochium, quam ipse ad probandam opinionem suam adfert. [G. Ep. 12 & 13] Nam hæc videtur alia spectare tempora, cum nempe Sancti in diversis, non tamen longe dißitis regionibus habitarent. Siquidem Nazianzenus laudat olera, quæ ferebat is, quem Amphilochius incolebat, locus vero suæ regionis, frumentum: quæ non satis apte videntur intelligi, de hominibus in eadem pene silva habitantibus. Sane si diversæ fuerint cellulæ, tam propinquas invicem oportet fuisse, ut noctu simul orationi & sacrarum litterarum commentationi, diu vero excolendo horto, aliisque laboriosis operibus vacare etiam simul potuerint: ejusmodi enim ipsorum occupationem fuisse, testatur ipse Nazianzenus.

[66] At neque ipsos diu solos illic habitasse credo: quandoquidem Nazianzenus Gymnasii, & Monasterii, [& alii discipuli,] & Scholæ mentionem faciat; quamvis per jocum murium cavernas vocet. [G. Ep. 8 & 9] Quin & plures cum Basilio ibidem deguisse Fratres, affirmat dicens: Quis dabit … Fratrum eorum, qui dii a te efficiebantur, atque in altum evehebantur, concordiam animorumque conjunctionem? quis virtutis certamen ad eam incitationem quam scriptis legibus ac regulis obfirmavimus? [G. Ep. 7 & 9] Ex hoc quoque disciusus, [quibus ille Regulam scribit,] Basilium, in scribendit Regulis monasticis, socium adhibuisse Gregorium; eosque simul in iis considerandis constituendisque laborasse. Non tamen propterea existimo, durante hoc eorum recessu, conscriptas ab iis fuisse Regulas, seu prolixiores seu breviores, quæ extant inter opera Basilii: sed aliam quæ interciderit, pro paucis Eremitis, forsan non majorem quam sit epistola superius relata, de vita in solitudine agenda. Deinde, post discessum Gregorii, Basilius, tamquam omnium instructor, Regulas fusius disputatas, per interrogationes & responsiones discipulis suis tradiderit: nam in proœmio, nulla facta mentione Gregorii, de se, ut monasterii in solitudine constituti superiore, ita præfatur ad subditos suos: Postquam Dei gratia, in nomine Domini nostri Jesu Jesu Christi, in unum convenimus, qui unum & eumdem secundum veram pietatem vivendi nobis finem proposuimus; [& fusius explicat.] vosque haudquaquam obscure præ vobis fertis, eorum quæ ad salutem vestram pertineant, expetere aliquid discere; mihique vicissim justificationes Dei annuntiandi necessitas incumbit (quippe Apostoli verba illa dies noctesque assidue mecum memoria versanti, quando ait, Per triennium nocte & die non cessavi, cum lacrymis monens unumquemque vestrum) cum egregie ad hoc ipsum accommodata hujus occasio temporis sit, tum non minus etiam idonea loci ipsius oportunitas est; ut qui ab omni externo strepitu tumultuque longissime sit remotus; & ut hoc facere possimus, pacatissimam nobis quietem largiatur.

[67] Tradidit igitur Monachis suis prædictas Regulas Basilius, in solitudine procul ab omni externo strepitu tumultuque; quamvis verosimiliter, post susceptum Episcopatum, subinde in iis aliquid mutaverit vel adjunxerit, prout sibi expedire videbatur. Ceterum quomodo anachoreticam vitam cœnobiticæ conjunxerit in sua institutione, exponit Nazianzenus: [Orat. 20] Cum igitur solitaria vita, & ea quæ societate gaudet, [Pulchre contemplationē actioni jungit.] ut plurimum inter se dissiderent ac pugnarent; neutraque omnino vel commoda vel incommoda sua pura & impermixta haberet; verum illa, magis tranquilla & composita esset, ac Deo animos copularet; ceterum ob eam causam fastu non careret, quod virtus non exploraretur, nec in comparationem veniret; hæc autem magis quidem actuosa & utilis esset, verum a tumultibus minus libera; præclare eas inter se conciliavit ac permiscuit, pietatis nimirum gymnasia & monasteria extruens; non tamen longo intervallo ab iis qui in sodalitio vivunt remota, nec velut muro quopiam interjecto ea distinguens, atque a se invicem separans; verum prope conjungens ac dirimens; ut nec contemplatio communicationis expers esset, nec actio contemplatione careret; sed, quemadmodum terra & mare, ita etiam hæ duæ vitæ, commoda sua inter se communicantes, ad unicam Dei gloriam concurrerent.

[68] Duravit autem hæc utriusque Sancti anachoresis per annos tres, [Gregorius domi Presbyter ordinatur,] usque ad finem CCCLXI: quo tempore cum pater instantißime filium revocaret, Nazianzenus domum rediit: & initio anni sequentis Gregorius pater, ut fortioribus vitæ sanctioris vinculis filium constringeret, festo Nativitatis aut Epiphaniæ seu Luminum, Presbyterum ordinavit, invitum & reluctantem. [Carm. de vita sua,] Sed tam gravis Theologo tamque molesta illa tyrannis accidit, ut omnibus continuo relictis, amicis, parentibus, patria, & familia, fugam in Pontum arripuerit, mali & mœroris tanti remedium habiturus amicum suum Basilium, adhuc in sua versantem eremo. Hujus mollibus sermonibus cum animi ægritudinem curasset, cumque ipsa temporis longinquitas, multum de dolore ejus imminuisset; ad patrem, annis & filii sui desiderio langentem, [& ad Basilium redit:] revertitur; instante Paschate, ne debita ipsi honoris ac pietatis officia, ad vitæ finem properanti, denegaret. Basilius autem ipse comitatus eum est, solatii & amicitiæ causa; audivitque eum primam post reditum orationem coram patre pronuntiantem, in cujus principio de utroque sic profatur: Nihil senectute fortius, nihil amicitia venerabilius. Ab his ego ad vos ductus sum, vinctus in Christo, non catenis ferreis, sed tenacissimis spiritus vinculis constrictus. Equidem ipse mihi antea invicto quodam animi robore pollere videbar, atque (o stoliditatem!) ne his quidem mei amantissimis fratribus sermones impertire sustinebam, utpote qui omnibus omnia reliquissem; ut autem ab omni negotio feriatus, tranquille philosopharer, mecumque ipse & cum spiritu colloquium haberem, Eliæ Carmelum animo agitabam & Joannis desertum.

[69] [inde rursus ad patrem comite Basilio;] Hinc Basilius rursus in Pontum revertitur; nisi forsan recta Cæsaream contenderit: nam eo evocatus est a Dianæo, ejusdem urbis Episcopo, morti jam vicino, quæ ultra annum CCCLXII differri non potest. Dianæum istum supra mirifice laudatum a Basilio vidimus: sed ut erat mansuetus & placidus, ita fallaciis Arianorum nimium credulus, & ad quidvis subscribendum facilis, non levem Basilio attulit molestiam; sicut antea Athanasio & Episcopis orthodoxis fecerat in Concilio Antiocheno & Sardicensi: non quia male de fide sentiebat; sed quia nimium timidus & languidus, male sentientibus resistere non audebat. Is ergo cum circa annum CCCLXI, fraude aut timore inductus, subscripsisset Constantinopolitanæ fidei, cujus eo tempore ab hæreticis formula ad subscribendum Episcopis missa est, ita volente imperatore Constantio; cum, inquam, subscripsisset Dianæus, omnes suos subditos, quibus in amoribus erat, vehementer commovit, & imprimis Basilium; qui illum quidem non excommunicavit palam (ut postea per calumniam sibi objectum queritur) sed quasi dißimulando a communione ejus abstinuit, quod facile fuit in Pontica solitudine versanti.

[70] [Hic adest morienti Dianæo] Ita rem narrat Basilius ipse: Circa extrema quidem vitæ illius tempora (neque enim celabo veritatem) intolerabili mœrore propter ipsum (Dianæum) cum aliis in patria qui plurimi erant Dominum timentibus, afficiebar; propterea quod fidei illi, quam ex Constantinopoli reportaverant qui ad Georgium pertinebant, subscripserat. [P. Ep. 86] Ut vero erat ingenio mansueto & humano, omnibus ita satisfaciebat, ut paterno affectu toleraretur. Ubi vero decidit in ægrotationem, ex qua & mortuus est; accitis nobis dicebat, testem esse Dominum, [orthodoxiæ ipsius testis.] quod simplici corde in scriptum Constantinopolitanæ fidei consenserit: verum nulla in re irritam voluerit eam fidem, quæ Nicææ sanctis Patribus exposita est; neque aliud in corde habuerit, quam quod ab initio traditum accepisset. Imo precari se quoque, ut non separaretur a sorte beatorum illorum Episcoporum trecentorum decem & octo, qui piam illam fidei prædicationem promulgaverunt orbi: atque ista satisfactione nos ita permovit, ut soluta omni cordium nostrorum hæsitatione, ad communionem illius accesserimus, & a concepto mœrore quieverimus. Talia sunt quæ nobis cum hoc viro intercesserunt.

CAPUT VI.
Basilius Presbyter ordinatus fugit in Pontum, ob simultates cum Eusebio Episcopo suo.

[71] [Basilius Presbyter ordinatur.] Mortuo Dianæo succeßit Eusebius in Episcopatum Cæsareensem: iste vero factus Episcopus, cum præsentem haberet Basilium, festinavit eum ad Sacerdotium promovere: neque tam ipse, sed (ut Nazianzenus ait) multiplex Dei benignitas, atque erga genus nostrum curatio & dispensatio, in multis ante muneribus exploratum, ac quotidie clariorem illustrioremque compertum, in sacrum Presbyterorum Ordinem adscribit, ac splendidam & celebrem Ecclesiæ facem proponit, atque per unam Cæsareensem civitatem universo terrarum orbi prælucet. [Orat. 20] Quonam autem id modo? Sic nempe, ut eum non subito adhunc gradum subveheret; nec simul eum & ablueret & sapientia instrueret, [non subito promotus ut alii,] quemadmodum plerosque eorum, qui nunc Antistitum munus appetunt; verum ordine ac spiritualis progressionis lege, hoc eum honore afficeret. Nec enim mihi perturbatio illa temeritasque probatur, quæ apud nos nonnumquam & in nonnullis Ecclesiæ Præsidibus existit… Quemadmodum scilicet Poëtæ Gigantes finxerunt, uno die natos; sic sanctos fingimus, eosque sapientes & eruditos esse jubemus, qui nihil didicerunt; nec ad Sacerdotium quidquam prius contulerunt præter velle… At non ita magnus & insignis Basilius: [sed in sacris muneribus prius probatus.] verum, ut aliarum omnium virtutum, sic etiam ordinis in his rebus & disciplinæ aliis exemplar se præbet. Nam cum prius sacros libros populo lectitasset, qui eos postea enarravit, nec hunc Sacerdotii gradum indignum se duxisset; ita demum in Presbyterorum, ac deinde in Episcoporum cathedra Dominum laudat; non hanc potestatem furatus, nec ea per vim potitus, nec honorem persecutus, sed ab honore quæsitus; nec humano favore, sed divinitus ac Dei gratia Sacerdotium consecutus. Verum sermo de Sedis principatu hoc loco nos expectet; atque in eo, qui ad inferiorem dignitatis locum pertinet, nonnihil immoremur.

[72] [attamen Diaconus ordinatus non est] Et quæstiuncula quidem una interserenda est; videlicet, cum Basilius proponatur in exemplum, eorum, qui non per saltum, ut loquuntur. sed per sacrorum Ordinum gradus ad Episcopalem thronum ascenderint; an etiam Diaconatum Antiochiæ susceperit a Meletio, ut refert Socrates; quamvis Nazianzenus solum Lectoris & Presbyteri Ordinem susceptum memoret; Diaconatum omnino non omissurus, si hunc revera Basilius suscepisset. [l. 4 c. 25] Hinc Godefridus Hermantius existimat, Socrati errorem obrepsisse ex eo, quod Basilium nostrum confuderit cum Basilio quodam alio, [a Meletio,] qui notus fuit S. Chrysostomo. Et sane verosimile non est, Basilium, qui in Ponticam solitudinem fugere festinavit, ne ad Ordines sacros promoveretur; profectum Antiochiam ultro quæsivisse alibi, quod subterfugerat in patria, contra Canonem XVI Concilii Nicæni. Siquis vero mihi objiciat Canonem X Concilii Sardicensis, quo vetatur Episcopus ordinari, priusquam Lectoris & Diaconi & Presbyteri ministerium peregerit; [neque id colligitur ex Concilio Sardicensi.] ut in unoquoque gradu, si dignus existimatus fuerit, ad Episcopatus fastigium, per progressionem possit ascendere; respondebo, Canonem istum cum tanto rigore tunc receptum non fuisse, aut errorem irrepsisse in manuscriptum Herveti, corrigendum per interpretationem Dionysii Exigui; nempe ut, ubi habetur, Lectoris & Diaconi & Presbyteri; scribendum sit, Lectoris & Diaconi aut Presbyteri.

[73] [Tristem ob ordinationem suam] Basilius porro, postquam invitus sacris altaribus admotus est, palam quidem dolorem dißimulavit, sed Gregorium suum celare non potuit: cui per epistolam significavit ordinationem suam, & ex ordinatione conceptam animi ægritudinem. Atque ut anno præcedenti, ob similem ordinationem, Gregorium non leviter commotum ad animi tranquillitatem blandis & aptis sermonibus reduxerat; ita nunc vicißim per litteras consolationem aliquam ab eo recepit, Epistolæ tuæ, [consolatur Nazianzenus:] inquit Nazianzenus, proœmium laudo. [Epist. 11] Quid autem tuorum non est laudandum? Ad eum quo tu captus es modum, nos quoque fuimus circumscripti: quandoquidem ad Presbyteri gradum pertracti, quod sane a nobis non expetebatur. Nam uterque alteri, si alii quiquam locupletes esse testes possumus, quam nobis cordi esset pedestris philosophia humique depressa. Verum hoc fieri fortasse quidem non præstitisset, aut quo alio verbo utar incertus sum, quoadusque Spiritus sancti consilium exploratum habuero? Quoniam autem factum est, ferre necesse est (ut mihi quidem videtur) ac præsertim ob tempus istud, quod multas nobis hæreticorum linguas invehit; neque aut spei eorum, qui fidem nobis habuerunt, aut superiori vitæ nostræ dedecori esse possumus.

[74] His aliisque piis considerationibus, obedientiæ & divinæ dispositioni Basilius se conformans, cœpit Presbyteri officio strenue sancteque perfungi, & divinas Scripturas ex mandato Episcopi sui populo explicare, [librum Proverb. populo explicat] selecto ad hoc libro Proverbiorum: in cujus Exordio declarat ipse, quo animo & spiritu istud docendi munus susceperit. Præclara est, inquit, obedientiæ merces. Obediamus igitur bono Patri, certaminum præmia nobis ex Spiritus oraculis proponenti, qui nos, instar venatorum in locis inviis, quasi catuli cujusdam venatici indicio, cursus nostri experimentum vult capere. Proposuit autem nobis ad enarrandum Proverbiorum principium. Quam sit autem dictionis hujus intellectus captu difficilis, cuivis vel modice illum aggresso notum est. [Hom. 12] Verumtamen nihil de illius tractatione hæsitandum est, spem in Domino collocatam habentibus, qui nobis, propter Pastoris nostri preces, sermonem dabit in apertione oris nostri.

[75] At quamvis Basilius coactus fuerit deserere solitudinem suam, [Monachos Cæsareæ instruit:] animo tamen ejus numquam exceßit desiderium solitarie vivendi. Hinc inter tumultus frequentißimæ urbis, domi suæ solitudinem invenit; ubi, non secus atque in eremo Pontica, cum collectis aliquot discipulis, exercitationibus monasticis vacabat: crediturque tum temporis Regulas suas, per breviores, ideoq; sed plures periodos, tradidisse. Confirmatur hoc ex earum Proœmio, ubi dicit, sibi impositum munus docendi, tum publice in ecclesia, quod Sacerdotis est, tum privatim. Benignus, inquit, Deus, qui docet hominem scientiam, iis quidem, quibus creditum est donum docendi, præcipit per Apostolum, ut maneant in doctrina; eos autem qui ædificatione indigent, quæ ex fonte cælestis hauritur doctrinæ, per Moysen hortatur dicens; Interroga patrem tuum, & annuntiabit tibi; seniores tuos, & dicent tibi. Quocirca necesse est ut nos, quibus creditum est munus docendi, parati animo & prompti simus omni tempore, ad conciliandas Deo animas & instituendas; ut alia videlicet partim publice cunctæ ecclesiæ contestemur, alia privatim; unicuique eorum qui ad nos accesserint, liberam potestatem facientes arbitratu suo seorsim exquirendi a nobis, [eisque Regulas suas proponit.] ea quæ pertinent ad sanitatem fidei, & veritatem ejus vivendi ritus, qui est ex Euangelio Domini nostri Jesu Christi: ex quibus utrisque homo Dei constanter & usquequaque perfectus efficitur. Similiter item vos quoque nihil debetis prætermittere, unde fructum aliquem non capiatis, aut ubi industriam vestram non exerceatis; sed præter ea quæ communiter cum ceteris discetis, etiam seorsim de rebus ad utilitatem vestram spectantibus interrogare, atque omne vitæ otium ad hoc unum dirigere, ut utilitati vestræ consulatis. Si ergo in hoc congregavit nos Deus, & ab externis perturbationibus multa perfruimur tranquillitate; nolimus quæso nos ad aliud ullum opus convertere, neque somno rursum tradamus corpora nostra; sed in attenta meditatione & exquisitione rerum necessariarum, eam quæ reliqua est noctis partem traducamus; illud facientes, quod dictum est a beato David, In lege Domini meditabitur die ac nocte.

[76] Ea vivendi ratione Basilius, usque ad initium anni CCCLXIII, Sacerdotis, [Discordia orta] & (si ita loqui liceat) Abbatis munus implebat. Interea Iulianus, post mortem Constantii rerum potitus, universam vexabat Ecclesiam. Cæsareæ vero humanigeneris hostis, ad eam quoque dilacerandam Ecclesiam, seminavit aliquid discordiæ inter Basilium & Episcopū Eusebium: quod quæ occasione factum sit, nemo explicuit: culpam tamen Theologus conjicit in Eusebium, aliquid humani passum: forte ex invidia, qua sibi decedere existimabat, quidquid Basilio ex eloquentia, sacra doctrina, & fama sanctitatis accedebat laudis & gloriæ. [Vit. Macr. Orat. 20] Hinc cum Basilio simultatem quamdam is, qui ante ipsum Ecclesiæ præfuit, exercebat: quibus autem de causis aut quomodo, [inter ipsam & Eusebium;] silentio dissimulare satius est: ceterum exercebat, vir in aliis quidem fortis ac mirabili pietate præditus, ut illius temporis persecutio & acris adversus eum suscepta contentio perspicue declaravit; sed tamen in Basilio aliquid humani passus: neque enim vulgares tantum homines, sed etiam præstantissimos quosque viros Momus attingit; ut solius Dei sit omni peccato vacare, atque ab animi perturbatione immunem esse. Ac propterea adversus eum Ecclesiæ pars selectior & sapientior concitatur; si modo sapientiores ii habendi sunt, quam plerique, qui seipso a mundo sejunxerunt, ac vitam suam Deo consecrarunt. Nazaræos nostrates dico, atque in hujusmodi rebus maximum studium atque operam ponentes: qui cum grave atque indignum esse duxissent pati, ut is qui principatum inter eos obtinebat, contumelia & probro afficeretur & rejiceretur; periculosissimum facinus aggrediuntur, atque a magno & seditiose non dividendo Ecclesiæ corpore deficere constituunt, [Monachi Basilio faventes,] haud exiguam secum plebis partem abstrahentes, tam eorum qui inferioris ordinis erant, quam qui dignitates gerebant. Id autem tribus de causis, iisque firmissimis, perfacile erat. [schisma meditantur,] Primum enim Basilius tanta apud omnes veneratione erat, quanta haud scio an quisquam nostræ ætatis Philosophorum; eamque vim habebat, ut cohorti suæ, si voluisset, animos ac fiduciam afferre posset. Deinde qui molestiam ipsi exhibebat, ob eum tumultum qui in ipsius electione acciderat, [prætexendo non rite ordinatum Eusebium.] civitati suspectus erat; ut qui non tam legitime, atque ex Canonum præscripto, quam per vim præfecturam accepisset. Postremo aderant Episcopi quidam ex Occidente, qui orthodoxos omnes ad suas partes pertrahebant.

[77] Godefridus Hermantius putat, Episcopos istos fuisse SS. Luciferum Calaritanum & Eusebium Vercellensem; [Inter fautores Basilii non fuit Lucifer Calaritanus,] possetque roborare opinionem suam auctoritate Nicetæ, interpretantis Nazianzenum apud Billium in hunc locum: Roma, inquit, duo Episcopi Cæsaream venerant, Lucifer & Eusebius, ad Cæsareensis Ecclesiæ motus componendos. Ego vero ut concederem Hermantio, Episcopos Occidentales, quos dicit Nazianzenus tunc favisse Basilio, Luciferum fuisse & Eusebium; assentiri tamen non possem Nicetæ, eos Roma missos ad motus Cæsareensis Ecclesiæ componendos. Quippe post ipsorum reditum ab exilio in Occidentem, nulla reperitur mentio apud Historicos de altera in Orientem suscepta ab ipsis legatione; nec verosimile est, legatos Roma mittendos fuisse tam levi de causa, qualis hæc Romanis saltem videri poterat, simultas quædam inter Presbyterum unum & suum Episcopum. At neque satis intelligo, quomodo idem Hermantius pro sua sententia Ruffinum & Socratem afferat. Si enim istorum narrationi stare velit, dicendum erit, numquam Sanctos illos simul convenisse in Cappadociam. Quippe cum initio imperantis Iuliani ab exilio ad suas Ecclesias revocarentur anno CCCLXII, invitavit Eusebius Luciferum, ut simul Alexandriam pergerent (nam in Ægyptum relegati fuerant) ad videndum Athanasium, communique tractatu cum his qui superfuerant Sacerdotibus de statu Ecclesiæ decernendum, sicut narrat Ruffinus: sed Lucifer, præsentiam sui abnegans, legatum pro se Diaconum suum mittit, [qui ob ordinationem Paulini,] atque ipse Antiochiam pergit; ibique (dissidentibus adhuc partibus, sed in unum tamen revocari posse sperantibus, si ibi talis eligeretur Episcopus, erga quem non una plebs, sed utraque gauderet) catholicum quidem & sanctum virum, ac per omnia dignum Sacerdotio Paulinum, præpropere tamen, Episcopum collocavit, in quem acquiescere plebs utraque non posset… [l. 10 c. 27]

[78] [non probante Eusebio Vereellensi factam,] Eusebius vero post celebratum Alexandriæ Concilium, cum redisset Antiochiam, & invenisset ibi a Lucifero contra pollicitationem ordinatum Episcopum; pudore simul & indignatione compulsus, abscessit, neutri parti communionem suam relaxans: quia digrediens inde promiserat se acturum in Concilio, ut is eis ordinaretur Episcopus, a quo pars neutra descisceret. Ille namque populus qui Meletium, dudum de Ecclesia pulsum quasi pro fide recta, fuerat secutus, non se junxerat ad priores Catholicos, id est eos qui cum Eustatio Episcopo fuerant, ex quibus etiam Paulinus erat; sed suum principatum suumque conventiculum tenuit. Hos ergo cum in unum revocare voluisset Eusebius, nec tamen præventus a Lucifero potuisset, abscessit … Interim Lucifer, injuriam dolens, quod Episcopum a se ordinatum apud Antiochiam non recepisset Eusebius, nec ipse recipere cogitat Alexandrini decreta Concilii: sed constringebatur legatisui vinculo, qui in Concilio ipsius auctoritate subscripserat: abjicere namq; [Antiochia ab eo discesserat Calarim,] eum non poterat, quia auctoritatem ejus tenebat: si vero recepisset, omne suum frustrandum videbat inceptum. Diu ergo de hoc multumque deliberans, cum ex utraque parte concluderetur, elegit ut legato suo recepto, erga ceteros sententiam disparem, sed sibi placitam custodiret. Ita regressus ad Sardiniæ partes, sive quia cita morte præventus tempus sententiæ mutandæ non habuit (alias enim temere cœpta corrigi spatio temporis solent) sive ad hoc animum immobiliter firmaverat; vel potius (ut Socrates ait) Fidei & Ecclesiæ assentiens; in Sardiniam ad propriam Sedem se recepit. Hæc quoad rem desumpta sunt ex Ruffino & Socrate: quamvis enim in circumstantiis non nihil variet hujus narratio, [nec amplius cum vidii,] ex utroque tamen satis certo colligimus, Luciferum & Eusebium, postquam discesserant Antiochia, sive ibidem simul aliquamdiu substiterint, sive unus discesserit ante alterius adventum, numquam amplius tam corpore conjunctos fuisse, multo minus animo, ut credi poßint simul Cæsaream venisse, ibique pro Ecclesiæ istius concordia laborasse.

[79] Credo itæque S. Luciferum Antiochia recta Calarim profectum, [sed potius Eusebius Vercellen.] gubernandæ Ecclesiæ suæ vitam reliquam impendisse; Ruffinus enim non diu post mortem ejus subsecutam indicat. Eusebius vero Vercellarum Episcopus, circumiens Orientem atque Italiam, Medici pariter & Sacerdotis fungebatur officio, ac singulas quasque Ecclesias abjurata infidelitate ad sanitatem rectæ fidei revocabat. [l. 10 c. 19] Hinc credibile mihi fit, S. Eusebium, unum, quin & præcipuum fuisse eorum Episcoporum Occidentalium, quos Nazianzenus ait Episcopi causam suscipere noluisse: cui si adjunxero S. Hilarium Pictaviensē, nihil fortasse aberrabo a vero: [& forsan Hilarius Pictaven.] nam & ipse eodem tempore ab exilio revertebatur. Neque obest huic conjecturæ, quod dicatur S. Hilarius ante Vercellensem in Italiam pervenisse; dici enim poterit, sopita utcumque post Basilii discessum contentione, Vercellensis ad alias Cappadociæ urbes transiisse; Hilarius autem recta profectus in Italiam. Si tamen hæc conjectura displicet, non deerunt hoc tempore Episcopi alii ab exilio redeuntes, quorum unus saltem potuerit cum Vercellensi fuisse Cæsareæ.

[80] Nunc cum Nazianzeno ad Basiliū revertamur. Quid igitur egregius ille vir, & pacifici discipulus? Nec enim iis qui contumeliis ipsum affecerant, aut qui ipsi studebant, obluctari poterat; nec illius erat dimicare, aut Ecclesiæ corpus lacerare, quæ etiam alioquin ab hæreticis, [Basilius vero in Pontum se recipit studio pacis] qui tum potentiam atque imperium obtinebant, oppugnabatur, ac periculose affecta erat. [Orat. 20] Simul etiam nobis hac in re consultoribus ac sinceris monitoribus usus, nobiscum hinc in Pontum profugit; ac pietatis gymnasia, quæ illic erant, moderabatur: cum Elia & Joanne, summis Philosophis, solitudinem amplexus; conducibiliusque id sibi esse existimans, quam in præsenti negotio cogitationem quamdam philosophia sua indignam suscipere; ac consilii & prudentiæ clavum, [ibique rursus cum Gregorio degit.] quem in tranquillitate tenuerat, in tempestate perdere. Ita per hanc qualemcumque adversitatem provida Dei dispositione factum est, ut rursus Basilius & Gregorius, mutuo consortio & pia tranquillitate, in Pontica solitudine fruerentur; si modo ipsos non interturbasset impius Iulianus, qui totam perturbabat Ecclesiam. Et sane tantus erat nominis ipsorum splendor ut in quascumque latebras sese abderent, radios suos quaqua versum diffunderent, [Juliani Apostatæ] raperentque imprimis oculos Iuliani, olim cum ipsis amicitia juncti: qui forsan occasionem aliquam captare voluit eloquentiæ suæ ostentandæ. Ergo amicißimis litteris Basilium ad se invitat; sed qua spe aut quo animo, divinare non possum: neque credibile existimo, concipere spem aliquam potuisse Apostatam, quod conversatione sua Basilium ad aliquam impietatem traduceret. Et hunc quidem Imperatoriis litteris respondisse, colligitur ex epistola secunda Iuliani: quid tamen responderit, incertum: nisi responsi fragmentum aliquod sit epistola 205, egregium (si verum sit) contra impium hunc, & novatores nostri temporis, pro Basilii & catholicorum religione, monumentum.

[81] Secundum immaculatam, inquit, fidem Christianorum, quam divinitus sumus sortiti, [epistolis intrepide respondet:] confiteor & polliceor credere in unum Deum Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum sanctum: unum Deum, tres Personas adoro & glorifico. Confiteor etiam incarnati Filii dispensationem, & Dei genitricē sanctam Mariam, quæ illum secundum carnem peperit. Suscipio autem & sanctos Apostolos, Prophetas & Martyres, & per supplicationem quæ est ad Deum hos invoco, ut per eos, id est interventionem eorum, propitius mihi sit misericors Deus, & culparum mihi redemptio fiat & condonatio: unde & characteres sive imagines eorum honoro & adoro, præcipue cum hoc traditum a sanctis Apostolis, & non prohibitum sit, quin & in omnibus ecclesiis nostris ostendatur depictum. Verum ut hoc genuinum Basilii scriptum censeri poßit, deberet credi Apostata, illi, non solum fidem veri & unius Dei ac SS. Trinitatis mysterium blasphemando exprobrasse, sed & cultum B. V. Mariæ & Sanctorum, atque sacrarum Imaginum, quod magis Iconoclastæ videtur convenire quam Apostatæ; si tamen huic impietas aliqua disconveniat. Ceterum videtur Basilius objecisse ei, quod Scripturas sacras, quas populo in ecclesia prælegerat, minime intellexerit: sicut Nazianzenus ei per sarcasmum exprobravit, dicens; Quid ni hæc apprime nosset, qui divinorum oraculorum Lector quondam fuerat, magnique Bematis honore auctus & ornatus: de quo hoc primum miror, quonam pacto, cum in his libris diligenter & accurate versatus esset, illud tamen non legerit, aut consulto præterierit. [Orat. 3] Simile, inquam, aliquid impio Iuliano exprobraverit Basilius, [& 1000 libras ad bellum petenti] nam hic ita concludit Epistolam suam secundam: Quæ legi, intellexi, & post neglexi. In hac autem postquam jactasset potentiam Imperii, & legitimam in istud succeßionem; exigit a Basilio libras auri mille ad bellum Persicum.

[82] Tum Sanctus, Christiana libertate usus, eam scribit epistolam, quæ hic merito interserenda est, ut perspectum sit, qua magnitudine animi sacrilego Imperatori restiterit, tum qua ipse in paupertate & jejuniorum austeritate vixerit. Quæ legisti, inquit, certe non intellexisti: si enim intellexisses, minime damnasses. [B. Ep. 207] Modicæ tuæ sunt in præsentiarum res præclare gestæ, & nequiter multa in rebus fortiter gestis, non tam contra nos, quam tuo (quod ajunt) capiti. Horrore equidem concutior, cum in mentem venit tua qua es indutus Purpura, atque Corona qua vertex cingitur, quando sine pietate tibi attributæ, non honorandum, sed inhonorum tuum caput ostendunt. [impietatem exprobrat,] Ridiculum magis, quam te, hactenus vidi neminem. Emergens enim ac magnificus redditus, eo ascendisti, quo te impii & infesti dæmones pertraxerunt: hi enim nuper, ut tute ipse prædicare soles, ad capitis tui verticem apum specie advolantes, coronam efformarunt. Cœpisti itaque imperans, non solum magnos ostentare spiritus, sed & supra Deum efferri, omniumque matrem ac nutricem Ecclesiam contumelia afficere. Usus ergo apud me imperio, exigis a tenuissimo homine auri libras mille: quod pondus tamen auri mentem mihi non turbaret, [atque excusat paupertatem suam.] licet valde magnum constituatur: sed indignor ego rememorans studium tuum, quo sacras & optimas artes una Athenis didicimus, & ad divinas litteras legendas una accessimus. Et tu quidem nihil ignorabas: nunc contra turpis & indecorus appares, tali mente militiam professus. Parcere interim nobis, o optime, placeat, tantum vix possidentibus, quantum si libeat absumere satis hodie non fuerit. Ars enim coquendi domi nostro jacet neglecta, & culter sanguinem non attingit: ciborum lautissimi, oleris folia nobis sunt, cum pane modico & vino flaccescente; ut non stupeant nostri sensus ob ventris ingluviem, neque præ deliciis munia sua negligant.

[83] Post hæc in Persas profectus Iulianus, sagitta transfixus scelerum suorum pœnas luit, [Illius interitus an. 363,] anno CCCLXIII, Iunii XXVI. Casus ipsius variis per orbem terrarum Sanctis divinæ revelatione innotuit, quorum precibus impetratum est, ut non permitteretur pestis ill diutius sævire: an autem etiam Basilio? Ita narratur in Chronico Alexandrino. Verum narrationem istam, ut fabulosam, in Appendice rejicio. In ea enim dicitur Basilius Episcopus, post transactam noctem, qua divinitus didicerat Iulianum esse occisum, diluculo Canonicis suis ad orationem congregatis, cædem istam indicasse; cum tamen idem Basilius, moriente Iuliano, nec Episcopus esset, nec Canonicos haberet. [an revelatus Basilio?] Etenim si alicui sibi factam indicasset de Apostatæ interitu revelationem, indicasset sane tum cohabitanti in Pontica solitudine Gregorio: & hic non omisisset eam referre, saltem in alterutra earum Orationum, quibus invehitur in Iuliani impietatem, qua hic tam infelicem meruit interitum: has enim Orationes Basilius & Gregorius simul elaborarunt, in eadem anachoresi Pontica. Unde miror id animadversum non fuisse ab Hermantio, in omnibus tam accurato.

CAPUT VII.
Occupationes Basilii & Gregorii, durante inter illum & Eusebium simultate.

[84] [Cæsareenses Basilium revecant:] Sub Ioviniani imperio, Cæsareenses cives summo Basilii desiderio tenebantur. Tædebat siquidem eos, ut existimo, in tanta Ecclesiæ pace, in tanta sanctorum Doctorum per Orientem copia, eo carere, quo posset nemo majori eloquentia, pietate, & spiritu, divina dogmata ipsis explanare. Mißis itaque litteris hortantur, ut suos suamque patriam revisat: his vero ita rescribit Sanctus, ut Eusebium non vocet in invidiam; moræ diuturnioris causam refundens in solitariæ vitæ amorem. [B. Ep. 143] Sæpe numero, inquit, miratus sum, quidnam animos vestros erga nos affecerit, & unde sit quod tantopere a nostra mediocritate, tam modica & exili, nullaque in re amabili, superamini; ut scriptis nos, per amicitiæ ac patriæ commemorationem, adhortemini; &, ut profugos filios assolent parentes, [hic excusat se.] paternis ad vos visceribus revocare conemini. Ego quidem nos profugos esse factos fateor, neque negaverim: causam vero fugæ jam ipsi nostis, siquidem nosse cupitis: ea vero potissima est, quod tum, cum essem apud vos, ex inopinato perculsus, quemadmodum si quisquam repentinis motibus consternatur, animi considerationes haud cohibui, sed procul aufugi, multumque temporis mansi separatus a vobis; postea vero subiit animum meum desiderium quoddam divinorum dogmatum, & quæ circa illa versatur philosophiæ: quo enim alio pacto possem; quo, inquam, alio pacto possem ego, una nobiscum inhabitantem domare malitiam? O si mihi detur Laban quisquam, [ob vitæ solitariæ desiderium.] qui me liberet ab Esau, ducatque ad cælestis vitæ philosophiam! Nunc quoniam per gratiam Dei voti nostri pro viribus facti sumus compotes, organum benedictum puteumque profundum adepti (Gregorium, os illud Christi, dico) parumper nobis obsecro, parumper hanc morulam indulgete: quam non ad hoc petimus, ut urbium sectemur delicias (neque enim clam nobis est, quo pacto versutus ille hostis noster per illas imponat mortalibus) sed ut fruamur Sanctorum convictu, quem utilissimum esse judicamus. Dum enim frequenter de divinis dogmatis aliquid & dicitur & auditur, habitum quemdam divinarum contemplationum tenaciter inhærentem induimus. Et ad hunc quidem modum se habent res nostræ: vos autem, o divina & omnium mihi carissima capita, observate Philistinorum pastores, ne quisquam illorum fontes vestros clanculum obstruat, puritatemque cognitionis, quæ fidem Christi concernit, turbidam reddat. Pergit deinde explicare sacro sanctum Trinitatis mysterium, & Christi divinitatem, quo vel absens suos in fide orthodoxa instruat & confirmet. [Orto schismate inter Gregorium Ep. seniorem & Monachos Nazianzenos]

[85] Non diu post alia rursus curæ, eaque gravißima, Nazianzenum excepit, & domum redire compulit. Schisma scilicet inter Nazianzenos Monachos & Gregorium patrem. Hic enim, ut multi alii Episcopi, fraude ab hæreticis circumventus, Constantinopolitanæ fidei subscripserat; idquod factum credo circa annum CCCLXI, vivente adhuc Constantio: nam verosimile non est, tempore Iuliani, quo omnes Episcopi in exilium pulsi revocabantur, Arianos aut eorum consectarios extorquere ab orthodoxis voluisse vel potuisse Ariminensis aut Constantinopolitani Symboli subscriptionem. Non tamen propterea statim in Nazianzena Ecclesia schisma exarsit, ut colligitur ex Theologo: Quamvis, enim inquit, eo morbo qui omnia occupabat, superiores non extitimus; sed publicæ calamitatis partem ipsi quoque accepimus; nec paternam hereditatem, hoc est concordiæ bonum, ad extremum usque retinuimus; non parum tamen hic quoque alios superavimus, quod in hanc fraudem ultimi prolapsi, primi erecti sumus. [Orat. 12] Ex his colligere liceat; Nazianzenos Monachos contra Episcopum suum, non statim post lapsum tumultuari cœpisse (nam regnante Constantio parum id profuisset; Imperante Iuliano, alio conversi erant omnium Christianorum animi) verum Ioviniano ad Imperium evecto, in spem adducti sunt orthodoxi, non minus idololatriæ, quam hæresis extirpandæ: ideoque novo fervore invehi cœpere in omne id, quod hæresim vel a longe redoleret. Hinc inter Nazianzenos nata discordia; quæ eo usque progressa est, ut Monachi, acquisitis sibi aliunde ad rem divinam Presbyteris, omnem cum Episcopo suo communionem interdictam sibi crediderint, ita ut etiam plurimos ex fidelibus in suas partes traherent. [Orat. 12] Hæc Gregorii animum premebant & conturbabant: quoniam qui Deum & Christum majorem in modum amabant, Christum diviserunt.

[86] Igitur pacis & concordiæ zelator, pro paterna Ecclesia, [filius Theologus domum redit & pacem conciliat,] cujus ipse non minimam curam gerebat, e Ponto Nazianzum rediit circa initium anni CCCLXIV; & reconciliætis feliciter animis, tres orationes de pace habuit. Dein festo Luminum, id est suscepti a Christo Baptismatis, quod initio Martii vel fine Februarii proxime sequentis celebratum est, eam orationem pronuntiavit, in qua sic loquitur: Joannis instar faustum nuntium profero, non quidem ut ille Præcursor, ceterum a solitudine veniens. [Orat. 39] Ad asserti hujus veritatem, sufficit, [publicaque oratione gratulatur;] si tribus quatuorve ante mensibus ex eremo venerit Nazianzenus: imo nec magnopere asserto isti repugnaverit, si hæc oratio in sequentem annum differatur. Nam qui profeßione solitarius aut Monachus est, identidem in solitudinem recurrens, semper dici potest venire ex solitudine. Ceterum quod Basilium spectat, explicanda sunt hæc Nazianzeni verba; Ubi abundaverit iniquitas, superabundavit gratia. [Orat. 12] [qua Monachū quemdam Presbyterum laudat,] Quoniam cum granum amisissem, spicas recepi; cum oves lugerem, Pastores insuper adeptus sum. Nec dubium, quin Pastorum præstantissimum assumpturus sim, tametsi spiritualibus quibusdam rationibus Pastoris munus adhuc suscipere detrecter. Si quidem, licet creditum sibi spiritum, ac talentorum negotiationem, atque ovilis curam commissam habeat, oleoque Sacerdotii & perfectionis delibutus sit; adhuc tamen pro sua sapientia regendo gregi præesse cunctatur, lucernamque sub modio retinet (brevi illam quidem super candelabrum collocandam, quo omnes ecclesiæ animas splendore afficiat, [ac futurum cito Episcopum prædicit:] semitasque nostras illuminet) at montes adhuc & saltus & fluenta circumspectat, lupisque animarum raptoribus laqueos excogitat, quo tempestive pedum quoque ipsum accipiat, & cum vero Pastore gregem hunc ratione præditum pascat; in loco pascuæ, hoc est perpetuo virentibus Dei sermonibus eum collocans; ac refectionis aqua, id est Spiritu sancto educans. Atque hoc quidem & speramus & optamus.

[87] Elias Cretensis, commentans in hunc locum; Basilium, inquit, Magnum intelligit, qui, posteaquam alius Cæsareæ Episcopus electus fuisset, in Pontum secesserat; ac sapienter, quo minus adhuc Ecclesiæ præesset, rem extrahebat. Quam secessionem, certo consilio institutam, ut multorum invidiæ cederet, sapientiam merito vocat Gregorius. Episcopum tunc fuisse Basilium manifestæ convincitur falsitatis. At neque credo de Episcopo hic agi, sed tantum de Sacerdote secundi Ordinis, cui munus impositum est fideles sub Episcopo regendi, & divino verbo pascendi. Sane hæc Nazianzeni verba; Cum oves lugerem, Pastores adeptus sum; non nisi de Sacerdotibus secundi Ordinis dicuntur: cum inter Solitarios, quos patri reconciliaverat, nulli fuerint Episcopi: quidquid dicat Elias Cretensis, [qui tamen non videtur fuisse Basilius.] illorum aliquos postmodum ad Episcopatum promotos fuisse. Hoc enim scire non poterat Gregorius eo tempore quo perorabat; & si qui durante schismate ad Episcopatum fuerint evecti, hi ad suas Ecclesias discesserant, neque de ipsorum reconciliatione hoc loco erat agendum. Atque hac ratione (si nempe de Presbytero solum agatur) dici ista de Basilio potuissent: non enim dubitandum est, quin ante suum e Ponto discessum, spem aliquam conceperit Gregorius, simultatis Eusebium inter & Basilium tollendæ; præsertim postquam litteras civium Cæsareensium viderat, ad Basilium revocandum datas. Malo tamen prædictum Theologi locum, de Nazianzeno quodam Monacho, simulque Presbytero, intelligi: qui præ ceteris eloquentia & virtute præclarus, tempore schismatis in desertum se subduxerat, ne deberet populo divina ministrare; & nondum, cum hæc dicerentur, ad officium redierat. Si vero existimes, verba Gregorii, non solum Presbyterum, sed ut minimum electum Episcopum designare; cogita ideo hunc Solitarium ita laudari, quod sanctus Encomiastes eum Episcopatu dignum judicaret, & aliquando eligendum speraret.

[88] Interim XVII Februarii moritur Iovinianus; succeditque ei Valentinianus, [Imperantibus Valentiniano & Valente] XXV ejusdem mensis: qui circa sequentis Aprilis initium socium Imperii adscißit fratrem suum Valentem, eique gubernandum Orientem commendat, aut potius hæresi dilacerandum relinquit. Theologus autem, pace inter patrem & Nazianzenos Monachos præclare firmata; adjecit animum, ut pariter Basilio reconciliaret Eusebium, de cujus negotii felici successu spem magnam, uti dixi, conceperat, antequam e Ponto Nazianzum discederet. Sed paucis perstringenda sunt quæ Gregorium magis quam Basilium spectant, quæque in ipsius Vita fusius narrata sunt. [Gregorius Nazianzi adest patri;] Occupationes ejus per hoc triennium, usque ad annum CCCLXVII, præcipuæ erant, regere Nazianzenam Ecclesiam pro patre, senectute & variis subinde morbis afflicto; credoque hoc tempore accidisse miraculum, ut Gregorio seniori, festo Pascatis decumbenti, subito & præter naturæ cursum fuerit restituta valetudo. Subinde etiam Nazianzenus excurrebat Cæsaream, vel eo evocatus ab Eusebio, qui multum ejus consilio & opera utebatur; vel sua sponte, ut viam sterneret, ad reducendum Basilium. Neque tamen his rebus adeo alligatus erat, quin subinde Arianzum se reciperet, ad solitariæ vitæ delicias nonnihil regustandas; [interdum etiam Basilio in Ponto;] vel etiam in Pontum, ad mutuam cum Basilio conversationem, per quam invicem consolarentur, & conferrent consilia, in tanta utriusque Ecclesiæ neceßitate. Si vero diutius abesset Gregorius, jocose ipsum ad se & solitudinem suam Basilius invitabat: joco, inquam, non serio: neque enim credibile est, Basilium serio voluisse Nazianzenæ Ecclesiæ ereptum Gregorium, quem ipsemet, paucis ante annis, sponte sua fugientem, ad munus Sacerdotale obeundum reduxerat: cumq; habeamus litteras Nazianzeni responsorias, joco certe non serio scriptas, tempus aptius earū scriptioni nequimus aßignare.

[89] Sic igitur habe. Questus fuerat Basilius se quasi contemni a Gregorio, qui relicta Pontica solitudine, solus domi aut Arianzi Christianæ Philosophiæ, id est piis Religiosorum exercitiis & sanctis meditationibus incumberet. Reponit Nazianzenus epistolam, laudibus Basilii refertam; quam si serio scripsisset, adulationis notam minime effugeret: attamen ridentem dicere verum, [cujus solitudinem jocose laudat,] quid vetat? [G. Ep. 10] Quomodo exiguæ nobis, inquit, & viles res tuæ sunt, o divinum & sacrum caput? quodnam hoc effugit verbum dentalia septa? aut quomodo hoc dicere ausus es? ut ipse quoque audacter aliquid dicam. Quomodo vel animus id proposuit, vel atramentum scripsit, vel charta excepit? O studia & Athenæ, & virtutes & litterarii sudores! Me litteris tuis pene tragicum facis. Utrum nos, an teipsum ignoras? tu, inquam, orbis lumen, magna vox & tuba, doctrinæ palatium. Tuane Gregorio parva sunt? Quid igitur aliud quispiam admiretur eorum quæ in terra sunt, nisi te Gregorius? Unum ver inter anni partes, unus sol inter sidera, unum cælum omnia complexu suo coërcens, una vox tua de omnibus triumphans; si modo satis meus sum, qui de hujusmodi rebus judicium feram, nec mihi amor imposturam facit; quod non existimo. Quod si nobis hoc nomine succenses, quod te minus quam tua virtus meretur, suspicimus & admiramur; omnibus quoque mortalibus succenseas oportet: neque alius quisquam satis digne te laudavit aut laudaturus est, præter te tuamque in dicendo sublimitatem; siquidem fieri posset, ut quispiam laudes ipse suas prædicaret, idque sermonum lex ferret. Quod contemptum tui nobis objicis; quin prius insaniam? At, quod philosophamur indignaris? Liceat mihi cum bona tua venia dicere, hoc unum doctrina quoque tua & eruditione sublimus est & præstantius.

[90] Cum rursus nescio quid familiaris vituperii Basilius de Tiberina scripsisset; Nazianzenus ridiculam pariter Ponticæ solitudinis descriptionem duabus epistolis remisit. Eas hic referre non erit incongruum; tum ut plenior habeatur Basilianæ solitudinis notitia; tum ut perspectum sit, Sanctos non semper tam severo & moroso fuisse animo, inter res maxime serias & gravißimas cur as, quin subinde honestis quibusdam facetiis se mutuo oblectarint. Tu quidem res nostras, inquit, cavillis incesse ac sugilla, sive joco sive serio hoc agens: nihil hoc rei est, subride solum, doctrinaque ad saturitatem fruere, ac de amicitia nostra fructum cape. [G. Ep. 7] Omnia, quæ a te proficiscuntur suavia nobis sunt, quæcumque tandem illa sint, & quoquo modo se habeant: nam res quoque hujus loci mihi exagitare & cavillis impetere videris, non ut cavilleris, sed ut me ad teipsum trahas (si quid tamen ego mentem tuam intelligo) quemadmodum qui flumina obstruunt, ut in aliam partem retrahant ac derivent: hoc enim modo semper nobiscum agis. Ego vero Pontum tuum admirabor, & Ponticam caliginem, ac dignam exilio sedem, & tumulos capiti imminentes, & feras fidem vestram explorantes, & subjectam solitudinem, immo murium cavernam, cum speciosis gymnasii, & monasterii, ac scholæ nominibus; & agrestium stirpium silvas & præruptorum montium coronam, [ab umbrarum densitate,] qua non tam coronamini quam coërcemini; aërem etiam ad certum modum dimensum, & desideratum solem, quo velut per caminum irradiamini, o Pontici Cimmerii, & sole carentes, nec semestri tantum nocte damnati, quod de quibusdam refertur; sed ne partem quidem ullam vitæ habentes umbræ expertem, verum noctem unam longam totum vitæ spatium, ac vere umbram mortis, ut cum Scriptura loquar.

[91] Sed & angustam illam & pressam viam laudo (haud scio, in regnum, an in orcum ferentem; ceterum tui gratia in regnum ferat) atque intermediam illam Eden, & in quatuor principia divisum fontem, ex quo orbis terrarum irrigatur, quid vis ut falso nominem? Hanc siccam & humore vacuam solitudinem, quis Moses mitigabit, ex petra ictu virgæ fontem eliciens? Nam qua parte rupibus confragosa non est, torrens est; qua parte rursus torrens non est, præceps est; atque in utramque partem librata, [& strepitu fluvii,] ingredientium mentem colligit, & ad securitatem exercet. Fluvius porro in ima parte cum strepitu fertur (quem tu Amphipolitano & quieto Strymoni confers) non piscium magis, quam lapidum ferax: non in stagnum effusus, sed in voragines profluens, o vir nimium grandiloque, & novorum nominum architecte: est enim magnus & horribilis, atque eorum qui in superiori loco degunt, psalmodias strepitu suo superat & obruit. Nihil præ eo sunt cataractæ & catadupa, usque adeo vobis diu ac noctu obstrepit; atque ita asper est, ut vadosus interim non sit; ita rursum turbidus, ut potari nequeat: hoc tantum nomine humanus & benignus, quia sedem vestram non devolvit, cum a torrentibus & tempestatibus in furorem agitur. Habes quid de istis fortunatorum insulis, vel de fortunatis vobis sentiamus. Nec vero est cur laudibus evehas lunatos illos anfractus, eas partes, [ac frequentia montium.] quibus montis istius radices adiri possunt, non tam obvallantes ac velut muro cingentes, quam misere comprimentes; verticemque illum capiti vestro imminentem, qui Tantalicam vobis vitam efficit; & diffluentes auras terræque vapores, qui vos animi deliquio laborantes recreant; canoras etiam aves, garrientes quidem, sed famem; circumvolitantes quidem, sed solitudinem. Nec quisquam eo nisi venationis ergo accedit, inquis. Quin addis? ut & mortuos vos visitet. Hæc prolixiora quidem fortasse sunt, quam epistolæ modus postulet; utique tamen comœdia minora. Tu autem, siquidem hos jocos æquo animo feras, recte feceris: sin secus, plura quoque adjungemus.

[92] Epistola vero sequenti pari stylo prosequitur descriptionem Basilianæ solitudinis Nazianzenus: Quoniam, inquit, quæ jocantes ad te scripsimus, æquo animo fers; age quæ sequuntur adjiciamus, ab Homero initium ducentes. [G. Ep. 8]

Nunc age progrediens internum concine quæso
Ornatum---

tugurium videlicet, [vilitate tugurii,] tecto & januis carens; focum, ignis & fumi expertem; parietes, igni exsiccatos, ne luti guttis impetamur, Tantalis similes, eademque pœna mulctati, nimirum in aquis sitientes; jejunas etiam illas & miseras epulas, ad quas e Cappadocia, non tamquam ad Lotophagorum inopiam, sed velut ad Alcinoi mensam venimus, novi & ærumnosi naufragi. Memini enim panis illius & jusculi (sic enim nominabantur) semperq; meminero, dentibus circa fragmenta collabescentibus, ac postea sese erigentibus, ac velūt ex cœno emergentibus (quæ tu scilicet sublimius exaggerabis; propriis nempe calamitatibus orationis magnitudinem tibi suppeditantibus) quibus nisi magna illa vereque pauperum studiosa mater tua nos quam celerrime liberasset, nobisque tempestate jactatis velut portus extitisset, jam pridem apud vivos esse desissemus, fidei Ponticæ nomine non majorem laudem consequentes, quam miserationem moventes. Quonam porro modo, steriles illos hortos oleribusque carentes præteribo; Augiæque fimum, [hortorum sterilitate:] e domo exportatum, quo eos opplevimus? cum montosum illud plaustrum, & ego vindemiator, & tu facetus homo, hac cervice manibusque his, quæ laborum vestigia etiamnum ferunt, traheremus (o terra & sol! o vir & virtus! panlum quiddam more tragico exclamabo) non ut Hellespontum jungeremus, sed ut præruptum & præcipitem locum exæquatemus. Harum rerum commemoratio si te offensura non est, utique nec nos: si autem offensionem ex ea concipies, quanto magis nos ex ipsis rebus? ac majorem partem prætermittemus multarum aliarum rerum, quibus nobis contigit pudore deterreri.

[93] Porro his succeßit alia de eodem argumento; serio magis, sed tamen jucunde scripta; qua desiderium ostendit animi, Ponticam solitudinem & Basilii societatem cupide ambientis. Quæ de Pontica, inquit, commoratione prius scribebam, [omnia virtuti exercendæ commoda:] joco, non serio scribebam; quæ autem nunc scribo, admodum serio scribo. Quis me secundum pristinorum illorum dierum statum constituet, in quibus ego tecum afflictionem pro deliciis habebam? quandoquidem molestia suscepta, voluptati minime voluntariæ præstat. Quis psalmodias illas & vigilias dabit, atque ad Deum per orationem peregrinationes, illamque velut materia vacantem & incorpoream vitam? Quis Fratrum eorum, qui dii a te efficiebantur, atque in altum evehebantur, concordiam animorumque conjunctionem? Quis virtutis certamen & ad eam incitationem, quam scriptis regulis ac legibus obfirmavimus? Quis divinorum oraculorum studium lucemque, in ipsis ductu atque auspicio Spiritus sancti inventam? aut, ut minora & leviora dicam, quis diurnas operum vices & labores, quis lignorum comportationes & lapicidinas, quis arborum consitiones & irrigationes, quis platanum illam auream & Xerxis platano præstantiorem, in qua non Rex luxu diffluens, [ideoque ibi esse cum Basilio desiderat] sed Monachus afflictus sedebat? quam ego plantavi, Apollo rigavit, hoc est tua excellentia; Deus autem in honorem nostri auxit, ut seduli laboris nostri & industriæ monumentum apud vos conservetur; quemadmodum virga illa Aaronis, quæ floruerat, in Arca servata esse dicitur & creditur. Sed hæc optare quidem perfacile, consequi autem non perinde facile. At tu mihi adesto; vitutemque conspiratione tua atque opera mihi fove; eamque utilitatem, quam quondam collegimus, precibus tuis conserva; ne alioqui paulatim dilabamur, velut umbra advesperascente die. Equidem ipse te magis quam aërem spiro; idque solum vivo, quod tecum sum, vel coram vel absens per animi simulacrum. Ita, per mutuas litteras subinde missas, Basilius & Gregorius piam inter se amicitiam, usque ad finem anni CCCLXVI, coluerunt.

[94] Eodem trium annorum spatio verisimiliter contigerunt ista, quæ narrat Basilius ad Eustathium Sebastenum; diluens impactam sibi calumniam, [quem ibidem visitat Eustathius] quasi Sabellii aut Apollinaris hæresi consentiret. Percunctare, inquit, teipsum. [E. Ep. 79] Sæpenumero nos in monasterio ad fluvium Iridem invisisti, cum mecum esset dilectissimus frater Gregorius, & ad eumdem vitæ scopum contenderet; (Gregorius nempe Nyssenus, qui tum, Theosebia uxore aut mortua, aut voto continentiæ Deo consecrata, se pariter totum ad vitam religiosam contulerat) an audisti tale quidquam, vel significationem hujus aliquam sive modicam sive magnam accepisti? Aliquamdiu in villa, quæ ultra fluvii ripam est, apud matrem meam instar amicorum mutuo inter nos conversati sumus, ac noctes atque dies colloquia miscuimus; an hic deprehensi sumus cognatum aliquid cum hæresi habere in animo? Cum beatum Silvanum pariter invisseremus, an non illo itinere de his rebus commentabamur? … Cum Fratrum contubernia inviserem, unaque cum illis in precationibus pernoctarem, absque ulla contentione, assidue dicens & audiens quæ ad Deum pertinent, an non evidentes illic animi cogitationumque mearum notas & indicia exhibui? Qui fit ergo quod tanti temporis experientia, marcida adeo & imbecilli suspicione minor esse videatur?

[95] At neque hoc toto triennio ita affixus fuit Basilius Ponticæ solitudini, quin subinde, [& cum hoc ille proficiscitur] urgentibus Ecclesiæ neceßitatibus, itinera quædam susceperit: ita enim scribit de Synodo Lampsacena, quæ anno CCCLXV celebrata est, ad supradictum Eustathium. [B. Ep. 79] Quando vero me Eusinoën, cum pluribus Episcopis Lampsacum profecturi, advocastis, [Eusinoën atque Chalcedonem:] an non de fide erant nostri sermones? non per omne id tempus disputanti mihi contra hæresim, præsto erant actuarii tui? non mecum erant toto illo tempore carissimi tui discipuli? … Quem vero oportebat me animi mei præter te testem habere? Quæ in Chalcedone nobis de fide dicta sunt, quæ & sæpenumero Heracleæ, & ante in suburbio Cæsareæ, an non omnia consona nobis & omnia inter se concordantia fuerunt? Ex eo autem quod dicat etiam Chalcedone se fuisse, utique circa idem tempus, existimo, tunc ipsi visam multitudinem piscium, perinde ac torrentem, per Propontidem in Euxinum Pontum profluere. Hoc se vidisse testatur ipse, & in omnibus admirabundum suspexisse Dei sapientiā.

[96] Sed & eadem peregrinatione venisse ipsum Constantinopolim, [Constantinopolim quoque excurrit;] dubium vix esse potest, eo tempore, quo anno CCCLXV ibidem habitum fuit, Eudoxii, Acacii & aliorum Arianorum seu Anomæorum conventiculum. Colligimus hoc ex Nysseno, respondente ad calumnias Eunomii: Quod convitia, inquit, sint nuda verba, quæ ad ipsam veritatem non pertingant, demonstrare licet ex propriis Eunomii scriptis. [Lib. I] Adducit locum quemdam, in quo certamen pro doctrinæ veritate sit ingressus: led neque locum nominat, neque ullo certo signo designat, ut necesse sit auditorem incertis conjecturis fluctuare & circumferri. In hoc inquit convenisse ex omnibus locis evocatos, & pueriliter in verbis luxuriatur; oculis videlicet subjiciens & repræsentans conventus illius apparatum, Deinde ait, judicibus quibusdam (neque etiam hos nominat) ultimum supplicium fuisse propositum, hic vero subscripsisse etiam nostrum Præceptorem & Patrem. Judicio autem adversariis potiores partes deferente, [ubi congressum cum Arianis declinatum] derepente illum fugisse, deserto ordine, patriæque fumum quemdam recta secutum esse; multusque est in traducendo & irridendo viro propter timiditatem… At quis est ille sine nomine locus, in quo de dogmatum veritate habita est disquisitio? Quo tempore, quave occasione præstantissimi quique ad certamen evocati sunt?… Illud solum dicat, quis sit invictus ille pugil, cum quo congredi Præceptor noster formidaverit. Si enim hoc confictum non est & mendaciter excogitatum, vincat iterum, palmamque vanitatis referat, nosque tacebimus… Quod si de rebus Constantinopoli gestis loquitur, illudque conciliabulum significat, & tragœdiis ibidem actis describendis immoratur, seque magnum & insuperabilem athletam nominat; fateor quod tempore illius pugnæ congressum adversariorum vitavimus, licet præsentes. Doceat, qui Basilio timiditatem exprobrat, utrum ipse in medium processerit, utrum vocem pro sui defensione doctrinaque sua ediderit, [excusat Nyssenus.] utrum juveniliter orationem amplificaverit, utrum generose cum adversa parte manus contulerit. At nihil, quod dicat, inveniet, nisi manifeste secum ipse pugnare velit. Ita Nyssenus respondet Eunomio, qui hæreticorum more exultabundus timiditatem Basilio exprobrabat. Aliæ autem fuerunt omnino rationes, quibus iste persuasus, tali hæreticorum conventiculo nequaquam interesse voluerit: quippe cum ipse & Gregorius soli futuri essent orthodoxi inter Arianos plurimos: nec disputando nec hortando quidquam proficere potuissent, apud animos in hæresi obstinatos: adeoque ad hoc solum valuisset ipsorum præsentia, ut inter hæreticos numerari possent, & ut tales a malevolis calumniose proscindi.

CAPUT VIII.
Reconciliati Eusebius & Basilius. Hic Arianis & Præfecto fortiter resistit, Liturgiam scribit.

[97] Interea favore Valentis, hæresis Ariana vires resumpserat: [Valexte, rebellium] nam is Procopio & Marcello, qui Imperium rebelles invaserant, interemptis; aliisque, qui ipsis adhæserant vita, exilio, aliave pœna mulctatis, seulcisci de Gothis statuit: quia, ut ait Ammianus Marcellinus, Procopio, bellum legitimis Principibus inferenti, armorum dederant adminicula. [l. 17 c. 5,] Dumque bellum hoc parat, baptizatus ab Eudoxio jurejurando se obstrinxit, ut narrat Theodoretur, omnes qui doctrinæ Orthodoxæ adhærescunt ecclesiis exigere. [l. 4 c. 12] Itaque circa finem anni CCCLXVI rumor increbuit, venturum brevi Cæsaream Arianum Imperatorum. Rumor, inquam; nam ante sequentis anni hiemen reipsanon venit: sed prius, prout Ammianus Marcellinus narrat, ejusdem anni pubescente vere, Valens, coacto in unum exercitu, prope mumimentum nomine Daphnen est castra metatus; ac ponte contabulato & supra navium foros strato, Histrum nemine resistente transgressus, in magnam elatus fiduciam fuit, eo quod ultro citroque discurrens, nullum inveniret quem superare posset vel terrere: omnes enim, formidine perciti militis cum apparatu ambitioso propinquantis, [& barbarorum victore,] petiverunt Serrorum montes, arduos & inaccessos nisi perquam gnaris. Ne igitur, æstate omni consumpta, sine ullo remearet effectu, Arinthæo Magistro-peditum misso cum prædatoriis globis, familiarum rapuit partem, quæ, antequam ad prærupta & flexuosa venirent, capi potuerunt, per plana camporum oberrantes. Hocque tantum, quod fors dederat, impetrato, rediit cum suis innoxius, nec illato gravi vulnere, nec accepto.

[98] Rebus contra barbaros ita feliciter gestis per æstatem; contra orthodoxas Ecclesias bellum suscepit hieme: [venturo Cæsaream,] interea autem inducias iisdem concesserat sese ad bellum sacrum instruendi, ut non imparati exciperent venientem Imperatorem, stipatum aliquot hæreticis Episcopis; & ad suas partes eam traducturum Ecclesiam, ab hæresi quidem hactenus illibatam, labefactatam tamen simultate Basilium inter & Eusebium. Tantum Ecclesiæ periculum, uti Theologo solicitudinem, ita pariter desiderium auxit, Basilium, quam posset citißime, Eusebio reconciliatum Cæsaream reducendi. Erat autem Eusebius vir bonus & apprime catholicus, ut supra dictum est: in cujus amicitiam se Nazianzenus insinuarat, quam ille non obscure declarabat. Hinc arrepta occasione, [solicitus Gregorius,] per epilam eum monens de redintegranda cum Basilio concordia; Quoniam mihi, inquit, cum eo viro sermo est, qui nec ipse mendacium amet, & ad istud in altero deprehendendum homines omnes acumine superet, quantumvis satis variis labyrinthis obvolvatur; [scribit ad Eusebium] atque insuper nec mihi quidem fucus & artificium placeat (dicam enim etsi molestius sit) tum a natura ita comparato, tum a Scriptura instituto atque informato; idcirco quæ animo occurrunt scribo. [G. Ep. 20] Ac tu fiduciam meam in bonam partem accipias velim: aut certe injurius in me fueris, libertatem mihi adimens, cogensque me conceptum mœrorem, velut morbum quemdam malignum & supputridum, imo pectore continere.

[99] Honore quidem me abs te affici lætor (siquidem homo sum, [quærens de injuriis Basilio illatis;] ut prius dixit quispiam) atque ad concilia & conventus spirituales vocari: verum contumeliam carissimo Fratri Basilio a tua pietate illatam esse, atque etiam num inferri, moleste fero: utpote quem tum vitæ, tum studiorum ac sublimissimæ philosophiæ socium, & ab initio elegi, & nunc habeo; nec quidquam mihi ob judicium de eo meum succenseo: sic enim parcius loqui præstat, ne alioqui ipsius virtutes prædicans, meipsum laudare videar. Tu vero, dum eo contempto nos honore afficis, perinde mihi facere videris, acsi quis unius viri caput altera manu demulceat, altera malam feriat; aut etiam convulsis domus fundamentis parietes pingat, atque externas partes exornet. [& orans ut reconcilietur,] Proinde si quid mihi obtemperandum putabis, hoc facies; ut autem obtemperes, abs te peto atque contendo: æquum est enim. Nam si illum ut par est colueris, ipse quoque ab eo vicissim observaberis: nos autem sequemur, quemadmodum umbræ corpora; utpote parvi, & ad pacem propensiores. Non enim ita misero statu res nostræ sunt, ut aliis quidem in rebus philosophari, melioremque partem sequi velimus; dilectionem autem, quæ totius doctrinæ nostræ caput est, contemnamus & pro nihilo ducamus; præsertim erga virum Sacerdotem, tamque insignem, quem & vita & sermone & conversatione, omnium quos novimus, præstantissimum esse agnoscimus. Neque enim mœror, quo affecti fuimus, veritati tenebras offundet.

[100] Tanta scribendi libertate offensus videtur Eusebius, ut erat dignitatis suæ justo tenacior; querebatur enim Gregorium contumeliose atque insolenter ad se scripsisse: at contra respondit ille, se spiritualiter ac philosophice, & ut consentaneum erat scripsisse. [G. Ep. 169] Etsi enim Eusebius dignitatis gradu superaret. Basilium atque Gregorium; æquum tamen esse aliquid justæ libertatis & licentiæ ipsis dari; nec epistolam Gregorii habendam tamquam famuli, [offensum placat,] aut ejusmodi hominis, qui in eum ne obtueri quidem debeat. Nam sic, inquit, etiam plagas accipiemus, ac ne lacrymas quidem emittemus; an hoc quoque nobis crimini dabitur? Denique, ut commotum animum nonnihil leniat, monet esse hominis, animi magnitudine præditi, amicorum potius libertatem, quam inimicorum blanditias amplecti. Hac admonitione Gregorius ubi mitiorem factum intellexit Eusebium, alteram ad eum mittit epistolam, qua excusat se, quod numquam malevolo in eum fuisset animo (neque enim hoc nomine, inquit, me crimineris) verum, postquam nonnulla libertate usus esset, quo videlicet conceptum animo mœrorem leniret ac curaret, statim succubuisse, & regulæ humanitatis se subjecisse, eo quod ipsum & spiritus leges cognitas haberet. [G. Ep. 170] Nunc autrem, inquit, etiamsi malevolo & ignavo animo essem, [propter Ecclesiæ necessitatem,] tamen ipsum tempus me hoc affectu laborare non patitur; nec feræ, quæ impetum in Ecclesiam fecerunt; nec denique generosus tuus strenuusque animus, ita sincere ac sine fuco pro Ecclesia pugnans. Nempe hac arte ingeniose Eusebium erudit, quo eum in tanta Ecclesiæ neceßitate animo esse oporteret. Operam denique suam officiose pollicens, Veniemus igitur, inquit, si ita videtur, ut & preces nostras cum vestris conjungamus, & una pugnemus, & operam vobis navemus; atque, ut præstantissimum pugilem hortatores pueri, tacitis vocibus acuamus & incitemus.

[101] Neque hic sistendum ratus Nazianzenus, Cæsaream profectus est, Eusebiumque pacatum invenit; aut ut esset, suavi conversatione effecit; ita ut etiam vellet ad Basilium amicas litteras scribere, quibus eum ad se Ecclesiamque suam alliceret. Tunc Gregorius quamprimum Basilium de rei successu certiorem facit; hortansque ad concordiam satis sua sponte propensum; Probi consilii, ait, & tolerantiæ tempus est, [Basilium de eo certiorem facit,] nosque ita comparandi, ut nemo nobis animi magnitudine præstantior appareat, nec multi nostri labores & sudores temporis puncto collabantur. [G. Ep. 19] Cur hæc scribam quæris? Deo carissimus Episcopus noster Eusebius (sic enim de eo nobis deinceps sentiendum & scribendum est) animo erga nos est admodum amico, & ad simultates componendas propenso, ac tempore velut igni ferrum emollitur; putoque fore, ut deprecatrices etiam & evocatrices litteræ ad te veniant, quemadmodum & ipse mihi significavit, & multi qui res ipsius perspicue norunt, fidem nobis faciunt. Quem antevertamus, ad eum venientes vel scribentes, ac deinde ad eum nos conferentes; ne postea nos pudeat, si victi fuerimus, [& hortatur ad subveniendum Ecclesiæ.] cum vincere licuerit; præclare videlicet & philosophice cedendo id quod plerique a nobis exposcunt. Mihi itaque obsequere, ac veni, tum ob hanc causam, tum etiam ob tempus: quandoquidem hæretici conjuratis animis Ecclesiam percursant; partim jam præsentes ac turbas concitantes, partim (ut rumor est) brevi affuturi. Ac periculum est, ne veritatis doctrina convellatur, nisi primo quoque tempore Beseleelis spiritus excitetur, hoc est sapientis hujusmodi disputationum & dogmatum architecti. Quod si tibi operæ pretium esse videtur ut ipse adsim, atque hoc administrem, tibique itineris comitem me adjungam, ne hoc quidem munus defugiemus. Hæc postquam scripsisset Nazianzenus, ipsemet in Pontum abiit, revertenti Basilio comes futurus, uti fuerat discedentis.

[102] Quamvis autem Basilii secessio adeo philosophica & admirabilis fuerit; præstantiorem tamen & admirabiliorem reditum fuisse censet Nazianzenus, ita eumdem narrans atque exornans. [Orat. 20] Cum in his studiis, seu monasticis exercitationibus, versarentur Bæsilius atque Gregorius; ingruit subito nubes, grandinis plena & exitiose stridens, quæ obtrivit Ecclesias omnes in quas cecidit, [imprimis Cæsariensis] & quascumque invasit; Imperator scilicet Valens auri amantissimus & Christi inimicissimus, ac duobus his gravissimis morbis laborans, inexplebili nimirum avaritia & blasphemia; post persecutorem persecutor, post apostatam non quidem apostata, sed nihilo tamen se præbens eo meliorem Christianis, vel (ut rectius loquar,) Christianorum piissimæ & purissimæ parti ac Trinitatis cultrici; quæ quidem sola pietas ac salutaris doctrina appellanda est, Non enim divinitatem velut ad libram expendimus, nec unam & inaccessibilem naturam per alienas disjunctiones a seipsa separamus; nec malum malo curamus, impiam Sabellii contractionem, per magis impiam divisionem & sectiones dissolventes: quo morbo correptus ille a furore nomen habens Arius, magnam Ecclesiæ partem concussit & labefactavit: quia nec patrem honoravit, & ea quæ ex ipso sunt dedecore affecit, dum inæquales Divinitatis gradus invexit. Verum unam quidem Patris gloriam esse agnoscimus, Unigeniti æqualitatem: [invadentibus eam Arianis] unam autem Filii & Spiritus sancti adæquationem: ac siquid horum trium infra collocemus, ita existimamus, totam Trinitatem a nobis everti ac deleri: tria quidem quoad proprietates, unum autem quoad Divinitatem venerantes & agnoscentes. Horum cum ille nihil animadverteret, nec sursum cernere posset, verum ab iis qui eum ducebanr deprimeretur; secum etiam Divinitatis naturam deprimere non dubitavit, atque improbam creaturam se præbuit; dominationem nempe in servitutem detrahens, naturamque increatam & tempore sublimiorem inter res creatas constituens.

[103] Atque hoc quidem ille animo & cum hujusmodi impietate adversum orthodoxos expeditionem suscipit: nec enim aliud quiddam ea res existimanda est, quam barbarica incursio, non muros evertens, non urbes, non domos, aut alia quædam parva & manufacta, & quæ rursum refici atque instaurari possint; sed animas ipsas disturbans. Impetum quoque una cum eo facit exercitus ipso dignus, improbi Ecclesiarum gubernatores, sævi atque immanes orbis illius, qui ipsius imperio & ditioni subjectus erat, tetrarchæ. Qui cum ex Ecclesiis alias jam tenerent, alias oppugnarent, alias Imperatoris studio & potentia, quæ partim adhibebatur, partim denuntiabatur, in potestatem venturas, sperarent; Cæsaream quoque, ut & istam in ditionem suam redigerent, venerunt; nulla re perinde, ut eorum de quibus antea locuti fuimus simultate, atque illius, qui tum isti Ecclesiæ præsidebat imperitia, ac morbis qui apud nos grassabantur, freti & subnixi. Magnum ergo certamen propositum erat non ignavæ etiam multorum alacritati: sed infirma erat acies, utpote propugnatore carens ac perito defensore in sermonis & spiritus virtute. Quid igitut generosa illa & excelsa Basilii anima, [Basilius eo reversus,] Christique amore vere prædita? Non multis sermonibus ad hoc opus habuit, ut suis præsto esset, & suppetias ferret: verum simul atque Gregorium legationem obeuntem vidit (erat enim utrique commune hoc cerramen, ut qui fidei propugnatores designati essent) statim legationi cessit, ac spiritualibus rationibus; secum optime sapientissimeque distinguens, aliud simultatis tempus esse (siquid etiam ejusmodi affectui indulgendum esset) nempe securitatis & tranquillitatis; aliud autem longanimitatis & patientiæ, rempus nempe necessitatis & periculorum.

[104] Hoc ergo ille secum reputans, confestim e Ponto cum Gregorio excedit; [alacriter & prudenter] ac zelo pro periclitante veritate fervens, ultro & sponte belli socium se præbet, totumque se matri Ecclesiæ tradit. At fortasse alacriter quidem hanc rem suscepit, verum nequaquam, ut illa animi alacritate dignum erat, dimicavit; aut strenue ille quidem dimicavit, sed non consulte ac prudenter; aut ita prudenter, ut tamen sine periculo; aut hæc quidem omnia perfecte ac supra quam dici queat præstitit, ceterum in illius animo veteris simultatis reliquiæ quædam residebant. Minime gentium. Omnia quippe simul præstat, inimicitias deponit, consultat, aciem instruit, scandala & offendicula, quæ in medio erant submovet, cunctaque ea quorum fiducia illi nos bello lacessendos putaverant. [conatus eorum irritos reddit.] Alios assumit, alios retinet, alios propulsat; aliis murus firmus & vallum efficitur, aliis securis petram scindens, aut ignis in spinis, ut divina Scriptura loquitur, sarmentitios homines & in divinitatem contumeliosos facile absumens. Atque illi sane sic infectis rebus discesserunt, multi male tum primum pudefacti & superati, atque edocti, etiamsi alios omnes homines, Cappadoces tamen non ita temere contemnere ac pro nihilo reputare: quorum nihil tam proprium est, quam fidei firmitas, atque erga Trinitatem fides animique sinceritas: cujus etiam beneficio hoc habent, quod animis conjuncti sunt atque concordes, viribusque pollent; eadem videlicet auxilia quæ Divinitati ferunt accipientes, multoque etiam præstantiora & firmiora.

[105] Hæc generatim Nazianzenus. Verum Nyssenus, responsurus Eunomio, timiditatis Basilium arguenti, hoc ejus certamen distinctius describit: quem locum alii ad alterum Basilii jam Episcopi cum Valentis ministro congressum perperam retulerunt: [Nyssenus idem certamen clarius describit:] nam hoc loco, inter ceteras quibus Præfectus Basilium allicit pollicitationibus, ut cedat voluntati Imperatoris, promittit Episcopatum Cæsareensem: quo manifestum fit, Nyssenum agere de congressu hoc, qui contigit ante Basilii Episcopatum. Audiatur ille libro contra Eunomium sic scribens. Quis nescit, inquit, quam magnus ille pugil, eo tempore quo Valens Imperator Ecclesiam Christi divexabat, invicto animo steterit pro domo Dei, omnibus illis turbis & terriculamentis superior, omnibus minis excogitatis mentis excelsitate major? Quis hominum ad Orientem, quis in extremis nostri orbis cris habitans, egregiam illam pro veritate dimicationem contra potentiorum conatus ignoravit? Quis non obstupuit, respiciens ad adversarium, qui non erat unus ex vulgo, aut qui victoriæ vim & spem sitam haberet in sophismatis fucatisque sermonibus, in quibus excellere inglorium, & victoriam amittere damno caret. sed is erat, qui sub ditione sua tenebat totum Romanum Imperium; & cum tanto regno præesset, depravatus est calumniis contra doctrinam nostram; Eudoxio, Germaniciæ Episcopo, [quomodo scilicet a Valente venturo Cæsaream,] per fraudem ad suas partem eum traducente. Omnes autem qui alicujus erant dignitatis, & aulicos, & qui rebus gerendis præerant, opitulatores habuit propriæ libidinis: quorum alii, propter consensionem voluntatum, sponte se ad illum adjungebant; alii vero multi, timore Imperatoris, prompte & alacriter, id, quod illi jucundum erat, faciebant; & propter dissensionem ab orthodoxæ fidei professoribus, omni observantia illum colebant: tum scilicet, quando fugas, fortunarum publicationes, exilia, minas & exactiones, pericula, carceres, vincula, flagella, & gravissima quæque supplicia decernebat iis, qui suæ libidini & effrænatæ cupiditati non subscriberent: quando periculosius erat pios & catholicos in domo Dei, quam in turpissimis flagitiis deprehendi … Erat igitur is, cum quo Basilio dimicandum erat, ipsemet Imperator; libidinis vero & impietatis ejus administer ille, qui post Imperatorem totum Imperium regebat: adjutores autem cupiditatis illius, omnes omnino aulici.

[106] [præmissum prafectum] Accedat & his ipsum tempus, ut eo accuratius & planius demonstretur invictus & excelsus animus generosi illius athletæ. Quod autem tempus erat? Abierat Constantinopoli Imperator in Orientem, elatus mente rebus contra barbaros non ita pridem feliciter gestis, existimansque cupiditatibus suis nihil omnino adversari debere. Præcedebat eum Præfectus, specie quidem quasi necessaria Imperatoris adventui præparare deberet, revera autem ut orthodoxos propriis sedibus exterminaret, in ejectorumque locum alios non legitime vocatos & ordinatos, in contemptum & injuriam Ecclesiæ, substitueret. Hac igitur mente, velut nube quadam malorum, cum violentia & exagitatio contra Ecclesias in Propontide progressa esset, & Bithyniam ex improviso desolasset, Galatiamque sine labore vastasset, & omnia illis ad voluntatem fluxissent; [intrepide adierit Basilius,] jam serpenti malo objiciebatur nostra regio, ut proxima. Quid igitur Magnus Basilius, timidus ille (ut iste appellat) & pavidus, & in rebus arduis formidare solitus, & obscuræ cuidam domunculæ suam salutem credens? An animo concidit, ob calamitatis illius impetum? An ea quæ aliis evenerunt, exemplo & documento salutis esse sibi voluit? Num acquievit illorum monitis, qui putabant ad modicum tempus furori illorum cedendum esse; & ut se non conjiceret in apertum periculum, obsistendo hominibus ad cædem & sanguinem assuetis? Ast omnis orationis copia verborumque pondus hac in re longe minus est & inferius, quam rei gestæ veritas. Qua enim oratione explicaverit quis illam omnium periculorum despicientiam? Quomodo quis oculis subjiciat & repræsentet novam illam & insolitam pugnam, quam neque ab hominibus, neque contra homines susceptam merito quis affirmaverit; sed potius virtutem & libertatem hominis Christiani, contra Principis violentiam, cædis & sanguinis appetentem, certasse quilibet dixerit.

[107] Vocabat illum ad se Præfectus, antevertens Imperatoris præsentiam & adventum; Imperatorisque potentiam, per se formidandam, efficiebat formidabiliorem suppliciorum multitudine: & post illas in Bithynia tragœdias, devictosque solita facilitate Galatas, nullius negotii existimabat etiam apud nos arbitratu suo insanire. Rebus vero futuris exordium dedit oratio, minis simul & promissis mixta: & siquidem obtemperaret Basilius, promittebat honores omnes ab Imperatore, & præterea Ecclesiæ gubernaculum & clavum; si reluctaretur, proponebat omnia, quæ acerbitas animi, cum potestate quidvis agendi conjuncta, excogitare potest. Et illa quidem quæ isti egerunt hujusmodi fuere: at noster tantum abfuit, ut, ob ea quæ videbat vel audiebat, timore percelleretur; ut, sicut aliquis medicus, vel fidus consiliarius accersitus, quo rebus deploratis & depositis opem ferat, monuerit etiam, ob ea quæ perpetraverant pœnitentiam agerent, [minis exsilii,] & de cetero cessarent ad cædem quærere servos Dei: nihil enim efficere eos posse contra illos, qui solum regnum Dei appetant, & immortalem illam vim & potentiam colant. Neque enim eos qui damnis hos afficere velint, quidpiam posse reperire seu dictum seu factum, quod Christianum lædat vel contristet. Publicatio, inquit, bonorum non obest ei qui solam fidem possidet: exilium non terrebit, qui totum terrarum orbem animo suo supergreditur, & qui omnem civitatem ut alienam reputat, propter tempus incolatus sui; & rursus omnem ut propriam, propter conditionem ejusdem naturæ & status, arbitratur. Illud autem, plagas, labores, mortem tolerare, quando id pro veritatis defensione exigitur, ne mulieribus quidem terrorem incutere solet; [& tormentorum] quod omnes Christiani summæ felicitatis loco ducant, intolerabilia etiam subire tormenta, pro spe illius vitæ. Tantum eos dolere dicebat, quod natura unam tantum mortem singulis decrevisset, neque sæpius moriendo liceret pro veritate dimicare.

[108] Cum porro Basilius hunc in modum animum suum contra minas intenderet, [ac blanditiis ejus;] & omnem fastum potentiæ & imperii nihili penderet; mox ut in scena, in repentinis personarum mutationibus, alia pro alia producitur; eodem modo & hic asperitas inimicorum in blanditias conversa est: mutataque oratione, is qui eo usque terrificus & minabundus fuerat, ad blandos & moderatos sermones sese transfert. Ne tu, inquit, nihili facias quod magnus Imperator tuo populo inseri cupit: quin potius patiare ipsius quoque magister nominari, neque repugna pertinaciter: vult vero hoc fieri sublato verbulo, quod in fidei Symbolo scriptum est, [itaque impetum hareticorum fregerit.] nempe Homousii seu Consubstantialis vocabulo. At Imperatorem in Ecclesiam recipi, respondebat Magister noster, rem esse omnium gravissimam. Magnum enim quiddam est animam salvare, non quia Imperatoris est, sed quia hominis. At vero tantum abesse, ajebat, ut aliquid vel demeret vel adderet fidei, ut ne ordinem quidem formulæ fidei mutare cogitaret. Hæc timidus ille, & imbellis, & ad ostii strepitum expavescens, ad illum qui tanta dignitate imminebat: & quod verbis dixit, re ipsa postea præstitit & firmavit: qui eversionem ecclesiarum, velut torrentem quemdam, magno impetu per provincias grassantem, objectu sui corporis cohibuit & avertit: solus calamitatis incursioni compescendæ sufficiens, instar magnæ cujusdam & immobilis petræ, marinæ, quæ vastos maris fluctus mole sua frangit & elidit.

[109] Hæc omnia Sozomenus paucis complexus; Valens, inquit, relicta Nicomedia, [Eadem brevius dantur ex Sozomeno.] iter Antiochiam versus capessit. [1.6, c. 15] Quo quidem in itinere cum ad Cappadociam pervenissent, orthodoxos pro more suo gravibus afficere incommodis, & ecclesias eorum Arianis tradere laboravit: quod se facile ex sententia perfecturum propterea sperabat, quod inter Basilium & Eusebium, qui tum Cæsareensem gubernabat Ecclesiam, ex dissensione quadam susceptæ erant inimicitiæ: quam etiam ob causam Basilius in Pontum secesserat, & ibi cum Monachis, sanctam & severam vivendi disciplinam excolentibus, vivebat. Populus autem, & maxime hi qui & animi magnitudine præ ceteris & sapientia excellebant, Eusebium cœperant suspectum habere; & velut causam, cur Basilius, vir ob piam vitam & eloquentiam singularem ab omnibus pleno ore laudatus, inde fugeret, penitus eumdem deserere, & conventus separatim agere constituerunt. At Basilius, non alia de causa in monasteriis Ponti vitæ quietæ se dederat, quam ne Ecclesia, quæ cetero qui rebellione Arianorum graviter exagitabatur, etiam sua causa, aliquid damni acciperet. Itaque Basilii & absentia, & odium populi adversus Eusebium conceptum, effecere ut Imperator & Episcopi, quos circa se habebat (semper enim versabantur cum eo Ariani) multo majore animorum alacritate conata perficere aggrederentur. Verum res ipsis parum successit ex sententia. Nam Basilius, eorum in Cappadociam adventu nuntiato, relicto Ponto, sua sponte venit Cæsaream, reditque in gratiam cum Eusebio; atque opportuno tempore sua doctrina Ecclesiæ subsidio fuit. Valens igitur conatu depulsus, una cum Episcopis, re tum infecta, inde discessit.

[110] Proximum antem Basilio negotium ac studium hoc fuit, Antistitem colere atque observare, [Basilius Episcopum suum observat] suspicionem extinguere; mortalibus omnibus suadere, molestiam eam quam acceperat, tentationem quamdam & luctam pravi illius fuisse, honestæ ac laudabili concordiæ invidentis: ceterum non ignarum se esse, quid obedientiæ ordinisque rituales leges postularent: ac proinde adesse, docere, dicto audientem se præbere, monere, quidvis denique illi esse, monitor probus, opitulator commodus, divinorum oraculorum enarrator, rerum agendarum præmonstrator, senectutis subsidium, fidei adminiculum, domesticorum fidelissimus, externorum ad res gerendas aptissimus; [& juvat in omnibus] ut uno verbo dicam, tantus ad benevolentiam, quantus prius esse putabatur ad inimicitiam. [Orat. 20] Ex quo hoc consequebatur, ut etiamsi Cathedra inferior esset, Ecclesiæ tamen imperium obtineret. Etenim pro benevolentia, quam afferebat, auctoritatem recipiebat: ac mirus quidem erat concentus nexusque potestatis. Ille plebem ducebat, hic ductorem; ac velut quidam leonum curator erat, eum qui principatum tenebat, arte demulcens. Quippe ut nuper in Cathedra collocatus, ac mundanæ materiæ aliquid adhuc spirans, nondumque in his quæ spiritus erant instructus, [magno Ecclesia fructu.] ac præterea ingenti tempestate undique æstuante, atque imminentibus Ecclesiæ hostibus, opus habebat homine, a quo velut porrecta manu duceretur & fulciretur: ac propterea ipsius opem atque auxilium amplectebatur, eoque dominante seipsum dominari judicabat. Jam vero ipsius erga Ecclesiam curæ ac præsidii quamquam multa quoque alia indicia sunt, libertas ad Præsides, tum alios, tum potentissimos quosque civitatis; controversiarum diremptiones nequaquam suspectæ, sed ab ejus voce formatæ ac constitutæ, modoque tamquam lege utentes; egentium patrocinia, plura quidem spiritualia, sed tamen corporea non pauca (nam id quoque sæpe numero ad animam tendit, per benevolentiam subigens ac velut in servitutem trahens) pauperum alendorum, hospitum excipiendorum, virginum curandarum studium; monasticarum legum institutiones, partim scripto partim voce traditæ; precum descriptiones, sacrarii concinnitates; ea denique omnia, quibus quispiam vere Dei homo ac Deo adjunctus, plebi prodesse queat.

[111] De Regulis monasticis, a Basilio scriptis, superius egimus: [Liturgiam scripsit Basilius,] nunc de Liturgia, ab eodem tradita, paucis dicamus; cum de ea hic mentionem faciat Nazianzenus. Proclus Archiepiscopus Constantinopolitanus, qui sequenti seculo vixit, de traditione Divinæ Liturgiæ tomo 5. Bibliothecæ Fatrum, ait: Permulti quidem & alii, ex eorum numero qui sanctis Apostolis successerunt, Pastores & Doctores Ecclesiæ pietate insignes, mysticæ Liturgiæ expositionem, in scriptis relictam, Ecclesiæ tradiderunt. Inter hos vero facile primum locum obtinent, Beatus ille Clemens, qui Apostolorum Principis discipulus, & ejusdem successor ab ipsis sanctis Apostolis declaratus fuit; & Divus Jacobus, is cui Ecclesiæ Hierosymitanæ administratio sorte obvenit, ejusque primus Episcopus a summo & maximo Pontifice Christo Deo nostro constitutus est. Postea vero Basilius Magnus, cum hominum, liturgiæ prolixitatem fastidientium, oscitantiam & propensionem perspiceret (non quod longam & prolixam eam esse ipse arbitraretur; sed ut tam audientium, quam una orantium commodo consuleret, eorumque socordiam, ex longioris temporis mora promanantem, castigaret penitusque tolleret) redactam in compendium, [prioribus breviorem:] Ecclesiæ recitandam exhibuit. Postquam Servator noster in cælum assumptus est, Apostoli, priusquam per orbem terrarum dispergerentur, conspirantibus animis ad toto die orandum convertebantur: & cum multam consolationem in mystico illo Dominici Corporis sacrificio positam invenissent, fusissime & longa oratione Liturgiam decantabant. Hæc enim Divina, una cum docendi ratione conjuncta, ceteris rebus anteponenda existimabant, atque majori & alacriori rerum divinarum & Sacrificii sacrosancti studio ac desiderio flagrabant, [nam prolixiores ab Apostolis traditas] & illud prolixe amplectebantur; eo quod in memoria semper haberent illud verbum Domini, dicentis, Hoc est corpus meum; &, Hoc facite in meam commemorationem; &, Qui manducat meam carnem, & bibit meum sanguinem, in me manet, & ego in eo: quare contrito spiritu multas preces decantabant, divinum Numen impense orantes. [1 Cor. 11, Joan. 6] Enim vero tam ex Judæis quam ex Gentibus, recens illuminatos, iis assuefacientes quæ ad gratiam consequendam faciebant, quæque omittenda ante donum gratiæ docentes, cum ipsi essent umbra gratiæ, eosdem pie informarunt. Per has itaque preces Spiritus sancti adventum expectabant, ut ejus divina præsentia propositum in Sacrificium panem, & vinum aquæ permixtum, ipsum illud corpus & sanguinem Servatoris nostri Jesu Christi efficiat.

[112] Qui quidem gloriosus ritus observatur ad hoc usque tempus, [fideles spiritu infirmi fastidiebant.] & ad finem usque seculi manebit: sed qui postea, ardore & constantia fidei abjecta, actionibus & curis seculi hujus intenti, prolixitatem (ut dixi) Liturgiæ fastidire cœperunt, vix ac ne vix quidem potuerunt adduci, ut divinæ verborū Dominicorum recitatione interessent. Qua re quoque permotus Divus Basilius, ut huic malo medicinam inveniret, rationem & methodum recitandi, quam brevissime posset, tradidit. Paulo post beatus noster Pater Joannes, qui propter aureum eloquentiæ flumen auream dicitur habere linguam, de ovium salute ut pastorem decet unice solicitus, ratio nemque imbecillitatis naturæ humanæ habens, omnem excusationis ansam & satanicum prætextum radicitus evellere studuit. Multa itaque sustulit, brevioremque peragendi modum præscripsit: ne mox homines, libertatis & otii potissimum amantes, adversarii disputationibus circumventi, ab hac tali apostolica & divina traditione abducerentur, quemadmodum haud pauci in hodiernum diem multis in partibus hoc ipsum tentasse sæpissime deprehensi fuerunt. Concilium Quini sextum, sub finem seculi VII celebratum agens de aqua vino miscenda in sacro calice, [Concilium Trullanum cap. 32.] ita loquitur: Nam & Jacobus, Christi Domini nostri secundum carnem frater, cui Hierosolymitanæ Ecclesiæ thronus primum est creditus; & Basilius, Cæsareensium Ecclesiæ Archiepiscopus, cujus gloria omnem terrarum orbem pervasit; mystico nobis in scriptis tradito Sacrificio, ita consecrandum in divina Missa ex aqua & vino sacrum calicem ediderunt.

[113] [& liber contra Nestorium,] Ejusdem Liturgiæ Basilianæ meminit Auctor libri 2 contra Nestorium & Eutychen, qui attribuitur Leontio Byzantino Tom. 6 Bibliothecæ Patrum, quemque conscriptum fuisse in fine seculi V aut VI initio, demonstrant hæc verba; Solius impietatis Pauli, Marcelli, Photini, Nestorii & Theodori erat, sic sentire; qui aperte Christum, hominem tantum esse definierunt, quod quidem unusquisque private, & in commune omnes divini Ecclesiæ Magistri, concordi sententia accusarunt & exploserunt: ac maxime postrema omnium Synodus Chalcedonensis, omnium sanctarum Synodorum antegressarum sigillum & obsignatio, quæ vestrum propugnaculum impietatis funditus evertit, & Symbolum fidei roboravit; atque vestræ impietatis eversorem illustribus præconiis prædicavit; vere Leonem, [meminerunt Liturgiæ Basilianæ,] qui contra Eutychen dolosam vulpem juste surrexit, & abditam impietatem confutationibus dissipavit & extinxit; quem Synodus laudibus, eum condecentibus, celebravit. Hujus, inquam, libri Auctor, inter Theodori Mopsuesteni crimina hoc quoque numerat, quod aliam Missam effutivit, præter illam quæ a Patribus tradita est Ecclesiis; neque reveritus illam Apostolorum, nec illam Magni Basilii in eodem spiritu conscriptam; [quæ nullibus tamen extat integræ.] in qua sua Missa blasphemiis, non precationibus, τὴν τελετὴν, id est mysterium Eucharistiæ, opplevit. At, quamvis sacrosancta ista Liturgia, ut ex jam prolatis est perspicere, omnibus laudata fuerit, & plurimis per Orientem Ecclesiis in usu; nullum tamen hactenus ejus exemplar repertum est, quod non mutilatum aut interpolatum sit, ut affirmat Iacobus Goar; qui in Euchologio Græcorum varia ejus profert exemplaria. Et hæc quidem de Liturgia Basilii dicta sunto.

CAPUT IX.
Basilius subvenit pauperibus tempore famis.

[114] At vero dum Basilius doctrina, religione, & erga Episcopum suum observantia, Sacerdotium suum decorabat; hoc inter illa unum maximum, & perquam illustre atque insigne fuit, quod occasionem providerit ei Dominus, ut caritatis & misericordiæ in pauperes eodem tempore se præberet exemplar. [Orat. 20] Lucino & Joviano Coss. inquit Socrates, [Post immanem grandinem] sexto Nonas Julii, grando magnitudine inusitata, lapidibus similis, Constantinopoli decidit: estque multis in ore, illam grandinem, Deo irato, quod multi Sacerdotes, qui cum Eudoxio communicare recusaverant, essent ab Imperatore relegati, delapsam fuisse. Tam valida percußione contritis terræ fructibus; fames orta est, & quidem post hominum memoriam atrocissima. [l. 4 c. 10] Languebat civitas, nec ulla ex parte auxilium afferebatur, nec ulla calamitatis medicina. [Orat. 20] Nam maritimæ quidem urbes ejusmodi rerum penurias facile perferunt, dantes nimirum ea quibus affluunt, [fames orta] ac vicissim ea quibus carent a mari accipientes. At Cæsarea, & qui procul a mari degunt, nec ex iis quibus redundant, utilitatem capiunt; nec ea quibus egent, ulla arte comparare possunt: ut qui nec quæ habent exportare, nec ea quibus carent, importare queant. Sed in hujusmodi malis nihil gravius atque acerbius, quam crudelitas cupiditasque inexplebilis eorum, qui frumentum habent. Observant enim temporum difficultates, & famem negotiantur, atque ex aliorum calamitatibus messem faciunt; nec illud audientes, eum qui pauperum miseretur, Deo fœnerari; nec rursus illud, eum qui frumentum abscondit, plebi execrabilem esse; [augetur avaritia mercatotum:] nec denique quidquam aliud eorum, quæ vel benignitate præditis hominibus pollicetur Scriptura, vel duris & inhumanis comminatur: verum ad rem avidiores sunt, quam par sit; maleque sibi consulunt; ut aliis sua, ita præcludentes sibi ipsis Dei viscera, cujus ope magis se indigere nesciunt quam alii ipsorum auxilio egeant. Atque hæc quidem frumenti emptores & caupones faciunt, qui nec cognationis jure commoventur, nec grati animi vicem rependunt Deo, cujus beneficio ipsi frumentum habent, cum alii fame opprimuntur.

[115] Panem de cælo per orationem fundere, ac fugitivum populum in deserto alere minime poterat Basilius; [eam Basilius, non miraculis.] nec gratuitam alimoniam præbere, fontis instar scaturientem e vasculis, quæ (quod vix humani sensus capiunt) inanitione ipsa replebantur, ut nutricem suam in hospitalitatis præmium aleret; nec postremo quinque panibus multa hominum millia pascere, quorum reliquiæ quoque ipsæ tales erant, ut pluribus aliis mensis sufficerent. Hæc enim Mosis erant, & Eliæ, & Dei mei, a quo ad illos quoq; hujusmodi potestas manaverat; fortasse etiam temporibus illis, atque illi rerum statui conveniebant, quandoquidem signa infidelibus, non fidelibus dantur. [sed oratione & adhortatione levat,] Quid igitur faceret Basilius? Quæ prædictis consentanea sunt, & eodem tendunt, cum pari fide cogitavit atque perfecit. Apertis enim per orationem suam & cohortationes suas locupletum horreis, facit quod est in Scriptura, cibum esurientibus frangit, panibusque pauperes saturat, alitque eos in fame, atque esurientes animas implet bonis. Quo tandem modo? neque enim hoc ad laudis cumulum parvi momenti est. Cum eos quos fames affligebat, in unum coëgisset, [per se ipse ministrans pauperibus,] nonnullos etiam spiritum ægre trahentes, viros, feminas, pueros, senes, miserabilemque omnem ætatem; cuncta ciborum genera quibus fames depelli solet corrogans; atque ollas, leguminum salsique nostratis obsonii, & ad levandam pauperum famem accomodati, plenas proponens; ac deinde Christi, qui linteo præcinctus discipulorum pedes abluere minime grave ducebat, ministerium imitans; simulque puerorum sive conservorum ad eam rem opera utens; pauperum corpora & animas curabat, honorem nempe cum necessario alimento connectens, atque ipsorum calamitatem utrimque leniens.

[116] Talis erat novus noster procurator & secundus Joseph: immo etiam aliquid amplius habemus, quod dicamus. [intuitu solius misericordiæ,] Ille enim ex fame quæstum captavit, suaque erga miseros benignitate Ægyptum emit, ubertatis annos ad famis tempus disponendo, cum esset aliorum somniis ad eam rem ordinatus. Hic autem gratis benignus erat, neque in hoc tribuendi frumenti auxilio lucrum ullum captabat, id unum spectans, ut misericordiam per misericordiam sibi compararet, ac per præsentem annonæ largitionem futura bona consequeretur. Accedebat insuper sermonis alimonia, & perfectius beneficium, ac largitio vere cælestis & sublimis: siquidem Angelorum panis, sermo est, quo aluntur atque irrigantur animæ Deum esurientes; cibumque, non fluentem & abeuntem, sed perpetuo manentem expetentes; cujus cibi ipse dispensator erat, & quidem perquam locuples; homo alioqui omnium quos novi pauperrimus & egentissimus, non panis famem aut sitim aquæ sanans; sed explens desiderium verbi illius vere vitalis, ac vim alendi habentis, eumque qui recte nutritur, ad spiritualis ætatis incrementum ducentis.

[117] Tantam in saturandis famelicis caritatem meritis encomiis exornat etiam Nyssenus, [ideoq; Eliæ assimilatur:] fratrem magno Eliæ comparans. [Or. F.] Quin etiam, inquit, consolationis & levaminis in fame, quod in una vidua magnus præstitit Elias, habet etiam nostra ætas aliquam similitudinem in Magistro. Nam cum fames aliquando gravis & sæva, tam ipsam urbem in qua habitabat, quam omnem ubique subditam regionem affligeret; venditis suis prædiis & possessionibus, atque pecuniis in alimenta conversis (cum etiam rarum esset, ut illi qui valde sibi providissent & instructi essent, ea quæ ad mensam & victum pertinent, sibi conficere & suppeditare possent) ille per omne tempus famis, non solum eos qui undique confluebant, sed etiam juventutem totius urbanæ plebis alere perseveravit; adeo ut etiam Judæorum liberos, hujus benignitatis & liberalitatis ex æquo participes faceret. Nihil autem prorsus interest, utrum per vas olearium quis, an per aliquam materiam & occasionem divinum mandatum exequatur: consolatio enim indigentium, non quærit unde sumas, sed ad id quod sit spectat. [defenditur contra Eunomii impudentiam] Et rursus idem Nyssenus libro 1 contra Eunomium, respondens ad calumnias ab Eunomio ingestas Basilio, quarum una erat impudentia, sic ait; Ipse dicat velim Eunomius, quis impudentiæ nomen mereatur: hiccine, qui paternas facultates, etiam antequam Sacerdotio initiaretur, liberaliter egenis distribuit; maxime tunc, quando magnæ annonæ penuria existebat? Nempe eo tempore Ecclesiæ sic præerat, ut adhuc in numero Presbyterorum censeretur; & post hæc nihil reliquum sibi fecit: ut ipse Gloriari posset cum Apostolo: Quoniam gratis panem non comedi. Quanto ille potius impudentiæ nomen subibit, qui doctrinæ suæ professionem pro quæstu habet; qui non vocatus in ædes alienas sese insinuat; insolentiam facti hujus suo vivendi modo minime tegens, neque considerans, quam ab hujusmodi hominibus naturaliter aversi sint; quibus mens & ratio sanior est? Nihil scilicet tale cogitat ille (Eunomius) qui antiqua lege propter similitudinem significationis, ex hominum societate exterminatus est. Ex his Nysseni testimoniis non solum docemur, misericordiam a Basilio famelicis exhibitam; verum & id quod Nazianzenus præterierat, unde nempe ad tam profusam eleemosynam peccunia suffecerit Basilio, paupertatem a decem jam annis aut circiter profitenti. Videlicet, quamvis multa bonorum suorum jamdudum distribuisset in pauperes, & in omnibus veram propter Christum paupertatem sectaretur; servaverat tamen eo usque prædia aliqua, ex quorum proventu subveniret pauperibus, quæ deinde, occasione majoris neceßitatis vendidit, pretio in egenos distribuendo.

[118] Post grandinem & acerbißimam famem, nondum cessavit divina bonitas provocare peccatores, & præsertim hæreticos, ad resipiscentiam; novas immittendo plagas, quæ bonis etiam prodessent ad virtutis augmentum. [l. 4 c. 10] Anno igitur CCCLXVIII, Valentiniano & Valente secundum Coss. quinto idus Octobris, [interræmotu servatum Cæsarium fratrem] terræ-motus (ut Socrates scribit) in Bithynia factus afflixit Nicæam urbem: cujus ruina Cæsarius, Nazianzeni frater, tantum non obrutus est: collabente tecto sub quo ipse morabatur. Hunc tam mirabiliter divina misericordia servatum, studuit tam Gregorius quam Basilius ab Imperatoris aula ad vitam monasticam adducere; ideoque hic eum tali epistola hortatus est. Deo sint gratiæ, qui in te mirabilia sua manifestavit, teque patriæ tuæ nobisque amicis incolumem de morte tam propinqua ereptum conservavit. [B. Ep. 362] Reliquum illud est unicum, ne ingrati inveniamur, aut tantis indigni beneficiis, sed pro viribus & facultate nostra Dei miracula deprædicemus; [hortatur ita vivere deinceps,] illamque dilaudemus bonitatem, cujus facti participes sumus. Neque verbis tantum nudis nos decet gratias agere, verum & tales nos reipsa præstare, qualem in præsenti esse te arbitramur; conjecturam, e miraculo in te edito, facientes. Quin ad Deo famulandum majorem in modum te exhortor, atque ut timorem illius velut cumulum adjicias ad gratitudinem, in eoque progressus semper facias, quo prudentes existamus dispensatores vitæ illius nostræ, ad quam Dei benignitas custodivit.

[119] Certe, si cunctis id mandatum est, Deo nosmet exhibere veluti a mortuis resuscitatos; quomodo non multo magis illud debent præstare, qui a portis ipsius mortis elevati fuerunt? Hoc, ut mea fert sententia, tum quam oprime fiet, si eodem modo semper affecti esse velimus, quo sumus in articulo periculi nostri. Vanitas certe vitæ nostræ nusquam non apparet; nec quidquam hominibus fidum est aut fixum, qui tam proclives sunt ad prolabendum. Et profecto verosimile sit, nostum vera pœnitentia tactos ob præterita, promissorumque in futurum tenaces futuros, [ut desiderat in morte inveniri.] si liberati e periculis, exhibeamus nos Deo servos fideles, & accuratos viarum nostrarum custodes. Etenim si mortis impendentis periculum cogitationem aliquam utilem tibi subministrabat, vel ea ipsa te reor, vel istis quam simillima, tunc temporis reputasse apud animum tuum, ut necessarii cujusdam nominis debitores inveniamur. Hæc sunt quæ tuæ perfectioni suggerenda audacius putavi, dum simul ob Dei benignitatem lætor, & simul etiam de futuris solicitus sum. Tuum erit mea verba æqui bonique consulere, [Illius & Gorgoniæ obitus.] quod in familiari olim nostro congressu solebas facere. His aliisque Basilii, & præsertim Gregorii fratris sui adhortationibus inflammatus Cæsarius, statuerat se totum ad divinum obsequium transferre, quod & fecit: sed vitam solitariam aut cœnobiticam morte præventus amplecti non potuit: nam suscepto baptismate, non diu post terræ-motum, aut initio sequentis anni CCCLXIX, defunctus est. Eum autem non longo intervallo, ad vitam æternam subsecuta est soror ejus Gorgonia: cui morienti Basilius, pater ejus spiritualis, adstitit.

CAPUT X.
Basilius Episcopus eligitur & consecratur.

[120] Anno CCCLXX moritur Eusebius, Cæsareensis Episcopus; & insignis inter Sanctos Basilius Magnus, Cæsareæ declaratus est Antistes; cum enim dicat Nyssenus obiisse fratrem in Episcopatu, annis octo transactis, in ipso anno nono; nosque ostenderimus in Commentario prævio obiisse Sanctum, prima Januarii CCCLXXIX; ultra præsentem annum neque mors Eusebii, [Eusebio mortuo,] neque Basilii Ordinatio differri potest. [V. Mac.] Undenam vero Latini, qui Ordinationem S. Basilii festivam colunt, mensem Iunium & diem ejus decimumquartum acceperint, tacentibus Græcis omnibus utcumque antiquis: aut ex quo calculo eum collegerint, fateor me ignorare. Seldenus de Synedriis, in secundo Kalendario Coptico, undecima mensis Thoth, quæ octavæ Septembris nostri respondet, refert festum aliquod S. Basilii & Theodori Episcopi Nyssæ, unde forsan aliquis suspicari potuerit illum diem Ordinationis esse: [ad præcellentem Episcopatum, istum] verum conjectura hæc, nullo satis gravi fundamento nititur. Quis enim mihi probaverit, Basilium istum, de quo ibi agitur, Cæsareensem Episcopum esse, quem idem Kalendarium refert prima Januarii? &, ut idem esset; quis me securum reddet, quod & Copti verum Ordinationis diem antiquitus acceperint? quis, propter Ordinationem eo die factam, festum istud celebrari? cum alia ratio subesse poßit. Hæc de tempore. Rem ipsam exponat narratio: Cum is igitur, qui nomen a pietate apposite ducebat, Eusebius ex hac vita migrasset, atque in Basilii manibus animam libenter exhalasset; ille ad excelsum Episcopatus thronum evehitur, Vere excelsum, non tantum propter ordinis dignitatem, quod omnibus commune est Episcopis; sed etiam propter ipsius Sedis ecclesiasticam prærogativam. [Orat. 20, D. Nicon. Bibl. PP. Tom. 3.] Quippe, ut ferunt, Magnus Gregorius, qui fuit Magnæ Armeniæ Episcopus, cavit Armeniæ Episcopum a nullo esse alio ordinandum, quam ab illius temporis Cæsareæ Cappadociæ Archiepiscopo, ubi ipse quoque ordinatus est; & horrendæ execrationis anathema in eos est intentatum, qui aliter faciunt. Adeoque Metropolitani quodam jure usus est Episcopus Cæsareensis, non solum in Cappadocas, sed & in alias decem Provincias, quæ sub uno nomine Diœcesis Ponticæ comprehendebantur. Hinc in Conciliis Chalcedonensi & Ephesino sub Dioscoro, secundum post Patriarchas locum obtinebat, interposito dumtaxat Ephesino Episcopo, qui æqualis cum ipso erat dignitatis, ut ostendit Illustrissimus de Marca. Hoc sensu quamvis fieri potuerit, ut Cæsareensis Episcopus subjectos sibi habuerit quinquaginta Suffraganeos, nolim tamen cum quibusdam de iis intelligi Nazianzenum, in Carmine de vita sua, cum totidem illi aßignat Chorepiscopos: verosimilius est enim, eo loco non de Suffraganeis, sed de Chorepiscopis propriedictis sermonem esse; [& 50 Chorepiscopis instructum.] cum videatur Gregorius amice exprobrare Basilio, quod quinquaginta habens Chorepiscopos, uno augere numerum voluerit, creando ipsum Episcopum Sasimorum, qui locus vix Chorepiscopo dignus erat. Cum ergo tam magnum esset Cæsareensis Episcopatus ambitiosis illicium, nil mirum si effecerit, ut non potuerit Basilius, ad tam excelsum thronum evehi citra laborem, [eligendus Basilius,] ac citra invidiam & dimicationem, tum eorum qui patriæ præsidebant, tum perditissimorum quorumcumque urbis civium, qui ad eorum partes se adjunxerant. [Orat. 2] Verum fieri aliter non poterat quin Spiritus sanctus vinceret, atque adeo abunde vicit. At rei gestæ seriem distinctius enarremus.

[121] [Nazianzenum advocat,] Vix e vivis abierat Eusebius, cum Basilius, antequam mortis fama divulgaretur, Cæsæream evocavit Gregorium, & quo celerius advolaret scribit se gravi infirmitate, & magno ipsius alloquendi desiderio teneri. His non minus perculsus quam impulsus Gregorius, festinanter iter arripit, & tristis de amici ægritudine, & promptus ad obsequendum. Verum ut ad ipsius aures pervenit rumor de obitu Eusebii, tantum non luctus, in risum dicam potius, an indignationem conversus est: & eadem qua Cæsaream properabat festinatione, Nazianzum rediit: indeque hanc Basilio epistolam scripsit: Noli mirari, si quid præter opinionem tuam dixero, nec prius a quoquam homine dictum. Videris tu quidem mihi viri constantis & solidi atque animi firmitate præditi existimationem habere: multa tamen simpliciter magis, quam caute & circumspecte consultare atque exequi. [G. Ep. 21] [quasi ad mortem æger;] Nam qui a vitio liber est, is quoque ad suspicionem vitii segnior esse consuevit: cujusmodi quiddam nunc quoque contigit. Ad metropolitanam urbem nos accivisti, cum de Episcopo creando consultatio proposita esset. At, quam specioso & ad persuadendum apposito prætextu usus es! Ægrotare te finxisti, atque extremos spiritus ducere, cupereque nos videre, atque extremum alloqui: quod quo consilio feceris, assequi nescio, nec quid præsentia nostra ad eam rem utilitatis allatura sit. [sed is dolo cognito] Ego vero ad iter me accinxi, rem hanc ægerrime ferens (Quid enim mihi vita tua sublimius, aut discessu tristius & acerbius?) ac fontem lacrymarum profudi, & ingemui, nuncque primum me aliter affectum sensi quam philosophi ratio postularet; denique quid epitaphiis non implevi? Posteaquam autem Episcopos ad urbem convenire intellexi, profectionis consilium abrupi; demirarique cœpi primum, si, quid deceret atque honestum esset, non perspiciebas; nec improborum linguis occurrendum putabas, quæ simplicissimis quibusque celerrime calumnias struunt: deinde, si non eadem tibi ac nobis convenire existimas, [venire recusat,] quibus & vita, & doctrina, & reliqua omnia communia sunt, nimirum a Deo ita jam inde a prima ætate consociatis: tertio (liceat enim hoc quoque dicere) si piorum Deique metu præditorum hominum hujusmodi electiones esse judicasti, non autem potentium & apud vulgus gratiosorum. Atque ego his de causis navigii proram, ut dici solet, converti, [ne convenientibus Episcopus ad Electionem] ac proficisci detrectavi: tibi autem si videtur, hoc quoque fixum constitutumque sit, inter medios tumultus pravasque suspiciones fugere. Tuam vero pietatem tum demum videbo, cum & negotia constituta fuerint, & per tempus licuerit; ac plura etiam & graviora exprobrabo.

[122] [præsentem Basilius commendaret.] In hoc proposito Gregorius perstitit, neque Cæsaream venit priusquam Basilius creatus est Episcopus; imo ne tum quidem, sed diu post peractam consecrationem, ut infra videbimus. Ratio autem, ob quam istuc venire subterfugerit, hanc fuisse merito suspicamur, ne ipsemet Episcopus eligeretur; quamvis aliam omnino prætexeret, nempe ne invidis calumniandi ansam præberet, quasi ipse pro se vel pro Basilio Episcopatum ambiret. Atque ita Basilio quoque videtur propositum fuisse, pro electione Gregorii laborare, quem idcirco præsentem cupiebat. Quam autem ad eum accersendum causatus est infirmitatem, tantam credo fuisse homini pæne semper ægrotanti, ut id citra mendacium scribere potuerit. Nascebatur interim inter Cæsareenses discordia super electione novi Episcopi, ideoque timuit Clerus & inter illos Basilius, ne dißidentibus inter se factionibus, potentia Ariana suæ hæreseos Episcopum intruderet; quapropter mißis epistolis ad suffraganeos Episcopos, hortati sunt omnes, ut quam citißime advolarent & tanti mali periculum Episcopi orthodoxi cita consecratione dispellerent. [Discrepantibus electorum votis,] His intellectis Gregorius, Theologi pater, Nazianzenus Episcopus, cum probe sciret vir spiritualis quæ spiritus erant, ob idque demissos omnes & abjectos animi sensus abjiciendos esse judicaret, nec coitionibus & anticipatis opinionibus certandum, nec plus hominum gratiæ quam Deo tribuendum, sed unam tantum Ecclesiæ utilitatem ac communem omnium salutem ob oculos ponendam, hortante verosimiliter etiam filio, adjecit animum ad promovendam omni modo Basilii electionem. [Orat. 19] [pro Basilio satagit Gregorius senior] Ac proinde, inter omnes Suffraganeos ipse senior Episcopus, litteras scribebat, monebat populum, conciliabat Sacerdotes, cum alios tum eos qui altaris sunt obtestabatur, decernebat, ordinabat etiam adhuc absens, canitiei suæ hoc dabat, ut apud alienos tamquam apud suos auctoritate uteretur.

[123] Misit ergo ad Clerum, Populum & Senatum Cæsareensem litteras, exaratas a filio (redolent enim Athenas) Basilium impense commendans: Sum quidem, inquit, Pastor exiguus, exiguique gregis Antistes, atque inter postremos spiritus ministros: at gratia nequaquam angusta est, nec locis circumscripta. [G. Ep. 22] Quocirca parvis quoque libere loquendi potestas concedatur, [litteris scriptis,] præsertim de communibus maximisque rebus orationem habentibus, & tantam canitiem ad consultationem allaturis, quæ aliquid fortasse majoris prudentiæ & solertiæ habet, quam plerique e vulgo. Non de parvis & levibus rebus deliberatis; verum de iis, quibus vel recte, vel secus habentibus, rempublicam quoque vel hoc vel illo modo se habere necesse est. De Ecclesia enim nobis sermo est, pro qua Christus mortem oppetiit, ac de eo qui hanc Deo sistat & conciliet. Lucerna enim corporis, ut Scriptura docet, est oculus; non hic tantum qui corporeo modo cernit ac cernitur, sed is etiam qui spiritualiter spectat & spectatur. Lucerna autem Ecclesiæ est, Episcopus; quemadmodum ipsi perspicue nostis, etiam non scribentibus nobis. Itaque, quemadmodum cum ille pure & integre se habet, [quibus agendæ rei magnitudine proposita] corpus quoque recte ducitur; cum autem impurus est, non recte; consimili quoque ratione, utrolibet modo sese Ecclesiæ Antistes habuerit, omnes omnino partes vel periculi vel salutis participes esse necesse est. Porro cum omnibus Ecclesiis, tamquam Christi corpori, summa cura & solicitudine prospiciendum sit, [& dignitate ecclesiæ Cæsareensis;] tum maxime vestræ, quæ omnium fere Ecclesiarum mater & antiquitus fuit, & nunc est, atque censetur; & in quam tota respublica Christiana oculos conjicit, haud secus ac circulus centro circumscriptus; non modo propter fidei integritatem, jam olim omnibus prædicatam; sed etiam ob concordiæ gratiam, divino haud dubie beneficio ipsi concessam.

[124] Quoaniam igitur ad deliberationem, quam de hac re habetis, nos quoque, ut par erat, atque ut ecclesiastica regula postulabat, accivistis, senectute autem & morbo detinemur; siquidem ipsi quoque, Spiritu sancto vires nostras confirmante, adesse queamus (neque enim quidquam fide præditis incredibile est) hoc sane & publicæ utilitati melius, & nobis jucundius fuerit; ut & vobis aliquid conferamus, & ipsi benedictionis participes efficiamur: si autem per corporis infirmitatem adesse non licuerit, id certe quod absentes possunt, conferimus. Et quidem alios quoque apud vos principatu dignos esse confido, utpote in urbe amplissima, atque ita præclare & ab hujusmodi Præsulibus jam olim gubernata; ceterum ex omnibus, qui apud vos in honore sunt, neminem filio nostro Basilio Presbytero divinæ majestati carissimo, [Basilium] anteferre possum (hæc autem quasi Deo teste dico) viro & vita & sermone purgato, quique vel omnium solus, vel certe quam maxime utraque re adversus temporis turbinem, ac vigentem hæreticorum linguæ pruritum, velut in procinctu stare possit. Hæc & iis scribo qui Sacerdotii munere funguntur, & Monachis, & iis qui dignitates gerunt ac Senatorii ordinis sunt, plebi denique universæ. Si igitur huic sententiæ assensum fuerit; suffragiumque nostrum, adeo sanum & integrum, divinæque voluntati conforme vicerit; & spiritualiter adsum & adero; immo etiam sic electo manus impono, Spiritus fiducia nixus. [concorditer eligendum suadet.] Sin autem aliud quidpiam potius quam hoc placeat, & per sodalitia & cognationes hujusmodi res expendantur, ac promiscua turba judicii sinceritatem rursum convulserit & distraxerit (ut in electione Eusebii factum fuerat) seorsum sane id quod placet facite; nos autem intra nofmetipsos colligemur.

[125] Hæc epistola non alium quidem tum temporis videtur sortita effectum, [Hinc aucta alteri studentium solicitudine.] quam ut ii qui alterius electioni studebant, sibi adhærentes firmarent, & solicite prospicerent, quibus Basilium obstaculis a throno Episcopali excluderent: & hoc imprimis effecerunt, ut ad electionem, sed quasi clam & alio prætextu, convenientibus ceteris Episcopis, Nazianzenus Episcopus non vocaretur; contra quam par erat, ut qui Episcopatus & ætatis annis reliquos præcederet. Verum is minime otiosus agebat, sed in suas partes attraxit S. Eusebium Samosatenum, Episcopum doctrina & prudentia insignem, & fidei orthodoxæ confeßione illustrem: nam & huic electioni interesse licebat, quamvis non esset provinciæ Cæsareensis, juxta Canonem sextum Concilii Sardicensis (si legitime sunt Canones, Græce editi a Labbeo) quo præcipitur ad Metropolitani electionem finitimos provinciæ Episcopos etiam convocandos. Ad hunc, inquam, Eusebium epistolam scripsit Gregorius, perperam antehac Basilio attributam, ut patebit consideranti. [B. Ep. 4] [Senior Gregorius sibi conciliat Eusebium Samosathenum] Quis dabit mihi alas, inquit, tamquam columbæ, aut quo pacto senium meum juvenescet; ut me ad vestram dilectionem queam recipere, & flagrans meum erga vos desiderium exatiare, animique mei tristes curas apud vos deponere, & a vobis tribulationum solatium aliquod consequi? Siquidem propter beati Eusebii Episcopi obitum, timor nos invasit haud mediociis, ne forsan, qui olim Metropolitanæ nostræ Ecclesiæ præfuerunt, velint ipsam nunc accepta occasione zizaniis hæreticorum inficere; & pietatem, magno labore in hominum mentibus seminatam, pravis suis disciplinis eradicare, ejusque unitatem in diversa dividere, quod etiam in plerisque Ecclesiis factitarunt. Postquam vero Cleri litteræ ad nos venerunt, [laudans Basilium ut aptissimum præ omnibus;] rogantes ne hoc tempore a nobis destituantur; circumspicienti undequaque imprimis in mentem mihi venit vestra dilectio, tum rectæ fidei, tum zeli quo erga Dei Ecclesias affecti estis, memoriam recolenti. Atque hac de causa misi dilectum meum, verbi comministrum Eustachium, qui gravitatem vestram incitet, ut ceteris vestris pro Ecclesia strenue susceptis laboribus hunc etiam addatis, meumque senium tua societate refocilletis, & veræ Ecclesiæ decantatam ubique pietatem instauretis; dantes ipsi nobiscum, si bonum opus una capessere dignati fueritis, Pastorem ex voluntate Dei eum, qui populum ipsius recte queat gubernare. Habemus enim ante oculos virum, vobis non incognitum: quem si obtinere possimus, magnam apud Deum fiduciam acquiremus, & populo qui nos interpellat summum beneficium largiemur. Sed adhortor iterum & sæpe, ut omni mentis segnitie deposita, tempestatis periculum antevertamus & anticipemus.

[126] Eusebius his litteris permotus, itineris longioris laborem pro Ecclesia non recusavit, sed alacri animo Cæsaream versus inter suscepit. Episcopi viciniores, qui interea istuc convenerant, [& vocatus quasi non venturus,] ne viderentur suo numero exclusisse seniorem Gregorium, per litteras ipsum ad conventum suum invitarunt; existimantes verosimiliter fore, ut se propter senium excusaret, & forte ne responderet quidem; interim ipsi viderentur suo erga illum functi officio, & satisfecisse Canonibus, qui præcipiunt suffragia absentium Episcoporum per litteras exquiri. Eadem occasione videtur significatum eidem Gregorio, Basilii adversarios infirmam ejus valetudinem prætexere. [Orat. 20] Quo animo hæc omnia acceperit novus iste Abraham & senex optimus, ex responsione facile est perspicere. [G. Ep. 23] Quam suaves estis, inquit, & humani ac singulari caritate præditi! [dissimulat injuriam.] Ad Metropolitanam urbem nos vocastis, de Episcopo (ni fallor) consilium aliquod inituri (hoc enim vos in animo habuisse sentio) qui quidem nec quod adesse oporteret, nec quam ob causam, nec quo tempore denuntiantes, repente nobis quod facere estis aggressi declarastis; tamquam videlicet non nos honore afficere constituissetis, sed præsentiam nostram sedulo voluissetis impedire, ne in nos invitos & repugnantes incideretis. Ac tale quidem vestrum facinus est: contumeliam tamen hanc feremus, exponemus autem quid ipsi sentiamus. Alii quidem alios eligent, atque in medium proponent, nimirum pro suis quisque moribus aut commodis, quemadmodum in hujusmodi rebus accidere consuevit: nos vero neminem, carissimo filio nostro Basilio Compresbytero præferre possumus. Ecquem enim ex omnibus, quos novimus, vel vita probatiorem, [ac Basilium commendat:] vel sermone ac doctrina valentiorem, magisque ad virtutis elegantiam undique perpolitum, reperiemus? Quod si quis illius infirmitatem obtendit; non scilicet athletam, sed doctorem creabitis; ac simul in hoc virtus illius lucet, qui infirmos, siquidem tales sint, fulcit & corroborat. Si huic suffragio calculum vestrum adjeceritis, & adero, & me vobis vel spirituali vel corporali modo adjutorem profitebor. Si autem certis conditionibus via capessenda est, factionesque & dissidia contrajus & æquum valitura sunt; contemptos nos esse gaudemus. Vestrum sit opus. Pro nobis autem orate.

[127] Igitur ob electionem Episcopi civitas laborabat seditione, quæ, ut Theologus loquitur, quanto acrior & ferventior, [cognita autem Cæsareensium dissensione] tanto etiam stultior & absurdior erat. [Orat. 19] Non enim obscurum erat quis præcelleret (quemadmodum nec sol inter sidera) sed perquam etiam clarum & conspicuum; cum aliis omnibus, tum selectissimæ præsertim ac purissimæ populi parti, hoc est iis qui altari circumstant, & nostri temporis Nazaræis, quibus solis vel certe potissimum, electiones hujusmodi committi oportebat (sic enim numquam Ecclesiis male esset) ac non iis qui opibus ac potentia pollent, aut plebis impetui ac temeritati, atque etiam plebeiorum vilissimo & contemptissimo cuique. Nunc vero parum abest, quin popularia imperia meliori ordine ac disciplina constare existimem, quam nostra, quibus divina gratia omnium voce attribuitur; ac res hujusmodi timore magis, quam ratione administrari. Nam nisi ita esset, quisnam sanæ mentis te relicto, Basili, divinum & sacrum caput, ad alium se contulisset? Te, inquam relicto, qui in manibus Domini depictus es, qui connubii jugum nescis, qui nihil possides, qui carne propemodum & sanguine cares, qui in verbis post Verbum es, inter philosophos sapiens, inter mundanos mundo sublimior? Verum ut ad institutum sermonem redeam; Spiritus quidem norat qui suus esset, at invidia obsistebat; quorum autem, dicere pudet: atque utinam nec ex aliorum sermone, qui res nostra, studiose proscindunt, id audire liceret. Sed hæc ut fluvii petras, quas in medio cursu offendunt, prætereamus; [& persuaso adesse Samosatheno,] atque ea quæ oblivione digna sunt, silentio premamus. Dißidiis ergo Cæsarea laborabat, Clero cum Solitariis pro Basilio urgentibus, Populo cum Magistratu adversante; ad hoc forsan incitatis ab Episcopis quibusdam, quorum nominibus Nazianzenus silendo parcere voluit; donec eo advenit Eusebius Samosatenus, vir pietate clarus ac zelo flagrans, ab exteris regionibus excitatus a Spiritu sancto (Advenit autem verosimiliter post celebratum XII Aprilis in ecclesia sua festum Paschale) cujus zelo & prudenti persuasione factum est, ut omnes, aut saltem plerique, in Basilium consensuri viderentur. [Orat. 20]

[128] Venum quoniam electionem canonicam esse oportebat, [ipse, quamvis æger, Cæsaream proficiscitur;] ne vel unus ex eorum numero, qui Episcopum proclamaturi erant, desideraretur, e lectulo se abstraxit Gregorius pater, homo jam & senectute & morbo fractus, atque ad urbem juvenili vigore contendit; vel potius corpore mortuo ac paulum spirante fertur, præclari funeris loco studium istud ac diligentiam sibi fore persuadens, etiam siquid humanitus ipsi accidisset. [Orat. 19] Operæ pretium erit hic tantisper inquirere, quid ad canonicam electionem aut ordinationem esset præscriptum; quamvis frustra disputari existimem, an ad electionem Basilii desideraretur præsentia Gregorii senioris, an vero ad ordinationem: nam idiomate Græco verba quibus utitur Theologus, tam electionem significant quam ordinationem: & sicut plures requirebantur Episcopi ad ordinationem, ita etiam ad approbandam perficiendamque electionem. [juxta Canonem Nicanum] Satis clare hæc eruuntur ex Canonibus Nicæno & Sardicensi. Nicænus quartus sic habet: Episcopum convenit maxime quidem, ab omnibus qui sunt in provincia Episcopis, ordinari: si autem hoc difficile fuerit; aut propter in stantem necessitatem, aut propter itineris longitudinem; tribus tamen omnimodis in idipsum convenientibus, & absentibus quoque pari modo decernentibus, & per scripta consentientibus, ordinatio celebretur. Firmitas autem eorum quæ geruntur, [& Sardicensem,] per unamquamque Provinciam Metropolitano tribuatur Episcopo. Sardicensis Canon sextus, ex interpretatione Herveti, sic præscribit: Si contigerit in una Provincia, in qua sunt plurimi Episcopi, unum Episcopum conventui non interesse, & ille per quamdam negligentiam nolit convenire, & Episcoporum institutioni & electioni assentiri; congregata autem populi multitudo instet, ut fiat institutio Episcopi qui ab eis postulatur; oportet illum Episcopum prius, qui non adfuerit, admoneri per litteras Primatis Provinciæ, nempe Episcopi Metropolitani, quod rogat populus sibi Pastorem dari: & existimo recte habere, hunc quoque expectare ut adsit. Si autem litteris rogatus non adfuerit, ac ne rescripserit quidem, populi voluntati satisfiat. Oportet autem ex vicina quoque Provincia accersi Episcopos, ad Metropolitani Episcopi institutionem.

[129] Primum ergo Episcopum postulabat Clerus & Populus, dein præsentes Episcopi ut minimum tres, requisitis per litteras absentium judiciis, si omnes, vel saltem plures, suffragiis inter se convenirent, Populi & Cleri postulationem approbabant: quo facto legititima electio consebatur, atque ad ordinationem a præsentibus Episcopis procedebatur; nulla ratione habita eorum qui convenire nollent, vel per litteras suffragari. Quam ergo ob rem necessaria erat Episcopi Nazianzeni præsentia? Tres Episcopos fuisse Cæsareæ nemo negaverit; aderat enim Samosatenus, aderant & alii saltem duo, [electionem legitimam facturus,] nam ad plures scripta est epistola senioris Gregorii superius allata; in qua etiam fatetur ipse, electionem se absente, & contra suffragium suum, perfici posse: adeoque aliter omnino intelligendus videtur Theologus, cum ait advenisse patrem suum, ne vel unus desideraretur e numero eorum, qui Episcopum proclamaturi erant; nempe, non ad legitimam electionem dumtaxat, sed ad solennem & omnibus ceremoniis absolutam, qualem non præscribunt quidem Canones, sed optant: nam Episcopum, ajunt, convenit maxime ab omnibus, [omnibusq; ceremoniis servatis celebriorem.] qui sunt in Provincia Episcopi ordinari. Cum igitur, uno excepto Nazianzeno Episcopo, omnes adessent reliqui; & negotium, pro Basilii exaltatione satagente Samosateno, recte promoveretur, jamque de felici successu seni optimo spes certa affulgeret; ut firmaret sua præsentia vacillantes, quales erant non pauci, tantoque celebrior esset electio & consecratio, non est passus desiderari se, ad quem, tamquam priorem tempore Episcopum, si præsens foret, consecrationis officium deferendum videbatur. His de causis Gregorius, quamvis non solum senecture confectus, sed etiam morbo fractus ac debilitatus esset, animamque ageret; iter tamen aggredi non dubitavit, Spiritus videlicet ope atque auxilio fretus, atque (ut rem in pauca conferam) vehiculo, non secus ac mortuus feretro, impositus. [Orat. 20]

[130] Theologus proficiscenti patri, aut alicui eum comitanti litteras tradidit ad Eusebium Samosatenum, [Theologus per litteras,] quibus ipsum hic alloquitur: Unde tuarum laudum exordium ducam, & quo nomine proprie te appellabo? [G. Ep. 29] An te columnam & firmamentum Ecclesiæ vocabo, aut luminare in mundo, iisdem verbis cum Apostolo utens? aut gloriationis coronam incolumi Christianorum parti, aut Dei donum, aut patriæ subsidium, aut fidei regulam, aut veritatis legatum, aut hæc omnia simul, & his plura? Atque has pene incredibiles laudes, per ea quæ videmus, confirmabo. Quæ enim pluvia, æque matura & tempestiva, sitienti terræ illapsæ est? quæ aqua ex petra, iis qui in deserto morabantur, exundans? quem talem Angelorum panem homo manducavit? quibus Jesus, communis omnium Dominus, discipulis suis pessum euntibus ita opportune adstitit, ut & fluctus sedaret, & periclitantibus salutem afferret; ut tu laborantibus nobis ac mœrentibus, & jam velut naufragium facientibus apparuisti? [Samosatheno gratias habet,] Et quidem de aliis quid loqui necesse est, quanta nimirum lætitia & voluptate orthodoxorum animos perfudisti, quamque multos homines in desperationem lapsos erexisti? At Mater nostra, Ecclesiam Cæsareensem dico, nunc profecto ob tui aspectum viduitatis vestes exuit, & stolam jucunditatis assumit; magisque etiam explendescet, cum Pastorem, & se, & antecessoribus Episcopis, & manu vestra dignum, consecuta fuerit. [& patris sui magnanimitatem laudat.] Nam quis sit rerum nostrarum status ipse quoque perspicis, quantumque miraculum patrarit zelus tuus, & sudores, ac grata Deo fiducia, & libertas. Senectus renovatur, morbus superatur, lecto affecti exiliunt, infirmi potentia accinguntur. Quæ res mihi conjecturam afferunt, negotia nostra ex animi sententia successura esse. Ac patrem quidem, tum suo, tum nostro nomine habes, pulchrum universæ vitæ & venerandæ canitiei finem impositurum, nimirum præsentem hanc pro Ecclesia dimicationem. At certum habeo fore, ut precibus vestris, quibus fretus nemo non sibi quidvis polliceri debet, firmiorem eum valentioremque recipiamus. Quod si in hac quoque cura extremo vitæ die perfungatur, minime illud in damno ponendum est, talem, & ob res tales vitæ finem consequi. Mihi vero ignoscite, obsecro, si improborum linguis paulisper cedens, aliquanto post ad complexum vestrum accurram, & ea quæ nunc in laudatione prætermissa sunt, coram ipse adjiciam.

[131] Cæsaream cum pervenisset Gregorius, hic quoque signum quoddam editur, cui fides minime abrogatur: ex labore robus comparat, alacritate vigescit, negotium administrat, ad conflictum se parat, in throno collocat. [Orat. 19] Itaque post adventum ejus brevi effectum videtur, [Basilio electo & consecrato,] ut in Basilii ordinationem saltem plurimi consentirent; atque ita consecratus is fuerit ab ipso seniore Gregorio, inter ælios æßistente Samosateno. Hoc innuunt verba Theologi, dicentis; ad eum ungendum viros pietate præclaros ac zelo flagrantes, ab exteris regionibus excitavit Spiritus sanctus, [Gregorius vegetior domum revertitur,] in iisque novum Abraham & patriarcham nostrum, parentem, inquam, meum. [Orat. 20, Orat. 20] Et rursus, redeuntem patrem suum describens; Juvenis, inquit, redit, firmus ac valens, oculos erectos habens; a manuum impositione & unctione, addo, etiam & abillius qui ungebatur capite, roboratus. Hoc igitur ad priscas narrationes accedat, quod labor sanitatem affert, & animi alacritas mortuos excitat, & exilit senectus Spiritu delibuta. Ita ergo per acta consecratione domum reducitur Gregorius, vehiculo, non jam ut tumulo, sed ut arca divina usus. [Orat. 19] Verum tamen (ut sæpius in simili occasione iis temporibus factum reperitur) digreßi qui electioni & consecrationi interfuerant, & (ut credibile est) assenserant, saltem tum cum se numero victos viderent; cœperunt quodammodo duci pœnitentia dati suffragii, eoque patientiæ exercendæ optimo Patri multam materiam dedere. Tulit tamen, & lenitatem animi hic quoque amplius demonstravit. [Orat. 19] Nam cum ipsius Collegæ, contentionis illius in qua victi fuerant ignominiam, eamque quam senex ille omnibus in rebus obtinebat auctoritatem & potentiam iniquo animo ferrent, [obloquentes electioni fert patienter,] ob idque ipsi infensi essent, ac convitiis eum incesserent; eos quoque patientia sua superavit, maximum subsidium nactus mansuetudinem & morum facilitatem, & quod maledictis lacessitus maledicta non regereret: neque enim grave esse judicabat, si cum rebus vicisset, lingua se vinci pareretur. Quam ob rem sic eos quoque lenitate sua & patientia cepit, ascito præsertim ad sententiæ suæ auxilium tempore, ut indignationem in admirationem convertentes, sese ipsi excusarent, genibus advolverentur, pudore ob ea quæ prius egerant suffunderentur, abjectisque odiis eo patriarcha, legislatore, judice uterentur.

[132] Neque tantum inter Episcopos contra seniorem Gregorium, sed etiam Cæsareæ contra Basilium turbatum aliquid fuisse ab invidis, indicat Theologus ea epistola, qua illi novam dignitatem gratulatur. [B. Ep. 24] [Theologus Basilio gratulatus.] Posteaquam, inquit, te in sublimi throno collocatum, ac lucernam, prius haud obscure lucentem, a Spiritu victore supra candelabrum oculis omnium expositam esse intellexi; lætatus sum, fateor, (quidni enim?) cum Ecclesiæ corpus male affectum esse, atque hujusmodi ductu & auxilio opus habere conspicerem. Non tamen ad te statim advolavi, nec advolabo; nec ipse id a me exposcas velim. Primum, ut auctoritatem & venerationem tibi sartam tectamque custodiam, [excusat quod ad ipsum non veniat.] ac ne præ ineptia quadam & animi fervore, quemadmodum obtractatores dicere possent, tui studiosos colligere videaris; deinde, ut mihi ipsi stabilitatem comparem, invidiæque occurram. Quando igitur venies? fortasse dixeris; & quamdiu cunctaberis? Quoad Deus jusserit, atque eorum qui nunc insidiantur & invidia laborant, præterierint umbræ: non enim diutius, sat scio, leprosi resistent, Davidem Hierosolymis excludentes.

CAPUT XI.
Basilius Suffraganeos Episcopos, & patruum suum Gregorium sibi reconciliare conatur.

[133] Cum Basilius, ad primariæ Sedis honorem evectus esset, [Bæsilii in thronum evecti,] ut dignum erat vita quam duxerat, gratia quam consecutus fuerat, eaq; quam apud homines obtinebat existimatione; minime commisit, ut ulla in re postea vel philosophiæ suæ, vel eorum qui hoc munus ipsi crediderant spei, dedecori esset: quin potius, quantum alios prius, tantum quotidie seipsum vincebat, optime utique ac sapientissime de his rebus sentiens. [Orat. 20] Sic enim existimabat; privati quidem hominis virtutem in eo consistere, ut vitio careat, aut quoquo modo probitatem colat; Principem autem & Antistitem, ac præsertim hujusmodi imperium gerentem, improbitatis notam effugere non posse, nisi multum antecellat, ac melior indies existat, paremque dignitati suæ ac throno virtutem afferat: vix enim esse, ut quis nisi per summum assequatur id quod medium est; aut aliter quam per exuberantem virtutis amplitudinem, vulgus ad mediocritatem pertrahat. [virtus Episcopo digna] Imo vero, ut rectius de his rebus disseram, quod ego in Salvatore prospicio, atque etiam (ut opinor) sapientiorum quilibet, quanto tempore nobiscum extitit, id quod supra nos est existens, & quod nostrum erat formatus; hoc quoque hic contigisse animadverto: Proficiebat enim, inquit sacer textus, sicut ætate, ita etiam sapientia: non quod hæc in illo incrementum caperent (quid enim eo quod a principio perfectum erat, [magis elucescit.] perfectius esse possit?) sed quod hæc paulatim detegerentur & elucerent. Eodem modo Basilii virtutem eo tempore non incrementum, sed majorem operationem, accepisse arbitror: uberiorem virtuti materiam suppeditante potestate: unde primum omnibus perspicuum evasit, munus id quod adeptus fuerat, non humamo favore, sed divino beneficio ipsi contigisse.

[134] Bæsilius igitur, ingenti spiritus fervore Episcopale officium aggressus, varia designabat animo, non tantum Ecclesiæ suæ, sed universo Christiano orbi proficua: imprimis autem Theologum, in societatem laboris & honoris, assumere decreverat, tribuendo ei locum primarium inter Cæsareenses Presbyteros, sua forsan electione vacantem. Verum Gregorius, [Nazianzenum in parcem laboris æssumere decernit;] cum aliis omnibus dubium non esset, quin post electionem Basilii statim accurreret, maximaque animi voluptate perfunderetur (id quod fortasse alius quispiam fecisset) cum eoque imperium potius partiretur, quam supparem auctoritatem ac potentiam haberet, idque ex amicitia eorum conjectarent; ipse tamen, in omnibus rebus arrogantiæ suspicionem fugiens, si quis alius, ac simul temporis illius invidiam vitans, præsertim cum Basilii negotia adhuc tumerent ac turbarentur, cupiditati suæ, qua Cæsaream ferebatur, frænum injecit, domique se continuit. [Orat. 20] Epistolam tamen ad Basilium dedit sui excusandi gratia, quam supra numero centesimo septimo retulimus. Ast hic initio quidem ea super re cum illo expostulavit: [eo renuente mutat consilium.] verum ubi in proposito firmum perspexit, veniam dedit, & adjecit animum, ut Suffraganeos suos Episcopos, exaltationi suæ obmurmurantes, sibi conciliaret. Nonnulli enim, post egressum Eusebii Samosateni Episcopi, statim confluentes, tristia quidem multa locuti sunt & deploranda, nec minus luctuose multa patrarunt; postremo ita discessum est ab omnibus, ut schisma potius & contentio invaluerit. [B. Ep. 254] Scripsit hæc Basilius in fine hujus anni CCCLXX, [& Suffraganeos sibi conciliare studet:] quo Demophilus ordinatus est Episcopus Constantinopolitanus, vel sequentis initio: & tum quidem nulla adhuc spes ipsi erat schismatis cito tollendi, ita enim subjungit: Num vero meliori res nostræ futuræ sint statu aliquando, & num velint hi desistere ab improbitate sua, cuivis credo (Deum si exceperis solum) esse incognitissimum.

[135] Hoc rerum statu & tempore, videtur Cæsaream advenisse Gregorius, quem forte consilii ineundi causa solicitius invitaverat Basilius: nam ille suum cum hoc congressum interponere videtur reconciliationi Suffraganeorum, super his ita disserens: Ac postea cum ad Basilium venissem, atque eadem de causa (ne scilicet aliorum invidiam sibi aut illi concitaret) cathedræ honorem insignioremque inter Presbyteros honoris locum recusassem; [ob id laudatus a Theologo.] non modo meum hoc factum non incusavit, sed etiam, ut debuit, comprobavit; atque a nonnullis, qui rationis ipsius ignari erant, fastus insimulari maluit, quam aliquid facere, quo rationi consiliisque suis adversaretur. [Orat.20] Quonam porro modo luculentius specimen edere potuisset animi, ab omni adulatione & assentatione alieni, solamque honesti legem intuentis, quam ita constituendo de nobis, quos in præcipuorum amicorum & familiarium loco numeroque habuit? Deinde autem ab ipso disfidentes emollivit, ac sublimis & excelsæ medicinæ rationibus curavit: non enim adulatorie ac serviliter, sed perquam fortiter & magnifice hocfecit; ut qui non præsentis solum temporis rationem haberet, sed etiam futuram obedientiam procuraret. Nam cum id quod molle ac tenerum est, dissolutum & languidum esse; ac rursum id quod austerum est, asperum & contumax esse perspiceret; utrique malo per alterum medetur, duritiam nimirum mansuetudine & facilitate, mollitiem vero gravitate atque animi firmitate temperans: sermone autem ad animarum curationem haud multum indigens, opere quam plurima perficiebat: non callido artificio homines subigens, sed benevolentia sibi concilians; nec imperii potestate utens, sed per indulgentiam, quam in potestate adhibebat, eos alliciens: & quod maximi momenti erat, quia omnes mentis acumine ipsi cedebant, eamque ipsius virtutem esse norant, ut ad eam nemo aspirare posset; unam hanc demum sibi salutem esse arbitrabantur, si cum ipso & sub ipso sese collocarent; unum autem & certissimum periculum, si in ipsius offensionem incurrerent; ab eoque disjungi nihil aliud esse judicabant, quam a Deo alienari. Sic ultro cesserunt, ac manus dederunt, & quasi ad tonitrui sonum sese submiserunt; alius alium ad ipsi satisfaciendum antevertentes, conceptamque prius adversus ipsum odii vim in non minorem benevolentiam ac virtutis incrementum commutantes: hanc siquidem unam firmissimam ipsi satisfaciendi rationem inveniebant; nisi quis, ob deploratam improbitatem, neglectus atque projectus esset.

[136] [Dissidium istud multum Ecclesiis nocuit.] Verumtamen antequam hæc omnia Basilius sua prudentia & virtute perficeret, multum tempotis insumptum est: perstitit enim diu in quorumdam Episcoporum animis ista dissensio, quæ multum universis Ecclesiis nocuit. Usi enim hoc dißidio Ariani, in unam alteramve Ecclesiam, aut etiam plures, suæ factionis Episcopos intruserunt. Quid enim fecisset Basilius, reliquis a se dißidentibus? cum Canones vetent Episcopum ab uno solo constitui. [B. Ep. 262] Ea res ipsum ad mortem pæne afflixit, ut queritur scribens S. Eusebio Samosatensi; cui se excusat, quod invitatus ab eo ad privatum quemdam conventum, minime venisset, impeditus morbo ex mœrore animi contracto. Ac primo, inquit, quod spectat ad absentiam, verissima est quam scribo excusatio mea: arbitror autem hujus ipsius famam, ad tuam usque sanctitatem pervenisse: morbo nimirum decubuisse retentum, qui me adusque ipsas mortis januas deduxerat, cujus quidem reliquias, etiamnum dum hæc scribo, penes me retineo; atque illas tales, ut aliorum valetudini censeri possint intolerabiles. Ad aliud autem caput litterarum quod attinet, quod nostra ignavia minime fiat, ut Ecclesiarum status hostibus prodantur; tuam pietatem intelligere volo, Episcopos nobis communicantes, vel per socordiam vel eo quod nos suspectos haberent, nec bene ac sincere essent erga nos affecti, vel saltem per oppositionem diaboli, qui bonis operibus solet adversari, nequaquam voluisse nobiscum conspirare. Prætextu quidem & specie tenus, plures simul conspiravimus, [& Basiliæ pene ad mortem afflixit.] accedente ad partes bono illo viro Bosporio: isti tamen omnes in nulla plane re necessaria nobiscum volunt consentire, adeo ut propter mœstitiam inde contractam, plurimum mihi temporis sit impendendum ad vires recolligendas, quod præcipuo est impedimento mihi, recurrentibus subinde infirmitatibus ex mœrore animi vehementiore. Enimvero quodnam ministerii genus non obivi ego? cujus tandem judicii non commemini, partim per litteras ad illos missas, partim coram & congressus? Nam ad urbem usque procurrerunt, divulgato de meo obitu rumore. Sed cum per Dei gratiam in vivis me agentem deprehendissent, disserui apud eos quæ convenientia opinabar. Præsentis certe status eos pudet: pollicentur omnia facturos quæ oportet: at reversi domum, redeunt ad antiquum. Hæc est certe in præsenti rerum nostrarum quibus utimur conditio: Domino nos aperte derelinquente, & caritate in multis refrigescente, propterea quod iniquitas abundaverit. Tua autem potentissima & validissima apud Dominum intercessio, ad omnia hæc abunde nobis satisfecerit. Fortassis nostram minime inanem opellam præsenti rerum statui impendemus: aut, si frustra & in vacuum laborabimus, judicii certe rigorem effugiemus & condemnationem.

[137] Hoc eodem tempore afflicto afflictionem auxit simultas aliqua, suborta Basilium inter & Gregorium avunculum: quem quidem Basilii epistolarum interpres Patruum nominat, [Inter dissidentes videtur fuisse Gregorius Sancti avunculus] quod nomen θεῖος Patruum aut Avunculum promiscue significet: inducor tamen ut credam; potius fratrem Emmeliæ quam senioris Basilii fuisse: quia is si nunc viveret centesimum ætatis annum aut attingeret aut prætergressus esset, & Gregorius octogesimum saltem idq; gratis concesso quod Macrina viginti annos fœcunda fuerit. Si vero Emmeliæ fratrem dixerimus, potuit initio hujus seculi natus cum eo adolevisse, & septuagesimum ætatis annum numerasse cum hæc discordia contigit. Nam tempus videtur recte statui initium suscepti Episcopatus, ob hæc Basilii verba tali occasione scripta: Posteaquam vitam ingressi sumus, quæ corpus nostrum affligat pariter & animum, supra quam vires nostræ ferre valeant. [B. Ep. 44] Causa & origo quamvis nullibi expressa sit, conjectura tamen verisimili teneri potest; Gregorium avunculum, ab aliis Suffraganeis Episcopis in partes eorum attractum, aversionem quamdam animi a Basilio concepisse, ita ut extra civitatem suam Episcopalem se receperit, ne deberet Basilium Metropolitanum suum publico aliquo actu agnoscere. Hic quippe in epistolis, ad leniendum ejus animum scriptis, instanter rogat, ut cum aliis Episcopis mutuo consensu congregatis, eum convenire poßit; rationem redditurus eorum quæ illi adversus eum adferebant, forsan ad schismatis sui qualiscumque justificationem. Undecumque tamen orta sit ista animorum abalienatio, gravi profecto Basilium dolore, & dißidentes ab eo Episcopos gaudio affecit, quod etiam in suo schismate reddidit pertinaciores; cum palam jactarent, [quem reconciliare studens Nyssenus,] proximos Basilii consanguineos minime cum eo convenire. Optabat ergo vir sanctus, malo huic finem imponi; optabat id etiam Nyssenus frater, qui verisimiliter, exploraturus Basilii animum, an in reconciliationem propenderet, & quo pacto eam inire vellet; epistolam unam contexuit, & Basilio attulit, tamquam a venerando & communi avunculo scriptam. [B. Ep. 44]

[138] Accepit is eam, ut par erat tamquam ab Episcopo communique avunculo per fratrem allatam; ostendit quam plurimis amicorum prægaudio; egit Deo gratias, desiderium suum magna ex parte (ut putabat) assecutus: discedenti autem fratri responsum ad avunculum tradidit, quo imprimis gaudium suum significat, ob conceptam spem de brevi redintegranda amicitia, amorem deinde erga avunculum suamque & observantiam luculenter ostendit. [B. Ep. 45] Et prius, [litteris confictis ad Basilium, eodemque ad has respondente.] inquit, cupide vidi fratrem meum (quid enim non facere, cum & frater meus sit, & talis?) & nunc quoque eodem illum affectu complexus sum, peregre cum advenisset, nihil quod ad amorem attinet immutatus. Absit enim ut tale quid in mentem veniat, quod me & naturæ oblitum, & domesticis inimicum faciat: imo magis præsentiam viri, & corporalium ægrotationum & aliarum animi mœstitiarum solamen esse putavi. Simul & dignitatis tuæ litteris, quas secum attulit, supra modum delectatus sum; quas etiam jam ex multo tempore cupide expectavi, nulla alia ratione, quam ne nos ipsi vitam nostram tristi hac fama oneraremus, quasi etiam familiarissimi inter se mutuo dissideant; unde inimicis quidem gaudium, amicis vero calamitas adferatur, irriteturque Deus, qui in perfecta dilectione discipulorum suorum characterem esse voluit. Quocirca & necessario rescribo, obsecrans, ut pro nobis ores; & quæ reliqua nos concernut, tamquam propria cures. Rationem vero eorum quæ facta sunt, quoniam propter ruditatem intelligere nequimus, eum decrevimus veracem instructorem æstimare, quem ipse nobis designare dignatus fueris. Necessarium vero erit, ut & reliqua per prudentiam tuam determinentur; puta congressus noster, tempus accommodum, ac locus idoneus. Itaque si omnino hoc molestiæ subibit dignitas tua, ut ad humilitatem nostram descendat, nostrique aliquam rationem habeat, sive cum aliis, sive seorsum per teipsum convenire nos volueris, obtemperabimus: quandoquidem hoc consilii semel apud nos statuimus, ut serviamus tibi in caritate; faciamusque quovis modo, quæ nobis ad gloriam Dei facientia pietas tua præscripserit. Venerandissimum fratrem non coëgimus ut aliquid oretenus nobis indicaret: quoniam prius nihil habuit de iis quæ agenda sunt satis determinatum quod diceret.

[139] [rem pejorem facit detecta fraude] Post discessum fratris Gregorii, deprehensum est figmentum, ipso Episcopo, avunculo nempe suo, epistolam a se scriptam propria voce pernegante. [B. Ep. 44] Fraudem ergo hanc permoleste tulit Basilius: & Erubui, inquit, super hac epistola: optavimus terram nobis dehiscere, quod fallaciæ, mendacii, ac seductionis probro expositi essemus. At Nyssenus, cum detectam fraudem adhuc nesciret, alteram denuo fratri epistolam, tamquam ab ipso Episcopo missam, per Domesticum suum Asterium reddidit: neque tamen illum vere miserat Episcopus, ut venerabilis Anthimus Basilio indicavit, quem Hermantius Episcopum Tyanensem fuisse existimat. Cum vero Adamantius attulisset tertiam a Nysseno confictam epistolam; quo animi sensu eam acceperit Basilius, ipse declarat, Oprabam inquiens mihi cor esse lapideum, ne vel præteritorum recordarer, vel præsentia sentirem; ut possemus, [de qua Basilius cum eo expostulat:] more pecudum ad terram decussi, omnem hanc perferre plagam. [B. Ep. 44] Deinde fratrem compellans, cum eo per amanter expostulat. Sed quid facerem, inquit, contra meum ipsius animum, qui, post unam & alteram experientiam, nihil potest non examinatum admittere? Ista scripsi ut simplicitatem hanc tuam reprehenderem, (quam, nec alioqui Christianis congruam, præsenti tempore video non competere) ut posthac & teipsum custodias, & mihi parcas: quandoquidem harum rerum (est enim mihi ad te fiducialiter loquendum) non admodum fide dignus administer es. Attamen quicumque fuerint qui scripserunt, respondimus ipsis ut conveniebat. Sive igitur ipse experimentum mei per insidias capere volueris, sive revera ab Episcopis acceptam epistolam miseris, habes responsa. Te vero decebat alia in præsenti tempore curare; cum & frater sis, & naturæ nondum oblitus, nosque haud videas quæ inimici sunt agere, posteaquam vitam ingressi sumus, quæ corpus nostrum affligat pariter & animum, supra quam vires nostræ ferre valeant. Verumtamen, quoniam ita me ad bellum paravi, oportet te jam hujus gratia adesse, inque disponendis negotiis communem operam adferre: Fratres enim, inquit parœmia, in necessitatibus usui sint. Si autem congressum nostrum admissuri sunt maxime venerandi Episcopi, & locum nobis determinatum & tempus constituant, perque designatos homines accersant. Quemadmodum enim ipse patruo meo occurrere non dedignabor; ita, si non cum decenti forma vocatus fuero, non veniam.

[140] [& tandem ad patruum scribens,] Hac ad fratrem, & altera ad avunculum epistola, cum nihil admodum profecisset Basilius, nec litteras ab eis ullas nec colloquium impetrasset, quo sublata quacumque demum simultate, invicem omnimode reconciliarentur; tandem, ne nihil intentatum relinqueret, ipsemet ad Gregorium avunculum litteras scribit: omnique qua potest submißione, rogat obtestaturque, interposita prudentiæ & mansuetudinis ejus mutuique amoris commemoratione, ut solita erga ipsum benevolentia utatur: Silui, inquit: num & semper silebo? & feram ut intolerabilissimum istud silentii damnum contra meipsum amplius dominetur & obtineat, dum nec ipse scribo, nec alloquentem audio? [B. Ep. 46] [molestiam illam suis peccatis imputat,] Ego quidem hactenus in tristi isto proposito meipsum continui; sed id arbitror mihi quoque cum Propheta non immerito dicendum, Quoniam silui, sicut parturiens toleravi. Semper quidem vel congressum, vel causæ tractationem desideravi: semper vero, ita promerentibus peccatis meis, voto frustratus sum: non enim possum aliam factorum excogitare rationem, quam quod persuasus sum veterum delictorum me, in ista dilectionis tuæ separatione, luere pœnas: [in eoque conformans se divinæ voluntati] si tamen jure vocari in te debeat separatio, a quocumque tandem te segreges, nedum a nobis, quibus ab initio patris loco fuisti. Sed peccatum meum, quasi densa quædam nubes, occupato mihi omnium illorum ignorantiam indidit. Quando enim considero, nullum alium mihi ex ista separatione allatum esse fructum, præter dolorem quem peperit; quomodo præsentia non merito peccatis meis adscribam? Verum sive peccata causæ sunt eorum, quæ acciderunt, hic mihi molestiarum finis esto; sive dispensatione divina id factum est, adimpletum esto prorsus quod quærebatur: non enim modici temporis damnum perpessi sumus. Quocirca amplius non ferens, primus in vocem prorupi, obsecrans ut & nostri rationem habeas, & tui ipsius, qui majorem per omnem vitam ostendisti curam nostri, quam ipsa cognatio exigebat; & civitatem jam nostri gratia diligas, nec propter nos te ab ea alienes. Siqua igitur consolatio est in Christo, [obtestatur per priorem benevolentiam;] siqua communio Spiritus, si qua viscera commiserationis, comple votum meum: dissolve hic quæ molesta sunt: initium quoddam fac hilariori rerum conditioni in futurum, qui & in aliis ad optima præceptor es, & ad illicita neminem sequeris. Neque enim cujusquam corporis proprius character quisquam sic reputatus est, ut animo tuo illud pacis & placiditatis studium competit; utpote tali viro, qui reliquos ad te pertrahas, ac quosvis appropinquantes tibi, veluti pretiosi cujusdam unguenti fragrantia, [per studium pacis,] morum tuorum comitate adimpleas. Nam etiamsi jam contrarium aliquid in medio est, brevi tamen post & ipsum pacis bonum agnoscetur: donec enim quæ ex dissidio sunt calumnæ locum habent, necessario suspiciones in pejus augentur. Neque sane illis decorum est, quod nos negligunt, multo vero minus dignitati tuæ: etsi enim non nihil deliquimus, meliores tamen erimus si fuerimus admoniti (hoc vero sine mutuo congressu & alloquio fieri non potest) si vero nihil injuriæ vobis inferimus, quam ob rem odio habemur?

[141] [per Ecclesiæ utilitatem] Istam igitur meam ipsius quidem tamquam bicornem rationem prætendo: quæ vero ab Ecclesiis ipsis dici possent, quæ nihil utilitatis ex nostro dissidio tulerunt, silere præstat. Non enim ad hoc te alloquor, ut mœrore afficiam; sed ut res tristes consopiam. At prudentiam tuam prorsus nihil fugit, sed multo majora ac perfectiora, quam nos cogitamus, ipse intellectus acumine assequeris, aliisque declaras: qui & ante nos quæ Ecclesiis damno fuere vidisti; & doles etiam plus quam nos, jam olim edoctus a Domino etiam eorum qui minimi sunt contemnere neminem. Jam vero damnum istud non unum & alterum occupat, sed integræ urbes ac populi calamitatum nostrarum participes sunt. De fama namque rerum nostrarum apud exteras nationes non attinet dicere, [per famam propriam & suorum,] quid de nobis illi dicturi sint. Decet itaque istam animi tui dexteritatem, contentionem quidem aliis permittere (imo & illorum animis eam quoad fieri poterit eximere) ipsa vero quæ tristia sunt per patientiam vincere. Nam ulcisci velle, cujusvis est animi excandescentis: vincere vero hoc demum tuum est solius, & si quis alius tibi virtute similis fuerit. Hoc autem non dicam, quod qui nobis molestus est, iram suam effundit in eos qui nullam injuriam intulerunt. Sive igitur apud nos coram, sive per litteras, sive ad te vocemur, aut quovis alio modo placuerit, animum nostrum aliqua consolatione dignare. Optaremus quidem ut coram Ecclesia pietas tua compareret, & nos pariter & populum cum ipso conspectu tum gratiæ tuæ sermonibus curaret. Hoc igitur si istuc fieri poterit, [ut inter se conveniant:] erit optimum; si vero aliud quid videbitur, & illud amplectemur; dumtaxat solide nobis significetur, quod prudentiæ tuæ ad consolandum nos, visum fuerit opportunum. Hac tanta submißione & amoris testificatione quid consecutus fuerit Basilius, ignoratur. Hermantius existimavit tunc ad eum profectum Gregorium Nyssenum, eique litteras ab avunculo attulisse, [quod videtur impetrasse.] quibus responderit Basilius Epistola quadragesima, quinta superius prolata. Ego tamen, consideratis variis circumstantiis, verisimilius judico Epistolam istam responsionem esse ad litteras priores Nysseni, nomine avunculi sui confictas: quippe in fine Epistolæ quadragesimæ quartæ affirmat, habere ipsum responsa ad litteras avunculi, seu veras seu fictas: adeoque quid post ultimas Basilii actum sit prorsus censeo ignorari. Est tamen omnino credibile, priorem benevolentiam rursus inter eos coaluisse, cum nulla cujusvis simultatis post hac reperiatur memoria.

CAPUT XII.
Pro extirpatione Arianæ hæresis & Ecclesiarum pace, Basilius per litteras apud Athanasium & Damasum satagit.

[142] [Domesticis utcumque compositis.] Ita res ipsius (Basilii) domesticæ ex animi sententia constitutæ sunt, inquit Nazianzenus: quem ita hic intelligendum existimo, ut affirmare intendat, præcipuos Episcopos & Suffraganeos ejus, atque inter istos Gregorium patruum, Basilio reconciliatos fuisse, offensione omni sublata, quam ex electione ejus conceperant: quamvis nonnulli in sua pervicacia, ad annum unum aut alterum, perstiterint, ut supra ostensum est. [Orat. 20] His vero reducendis dum privatim insudat, majus & sublimius animo agitare incipit. Nam cum alii omnes id tantummodo, quod ante pedes est, videant, suaque ut in tuto sint laborent (si tamen id satis tutum esse potest) nec ulterius progrediantur, [statum circumspiciens Ecclesiæ universæ,] nec magni aliquid & strenui vel cogitatione complecti vel efficere queant; ipse contra, utcumque ceteris in rebus moderatus esset, hic tamen modum haudquaquam tenuit. [Orat. 20] Verum sublato in altum capite, mentisque oculis quoquoversum jactaris, omnes eas orbis partes, quas salutifera Christi doctrina pervagata est, comprehendit. Cumque videret magnam illam Dei hereditatem, ipsius doctrina & legibus, atque cruciatibus acquisitam; gentem illam sanctam, regium illud Sacerdotium, male se habere atque in sexcentas opiniones & errores distractum esse; ac vineam illam, quæ ex Ægypto, hoc est ex impia & caliginosa ignorantia, [hæresi dilacerata,] translata & transplantata fuerat, atque ad tam immensam pulchritudinem & magnitudinem pervenerat ut terram universam operiret, ac supra montes & cedros assurgeret; hanc, inquam, cum videret a pravo & agresti apro, id est a diabolo labefactatam & pervastatam; haudquaquam satis esse judicavit, si calamitatem istam tacite deploraret, manus ad Deum dumtaxat tolleret, ab eoque urgentia mala depelli precaretur, ipse interea altum dormiens: verum faciendum sibi quoque putavit, ut opem quamdam afferret, ac de suo aliquid erogaret: Quid enim hac calamitate tristius, aut pro qua tandem re magis elaborandum ei, qui sursum spectat? Uno etenim homine recte aut male se gerente, nihil hinc Reipublicæ portendi; at Republica hoc aut illo modo se habente, singulos etiam eodem modo affici necesse esse.

[143] Hæc igitur ille publici commodi procurator & antistes secum reputans atque perpendens; quandoquidem tinea ossium est, cor sensu præditum, ut Salomoni & veritati placet: atque ut dolore carere lætum & jucundum; ita commiseratione tangi triste & acerbum, [commiseratione tabescit,] pectusque conficit diuturna cogitatio. Idcirco mœrebat, angebatur, convulnerabatur: idem ipsi, quod Jonæ, quod Davidi, usu veniebat; animum despondebat, nec aut somnum oculis, aut dormitationem palpebris concedebat: quidquid carnium supererat, curis absumebatur, quoad huic malo remedium invenisset: divinam & humanam opem, quæ publicum incendium comprimeret, offusamque nobis caliginem discuteret, [opem a Deo implorat,] implorabat; atque interim unum quid valde salutiferum excogitat. Nempe, cum seipsum quantum fieri poterat collegisset, & cum spiritu conclusisset, atque omnes humanos sensus excitasset, & altissima atque obscurissima quæque Scripturæ loca pervolvisset; piam doctrinam litteris consignat: itaque instructus, colluctationibus & præliis crebris ingentem hæreticorum audaciam frangit atque propulsat; [scriptis hæreticos confundit,] eos quidem qui manus conferre ausi fuerant, armis linguæ cominus contundens; eos autem qui procul ab eo dissiti erant, sagittis ex atramento consectis feriens, nihilo inferioribus iis litteris, quæ olim in tabulis insculptæ sunt. Nec uni tantum & exiguæ Judæorum nationi de cibis & potionibus, & caducis sacrificiis, camisque purgationibus; sed omnibus hominibus, atque omnibus orbis partibus, de veritatis doctrina, ex qua salus comparatur leges statuit. Deinde, quoniam æque imperfecta res est actio sermone destituta, & sermo ab actione remotus; idcirco actionis subsidium sermoni adjungebat; [& diversimode conversionem eorum promovet.] alios videlicet adiens, ad alios legationem mittens, alios accersens, admonens, arguens, increpans, minis insectans, probris incessens; pro gentibus, pro urbibus, pro singulis etiam hominibus certamen suscipiens; omne salutis genus excogitans; undecumque medicinam morbo adhibens: Beseleel ille, ille inquam Arcæ divinæ fabricator, materiam omnem & artem ad opificium accommodat, atque omnia contexit ad eximiam quamdam unius operis pulchritudinem & concinnitatem.

[144] [Ad Valentem Imp. conciliandum orthodoxis] Hæc generatim de Basilii pro Ecclesia solicitudine Nazianzenus: peculiaria quædam elucidationis ergo subjungamus. Cum sibi persuaderet vir sanctus, plurimum ad Ecclesiarum pacem promovendam conferre posse, si Valentis Imperatoris favor orthodoxis conciliaretur, aut saltem infringeretur furor in ipsos sævientis: quo ejecti fidei causa Episcopi, ad suas Ecclesias reverterentur; eo sibi imprimis connitendum putavit. Erant in aula Imperatoris non nulli Duces orthodoxi, magnæ apud ipsum auctoritatis; inter quos numerabantur, Trajanus, Terentius, Victor & Arintheus: [implorat auxilium Principum,] tentavit eorum animos, an ipsi pro ejectis apud Imperatorem satagere vellent. Verum intellexit, eos, quamvis apud rerum dominos potentes essent, nihil neque velle illis, neque posse de causa ejectorum suggerere, sed hoc lucro deputare, si nihil in Ecclesiis pejus geri videatur. [B. Ep. 57] Alio igitur cogitationes suas convertit. Olim noverat, inquit ipse, secundum admensuratam sibi rerum gerendarum cognitionem, [& Occidentalium Episcoporum,] sciebatque unam acquirendi auxilii viam esse, si cum Orientalibus Ecclesiis Occidentales Episcopi conspirarent & convenirent. [B. Ep. 48] Etenim si voluerint hi eumdem zelum, quo contra unum & alterum (Auxentium nempe & Saturninum aliosque per Illyricum hæreticos) qui in Occidente diffamabantur, usi sunt, etiam pro Orientalium partium parœcia soliciti demonstrare: forte faciendum aliquid quod prodesset communiter omnibus'; unde & qui rerum potiuntur multitudinis auctoritate permoverentur, & populi quaquaversum illos sine contradictione sequerentur. [Ibid.] Propterea censebat, per Occidentales Episcopos, præsertim Romanum Pontificem, miserandum Ecclesiæ Orientalis statum exponendum Valentiniano Imperatori orthodoxo, & cui Valens debebat Imperium, ut is fratrem suum cogeret orthodoxis esse placatiorem.

[145] Porro neminem putabat de præsenti Ecclesiarum statu vel confusione ita dolere, atque S. Athanasium Alexandrinum, sæpe enim expendebat cogitabatque, quod si sibi miserabilis appareret Ecclesiarum corruptio, quomodo credibile esset affici istis in rebus eum, qui veteris Ecclesiarum Dei circa fidem constantiæ & concordiæ experimentum ceperat: adeoque, quemadmodum multa Athanasium mœstitia occupabat, ita arbitrabatur Basilius prudentiæ illius competere, [per S. Athanasium,] ut excellentem de conservandis Ecclesiis solicitudinem ei adjunctam haberet: præsertim cum nemo esset, ad ista quæ in Occidente perficienda erant, valentior; nemo qui acutius, quid faciendum esset, expenderet; nemo ad ea quæ utilia essent agenda efficacior, nemo ad considerandum Fratrum necessitatem condolentis affectu magis præditus, nemo universo Occidenti honorabili canitie sua venerabilior: grandævus quippe erat, & Episcopatus annum XLIV expleverat. Hunc ergo per litteras sic adhortatur. [Ibid.] Relinque monumentum aliquod ista conversationis tuæ vita dignum, colendissime Pater: innumeros illos quos pro pietate tulisti labores, uno isto opere confirma. Viros aliquos Ecclesiæ tuæ, potentes in doctrina sana, ad Occidentales Episcopos mitte; qui, quibus calamitatibus occupemur ac premamur, illis exponant. Instrue illos, qua forma istæc narrandi debeant uti. Esto Samuel Ecclesiis: particeps esto afflictionis laborantium populorum: offer pacificas preces; pete gratiam a Domino: monumentum aliquod pacis infer ac relinque Ecclesiis. Scio quam langueant Epistolæ, ad conferendam operam tanto negotio: verum neque ipse aliorum solatio & adjumento opus habes, non magis quam athletarum dexterrimi acclamatione puerorum; neque nos ignorantem docemus, sed sedulo ac satagenti impetum conandi intendimus.

[146] Hanc epistolam Basilius Athanasio misit, per Dorotheum, Ecclesiæ Antiochenæ, quæ Meletio suberat, [schisma Antiochenum] Diaconum: siquidem ea miserando schismate laborabat. [B. Ep. 50 & 51] Non enim solum Orthodoxi & Ariani diversum habebant Episcopum, sed & ipsi Orthodoxi inter se divisi, partim Paulino, partim Meletio adhærebant. Est autem de schismatis hujus origine & progressu, pluribus actum vigesima Maji, ubi de S. Lucifero Calaritano, Capite quinto. Atque hæc altera, Basilii cura erat, ut Orthodoxi inter se sublato schismate conciliarentur, Quia vero qui cum Meletio erant, numero superabant reliquos, nequidem satis inter se unitos; convenientius judicabat, ut Meletio omnes unirentur; tum quia virtuti ejus id congruum videbatur, tum quia existimabat id etiam Occidentalibus Episcopis (quamvis eorum communione Paulinus frueretur) non displiciturum. Itaque per eamdem Dorotheum missa epistola, hortatur Athanasium, ut per se rem componere festinet, non expectatis ab Occidente legatis. Antiochenæ, inquit, Ecclesiæ status manifeste a tua pietate pendet, ut alios quidem ædifices, alios vero compescas ac quietos reddas, [tollendum suadet,] atque Ecclesiæ vires per unanimem consensum restituas. [B. Ep. 48] Quod enim, juxta eos qui medicorum sapientissimi sunt, initium curandi ab illis sumere debeas qui periculosissime laborant, nemo est qui te melius intelligat. Jam vero totius orbis Ecclesiis, quæ tandem magis opportuna est, quam Antiochena? quam si contigerit ad concordiam redire, nihil prohibebit quo minus universo corpori, tamquam corroboratum caput, sanitatem suppeditet. Revera autem sapientia tua & euangelica commiseratione urbis illius ægritudines opus habent; quæ non ab hæreticis solum scissa est, sed & ab illis qui idem sentire dicuntur, discerpitur. Ista vero componere, & in unius corporis harmoniam reducere, illius est qui & siccis ossibus, ut ad nervos & carnem iterum restituerentur, ineffabili sua virtute largitus est. Magna enimvero & omnino grandia Dominus per Sanctos suos operatur: & hic rursus excellentiam tuam talium administrationem decere speramus, ut turbatio quidem populi prosternatur ac tollatur, factiosæ vero ac sectariæ prælaturæ cessent: atque omnes invicem alter alteri in mutua dilectione subjiciantur, vetusque robur Ecclesiæ restituatur.

[147] Post discessum Dorothei alia Epistola mentem suam clarius etiam explicavit Basilius addito insigni Meletii elogio: Mihi quidem, ait, superioribus ad dignitatem tuam litteris sufficere videbatur, si tantum ostenderem, quod populi Sanctæ Antiochenæ Ecclesiæ circa fidem robur ad unam oporteat concordiam & unitatem conciliari, ut declaretur, [& Meletium in Episcopatu confirmandum,] quod pientissimo Episcopo Meletio opus sit, ad ea quæ jam in plures partes dissecta sunt coadunanda. [B. Ep. 50] Quoniam vero is ipse dilectus Syndiaconus noster Dorotheus, dilucidiorem de rebus istis sibi memoriam quæsivit, necessario subscribimus: quoniam & universo Orienti in votis hic sit, nobisque imprimis, qui quovis modo illi conjuncti sumus, ut desiderabilem hunc virum Ecclesia videat, adhærentem Domino, & fide irreprehensibilem & vita; cui & reliqui nulla ratione comparari queant, [sic ut alierum paci prospiciatur.] dignum qui universo (ut ita dicam) corpori Ecclesiæ præsit, & cujus respectu ceteri sint tamquam resectæ particulæ: igitur undique & necessarium & utile est, ut isti viro reliqui, perinde atque magnis fluviis minores, concilientur. De aliis vero instituenda est œconomia quædam, quæ & illis conveniat, & populum pacatum reddat, prudentiæque tuæ ac illustri solertiæ & diligentiæ competat. Prorsus autem immensa prudentia tua novit, quod concordibus in Occidente eadem placuerint, sicut indicant litteræ, quæ nobis per beatum Silvanum allatæ sunt.

[148] Non diu post hæc, cum judicaret auctoritatem Athanasii plurimum conferre posse ad redintegrandam Ecclesiarum pacem, cui ipse unice studebat; [Eundem rogat, ut Episcopis quibusdam, ad Ecclesiam redire volentibus,] cumque tamquam ex evidentissimo argumento concluderet, in maximis fidei capitibus recte sentire eum, qui cum illo communicaret; mißis iterum litteris rogat, ut Episcopis quibusdam, ad Ecclesiæ unionem redire volentibus, prior communionis epistolas scribere dignaretur. [B. Ep. 337] Quinam isti fuerint, felicius forsan indagabimus, cum ipsam epistolam proposuerimus. Quando, ait, ad res ipsas quidem respicimus, & difficultates expendimus, a quibus omnis boni efficax operatio, quasi quodam retinaculo, impedita detinetur; eo relabimur, ut prorsus de nobis ipsis desperemus: quando vero ad honestam illam gravitatem tuam convertimur, ac cogitamus, quod te Ecclesiasticarum infirmitatum Dominus noster medicum constituerit; animos resumimus, & ex desperationis lapsu ad spem rerum meliorum erigimur. [B. Ep. 51] Dissoluta est omnis Ecclesia, quemadmodum neque prudentia tua ignorat: vides enim omnino, quasi ex quadam mentis & contemplationis tuæ specula, quæ ubique gerantur; perinde atque in mari, cum multis simul navigantibus pariter omnes naviculæ inter se colliduntur violentia procellarum; fitque naufragium, partim quia externa aliqua causa mare violenter perturbant, [ipse, velut infirmitatum ecclesiasticarum medicus,] partim quia ipsi navigantes confuse inter se invicem concurrunt, & in se ipsos impelluntur. Satis fuerit in ista imagine contueri depictam Ecclesiæ calamitatem, ut in illa liceat terminare sermonem, cum & sapientia tua non requirat plura, neque præsens status eam indulgeat nobis loquendi libertatem. Et ad ista quis sufficiens gubernator? quis tantæ fidei, ut credatur excitaturus Dominum, qui & ventum increpet & mare? Quis autem alius, quam qui a puero in pietatis agonibus decertavit? Quoniam igitur quicumque inter nos sani sunt circa fidem, ad eorum qui ejusdem doctrinæ sunt concordiam & unitatem dextre accedunt; bona cum fiducia ad consolationem tuæ clementiæ venimus, ut omnibus nobis unam scribas Epistolam, quæ quid agendum sit admoneat: nam volunt, ut abs te initium ipsis fiat, cognoscendi quid communiter dicendum tenendumque sit. Quoniam vero tibi, propter memoriam præteritorum; [prior per litteras offerat communionem suam:] suspecti forsan & inimici videntur; hoc facito, pientissime Pater; epistolas, ad Episcopos scriptas, mihi transmitte, sive per aliquem eorum quos illic habes fideles, sive etiam per Fratrem nostrum & Syndiaconum Dorotheum; quas acceptas non prius ad eos dabo, quam responsa ab ipsis accepero: quod si ita non fecero, peccator ero in te omnibus diebus vitæ meæ. Omnino autem non est majori timori obnoxium istud ei, qui ab initio ad Patrem locutus est, quam mihi nunc est, quod ad te spiritualem Patrem loquor. Si vero hoc apud te plane desperatum est; permitte nobis ut hanc causam sustineamus; qui sine dolo ac simplici animo, desiderio pacis & mutuæ unionis inter nos, idem in iis quæ Domini sunt sentientes, ad istam legationem & meditationem accedemus.

[149] Plures quidem erant Episcopi, qui a Basilio & Athanasio dißidebant, non tamen omnino liquet quinam ii fuerint, de quorum reconciliatione hic agitur. Ii enim qui Basilii ordinationem iniquo ferebant animo, quamvis etiamnum aliqui in sua pervicacia durarent, non tamen separaverant se a communione Athanasti, imo neque Basilii. Præterea ipsis non convenit quod asserit Basilius, [erant forsan hi Eustathius & socii] eos nempe desiderare ab Athanasio doceri, quid communiter dicendum tenendumque sit: hoc enim non obscure indicat, eos de fide instrui ab Athanasio voluisse, qui cum ipso redire volebant in concordiam. Neque tamen ideo hæc de Arianis intelligi possunt: hi enim sub Valentis imperio, potius de sua stabilienda hæresi, quam deserenda cogitabant. Eapropter non invenio, dequibus cum verisimiliore conjectura hæc epistola intelligi poßit, quam de Eustathio Sebasteno ejusque sociis, qui jam ante annos circiter sex in Concilio Tyanensi, exhibitis Liberii Pontificis litteris, tantum non in communionem fuerant recepti; certe recipiendi erant in Tarsensi, ad hunc finem congregando, nisi Valens ab Arianis inductus vetuisset Synodum convenire. Cumque illi tum temporis pœnitentiam præ se ferrent, & omnimodam cum orthodoxis reconciliationem; adeo ut Liberium Pontificem, & ipsum Basilium deceperint; nil mirum si hic, desiderio pacis & mutuæ unionis, Athanasium rogaverit, ut illos in communionem reciperet; quamvis judicaret eos, propter præteritorum memoriam, ipsi merito suspectos esse.

[150] Athanasius, eo quo par erat animo, Basilii litteras accepit: & quo ejus votis satisfaceret, remisit Dorotheum Diaconum, qui (ut credere fas est) epistolam illi tradiderat, de qua alibi ita meminit: Ego cum accepissem beatissimi Patris Athanasii Alexandrini Episcopi litteras, [Respondet Athanasius, recipiendos, si fidem Nicænam profiteantur,] quas etiamnum in manibus habeo, & requirentibus legendas objicio; quibus ille manifeste edixit, quod si quisquam ex Arianorum hæresi ad nos transire voluerit, admittendus esset; nec quidquam in illo assumendo hæsitandum, si Nicæni Concilii fidem confiteatur: & dogmatis hujus consortes ille mihi omnes, cum Macedoniæ, tum Achaiæ Episcopos allegasset; necessarium arbitratus sum, ut tanto viro, propter fide dignam auctoritatem eorum qui id decreverant, obsequerer: simulque præmium, pacis studiosis destinatum, adipisci cupiens, eos qui fidem istam confitebantur communicantium parti adscripsi. [B. Ep. 75] Post discessum vero Dorothei, [Ab eodem ad illos mitatitur Petrus Presbyter] profectus est etiam jussu Athanasii, e sacro Cleri sui cœtu, Petrus reverendißimus Presbyter: non iste quidem qui ejus in Episcopatu successor fuit, numquam oculis corporeis a Basilio agnitus; sed alius, quem ille, post septimanas aliquas venientem ad se, multo cum gaudio excepit, bonumque peregrinationis ipsius laborem probavit: quem mandata Episcopi sui executum ostendit, conciliatis quæ erant contraria, ac conjunctis quæ erant divulsa. [B. Ep. 320, B. Ep. 52] Quo datur intelligi, Petrum, non recto itinere ad Basilium venisse; sed prius acceßisse ad eos Episcopos, pro quibus in communionem recipiendis Athanasium Basilius rogaverat. Nam ille, quamvis ejus zelum probaret, longa tamen experientia edoctus, quam parum hæreticis pœnitentiam simulantibus sit fidendum, non omnino Basilii consilium sibi sequendum duxit, ut ipse prior ad eos communicationis litteras mitteret; sed maluit per Petrum Presbyterum ipsorum animos explorare. Verum hic quoque in aliquam ab ipsis fraudem videtur inductus, [sed hunc illi mentita conversione fallunt,] cum crediderit & Basilio asseruerit conciliata esse quæ erant contraria, & conjuncta quæ erant divulsa: adeoque forsan non satis cautus, in errorem lapsus est, quem sibi etiam obrepsisse narrat Basilius: Si nonnullos, inquit, aliquando Arii discipulos ad communionem assumpsimus, ita illos admisimus, [uti & Basilium.] ut morbum suum intime celantes pietatis verba loquerentur, vel certe doctrinæ nostræ nihil obluctarentur. [B. Ep. 75] Et hac in re non nostro ipsorum erga tales usi sumus judicio; sed magis decreta Patrum nostrorum, quibus illi de talibus jam olim quid faciendum sit statuerunt, sectati sumus.

[151] [Hic rursus ad Athanasium scribit] Dum ista aguntur, considerans Basilius, quam multa ad Ecclesiarum pacem proponerentur, quam pauca perficerentur, cum difficile foret legatos Occidentalium Episcoporum nomine impetrare, atque eos tamen expectandos censeret Athanasius, antequam Antiocheno schismati mederi posset: rursus ad eum mittit Dorotheum Diaconum, in istum quem litteris significat finem. Accommodatissimum, inquit, arbitrati sumus, si, veluti ad omnium nostrum verticem, ad tuam integritatem refugiamus; teque & consultore, & rerum gerendarum duce ac principe utamur. [B. Ep. 52] Hac de causa & Fratrem nostrum Dorotheum, [per Dorotheum Diaconum] ejus Ecclesiæ quæ sub colendissimo Episcopo Meletio est Diaconum, bono circa rectam fidem zelo usum, cupientemque & ipsum Ecclesiarum videre pacem, ad pietatem tuam remisi; ut consiliis tuis obsequentem (quæ in illo & tempore & rerum experientia, & spiritu consilii quo reliquos præcellis, certiora reddere potest) rebus agendis ac prosequendis admoveas. Eum tu suscipies absque dubio, oculisque pacificis aspicies; confortans ipsum precum tuarum auxilio, instruensque litteris; imo & quibusdam illic tuorum studiosis, ad injunctum propositum duces.

[152] Visum est autem mihi consentaneum, ut scribatur Episcopo Romæ, ut quæ hic geruntur consideret, & sententiam suam expromat. [proponens quida Rom. Pontifice petendum,] Et quoniam difficile est ut communi ac synodico decreto aliqui illinc mittantur; ipse sua auctoritate in ista causa usus, viros eligat, non tantum ad ferendas itineris molestias idoneos, sed ad hoc quoque accomodos, ut mansuetudine & facilitate ingenii, eos qui distorti & obliqui apud nos sunt corrigant; apte ac dispensatorie sermonem attemperantes, omniaque secum habentes necessaria, [quales ab hoc in Orientem mittendi,] ad ea rescindenda quæ Arimini per vim & violentiam gesta sunt. Illi vero, nemine id sciente, absque strepitu, veniant per mare ad eos qui hic sunt; ne qui pacis inimici adventum ipsorum præsentiscant. Quæritur autem & hoc a nonnullis illic, quod & nobis ipsis videtur necessarium, ut Marcelli hæresim, cum illuc venerint, tamquam malam ac noxiam & a sana fide alienam exterminent: quoniam ad hunc usque diem, in omnibus quas scribunt litteris, Arium quidem pessime audientem sursum ac deorsum versantes, anathematizare atque ab Ecclesiis eliminare non cessant; Marcellum vero, [quid agendū in causa Marcelli Ancyrani,] qui attulit impietatem, Arianæ ex diametro respondentem, atque contra eamdem Unigeniti Divinitatisque essentiam impie egit, Verbique appellationem male usurpavit, ne semel quidem accusare videntur: qui Verbum quidem, Unigenitum vocari tradit, ratione ministerii ac dispensationis, & quatenus in tempore natus prodiit; ceterum ad eum unde egressus erat reversum, nec ante egressum fuisse, nec post regressum subsistere. Et hujus quidem experimentum ac demonstrationem reconditi apud me iniquæ illius syngraphæ libri continent; ipsi tamen istum nequaquam visi sunt reprobare, & propterea culpandi veniunt; ut qui ab initio illum, per ignorantiam veritatis, in ecclesiasticam etiam communionem receperint. Igitur & illius decenter fieri mentionem præsentia negotia exposcunt. Itaque ne occassionem habeant, qui occasionem quærunt ex eo, [de cujus hæresi constare sibi dicit;] quod sanctitati tuæ conjunguntur qui fide sani sunt, manifestandi sunt omnibus qui ad veram fidem claudicant; & ut posthac agnoscamus nobis consentientes; & non, perinde atque in nocturna pugna, inter amicos & inimicos nullum discrimen faciamus.

[153] Tandem admonemus, ut mox cum prima navigatione prædictus Diaconus mittatur, [quid (denique curandum legatis cum Romā advenerint.] quatenus sequenti anno fieri queat aliquid eorum, quæ tantopere cupimus. Sed & illud etiam præ ceteris sermonibus, quos attigimus, considerabis & accurabis; scilicet, ut cum illi, qui mittendi sunt, volente Deo advenerint, non inferant Ecclesiis schismata: sed potius idem sentientes, quovis modo ad unionem pertrahant, etiamsi quosdam invenerint, qui peculiaria quædam dissidii inter se argumenta præferant; ne populum orthodoxum a Præpositis suis separent, inque multas partes dividant. Curandum est enim, ut paci posthabeantur omnia, & cum primis Antiochenæ Ecclesiæ adferatur medela: ne quæ in illa est sincera pars, imbecillis facta, personarum respectu scindatur. Tu vero hæc tandem magis ipse quam nos curabis: quandoquidem, quod & auxiliante Deo precor, intelligis, omnes tibi, ea quæ Ecclesiarum statum concernunt, [Meletio significat,] permittere ac commendare. Ita cum Basilius sententiam suam exposuisset Athanasio; ne Dorotheum dimitteret in scio Meletio, cujus Diaconus erat, litteras quoque ipsi commisit ad illum deferendas, quibus eidem quæ acta sunt, quæque adhuc agenda exponit; Imprimis, quod hactenus religiosissimum Fratrem Dorotheum apud se detinere voluerit, ut sub finem negotiorum dimissus, singulas res gestas ipsi significare posset. [E. Ep. 57]

[154] Quoniam, inquit, dum diem ex die ducimus, in longum tempus & simul ab ipsis rebus propositis differimur: tum vero, quia (ut in negotiis difficillimis fieri solet) sub manu nobis consilium natum fuerat; [Romam mittendum Dorotheum] misimus prædictum hunc virum, ut & sanctitatem vestram conveniat, & per ipsum singula referantur, & quid nos suggeramus ostendat; ut si cogitationes nostræ commodæ & utiles videantur, ab integritate vestra hoc studii impendatur, ut opere perficiantur. Denique significat, decretum esse, ipsum Dorotheum Romam usque profecturum, qui permoveat quosdam ex Italia, ut Orientales invisant; idque per mare, quo eos effugiant a quibus possent impediri: quandoquidem ii qui apud rerum Dominos potentes sunt, nihil neque vellent neque possent de causa ejectorum illic suggerere; sed hoc lucro deputare, si nihil in Ecclesiis pejus geri videatur. [quem cupit ab eo litteris instrui,] Igitur si, inquit, prudentiæ tuæ consilium nostrum utile visum fuerit, dignabere & epistolas formare, & monita dare, de quibus oporteat ipsum tractare; & ad quos, & quando. Ut autem majorem fidem & auctoritatem habeant litteræ, assumes plane socios, nobis concordes, etiamsi modo nobis non adsint. Dorotheo autem, post septimanas aliquot Cæsaream reverso, cum intelligeret Basilius consilium suum ab Athanasio & Meletio probari; statim illum in Occidentem ablegavit, mandatis, quæ superioribus litteris continentur, scripto traditis. Adjunxit quoque epistolam ad S. Damasum Pontificem, quæ sine inscriptione reperitur ducentesima vigesima: istam quippe scriptam esse apparet, ad præcipuum quemdam Episcopum, [ipse proficiscenti tradit suas ad Damasum] longis terrarum spatiis disjunctum, qui Orientis neceßitatem minus haberet perspectam, & tamen posset per se vel legatos suos remedium implorantibus adferre. Hæc enim omniæ cum Romano Pontifici, magis quam ulli alteri conveniant, dubium nullum relinquitur, quin hæc ipsa sit epistola, quam Basilius per Dorotheum ad Damasum misit.

[155] Antiquæ, inquit, dilectionis leges revocare, & parentum nostrorum pacem (cælesti illud donum Christi & salvificum, [quibus, caritatis commemoratione,] sed tempore evanidum & defloridum) ad vigorem pristinum restituere, necessarium quidem nobis est; utilissimum autem & jucundum (sat scio) tuæ Christianissimæ videbitur dispositioni. [B. Ep. 220] Nam quid potest esse jucundius visu, quam videre illos, tot terrarum interjectis spatiis ab invicem separatos, per amoris unionem, veluti membra, in quamdam harmoniam, in Christi corpore conjunctos & compactos? Universus quidem propemodum Oriens, Pater colendissime, hoc est quidquid ab Illyrico ad Ægyptum usque protenditur, [& exposito Orientis miserrimo statu,] vehementi tempestate & fluctuum exagitatione percellitur, per hæresim, olim ab Ario veritatis hoste disseminatam, his vero diebus repullulantem, impudenterque iterato se exerentem, & tamquam ab radice amarissima fructum letiferum proferentem, jamque ad vim quidem nonnullam aspirantem: propterea quod ubique per omnes Episcoporum diœceses, illi qui primi sunt & principes tuendæ doctrinæ sanæ atque orthodoxæ, per falsas calumnias & injuriosas contumelias ab Ecclesiis pelluntur; rerum vero agendarum potestas conferatur in eos, qui simpliciorum animas captivas ducunt. Horum certe malorum remedium esse unicum arbitramur, miserationis tuæ visitationem solicitudinemque. Animas nostras præteritis temporibus solatio affecit dilectionis tuæ magnitudo; recreati sumus, etiamsi ad modicum tempus, & animis nostris confirmati, serenissimo illo rumore, quo dictum est, vos aliquam nobis curam & visitationem impertituros. At postquam spe ista excideramus, cum ulterius continere nos nequiremus, [implorat ejus auxilium,] eo descendimus, ut per litteras nostras aliquantulum solatii nobis faceremus, si vos iis excitati tandem, nostri susciperetis curam; & quosdam ejusdem nobiscum confessionis huc mitteretis, qui discordantes inter se partes vel conciliari, vel Dei Ecclesias revocare ad amicitiam & unionem possent; vel saltem eos propalam vobis manifestos reddere, qui fluctuationis istius causæ erant, ut de cetero vobis omnibus liquere queat, ad quorum demum communionem accedere debeatis. Prorsus tamen nihil intempestivum cupimus, sed quod beatis olim viris & Deo carissimis in more positum fuit, & omnibus, imprimisque vobis ipsis, familiare est, Novimus enim, partim beneficio memoriæ, per successionem rerum a Patribus ad nos deductarum, partim per litteras edocti, quæ etiamnum apud nos custodiuntur, Dionysium illum beatissimum Episcopum, qui olim apud vos cum ob fidem sinceram tum ob virtutes reliquas egregias celeberrimus erat, per litteras suas Ecclesiam nostram Cæsareensem curasse, [exemplo S. Dionysii antecessoris sui,] misisseque huc de suis qui Fratres liberaret a captivitate. At vero præsens nostrarum rerum status multo est quam ille fuit depressior & calamitosior, & majorem multo flagitat solicitudinem: neque enim tectorum terrestrium deflemus nunc demolitionem, sed captivitatem lugemus ecclesiarum: neque corporum nunc timemus servitutem, sed videmus nostrarum animarum captivitatem, singulis diebus ab iis procuratam, [præsertim cum periculum sit in mora;] qui se duces huic hæresi præbent: adeo ut nisi vos quam maturato ad nos refocillandos excitemini, vix paulo quidem post invenietis eos, quibus possitis, quantumvis velletis libentissime, manus dare auxiliatrices; nimirum sub hæreticorum potestate rebus omnibus redactis.

[156] Dionysius ille beatissimus Episcopus, cujus hic Basilius meminit. [idque exemplo Dionysii Rom. Pontificis,] Post Sixtum II in Cathedram Apostolicam evectus est, Æmiliano & Basso Coss. anno CCLIX; eodem scilicet quo Valerianus Augustus, qui quamvis brevi tempore multum Christiani sanguinis fudit, captus a Persis, non modo imperium quo fuerat insolenter usus, sed etiam libertatem quam Ecclesiis ademerat perdidit, & vivens in servitute turpissima, fines Romanorum, barbaris; Christianos, Provinciarum Præsidibus divexandos reliquit, (uti scribit Lactantius in libro de mortibus Persecutorum) donec filius ejus Galienus, [qui subvenit Cappadociæ tempore Gallieni Imperat.] non diu post patris infortunio territus, persecutionis furorem stitit. Hoc ergo rerū statu præclaram occasionem Dionysius habere potuit, qua per litteras Ecclesiam Cæsareensem curaret, mitteretq; illuc de suis qui Fratres liberaret de captivitate. Atque hanc fuisse piam Romanorum Pontificum consuetudinem, testatur Eusebius in Historia sua Ecclesiastica; quam illatenuerit usque ad persecutionem sua ætate grassantem; idque confirmat at auctoritate Dionysii Alexandrini, ita ad Romanos scribentis: Apud vos is mos jam inveteravit, ut omnes Fratres variis afficeretis beneficiis, & Ecclesiis permultis, quæ in quaque civitate sunt, vitæ mitteretis subsidia. [l. 4 c. 22] Sic plane, [sicut alias quoque fecisse laudatur Ecclesia Rom.] quod non solum egentium sublevatis inopiam; verum etiam Fratribus, qui sunt ad metalla damnati, opem fertis: sicque per ea beneficentiæ subsidia, quæ jam a primis Ecclesiæ vestræ jactis fundamentis passim mittere consuevistis, cum sitis Romani, Romanorum consuetudinem a Patribus traditam sedulo observatis: quam quidem certe beatus Soter vester Episcopus, & hactenus custodivit diligenter, & mirum in modum suo propenso studio adauxit: idque non modo opes in Sanctos reficiendos delegatas benigne subministrando, verum etiam Fratres ad ipsum adventantes, tamquam pater indulgens & clemens in liberos, beato ac pio sermone ad virtutem cohortando.

CAPUT XIII.
Basilius Hæresis Macedonianæ suspicionem incurrit: defenditur ab Athanasio & Nazianzeno.

[157] Profecto in Occidentem Dorotheo, alia Basilium molestia excepit. [Desiderio pacis actus Basilius,] Causam præbuit desiderium pacis, pro qua tantopere laborabat. Cum enim videret Macedonianos, Semiarianos, Arianos, aliosque hæreticos inter se digladiantes, in hoc tamen convenire contra Orthodoxos, quod Divinitatem Spiritui sancto abnegarent; putavit singulos seorsim facilius, quam omnes simul expugnari possecitaque Divinitatem Spiritui sancto sic asserendam existimabat, ut tamen ipsum nusquam aperte Deum appellaret, ne aliquid ad Nicænum Symbolum addidisse videretur. Hoc suum propositum indicat & sequendum suadet Presbyteris Tarsensibus, qui ea super re consilium ejus exquisierant: Magna est, inquit, [suadet Presbyteris Tarsensibus] inclinatio temporis ad Ecclesiarum eversionem. Atque id quidem jamdudum intelleximus. Ædificatio Ecclesiæ nulla, erratorum correctio nulla, erga Fratres si infirmiores sint, humanitatis commiseratio nulla; sin recte valeant, propugnatio salutis ipsorum plane nulla, ac ne præsidium quidem, quod aut præsentem morbum curare queat, aut impendentem propulsare. [B. Ep. 203] Omninoque similis jam est Ecclesiæ status (ut similitudine utar, quamvis vilior videri possit, evidenti tamen) veteri vestimento, quod vel levi de causa facile discinditur, pristinam vero soliditatem recuperare nullo pacto potest. Igitur in tali tempore, magnum studium, magnaque diligentia opus est in quibusdam Ecclesiis juvandis: juvabuntur autem, si quæ nunc divulsa sunt conjungantur; conjungenturautē, si quibus in rebus nullum animabus detrimentū afferimus, voluerimus nos infirmioribus accommodare & obsequi. Quoniam igitur multorum ora sese adversus Spiritum sanctum aperuerunt, multorumque linguæ ad jaciendas in illum blasphemias se acuerunt; [insirmioribus se accommodare] optimum factu esse ducimus, ut quantum in vobis est, blasphemorum numerum minuatis, & ad paucos redigatis: atque eos qui Spiritum sanctum creaturam esse negant, in communionem recipiatis; ut soli relinquantur blasphemi, atque ita vel pudore ad veritatem adducantur, vel si in peccato maneant, ob paucitatem indigni putentur, quibus fides habeatur, [quoad prositendam divinitatem Spiritus sancti] Ergo nihil ultra quæramus, sed Fratribus qui nobiscum coire societatem volunt, fidem quæ Nicææ sancita est, proponamus; ac si in ea conveniant, illud quoque exigamus, Spiritum sanctum neque creaturam dici oportere, neque eos qui dicunt in communionem ipsis esse recipiendos. Nihil aliud est quod præterea nobis inquirendum censeam. Persuasi enim mihi, si quid etiam est quo ad ampliorem evidentiam addito opus sit, id frequenti collationi, minimæque contensiosæ inter nos exercitationi daturum esse Dominum, quia ipsum diligentibus omnia cooperantur in bonum. Deinde Hæreticis ad Ecclesiæ unionem redire volentibus ista præscribit. [B. Ep. 204] Quæ autem & vobis quantum mihi persuadeo, minime adversantur, [& ita præscribit Hæreticos recipiendos.] & Patribus quos commemoravi apta sunt quæ animum expleant, hæc ut fateamini recipi a vobis fidem a Patribus nostris, qui Nicææ quondam convenerunt expositam, nallamque earum quæ in Symbolo sunt dictionum rejiciatis, sed exploratissimum habeatis, [modo ne dicatur esse creatura.] tercentos decem octo Patres, qui minime contentionis cupidi convenerunt, non sine Spiritus sancti actu & operatione locutos esse; hoc etiam addentes fidei illi, Spiritum sanctum minime dicendum esse creaturam, neque cum iis qui dicunt communicandum, ut pura sit Ecclesia Dei, nullum zizanium secum admixtum habens. Pro orthodoxis vero ita spondet: Hac dere, si vestra illis intima dilectio satisfecerit, ipsi quoque paratisunt eam vobis quam par est subjectionem præstare. [Ibid.] Ego enim pro Fratribus spondeo, nulla illos in re contadicturos, sed animo majoremin modum erga vos propenso, omnem modestiam adlibituro, si hoc unum quod a vobis expetunt vestra ipsis perfectio libenter dederit.

[158] [Ita quieti Ecclesiæ consulens,] Altera ratio qua permovebatur Basilius, ne Spiritum sanctum palam & aperte Deum nominaret, fuit, ne se pariter & Ecclesiam objiceret omnium hæreticorum furori. Et de se quidem parum sollicitus erat: Ecclesiam sed suam Cæsare ensem in pace, quantum salva orthodoxa fide fieri poterat, conservatam volebat. At ne interim fides ex silentio suo detrimentū caperet, hortabatur privatim Theologum, ut tanto fortius Divinitatem Spiritus sancti in suis ad populum sermonibus prædicaret. Hoc consilium, quamvis a Christiana caritate & prudentia inspiratum videretur, non tamen omnibus æque probatum est. Abalienavit enim ab ipso animos Religiosorum, quos sibi semper habuerat conjunctißimos; nunc vero eorum quidam ipsum, ut nimis timidum, accusabant; quasi non auderet veritatem fidei profiteri, [proditæ fidei accusatur a Monacho] multo minus ut Episcopum decebat defendere: alii vero eum silentio suo favere hæreticis arguebant: ita enim ad Basilium Nazianzenus: Multi inquit, nos ut in fide parum fortes accusant, ii nempe qui, & recte quidem, communia omnia inter nos esse statuunt: atque aliiplane nos impietatis insimulant, alii timiditatis: impletatis nimirum ii, qui nos ne pie quidem loqui sibi persuadent; timiditatis autem, qui nobis dissimulationis crimen impingunt. [G. Ep. 26] Ac sermones aliorum quid referre attinet? Quod vero nuper accidit, ex me audies. Atque hinc pergit id quod contigerat narrare.

[159] Epulum quoddam erat, in quo permulti clarissimi viri, Gregorioque & Basilio amicitia conjuncti, [inter epulandum:] accumbebant; atque inter eos vir quidam, pietatis nomen habitumque præ se ferens. Nondum ad pocula ventum erat, cum (ut in conviviis fere fit) de iis sermo excitatur, instar alterius cujusdam adventitiæ rei in medium propositæ. Omnibus porro virtutes Basilii qui aberat amplissima laude efferentibus, & Gregorium, ipsi ut iisdem vitæ studiis deditum adjungentibus, amicitiamque eorum & Athenas commemorantibus, inque rebus omnibus concordiam animorumque conspirationem; indigne tulit hic philosophus; Et quidnam hoc est, inquit, admodum furiose exclamans, o viri? quam valde mendaces & adulatores estis? Cetera quidem laudentur sane viri illi, si ita lubet, nihil repugno: verum quod maximum est, non illis concedam. Orthodoxiæ nomine frustra laudatur Basilius, frustra Gregorius: ille quia sermonibus suis veritatem prodit, hic quia patientia sua eidem proditioni participat. Hic Gregorius qui aderat; Unde hoc, o homo vane, inquit, atque arrogantiæ nomine nove Dathan & Abiron; Unde nobis dogmatum arbiter venis: Siccine tantarum rerum judicem teipsum statues? Tum ille; Ex Eupsychii Martyris synaxi nunc venio, eamque dicti mei testem habeo (sic enim res se habebat) atque illic Basilium magnum audivi, de Patre quidem & Filio, optime & perfectissime, atque ut vix quisquam alios facile queat, disserentem; Spiritum sanctum autem convellentem ac distorquentem. Ac similitudinem adhibebat, tamquam fluvii, qui prætereundo petras & arenam excavet. Alioqui enim, cur tu, vir admirande, inquiebat Gregorium intuens; tam perspicuis verbis Spiritum sanctum Deum esse asseris (simulque vocem quamdam Gregorii commemoravit cum ipse in frequentissimo cœtu de Divinitate verba faciens, [ubi frustra eum defendente Greg. Theologo,] pervulgatum illud de Spiritu sancto interfatus esses; Quousque lucernam sub modo abscondemus? Basilius autem fidei doctrinam obscure ostendit ac velut adumbrat, nec veritatem libere profitetur, politice magis quam pie autem obruens, dicendique facultate versutiam tegens?

[160] Respondit Gregorius: Ego, quoniam in obscuro positus, ac plerisque incognitus, sic ut nec quæ loquar nec an loquar ferme homines sciant, sine periculo philosophor: illius autem major habetur ratio, utpote cujus nomen, tum ob ipsius virtutem, tum ob Ecclesiæ splendorem multo sit illustrius; palam autem est quidquid de eo dicitur; ingensque circa eum bellum est, cupientibus nimirum hæreticis nudam & apertam vocem ex ipsiusmet Basilii ore arripere, ut ipse quidem ex Ecclesia expellatur, qui solus pæne restat veritatis igniculus, ac vitalis facultas, vicinis omnibus captis ac subjugatis; hæresis autem in civitate radices agat, atque ex hac Ecclesia, non secus atque ex aggere quodam & propugnaculo, terratum orbem populetur. Præstat itaque œconomiam quamdam veritati additam fuisse, nobis videlicet tempori quasi nebulæ cuidam nonnihil cedentibus, quam ut ea ob prædicationis perspicuitatem opprimeretur. Nos enim ex ea re nihil damni facimus, [& convivis Monacho assentionibus,] si ex aliis quoque dictionibus, quibus id certo colligatur, Spiritum sanctum Deum agnoscamus: neque enim in verborum sono, potius quam in mente & sententia, veritas sita est: Ecclesia autem grave vulnus acceptura est, si ob unius hominis ejectionem veritas profligetur. Excusabat quidem Theologus rationibus ejusmodi Basilii silentium: verum hanc œconomiam, ii qui aderant, tamquam vanam & insulsam ipsosque ludificantem, non modo non comprobarunt; sed etiam ambos clamoribus insectabantur, ut ignaviæ suæ potius, quam orthodoxiæ consulentes: longe enim præstantius esse dicebant, suos per veritatem tueri & conservare, quam per hujusmodi scilicet œconomiam eos labefactare, nec interim alienos lucrari. Post hæc narrata Basilium alloquens, epistolam sic concludit Gregorius: Enimvero quæ & dixi & audivi; & quam valde, ac prætermodum consuetudinemque meam, adversus eos qui contra nitebantur indignatus sum, sigillatim exponere prolixum nunc fuerit, minimeque fortassis necessarium: ut autem finem dicendi faciam, sic eos amandavi. Acta sunt, [transii ad plures calumnia.] ut paret, ista post festum S. Eupsychii, Martyris Cæsareensis, quod celebratur, tam apud Græcos quam Latinos, VII septembris. Verum non in uno solum Monacho, neque in una tantum super mensam altercatione, stetit hoc perversum de Basilii silentio judicium: videtur enim Solitarius ille plures in partes suas traxisse, qui Nazianzeno familiares erant:

[161] Litteris acceptis ita Basilius respondit, ut dolorem quidem non omnino dißimularet (gravißimum enim est Episcopo de haresi palam accusari) contempsit tamen generose temerarium aliorum de se judicium, ratus brevi futurum, ut præclaro pro fide certamine palam omnibus ostenderet, quam procul ab omni timiditate & haresi abesset. Quod vero ille de quo scripsisti, inquit, (qui nuper vitam Christianorum tantopere inspicere contendebat, denique nonnihil auctoritatis ex eo sperabat, [Hanc Basilius parvipendens,] si nobiscum versaretur) & quæ non audivit asserit, & quæ non intellexit disputat, nihil est cur mireris; quin hoc admiratu dignum & paradoxum fuerit, quod ad ista auditores habet, germanissimos mihi, eorum qui apud vos sunt Fratres; & non solum auditores, sed etiam (ut apparet) discipulos quoque. [B. Ep. 33] Quamquam & hoc præfertim paradoxum sit, quod talis docendi munus usurpat, & quod tales auditores illum sustinent, quodque ego convellor ac discerpor. Verumtamen ipsa temporum istorum catastrophe nos ita instituit, ut nihil eorum quæ accidunt moleste feramus: jam olim enim ignominiosiora nobis, promerentibus ita peccatis nostris, accidere consueverunt. Ego igitur, siquidem nullum adhuc Fratribus istius sententiæ meæ de Deo experimentum dedi, ne nunc quidem habeo quod respondeam. Quibus enim prolixitas temporis non persuasit, quomodo brevis aliqua epistola persuadebit? Si vero illa ad satisfactionem satis erit, pro nugis habenda sunt quæ calumniatores effingunt. Verumtamen si permiserimus, ut ora infrænata cordaque rudia, de quibuscumque volunt loquantur, & aures ad suscipiendum quidvis paratas habuerimus; fiet, ut non solum quæ aliorum sunt nos, sed & alii quæ nostra sunt suscipiant.

[162] Horum autem ea causa est, quam olim deprecabar, ne fieret, [Gregorium a quo monitus erat, ad se invitat:] nunc vero defatigatus sileo; videlicet, quod una non convenimus. Si namque, ut olim inter nos pacti eramus, secundum eam quam jam Ecclesiis debemus curam & solicitudinem, sæpius per annum convenissemus; januam certe calumniatoribus non aperuissemus. Tu vero, si videtur, vale istis dicto, huc te provocari sinas, ut in præsenti mecum certamine labores, mecumque sis adversus eum qui nos impugnat. Si enim vel visus dumtaxat fueris, confestim impetum illius, & qui cum eo ad pervertendas res patriæ conspirant, dissolves ac pessumdabis; ostendesque illis, quod ipse auctor conventus nostri per gratiam Dei sis, obturaturus omne os iniquum eorum, qui loquuntur adversus Deum iniquitatem. Id si feceris, res ipsa declarabit, quis te ad ea quæ recta sunt subsequatur, & quis claudicet, atque per metum doctrinam veritatis prodat. Si autem res ecclesiasticæ proditæ sint, parum mihi curæ erit, ut instruam & promoveam eos, qui me tanti æstimant, quanti poterunt æstimare, qui nondum suo se modulo metiri didicerunt: [& innocentiam suam probandam ait serendis pro fide tribulatonibus,] propediem enim Deo favente, ipsa rerum gestarum demonstratio sycophantias istas evidenter coarguet, atque in lucem producet. Quapropter expectamus etiam, futurum forsan, ut pro veritatis doctrina plus aliquid tribulationis ferendum sit: sin minus, vel hoc omnino, ut & ecclesiis & paternis sedibus ejiciamur. Si vero nihil eorum quæ speramus evenerit, non procul abest tribunal Christi. [aut declarandam in extremo judicio.] Ita si propter Ecclesias convenire nos voles, paratus sum quocumque vocaveris accurrere: si vero ut svcophantias dissolvam ac refutem, jam de illis respondere non vacat.

[163] Invitatus Gregorius, ut præsens cum Basilio contra Arianos, mox Cæsaream venturos, decertaret; promisit se, Deo juvante; adfuturum, simulque dimicaturum, virilemque operam impensurum esse: unde verisimile est, eum excurrisse Cæsaream, antequam Valens cum Arianis eo adveniret; & cum Basilio, de Divinitate Spiritui sancto asserenda, aliisque Ecclesiarum calamitatibus, contulisse. [G. Ep. 27] Verum quantumcumque pro Basilio hac in causa egerit Nazianzenus, vix eximere omnibus potuit temerariam de illo præconceptam opinionem: itaque gravi suo incommodo S. Basilius didicit, & exemplo aliis fuit, quam periculosum sit cum hæreticis, spe pacis & conversionis ipsorum, dißimulare vel minimum: nam neque hæreticos Ecclesiæ lucratus est, nisi ad tempus (quamdiu scilicet ipsis licuit callide & impune hæresim occultare) & tam graviter orthodoxos offendit, ut ipse S. Athanasius debuerit calamum pro Basilio stringere, quo Ecclesiam Cæsareensem in pace conservaret, [Pro Basilio calamum stringit S. Athanasius scribens Palladio] & sanctum Episcopum hæreseos labe eximeret. Scripsit igitur ad Palladium Presbyterum, qui cum Innocentio quodam primum sub Basilio vitam monasticam inchoarat, deinde in montem Olivarum sese subduxerat, ibique opere manuali una cum eodem vitam sustentabat. Illum Athanasius inter alia sic compellat: Tom. 1 Sed quod de Monachis Cæsareensibus significasti, hoc ipsum quoque didici e dilecto nostro Dianio, quod graventur & resistant dilecto nostro Episcopo Basilio. Tibi certe, quod mihi rem indicasti, gratias ago; illis vero quæ decuit scripsi, ut veluti filii obsequantur patri, nec iis quæ ille probat contradicant. Nam si suspectus esset in negotio veritatis, recte pugnarent: sin autem confidunt, ut omnes confidimus, eum esse gloriam Ecclesiæ, dum ita decertat pro veritate, & docet eos qui indigent doctrina; non est fas cum tali homine pugnas conserere, sed amandus potius est ob pium animum. Nam ex iis quæ cognovi ex dilecto nostro Dianio, nulla de causa eum gravate ferunt: ipse enim, ut plane mihi persuadeo, infirmus efficitur apud infirmos, ut infirmos lucretur. Dilecti autem Fratres nostri, respicientes ad scopum ejus quo ad veritatem tendit, glorificent Dominum, quod talem Episcopum Cappadociæ dederit, qualem singulæ provinciæ sibi optant. Tu autem, dilecte, velis iis indicare, ut credant me hæc scripsisse. Id enim vos erga Patrem benevolentes reddet, & pacem in Ecclesiis conservabit. [Ioanni item & Antiochi] Similiter reprehendit graviter Athanasius Ioannem & Antiochum Presbyteros, qui tum temporis Hierosolymis commorabantur: Vos, inquiens, cum habeatis … Patrum de veritate confessionem in Nicæno symbolo, aversamini illos qui plus minusve quam in cofessione est loqui velint, & majorem operam Fratrum utilitati impendite in metuendo numine & servandis præceptis; ut doctrina Patrum & observatione præceptorum, grati Domino in die judicii apparere possitis. Valde autem admiror audaciam eorum, qui non reformidant oblatrare dilecto nostro, & vere Dei famulo Episcopo Basilio: cum ex hujusmodi oblatratione deprehendi & convinci possint, quod ne Patrum quidem confessionem aut ament aut amplectantur.

[164] Tam irrefragabile S. Athanasii testimonium, pro doctrina S. Basilii, debuisset omnem mali suspicionem penitus evellere: sed tanta quorumdam fuit in suis præconceptis opinionibus obstinatio, tamque firma quæ semel vulgus male imbuerat tenacitas, ut etiam diu post mortem Sancti, conveniens crediderit Nazianzenus, totam hanc rem, ut gesta est, in oratione funebri exponere; & ostendere, id neque profectum esse ex pusillanimitate aliqua, ob quam minime auderet Fidem palam prositeri; aut ex aliqua erga hæresim benigna inclinatione animi, prout non nulli eo tempore sibi persuadebant. [Orat. 20] Quoniam autem, [Nazianzenus quoque vita functum defendit,] inquit, Theologiæ mentionem feci, ejus in dicendo sublimitatis, qua ille in eo potissimum argumenti genere usus est, hoc adhuc superioribus adjungam: simplicibus enim & imperitis utilissimum est providere, ne damno afficiantur, male & sinistre de ipso existimantes. Mihi vero ad improbos & malignos oratio est, qui ex eo quod alios calumniis incessunt, vitiis suis opem ferre moliuntur. [allataque ejus pro divinitate Spiritus S. constantia,] Ille etenim pro recta doctrina, sanctæque Trinitatis conjunctione & condeitate, aut si quo magis proprio & perspicuo verbo res ea notari potest, non modo de throno, ad quem ne ab initio quidem cupide prosiliit, exturbari ac dejici, sed etiam exilio & morte, atque ante variis cruciatibus affici, prompto alacrique animo tulisset, ac lucro potius quam periculo deputasset. Hoc vero ita esse aperte declarant ea, quæ & fecit & passus est: ut qui etiam obveritatis defensionem exilio mulctatus, nihil aliud negotii susceperit, quam uni ex asseclis, ut se acceptis pugillaribus sequeretur, [prudenter dissimulasse ostendit;] imperaret. Ceterum sermones cum judicio disponere, de Davidis consilio & sententia necessarium esse judicabat, ac belli tempus & hæreticorum principatum aliquantisper tolerare, quoad libertatis tempus successisset, linquæque libertatem ac licentiam attulisset. Illi enim nudam & apertam vocem de Spiritu sancto, quod Deus esset, arripere studebant (quod quidem tametsi verum erat, impium tamen illis, atque improbo impietatis antistiti videbatur) ut eum quidem cum Theologica lingua civitate pellerent, ipsi autem ecclesiam occuparent, eamque sceleris fui propugnaculum efficerent; atque hinc deinde, velut ex arce quadam, id omne quod reliquum erat popularentur.

[165] At ille aliis quidem vocibus e Scriptura petitis, [cum interea idem dogma defenderet tam scriptis libris;] testimoniisque minime dubiis, eamdem vim habentibus, necessariisque argumentis, adversarios ita comprimebat, ut nullo modo repugnare ac contra niti possent; sed (quæ maxima sermonis virtus & prudentia est) propriis vocibus constringerentur: quemadmodum perspicue ostendet liber, quem de hoc argumento edidit: in quo calamum quasi ex Spiritus pyxide movet. Pro priam tamen vocem interim usurpare differebat, tum ab ipsomet Spiritu, tum a sinceris ipsius propugnatoribus, gratiæ loco petens, ne hoc suo cosilio offenderentur; neve committerent, ut dum unam voculam mordicus tenere conarentur, propter inexplebilem cupiditatem omnia perderent. Convulsa nimirum turbulento tempore ac distracta pietate, nihil ipsos incommodi ac detrimenti accepturos, si vocabula paulum immutarentur, modo aliis verbis eadem docerentur: neque enim salutem nostram in verbis potius quam in rebus consistere: quippe cum ne Judæi quidem rejiciendi sint, si ad aliquod tempus pro Christo vocem Uncti sibi concedi postulantes, in nostrum numerum atque ordinem adscribi velint: at Reipublicæ non posse majorem perniciem ac pestem afferri, quam si ecclesia ab hæreticis occuparetur. Nam quod alioqui, melius quam quivis alii, Spiritum sanctum Deum agnosceret, cum ex eo perspicue constat, [quam sermonibus publicis & privatis,] quod & hoc sæpe de loco superiore, quoad per tempus licebat, prædicavit; & privatim apud eos a quibus interrogabatur, haud cunctanter confessus est. In suis vero ad me sermonibus apertius id demonstravit (neque enim quidquam unquam, cum de his rebus mecum colloqueretur, animo tectum occultumque habuit) non simpliciter hoc affirmans; sed, quod antea ipsi perraro acciderat, sibi rem omnem maxime horrendam imprecatus; nempe ut ab ipso Spiritu excideret, nisi cum Patre & Filio Spiritum, ut consubstantialem & honore parem, veneraretur.

[166] Quod si quis me, tantis quoque rebus illius socium admiserit, aliquid quod plerisque incognitum ante fuit, evulgabo: videlicet, quod, cum tempus in summas angustias nos redigeret, hanc ipse rationem inibat, [tum maxime Gregorium monendo, ut eam fidem populo inculcaret.] ut sibi quidem verbi dispensationem; nobis autem, quod ob nominis obscuritatem nemo in judicium adducturus patriaque ejecturus esset, loquendi libertatem committeret: atque ita Euangelium nostrum firmum & validum erat, utriusque præsidio suffultum. Nec vero hæc eo a mer commemorata sunt, ut illius existimationem oratione mea defendam (præstantior enim est, quam ut accusatoribus; si qui tamen sunt; in ipsius famam quidquam liceat) sed ne quidam, pietatis normam ac regulam solas eas voces, quæ in illius libris reperiuntur, esse existimantes, imbecilliorem fidem habeant; eamque de divinitate disserendi rationem, quam ei tempus illud non sine Spiritus numine afferebat, in pravitatis suæ confirmationem trahant: verum eorum quæ ab eo scripta sunt sensum ac scopum, quem sibi, dum hæc scriberet, proponebat, expendentes; tum ad veritatem magis accedant, tum iis qui in impietate versantur, os obstruant. Utinam mihi, omnibusque quibus carus sum, adsit illius Theologia! Profecto præclari hujusce viri, quantum ad eam rem attinet, puritati usque adeo confido, ut præter alia omnia hoc quoque cum eo commune habere non recusem: ita ut illi mea, mihi vicissim illius omnia, & apud Deum & apud candidissimos quosque homines, adscribantur.

CAPUT XIV.
Virtutes & gesta ad Episcopatum, & vitam reliquam spectantia.

[167] Exigere videtur historiæ prosequendæ ordo, ut hoc loco agamus de virtutibus S. Basilii, quas omni vitætempore, & præsertim in Episcopatu, [Basilius Epfamulos non habet, præter amanuenses,] sic exercuit, ut ad nullum singulare factum vel determinatum tempus referri poßint aut debeant. Voluntariam pro Christo paupertatem, quam ante Episcopatum coluerat, non deseruit. Nullam, honoris aut commodi gratia, familiam alebat; aliquot tantum secum habens amanuenses & notarios, quibus ad describendas destinandasque suas litteras utebatur: nec dedignabatur vir tantus eos monere, ut recte, concinne, & diligenter characteres formarent. [B. Ep. 178] Sermones, inquit, naturam habent volucrem. [quos docet recte characteres formare,] Quapropter litterarum notis utuntur homines, ut sermonum avolantium velocitatem, qui scribit, prehendat. Tu igitur, puer, notas litterarum perfectas ducito, formasque recto ordine collocato: modicus namque error scribentis, plurimum de sermone deterit: diligentia vero scribentis, quod dictum est, integre perficitur & absolvitur. [B. Ep. 180] Et alibi: Recte, inquit, scribito, versusque rectos ducito; & neque sursum manus, neque infra feratur ad præceps: neque cogas calamum per obliquum, instar cancri Ælopici, ingredi; sed recta incedat, tamquam ad amussim artificum. Sane ubique æqualitatem serves, & quidquid inæquale est amputes: quod enim obliquum est, indecorum est; rectum vero, jucundum est videntibus, non sinens legentium oculos sus deque ferri, quemadmodum ligna ex quibus urnæ haustoriæ puteorum dependet, quod mihi usuvenit scripta tua legenti. Versuum enim gradus, ubi de alio ad alium transeundum est ad finem subsequentis, rectus esse debebat.

[168] Porro eos, quos ad recte scribendum erudiebat, non minus etiam ad omnem virtutem, [& instruit ad virtutem.] ut par erat, formabat: sed multi ex iis arctamejus vivendi rationem ferre non poterant. Hinc factum, ut cum litteras ad Pœnium Presbyterum mittendas haberet, scriba nullus ipsi præsto ad manum fuerit, non notarius ullus, aut notis describendis assuetus: nam aufugerant illi, quos ad utrumque assuefecerat, ad prioris vitæ institutum: alii morbis diuturnioribus afflicti vehementius, non erant suffecturi ad laborem. [B. Ep. 341] Alios præterea domesticos si quos habuerit, habuit paucißimos. Coquo certe non indigebat, quia domi suæ ars coquendi neglecta erat, & culter sanguinem non attingebat. [B. Ep. 208] Ciborum lautissima oleris folia ipsis erant, cum pane modico & vino flaccescente; ut nihil stuperent sensus ob ventris ingluviem, neque præ deliciis munia sua negligerent. [1 Tim. 3] Eo vivendi modo Basilius præceptum Apostoli implebat, qui Episcopum requirit, domui suæ bene præpositum. Tanta jejunii austeritate Eliæ jejunium imitabatur: cujus, [ipse jejunio Eliam imitatur.] inquit Nyssenus, si profers quadraginta dierum inediam; & nos contra servatam omni Magistri vita in cibo parsimoniam in medium afferemus: vicina enim quodam modo est inediæ cibi exiguitas & parcimonia victus; maxime cum illud quidem exiquo tempore factum sit, hoc vero per omnem vitam Magistro nostro duraverit. [Or. F.] Præterea etiam illic quidem hordeaceus iste ac subcinericeus panis Prophetæ vigorem & vires conservabat, eo quod aliquid ejusmodi in sese haberet, quo quicumque cibum hunc sumpsisset, vires ejus conservarentur: cujus rei argumentum est, quod popularium nemo ei panem confectum pro cibo apposuerat, sed ab Angelis parato cibo satiatus est: unde etiam plenæ atque integræ manebant, & non effluebant atque expirabant eæ vires, quæ per illum cibum corpori ingenerabantur. Hic vero, cum nihil de consuetis innovaretur & immutaretur, ratio cibum moderabatur, corpori præbens, non quantum vellet, sed quantum temperantiæ lex juberet.

[169] Quantam pro Ecclesia Dei diligentiam habuerit, scripta ejus abunde testantur. Pascebat eam, ut verus Pater & Pastor, divinis sermonibus, publicis precibus, frequenti Sacramentorum participatione. Sermones ad populum habebat pæne dixerim quotidie, [Oves sibi commissastascit verbo Dei,] quin imo subinde, in auditorum gratiam, & matutinam alimoniam animabus, & vespertinam conciliabat lætitiam. Tanto Pastoris sui zelo respondebat auditorum frequentia, non solum sacrorum hominum aut nobilium, quos aliis negotiis sæpe vacuos, admirabilis viri disertißimi eloquentia allicere potuisset; sed etiam vulgares artes exercentium opificum, qui pro more in diem quæritant, suisque diurnis operis sibi victum parant. His, ut vellent aliquantulum distrahi ab opificio suoque quæstu; persuadebat, neutiquam ipsis deperire eam temporis portionem, [ad quod audiendum conveniunt opifices diebus etiam profestis,] quam commodarint Deo, sed magna cum accessione solere ab eo rependi. [B. Hexam. Homil 3] Dicebat enim quod, quantumcumque his negotium facesserent casus fortuiti, eorum difficultatem omnem amoliretur Dominus, nervosas corpori vires suggerendo, inserendo animæ promptam ad opus alacritatem, permutandis mercibus facilem & commodam dexteritatem suppeditando: denique, quod idem Dominus rerum ex animi sententia cadentium successus lætos, in omnem vitam largiretur iis, qui spiritualia dona istis temporariis duxerint esse longe præstantiora. Quod si fors studia ipsorum, si operæ gnaviter insumptæ, haudquaquam sortirentur hic exitum, qualem præsumpserant; at certe per hanc spiritualem doctrinam ipsis congereretur interim bonorum thesaurus ingens ac luculentus in mox secuturam vitam. Talibus plebejos adhortabatur, ut etiam profestis diebus ad audiendum Dei verbum concurrerent: quo factum est, ut audiendo sic cresceret desiderium audiendi, quod etiam debilitatum viribus, post diuturnum morbum, ad dicendum pro concione tantum non cogerent; & Sanctus piæ ipsorum aviditati satisfaciendum judicaret, ita tamen ut se multis excusaret: [in Ps. 59] Ego, inquit, Fratres, [Prædicat ipse, licet infirmus.] cum vestram ad audiendum alacritatem intueor, meamque ipsius vim ad dicendum expendo, exilem & infirmam; subit animum similitudo pusionis cujuspiam, qui per ætatulam aliquousque promoverit, nondum tamen abiactatus est, sed matris mamillam, ex morbo siccam, divexat ac distrahit turbulenter; mater autem, etiamsi sciat exaruisse sibi lactis fontes, distracta tamen & manibus puerilibus vellicata ubera qualiacumque ei præbet, non ut infantem nutriat, sed ut puerilem ejulatum sedet. Itaque, etsi per diutinam hanc corpusculi ægrotationem nostræ inaruerint venulæ, expromptæ nihilominus sunt ac vobis expositæ; non quidem ut digno vos aut pretii ullius edulio lautiore refoveant, sed ut vestris erga me votis quadamtenus satisfiat: huic enim eximiæ caritati vestræ factum satis putavero, si vestrum in me desiderium dabitur vel vocesola mitigare.

[170] Publicarum precum seu divinorum Officiorum ritum in Ecclesiam suam indixit, [Ritus publicarum precum in ipsius Ecclesia] qui servabatur per Ægyptum utramque Libyam, Thebaidem, Palæstinam, Arabiam, Phœniciam, Syriam, & per regiones ad Euphraten; eumque ita describit: De nocte populus consurgens antelucano tempore domum precationis petit, inque labore & tribulatione ac lacrymis indesinentibus, facta ad Deum confessione, tandem ab oratione surgentes, ad psalmodiam traducuntur. [B. Ep. 63] Et nunc quidem in duas partes divisi, alternis succinentes psallunt, atque ex eo simul & eloquiorum Dei exercitationem ac meditationem corroborant, & cordibus suis attentionem ac mentis soliditatem suppeditant, rejectis vanis cogitationibus; deinde uni ex ipsis hoc muneris dato, ut quod canendum est prior ordiatur, reliqui succinunt; atque ita psalmodiæ varietate, precibusque subinde intersertis, noctem superant. Illucescente jam die pariter omnes, [intuentes spiritualiter recreat.] velut ore uno ac corde uno, confessionis Psalmum Domino offerunt, ac suis quisque verbis pœnitentiam profitentur. [Hom. 4 in hexam.] Intuens autem Basilius Ecclesiæ suæ tantum precandi studium, & exultans spiritu, prorumpebat in hæc verba: Si mare bonum est apud Deum, si pulchrum, si laudabile; quonam pacto non longe pulchrius est hoc talis Ecclesiæ concilium, in qua permixtus sonus, quasi cujusdam ad littus accedentis undæ, virorum mulierum ac infantium, ex orationibus ad Deum nostrum resultat & mittitur? Hanc tranquillitas profunda stabilem & inconcussam conservat, malignis fugatis spiritibus, qui illam doctrinis hæreticis conturbare minime potuerunt. In hoc igitur incumbite, ut observata tandem disciplina ordinis istius decentissimi, a Domino condignam laudem reportetis.

[171] Quis vero non admiretur talem in orationibus perseverantiam, tantumque divini verbi desiderium, quantum in fidelibus sibi subditis fuisse restatur idem Basilius, [ab aurora usque ad meridiem in ecclesiæ perseverantes] quo non solum opificia sua interrumpebant, sed reficiendorum etiam corporum videbantur obliti: explicat id ipse alloquens eos, in ecclesia S. Eupsychii & sociorum congregatos. [B. Homil. n Ps. 114] Jam inde, inquit, ab usque nocte media, cum hoc dicatum Martyribus templum subieritis, ipsorum Martyrum Deum hymnidicis laudibus placabilem vobis reddentes ac propitium, interim tamen non destitistis, ad hanc usque meridiei horam, nostrum operiri ad vos adventum, Parata ergo vobis merces est, quod honorem erga Martyres atque cultum divinum somno prætuleritis & requieti; quod nobis item opus fuerit verbis, ut causam afferamus, moræ istius nectendæ excusatricem, nostræque absentiæ diuturnioris. Hanc vero unam fuisse dicemus, quod, pro dispensatione nobis concredita, ecclesiam alteram Dei, huic nihilo disparem, sedulo curavimus, non mediocri a vobis disjunctam spatio: in hoc enim obeundo munere bonam partem insumpsimus hujusce diei. Quoniam itaque dedit Dominus ut debitum illis ministerium impleverim, nec proinde vestræ desim caritati, mecum una & vos rependite tam benefico largitori gratiarum actionem, qui hanc, quam ipsi non obscure videtis, nostri corporis fragilitatem, invisibili suæ manus virtute erexit & constabilivit. Quocirca ut ne animos vestros discruciem prolixiori tædio, transmittentes partem multo maximam, mox ubi pauca, ex eo quem vobis concini deprehendimus Psalmo, disseruerimus, [brevi prædicatione recreat.] proque virium tenuitate famelicas animas vestras verbo paverimus consolatorio, ita ad agendam alendi corporis curam quemlibet vestrum missum faciemus. De frequenti quoque in ecclesia sua sacrorum Mysteriorum participatione Cæsareæ Patriciæ scribens ita testatur: [Frequens usus Eucharistiæ,] Singulis diebus communicare & participare sancto corpori & sanguini Christi, bonum & fructuosum est; cum dixerit ipse perspicuis verbis; Qui comederit meam carnem & biberit meum sanguinem, habet æternam vitam. [B. Ep. 289] Jam vero quis dubitat, quin vitæ frequentius participare, non sit aliud omnino quam frequenter vivere? Quater igitur nos singulis septimanis communicamus; Dominico die, feria quarta, in parasceve, & in sabbato: sed & per dies etiam alios, si Martyris alicujus memoria celebretur. [pastoralis solicitudo de omnibus] Neque intra urbem unam continuit se pastoralis zelus Basilii, sed frequenter totam diœcesim suam visitabat, etiam inter continuas pæne infirmitates. [B. Ep. 264 & 348.] Denique omnibus omnia factus, ut omnes Christo lucrifaceret, plurimas scripsit epistolas, non eruditione minus quam pietate refertas; partim ad instructionem consulentium, partim ad commendationem indigentium & consolationem mæstorum; ut ita omnibus paternum exhiberet affectum, quibus agnoscebat se parentis loco collocatum, propter Episcopalem habitum, quem ipsi circumdederat Dominus. [B. Ep. 248]

[172] Tempore Episcopatus ejus, quamvis annus aßignari nequeat, altera vice civitas Cæsareensis fame vexata est; de qua Sanctus sic loquitur: Nondum nos fames dereliquit: quocirca nobis prorsus est necesse diutius in urbe commorati, vel dispensationis gratia, [Famem, ex siccitate ortum,] vel propter eorum compassionem, qui illa coarctantur. [B. Ep. 267] Durante calamitate ista sermonem ad populum habuit, quo non sine commiserationis affectu illam sic describit: Vidi campos steriles, & arentia rura dudum sine fructibus; lacrymansque mœstas edidi querelas, quod pluvia nobis nulla data est. Quædam semina, priusquam germinarunt, exsiccata sunt; eodemque modo, quo ea aratrum occultavit, permanserunt; aut si forte nata, tenera adhuc, absumpta sunt æstu; adeo ut pulchre illud Euangelicum converti possit, Operarii quidem multi, messis vero pauca. Coloni per campos sedent manibus genua complexi, qui habitus lugentis est; & arvorum tristi aspectu conterriti, suos boumque labores perditum iri vehementer dolent ac lacrymantur; & ad natos infantes respicientes ac lamentantes, ad uxores oculos intendentes ac flentes, contingentes & attrectantes sicces germinum calamos, miseros edunt ululatus, haud aliter ac patres, qui filios in ætatis flore amiserint. Causam porro tanti mali peccatis imputans, ait. [Basilius peccatis attribuit,] Aspicite quæso nunc, quemadmodum nostrorum pondus peccatorum anni temporumque naturas mutaverit, statutasque semel rerum formas in aliena temperamenra novasque mixturas deduxerit. Hiems solitum humorem cum sicco non retinuit, sed in glaciem tota abiit, nivis & imbris penitus expers. Vernum tempus, alteram quidem sui officii partem ostendit, calorem dico, humiditatem vero nullam illi conjunxit. Æstus vero immensus, & frigora naturæ leges prætereuntia, ac in nos damnumque nostrum conjurata, mortales simul trahunt ad victus vitæque discrimina.

[173] Deinde ad emendationem morum omnes hortatur, & imprimis ad orationem devotam & aßiduam; [hortatur ad pœnitentiam:] avaros ad liberalitatem, divites ad eleemosynas distribuendas pauperibus: & credibile est tunc quoque Sanctum piebem miserabilem, elargitis cibariis, quod antea Presbyter in simili calamitate fecerat, sustentasse; benigno Domino (ut Nyssenus indicat) mirabiliter cooperante, & misericorditer illi suppeditante unde misericordiam exhiberet. [Or. F.] Siquidem ipsemet, quamvis Episcopus, pæne omnibus egebat: [pauperibus subvenit, ipse pauper:] neque enim tunc temporis aut bona propria poßidebat, aut copiosi erant Ecclesiæ suæ reditus. Dignus profecto aliorum famem satiare, qui jejuniis pæne continuis carnem spiritui subjiciens, Deum placaret: quin imo tam potens ejus interceßio apud Dominum fuerit, ut plagam istam imminentem a populo suo meruerit avertere. Propter hoc Nyssenus eum magno Eliæ aßimilans; Uredinem, inquit, atque siccitatem terræ Magister neque sustulit, neque induxit. Ille autem magnus Propheta, [alias flagellum famis orando avertit:] cum imbrium penuriæ flagello terram verberasset, ipse quoque medicus vulneris extitit, cruciatui flagelli par & æquipollens, largiensque curationis levamen atque mitigationem. Quod si etiam adversus hoc aliquod nostri Eliæ miraculum adferre oportet; cum divina voluntate ejusmodi calamitas aliquando cæli minis significata immineret (quippe totum tempus hibernum per siccitatem præterrierat) & nulla spes frugum appareret; tunc Magister, Deo supplicans, ultra minas terrorem progredi passus non est; cum precibus divinum Numen placasset; & per orationes mœrorem, qui propter imbrium penuriam homines invaserat, sustulisset.

[174] Præcipua ipsius solicitudo & Episcopo dignißima, erat exacta observatio Ecclesiasticæ disciplinæ, [synodosd œcesanas celebrat,] præsertim in Clero: in quo primarium locum obtinebant Chorepiscopi numero quinquaginta, quos congregabat quandoque ad Conventum B. Eupsychii Martyris, ut de rebus ad Ecclesiæ regimen spectantibus inter se conferrent. [Naz. carm. de vi. sua. B. Ep. 418] Cumque eorum in curia plurimi essent in Clerum adoptati, qui eo ministerio omnino indigni erant; hanc ad Chorepiscopos epistolam scripsit; ex qua discere liceat, quam accurata in vitam & mores ipsorum inquisitione, Clerici essent tum temporis eligendi. [B. Ep. 181] [queritur non inquiri in mores ordinandorum,] Valde male me habet, inquit, quod Patrum de cetero defecerunt Canones, & omnis accurata disciplina ex Ecclesiis exacta est; & timeo, ne per incuriam & despicientiam, hac via procedentem, in omne confusionis genus res ecclesiasticæ redigantur. Eos qui Ecclesiæ ministrabant, consuetudo, quæ in Ecclesiis olim servabatur, non nisi diligentissime & accuratissime probatos admittebat, & omnis eorum vitæ anteactæ ratio curiose inquirebatur; an non essent maledici, an non ebriosi, an non prompti ad pugnas, an suam juventutem recte erudirent ac castigarent, ut possent sanctificationem recte gerere, sine qua nemo Deum videbit. Et hæc quidem examinabant Presbyteri & Diaconi qui cum eis versabantur; referebant autem ad Chorepiscopos, qui vere testificantium susceptis suffragiis, & monitis Episcopis, [& hinc multos intrusos indignos,] Ministrum in Ecclesiasticorum numerum cooptabant. Nunc autem, nobis primum extrusis, ad nos referre de illis non curantes, omnem in vosmetipsos auctoritatem transtulistis. Deinde, re per summam socordiam tractata, Presbyteris & Diaconis permisistis, quos voluerint inducere in ecclesiam, ex affectione vel cognationis vel alicujus amicitiæ, vita eorum non examinata: & ideo multi quidem numerantur Ministri in unoquoque pago, sed nemo est dignus ministerio Altaris, ut vos ipsi testificamini, qui hominibus indigetis in electionibus. Quia ergo res deinceps eo processit, [acer medium decernit:] ut curari non possit; maxime cum nunc plurimi, metu ne in militiam referantur, seipsos ministerio ingerant; necessario me contuli ad renovandos Patrum canones; & scribo ad vos, ut ad me mittatis indicem Ministrorum uniuscujusque pagi, & a quo unusquisque introductus sit, & quænam ipsius vivendi sit ratio. Habete autem & ipsi apud vos indicem, ut vestræ litteræ cum iis quæ apud nos repositæ sunt conferantur, & nemini liceat seipsum quando velit inscribere. Sic itaque post primam indictionem, si qui a Presbytero inducti sunt, ad laicos rejiciantur: de integro autem fiat eorum a nobis examinatio; & si sint quidem nostro digni suffragio, suscipiantur. Purgate etiam ecclesiam, indignos ab ea expellentes; & deinceps quidem dignos examinate & suscipite, in numerum autem ne referte, priusquam ad nos retuleritis: vel scitote quod erit laicus, qui sine nostra sententia in ministerium admissus est.

[175] Hæc Basilius de Clericis inferioribus: in majoribus vero Ordinibus conferendis, [Inter ordinatos ab eo] tam circumslecte se habebat, ut nihil humano affectui indulgendum putaret, eosque vellet magis divina quam humana electione promoveri. Itaque rescribens Nectario, amicißimo suo, qui verosimiliter petier at Prælatum aliquem ordinari; Porro de electione, inquit, eorum, qui sunt præficiendi contubernio, si quid vel in gratiam hominum vel precibus inflexus, vel metu fractus aliquando determinarem; dispensator non fuerim, sed caupo potius, Dei donum ad humanam quorumcumque amicitiam permutans. [B. Ep. 323] Inter illos vero quos solius virtutis intuitu, & divino quodammodo instinctu, ordinavit; Petrum fratrem suum mysticis sacrificiis consecrans, ad sacram Presbyterii dignitatem provexit: atque hinc ei vitæ cursus ad graviora sanctioraque dirigebatur, [eminent Petrus frater,] cum Sacerdotii dignitas, sapientiæ conjuncta, studio virtutis cumularetur. [Vit. Macr.] Euagrium etiam, de quo Palladius in Laufiacis cap. 113, Lectorem ordinavit; quem deinde Nazianzenus provexit ad Diaconatus officium: cum autē hic esset, [Evagrius Lector,] instructißimus in divinis Scripturis, vigebat contra omnes hæreses; factus deinde Monachus in magna austeritate vixit: sed in fine magno omnium dolore in Originistarum hæresim lapsus est. [B. Ep. 73, & 322] Numeratur etiam inter Presbyteros Basilii Meletius, [Presbyteri Meletius] quem vocat ipsemet Religiosissimum ac dilectissimum Fratrem suum, cooperatorem in Euangelio & compresbyterum; qui infirmam valetudinem sponte sibimet acquisivit, propter Christi Euangelium, carnem suam redigens in servitutem.

[176] Magnam præterea curam gerebat B. Basilius, (ut inquit Palladius ubi supra) insignis viri, [& Philoromus,] religiosissimi Presbyteri, Deique amantissimi Philoromi; cujus ille delectabatur austeritate, constantia, & in opere diligentia: qui adhuc a calamo & charta non recesserat, cum esset natus annum octogesimum: & quamvis videatur is in monasterio potius, quam inter Clericos in urbe aut in pago aliquo vixisse; juvat tamen ejus virtutes præcipuas hic perstringere. [vir admirandæ virtutis,] Is ortus quidem est ex matre serva, patre vero libero; tantam tamen virtutum nobilitatem ostendit in vitæ Christianæ institutione, ut etiam ipsi qui sunt in eo genere insuperabiles, ejus vitam Angelis æqualem revererentur, & exercitationis efficaciam. Is mundo renuntiavit in diebus Juliani execrandi Imperatoris, & libere cum hoc impio est locutus, generosus Christi athleta: ille autem eum jussiit radi, [& contumeliam a Juliano passus,] stantique a pueris alapas impingi: quod ipse fortiter & patienter tulit, eique egit gratias, sicut suomet ore nobis narravit. Hunc præclarum virum, ut dicebat, in principio adortum est bellum fornicationis & gulæ, quod tyrannidem exercens exagitat pleramque multitudinem: at is, [jejunio castitatum servans,] veluti immensum incendium multa aqua extinxit, summa cura continentiam servando, ferrum gestando, & se concludendo, atque abstinendo a cibis; &, ut semel dicam, ab omnibus coctis; in omnibus denique fortiter se gerendo, multaque tolerando ad domandam ingluviem. Quam cum vicisset, potuit hymnum victoriæ canere dicens; Exaltabo te, Domine, quoniam suscepisti me, & non lætificasti inimicos meos super me. Similiter a spiritu fornicationis varie oppugnatus, perseveravit quadraginta annos in monasterio: [fomidolositatem vincens,] atque de se narrabat dicens: Triginta & duos annos nullum fructum tetigi. Cum autem, inquit, pavor quidam me summopere oppugnasset, adeo ut vel interdiu pertimescerem; inclusi me sex annos in monumento, & ea ratione evasi superior, ex impatibilitate bellum gerens cum spiritu, qui mihi hanc imponebat servitutem… [opere manuum vivens,] Dixit hic Beatus; Ex quo sum initiatus & regeneratus ex Spiritu & aqua, usque in hodiernum diem, alienum panem gratis non comedi, sed eum qui ex propriis laboribus ad nos venit divinitus. Ducentos quinquaginta nummos ex opere manuum mearum dedi iis, qui erant manci & mutili, neque ulli unquam feci injuriam. Is pedestri itinere venit Romam usque, [Romam] ad orandum in martyrio sanctorum Petri & Pauli: pervenit autem etiam usque ad Alexandriam, cum vovisset adire martyrium venerandi athletæ Marci. Dignus porro, inquit, sum habitus, qui voti gratia, bis propriis pedibus venirem Hierosolymam, ad honoranda loca sancta; & ipse mihi suppeditavi impensas. [& Hierosolymam peregrinatus.] Dicebat autem nobis, ut utilitatem ex eo caperemus; Non memini me unquam animo a Deo meo recessisse. Hujus B. Philoromi talia sunt certamina, & in his est invicta victoria, & beatorum laborum ei redditur finis, atque corona gloriæ immarcescibilis. Hactenus de Philoromo Palladius, cum eodem locutus in Galatia: sub quo testimonio non fuisse relatum inter Sanctos, præ tot aliis obscurius relatis in Menea ac Synaxaria hactenus visa, vehementer miror.

[177] Erat & Timotheus quidam, forsan idem qui a Palladio ibidem vocatur Chorepiscopus Cappadociæ, [Timothæus Chorepisc,] vir sufficientissimus: in quo demonstratum habemus, quantam in suis comministris virtutem exigeret Basilius. Siquidem ipsum, ut de præcipuo quodam delicto, reprehendit, quod plus æquo negotiis secularibus se immisceret amicorum causa. [B. Ep. 340] Omnia, inquit, perscribere quæcumque mente recolo, neque consentaneum est salutationis hujus formulæ, neque facile unius epistolæ limitibus circumscribere; & rursus silentio præterire omnia, imbecillis cujusdam & impotentis videtur esse hominis; cum justa quadam iracundia in te pectus meum flagret. Mediam ergo viam incessurus sum, prætermissis nonnullis ut alia perscribam. [Basilii olim discipulus ad eo reprehenditur,] Perstringere te est animus, quantum fas & jus est, in æquali amicorum dicendi libertate: siquidem ille & non alius sis Timotheus, quem a prima cognitum pueritia habui, tam contento studio tendentem, cum ad fidem orthodoxam profitendam, tum ad vitam asceticam ineundam, ut immoderatæ propensionis causa incusarere. Quis unquam crederet, quod tu ipse in præsenti, abjecta omni prorsus cura, qua omnino & ab omni parte Deo conjungaris; ad illa respiceres, [quod neglecta cura priori spiritus] quæ huic vel illi arriderent, & vitæ tuæ transigendæ rationes ad aliorum voluntatem componeres; nescilicet amicis inutilis, inimicis autem ridiculus existeres: infamiam apud homines tamquam rem formidabilem exhorrens, nec quidquam pensi habens vel recordans, quod quanto plus in istis studii & curæ posueris, tanto majorem vitæ anteactæ & ante alia eligendæ neglectum præ te tuleris.

[178] [sæcularibus negotiis sese implicuerit:] Plena sunt divina eloquia testimoniis affirmantibus, non posse quemvis hominem ad utrumque complectendum sufficere, istius scilicet mundi negotia, & politiam illam quæ est secundum Deum. Quin & ipsa rerum natura, hujuscemodi exemplis refertissima est: nam mente & cogitatione nostra diversa eodem temporis momento recolere, prorsus est impossibile. Sed & in iis similiter quæ per sensus capiuntur, idem licet intueri. Auribus duos simul sonos vel non percipimus vel distinguere non possumus: quamvis meatus auditorii gemini nobis sint adaperti. Oculi quin etiam, nisi sint utrique in unum visibile objectum intenti, exacte suum munus obire nequeunt: atque ita est in rebus omnibus naturalibus. Jam citare tibi velle Scripturarum testimonia, perinde est absurdum, quam Athenas velle noctuas mittere. Quid igitur miscemus impermiscibilia? [& ad pristinum fervorem revocatur.] civiles tumultus cum ascetica vita? Imo quidni a tnmultibus hisce expediti, cessamus negotia nobis invicem facescere, ut non simus in nostra ipsorum potestate? Quidni illum pietatis scopum ipso opere satagimus attingere, ad quem olim collimabamus? Quidni maledicentibus & calumniis nos afficere volentibus manifestum facimus, non esse in ipsorum potestate situm nos ut afficiant tristitia? Fiet autem istud, si quidem nosmetipsos expediverimus, nec ullam præbuerimus occasionem. Atque hæc quidem hactenus. Concedat vero Dominus aliquando nobis, ut simul congressi, exactiori quodam modo de statu & commodis nostrarum animarum consultemus; ne tunc, cum hinc erit necessario emigrandum, deprehendamur occupati cura & cogitationibus circa res vanissimas.

CAPUT XV.
Gesta quædam Basilii ad Ecclesiarum utilitatem & delinquentium emendationem.

[179] [Ex Clero S. Basilii ob sanctitatis famam] Tantæ sanctitatis famam Clerus Cæsareensis sub Basilio acquisivit, ut Innocentius, præclarus cujusdam primariæ urbis per Orientem Episcopus, Basilium flagitaverit; unum de Presbyteris ejus sibi deligi successorem. Rem gestam, & Sancti in ejusmodi casibus piam prudentiam, ob oculos ponit ipsa ab eo rescripta epistola hæc. [B. Ep. 319] Quantopere lætatus sim tuæ dilectionis litteris acceptis, tanto vehementius contristabar, eo quod mihi opus a te impositum persentiscerem majoris solicitudinis, quam egomet ferendo eram. Nam qui quæso possim, tantis terrarum spatiis disparatus, tali tantæque sufficere dispensationi? Quamdiu certe vosmet Ecclesia possederit, in suis ipsa fulcris requiescet: quod si quid de vita vestra Deus disposuerit, ecqui erunt vobis pares dignitate, quos exinde ad curam gerendam & inspectionem Fratrum emittat Deus? Id quod tute tuis litteris desiderabas intelligere, recte quidem eo ipso & prudenter quæsivisti, volens illum virum cognoscere, qui te defuncto selectum illum Domini gregem susciperet dirigendum; id quod beatus Moses non desideravit solum, sed vidit etiam. Verum cum locus sit celebritate sua magnus, & opus tuum apud multos nominatissimum; temporum autem status difficilis, & perquam illustri indigens gubernatore, propter æstus repetitos, [postulanti successorem Innocentio] & fluctuum in Ecclesiam ingruentium alluviones; consistere neutiquam cum animulæ meæ incolumitate arbitratus sum, negligenter defungi hoc negotio; præsertim cum illorum memor essem, quæ a te scribebantur: velle te nimirum coram Domino in judicio contra me comparere, & de neglectis Ecclesiis reum peragere.

[180] Ne ergo in judicium tecum ego descendam, sed meæ potius defensionis socium ad Christi tribunal adipiscar; considerato Presbyterorum, [ipse unum designat,] qui per hanc urbem sunt constituti concessu, honorandum cum primis selegi vas beati Hermogenis, genuinam sobolem illius Hermogenis, qui in magna illa Synodo, illam fidei formulam maximi momenti roborisque conscripsit; Presbyterum jam a multis retro annis in Ecclesia ordinatum, moribus constantem, peritum Canonum, fide solidum, in ascetica & continenti vita adhunc usque diem versatum: adeo ut contentus ille scleragogiæ tenor carnes ejus plane depastus sit; pauperem præterea, neque redditus aliquos in hoc seculo possidentem; imo adeo indigentem, ut ne panis ipsi copia suppetat; sed manuum labore, una cum Fratribus qui cum illo sunt, victum sibi extundat necessarium. Hunc visum est mihi ad te mittere; quod viro tu hujusmodi indigeas, ac non potius alio minus provectæ ætatis, veluti magis ad rem istam accommodato, tali nempe qui itinera subire, & vitæ quotidianæ necessarias obire functiones possit. Oblata primo quoq; tempore occasione rescribito quam celerrime; ut illum virum ad te transmittam, electum a Deo & negotio idoneum, [multis virtutibus ornatis] venerabilem futurum omnibus cum ipso congressuris, & in lenitate animi ex opposito informaturum adversantes. Facile mihi fuerat hunc continuo dedisse in viam: sed cum tute me præveniens illum virum flagitaveris, qui quidem bonus est & mihimet ipsi carus, sed multis partibus præsignato inferior; volebam tibi liquido patefacere sententiam animæ meæ; ut, si opus tibi fuerit ejusmodi viro, unum aliquem e Fratribus ableges, qui circa jejuniorum tempora illum suscipiat; aut nos hic facias certiores, utrumne aliquem habeas, qui sufficiet ad viarum difficultates, ad nos usque venturo tolerandas.

[181] Ex hac epistola præterea discimus, Basilium plerumque solitum litteras suas per Clericos mittere, [Non nisi per Clericos litteras mittens,] præsertim si istæ ad Episcopos ferendæ essent: deinde quam paternam de suis subditis gereret solicitudinem: tertium, Clericos ipsius voluntariam paupertatem similiter coluisse, & juxta præceptum Apostoli labore manuum victum sibi comparasse. Propterea autem excusat se Eusebio Samosateno, quod rarius ad eum scripserit, quia neminem haberet qui litteras ferret, omnibus laborando impeditis. Ignoscas, inquit, rogo te, si rarius epistolas scribam. Erat quidem e re nostra, ut aliquem e nobis ad te amandaremus, neque id tamen fecimus: ideoque recte expostulat nobiscum prudentia tua, [excusat se quod rarius scribat,] nec iujuria corripuisti nos: scias tamen velim, illam hiemis fuisse apud nos inclementiam, ut itinera omnia obstructa permanserint ad Pascha usque; nec quisquam se obtulerit tanta præditus audacia, qui viarum contemneret difficultates. [B. Ep. 263] Nam utcumque numerosum satis habeamus gregem, sunt tamen homines ad peregrinandum incompositi; propterea quod non exerceant mercaturam, nec peregre velint libenter agere: artes autem colant maximam partem sedentarias, unde victum sibi suisque acquirunt quotidianum. [omnibus laborando impeditis litteras ferre.] Quin Fratrem hunc ipsum, quem nunc ad tuam mittimus pietatem, ab agro evocatum ablegamus, qui ad tuam Sanctitatem epistolas meas perferret: ut & rerum nostrarum statum te edoceat, & quo in loco vestræ ibi versentur accurate nobis exponat; idque quam celerrime potest fieri, divina ei gratia opitulante.

[182] [Clericis immunitatem a tributis concessam] Cum igitur tanta fuerit Clericorum Cæsareensium paupertas, nemo mirabitur quod toties ad Provinciæ Præfectos & tributorum exactores scripserit, ut a tributis haberentur liberi, præsertim ad Modestum Præfectum prætorii: Advirum tam illustrem, inquit, vel scripsisse, licet nulla præterea scribendi suberit causa vel occasio, maximum tamen est, & momenti præcipui ad honorem illis conciliandum, qui sensu aliquo præditi sunt; propterea quod rationes contulisse suas, aut familiariter versari cum iis qui præ ceteris sunt loco eminentiori constituti, dignitatem vel maximam conciliare illis solet, qui ad sublimiora aspirant. [B. Ep. 279] At mihi, qui, de patriæ meæ casu & periculo, & quidem universali, laborabam, necessarium fuit apud tuam magnitudinem animi intercedere. Hanc ergo meam intercessionem rogo, ut secundum tuam consuetudinem comiter admittere velis, manumque exporrigere auxiliatricem patriæ nostræ, ad tua genua provolutæ. Illud autem cujus gratia te nunc appellamus, ad istum modum sese habet. Qui Deo consecrati per ministerium erant, [conservandam curat:] Presbyteros nempe & Diaconos, tributorum & census exactores prisci patiebantur immunes esse: at qui descriptioni faciendæ in præsenti præsunt, quasi nulla ipsis indulta foret in hoc negotio venia, per illustrem tuam potestatem, omnes illos etiam in tabulas censuales retulerunt, nisi forte per ætatem nonnulli excusati fuerint. Rogamus igitur, ut tuæ erga nos beneficentiæ monumentum hoc apud nos deponas, quo in omnem deinceps posteritatem, tui memoriam præclaram custodiamus; utque, juxta consuetudines & leges antiquas, qui Deo in sacris ministeriis inserviunt, liberi relinquantur a solutionibus: ne propter eorum gratiam qui nunc constringuntur solvendi necessitate, [licet alias forte indignis.] tantum immunitas hæc illis concedi videatur. Ita enim & ad successores horum gratia derivabitur, licet usque adeo non sint sacris Ordinibus digni: sed juxta morem observatum antiquitus in ejusmodi descriptione, communis indulgentia & exemptio ad Clericos universos extendetur: quos ubique terrarum rebus sacris inservientes, illi quibus commissa est Ecclesiarum administratio & regimen, immunes habendos exemptosque annuntiabunt. Hoc certe quidem tuæ magnificentiæ immortalem apud bonos gloriam conciliabit, & Regiæ familiæ atque comitatui quam plurimos apud Deum intercessores procurabit: sed & rei etiam publicæ & pecuniarum rationibus non leve adjumentum accerset; dum non Clericis tantummodo, sed afflicto rerum statu utentibus quibuscumque, per immunitatem solatium affertis, quomodo (ut cuivis notissimum est) in asserta libertate affecti sumus.

[183] Ad hoc tam illustre testimonium antiquæ consuetudinis, immunes servandi Clericos a tributis, [Fures item puniendos, qui Sacerdotem spoliaverant] accedat alterum, quo pateat zelus sancti Episcopi, in Clericis suis ab omni injuria vindicandis. Cum quidam, cujus nomen nullibi exprimitur, qui impedire debuerat, permisisset bona sua eripi Presbytero cuidam, hunc in modum illum increpuit. [B. Ep. 390] Mirabar, inquit, qui fieret, ut te mediatore, tantum iniquitatis ausi fuerint nonnulli contra Compres byterum, ut quam unicam habebat vitæ sustentandæ rationem, hanc ipsam diriperent: &,quod est gravissimum, quod qui hoc ipsum ausi sunt perpetrare, in te culpam universam transferrent; quem oportebat hæc & hujusmodi ita minime permittere, ut omni potius ratione impedire deberes contra quosvis perpetrata, nedum vero contra Presbyteros, eosque præsertim qui concordes nobiscum sunt, & eamdem religionis viam nobiscum ineunt. Siqua ergo tibi cura est nos in aliquo refocillandi, fac ut quam celerrime corrigantur hæc perpetrata: potes enim tu, per Dei gratiam, & hæc & his graviora emendare, si volueris, Scripsi etiam ad Præfectum patriæ meæ, ut, si sponte noluerint justitiam observare, per judicum tribunalia, ad faciendum quod rectum est, compellantur.

[184] Ita Basilius firmo & intrepido animo Ecclesiasticorum jura tuebatur: [Monet ad Episcopi jus spectare] sed & jurisdictionem illæsam omnino volebat a potestate seculari; ideoque in hunc modum ad Commentariensem quemdam scripsit. Quandoquidem deprehensi sunt in hac præsenti synodo nonnulli, qui impia facinora perpetrarunt, & contra Dei mandatum suffurati sunt vilia quædam pauperum vestimenta, quos par potius erat ut iis amictos, quam exutos vellent; eosdem vero fures deprehenderint ii qui moribus & eutaxiæ ecclesiasticæ præ erant: tu vero ad te tuamque cognitionem spectare arbitrareris, [res ecclesiæ ablatas ipsosq; fures] veluti qui cum quodam publico imperio esses, istarum rerum receptionem; scripsi ad te litteras, quibus reddo certiorem, perpetrata in ecclesiis facinora, ad nostram spectare correctionem emendationemque; neque judicibus ea propter esse molestiam facescendam. [B. Ep. 417] Quocirca sacrilege subductas vestes, quas continet inventarium apud te depositum, [meliores reddendos,] & de omnibus præsentibus inita in scriptis ratio, denuo recipi mandavi: & illa quidem custodienda censui venturis deinceps, ista autem præsentibus in manus tradi; hominesque ipsos reducere, quos conversos ad informationem & institutionem Domini, in Dei nomine spero in posterum me redditurum meliores. Nam quæ tribunalium supplicia non potuerunt efficere, ea scimus ipsa tremenda Dei judicia interdum effecisse, & ad rectam deduxisse rationem. Si libuerit de istis ad Comitem referre, tantam certe confidentiam, cum in rei ipsius æquitate, tum etiam in hominis illius justitia ponimus, ut tuo ipsius arbitrio permittamus, quidquid volueris agere.

[185] Nec minori fortitudine observanda curabat, quæ ad Ecclesia spirituale bonum, [Canonum observationem urget,] & Ecclesiasticorum disciplinam sancita erant. Hac in re zelum ejus sensit Paregorius Presbyter, qui contra Canonem Nicænum subintroductam habens mulierem, cum cogeretur a Chorepiscopo illam dimittere, ad Basilium per litteras causam detulerat, multis se excusans, & inter cetera, quod ob senectutem (erat enim septuaginta annorum) ipsius ministerio egeret; Chorepiscopum autem accusans, quasi is tantillum commodum subtractum ipsi vellet, propter memoriam veteris cujusdam inimicitiæ. Potuisset hoc forsan apud alium valere: sed Basilius, publicæ honestati & sacris Canonibus omnia posthabens, suaviter quidem at simul fortiter, hunc in modum respondit. [B. Ep. 198] Legi litteras tuas magna cum animi lenitate, [contra quos Presbyter subinductam habens mulierem,] admiratusque sum, quomodo coneris rebus incurabilibus mederi sermonibus longis; cum breviter nobis & facile reipsa satisfacere valens, in illis de quibus accusaris permanere constitueris. Nec primi, nec soli sancivimus, Paregori, non debere mulierculas cohabitare viris. Lege Canonem a sanctis Patribus nostris in Nicæna Synodo constitutum, qui manifeste interdixit, ne quis mulierculam subintroductam habeat: cœlibatus autem in eo habet honestatem suam, si quis a nexu mulieris secesserit. Itaque, si quis, cœlibatum nomine tenus pofessus, reipsa faciat ea quæ a conjugatis fiunt; manifestum est, quod virginitatis honestatem nuncupatione quidem illius præstet, verum interea ab inconvenienti voluptate non desistat. Tanto facilius admonitioni nostræ acquiescere poteras, quanto magis liberum esse te a corporalibus affectionibus affirmas: [jubetur eam dimittere,] neque enim credo, virum septuaginta annos natum, cum ejusmodi affectionibus cohabitare mulierculæ; neque propterea ista determinavi, quod aliquid absurdi designaveris; sed quod ab Apostolo edocti sumus, non esse fratri ponendum offendiculum vel scandalum. Scimus autem usuvenire, ut quod a nonnullis recte geritur, aliis in occasionem peccati cedat. Ob hanc causam, constitutionem sanctorum Patrum secuti, præcepimus, ut a muliercula separeris. Ut quid igitur Chorepiscopum accusas, & veteris inimicitiæ mentionem facis? Imo quid nos quoque, quasi aures habeamus delationibus admittendis proclives; [sub pœna excommunicationis.] & non magis teipsum reprehendis, quod a consuetudine mulierculæ abstinere detrectas? Ejice igitur illam ex ædibus tuis, & trade in monasterium: sit illa cum virginibus, & tu inter viros ministra, ne nomen Dei propter vos blasphemetur. Donec ista seceris, etiamsi innumera per epistolas causeris, nihil efficies; sed otiosus morieris, dabisque Domino otii tui rationem. Si vero sine correctione tui ipsius ausus fueris Sacerdotii retinere functionem, anathema eris omni plebi: & si qui te receperint, per omnem Ecclesiam excommunicabuntur.

[186] Credibile est Paregorium, his acceptis litteris, sacrosanctis Canonibus se conformasse. Difficilior perturbatio, cum majori scandalo, excitata est a Glycerio quodam Diacono, quæ sancti Antistitis longanimitatem multum exercuit. Ille, cum multorum indignationem suis ineptiis commovisset, coactus est ad Gregorium quemdam, magnæ auctoritatis virum & Basilii amicum, confugere. Fuerit is forsan Nyssenus aut Nazianzenus, qui ut communis boni intuitu patrocinium miseri istius susciperet, per litteras exorare est conatus Basilium: hic vero ad ejus interceßionem rescripsit Epistolam, qua rem peßime gestam narrat. [B. Ep. 412] Negotium certe, inquit, subiisti moderatum, suave, & humanitatis plenum, qui Glycerii illius refractarii (sic enim adhuc illum nominamus) captivitatem collegisti; & commune nostrum dedecus & opprobrium, quoad ejus fieri potuit, operuisti. Nihilominus operæ pretium fuerit, [Glycerium Diaconum] ut pietas tua non solum hanc infamiæ labeculam abstergat, sed & rei ab ipso gestæ seriem & historiam edoceatur. Iste igitur, tanta gravitate & fastu conspicuus Glycerius vester, Venensis Ecclesiæ Diaconus a me ordinatus in eum finem fuerat, ut cum Presbytero ei serviret, & ad curandam rem ecclesiasticam admoveretur: est enim vir moribus utcumque insuavibus & absurdis, non tamen male comparatus a natura ad negotia quæ præ manibus sunt. Postquam vero Diaconus ordinatus fuerat; [qui se de mentatis aliquot virginibus patriarcham præfecerat,] in tantum neglexit officium facere, acsi nullum ei penitus incumberet. Coactis autem privata sua auctoritate & potestate Virginibus misellis nonnullis, partim sponte sua accurrentibus (sunt enim, quod te minime fugit, juvenculæ ad hujusmodi proclives) partim invitis etiam & reluctantibus abductis, gregi huic præesse statim voluit; assumptoque titulo & habitu Patriarchali, admodum cœpit insolescere: non eo provectus per directam aliquam successionem, aut pietatis studio inductus; verum hanc sibi dignitatem, ut quivis alius aliam quamvis attem, ad vitæ victusque rationem advocans. Parum certe is abfuit quin Ecclesiam omnem pessumdaret, conculcato Presbytero suo, cui erat addictus, viro tam vitæ suæ transactæ proposito, quam ætate ipsa venerando; contemptoque Chorepiscopo, ac me etiam ipso, [urbem implens tumultibus,] quasi viris titivillitio non æstimandis, tumultibus, turbis, seditionibus, urbem ipsam & ordinem sacrum universum implevit.

[187] Vis breviter expediam universa? Ut nec aliqua vel levissima objurgatione a me & Chorepiscopo corriperetur, nec penitus in nostri contemptum descenderet (nam & adolescentes ad eamdem contumaciam inductos exercebat) facinus admodum audax & inhumanum excogitavit. [accitisque ad hoc adolescentibus] Virgines enim quotquot potuit sacrilege deprædatus, & noctis arrepta opportunitate, capescit fugam. Hæc satis scio tibi summe intoleranda videntur: sed & tempus quoque ipsum animadverte. Conventus tunc temporis Episcoporum eo loci peragebatur, atque ingens hominum multitudo, ut fieri solet, undecumque confluxerat: quando suum hic ex adverso chorum ducebat, anteambulones sequens adolescentes, & alacriter tripudiis circumsultans, eoque in verecundo spectaculo piis omnibus tristitiam magnam, lascivis autem & procacibus risum excitans sane profusum. Neque hisce contentus tam atrocibus, Virginum ipsarum parentes, [publice choreas ducens,] qui moleste (ut audio) suam ferentes orbitatem, & dispersas recolligere & reducere filias volebant,earumque pedibus cum luctu gemituque, ut par est credere, affundebantur; adolescens iste admirandus, una cum prædatoria latronum manu, contumeliis affecit, & ignominia intoleranda. Hæc pietas tua existimet velim: est enim commune nostrum omnium ludibrium. Imprimis autem illi imperes, ut revertatur cum Virginibus suis: futurum est enim ut benignius cum illo agatur, si litteras a te secum adduxerit: sin minus ipsum remiseris, at Virgines saltem ipsarum matri, hoc est Ecclesiæ, restitue. Quod si ne hoc quidem omni ex parte impetremus, saltem quibus est animus revertendi, ne illas pervim retineri & quasi tyrannide adhibita patiaris opprimi, [compesci & moveri officio jubet,] sed cura ut ad nos reducantur: alioqui Deum testor atque homines, hæc pessimo consilio administrari, nec secundum leges Ecclesiæ & consuetudines. At Glycerius, si cum tuis litteris redierit, & cum illa qua par est modestia, recte quidem istud; sin secus faxit, esto submotus a ministerio.

[188] Si ad Nazianzenum aut Nyssenum hæc epistola revera missa est, idcirco credo graviori stylo scriptam, ut posset ipsi Glycerio exhiberi, ad quem etiam antea scripserat, serio monens ut insanire tam scandalose desineret: quibus cum nihil adhuc impetrasset, scripsit & alteram ad amicum, hortatus eum ut omni modo Glycerium ad saniora consilia reducat. Jam ante ad te scripseram, inquit, de Glycerio & Virginibus illis. [B. Ep. 313] [deinde spondet conversum recipere.] At isti ne adhuc quidem sunt reversi, sed moras nectunt: qua fiducia aut quam ob causam, ignoro: neque enim possum in animum inducere, hoc a te eo fine admitti, ut in meam redundet contumeliam, vel propter offensam aliquam nostram, vel in gratiam aliorum quorumcumque. Deposito igitur omni metu veniant: illis tu te sponsorem præbeto: angimur enim tristamurque membris aliquibus debilitati, etiamsi alioqui propter malum admissum sunt præcisa: quod si adhuc refragentur, aliorum tunc esto culpa, nos manus nostras abluimus. Quem effectum hæc omnia sortita sint, nusquam indicatur: liquet tamen quanta longanimitate & patientia cum insano hoc & scelerato homine egerit Sanctus, ne ipsum in perniciem adigeret, sed potius Deo & Ecclesiæ lucraretur.

[189] [Episcopos simoniace ordinantes] Zelum quo ipse pro Dei Ecclesia astuabat, in aliis quoque provinciæ suæ Episcopis accendere studens; pro tradita sibi auctoritate officii sui eos commonefaciebat. [B. Ep. 76] Documento imprimis sit nobis ejus Epistola, qua perstringit eos qui simoniace sacros Ordines conferebant. Absurditas rei, de qua scribo, inquit, animum quidem meum mœstitia replevit, propterea quod omnino in suspicionem abiit & rumore percrebuit; hactenus tamen res mihi neutiquam credibilis visa est. Quod igitur de illa scribo, medicinæ loco sit, si quisquam sibi male conscius est: qui sibi vero nihil hujus est conscius, ei sit vice amuleti, quo se præmuniat a vitio: si quis autem hanc rem susque deque fert, id quod in vobis deprehendi nolim, illi sit pro contestatione. Quid est autem quod dico? Feruntur quidam ex vobis ab illis qui ordinantur accipere pecuniam, idque (quod pejus est) pietatis nomine palliare. Duplo namque puniendus venit, [arguit, exponens peccati enormitatem;] qui prætextu boni quod malum est facit, tum quia operatur, quod bonum non est; tum quod, ad perficiendum peccatum, bono, ut dicitur, utitur cooperario. Hæc si ita habent, post hac non fiant, sed emendentur: alioqui necessario dicetur ad accipientem pecunias, quod ab Apostolis ad eum dictum est qui pecuniam dare volebat, ut communionem emeret Spiritus sancti, videlicet, Argentum tuum tecum sit ad perditionem. Levius enim deliquit, qui propter experientiam emere volebat; quam qui jam donum Dei vendit. Venditio enim facta est: & si, quod gratis accepisti, vendideris; tamquam satanæ venumdatus, Dei gratia privaberis. Cauponis enim ritu quæstum rebus spiritualibus infers & Ecclesiæ, ubi corpus nobis & sanguinem Christi concreditum habemus. Ista ad hunc modum fieri non debent. Quæ vero sit hic impostura dicam. Putant se nihil delinquere, quod non ante, sed post manuum impositionem pecuniam accipiunt. At pecuniam accipere est, quandocumque fiat. Hortor itaque, ut quæstum hunc, imo transitum ad gehennam, declinetis: nec manus tali lucro polluentes, indignos vosmet ipsos ad tractandum sancta mysteria constituatis. Ignoscite autem mihi. [& ineptam de simonia sententiam rejiciens.] Primum quidem rumori isti fidem non dedi: postea vero tamquam persuasus interminor. Si quis post hanc epistolam meam tale quid designaverit, cum nostris hic altaribus nihil habebit commune, sed quæret ubi donum Dei coëmptum denuo vendere queat: nos enim & Ecclesiæ Dei talem consuetudinem non habemus. Cessabo, si adhuc unum adjecero. Propter avaritiam ista fiunt: avaritia vero malorum omnium radix est, & idololatria vocatur. Ne velitis igitur modicæ pecuniæ gratia idola Christo præferre; neque Judam sectantes, [delinquencibus minatur depositionem.] quæstus gratia secundo illum prodere, qui semel pro nobis cruci est affixus: alioqui & ipsi agri, & manus eorum qui hosce fructus metunt, Aceldama vocabuntur:

[190] Altera epistola torporem Episcopi cujusdam increpat Basilius, [Episcopum officii commonefacit.] & raptum virginis jubet excommunicatione puniri. [B. Ep. 244] Valde quidem doleo, inquit, quod intelligam te nequaquam indigne ferre illicita, neque repetere & recolere, quod hæc ipsa rapina & in liberæ conditionis homines contumelia, in vitam & conditionem humanam delinquit, & præter jus ac fas est tyrannica quædam grassatio. Nam certo scio, quod si omnes hoc animo effetis & ad hunc modum affecti, nihil prohibuisset, quin jam olim istius improbitatis consuetudo de patria nostra exularet. [ut raptam Virginem restituendam curet parentibus] Zelum ergo in præsenti Christianum demonstres, & prout flagitat injuria commoveare; atque puellam, quocumque tandem loco deprehendatur, raptori ereptam restituas parentibus suis: illum vero excludas ab orationibus tuis, ac veluti præconia voce proclama rejectum: & qui participes eidem sociique fuerunt, juxta quod jam pridem denuntiavimus, una cum familiis suis omnibus per triennium a precibus ejicias & excludas: villam vero quæ hominem illum susceperit, [& raptorem eique adhærentes censuris Ecclesiasticis compescat.] aut etiam tuita fuerit contra reposcentes illam, prorsus a precibus suspensam habeas & orationis communione; ut discant omnes, non secus quam serpentem aut bestiam quamvis aliam venenatam, odisse raptorem, & persequi communem illum omnium hostem, atque injuria affectis opitulari.

[191] Alias interrogatus ab Episcopo quodam, qud faciendum homine versatili & versipelli, & in judiciis pejerante, sic tameu ut convinci non posset, in hunc modum respondet: [peierantem in judicium] Difficillimum est & periculi plenum cum hoc homine habere negotii quidquam: neque enim usui potest esse versatilis & versipellis hujus dispositio, & de qua (ut ex iis quæ palam cernuntur, deprehendimus) conclamatum est omnino. [B. Ep. 26] Citatus accurrit in judicium, & cum in rem præsentem advolarit, tanta dicendi copia pollet, tam sunt illi in proclivi juramenta, ut bene putemus nobiscum agi, si quam celerrime ab illo liberemur. Quin & illum non raro animadverti accusatores retorquentem. Ut verbo dicam, non est inter rerum naturas omnes quotquot terram istam obtinent, ulla credo adeo varia & versatilis & ad improbitatem agilis, quam est ille homo; idque vel leviter expertus quisque intelliget. [suadet excommunicandum.] Quid autem meam rogatis sententiam, & non potius vosmetipsos eo inducitis, ut injurias illius experiamini, non aliter quam divinam iram vobis immissam. Ut autem vos ex impietatum ipsius societate non conspurcemini, cum familia sua omni separetur a precibus & sacrarum rerum omnium communione, usque dum ab omnibus declinatus ad meliorem frugem revertatur.

[192] Ceterum non tantum suffraganei Episcopi, sed etiam alii, ab ejus sapientia eruditionem, a prudentia consilium, requirebant. Testantur id epistolæ ad Amphilochium Episcopum Iconiensem, [Synopsis virtutum ejus.] ad Optimium Antiochenum in Pisidia, ad Ecclesiam Sosopolitanam, aliosque quamplurimos; a quibus, non aliter quam oraculum aliquod sui temporis, audiebatur. Porro virtutes ejus, quæ tantam ipsi apud omnes conciliabant auctoritatem & æstimationem, a Nysseno enumerantur hoc ordine; Amor & studium vehemens erga fidem, odium adversus eam aspernantes & reprobantes, dilectio erga Deum; studium & desiderium ejus qui vere atque reipsa est, ad nullam rem materialem effluens atque deflectens; vita per omnia exacta atque exquisita, victu aridus, acies oculorum & obtutus vigori animæ par, gravitas non affectata, silentium sermone efficacius, cura atque contemplatio rerum earum quæ sperantur, contemptus earum quæ videntur; æqualitas erga omnes, sive enim in excellenti quis dignitate forte constitutus esset, sive ex humilibus & abjectis esse appareret, eadem illum dignatione accipiebat, & in eodem honore habebat. [Or. F.]

CAPUT XVI.
Caritas erga Religiosos, Xenodochium extructum.

[193] Hoc inter reliqua præcipue ad laudem Basilii facit, [Basilius ob affectum erga Religiosos accusatus] quod ad Episcopatum evectus, inter multiplices curas amorem vitæ Religiosæ minime dimisit; quem ante, Presbyteri fungens munere, quotidianis exercitationibus foverat: atque hac de causa Religiosos omnes sue Monachos tenerrimo amore complectebatur; ut quorum Fundator ante Episcopatum extiterat, eorum se in Episcopatu Patrem præberet. Hac de re, tamquam de crimine, ab adversariis palam accusabatur; permittente id Deo, ut ex ipsius Sancti ad hanc calumniam responsione, posteris testimonium relinqueretur, quanto desiderio religiosam vitam desideraret ipse, & quo affectu eam colentes prosequeretur: Accusamur, inquit, quod homines habeamus Monachos, pietatis studiosos, qui mundo renuntiarint, & universis seculi istius curis; quas Dominus comparat spinis, fertilitatem verbi impedientibus. [B. Ep. 63] Qui hujusmodi sunt, mortificationem Jesu in corpore circumferunt; ac cruce quisque sua accepta, Deum sequuntur. Ego vero omnem vitam meam impenderem, ut mihi possent ista impingi delicta; haberemque apud me viros, qui me doctore hoc pietatis studium amplexi hactenus fuissent. Nunc autem in Ægypto quidem audio talem esse virorum quorumdam virtutem; [id sibi laudi ducit.] & forsan in Palæstina quoque sunt, qui ad Euangelii normam vitæ suæ conversationem perfectam reddant. Audio & in Mesopotamia viros esse perfectos ac beatos. Nos vero perfectis collati, pueri sumus. Sunt autem & feminæ, euangelicam vitam amplexæ; quæ virginitatem quidem nuptiis præferunt, sensum vero carnis servituti subjiciunt; & beato luctui immorantes, beatæ sunt ex proposito, ubicumque terrarum degant: apud nos vero ista, qui primis adhuc elementis ad pietatem instituimur & initiamur, minuta sunt ac rudia: quod si quid dedecoris & indignitatis aliqui mulierum vitæ ac statui inferunt, non est quod ego illos defendere velim: illud vero vobis assero & confirmo, quod quæ hactenus pater mendacii Satanas non est ausus dicere, ea temeraria corda & nullo retenta moderationis fræno ora, indesinenter & cum summa licentia, loquuntur. Scire autem vos volo, quod optamus nobis & virorum & mulierum cœtus dari, quorum conversatio in cælis sit, qui carnem suam cum affectionibus ac concupiscentiis crucifixerint, quique nec de cibis nec de indumentis soliciti sint, sed immobiles & assidui apud Dominum noctes ac dies precationibus immorentur; quorum os non loquator opera hominum, sed hymnum concinat Deo nostro; quique sedulo propriis manibus operentur, quo possint impertiri illis qui opus habent.

[194] Inter eos quos habebat Monachos, Heraclides fuit; cujus nomine ad Amphilochium scripsit, quocum ille solitudinem petere decreverat: sed cum ad Sanctum pro re quapiam communicanda venisset, detentus ab eo est, ut in vita monastica instrueretur. [B. Ep. 392] Numerari præterea inter Monachos Basilii possunt Festus & Magnus, de quibus quam paternam curam habuerit, ad eos scribens ipse declarat: [Festum & Magnum Monachos] Parentes quidem, inquit, suorum decet cura liberorum, & agricolas plantarum seminumque studia; magistros quoque discipulorum solicitudo, maxime quando per ingenii dexteritatem, de se optimam spem præbent. [B. Ep. 210] Ipse enim agricola in laboribus, turgescentibus spicis & stirpibus nascentibus, gaudet: discipuli vero magistros, liberique genitores suos exhilarant; hi quidem virtute, ili vero doctrina increscentes. Nos vero de vobis tanto majorem curam habemus, tantoque meliorem spem, quanto pietas omni ex parte præstantior est cunctis animantibus simul & fructibus: quam pietatem, in teneris adhuc purisque vestris mentibus insitam radicitus a me & eductam, videre optamus progressam ad ætatem perfectam maturosque fructus; vestra interim discendi cupiditate precibus votisque nostris adjuta. Optime enim & nostram in vos benevolentiam cognovistis, Deique auxilium ingeniis vestris inesse, [ad virtutem animat:] quibus ubi necesse est dirigendis Deus in auxilium vocatus, & non vocatus adest; omnis autem qui Deum amat, ad litterarum disciplinam per se propensus est: insatiabile vero est desiderium eorum, qui utile quidpiam docere possunt, modo discentium mentes omni contradicendi vitio careant. Non igitur corporis sejunctio impedit, quin ad excellentiam sapientiæ & humanitatis vos effingat, mentem ipsis corporis finibus non circumscribens, neque lingua sermocinandi facultatem terminans; dat vero quid amplius quam qui ex tempore prodesse possunt, cum non solum longo intervallo disjunctis, sed postea quoque in lucem edendis scientiam transmittere valeat. Nobis autē rei hujus veritatem experimentum confirmat, quando jam ætate provecti, juvenes in litteris sana doctrina instituunt. Nos tanto spatio corporibus separati, animo semper vobiscum sumus, facileque de doctrina, quæ neque terra, neque mari contineri potest, conferimus, si vobis propriarum animarum cura sit.

[195] Sed quandoquidem hæc tamquam ad absentes scribat, necesse est Festum & Magnum, tum saltem cum hæc epistola scriberetur, in Ponto aut alibi extra Cæsaream vitam monasticam duxisse. Nam etsi in urbe sua secum haberet Monachorum consortium, nihilominus & aliis circumquaque monasteriis invigilabat; & illud quamvis pium contuberniū, nimis angustum tamen satiare ejus desideriū ita non poterat, quin ingenti ardore animi Ponticam invisere solitudinem desideraret, & Monachorum illic degentum societate sese oblectare. Potest Deus, inquit Sanctus, etiam eam animi jucunditatem, quæ fit ex mutuo congressu & convictu, [absentibus cupit adesse;] largiri nobis, qui semper & videre vos, & de rebus vestris audire cupimus; propterea quod nulla alia in re animi recreationem habemus, quam in vestro profectu & absoluta præceptorum Christi observantia. [B. Ep. 73] Interea vero, dum hoc negatur, necessarium arbitramur, ut per carissimos Deumque timentes Fratres vos invisamus, atque per litteras dilectionem vestram alloquamur… Nam noctes atque dies Dominum precamur, ut probati habeamini: quo & nobis fiducia sit in die Domini nostri Jesu Christi per vestram salutem, & vos clari sitis in splendore Sanctorum, opusque nostrum justo Dei judicio probetur.

[196] Alterum erat benevolentiæ erga Religiosos indicium, quod Solitarios quotquot poterat in unum congregaret, [Solitarios in cœnobia congregat,] eisque suaderet vitam cœnobiticam colere: hanc enim longe, nec immerito, anteferens solitariæ, ad illos ait. [B. Ep. 295] Arbitror, non vobis opus esse per Dei gratiam consolatione admonitioneve, post illos sermones quos egomet coram vobiscum habui, quibus illud imprimis suggerebam, ut vitam communem, in eumdem finem tendentem institueretis, ad imitationem instituti Apostolici: quod ipsum tamquam optimam doctrinam amplexi, idcirco Deo gratias habuistis. Quocirca cum non essent mera verba prolata, sed præcepta in opus exitura, ad vestram quidem utilitatem, qui essetis suscepturi, comparata; ad nostram vero consolationem, qui consilium vobis idem suggesseramus; ac porro ad Christi laudem atque gloriam, cujus nomen invocatur super nos; Fratrem nostrum expectatissimum misi, [& pro singulorum profectu satagit,] ut spiritu servantes exploret, nobisque notos faciat, tardos autem extimulet, ac reluctantes nobis designet; itaque de vobis certiores reddamur, quod vitam sine testibus non ametis; sed potius singuli desideretis tum custodes alii alienæ diligentiæ fieri, tum testes rerum præclare gestarum. Ita enim fiet, ut mercedem suam propriam omnes recipiant numeris omnibus consummatam, atque illam præterea propter Fratrum progressus debitam, ex verbis & factis, quæ alii aliis debemus exhibere, in congressu & consolatione quotidiana.

[197] Ex eodem affectu proveniebat, ut exultaret animo, si quis relicto seculo monasterium ingrederetur; ut testatur ipse ad Superiorem monasterii cujusdam, forsitan Petrum fratrem suum, in hæc verba scribens. [B. Ep. 238] Fratri quidem huic ego congratulor felicitatem suam, [gratulatur etiam illuc receptis,] qui & turbis hisce nostris liberatus existit, & tuam pietatem patronam adeptus est. Selegit certe sibi conversationem honestam cum iis qui timent Dominum, optimum viaticum ad futurum illud seculum. Commendo autem illum tuæ dignitati. Suum quoque desiderium vitæ quietioris indicans Basilius; ita prosequitur. Rogo etiam per illum te & obsecro, ut miseram vitam meam tuis precibus adjuves: ut exemptus de hisce tentationibus, dignus fiam qui Domino serviam juxta præscriptum Euangelii. Omni etiam cura prospiciebat Basilius, ut immunitates Monachis concessæ permanerent inviolatæ. Hinc ad Censitorem scribens: Apud tuam dignitatem; inquit, etiamnum reor constitutionem obtinere in gratiam Monachorum editam, [& immunitates eorum tuetur.] ut non sit mihi opus privatam iis gratiam, mea causa indulgendam, postulare; sed jubeam fruantur & contenti sint communi, & in omnes diffusa benignitate. [B. Ep. 304] Cum tamen ad mei officii rationem putem attinere, ut quantum in me situm est, horum hominum curæ invigilem; ad tuam prudentiam litteras hasce mitto, supplicaturas, velis, jubeas immunes essea contributione omni, eos, qui mundo quidem olim renuntiarunt, corpus vero suum mortificarunt; ut jam non possint aliquid vel de re sua familiari, vel de ministeriis & laboribus corporalibus, publicis adjicere vectigalibus, aut in fiscum inferre. Siquidem enim secundum suam professionem vixerint, nec opes possident, neque corpora: cum illas a se ad indigentium & pauperum usus ablegaverint, hæc vero vigiliis & jugi oratione penitus confecerint. Scio autem qua reverentia prosequaris eos, qui vitam suam instituant adhunc modum, auxiliatores tibi acquisiturus, qui per suam euangelicam conversationem Dominum tibi propitium & benignum reddant.

[198] Ex eodem laudabili erga religiosam vitam affectu, paternam suam solicitudinem ad Virginum quoque monasteria extendebat. [Orat. 20] Cujus sunt, inquit, [curam quoque gerit sacrarum Virginum,] Nazianzenus, Virginum cœnobia? cujus præcenta illa litteris mandata? His ille tum omnes sensus coercebat, tum membra omnia componebat, ac virginitatem vere colere admonebat; pulchritudinem ab iis rebus, quæ aspectu sentiuntur, ad ea quæ oculorum obtutum fugiunt, convertens; atque id quidem quod externum est debilitans, flammæque materiam subtrahens; quod autem internum & occultum est offerens spectandum Deo, qui solus purarum animarum sponsus est, atque insomnes animas introducit secum, si modo cum claris lampadibus & copiosa olei alimonia obviam ipsi prodierimus. Deinde etiam eas erudiebat, quæ virginitatem suam extra monasteria Deo consecraverant; quarum una fuisse videtur Theodora Canonica, quam de virtutibus statui suo convenientibus paucis multa docet: Unum illud, inquiens, penitus meo animo insidet, [quarum uni Theodoræ,] memoriam tuæ reverentiæ custodire, & votis omnibus a Deo exposcere cursus tui consummationem, & propositi illius boni ad quod anhelas. [B. Ep. 302] Est enim concertationis non exiguæ, opere perficere quod quis inceperit, & professum aliquid actu respondere suis pollicitationibus. Cujusvis non est eligere vivendi institutum secundum regulam euangelicam, & in minimis ac minutissimis rigide illam observare, nec quidquam eorum præterire quæ scripta ibi sunt. Hoc paucissimi, quantum ego quidem possum memoria recolere, ipso effectu præstiterunt: ut & lingua loqui erudita, & oculis videre informatis ex Euangelio, secundum Dei voluntatem possint; & ita suis manibus operari, ut propositum placendi Deo flagitat: pedes etiam ita movere, & quodlibet membrum ita componere, ut Creator ab initio disposuerat; modestiam quoque in vestitu observare, [exponit virtutem statui ejus congressus.] in congressibus vivorum caute & custodite versari; in victu quod sufficit appetere tantum; in rerum possessarum ratione, quod superfluum est & vacuum, insuper habere. Hæc omnia, simpliciter & in se considerata, sunt exigua; at magno opus est certamine, ut gradum excellentem in hisce observandis assequare, id quod revera sum expertus. Sed & humilitatis etiam perfectio est, non meminisse claritatis majorum, non efferri si quod nobis egregium donum obtigerit, secundum corpus vel animam; non hominum de nobis opinionem arripere, ad inflandæ vanitatis aut superbiantis elationis occasionem. Euangelicæ vitæ professionem spectant ista omnia; nec non etiam continentiæ vigor, orationis servor & sedulitas, compassio fraternæ charitatis, utilium communicatio rerum egentibus, animi spiritusque dejectio, cordis compunctio & tribulatio, fidei sanitas orthodoxæ; in austeritate æquabilitas, perpetua tremendi & ineluctabilis tribunalis illius memoria, ad quod omnes festinamus, sistendi aliquando: pauci autem serio de illo cogitant & laborant de successu, quem sunt coram illo inventuri.

[199] A Religiosis, qui voluntariam paupertatem sectantur, transeo ad eos neceßitate tales sunt; quorum Basilius caritate & solicitudine, ut Episcopum imprimis decebat, [Pauperibus Xenodochium exstruit] pater & tutor fuit. Præter misericordiam, tempore famis iterato exhibitam, de qua ante egimus; reliquit non tantum liberalitatis suæ in pauperes, sed etiam munificentiæ præclarum monumentum; domum scilicet excipiendis peregrinis, infirmis, leprosis, aliisque subsidio indigentibus destinatam. [Orat. 20] Hanc Nazianzenus describit, & summopere laudat, ostendens pariter quam provide de omnibus necessariis illi prospexerit Basilius, & quam amanter complecteretur eo divertentes, præsertim leprosos, posthabita omni nausea & horrore, quibus ejusmodi morbo laborantes gravare solent secum versantes. Pulchrares est, inquit Nazianzenus, benignitas & pauperum alendorum studium, atque humanæ infirmitati opem ferre. Paulum extra civitatem pedem effer, ac novam civitatem conspice; illud, inquam, pietatis promptuarium, commune locupletum ærarium; in quod non modo redundantes ac superfluæ opes, sed necessariæ quoque facultates propter illius cohortationes reconduntur, quæ nec tineas pascant, [septē mundi miraculis præserendum,] neque fures oblectent, invidiæ certamen & temporis corruptionem effugientes. Istic morbus æquo animo toleratur, ibi calamitas beata censetur, & misericordia exploratur. Quid huic operi Thebas comparem, sive Græcas septem, sive Ægyptias centum portis instructas? Quid commemorem muros illos Babylonicos & Caricis Mausoli sepulchrum, & pyramidas, & Colossi æs immensum, & delubra miræ magnitudinis atque elegantiæ, jam eversa & postrata, ceteraque omnia, quæ homines admirantur, atque historiis prodiderunt; & unde præter inanem quamdam & exiguam gloriam, nulla prorsus utilitas ad suos conditores rediit? Mihi nulla res perinde admirabilis videtur, atque compendiaria hæc ad salutem via, facilisque in cælum ascensus. Proponitur oculis nostris triste & miserandum spectaculum, [ubi etiam leprosi excipiantur,] homines ante obitum vita functi, ac pluribus corporis membris præmortui; expulsi civitatibus, domibus, foro, aquis, per homines etiam sibi carissimos; nominibus potius quam corporum lineamentis agnoscendi; qui neque in publicis cœtibus & conventibus, per sodalitia & contubernia feruntur, quia jam non misericordiam ob morbum, sed odium sui excitant, miserabilium næniarum editores, si quibus tamen vox quoque ipsa superest: quæ omnia quid tragicis verbis prosequar, cum nulla oratio huic calamitati par inveniri queat?

[200] At ille omnium maxime nobis persuasit, ut cum homines simus, homines ne contemnamus; [quibus ipsemet ministrans] nec per nostram in illos crudelitatem, Christum unum omnium caput ignominia afficiamus: sed in alienis calamitatibus, nobis ipsis optime consulamus, Deoque fœneremur misericordiam, qua ipsimet egimus. Quocirca ne labra quidem vir nobilis. & nobilibus ortus gloriaque clarissimis, ægrotis admovere gravabatur, verum ut fratres amplectebatur; non, ut quispiam forte existimaverit inanem gloriam captans (quis enim ab hoc affectu remotior?) verum per philosophiam suam hoc suis præscribens, ut ad ægrorum corporum curationem accedere non vererentur. Ita, non modo loquendo, sed etiam tacendo, monitoris partes obibat. Ast forte in civitate quidem ad hunc modum agebatur, per diœcesim vero atque externa loca non item. Imo omnibus populi Antistitibus certamen commune proposuit benignitatis & munificentiæ erga pauperes. [cum summa humilitate;] Aliis curæ erant coqui, & lautæ mensæ, & cupediariorum lenocinia, & elegantes currus, & vestes molles ac diffluentes; Basilio autem, ægroti & vulnerati, Christique circa hæc imitatio; non sermone, sed opere lepram purgantis. Quid ad hæc nobis dicturi sunt, qui homini fastum superciliumque objiciunt, iniqui sane & acerbi hujusmodi rerum judices, eosque qui regulæ non subsunt regulæ admoventes? An fieri potest, ut qui leprosos deosculatur & huc usque se demittat, adversus sanos & valentes supercilium attollat? qui carnes continentia & inedia conficiat, inani animi fastu infletur? qui Pharisæum damnet, atque illius ex arrogantia depressionem commemoret, Christumque ad formam usque servilem sese demisisse, & cum publicanis comedisse, & discipulorum pedes abluisse, nec crucem recusasse sciat, ut peccatum meum affigeret; idem tamen supra nubes se efferat, atque omnibus anteponat?

[201] Non immerito autem Nazianzenus, ædificium istud urbi comparavit, [cetera quoque necessaria curat] cum ipsum ea omnia comprehenderit, quæ Basilius enumerat; Receptacula, inquiens, ponimus peregrinis, qui huc ut forte accidet advenerint; & præter istos in eorum usum, quibus opus est curatione propter infirmitates suas, necessarium his solatium procurantes. [B. Ep. 372] Nosocomos, medicos, bajulos, ductores, & ceteros operarios in promptu nos habere oportet, cum qui absolute ad vitam, tum etiam qui ad honestiorem vivendi rationem desiderantur; quin & ædes præterea alias, operibus faciendis tequisitas. Tanta Basilii caritas, non in solis misericordiæ corporalis operibus sese continebat; [etiam spiritualia:] sed hoc maxime ipsi curæ erat, ut sæpius in ea domo degentes visitaret, corporibus impensa commoda dirigeret in medelam & spirituale nutrimentum animarum, ut Nyssenus præclare advertit, ædificium istud comparans Tabernaculo, a Moyse olim divina jußione erecto. [Or. F.] Quale, inquit, Tabernaculum testimonii, & quidem corporalirer in suburbio fabricatus sit, pauperes corpore, pauperes spiritu ut essent, per bonam doctrinam efficiens; adeo ut eorum egestas ob beatitudinem memorabilis existeret, utpote veri regni donum gratiamque concilians.

[202] Quo tempore tam magnum opus inchoarit perfeceritque Basilius, & quorum impensis, difficile est dicere. De tempore quidem affirmari posset, anno CCCLXX cœptum fuisse ædificari: videtur enim incepisse statim post susceptum Episcopatum: & Euippius, cum aliis Arianis Episcopis in Cappadociam eodem anno veniens, ab exstructione talium ædificiorum materiam [B. Ep. 39] desumpsit accusandi eum coram Præfecto provinciæ. Deinde Heraclides, cujus supra meminimus, anno CCCLXXII, ut infra videbimus, Cæsaream venit, [ad Eleemosynas conferendas omnes cohortans,] in vita religiosa a Basilio instruendus, & hospitium accepit in ejusdem Xenodochio. Vicinus factus, inquit, Cæsareæ, ut rerum ibi statum intelligerem, urbi non ausus appropinquare, ad proximum memet contuli Prochotrophium, ut saltem certior fierem de rebus, quas avebam intelligere. Ut vero sufficeret jam pauper tantis sumptibus faciendis Basilius, credibile est, divites & ecclesiasticos excitatos piis exhortationibus, quibus satagebat eos stimulare, ad eleemosynas elargindas in subsidium pauperū. Hos enim omnes, maxime vero eos qui decreverant Christum sequi, dicentem, Vade, vende omnia quæ habes, & da pauperibus, ad perfectiora exhortans, insuper adjiciebat; non esse par, ut sibi quis suarum facultatum distributionem reservet; sed ut illi hæ partes demandentur, cui pauperum cura & dispensatio concreditur. [B. Ep. 392] Hoc ipsum confirmabat ex Apostolicis Actibus, ubi Christiani, venditis quæ possidebant, pretium omnium deponebant ad pedes Apostolorum, a quibus cuique, prout opus ipsi fuerat, distribuebatur. Dicebat enim, opus esse experientia magna, ad discernendum vere indigentes, & ex avaritia mendicantes. Qui afflicto & coangustato dederit, [ipso etiam Valente agros conferente ad Nosocomium,] Domino dat, & a Domino mercedem est recepturus: at qui foras oberranti largitus fuerit, canibus prorsus projicit beneficium, intolerandis propter impudentiam suam, neque ob paupertatem misericordia dignandis. Allaborabat etiam Basilio divina providentia, inquirentibus Dominum nihil deesse patiens: cujus dispositione factum videtur, ut ipse Imperator Valens non modicos agros ipsi concesserit, quos isti operi applicuit, magnificentiam & paupertatis studium pulchre conjungens. Cum enim in publicis ædifitiis, ecclesiis nempe & nosocomiis extruendis fundandisque, [a Basilio fundatum & nuncupatum.] tam profusus videtur, ut nihil illis sive ad ornatum sive ad commodum deesse pateretur; a privatis tamen commodis opibusque conquirendis tam erat alienus, ut ita de voluntaria paupertate statueret, illius rationem summam in eo versati, ut ad ultimam tunicellam unusquisque suam redigat possessionem. [B. Ep. 392] Ceterum domus hæc, tam pio usui destinata, ab ipso fundatore suo nomen sortita est, affirmante Sozomeno, qui circa medium sequentis seculi ita de Prapidio, notæ sanctitatis Chorepiscopo, scripsit: Prapidius, qui jam, licet valde grandævus, in multis pagis munere fungitur Episcopali, præ est etiam pauperum domicilio, cui nomen Basilias, celeberrimo illo, a Basilio Episcopo Cæsareæ Cappadociæ exædificato, a quo & initio nomen accepit, & adhuc retinet. [l.6, c.34.]

CAPUT XVII.
Euippi Arianoremque Episcoporum, & Modesti, contra Basilium molimina.

[203] Interea dum Basilius in thronum Episcopalem evehitur, in eoque residens Episcopatum fideliter administrat, [Euippius aliique Episcopi Ariani,] satagens pro Ecclesiarum pace, hæreticorum reductione, ecclesiastica disciplina, & pia fidelium instructione, quo mercedem servo bono & fideli promissam adipisceretur; præclaram eodem tempore occasionem nactus est, ut persecutionem patiendo propter justitiam, suum faceret regnum cælorum. Dum enim hortatur Damasum, Athanasium, aliosque præcipuos Præsules, ut turbatis Orientalium Ecclesiarum rebus succurrant; Ariani omnem movebant lapidem, ut in ipsius Ecclesiam. proprio ejecto Episcopo, suæ hæreseos sectatorem inducerent. Erat inter eos Euippius, Episcopus provectæ ætatis, qui magna pollebat dicendi facultate, & multos annos cum Basilio amicitiam coluerat: sed posteaquam ad Arianorum dogma defecit, & cum ipsis in Synodo Constantinopolitana Semiarianos damnavit, ab his vicißim anathemate percussus; Basilius ab ejus communione recesserat. [B. Ep. 57. 72, 265] Ille ergo anno CCCLXX Cæsaream venit, tamquam Arianorum prodromus, invasurus forsan Sedem Episcopalem, opera quorumdam Episcoporum ex Armenia, Tetrapoli, & Cilicia, sibi consentientium. Verum hi omnes nihil aperte contra Basilium moliti sunt: ipsum dumtaxat accusasse videntur apud Eliam provinciæ Præfectum, specie boni publici: [Basilium apud Præfectum accusant;] quasi vero huic ille contraveniret exstruendis ædificiis, Ecclesiæ & Nosocomio suo necessariis. Hanc calumniam Sanctus, qui morbo detentus Præfectum adire non poterat, conatus est per litteras diluere, quibus etiam rei gestæ seriem narrat. [B. Ep. 371]

[204] Egressus sum, inquit, ut tuam Dignitatem salutarem: ne si forte non assequerer, accusatoribus succumberem. At ubi me infirma valetudo corporis, solito ingruens vehementius, non patiebatur adesse; coactus sum ad epistolam consugere. Ego igitur cum dudum, Vir eximie, apud tuam versarer Dignitatem, volebam certe totius meæ vitæ rationes exponere tuæ sapientiæ: volebam etiam & de Ecclesiarum conditione agere, ne campus imposterum calumniis aperiretur. Reprimebam tamen memetipsum, & superfluum omnino putabam esse, & supra quam par erat ambitiosum, hominem, tot negotiis oneratum plus satis, [qui per litteras ei excusat se,] novis subinde curis, & non prorsus necessariis exponere: quin ulterius etiam verebar (dicam etenim quod res est) ne forte vel inviti adigeremur, ad animas mutuo vulnerandas, altercationum contradictionibus; cum in pura & sincera secundum Deum pietate, perfecta tuæ religionis merces tribuenda tibi esset. Ita enim est: si te totum nostrarum partium reddiderimus, vix est ut spatium tibi relinquamus ad publica negotia obeunda: & rem profecto non dissimilem peragemus, quam si navem onerariam nuper compactam, quam vix per tempestatem violentiorem nauclerus, ad clavum sedens, recta dirigit, novis insuper sarcinis adoneret; cum de vectura multum potius detrahendum, & omni ratione navigium alleviandum esset. Hinc factum reor, quod magnus ille Rex, perspectis illis nostris curis, patiatur nos Ecclesias, quo modo velimus ipsi, administrare.

[205] Interrogarem autem illos libentissime, qui sinceras tuas aures obtundere solent, [nihil damni causantem Reipublicæ] quid a nobis reipublicæ creetur detrimenti? Qua in re magna, minima tandem nostra in Ecclesiis dispensatio, rempublicam affecit damno? Nisi forfan dicatur, e re minime esse publica, orationis domum quam magnificentissime a fundamentis extruere Deo nostro, & in proximo deinde habitationem liberam & privatam Episcopo, servientibus autem Deo ædes suas inferiores dispertitas, prout ratio atque ordo postulat, ædificare, quarum usus atque utilitas vobis Præfectis & familiæ vestræ communis sit. Quid perpetramus mali, [exstruendo pia edificia,] dum receptacula ponimus peregrinis, qui hic (ut forte accidet) advenerint; & præter istos, in eorum usum quibus opus est curatione propter infirmitates suas? Qui necessarium his solatium procurant. nosocomi, medici, bajuli, ductores, & ceteri ministri in promptu habere debent, cum quæ ad vitam ducendum, tum etiam quæ ad honestius ducendam desiderantur; [Præfecto ad laudem,] quin & ædes præterea alias, operibus faciendis requisitas. Hæc omnia futura sunt ipsi loco ornatui, & Præfecto loci cohonestamento: utpote cui laus inde promanans adscribenda est. Nec tu in eum finem adductus esse videris ad nostram istam urbem administrandam, quasi qui per tui animi celsitudinem solus posses opera vetustate collapsa restaurate, [urbi ad utilitatem futura:] & deserta loca colonis replere, aut solitudines transformare in civitates. Ecquid igitur illum, qui manus admoverit auxiliatrices, par erat abigere & convitiis afficere? ac non potius honorare & complecti? Neque mera me verba dare putes, vir optime. Fervet opus, materia comportatur. Atque hæc ad defensionem, tibi, tamquam Præfecto, suffecerint. Quæ vero tamquam Christiano & amico, mei curam & rationem habenti, contra inimicorum suspiciones & reprehensiones regerenda erant, necesse habeo in præsenti silentio tegere, [monet ut accusatore audito,] eo quod epistolæ mensuram jam excesserim, nec tuto possint illa litteris committi inanimatis. Ne tamen per illud tempus, quo nondum te convenerim, a calumniis inimicorum in transversum fortasse rapiaris, & cogaris de mea in te benevolentia remittere non nihil; quod fecisse narrant Alexandrum, facito. Cum enim ex amicis quidam apud illum deferretur; aurem alteram præbuisse accusatori fertur, alteram digito admoto diligenter occlusisse. Id nimirum voluit ille indicare, [accusato alteram aurem servet.] justum judicem debere, non ab accusatione præventum in partes rapi, sed dimidiam suæ auditionis partem, illibatam & integram reservare, accipiendæ absentis, sed accusati apologiæ. Hæc Basilius cum ad Præfectum scripsisset, & forsan ex occasione cum eo præsens egisset, satisfecisse visus est, nec ultra quidquam incommodi tulit.

[206] Verum parva hæc, & secutorum dumtaxat præludia fuerunt. [Valens Imp. Constantinopoli vanit Nicomediam,] Nam antequam Euippius veniret Cæsaream, Arianus Imperator Valens, pace cum barbaris post triennale bellum firmata, cum nihil sibi amplius obsistere posse existimaret; & suo furore & Arianorum instinctu inflammatus, Episcopos omnes aut Sedibus suis expellere, aut ad Arianam impietatem traducere constituit. [Ammian. Marc. lib. 27 cap. 5] Tanto igitur concepto scelere, discedit Constantinopoli anno CCCLXX, post peractam dedicationem Martyrii Apostolorum, quæ nona mensis Aprilis facta est, profecturus Antiochiam. Nicomediam tamen cum pervenisset, coactus est subsistere, propter motus Constantinopoli excitatos post mortem Eudoxii, per Ordinationem duorum Episcoporum, Demophili Ariani & Euagrii Orthodoxi. [Idatius.] Hunc quippe ut intellexit ordinatum ab Eustathio, milites Constantinopolim ædvolare jußit, qui urbem in officio continerent: [inde Antiochiam.] Euagrium vero & Eustathium, qui cum ordinaverat, in exilium ejici mandavit. Hæc pluribus Socrates: deinde reliquam anni partem in Oriente traduxit Valens, lugubrem movens Ecclesiis persecutionem, quam pathetice descriptam hic verbis exhibet Nazianzenus. [l. 4, c. 13, Orat. 20] Verum enimvero Christi hostis Imperator & fidei tyrannus, [iterumque Cæsaream] cum majori impietate, ac ferventiore acie, velut cum valentiori adversario rem habiturus, ad nos iterum venit (venerat enim prius sub Episcopatu Eusebii, Basilio adhuc in Ordine Presbyterorum consistente) impuri ac pravi illius spiritus in modum, qui ex hominis corpore pulsus, diuque vagatus, ad eumdem rursus cum majori spirituum agmine habitaturus redit, quemadmodum in Euangelio habetur. Hujus scilicet ille discipulum se præbuit, [cum multo ad terrorem apparatu,] tum ut cladem prius acceptam sarciret, tum ut prioribus palæstris aliquid adderet. Indignum enim & miserum esse existimabat, cum multas gentes imperio teneret, magnamque gloriam consecutus esset, ac finitimos omnes impietatis robore atque potentia domuisset, ditionique suæ quidquid obvium habuerat subjecisset; ab uno homine unaque civitate superari; nec solum impietatis patronis, a quibus ducebatur; sed etiam omnibus mortalibus, ut ipsius opinio ferebat, risui esse.

[207] Persarum quidem Regem narrant, cum infinitam quondam hominum multitudinem secum ducens, atque iracundia & audacia fervens, in Græciam expeditionem faceret, non eo tantum nomine superbia elatum, & in minis immodicum fuisse; sed, ut majorem cunctis terrorem incuteret, per ea etiam quæ novo & inusitato modo adversus elementa designabat, formidabilem sese reddidisse. [instar alterius Xerxis;] Nova quædam terra, & novum mare audiebatur novi illius opificis, & exercitus in continenti navigans, ac rursum pedibus mare paragrans; abreptæ item insulæ, & mare verberibus cæsum, ceteraque omnia, quæ væsani exercitus ducisque haud dubia argumenta erant; ignavioribus quidem formidabilia, fortioribus autem ac firmiori animo præditis stulta & ridicula. Hic vero nihil quidem ulla hujusmodi re opus habebat, cum bellum adversum nos compararet; verum quod his pejus & perniciosius erat, hoc & facere & dicere ferebatur. Posuit in cælum os suum, [& blasphemus in Deum] blasphemiam in Excelsum loquens, & lingua ejus transivit in terra. Pulchre enim David eum ante nos confixit, illum inquam, qui cælum in terram inclinare, ac naturam mundo sublimiorem in creatarum rerum numerum cogere nitebatur; quam ne capere quidem res ulla creata potest, tametsi ob nostri amorem aliquantisper nobiscum versata sit, ut nos humi jacentes ad seipsam attraheret. Porro cum illustria prima illius facinora fuerint, tum vero illustriora ea certamina fuerunt, quæ postrema adversum nos habuit. Quænam autem prima dico? Exilia, fugæ, bonorum proscriptiones, insidiæ tam apertæ quam obscuræ; sermonum illecebræ, ubi occasio se offerebat; vis, ubi verborum blanditiis locus non erat. Alii ab Ecclesiis extrudebantur, [varie sævit in Orthodoxos] qui scilicet fidem orthodoxam ac nostram profitebantur: alii introducebantur, nempe qui pestiferam & exitialem Imperatoris doctrinam tenebant, qui impietatis chirographa exigebant, qui his adhuc graviora præscribebant, & marinas Presbyterorum exustiones exercebant; impii belli duces, qui non Persas superabant, non Scythas in potestatem redigebant, non aliam quamdam barbaram gentem repurgabant; verum Ecclesiis bellum inferebant, saltitantes in altaribus, & incruenta sacrificia contaminantes hominum & victimarum sanguine, ac virginum pudorem probro afficientes. Idque quam tandem ob causam? Nimirum ut Jacob Patriarcha expelleretur, ipsique subrogaretur Esau ille, etiam antequam in lucem prodiisset odio habitus. Habetis primorum ipsius facinorum historiam, quorum nuda quoq; commemoratio & auditio multis etiamnū lacrymas movet.

[208] Movit sane Basilio, qui nondum Episcopus erat, cum Valens discederet Constantinopoli; [Bæsilius laudat constantiam Chalciderasium] sed dum hic in Oriente subsisteret, eam dignitatem adiit: movit item lacrymas Cæsareensibus, ut Basilius testatur, aliquanto post hæc tempore elapso respondens litteris Chalcidensium, qui ab Arianis multa perpeßi, fortes tamen in fide perstiterunt, & ad eamdem constantiam Ecclesiam Cæsareensem hortabantur. [B. Ep. 297] Ipsis autem Basilius partim condolet, partim gratulatur, & virtutem extollit. Pietatis vestræ litteræ, inquit, non aliter mihi acciderunt, durissimis meis temporibus oblatæ, quam solet aliquoties affusa oribus aqua equis cursoribus refrigerium afferre, [ex quorum litteris magnam consolationem acceperit] dum per meridianos æstus pulverem frequenti anhelitu attrahunt in stadii medio. Nam de tentatione continuata respiravi, & cum verbis vestris fui confirmatus, tum memoria vestrarum concertationum alacrior redditus sum ad certamen propositum, sine ulla fatigatione subeundum. Incendium certe illud, quod plerasque Orientes partes deformavit, ad nostras regiones etiamnum serpit; & postquam cuncta in circuitu depavit, Ecclesias involvere satagit per Cappadociam, quas ad hunc usque diem, non nisi e vicinis allatus fumus ad lacrymas commovit. Reliquum est, ut nos quoque apprehendere deinceps tentet is quem spiritu sui oris avertat Dominus, & improbi hujus incendii flammam dividat. Nam quis excors est adeo & pusillanimus? [& reliqui ad imitationem animati fuerint,] quis ad athleticos labores adeo ignavus, qui non vestris acclamationibus ad certamen accendatur, & vobiscum non summopere optet coronandus declarari? Nam certe quasi in antecessum patientes, ad certamen pietatis parati, & in procinctu statis, assultusque luctatorum hæreticorum non paucos elusistis, ardoresque tentationum multos subiistis, non tantummodo vos Ecclesiæ coryphæi, quibus cura concredita est altaris; sed etiam e populo sigillatim præcipui quique. Etenim hoc cumprimis in vobis est admirabile, & obviis ulnis amplexandum, quod omnes in Domino unus estis; hi quidem ad bonum antesignani & ductores, isti vero unanimi consensu consectantes. Hanc ob causam, vestrorum adversariorum conatibus extitistis superiores, nullam ullatenus ab ulla parte hostibus vestris ansam exhibentes. Quapropter preces fundimus noctes atque dies Regi illi seculorum, ut Populum in fidei integritate custodiat, Clerum tueatur sibi ipsi, tamquam caput integrum, quod in summitate corporis constitutum, suam membris subjectis providentiam communicat.

[209] [Valente Cæsareensibus imminente,] Ceterum cum Valens, peragratis omnibus oppidis, ad hanc firmam & inoffensam Ecclesiarum matrem Cæsaream se contulisset, ut vitalem quoq; illum veritatis igniculum, qui solus reliquus erat, extingueret, tum primum malum se consilium iniisse sensit. Nam ut sagitta, in durius ac solidius corpus incidens, [per aulicos tentatur Basilii constantia] repellitur & frangitur; sic ille. in talem Ecclesiæ Antistitem quasi in scopulū impactus, sese infregit ac dissolvit. [Orat. 20] Atque alia quidem ex eorum, qui tunc periculum fecerunt, sermone ac commemoratione accipere licet: nemo autem est, qui non hæc saltem memoriter teneat. Verum ii præ ceteris admiratione afficiuntur, quibus propius cognita sunt temporis illius certamina, insultus, pollicitationes, minæ; illi qui exjudicum classe ad eum mittebantur, eumque flectere ac permovere conabantur; illi qui ex militari ordine; illi ex gynecæo, inter feminas viri, & inter viros feminæ, nec virile quidquam præter impietatem habentes, qui cum naturali modo libidini operam dare nequeant, quod unum possunt lingua scortantur. De hac sua tentatione ipse Basilius ita ad Eustathium Sebastenum scribit, priusquam versipellis hæretici fraudes haberet perspectas: [B. Ep. 308] Intelligat, inquit, tua admirabilis pietas, ad hunc usque diem magnas mihi molestasque concertationes fuisse, cum præcipuis eorum qui sunt cum imperio: interque eos Præfectum Prætorio & Cubiculi regii, [& per Modestum Præfectum Praterii.] ex suis affectibus privatis mecum egisse, pro adversariis. Etenim per divinam miserationem immotum me scito insultus omnes pertulisse, Deo mihi suppeditante auxilium Spiritus sui, & meam infirmitatem per eumdem Spiritum roborante.

[210] Præfectum Pratorii, de quo hic agitur, Modestum vocat S. Ephrem cum Nysseno, de magno Basilio dicens, Modesti Præfecti insaniam fregit. [Orat. in Basilium.] Putatur is in Præfecturam Prætorii succeßisse Auxonio circa annum CCCLXX. [Gothofred Cod. tom. 4] Fuerat autem imperante Constantio Comes per Orientem, homo ferocis ingenii, & aptus ad carnificis munia; dein a Iuliano Apostata Præfectus urbis Constantinopolitanæ creatus est: qua in dignitate constitutus, priorem Basilio nondum Episcopo persecutionem movit. [Ammian. Marc. lib. 19 cap. 12] Nec mireris, Modestum, [Religionis versatilis hominem,] qui Iuliano consiliis suis non parum nocuerat apud Constantium, ab illo ita fuisse exaltatum: nam abnegato aut saltem dißimulato sacræ Religionis cultu, mala sua in Apostatam demerita facile abolevit aut contexit, vel ob id gratiam ejus & amicitiam meritus, quod Christianam Religionem deseruisset, aut saltem idololatriam simularet: cum apud impium istum unum suffragium esset, ad honorem & dignitatem aliquam obtinendam, a Fide defectio; ab eoque dona consequerentur, qui aliis male, sibi vero pessime consulerent, ut ait Nazianzenus. [Orat. 4] Deinde, perempto Iuliano, mortuo Ioviano, quando Valens Oriente potitus palam Arianum se & Orthodoxorum persecutorem declarabat; Modestus, Religionem suam potentiorum sectæ accommodans, sicut ex Christiano factus fuerat idololatra, ita ex idololatra factus est Arianus, [ab Arianis baptizatum aut rebaptizatum] ab iis baptizatus, imo forsan rebaptizatus, ut innuit Nazianzenus dicens, quod ab illis quoque (Arianis) initiatus, vel potius confectus fuerat. Cum enim baptismus ab hæreticis collatus validus haberetur, quidquid impietatis in eo, de quo hic agit baptismate, agnoscit Theologus, aut de reiteratione ejus explicandum est, aut quod ab Arianis baptizatus simul hæresim eorum amplecteretur, ac proinde submergi potius aquis baptismatis quam salubriter ablui diceretur. [Orat. 20] Credibile quoque videtur, Arianos sub Valentis Imperio cœpisse palam & publice Baptismum iterare, quamvis eos sine novo Baptismate in communionem reciperet Ecclesia. Neque Modestus sectator fuit Principum quoad religionem solum; [adulatorem Principum ineptum.] sed etiam adulator tam ineptus, ut educationis aut indolis vitia in ipsis quoque laudaret. Hinc factum, ut prodigiosa Valentis feritas, in modum ardentissimæ facis fusius vagaretur, elata turpi adulatione multorum, maximeque Præfecti Prætorio tunc Modesti; qui dum formidine successoris agitaretur indies, obumbratis blanditiarum concinnitatibus cavillando Valentem, subrusticum hominem sibi varie commulcebat; horridula ejus verba & rudia, flosculos Tullianos appellans, & ad extollendam ejus vanitatem, sidera quoque si jussisset exhiberi posse promittens. [Ammian. Marc. lib. 29 cap. 1]

[211] Paucis hæc complexus Nazianzenus; Eccui tandem, inquit, incognitus ille est, qui tum apud nos Præfecti munere fungebatur, cum suapte audacia adversus nos præsertim inflammatus, tum etiam amplius quam necesse esset Imperatori subserviens, atque ex eo quod illi omnibus in rebus obsequeretur diuturnius imperium sibi conservans. [Orat. 20] Deinde rem ipsam narrare aggreditur. Ad hunc, [Ad hunc adductus Basilius,] adversus Ecclesiam frementem, leonisque speciem præ se ferentem, ac leonino more rugientem, atque ejusmodi ut a multis ne adiri quidem posset, vir fortis adducitur; imo vero ingreditur, perinde acsi non ad judicium, sed ad festum vocaretur. Quonam autem modo vel Præfecti audaciam, vel Basilii virtutem & sapientiam qua ei restitit, satis digna oratione complectar? Quæ tua est, inquit, ratio, heus tu, nomine illum compellans (nondum enim eum Episcopum vocare dignabatur) ut tanto Imperatori obsistere audeas, solusque omnium contumaciter te geras? Quorsum respondit Basilius hæc oratio spectat, & quænam hæc contumacia & arrogantia? nondum enim id satis intelligo. Quoniam, inquit ille, Imperatoris Religionem minime colis, omnibus aliis jam inclinatis ac superatis. Non enim, inquit Basilius, hæc vult Imperator meus, nec rem ullam creatam adorare sustineo, cum & ipse a Deo creatus sim & Deus esse jubear. Nos vero, inquit ille, quid tandem tibi videmur? [libere & sapienter respondet,] Nihil sane, inquit Basilius, dum hæc jubetis. Age vero, inquit ille, numquid magnum & honorificum existimas ad nostras partes adjungi, sociosque nos habere? Ad hæc Basilius: Vos quidem Præfecti estis, & valde illustres, non insicias eo: minim e tamen Deo præstantiores. Socios autem vos habere mihi quidem amplum & honorificum fuerit (quidni enim, cum ipsi quoque Dei creaturæ sitis?) sed ut alios quosdam ex his qui nobis subjecti sunt: non enim personarum dignitate, sed fide, Christianismus insignitur.

[212] Hac oratione commotus Præfectus, ac majori ira succensus, de subsellio surrexit, atque asperioribus verbis cum eo agere perrexit. Quid? Potestatem hanc non pertimescis? [minæs irati contemnit,] Cur vero pertimescerem? inquit Basilius; quid fiet? quid patiar? Quid patieris? intulit ille. Unum e tam multis, quæ meæ sunt potestatis. Quænam hæc? subjunxit Basilius, fac enim intelligamus. Bonorum, inquit ille, proscriptio, exilium cruciatus, mors. Tum Basilius; Si quid aliud habes, id nobis minitare: horum enim, quæ adhuc commemorasti, nihil nos attingit. Quonam modo, inquit ille? Quoniam, inquit Basilius, bonorum proscriptioni obnoxius non est qui nihil habet, nisi forte laceris & detritis hisce pannis indiges ac paucis libellis, in quibus omnes mihi facultates & copiæ sunt. Exilium autem haud cognosco, qui nullo loco circumscriptus sum; ac neque terram hanc, quam nunc incolo, meam habeo: & eam omnem, in quam projectus fuero, pro mea duco; imo, ut rectius loquar, universam terram Dei esse scio, cujus advena ego sum & peregrinus. Jam tormenta quid accipere queant, cum corpus desit, nisi forte primam plagam dixeris? hujus enim solius penes te arbitrium & potestas est. [& modeste rationem reddit libertatis sua.] Mors porro beneficii mihi loco erit: citius enim me ad Deum transmittet, cui vivo & munere meo fungor, maximaque ex parte mortem obii, & ad quem jam pridem propero. Hoc sermone obstupefactus Præfectus, Nemo, inquit, me (nomenque suum adjunxit) in hunc usque diem ita est allocutus, nec pari verborum libertate. Neque enim, ait Basilius, fortasse in Episcopum incidisti; alioqui hoc prorsus modo disseruisset, pro hujusmodi rebus in certamen veniens. Nam ceteris quidem in rebus, o Præfecte, mansueti & placidi sumus, atque omnium abjectissimi, quemadmodum hoc nobis lege præscriptum est; atque non dicam, adversus tantum Imperatorem, sed ne adversus plebeium quidem quemquam & infimi ordinis hominem supercilium attollimus. Verum ubi Deus nobis periclitatur ac proponitur, tum demum alia omnia pro nihilo putantes, ipsum solum intuemur. Ignis autem & gladius, & bestiæ & ungulæ carnem lacerantes, voluptati nobis potius sunt, quam terrori. Proinde contumeliis nos affice, comminare, fac quidquid collibuerit, potestate tua fruere, audiat hæc etiam Imperator; nequaquam profecto nos vinces, nec efficies ut impiæ doctrinæ assentiamur: ne si his quidem atrociora miniteris.

[213] Hæc postquam Præfectus dixit atque audiit, ipsiusque animi firmitatem eam esse cognovit, ut nulla vis eum perterrefacere ac superare posset; eum quidem foras misit atque ablegavit, non jam cum iisdem minis, [Sic acta ex Præfecto audiens Valens,] sed cum quadam reverentia & submissione; ipse autem quam celerrime potuit Imperatorem adiens; Imperator, inquit, ab hujus Ecclesiæ Antistite victi sumus: minis superior est, sermonibus firmior, verborum blanditiis fortior. Ignaviorum alius quispiam tentandus est: huic autem aut vis aperte inferenda, aut non expectandum ut minis cedat. Qua de causa factum suum improbans Imperator, atque in Basilii laudes effusus (virtus enim hosti quoque admirationi est) vim ipsi adhiberi vetuit; [Sancti virtutem miratur:] idemque interim illi accidit, quod ferro solet; ut quamvis igne emolliatur, ferri tamen naturam retineat. Minis ergo in admirationem conversis, illius quidem societatem haudquaquam amplexus est, quod mutationem erubesceret, ceterum rationem quæsivit qua honestissime ipsi satisfaceret.

[214] Eumdem Basilii cum Modesto congressum, & præclarum fortitudinis Christianæ robur Nyssenus contra Eunomium etiam exhibet, [idem narrat Nyssenus.] additis nonnullis circumstantiis a Theologo prætermißis, inter quas Modesti Præfecti nomen. Ipse Imperator, inquit, fortunam experitur, ira inflammatus, quod primum conatum ex voto non successisse videret. Et quemadmodum olim Rex Assyriorum, opera coci cujusdam Nabuzardan templum Hierosolymitanum evertit, ita & iste Demostheni cuidam, promocondo & cocis præfecto, aliisque impudentiori, hac provincia demandata, sperabat se consecuturum victoriam. Omnia igitur illo miscente, & impio quodam ex Illyrico, qui tabellas manu ferebat (de hoc impio nihil aliunde mihi innotuit, per conjecturam tamen existimo Euippium Episcopum fuisse) Impio, inquam, illo omnes Proceres ad opus hoc convocante, Modestoque multo vehementiori ira quam in prima impressione accenso; omnes hi quidem commovebantur ob iram Imperatoris, cum irato irati, ejusq; indignationi subservientes ac gratificantes, expectatione tamen futurorum suspensi erant omnium animi. Rursus ergo adest Præfectus; rursus terrores incutiuntur, & prioribus quidem graviores: iterum minæ intentantur, & ira sævit acerbior: adest forense ministerium, præcones, apparitores, lictores. cancelli, cortinæ, [Christianam Basilii fortitudinem extollens,] quibus omnibus facile animi percelli possunt, etiam eorum qui ad omnia valde parati accedunt. Sed & iterum generosus noster athleta in certamine conspicitur, gloriam prioris pugnæ longe exuperans. Hujus rei si petis testes, res ipsas intuere:

[215] Quem enim locum intactum reliquit temporis illius calamitas? [per quam Cappædocia inconcussa scetit.] Quænam gens hæreticæ vastationis & grassationis expers mansit? Quis eorum qui in Ecclesia florebant, non dejectus est a cœptis & laboribus suis? Quæ provincia insultationem illam effugit? Non Syria universa, non Mesopotamia usque ad fines Barbarorum; non Phœnicia, non Palæstina, non Arabia, non Ægyptus, non incolæ Libyæ usque ad terminos nostri orbis; neque alii qui in eo degunt, Pontici, Cilices, Lycii, Lydi, Pisidii, Pamphylii, Cares, Hellespontii, Insulani usque ad ipsam Propontidem; non gentes Thraciæ quacumque patentis, & finitimi quique usque ad ipsum Danubium. Quæ ex his omnibus provinciis calamitatis hujus expers fuit, nisi forte illa, quæ antea hoc malo tenebatur? Solus ex omnibus populus Cappadox communem cladem & ærumnam no sensit, quem magnus noster propugnator ex omnibus tentationibus eripuit. Hæc scilicet timiditatis documenta edidit Magister noster, hæc sunt paventis & trepidantis ad labores arduos præclara facinora: qui non in cœtu miserarum anicularum sicut Eunomius gloriam sibi peperit, neque mulietculas omni fraudi & deceptioni obnoxias circumvenire studuit, neque a desperatis & corruptæ mentis hominibus magni fieri valde expetendum duxit; sed reipsa demonstravit vim animi sui, & imperterritum invictumque ac generosum illum spiritum, cujus præclarum factum salus fuit universæ patriæ, pax nostræ Ecclesiæ, exemplar omnis honesti iis qui secundum virtutem vivunt; eversio adversariorum, patrocinium fidei, securitas imbecilliorum, stabilimentum robustiorum; &, ut uno verbo expediam, quidquid boni excogitari potest, id in hoc facto comprehenditur.

[216] De hoc ultimo Basilii & Modesti congressu, alia quædam alii scripserunt, [Ejusdem congressus Paralipomenæ] quæ quidem omnino falsa esse demonstrari non potest, tamen quia prætermittuntur ab utroque Gregorio, tantam fidem non merentur, quantam iis paßim adhibent alii; multa quoad ordinem temporis confundentes, tamquam si omnia uno colloquio dicta fuissent: cum tamen ex dictis constet, quod Modestus Basilium bis pollicitationibus & minis tentaverit, triennii spatio inter unam & alteram congreßionem interjecto. Dißimulatis nihilominus nunc ipsorum erroribus; qui facile innotescent eorum textus cum Nazianzeni oratione prolixa conferendo; ea dumtaxat hoc loco referam, quæ tamquam Paralipomena ad utriusque Gregorii narrationem haberi poßint. [ex Socrate,] Socrates hæc addit: Cumque Præses illi mortem monaretur, Utinam, inquit Basilius, hoc mihi vere accidat, ut pro veritate ex his corporis vinculis eripiar. [l. 4 c. 21] Ubi iterum atque iterum repetebat Præses, ut secum accurate consideraret; fertur dixisse Basilius: Ego quidem hodie & cras idem sum, atque utinam tu non mutes sententiam.

[217] Theodoretus vero ita rem narrat. Cum autem Præfectus Cæsaream venisset, [ex Theodoreto.] Basilium Magnum accersitum honorifice excipit, leni & blanda oratione compellat, hortatur ut cedat tempori, & ne propter nimis curiosam dogmatum observationem, eamque parvi æstimandam, tot tantasque Ecclesias prodat. [lib. 4 cap. 1] Pollicetur se Imperatoris amicitiam ei conciliaturum, beneficiaque multis aliis inde eventura prædicat. Cui divinus ille vir: Pueris, inquit, hæc quidem oratio convenit; illi siquidem ac sui similes ejusmodi verba avide arripiunt: at qui sunt in sacris litteris educati, ne unam quidem syllabam divinorum dogmatum prodi sinunt; sed pro istorum defensione, si opus sit, nullum non mortis genus libenter amplectuntur. Quod autem ad Imperatoris amicitiam attinet, eam cum pietate junctam magni æstimo: sed si ea careat, perniciosam esse dico. Cum autem Præfectus graviter comotus diceret, eum amentem esse; tum divus Basilius; Hanc, inquit, amentiam semper habere opto. Postea vero quam egredi jussus erat, & quid sibi agendum sit secum deliberare, posteroque die suam declarate sententiam, & huic orationi etiam minæ adjungerentur; fertur vir ille, omni lande cumulandus, respondisse: Ego quidem certe, idem qui jam sum, cras ad te redibo: tu vero ne mutes sententiam; sed minas in opus deducas velim.

[218] [ex Sozomeno,] Sozomenus libro. 6 cap. 15. Porro, inquit, ubi Imperator venit Cæsaream, Præfectus accersitum Basilium jubet opinioni Imperatoris accedere, & contradicenti mortem minatur: Basilium autem tum dixisse ferunt, se illud facturum maximi, & summi beneficii loco habiturum, si quamprimum ex corporis vinculis eximeretur. Ubi vero Præfectus jusserat, ut tum eo die tum nocte sequenti consilium caperet, & ne inconsiderate se in apertum conjiceret periculum, sed postridie ejus diei adesset denuo, suamque sententiam declararet; Mihi, inquit, consilio non est opus: nam idem qui jam sum, cras etiam ero: cum enim sim creatura, nequeo animum inducere, ut vel mei similem adorem Deumque confitear, vel tibi & Imperatori me in Religione socium jungam. Etenim, quamquam estis viri comprimis illustres, & non exiguæ orbis terrarum parti imperatis; non tamen propterea vestræ voluntati (homines enimestis) obsequi oportet, & fidem in Deum negligere: quam numquam vel publicatione bonorum, vel exilio, vel ipsa denique mulctatus morte proditurus sum: siquidem horum nihil me excruciare poterit. Etenim opes non habeo, præterquam vestem laceram & paucos libros: sicque terram incolo, quasi semper ex ea migraturus: corpus autem præ imbecillitate, unasola plaga accepta, & sensum doloris & tormenta superabit.

[219] Ruffinus, non nihil diversa ab aliis narrans, lib. II cap. 9, Non multo post, inquit, Basilius, [Ex Rufino.] Cæsareæ Cappadociæ Episcopus, cum a Valente in exilium pro fide cogeretur, exhibitus est ad tribunal Præfecti; terroribusque, ut illi moris est potestati, & minis maximis agi cœpit, ut, nisi præceptis Principis obediret, interitum sibi jam jamque speraret impendi. Tum ille, intrepidus & absque ulla animi perturbatione, hoc sibi minanti Præfecto respondisse fertur: Utinam aliquid mihi esset digni muneris, quod offerrem huic, qui maturius Basilium de nodo follis hujus absolveret. Cumque daretur ei nox, quæ erat media, ad spatium deliberandi, respondisse denuo perhibetur; Ego crastino ipse ero qui nunc: tu te utinam non mutares! Advertendum porro, Basilium, cum optat de nodo follis hujus absolvi, alludere ad difficultatem respirandi, qua laborabat vitio pulmonum; responsum autem istud, & alteri judici datum fuisse, & in altera causa, infra patebit ex utroque Gregorio: interim historiam hanc prosequamur.

CAPUT XVIII.
Basilii cum Valente Imperatore aliisque ejus Præfectis certamen.

[220] Habito cum Basilio sermone, Præfectus factus obviam Imperatori, nuntiat ei quæ dixerat Basilius, docet ejus virtutem, & quam virili & excelso animo sit exponit. [Theod. lib., 4 cap. 17] [Festo Nativitatis] Quo quidem tempore Imperator tacitus in palatium ingreditur. Verum non diu post hæc, dum Natalis dies festus Christi celebrabatur, cum Principibus viris & stipatoribus ad ecclesiam accedit, ac munera sacræ mensæ offett. [Soz. lib. 4, cap. 15] Natalis Domini eodem quo Epiphania die celebrabatur in Oriente, ut mox ex Nazianzeno sequitur sic loquente. [Orat. 20] Nam cum, universa satellitum manu stipatus (Imperator) in templum ingtessus fuisset (erat autem Epiphaniæ dies cœtusque amplissimus) ac laicorum numerum auxisset, eo modo justum honorem communitati exhibens; [ecclesiam ingressus Valens.] postquam intus fuit (Etenim hoc omnino prætermittendum non est) atque ipsius aures Psalmorum cantu, non secus ac tonitruo quodam personuerunt, & plebis pelagus vidit, omnemque ordinem & concinnitatem, quæ tam in Sacrario quam prope Sacrarium erat, angelicam potius quam humanam; & ipsum quidem (Bafilium) ante populum recto corpore stantem, qualem Scriptura Samuelem exhibet; nec corpore, nec oculis, nec animo (petinde ac si nihil novi contigisset) ullam in partem se moventem, [majestate Basilii sacrificantis percellitur,] sed Deo (ut ita dicam) & altari affixum; eos autem a quibus cingebatur, cum timore quodam ac reverentia stantes; hæc, inquam, simul atque perspexit (nec enim simile quidquam unquam viderat) humanum quiddam passus est, atque oculorum vertigine ac tenebris totus impletur. Hoc autem plerisque tunc obscurum & incognitum erat: verum cum dona, quæ ipsemet confecerat, divinæ mensæ offerenda essent, [& ad offerendum admittitur.] nec quisquam (ut mos ferebat) simul ea caperet, eo quod non satis liqueret an ea Basilius accepturus esset, tum vero manifeste se affectus prodidit: ita enim titubare cœpit, ut nisi quispiam ex Sacrarii ministris vacillantem supposita manu retinuisset, misere utique & luctuose prolapsurus fuerit.

[221] Qualia dona obtulerit Imperator, alibi non legitur, [Qualis ejus oblatio fuerit] neque unde elucidari id poßit invenitur. Interim parum credibile est, quod interpres Nazianzeni Nicetas ait, vasa aurea fuisse, quæ ipse Imperator, fabricauerat; neque enim aurifaber erat Valens. Si tamen per τὸ ἀυτουργὸς intelligi poßit Imperator, non ipse opere proprio ea fabricasse, sed conficienda jußisse, facile crediderim fuisse ornamenta pretiosa quædam ad altaris usum. Nihilo distinctius rem explicat Theodoretus, dicens, consueta dona altari offert: cum nullibi explicetur qualia dona Imperatores solebant offerre. In Pontificali Romano jubetur Rex in coronatione sua aurum offerre: sed in Græcis ritualibus altum est silentium de munerum oblatione. Nec magis liquet quo tempore ea offerenda fuerint, an circa initium, medium, aut finem sacræ Liturgiæ. In Latina quidem Ecclesia dona a circumstantibus, [& quando facta?] tam clericis quam laicis, si offerenda sunt, offeruntur flatim post dictum a celebrante Offertorium. Ast a Græcis, quamvis duplex habeant Offertorium, ad neutrum tamen fit mentio de aliis donis offerendis, nequidem in Consecrationibus Episcoporum aut Imperatorum Coronatione. Lucis tamen forsan aliquid afferet Theodorus Balsamon, qui circa initium seculi XIII scribens in Canonem III Apostolorum, ait; Patriarchæ quoque uvas offerunt in altari sacræ ædis Blachernarum, peracto Sacro in festo Dormitionis sanctissimæ Deiparæ. Videtur ergo ex similitudine facti colligi posse, Valentem, finitæ Liturgia, dona sua offerre voluisse: nam prius narratur passus oculorum vertiginem, [colligitur ex simili.] cum S. Basilium conspiceret Deo & altari affixum, quod sacratiorem Liturgiæ partem innuit. Si ergo ad Offertorium facta non est munerum oblatio, ut facta fuisse non videtur; usque ad Sacrificii finem differenda est, quando Græci Antidora, id est dona reciproca, panis nempe benedicti particulas distribuunt, quasi compensantes dona a præsentibus allata, in signum Ecclesiasticæ communionis: & quia munerum oblatio similiter signum erat talis communionis, jure merito dubitabant omnes, an hæc ab heretico & Catholicorum persecutore accepturus esset Basilius: hic tamen solita benignitate erga errantem usus est, sperans eum sibi sic devinciri posse.

[222] Jam vero quæ ad ipsum Imperatorem Basilius, ut loquitur Nazianzenus, [Basilius Imperatorem] & quanta cum sapientia prolocutus est (cum ille nescio quomodo rursus nobiscum in ecclesiam se contulisset, & intra velum extitisset, atque in illius conspectum colloquiumque, quod jam pridem expetebat, venisset) quidnam aliud dicendum est, nisi Dei voces eas fuisse, quas & qui cum Imperatore erant, & nos qui simul ingressi fueramus, audivimus? [Orat. 20] Velum intra quod ingressus est Valens, non videtur intelligi posse illud, quod aditum sacrum, in quo altare constitutum erat, sub minori concha, seu fornice quatuor columnis innixo, a reliquo templo dirimebat. Etenim in istum locum nemini, præterquam Sacerdotibus & Diaconis, in ordine suo ministrantibus, dabatur accessus; [alias in Presbyterium admissum,] Imperatori dumtaxat tempore sacræ Communionis, si divinis mysteriis participare vellet: adeoque in sacro isto adyto, orationibus tantum & sacra Liturgiæ destinato, loqui noluisset Basilius ad Imperatorem, etiam de fidei mysteriis; multo minus ausus fuisset Demosthenes, coquorum Præfectus, sermonem interrumpere, & minis Basilium lacescere. Quapropter locum intra velum, quem Valens ingressus dicitur, eum esse existimo; qui Sacerdotibus aliisque Clericis, ad Psalmos & orationes decantandas attributus est (Latini Chorum dicunt) velo aut cratibus, quod Græci portam speciosam vocabant, a loco laicis deputato separatum: in illo enim thronus erat Episcopalis, & pulpitum Lectorum.

[223] In hunc ergo locum Basilius Valentem, intra sacra aulæa ubi ipse sedebat, venire jubet: ad eumque longam orationem de dogmatis divinis instituit, cui etiam Valens auscultavit. [Theod. l. 4 c. 17] [de fide alloquitur:] Aderat vero quidam nomine Demosthenes, quem Nyssenus atque Theologus Nabuzardan appellant coquorum Præfectum, artis suæ gladios minitantem, aliis omnibus impudentiorem, per omnia similem antiquo Nabuzardan, in aula Regis Assyriorum coquorum Præfecto; nempe juxta Græcam versionem LXX: [Præfecti cognorum audaciam reprimit,] nam in vulgata Latina Princeps exercitus vel Militiæ, & Magister militum appellatur, per quem templum Hierosolymitanum subversum est. Hic ergo culinæ imperatoriæ præfectus, more plane barbaro orbis terræ magistrum Basilium reprehendit. At Divus Basilius subridens; Demosthenem, inquit, illitteratum vidimus. [& ita Valentis impetum frangit.] Ubi vero ille majori exardescens iracundia, minari cœpit; Tuum est, inquit Basilius ille magnus, jusculorum curare condimenta: nam cum aures habeas oppletas sordibus, sacro-sancta dogmata audire non potes. Atque ita ei a Basilio responsum est: Imperator autem sic Basilium admirari cœpit, ut agros quos ibi habuit pulcherrimos, donaret pauperibus, quorum curam ille susceperat, quique corpore toto labefactati maxima egebant curatione. [Orat. 20] Adhunc modum Magnus Basilius primum Valentis impetum devitavit, juxta Nyssenum: cui consentiens Nazianzenus; Hinc Imperatoriæ, inquit, erga nos humanitatis & clementiæ principium natum & constitutum est: hæc occasio maximam impressionis illius, qua tum vexabamur partem, non secus ac fluctus quosdam, fregit ac dissolvit.

[224] Verum non diu hæc tranquillitas tenuit: nam quo magis Valens qualemcumque benevolentiam erga Basilium exhiberet, tanto etiam magis solicitos reddebat Arianos, ne tandem ab hæresi eorum discederet. [Agentibus Arianis] Id ut averterent, non desierunt Imperatori revocare in memoriam jusjurandum, quo se obstrinxerat baptismum suscepturus, ad Arianismum quoad viveret protegendum, eoque orthodoxos violenter etiam attrahendos. [in Basilium exilium decernitur frustra:] Hinc (ut loquitur Theologus) in Basilium rursus orta persecutio, superioribus haudquaquam inferior. Vincebant impii, atque adversus Basilium exilium decernitur: nec quidquam eorum, quæ ad eam rem attinebant, desiderabatur. [Orat. 20] Nox aderat, in promptu currus, in plausu hostes, in luctu pii: nos, parati atque alacris viatoris latus cingebamus; nihil denique, quod ad præclaram ignominiam spectaret, requirebatur. Sed quid accidit? Exilii decretum Deus rescindit. Nam qui Ægypti adversus Israëlitas sævientis primogenitos percussit, idem Imperatoris quoque filium morbi plaga affecit. Hoc autem qua celeritate? Illinc exilii tabulæ, hinc morbi decretum; ac scelerati scriptoris inhibetur manus, & Sanctus periculo liberatur; febrisque, Imperatoris audaciam coërcentis, vir pius donum existit. Quid hoc Dei judicio vel æquius vel celerius fingi atque excogitari potest? Ita Nazianzenus rethorica quadam transitione absolvit historiam, inter omnia Basilii acta relatu dignißimam; forte quod ad Cappadoces loqueretur, qui rei gestæ seriem satis habebant prospectam. Nunc vero illa, auctorum inter se discordantium diversa narratione, ita confusa est, [nam territus Valens morbo filii & vexatione uxoris] ut vix elucidari poßit; quamvis, quoad rem ipsam & miraculorum veritatem, optimis testimoniis fulciatur. Ego ordinem, qui mihi, consideratis omnibus, verisimilior est, & Nazianzeno conformior, sequendum putavi. Cum persuasum esset Imperatori Basilium relegare in exilium; ea ipsa nocte vidit in familiam suam plagas cælitus demissas: nam & filius gravi morbo afflictatus, jam jam erat e vita migraturus; & conjux variis calamitatibus oppugnata fuit, & velut tortoribus tradita cruciatur. [Ruff. lib. 11 cap. 9., Theodor. lib. 4 c. 17] Vidit, inquam, plagas illas Valens, sed parum movebatur: quippe mens ejus a quibusdam veteratoribus expugnata fuit. Hortatur ergo Basilium, ut ad partem adversariam se transferat: deinde, cum ei persuadere non posset, jubet edictum de eo in exilium mittendo conscribi: quod cum sua manu ratum facere conaretur, ne apicem quidem unum alicujus litteræ facere potuit. Siquidem ruptus est calamus: neque id semel, sed iterum, ac tertio accidit. Cum tamen impium illud edictum confirmare impensius laboraret, concussa est dextera, tremorque eam occupavit; quare, animo præ metu prope attonito, chartam manibus dilaceravit.

[225] Ephrem in Encomio nulla de filii Imperatoris morbo, [nec potens manu tremente subscribere decreto] nulla de matris vexatione, facta mentione, solos confractos calamos memorat. Nam, cum omnem moverent lapidem, inquit, genimina viperarum, quo justum e medio tollerent; illius verbis simul ac miraculis, tamquam telis quibusdam, assidue vulnerati accesserunt, postulantes e medio eum tolli atque exterminari. Gravis enim, inquiunt, ille nobis est, etiam aspectu: siquidem valde nostris adversatur sermonibus; propterea impossibile est, o Imperator, nostram fidem progressum capere, isto superstite. Imperator autem illorum adductus sermonibus, incubuit ad voluntatem ejiciendi Basilium in exilium: ceterum calamus, nolens iniquo subservire consilio, ultro statim confractus est, insipientem illum erudiens, quam enorme facinus patrare niteretur in servum Christi, unam Divinitatem Patris & Filii & Spiritus sancti prædicantem, [& fracto calamo semel] easque qui secus sentirent aut dicerent, tamquam canes rabidos, sapienter reprehendentem. Cum autem non intelligeret tyrannus (ut qui inanimato calamo insensibilior erat, ac filius erroris) secundum quoque arripuit, ad subscribendum sententiæ exilii, & ad voluntatem suam iniquam perficiendam. [iterum,] Sed & hunc, vidit confringi, quasi nollet communicare malo, quod ipse facere nitebatur. Quid studes, o Imperator, in peregrinam ejicere regionem eum, qui inhabitatorem continet universa implentem? Cur circumvenire atque opprimere tentas eum, qui a nemine capi expugnarive potest? Quam ob rem ciuitate pellis, civem cælestem & domesticum Dei? Nam si & tertium calamum sumpseris, [& tertio cœpto desistere fuit coactus.] etiam confringi eum videbis, nolentemque parere ac cooperari tibi. Ita autem re ipsa compertum est. Tunc perspicue coram omnibus, & quasi præconis voce pronuntiata est victoria, & illustre trophæum invicto militi Christi erectum. Tres calami, consubstantialitatem Trinitatis prædicanti, patrocinati sunt. Manus ad sententiam proferendam accelerabat, & calami illam injustam demonstrabant: manus ad improbum exilii decretum scribendum festinabat, & calami inanem festinationem ac studium retardabant: & sicut virga Moysis confudit omnes incantatores & reliquos veneficos Ægypti; ita & calami subito destruxerunt consilium, ab impiis ac filiis tenebrarum seggestum.

[226] [Vitiosa illius indoles.] Porro nequis miretur tam obduratum in perversis consiliis Valentis animum, ut tot exhibitis a Deo prodigiis flecti nequaquam potuerit; juvabit indolis ipsius vitium etiam ex Ammiano Marcellino, scriptore ethnico, cognoscendum dare: etenim facile in ea delicta trahimur dæmone instigante, ad quæ animus sua sponte inclinat. In Valente, inquit ille, inexpiabile istud erat, quod regaliter turgidus, pari eodemque jure nihil inter se distantibus meritis nocentes innocentesque maligna insectatione volucriter perurgebat: ut dum adhuc dubitaretur de crimine, Imperatore non dubitante de pœna, damnatos se quidam prius discerent quam suspectos? [l. 29, c. 2] Adolescebat autem obstinatum ejus propositum admovente stimulos avaritia, & sua & eorum qui tunc in regia versabantur, novos hiatus aperientium, & siqua humanitatis fuisset mentio rara, hanc appellantium tarditatem: qui cruentis adulationibus institutum hominis, mortem in acie linguæ portantis, ad partem pessimam depravantes, omnia turbine intempestivo perflabant, eversum ire funditus domus opulentissimas festinantes. Erat enim expositus accessui insidiantium & reclusus, vitio gemino perniciose implictus, quod intoleranter irascebatur, tunc magis, cum eum puderet irasci: & quæ facilitate privati opertis susurris audierat, an vera essent excutere tumore Principis supersedens, pro veris accipiebat & certis. Inde factum est, ut clementiæ specie penatibus multi protruderentur insontes, præceps in exilium acti, quorum in ærarium bona coacta & ipse ad quæstus proprios redigebat; ut damnati, cibo precario victitarent, angustiis formidandæ paupertatis attriti; cujus metu vel in mare nos ire præcipites suadet Theognis, Poëta vetus & prudens. Quæ etiamsi recta fuisse concesserit quisquam, erat tamen ipsa nimietas odiosa. Unde animadversum est, recte hoc definitum, nullam esse crudeliorem sententiam ea, quæ est cum parcere videtur asperior. Hæc de Valentis indole Ammianus.

[227] [filius ejus in morbum relapsus,] Historiam prosequens Nazianzenus; Postea, inquit, Imperatoris filius ægrotabat (manifeste indicans, non tantum semel, sed iterum Basilii causa morbo percussum fuisse) afflictoque erat corpore: pater vero, utpote pater, simul etiam infirmabatur, remedium undecumque morbo conquirens, atque optimos quosque medicos seligens, precibusque si alias umquam incumbens & humi provolutus: nam Reges quoque humiles & abjectos reddit calamitas. Nec mirum: cum Davidem etiam prius ob filii morbum, eodem modo affectum fuisse Scriptura testetur. Cum autem huic malo medicinam nullam inveniret, ad Basilii fidem confugit: & quoniam, ob contumeliam recens ipsi illatam, eum suo nomine accersere præpudore non audebat; aliis, quos arctissima familiaritate & benevolentia devinctos habebat, [ad Basilii præsentiam levius habet] legationem hanc committit. Ille vero nihil cunctatus, nec quod fortasse alius fecisset adversus tempus insultans, confestim affuit: atque ad ejus adventum statim levior fit morbus, paterque meliorem spem animo concipit: qui nisi salsam aquam dulci admiscuisset, simul videlicet & ipsum advocans, & hæreticis credens, sanum quoque & incolumem filium fortasse recepisset: atque id pro certo & indubitato habebant, qui tunc aderant, calimitatisque participes erant. Socrates magis aperte asseverat, Principem sanandum fuisse, si pater Arianam impietatem deserere voluisset: Non diu post, inquit, filius Valentis, nomine Galates, qui tenera admodum ætate fuit, forte adeo graviter ægrotare cœpit, ut medici de ejus vita penitus desperarent. [l. 4 c. 11] [sed mori permittitur ob pervicaciam patris,] Cujus mater Dominica Imperatrix retulit ad Imperatorem, se per quietem ab horrendis visis valde divexatam fuisse; puerumque, propter contumeliam, quam Basilius Episcopus fuisset ab eo perpessus, morbo afflictari. Quæ Imperator animo diligenter complectens accersit Basilium; &, quo illius faceret periculum, sic illum alloquitur: Si vera sunt tua de fide dogmata, precare ut filius meus non moriatur. Tum Basilius: Si, inquit, credes, o Imperator, quemadmodum ego, & efficies ut Ecclesia ad concordiam reducatur, vivet puer. Cui cum Imperator minime consentiret: Idcirco, inquit Basilius, de puero fiat voluntas Dei. Basilium ergo, cum hæc dixisset, dimitti jubet: puer vero statim post exit e vita. Errat tamen in eo Socrates, quod scribat ista contigisse Anthiochiæ; & Basilium Valentis jussu detentum fuisse in carcere.

[228] De puero autem ab Arianis baptizato, solus Theodoretus meminit: Valens, inquit, miseriarum immissarum causam agnoscens, divinum hominem, quem minatus fuerat se supplicio affecturum, orat, ut domum ad se veniat: duces autem Imperatoris mandata conficiunt. [l. 4, c. 17] Magnus igitur Basilius tum profectus ad regiam, & filium Imperatoris morti vicinum conspicatus, pollicetur eum ad vitam reversurum, modo sacro-sancto baptismate a piis hominibus donaretur: quæ cum dixisset, exivit. Imperator vero obstrictus jurejurando, instar dementis Herodis, quibusdam sectæ Arianæ qui aderant, [eum ab Arianis baptizari patientis,] pueri baptizandi negotium dat: puer autem extemplo obiit mortem; itaque & Valentem pœnituit, utique mente complexum, quantum ex jurisjurandi sui observatione accepisincommodi; & extinctus filius, qui erat ei unicus, paternæ impietatis creditur exolvisse supplicia: proinde ante lucem missi sunt qui rogarent Basilium, ut precibus suis intercederet pro parentibus; ne etiam ipsi, & quidem multo justius, similiter interirent. [Ruff. lib. 11 cap. 9] Sic accidit, ut cum omnes Catholicos expulerit Valens, Basilius usque ad vitæ exitum intemerato Communionis sacramento in Ecclesia perduraret. Unde rerum omnium moderator Deus satis perspicue ostendit, tum quod aliis ejus permissu eadem ipsa obtigerunt, tum quod Basilius illius ope insidiis ereptus fuit: atque ut in isto Basilii negotio potentiam suam monstravit, sic in illo altero suæ providentiæ genere fortitudinem præstantissimorum hominum curavit palam prædicandam. [Theodor. l. 4, c. 17] Valentem igitur, hunc in modum impetum facientem, spes frustrata est.

[229] Ita divino auxilio debellatis Basilii inimicis, supererat Modestus Præfectus prætorio, in quo Dominus specimen aliquod misericordiæ suæ per Sanctum exhibere volebat. [Orat. 20] Nam illum quoque morbus quispiam obortus, viri sancti manibus substernit. [Modestus pœnitens, a Basilio sanatur,] Et profecto plaga cordatis hominibus doctrina efficitur, ac plerumque prospero rerum successu potior ac præstabilior est afflictio. Ægro corpore erat, illacrymabat, distorquebatur, Basilium accersebat, obsecrabat; Satisfactionem habes, clamabat; da salutem. Et quidem hanc consecutus est, ut & ipse fatebatur, & multis hujus reiignaris persuadebat: neque enim illius virtutes admirari ac prædicare desinebat. Testantur sane epistolæ, a Basilio ad Modestum scriptæ, singularem quamdam amicitiam, & ex amicitia mutuam sine adulatione fiduciam, sed maxime impletum illud quod antea Basilius Modesto dixerat: Nam ceteris quibusque in rebus mansueti & placidi sumus atque omnium abjectissimi, quemadmodum lege præscriptum est; [fitque ei amicus:] verum ubi Deus nobis periclitatur ac proponitur, tum demum alia omnia pro nihilo putantes, ipsum solum intuemur. [Orat. 20] Ita præclarus ille Fidei & Ecclesiæ defensor, qui tanta fortitudine Modesto Præfecto restiterat, ubi de Fide agebatur; post contractam cum eo amicitiam, scripsit ei supra relatam epistolam, ut immunitatem a vectigalibus, quam Magnus Constantinus Ecclesiis concesserat, conservatam vellet.

[230] [quiescit Valentis in Basilium persecutio,] Ea vero quæ de Valentis in Basilium persecutione narrata sunt, contigisse videntur ante Pascha anni CCCLXXI, quod XVII Aprilis celebratum fuit: istud tamen certo affirmari non potest: quippe nihil obest quo minus hæc fieri potuerint hoc toto anno & sequenti, quo Valens Antiochiæ aut in vicinis urbibus versatus est, adeoque ei commodum fuerit Cæsaream sæpius excurrere. Verum enimvero cum secunda Maji hujus anni Alexandriæ victor Athanasius, post multa confecta certamina, post totidem etiam reportatas coronas, ex hujus vitæ laboribus ereptus esset, & ad vitam vacuam a molestiis translatus; & Petrus, vir facile optimus, Præsulatum illum obtinuisset; satis negotii videntur Ariani habuisse, [post mortem S. Athanasii.] si auctoritatem suam apud Valentem, & impiorum sibi consentientium potentiam, turbandæ Ecclesiæ Alexandrinæ impenderent, ideoque Basilium ejusque Ecclesiam qualicumq; pace gaudere permiserint. [Theodor. l. 4, c. 18] Non tamen ea pax diuturna fuit, si hoc tempore (quod credibile est) Ponti Præfectus in Basilium insurrexit: quam, persecutionem dicam potius, an tumultum? Valentis persecutioni annectere visum est cum Nazianzeno, ut sub unum aspectum proponantur omnia quæ Sanctus a Magistratu politico, ob fidem & virtutem Christianam, perpessus est.

[231] Digresso itaque Imperatore, aut saltem in Cappadocia minime commorante, is qui nefarium illum adversus Israëlem olim excitavit, idem contra hunc quoque Ponticæ provinciæ Præfectum commovit; hoc quidem prætextu, quasi mulierculæ cujusdam causa stomacharetur, sed revera impietatis defensionem suscipiens, ac pietatem oppugnans. [Orat. 20] Mitto alias omnes contumelias, quibus Basilium vexavit; quod perinde est ac si Deum dicerem, adversus quem & cujus causa bellum gerebatur; quod & eum qui contumeliam inferebat maxima ignominia affecit, & pugilem nostrum summopere extulit (si modo magnum quiddam & excelsum existimandum est, philosophia, & hinc nata laude vulgus anteire) quomodo vero id actum sit, oratione nunc persequar. Mulieri cuidam, amplissimo loco natæ, cujus maritus haud pridem extremo vitæ die functus erat, judicis assessor vim afferebat, invitamque ad nuptias pertrahebat. Illa autem, cum nulla ratione hanc vim effugere posset, consilium capit non majoris audaciæ quam prudentiæ plenum. Mulierem hanc existimat Baronius celebrem illam Vestianam fuisse, de qua sic Nyssenus: Erat in monasterio quædam femina nobilissima, [forsan Vestianam, sociam Macrinæ;] divitiis & genere & corporis forma atque aliis nominibus illustris, in ipsa adolescentia constituta. [Vir. Macr.] Hæc vero cuidam honestissimo in matrimonio collocata fuerat, sed brevi tempore cum illo vixerat: quare conjugio liberata, viduitatis suæ custodem ac magistram magnam Macrinam elegerat, & cum virginibus plurimum versabatur, ut ab eis rationem disceret recte & ex virtute vivendi. Vestiana illi erat nomen, pater Araxius vocabatur, unus e numero Senatorum magni Consilii.

[232] Hæc, inquam, consilium capit non majoris audaciæ quam prudentiæ plenum. [Hæc ad altare confugiens,] Ad sacram enim mensam confugit, Deumq; propugnatorē adversus injuriā adoptat. Quid igitur, per Trinitatē ipsam (ut forensi quoque dicendi genere non nihil inter laudes utar) faciendum fuit, non dico Magno Basilio, ac de his rebus aliis leges statuenti; sed alii cuipiam longe illo inferiori, dum tamen Sacerdoti? Quid aliud nisi ut eam assereret, retineret, omni cura tueretur; Dei clementiæ & legi, quæ altatibus honorem haberi jubet, manum porrigeret; omnia denique prius faceret & pateretur, quam ut inhumanius ullum adversus eam consilium iniret; sicque & mensam sacro-sanctam, & fidem etiam illam cum qua supplex erat, contumelia afficeret? Nequaquam, inquit novus judex; sed omnes imperio meo cedere. ac Christianos leges suas prodere oportet. Ille igitur supplicem deposcebat; hic omni vi retinebat. Ille rursum furore concitatur, ac Magistratus quosdam mittit, qui sancti Basilii cubiculum perscrutarentur, ignominiæ causa potius id faciens, [a Basilio servatur intacta:] quam quod ejusmodi quidquam necesse esset. Quid ais? Domumne Basilii, ab omni libidinis motu liberi, quem Angeli complectuntur, quem vel solum intueri feminæ reformidant? Nec eo contentus, ipsum insuper adesse & causam dicere jubet; neque id placide & humane, sed quasi unum ex iis qui capitis damnati sunt. Atque ipse quidem aderat: ille autem, ira & arrogantia plenus, pro tribunali sedebat. Stabat Basilius, quemadmodum Jesus meus Pilato judicante: cunctabantur porro fulmina, Deique gladius adhuc exacuebatur & differebatur, arcusque ita contendebatur, ut tamen retineretur, pœnitentiæ videlicet tempus ac locum operiens: [qui ideo affectus contumelia] hoc enim apud Deum in more atque usu positum est. Atque hic mihi quæso alterum persecutoris & athletæ certamen specta. Pallium detrahi & lacerari jubebat: at ille, Exuam præterea, si ita lubet, etiam tunicam. Eum qui carnis expers erat, verberaturum se minabatur: corpus submittebat. Ungulis laceraturum; at ille, Hujusmodi, inquit, laniatione medicinam hepati afferes, magnopere (ut vides) me prementi.

[233] Et ipsi quidem in his erant: civitas autem, simul atque hujusmodi malum ac commune periculum rescivit (periculum enim suum quisque Basilii contumeliam esse existimabat) tota furore corripitur atque incenditur; ac, velut fumo apum examen movente, [plebem pro se commotam sedat,] certatim omnes cujuslibet generis atque ætatis excitantur & exurgunt, præsertim armorum opifices, imperatoriique textores; nam hi in ejusmodi rebus ferventiores sunt, atque ob libertatem ac licentiam, qua fruuntur, ad audendum paratiores. Unicuique porro teli loco erat, vel quod ars offerebat, vel quod in re præsenti tumultuarie confecerat. Faces in manibus; saxa, fustes in promptu; unus omnium cursus, unus clamor, communis animorum alacritas; furor, miles vehemens, imo belli dux. Ne mulieres quidem tunc temporis inermes erant; hac nimirum occasione animos earum exacuente (radii autem ipsis hastarum loco erant) imo nec mulieres jam manebant, [mortique eripit sacrilegum.] quippe quas zelus roborasset, atque ad virilem fortitudinem animique magnitudinem traduxisset. Quid multa? Pietatis omnes ita demum se participes fore censebant, si Præfectum laniarent ac discerperent; isque majorem apud eos pietatis laudem habiturus videbatur, qui primus in eum, qui tantum facinus aggressus erat, manum injecisset. Quid igitur audax ille & insolens Judex? Supplex erat, miserabilis, calamitosus, quovis homine dejectior: quoad in conspectum prodiens Basilius, ille martyr & sine plagis victor, ac populum ob pudendum scelus furore correptum per vim retinens, supplicem suum & vexatorem a periculo vindicavit.

[234] Accedat his Nyssenus, qui magni fratris, tum in hac tum in aliis persecutionibus constantiam vere Christianam, [Nyssenus fratris fortitudinem laudat] & fervens martyrii desiderium sic paucis exponit: Basilius, cum veluti fax noctu errantibus per mare, Ecclesiæ bono apparuisset, omnes ad rectam viam converit; cum Præfectis & Præsidibus confligens, cum Ductoribus copiarum congrediens, apud Imperatores libere loquens, in concionibus & ecclesiis clamans, eos qui procul abessent exemplo Pauli per epistolas concilians atque adjungens sibi, effugiensque & evitans confligentium reprehensiones, cum nihil in se haberet, quo teneretur & vinceretur ab adversariis. [Or. F.] Fortior enim & firmior erat, quam ut ab iis qui bona ejus publicarent, vinci ac subigi posset: cum ipse se bonis, propter spem futuri regni, mulctasset. Ab exilii metu liber erat, quod unam patriam hominum censeret esse paradisum, [& martyrii desiderium] atque omnem terram quasi commune naturæ exilium spectaret. Qui autem quotidie moreretur, ac per mortificationem semper lubens absumeretur, quando tandem mortem, quam inimici minabantur, metuere potuisset? Etenim clades ei ac calamitas erat, quod non sæpe posset Martyrum pro veritate certamina imitari, cum uni morti dumtaxat natura obnoxia sit. Qui Præfecto cuidam, aliquando se jecur ejus de visceribus rapturum terrendi causa minanti, subridendo deludens insulsas atque protervas minas, Gratiam tibi, inquit, hujus voluntatis atque propositi nomine habebo: etenim haud mediocriter molestum est jecur, visceribus incumbens: si ejeceris ergo illud, ut minaris, re molesta atque odiosa corpus liberaveris. His omnibus epiphonematis loco subjungamus. [Orat. 20] Hæc operatur Sanctorum Deus, [paratam semper et Dei opem] qui omnia facit atque in melius commutat, qui superbis resistit & humilibus gratiam tribuit. Quidni autem is qui mare scidit, & fluminis cursum inhibuit, & elementis vim attulit, & per manuum extensionem trophæum erexit, ut fugitivo populo saluti esset; Basilium etiam a periculis extraheret? Atque hic mundanum externumque bellum finem accepit, exitumque habuit Deo favente lætum atque felicem, qualemque fides illius merehatur …

CAPUT XIX.
Basilius Occidentalium Episcoporum auxilium rursus implorat: S. Meletium & Antiochenos in persecutione consolatur.

[235] Post discessum Valentis e Cappadocia hoc anno CCCLXXI, ante Pascha XVII Aprilis celebratum, adeoque ante mensis Maji initium & mortem S. Athanasii; reversus est ab Occidente Dorotheus Diaconus, quem anno præterito a Basilio aliisque Orientalibus Episcopis in Occidentem ablegatum vidimus. Is transacta ibidem hieme ad suos rediit, secum deferens exiguum legationis suæ fructum, [Dorotheo ab Occidente regresso cum litterit,] in solatium eorum a quibus missus fuerat; videlicet litteras ad S. Athanasium Alexandrinum, quas ipse aliis Episcopis & Basilio transmisit. Referebant hæ litteræ, Nicænæ Fidei testimonium, & inoffensæ unanimitatis & conspirationis demonstrationem; ut & Pastores ostenderent Patrum se insistere vestigiis, populum Dei cum scientia pascentes. [B. Ep. 61] Hæc omnia Orientales tantum exhilararunt, ut mœrorem quodammodo discusserint, & risum quemdam exiguum animis ipsorum infuderint etiam in hoc tristi rerum statu, in quo tunc agebant. Sed imprimis auctum est ipsis solatium, per apprime religiosum Diaconum Sabinum, qui relatione eorum quæ apud Occidentales honeste agebantur, [& Sabino in Orientē appulso,] animos illorum pavit. Videtur ergo statim post reditum Dorothei, in Orientem quoque pervenisse Sabinus, ab Occidentalibus vicißim ad eos ablegatus: erat autem Diaconus Ecclesiæ Mediolanensis. [Tom. 2 Concil.] Hic Synodicam Concilii Romani ad Illyricos, Episcopis Orientalibus ex authentico tradidit: deinde anno CCCLXXXI interfuit Concilio Aquileiensi Episcopus Placentinus, coliturque inter Sanctos XI Decembris. [Martyrol. Roman.]

[236] At Basilius, quamvis non impetrasset id auxilii ab Occidentalibus Episcopis, [recreatus Basilius,] quod & ipse petierat & aliis postulandum suaserat; nempe ut illi conjunctis viribus apud Imperatores satagerent pro pace Ecclesiarum, & legatos in Orientem mitterent qui dissensiones inter Episcopos componerent; (quorum neutrum fecerunt, sed epistolam dumtaxat Synodicam ipsis tradendam curarunt, quam prius ad Illyricos miserant.) Sic, inquam, sua spe frustratus Basilius, gaudebat tamen adesse Sabinum Diaconum, eo quod speraret fore, ut ipse calamitosum statum Orientalium experimento perceptum, Occidentalibus evidenter nuntiaret, permoveretque ut primum assidua studiosaque oratione ad Deum cum illis certarent; deinde etiam solatium quod præstare possent laborantibus Ecclesiis adferre non recusarent. [B. Ep. 61]

[237] Istam vero calamitatem Ecclesiarum idem Basilius ita describit: [hujus calamitates exponit,] Laborat hic, Fratres reverendissimi, & defatigata est frequenti adversariorum insultu Ecclesia, quemadmodum navigium in medio mari aliis post alios undarum fluctibus agitatur, nisi cito Dominus pro sua bonitate nos respexerit. Sicut igitur nos proprium bonum ducimus vestram inter vos conspirationem unanimitatemque; ita male afficimur dissensionibus. Verum non quia situ locorum dissiti sumus, discordes esse nos convenit: sed cum spiritus communione uniamur, in unius corporis conspirationem nos recipere debemus. Porro tribulationes nostræ vel nobis tacentibus vobis sunt cognitæ, ut quæ in totum orbem sunt evulgatæ. Patrum dogmata contemnuntur, Apostolicæ traditiones nullo in numero habentur, recentiorum hominum inventa in Ecclesiis dominantur; homines artificiose non theologice disputant; Mundi sapientia primas tenet, Crucis gloriam abominans; Pastores abiguntur, lupi graves introducuntur, qui Christi gregem decerpunt; domus oratoriæ deseruntur ab ecclesiastico cœtu, solitudines refertæ sunt plorantibus; seniores ingemiscunt, dum vetera præsentibus comparant; juvenes miserabiliores sunt, eo quod non videant qualibus privati sint. Hæc sane movere eos, qui Christi dilectionem docti sunt, ad compassionem poterunt. Ceterum si oratio conferatur rerum veritati, multum ab ipsius dignitate abest. Quare si aliqua dilectionis consolatio, si quædam spiritus communio, si qua viscerum miseratio, commoveamini ad nostrum auxilium, arripite pietatis zelum, eripite nos ex hac tempestate.

[238] In tanta hac Ecclesiarum desolatione congruum præterea censebat Basilius, ut nomine Synodi sive omnium orthodoxorum Episcoporum nomine, quispiam rursus in Occidentem ablegaretur, qui secundas ad illos deferret litteras: neminemque ad hoc manus magis idoneum Dorotheo Diacono existimabat. [B. Ep. 273] Quapropter rogat S. Meletium, [& per remissum in Occidentem Sabinum omnium nomine scribens,] ut omnia per eundem Dorotheum ordinare velit, litterasque dictare quæ ad Occidentales essent deferendæ; tum denique ipsum, statim, completo Paschatis festo, dimittere Cæsaream; ut, si suum consilium S. Eusebio Samosateno etiam probaretur, cujus sententiam per litteras exquisierat, præfatus Dorotheus statim in Occidentem discederet. Verum cum deinceps Dorotheus nullibi memoretur in Occidentem profectus, credo reliquos Episcopos censuisse, satisfactum iri officio suo & temporum neceßitati, si litteræ ad Occidentales Sabino Diacono deferendæ traderentur: quod factum est. Epistola communi nomine scripta servatur inter Basilianas LXIX, quæ vel ex eo a S. Meletio dictata probatur, quod inter calamitates sub quibus gemebant Ecclesiæ eas præcipue enumeret, quæ circa Antiochiam conspiciebantur: nempe quod sub aperto aëre extra Ecclesiam Orthodoxi conventus suos agerent.

[239] Præter has communi nomine scriptas, Basilius, usus opera ejusdem Sabini, privatas suas adjunxit, ex quibus supra nonnulla retulimus. Sed & ad nonnullos alios Episcopos privatim scripsit, [dat etiam privatim suo scripta,] qui & ipsi litteras ad illum privatim dederant, inter quos si numeretur Valerianus aliquis, cui inscribitur epistola CCCXXIV, oportet ipsum non Illyriorum, sed Aquileiæ Episcopum fuisse: nam inter Illyricos hujus temporis Episcopos nullus reperitur istius nominis. [B. Ep. 324] Cuïcumque autem Episcopo scripserit, Orientis neceßitatem vehementer illi commendat; & Deo gratias, inquit, qui videre mihi dederit veteris illius dilectionis fructum in tua puritate: qui cum corpore tam semotus existas, te tamen per literas mihi copulaveris, meque tuo desiderio sancto & spirituali fueris amplexatus; quo facto inexplicabilem meo animo amorem concitasti. Revera enim illud quod vetus habet verbum, edoctus didici, quod ut animæ sitienti aqua frigida, ita & nuntium bonum de longinqua regione allatum. Fames siquidem caritatis ingens est in istis regionibus: in proclivi vero causa est, colendissime Frater; [ad Valerianum Ep.] illa nimirum, quod quia iniquitas abundet, multorum caritas refrixit. Hanc ob causam tuæ litteræ magni videbantur æstimandæ: vices autem idcirco tibi rependimus, per eundem virum religiosissimum Syndiaconum & Fratrem Sabinum. Per illum tibi nosmet notos facimus, [preces pro Orientis pace efflagitat,] obsecramusque ut fundendis pro nobis orationibus velis invigilare, ut rebus nostris ita tandem aliquando Deus pacem & tranquillitatem largiatur; ventos autem istos & mare increpet, ut conquiescamus ab ista tempestate fluctuumque agitatione, & subversione in qua sumus constituti, dum singulis momentis absorbendos nos fluctibus expectamus. Sed magnus Deus nobis in præsenti largitur, ut de vobis fando accipiamus, per omnia concordes vos atque unanimes inter vos esse, & sine ulla contradictione annuntiari pietatis doctrinam apud vos. Etenim aliquando necessarium erit (nisi prius mundi tempora concludantur, nec humanæ vitæ dies amplius prorogentur) ut fides, opera vestra per Orientem redintegretur, [& ut Occidentalium opera fides fulciatur,] & bonorum quæ vos inde derivastis retributionem eidem communicetis. Sana apud nos portio, & majorum pietatem vindicatura, vehementem in modum laborat, diabolo illam affligente multis variisque admotis machinis, & omni adhibito artificio illam concutiente. Sed per vestras qui Deum amatis orationes, extingui forsan poterit atque aboleri impia illa, & ad populum decipiendum adinventa Ariana hæresis; majorumque de novo effulgere doctrina, qui Nicææ in synodum convenerunt; ut sanctæ Trinitati doxologiam, salutari Baptismati congruam, reddamus. Istud vero quod hic ait Basilius, de Fide orthodoxa per Occidentales aliquando in Oriente restituenda, [haud frustra optat:] vim quamdam occultioris prophetiæ habuisse videri potest; quandoquidem, Sancto ad vitæ exitum appropinquante, Gratianus Occidentis Imperator, & Theodosius in Hispaniis natus, orthodoxam Fidem, tam diuturna persecutione oppressam, tandem respirare fecerunt.

[240] [afflictos consolatur,] Fervente igitur Valentis persecutione, & quaquaversum devastante Ecclesias, per Syriam, Palæstinam, Ægyptum; Basilius, tantisper in pace relictus, videbatur Divina providentia conservatus, ut posset consolari eos qui in omni pressura erant. Ideoque per litteras suas mulcendo, hortando, erudiendo, solicitudinem omnium Ecclesiarum sibi quodammodo assumpsit. [B. Ep. 187] Illos inter numerandus venit S. Meletius, qui hoc tempore in minorem Armeniam expulsus, tertium suum exilium fortiter perferebat; videturque habitasse in Getasibus, agro suo prope Nicopolim. [imprimis S. Meletium:] Quam magnam & quam piam amicitiam Basilius cum illo coluerit, abunde in ipsius paßim epistolis legitur, tum vel maxime in hac quam subjungo: Si quo pacto Pietati tuæ notum fuisset, quam magno nos, quotiescumque scribis, gaudio afficias; numquam sane, scio, oblatam scribendi occasionem neglexisses; sed studio quoque multas semper ad nos epistolas dedisses; ut qui scias afflictorum recreationi apud divinam benignitatem reconditam esse mercedem. [B. Ep. 56] [ejus litteris multum oblectatus] Nam omnia hic dolore plena sunt, & sola nobis malorum aversio est Sanctitatis tuæ cogitatio, quam nobis evidentiorem indit rerum tuarum, quæ omni sapientia & gratia abundant, commemoratio. Itaque si quando epistolam tuam in manus sumimus, primum qua sit mensura inspicimus; illamque tantum diligimus, quantum versuum multitudine abundat. Deinde dum illam legendo percurrimus, perpetuo quidem, donec sermone illius immoramur, gaudemus; ubi vero fini epistolæ appropinquare cœpimus, [& alloquium desiderans,] dolemus. Ita scilicet quodcumque bonum dixeris litteris tuis continetur: quod enim ex corde bono promanat, bonum est. Si vero precum tuarum interventu, donec in terra ista sumus, & præsenti ad ipsum conspectum alloquio digni haberemur, & ab ipsa viva voce salutarem doctrinam, veluti commeatum in præsens & futurum seculum, accipere promereremur; istuc utique maximum bonum judicaremus, & principium nobis ipsis divinæ benevolentiæ arbitraremur.

[241] Meletio Antiochia absente, Ecclesiæ ipsius curam susceperunt duo Presbyteri, [dum Antiochenis pro ipso invigilant] Flavianus & Diodorus. [l. 4, c. 23] De quibus ita loquitur Theodoretus: Hi duo curam Gregis suscipiunt, & tum lupis sua fortitudine & sapientia resistunt, tum ovibus convenientem curationem adhibent: itaque a radicibus montis depulsas oves, ad ripas vicini fluminis pascebant. Non enim more eorum, qui Babylone olim captivi tenebantur, organa suspenderunt; sed conditorem & patronum suum in omni loco dominationis ejus hymnis celebrarunt. Ceterum ne isto quidem in loco conventum piorum Pastorum, Christum Dominum divinis laudibus efferentium, agi hostis ille passus est. Proinde duo illi Pastores admirabiles, divinis ovibus velut in gymnasium bellicum coactis, spirituales herbas demonstrabant: atque Diodorus, [Diodorus] vir sapientissimus fortissimusque, tamquam fluvius limpidus & ingens, tum suorum animos fortitudinis rivulis irrigavit, tum adversariorum blasphemias sinceræ doctrinæ undis penitus obruit: qui ut generis splendorem pro nihilo putavit, sic ærumnas pro fidei defensione lubens perpessus est. Flavianus autem, optimus vir, etsi ex Patriciis ortus, tamen solam pietatem nobilitatis loco numeravit, & tamquam palæstræ magister, magnum Diodorum, velut athletam in omni certaminis genere exercitatissimum, perunxit. Nam id temporis, quamquam ipse in conventibus ecclesiasticis minime concionatus est, illis tamen qui illud munus obibant, [& Flavianus Presbyteri;] magnam copiam argumentorum & sententiarum, e sacris litteris petitarum, suppeditavit. Atque ut illi arcus contra Arianam blasphemiam tendebant, ita hic ex mente, tamquam ex pharetra, tela eis subministrabat. Quin etiam hæreticorum retia, privatim & publice disputando, facile disrupit; & argumenta ab illis proposita, aranearum telis similia esse demonstravit.

[242] Diodorus postmodum Tarsensem in Cilicia Archiepiscopalem Cathedram, [quorum iste postea Episc. Tarsensis fuit;] allaborante verisimiliter S. Meletio, adeptus est; sed Presbyter Antiochenus, magis quam Tarsensis Episcopus claruit. Illum, tamquam B. Silvani alumnum, primum suscepit Basilius, deinde dilexit & complexus est, propter sermonis gratiam, per quam multi eorum qui virum audiebant meliores reddebantur; quamvis ob eam quam cum illo habebat consuetudinem, a quibusdam accusaretur. [Hieron. de Script., B. Ep. 82] Diodorus enim apud multos, etiam post mortem, [alter postea, fortassis falso, suspectus in fide,] in suspicionem hæresis venit. Attamen, si hæretica labe contaminatus reipsa fuit, ejus amicitia S. Basilio ad crimen imputari non debet; sed inter eos ille numerandus est, qui pietatem mentiti, in sui admirationem & dilectionem traxerunt Sanctum: eo enim tempore, quo Antiochenam pro S. Meletio administravit Ecclesiam, nulla deteriori fama videtur laborasse.

[243] Extant ad ipsum binæ a Basilio datæ epistolæ, quarum prioris initium, cum sit historicum, hic apponendum censui. [B. Ep. 197] Allatæ sunt nobis litteræ, inquit, [& accusatus approbasse conjugia.] epigrapham habentes Diodori; reliqua vero illarum, alteri cuipiam magis quam Diodoro competere videbantur. Etenim mihi quisquam ex artificiosis personam tuam ad hoc induisse videtur, ut hoc pacto fide dignum se reddat auditoribus, quasi interrogatus a quoquam, liceatne demortuæ uxoris sororem matrimonio ducere, ab ea quæstione non abhorruerit, sed aurem placide accommodaverit, atque obscœnam concupiscentiam una cum illo admodum fortiter excusaverit. Misissem ego hoc scriptum ad te, si ad manum fuisset, suffecissetque ut & te ipse & veritatem vindicares. Quoniam vero qui illud ostenderat mox abstulit, & trophæi cujusdam loco adversum nos circumtulit, quod rem hanc initio prohibuerimus, & scriptam se potestatem habere dixit; jam ad te scripsi, quo ambabus manibus adulterinum hoc scriptum deprehendamus, nec aliquid illi roboris relinquamus, ne facile possit nocumentum inferre legentibus. [cum sorore uxoris defunctæ;] Principio igitur, quod in hujusmodi rebus maximi momenti est, morem qui apud nos est objicere possumus, quod is legis vim habeat: propterea quod sanctiones istæ a sanctis nobis sint viris traditæ. Est autem hic mos talis. Si quis affectu immunditiæ correptus, ad illicitam duarum sororum communicationem exorbitaverit, id neque conjugium esse censendum, neque tales ad ecclesiasticum cœtum admittendos, priusquam a se invicem dirimantur. Quare etiamsi nihil aliud dici posset, sufficeret mos iste ad cavendum hoc malum. Quoniam vero, qui epistolam hanc scripsit, adulterina argumentatione tantum malum in vitam humanam inducere conatus est; necesse est, ut nec nos cessemus, quo minus rectæ ratiocinationis subsidium adferamus; quamquam in illis rebus quæ admodum sunt perspicuæ, major est apud unumquemque prænotio, quam ulla sit sermonis argumentatio. Pergit deinde Sanctus pluribus argumentis ostendere, incestuosum esse tale matrimonium, refutatis iis quæ ab auctore epistolæ, Diodori nomine vulgatæ, [monetur incesta illa omnino esse.] ex divinis Scripturis pro tali matrimonio allata fuerant. An vero scriptum istud, quod Basilius hic reprehendit, revera Diodori fuerit, an ejus nomini suppositum ab hæreticis, aut ipsomet adultero (quod credibilius videtur) ut Basilio conflarent invidiam, ejusque famam traducerent, acsi perniciosam quamdam quoad mores doctrinam in Ecclesiam induceret, aut a secum in fide recte sentientibus tradi permitteret; utrum, inquam, Diodori, fuerit; haud omnino liquet: cum nesciatur, quid hic ad hanc Basilii epistolam responderit. Si tamen ejus fuerit, ostendit sufficienter Basilius, se hominem quidem, non ejus errores amare.

[244] [eumdem de uno libello bene scripto laudans,] Altera epistola Basilius Diodorum amice instruit & reprehendit. Miserat hic ad illum libros duos, quos contra hæreticos conscripserat, ejus judicium de iis exquirens. Priorem libellum Basilius laudat, eoque se summopere delectatum affirmat, non solum propter illius brevitatem, ut par erat usu venire ei qui jam ad omnia segniter & ægre affectus est; sed & propterea quod densus est simul & refertus sententiis, ac contrariorum objectiones & responsiones illis subjectas, haud confuse, sed recto ordine digestas habet. [B. Ep. 167] Dictionis præterea inaffectatæ incomposita simplicitas, decora ipsi videbatur, & conveniens professioni Christiani hominis, cujus non est ad ostentationem magis scribere quam ad publicam utilitatem. Et hunc quidem librum apud se detinuit, curare cupiens ut transcriberetur. Verum difficile erat invenire quemquam, qui scribendi facultate valeret; ad tantam enim penuriam invidiosæ res Cappadocum devenerant.

[245] [in altero quædam corrigenda indicat Sanctus,] In altero volumine, quod majus erat, varia Sanctus reprehendit. Nam, eamdem quidem ut primum, inquit, in rebus facultatem habens, dictione vero instructiore & figuris dicendi variis ac dialogica festivitate ornatius, multum mihi videbatur cum temporis ad perlegendum, tum laboris ad intelligendum poscere, ad hoc ut sensus & colligantur, & memoriæ mandentur. Calumniæ namque adversariorum & contentiones nostrorum intersertæ, licet dialecticam quamdam suavitatem commentario adferte videantur, eo tamen quod tantum generant morarum, mentis intentionem confundunt ac convellunt, & sermonis quoque strenui vigorem remissum reddunt… Qua propter & nobis, quinon inanis gloriæ gratia, sed ob id ad scribendum accingimur, ut Fratribus utilium ac salubrium sermonum monimenta relinquamus; si personam quamdam, [amica, ut solebat. libertate.] quæ propter morum pervicaciam omnibus jam antea & nota sit & proclamata, induxerimus, & de qualitate illius quædam sunt attexenda; omnino nobis convenit, relictis ipsis rebus, tales perstringere homines: si vero indefinitum sit de quo loquimur, contentiones illæ personales connexionem quidem sermonis interumpunt, nihil vero utilitatis tandem adferunt. Ista scribo, ut declaretur, quam non in adulatoris manum labores tuos miseris, sed Fratri carissimo communicaveris. Et hæc quidem dixi, non ad correctionem eorum quæ scripta sunt, sed ad custodiam & cautionem futurorum. Prorsus enim qui tantum habitus & studii adscribendum impendit, is imposterum nec desinet scribere; quandoquidem nec illi desinent, qui argumenta scribendi exhibeant, Hæc idcirco dicta sunt, ut appareat, quem sibi Sanctus modum & finem in scribendo proposuerit, aliisque, etiam contra hæreticos scribentibus, tenendum judicaverit; & quam non immerito scripserit de Diodoro S. Hieronymus, quod Eusebii Emiseni sensum secutus sit, sed eloquentiam imitari non potuerit, propter ignorantiam secularium litterarum: quod tamen non necessario ita intelligendum est, ut in illius & Arianorum errores inciderit factus Episcopus, quos Presbyter existens tam fortiter impugnaverat. [de Script.]

[246] [Antiochenis in persecutione scribens,] Interea cum indies persecutio magna incrementa caperet, persecutore ipso Antiochiæ commorante, præsertim contra orthodoxos, qui S. Meletio communicabant (nam Paulinum, vel quia paucos habebat secum communicantes, aut quia ejus sanctitatem reverebatur, Valentis furor præteriit) ingravescente, inquam, persecutione, SS. Aphraate; & Iulianus Sabas Flaviano sese & Diodoro junxerunt. Quanto autem animi dolore Basilius hanc persecutionis flammam a longe conspexerit, & quanto desiderio teneretur ut Fratribus præsens succurreret, ipse explicat sic scribens: Quis dabit mihi alas instar columbæ, & volabo ad vos, expleboque desiderium quo ad Dilectionis vestræ congressum aspïro? [B. Ep. 60] Nunc vero non solum alis destituor, sed ipso quoque corpore, quod & longa jam dudum ægrotatione confectum, & nunc continuis tribulationibus prorsus attritum est. Quis enim usque adeo animo est adamantino? quis ita plane omnis commiserationis expers & immitis? qui cum audiat, quomodo undique nos gemitus ac luctus, veluti ex tristi quodam choro communi quadam & consona lamentatione applorante, impetat; non condoleat animo, inque terram præ luctu deflectatur, & immensis istis curis omnino tabefiat? Sed potest sanctus Deus aliquam ab immensis ac deploratis curis dare relaxationem, & a diuturnis laboribus quamdam largiri respirationem. Itaque & vos oro, ut eamdem consolationem amplectamini, ac spe consolationis toleremus cum gaudio præsentis tribulationis luctum. Sive namque peccatorum pœnas damus, valebunt ad hoc flagella, ut posthac iram Dei, quæ imminebat, avertant; sive in certaminibus, quibus pietatis gratia decertamus, per tribulationes corroboramur, justus est is qui nos ad tolerandos agones præmiis invitat, ut non sinat nos tentari supra id quod ferre possumus: sed pro toleratis jam laboribus patientiæ nobis & spei in ipsum coronam reddat. Ne igitur ad decertandos pietatis agones defatigemur, neque per desperationem quæ jam decertata sunt amittamus. Non enim uno actu fortitudinis, neque modico quodam labore constantis animi specimen datur; sed qui corda nostra probat, longo nos ac prorogata probatione vult declaratos victores justitiæ coronam adipisci. Constans dumtaxat ac fidelis servetur animus noster, [eos solatur spe futuræ pacis.] fidei nostræ in Christum robur custodiatur immotum, & brevi ac velociter veniet auxiliator, veniet & non tardabit. Amplectenda enim tribulatio super tribulationem, spem super spem: adhuc modicum, adhuc modicum: ad istum enim modum alumnos suos Spiritus sanctus futurorum promissione recreare novit. Post tribulationes enim sequitur spes: quæ vero sperantur e vicino subsequuntur. Nam etiamsi universam hominum vitam quis objecerit, brevissimum tamen est illius spatium, respectu infiniti seculi quod in spe nostra reconditum est. His Antiochenos quidem consolatus & adhortatus Basilius, nobis internorum animi sui affectuum imaginem meliorem reliquit.

CAPUT XX.
Consolatur in persecutione Chalcidenses, Berœenses, Barsum Edissenum Episcopum exulem, Petrum item Alexandrinum ejusque Ecclesiam.

[247] Transeamus a Syriæ metropoli ad vicinas Ecclesias, [Basilius Calcidensium litteris respondet] in quibus similis persecutio, fidelibus multam patientiæ, Basilio commiserationis materiam præbuit. Laodicensi Ecclesia expulsus est in exilium S. Pelagius Episcopus, qui hoc anno epistolæ ad Occidentales mittendæ subscripserat. Chalcidensem multa passam ex epistola Basilii ostendimus supra, idque confirmari potest ex epistola ejusdem ad Clerum data, qui præter litteras suas Acacium Presbyterum miserant, ut Basilium de omnibus edoceret. [B. Ep. 299] Hic ergo post actas gratias, quod magnam Deus consolationem sibi impertivisset per ipsorum litteras, quæ nequaquam corpoream figuram repræsentarent, sed intimam ipsam animi dispositionem: Desideratissimus, [laudans ipsorum pro fide certamina] inquit, Frater & religiosissimus Compresbyter noster Acacius, qui plura retulit quam scriptis erant vestris consignata, dum quasi sub oculis conspiciendum proposuit quotidianam vestram concertationem, & pro religione ac pietate intensissimam contentionem vestram. Hic in tantam me admirationem perduxit, & tantum succendit desiderium vestris illis bonis perfruendi, ut precibus a Domino contenderem, largiretur aliquando opportunum mihi tempus, ut ipsamet experientia possem vestrarum rerum cognoscere. [& concordiam animorum,] Non enim ille vestram tantum mihi retulit exactissimam sedulitatem, quibus est altaris concredita ministratio; sed populi totius conspirantis concordiam: Magistratuum Præfectorumque urbis mores magnificos & egregios prædicavit, quamque essent genuino affectu in Deum præditi; adeo ut felicem prædicarem ego illam Ecclesiam, quæ constabat e talibus & tantis viris; & Deum in presenti vehementius deprecer, concedat vobis illam, quæ secundum spiritum est tranquillitatem; ut virtutis, quam per vestri certaminis tempus declaratis fructum referatis, [atque ad perseverandum hortatur,] fruitionemque in tempore quietis & remissionis malorum. Ita enim natura comparatu est, ut experti res adversas ex ipsarum deinceps recordatione voluptate capiant. Quod præsentia spectat, adhortamur vos, ne dejiciamini ignavia, necanimum velitis despondere propter multiplicatas res adversas quibus urgemini. Sunt enim in proximo coronæ; appropinquat Domini retributio. Nolite ea profundere, quæ laboribus exantiatis comparastis: nolite vanas reddere & inanes passiones, quæ ubique terrarum sunt omnium præconiis celebratæ. Rerum humanarum est brevissima conditio. [1 Petri 1] Omnis caro fœnum, & omnis gloria, hominis ut flos fœni: exaruit fœnum & decidit flos, verbum autem Domini manet in æternum. Præcepti illius semper perstudiose memores, præter volaturæ phantasiæ nullam habeamus rationem curamve. Vestrum certe exemplum quamplurimas erexit etiamnum Ecclesias: ingentem, nec tamen opinantes, vobis ipsis mercedem accumulastis; eo quod inexpertos, ad similem zeli ardorem excitastis. Locuples est remunerator, qui dignissima vobis certaminum vestrorum præmia potis est retribuere.

[248] Ad Berœensem Ecclesiam, pariter sub persecutione gementem, [sicut etiam Berœenses.] cujus postmodum Acatius ille Episcopatum tenuit, in eamdem pene sententiam scripsit: Cognitos jam pridem vos habuimus, o Desideratissimi, inquiens, ex illa vestra decantata adeo pietate, sicut & coronas etiam vestræ confessionis secundum Christum. [B. Ep. 298] At dixerit forsan e vobis aliquis. Et quis est ille, qui hæc ipsa in regiones tam remotas deportavit! Dominus profecto, qui suæ religionis cultores, tamquam lucernas constitutos in candelabris, per orbem universum lumen suum diffundere facit. An non qui præclarissime decertarunt, victoriæ bravium decantatos facere & illustres solet? An non operum præstantia & artificium exquisitum, artifices solet illustrare? Quod si propter hæc istos æterna memoria consequatur; eos qui sancte & religiose secundum Christum vixerunt, de quibus dixit ipse Dominus, Glorificantes me glorificabo, quomodo cognitos universis & nominatissimos non efficiet, ipsorum claritatis splendorem, parem faciens solaribus radiis, longe lateque coruscantibus? Nos certe majori desiderio vestri inflammastis, dum litteras ad nos dare dignati estis; & litteras ejusmodi, per quas, illa nobis antea præcognita, vestra pro pietate vera certamina, pleniori ac vivida magis laude vestræ, pro fide orthodoxa magnanimitatis cumulastis. Hanc ob causam vobis congratulamur, & congaudemus, & votis unitis contendimus, ut ille Deus universorum, cujus est certamen hoc, pro quo luctatio, per quem coronæ distribuuntur, alacritatem ingeneret animorum, confirmet absolutam fortitudinem, & ad consummatam pro seipso gloriam hujus operis vestri finem perducat.

[249] [scribit Barso Edesseno Ep. exuli,] Præ omnibus: lumen hoc tempore eluxit fortitudo Edessenorum, quibus præerat S. Barsus Episcopus, illustratus a nobis XXX Ianuarii. Ad hunc, versantem in exilio, duas Basilius epistolas scripsit; utraque ardens desiderium testatus, quo coram videre ipsum optabat, si non Ecclesiæ suæ urgens neceßitas & adversa valetudo detineret. Priori, per Domninum missa, orationes ejus flagitat, ut persecutio finiatur: Ptofecturis, inquit, ad tuam Pietatem germanissimis Fratribus, Domnino & comitibus, libenter oblatam occasionem arripui litteras perscribendi, teque per illos salutandi, suppliciter a Sancto Deo contendens, ut tantisper in hac vita superstes fiam, usque dum dignus haberi possim vultum tuum coram intueri, & frui gratiis quæ in te sunt. Deprecator autem illud un cum, ne tradat nos Dominus in æternum inimicis Crucis Christi, sed Ecclesias suas in tempus pacificum dignetur custodire, quod justissimus judex novit omnium optime quando largietur. Certe largietur, neque nos derelinquet in perpetuum: sed, quemadmodum in ipsorum peccatorum ultionem septuaginta annos captivitatis super Israelitas determinaverat, ita forsitan Omnipotens, qui nos ad tempus tradidit apud se statutum, revocaturus est olim, & ad illam qua quandoque fruebamur, pacem ac tranquillitatem reducturus: nisi forsan nunc in proximo sit apostasia, & quæ fiunt sint pro œmia ad ingressum Antichristi. Id si ita sit, Deum exorato, ut vel tribulationes transferat, aut per suam bonitatem indemnes & illæsos per tribulationes istas nos custodiat. Conventum qui tecum est in præsenti omnem meo nomine salutato, vir religiose. Pietatem tuam, qui mecum sunt singuli salutant. Vivas, gaudeas, pro me Domino supplex factus, [quem videre plurimum desiderat,] custodiaris simul cum Ecclesiis Dei, per ipsius gratiam & benignitatem. Verum hæc epistola ad sancti exulis manus non videtur pervenisse: quapropter altera ejusdem pæne argumenti scribenda fuit, sed in qua magis ostendit, quantam de sanctitate ejus & meritis apud Deum concepisset opinionem.

[250] Qua sum, inquit, in tuam Pietatem propensione, vehementer equidem desiderassem, ut advenirem ipse, & coram salutarem genuinam tuam dilectionem, ac celebrarem Dominum in te magnificatum, qui tuam illustrissimam senectutem, apud universos toto orbe terrarum metuentes Deum, in se venerandam constituerat. [B. Ep. 327] Verum tamen cum & corporis afflicta valetudo me conficiat, & immensa mole curarum pro Ecclesiis susceptarum obruar, nec mei sim juris aut potestatis, ita ut quocumque ferat animus peregriner, & quoscumque optaverim conveniam; desiderium illud quo deflagro bonis illis quæ in te sunt perfruendi, per litteras aliquousque relevo; tuamque præcellentem Pietatem obtestor, [& preces ejus pro Ecclesiis flagitat] ut cum me, tum Ecclesias orationibus tuis habeas commendatos; ut dies qui supersunt, vel forsan horas hujus vitæ, sine offensione ulla & prolapsu transigam: largiatur nobis insuper ut pacem in Ecclesiis ejus intueamur; deque tuis comministris & concertatoribus non alia quam quæ vellemus fando audiamus, deque ipso te non alia quam quæ populus tibi subditus a Domino justitiæ dies noctesque desiderat. Scias autem me non frequenter scripsisse, imo nec tantum quantum par & congruum fuerat; nunc autem scribo nactus nonnullos e nostris, qui ad tuam pergerent reverentiam: per alios enim si scripsissem, fortassis non tenuissent memoria quo nomine vocater qui litteras dederam. Nostris autem Fratribus alacriter admodum epistolas tradidi, & simul quædam munuscula, [ad munuscula mittit.] quæ dignare quæso a nostra humilitate minime fastuose suscipere, nosque tua benedictione impertire, ad exemplum Isaaci Patriarchæ. Siquid, parum memor decori & convenientiæ, admisero, veluti minime omnium otiosus, sed curarum multitudine animum immersum penitus habens; noli quæso illud vitio imputare, neque ulla tristitia affici exinde; quin tuam potius perfectionem in omnibus ubique imitare, ut tua ipsius virtute ego perfruar, qua fruuntur ceteri omnes. Vivus lætusque in Domino, meque precibus tuis commendatum habens, mihi & Ecclesiæ Dei custodiaris.

[251] [Edessenorum in fide constantia] Quam non immerito Basilius tanta sanctum hunc Episcopum prosequeretur veneratione & amore, tantamque in sanctitate ejus collocatam haberet fiduciam, abunde probavit Edessenorum in hac persecutione fortitudo, & zelus pro orthodoxa Fide. Magnum quippe oportet ejus animo insedisse ardorem fidei, qui talem ac tantum in subditis suis accenderat, quorum constantia tam illustris & præclara fuit, ut ab omnibus pæne scriptoribus laudari meruerit. Eam ex Theodoreto pluribus descriptam dedimus V Maji ad vitam S. Eulogii: sed ne illuc lectorem remittam, paucis descriptam dabo ex Rufino: Edissa, Melopetamiæ urbs fidelium populorum, Thomæ Apostoli reliquiis est decorata. [l. 11, c. 5] Ibi cum Imperator populos vidisset ecclesiis ejectos in campo habere conventiculum; tanta dicitur iracundia accensus, ut Præfectum suum pugno percuteret; cur non fuissent inde quoque, sicut jusserat, deturbati. At ille, licet esset paganus & injuriis ab Imperatore fuisset affectus, tamen consideratione humanitatis altera die ad vastandum populum processurus, facit hoc ipsum civibus per occulta indicia clarescere, quo scilicet cavere possent, ne invenirentur in loco. Mane ergo processurus terrorem solito majorem per Officium movet, agitque omnia quo quam paucissimi, velsi fieri posset nulli periclitarentur. Videt tamen frequentiorem solito populum tendere ad locum, currere præcipites & festinare, tamquam vererentur ne quis deesset ad mortem. Videt etiam quamdam mulierculam, ita festinam & properam domo sua prorumpere, [& mulieris cujusdam fervor ac passio.] ut nec clauderet ostium, nec curaret muliebrem habitum decentius componere; infantem quoque parvulum secum trahentem, cursuque rapido, irrupto etiam Officii agmine, festinantem. Tum ille, ultra non ferens; Apprehendite, inquit, mulierem, & huc deducite. Cumque fuisset adducta; Quo, inquit, infelix mulier properas tam festina? Ad campum, ait, quo Catholicorum populus convenit. Et, non audisti, inquit, quia Præfectus illuc pergit, ut omnes interficiat quos invenerit! Audivi, inquit, & ideo festino ut ibi inveniar. Et quo, inquit, parvulum istum trahis? Ut & ipse, ait, martyrium consequi mereatur. Quæ cum audisset vir moderatissimus, redire Officium & converti vehiculum ad palatium jubet. Et ingressus ait Imperatori: Subire mortem si jubeas, paratus sum, opus vero quod præcipis implere non possum. Cumque edocuisset cuncta de muliere, repressit Imperatoris insaniam. Modestus Præfectus, qui vir moderatißimus hoc loco nuncupatur, talis sane non erat cum Basilium persequeretur: sed morbus divinitus inflictus & sanitas per illum miraculose restituta, non nihil forsan moderationis furori ejus immiscuit. Hinc tamen apparet, eum non simul cum sanitate corporis animi quoque accepisse rectitudinem: neque enim receßit ab hæresi, neque ausus est fidem Catholicam palam profiteri, neque Imperatoris insaniam, nisi forsan ad tempus breve, repreßit.

[252] Per Palæstinam quoque non minus quam per Syriam persecutionis furor desæviit: [Mortuo S. Athanasio] sed quoniam nihil respectu eorum a Basilio gestum reperi, ad Ecclesiam Alexandrinam transeo. Hanc quidem S. Athanasius, quamdiu in vivis fuit, auctoritate sua in pace conservavit, quemadmodum Basilius Cæsareensem; postquam autem ille ad cælum transiit, & in ejus locum Petrus, ab Athanasio Ecclesiæ commendatus, omnium laborum socius & virtutum hæres, [ad successorem ejus Petrum] substitutus est, videri poterat serenior quædam aura affulgere; nisi statim ingens persecutionis tempestas omnia turbasset. [B. Ep. 320] Sed antequam hæc oriretur, statim post illius exaltationem, Basilius, quamvis eum numquam vidisset, ob virtutem tamen, quam ex fama didicerat, diligebat. Nam ut amicitiæ corporalis proxenetæ sunt oculi & conciliatores, sic eam firmat consuetudo diuturna: sed verum & minime fucatum amorem, spiritus donatio compaginat, qui quidem locis quamlongissime dissita copulat & compingit, amantesque sibi invicem cognitos reddit, non per corporeos aliquos characteres, sed per virtutum proprietates. Id ipsum cum inter eos operata esset divina gratia, quæ largita Basilio ansam erat oportunam, [scribit Basilius,] oculis animæ Petrum usurpandi & amore germano complectendi, scripsit, optare se coalescendo unum cum eo fieri, atque per Fidei communionem in unam devenire unionem. Te enim, inquit, confido tanti viri alumnum, cum quo jam olim usum & consuetudinem habueras, eodem & cum illo spiritu incedere, & iisdem pietatis & doctrinæ vestigiis inhærere. Hanc ob causam tuam alloquor reverentiam, obtestorque, ut viri illius eminentissimi affectum in me ipsum, sicut & in alios susceptum fovere velis; meque crebris tuis litteris certiorem reddere, quo in statu res tuæ versentur; atque subire curam Fraternitatis quaquaversum diffusæ, iisdem visceribus, eademque alacritate, qua ille vir beatissimus deprehenditur usus erga illos omnes, qui in veritate Deum amarent.

[253] Amicum istud & pium litterarum commercium, hac occasione Basilium inter & Petrum inchoatum, tam fideliter deinceps continuatum est; ut hic reperiatur cum illo amice expostulasse, quod de omnibus sive parvis sive magnis quæ apud eos evenissent, [& arctam amicitiam contrahit] per litteras non fecisset certiorem. Basilius autem respondit, prout congruebat spirituali Fratri, veram dilectionem in Domino edocto, excusans nihil se scripsisse de quadam sibi illata molestia, quia propter majorum calamitatum multitudinem calamo dignam non duxisset. [B. Ep. 321] Afflictionum, inquit, nostrarum non intercisa tempestas, multiplexque præsens æstus quo Ecclesia concutitur, id efficiunt, ne ad quævis contingentia fiam hospes. Nam ut ii quorum aures in ærariis officinis assueverunt ita continuatis ictibus, ut sonis illis perpetuo exaudiendis non percellantur; [eumque docet, se persecutionibus assuetum eas facilius sustinere.] ita nos quoque, propter frequentes rerum adversarum nuntios, assuefacti adeo sumus, ut imposterum ad quævis vel maxime incredibilia imperturbatum animum, nec timore dejectum ullo possideamus. Quæ contra Ecclesiæ statum sunt, ab Arianis jam pridem comparata, licet multa & magna sint, & per orbem terræ sermonibus omnium disseminata; nihilominus erant sufferenda, quia ad hostibus manifestariis, & contra verbum veritatis infesto animo pugnantibus, proficiscebantur. Illos admiramur, si contigerit quandoque, ut antiquum suum non obtineant, subinde quod audacius & facinorosius contra pietatem non attentant. Hæc porro scripta videntur, postquam Petrus regressus ab exilio Sedi suæ restitutus est. Tempore autem exilii ejus, quæ & quanta Alexandrina Ecclesia passa sit, omnibus istius ævi scriptoribus decantata sunt, & hic prætermittenda forent, [illo in exilium relegato,] nisi erga Ecclesiam istam, sua quoque eo tempore Basilius caritatis viscera dilatasset; consolationem aliquam & spirituale subsidium adferre conatus, & tanto ardore desiderans communicare Alexandrinorum fidelium paßionibus, ut continuo illuc accursurus fuisset, si non ipsum corporis morbus & Ecclesiæ suæ neceßitas detinuissent domi.

[254] De persecutionibus, inquit, apud Alexandriam & reliquam Ægyptum jam dudum ad nos fama pervenit, [scribit Alexandrinis,] animosque nostros affecit ut par erat. [B. Ep. 71] Expendimus enim astutiam belli diabolici; quomodo is, ubi Ecclesiam, ex persecutione ad inimicis illata, multiplicari magisque florere vidit; insidias suas mutaverit, ut jam nos non ex aperto oppugnet, sed occultas insidias struat; consilium suum per nomen Christianum, quod hæretici prætexunt, obtegens, ut & eadem cum patribus nostris patiamur, & tamen haud videamur pro Christo pati: propterea, quod & ipsi persecutores nostri Christianorū nomine censentur. Ista considerantes, ex relatu eorum quæ apud vos gesta nuntiabantur, diu multumque hæsimus animis consternati. Revera namque tinniebant ambæ nostræ aures, ubi cognovimus impudentem & humano generi inimicam hæresim eorum, qui vos persecuti sunt; quomodo nec aliquam venerati sint ætatem, nec labores caniciei, nec plebis dilectionem: sed corpora verberarunt & dehonestarunt, inque exilia ejecerunt, ac bona diripuerunt, [attonitus nuntio persecutionis ipsis illatæ,] quæcumque acquirere potuerunt: neque humanam veriti condemnationem, neque terribilem justi judicis retributionem prævidentes: ista nos stupefecerunt, & ipso prope sensu destituerunt. Accessit autem ad hasce animi mei disceptationes & ista cogitatio, An Ecclesias suas prorsus reliquit Dominus? An novissima hora est, & hoc pacto initium sumit defectio, ut jam deinceps reveletur iniquus ille, filius perditionis, qui adversatur & extollitur supra omnem qui dicitur Deus aut Numen?

[255] Attamen sive temporaria est ista tentatio, ferte eam ut boni Christi athletæ; [ad quam tamen fortiter tolerandam hortatur] sive omnimode res nostræ traditæ sunt corruptioni, ne socordes simus ob ea quæ accidunt; sed revelationem e cælis & apparitionem magni Dei & salvatoris nostri Jesu Christi expectemus. Si namque universa creatura solvetur, & transmutabitur figura hujus mundi: quid mirum est, si & nos, qui creaturæ portio quædam sumus, communes afflictiones tulerimus, tribulationibusque traditi fuerimus; quas pro mensura virium nostrarum super nos justus inducit judex, qui nos tentari non sinet supra quam ferre poterimus, sed & cum tentatione exitum dabit, ut ferre queamus? Expectant vos, Fratres, Martyrum coronæ: parati sunt Confessorum chori, ut manus vobis porrigant, inque numerum suum vos recipiant. Memores estote veterum Sanctorum, quam nemo illorum, per delicias & assentationes, [exemplo Sanctorum,] dignus effectus sit patientiæ coronis; sed omnes per magnas tribulationes ingressi, experimentum sui dederint. Alii enim illusionibus & flagellis explorati sunt, alii tentati sunt, dissecti sunt, in occisione gladii occubuerent. Hæc sunt unde gloriantur Sancti. Beatus est qui dignus habetur, ut pro Christo patiatur: beati oris est, qui abundantiores afflictiones tulit; quia afflictiones præsentes pares non sunt ad gloriam futuram, quæ revelabitur in nobis. Quod si ipse ad vos venire potuissem, congressu vestro nihil fuisset carius, ut & athletas Christi viderem & complecterer, ac precum donorumq; spiritualium, quæ vobis data sunt, consortio potirer. Quoniam vero corpus habeo diuturno morbo confectum, [doletque quod coram solari eos non possit.] ita ut ne lecto quidem descendere queam, & multi sunt qui instar luporum rapacium nobis insidiantur, occasionem venantes, an quo pacto Christi oviculas aliquando rapere possint, necessario per litteras invisere vos institui; obsecrans cum primis quidem, ut continue pro nobis precemini, quo reliquos dies, aut etiam horas, Domino secundum Euangelium regni servire merear; deinde vero ut & imperitiæ meæ & litterarum tarditati ignoscatis: nam ægre nobis ejus hominis copia facta est, qui desiderio nostro servire queat. Dico autem de Eugenio Monacho, filio nostro, per quem vos obsecro, ut pro nobis & universa Ecclesia oretis, deque rebus vestris rescribatis, ut cognitis illis alacriores reddamur.

CAPUT XXI.
Cappadocia in duas provincias divisa, Contentio cum Anthimo Episcopo Tyanensi: Nyssenus Ordinatus Episcopus, & Theologus sasimorum.

[256] [Cappadocia, bifariam dividenda,] Tot tantosque inter tumultus, quibus universus pene concussus est Oriens, poterat felix videri Cappadociæ provincia, a qua Basilii virtus & doctrina depulerat persecutionis tempestatem, quæ plures Ecclesias (ut jam vidimus) pæne oppreßisser. Poterat, inquam, sibi felix videri, nisi alia calamitas eam excepisset: quæ quidem præteritis comparata multo levior videri poterat, sed ipsi Basilio multo molestior: utpote cui in cumbebat non tantum solicitudo Ecclesiaruum, sed & eaquam Christiana caritas ipsi imposuerat paterna cura de singulorum fere subditorum commodis. Prima tempestatis illius origo fuit politica Provinciæ Cappadociæ in duas divisio, quæ nata erat totam urbis Cæsareensis fortunam & splendorem evertere. Causam ob quam hæc Provinciæ divisio excogitata fuerit, non licet nisi conjectando assequi. Videtur vero magnam partem in eo consilio habuisse avaritia eorum, qui Valenti aderant, aut præerant ærario Imperii. Hujus quippe augendos proventus aut credebant ipsi, [ob Præfectorum avaritiam,] aut aliis persuadebant privatæ utilitatis ergo; quasi vero divisa in duas Provincia utrimque tantum ærario inferre posset, quantum integra una prius intulerat: quod eorum consilium refutat Basilius. [B. Ep. 379] Nolite arbitrari, inquit, vos duas pro unica habituros Provincias: neque enim de incognito nobis orbe alteram istarum adducent; sed non multum dissimile quid perpetrabunt, ac siquis equum vel bovem possidens, ubi illum dissecuerit, existimaret se duos possidere: certe unum illum sustulit, nec duos constituit. Permittebat etenim divina providentia, ut Valens ille impius, qui æqualem Diocletiano & Maximiano in orthodoxos Christianos furorem conceperat, simili quoque dementia politicum vexaret Imperium; quam Lactantius Firmianus libro de mortibus per secutorum, inter damna Imperii his verbis exponit. Et ut omnia terrore complerentur. Provinciæ quoque infrusta concisæ; multi Præsides & plura Officia singulis regionibus ac pæne jam civitatibus incubant, [exemplo per Diocletianum inducto,] item Rationales multi & Magistri & Vicarii Præfectorum, quibus omnibus civiles actus admodum rari, sed condemnationes tantum & proscriptiones frequentes; exactiones rerum innumerabilium non dicam crebræ, sed perpetuæ, & in exactionibus injuriæ non ferendæ.

[257] Ceterum ut executioni mandaretur ista Cappadociæ divisio, decretum erat ut Tyana esset Metropolis secundæ Cappadociæ; ideoque pars Senatus præcipuorumque civium Podandum transferretur: qui, quantum conjectura assequor, locus quidam erat Tyanæ, qualis Areopagus fuerat Athenis. Cum hoc ab aula delatum vulgatumque esset per Cappadiciam, varios animorum excitavit motus: [implorat auxilium Basilii,] sed præceteris Cæsaream perturbatione luctuque complevit. Auxit hunc quoque census pecuniarius, eadem occasione a singulis exigendus: ejusmodi enim pecuniarum exactio inter ea numeratur, quæ olim Galerii Maximiani sævitia ad vexandam rempublicam adinvenit, quando, ut supra citatus Lactantius Firmianus ait, causa publicæ calamitatis & communis luctus omnium fuit, census in provincias & civitates semel missus; atque Censitoribus ubique diffusis, & omnia exagitantibus, hostilis tumultus & captivitatis horrendæ species erant. Talia dum agitantur Cæsareæ, urbe aberat Basilius, invisurus nobilem quemdam Martinianum sibi amicum; verum ex itinere revocarunt suum Episcopum Cæsareenses: magnam enim disturbandi istius consilii spem, in prudentia ejus & auctoritate habebant repositam. Rediit ergo, & ad Martinianum pro se epistolam misit, qua ab ejus apud Principes auctoritate, civibus suis auxilium flagitat; variaque rem hanc quoquo modo spectantia exponit, neque extat alia ex qua plus lucis quoad hanc historiam haurire poßit. [B Ep. 379] Quæ vero causa, inquit, litterarum in præsenti fuit? Æquum est coram adessem, cum me male affecta mea patria ad se vocet. [hic Martiniani Principis:] Quomodo sit affecta, te non latet, virorum optime. Mænades revera dæmones illam ad modum Penthei discerpserunt: distrahunt & dissecant illam, quemadmodum medici minus periti vulnera reddunt per imperitiam graviora. Quæ cum dissecta ita laboret, reliquum est, ut tamquam ægræ medicas manus admoveamus. Ad me ergo miserunt, & me solicitarunt cives mei: necesse est autem ut accurram; non quod auxilio esse alicui queam; sed ne justam derelictionis reprehensionem incurram: nosti enim quam creduli sint difficultatibus pressi: quam facile descendunt ad accusandum, accusatione conversa in auxilium neglectum, nec præstitum.

[258] Hanc ipsam ob causam, rogo te Principem convenias, & sententiam expromas: [quem orat ut Imperatori persuadeat] imo potius audacius quiddam excogitato, & quod animi tuæ conveniat magnitudini, nec ingenua prolapsam destitue patriam; sed in aulam profectus, ac libertate tua solita utens, dicito: Nolite arbitrari, vos duas pro unica habituros Provincias … Quin & iis oggere qui abutuntur potestate, non hac via proventus Imperii augendos; cum non numero, sed viribus & rebus potestas æstimetur. Profecto arbitramur, nonnullos ob ignoratam veritatem, alios ne verbis suis offendant, alios quod rerum curam nullam habeant, susque deque habere quæ aguntur. Si Imperatorem ergo ipsemet coram adeas, esset hoc rerum statui convenientissimum, [divisionem non solum inutilem,] & totius tuæ vitæ instituto congruens. Sin molestum hoc, cum ob alias causas, tum vel propter anni tempestatem aut ætatem tuam, quam excusas ipse, quæ adjunctam semper habet gravedinem quamdam; per epistolam tamen deprecari ecquis labor? Subsidium hoc epistolare, si patriæ indulseris, primum conscius eris tibi, nihil penitus omissum a te fuisse, quod in tua situ erat potestate: [sed etiam calamitosam patriæ futuram,] deinde & afflictis solamen afferres, eo ipso quod condolere malis ipsorum præ te tuleris. Enimvero si fas foret, ut in rem præsentem oculatus testis adveniens, calamitates nostras oculis tuis intuereris; fortassis visu ipso efficaciter motus, vocem aliquam emitteres, quæ tua animi magnitudine & civitatis afflictione digna foret.

[259] Tu tamen ne narrationi nostræ fidem deroges, vellem Simonidem aut similem aliquem Poëtam conduxissemus, qui calamitates hasce nostras efficaciter deploraret. [quæ jam deserta a viris eruditis,] Sed quid ego Simonidem narro? Dixissem Æschylum, vel si quis alius est ei similis, qui calamitatis ingentem molem ad vivum tibi repræsentans, magnifica oratione lamentaretur. Congressus enim illi, & per conventus sermones, & eruditorum hominum in foro colloquia, & quæ ante hac reddebant civitatem hanc illustrem, jam dudum nos omnia destituerunt; adeo ut eruditione & sermone illustres quispiam rarius nunc per forum conspiciatur, quam Athenis olim visebantur qui judicium subierant infamiæ, aut qui manibus fuerant pollutis. Subintroducta est Scytharum vel Massagetarum inerudita barbaries: vox una postulantium judicio, & postulatorum, & flagris cædentium: utrimque porticus lugubre quid personant, quæ videntur suam propriam edere vocem, ingemescentes ad ea quæ geruntur. Occlusa sunt Gymnasia, illunes noctes; nec quidquam nos patitur cogitare propria de vita nostia solicitudo. Periculum certe non levissimum impendet fore, ut principibus civitatis ablatis, [Senatuq; & principibus Podandum traductis,] cum iisdem una, tamquam sufflaminibus collapsis, moles universa corruat. Quæ autem oratio satis exprimat nostra ista mala? In fugam se quidam conjecerunt, non postrema pars Senatus nostri, exiliumque perpetuum Podando prætulerunt. Cum Podandum dixero, puta me Ceadam Laconicum intelligere, aut sicubi terratum barathrum sit aliquod naturale (cujusmodi loca Charonia solent nonnulli appellare) pestilentem & perniciosam auram exhalans. Hujusmodi ergastulo quam simillimum arbitrare illud Podandi malum. Divisis igitur in tres partes civibus, una cum conjugibus hinc profugis, & laribus etiam ipsis; altera velut captiva abducitur; & sunt quidem hi, civitatis principes longe plurimi, amicis miserandum, hostibus spectaculum jucundum exhibentes; si modo quis hostili adeo animo existat, [Penitus sit desolanda.] ut tantum nobis malum imprecetur. Tertia quidem relicta est portio: isti autem amicorum desolationem non ferentes, & ad usum & necessitatem non sufficientes, de vita quidem ipsa desperant. Hoc te obtestor omnibus manifestum facias, voce tua & libertate illa justa, quæ per vitæ tuæ rationes tibi accrevit. Denuntiato, futurum esse, ut nisi quam citissime sententiam mutaverint, non sint habituri in quo possint misericordiam exhibere. Certe rebus communibus vel auxilio eris vel saltem illud tu efficies, quod Solon ille olim fecisse narratur: qui cum civibus & urbe relictis libertatem non posset sartam tectam præstare, occupata jam arce & insessa, armatus consedit ante januam suam, ipso habitu testatus se præsentem rerum conditionem non probare. Hoc pro certo scio, utcumque in præsenti sententiam tuam pauci comprobaverint, futurum, ut non ita multo post, ob benevolentiam & prudentiam, laudem non exiguam mereare, cum rerum eventus tuæ per omnia prædictioni congruere videbuntur.

[260] Neque Martinianum solum, sed & alios pro patria sua interpellavit, inter quos erat Abyrtius, quem alibi vocat splendidum in regio comitatu Ministrum. [B. Ep. 359 & 361] Hunc litteris suis sic compellat Basilius. Illa ipsa ergo patria, quæ te progenuit & enutrivit, eo jam devenit conditionis, ut antiquorum illæ fabulosæ narrationes non sint amplius repetendæ. [Idem quoque rogat Abyrtium,] Siquis nostram adiret civitatem, ex iis qui habebant illam olim notissimam, vix aut ne vix agniturus esset, adeo subito desolata & deserta evasit. Complurimi antehac municipes inde erant abstracti: at nunc pæne omnes Podandum transmigrarunt. Hinc qui relicti sunt quasi mutilati, cum in desperationem abierunt, tum dejectos adeo omnes reddiderunt, ut vacua sit pæne habitatoribus civitas, & ingens hic visatur solitudo: miserandum certe amicis spectaculum, gaudium vero & lætitiam allaturum iis qui casum hunc nobis olim machinabantur. Quis erit igitur qui manum nobis porrigat? aut quis lacrymas compatiendo nobis profundet? Nonne illa tua mansuetudo, qui & urbi peregrinæ compaterere, ita misere afflictæ nedum illi quæ te in vitam produxit. Si qua polles potentia, illam fac in præsenti hac necessitate videamus. Profecto apud Deum initurus es gratiam, qui nulla tempestate te dereliquit, quin complures benignitatis erga te suæ demonstrationes tibi exhibuit; velis modo in auxilium nostrum excitari, & præsenti tua potestate auctoritateque curis hisce nostris succurrere.

[261] Similem quoque epistolam ad Sophronium mittens; Magnitudo calamitatū, inquit, quæ patriam meam concusserunt, coegisset me in castra profectum, tibi aliisq; præditis illustri dignitate & rerum gerendarum præfectis coram exponere, vir magnifice, quæ sunt & qualia, quæ vehementer affligunt urbem nostram. [B. Ep. 331] [& Sophronium,] At cum corporis me mei valetudo adversa. tum etiam incumbens Ecclesiarum cura prohibeant profectionem instituere; per litteras elegi apud tuam Magnificentiam illorum deplorare conditionem; & certiorem simul facere, quod nulla unquam navicula, per altum aliquando mare ventis undisque vehementioribus immersa atque obruta, sic ex oculis disparuerit; urbs nulla, quassa terratum motibus aut aquarum inundationibus, ita pessum iverit, quomodo nostra nunc, nova ista rerum administrandarum, facie absorpta, subito simul omnis in ruinam inclinavit, eoque devenit ut fabula fiat. Civilis forma Reipublicæ, omnisque ordo & consessus abiit, dejectis nimirum, propter eos qui cum imperio præsunt, animis: per agros & rura vagantur, desertis ædibus urbanis: desitum est ulterius necessario rerum statui provideri: spectaculum plane informe fit, quæ quondam civibus virisque eruditione præstantibus floruit, & ceteris omnibus erat sufficienter instructa, quibus urbes felices & beatæ solent prædicari. Unicam tantummodo in his tantis malis reliquam consolationem arbitramur, quod nostras nobis liceat calamitates apud tuam Clementiam deplorare; & opem, si quomodo tamen possis, ut ferre velis obtestari, manumque extendere civitati nostræ in genua provolutæ. Rationem porro illam, qua servator rebus perditis affulgere queas, certe ego nequaquam tibi possum insinuare. Tibi scilicet, quæ tua est prudentia, facile rationem est invenire, & inventa feliciter uti, propter illam quam tibi Dominus concessit potestatem.

[262] [cui antea commendaverat Therasium,] Porro quandoquidem hic mentionem fecerim Sophronii, non est prætereunda a silentio alia Basilii ad eumdem epistola, qua Expræfectum quemdam Cappadociæ illi commendat; multis quidem virtutibus tali dignitati congruentibus ornatum, sed falso accusatum ab æmulis. Non est autem inverisimile, hunc ipsum esse magnum & admirabilem Therasium, qui exiguo tempore Cappadociæ præfecturam gessit, cujus virtutes a Basilio laudatas, & in iis qui reipublicæ præsunt requisitas, operæ pretium fuerit sub tali testimonio legere. [B. Ep. 226, B. Ep. 331] Et quis adeo, inquit ille ad Sophronium, civitatem dilexit unquam suam? quis patriam in qua natus atque altus fuit, non aliter honoravit quam, parentes æque atque tu, qui & urbi universæ generatim, & civium cuique speciatim, optima quæque precatus sit; nec precatus tantummodo, sed preces tuas opere ipso & revera adimplesti. Tantum tibi scilicet, Dei benignitate, concessum est potestatis, & quam diutissime concendatur. Sed profecto quasi per somnium beata facta est patria nostra, quæ virum erat nacta ejusmodi, cum imperio illuc missum, qualem nullum unquam noverant hic Magistratum gessisse; quemadmodum ipsi testati sunt, qui res præteritas nostræ patriæ quam antiquissimas memorare & meminisse poterant. [per calumniam accusatum,] Ast eo privata brevi est iterum, per calumnias nonnullorum, qui liberos hominis illius mores & ab omni palpatione assentatorum alienos arripuerunt in occasionem belli contra cum suscipiendi, eidemque per insidias accusationes struxerunt apud tuas aures. Quam ob causam omnes universim tristitia afficimur, illo privati Magistratu, qui solus poterat civitatem nostram, dejectam & in genua devolutam, erigere denuo. Erat enim justitiæ rigidissimus observator, injuria affectis adeundo facilis, terribilis delinquentibus, divitibus ex æquo & pauperibus vacuus; & quod ante omnia est, res Christianas ad veterem illam antiquorum dignitatem reducebat. Prætermitto commemorare quod omnium hominum maxime abhorruerit a muneribus accipiendis, & nullius unquam gratiæ justitiam condonarit; sunt enim hæ veluti partes exiguæ ceterarum virtutum, quibus ille adornatus fuerat. Atque ista quidem illi testimonia perhibemus, sed elapsa temporis oportunitate; veluti qui privatim sibi canunt, suas ipsorum aures oblectando: non enim rebus nostris quidquam hinc accrescit utilitatis. Verumtamen aliquid fortassis & hoc porfuerit, reposuisse nos in tuo generoso pectore istius hominis recordationem aliquam; ut inde commonefias ipsi gratias habere, [insignem ejus justitiam laudans,] qui patriam, quæ te produxit, tanto beneficio cumulavit; & ut ipsi possi adesse paratus propugnator, atque in rem præsentem advocatus, si qui forte surrexerint ad eum calumniandum, eo quod justitiæ observandæ eorum gratiam postposuerit: ut possit etiam cuicumque reddere testatissimum, te habere ipsum imprimis carum; egregiumque tuum de illius integritate testimonium, argumentum sufficiens sit ad persuadendum, quod numeres hunc virum inter domestice tibi conjunctissimos: cui si adjunxeris ipsam a rebus gestis experientiam, bene erit. Multa certe, pro temporis spatio non diuturno, egregia gessit; & quæ vix plurium annorum decursu ab alio quovis fuissent perfecta, ille exigui admodum curriculo temporis præclarissime consummavit. Abunde nobis certe gratificatus fueris, & eventus rerum consolaberis, [eique auxilium Sophronii deposcens.] si illum etiam apud Imperatores habeas commendatum, & criminationes falso ipsi imputatas diluas. Hæc patriam universam tecum agere existima, per unius meæ vocis ministerium; & communibus votis omnes & singulos poscere, ut tua dexteritas velit huic homini non nihil commodi & utilitatis procurare.

[263] Nunc ad Cappadociam afflictam revertamur, cujus divisionem Basilius, [Tributum exigendum cum avertere non posset,] quidquid per se aut amicos suos molitus sit, impedire non potuit. Quoad Censum vero singulis impositum, alterum calamitatis caput, hoc videtur effecisse, ut non æqualiter a singulis, sed juxta æquitatem & cujusque conditionem exigeretur. Cum itaque exactio ejus demandata esset suo amico, viro justitiæ æque ac mansuetudinis amanti, isque idec huic se oneri subducere vellet; Basilius cupiens tributum saltem ab homine probo colligi, quando impedire non posset quo minus exigeretur, ad eumdem scribens hortatur, ut officium istud juxta æquitatem administrandum suscipiat. [B. Ep. 352] Non ignorantem, inquit, per litteras certiorem me fecisti, te molestius ferre rerum publicarum curam tibi impositam: vetus enim verbum est, [notæ æquitatis viro suadet] virtutis studiosos homines, invitos esse cum magistratu. Eamdem enim esse per omnia, cum medicorum, tum & magistratuum rationem video. Gravia intuentur, insuavibus assuefiunt, & in calamitatibus alienis proprios suos dolores colligunt. Magistratus certe sic se habens, ut illi qui vitam sectantur quæstuosam, & divitiis congerendis intentum habent animum, aut ad haec quæ videtur gloriolam anhelant, in bonis vel maxime desiderandis numerent, cum aliquo imperio esse; quo & amicis benefacere queant, & ulcisci inimicos, & omnia sua explere desideria. At non es inter istos tu. Quinam enim esses, nisitemet a civili, & quidem tanta potenti exercenda subduxisses? qui cum civitati nosi aliter quam privatis ædibus posses dominari, [ut officium istud suscipiat.] quietam potius & minime negotiosam elegisti vitam: antiquius multo ducens nemini facescere, vel a quoquam creatam experiri molestiam, quam alii solent æstimare se, ob mores difficiles & intractabiles. Quandoquidem tamen Domino visum est, non permittere Iboritarum gentem cauponibus raptandam, nec Census descriptionem fieri non secus quam mancipiorum in soro, sed quemque secundum æquitatem describi; onus suscipe impositum, molestum quidem, approbationem tamen tibi conciliaturum apud Deum. Noli vel potentes formidare, vel pauperiores proculcare: sed mentis tuæ æquitatem rebus gerendis ita impende, ut bilancis æquilibrio æquatior fias. Ita justi bonique a te habita ratio, manifesta reddetur iis qui tibi hoc muneris crediderunt, & alii omnes te admirabuntur; aut illos si lateat, Deum nostrum non latebit, qui eximia nobis præmia bonorum operum proposuit.

[264] Et ista quidem fecit scripsitque Basilius, ut a sua civitate politicæ hujus tempestatis calamitatem averteret: [Ex divisa Cappadocia] verum ex eadem causa longe major ipsi suæque Ecclesiæ incubuit procella, quando inter ipsum & Anthimum Episcopum Tyanensem, de Ecclesiastica jurisdictione orta est controversia; per quam aut initium aut magnum incrementum cepit Episcoporum dissensio, & eorum qui se socios ipsis adjunxerant bellum, cum per se admodum turpe & ignominiosum, tum subditis ipsis magis perniciosum. [Orat. 20] [augetur dissensio inter Episcopos,] Quis enim allos ad modestiam inducere queat, sic affectis Præsulibus? Ac tres quidem erant causæ cur multi, etiam ante, parum leni & candido erga cum animo esset. Prima, quod in fidei negotio cum eo minime consentiebant, nisi quantum id ipsis cogente multitudine necessario faciendum erat: altera, quod dolorem, ex ipsius electione conceptum, nondum omnino ex animis ejecerant: postrema, quod se longe multumque ab eo gloria superari acerbissime ferrent, tametsi id confiteri turpissimum esset. Hæc omnia, inquam, orta inter Basilium & Anthimum simultas redulceravit. Nam cum Cappadocia in duas Provincias & Metropoles divisa esset, ac multa ex priori novæ Metropoli adjungeretur, dissidium inter illos ea de causa excitatum est. [Tyanensi partem Cæsareensis invadente,] Anthimus enim æquum esse dicebat, ut cum publicis diœcesibus nostræ quoque simul dividerentur: ob eamque causam eas parœcias, quæ novæ provinciæ nuper adjunctæ fuerant, ut jam ad se attinentes, atque a Basilio abstractas, vendicabat: Basilius contra veteri consuetudini, atque huic divisioni quæ olim a Patribus facta fuerat, inhærebat: ex hac autem contentione permulta mala partim jam accidebant, partim impendebant. Subtrahebantur conventus a novo Metropolita, proventus diripiebantur; Ecclesiarum Presbyteri, partim sermonum blanditiis alliciebantur, partim immutabantur: ex quo illud contigebat, ut Ecclesiarum negotia deterius se haberent, subditis in partes ac studia scissis; & Episcopi, postquam dicebantur ad Anthimi provinciam pertinere, continuo, tamquam si alienigenæ & extranei a Basilio esse censerentur, non minus ipsum videbantur ignorasse, quam qui nullam prorsus ab initio cognitionem ipsius vel experientiam, nec sermones cum eo aliquando habuissent. [B. Ep. 159]

[265] [& proventus sibi vendicante,] Quod autem Anthimum magis in furorem agebat, Taurici reditus erant: qui cum ab ipso quidem in transitu cernerentur, verum ad Cæsareensem per montem Taurum deveherentur, Sancti Orestis proventus colligere magni æstimabat; adeo ut Basilii iter facientis mulos aliquando corripuerit, ac ne ultra progrederentur cum prædatoria manu prohibuerit. Illuc alludit Nazianzenus, in Epistola quam scripsit consecratus Sasimorum Episcopus, invitus quidem, sed tamen a Basilio consecratus, idque ut ipsi faveret contra Anthimum, contendentem Sasimos ad suam spectare provinciam. Sic itaque, huc alludens, jocatur: Ego vero quid animi habeam explicabo: nec mihi propterea irascaris. [G. Ep. 31] Dicam enim quæ flagranti etiam dolore prolocutus sum, non usque adeo vel ira æstuans; vel rei eventu perculsus & attonitus, ut ratio se subduceret, ac quid dicerem ignorarem. Non arma comparabo, nec rei militaris artem discam, quam prius non didici, cum hujus rei commodius tempus esse videbatur, omnibus videlicet arma induentibus & furiose inter se congredientibus … nec martium Anthimum certamine excipiam, quamvis alioquin immaturum bellatorem, nimirum ipse rei bellicæ ignarus vulneribusque magis expositus. Quin tu potius cum eo, si ita videbitur, bellum gere (nam infirmos quoque sæpe necessitas ipsa pugnaces efficit) aut qui bellum gerat quære; cum ille mulas tuas arripuerit, locorum augustias observans, quemadmodum Amalec; cum transitu Israelem arceret: nobis autem, aliarum omnium rerum loco, quietem concede. Quid enim opus est pro pecoribus atque avibus, & quidem alienis, non secus ac pro animabus & canonibus, digladiari?

[266] Porro, ne actis tam absonis ignominiam aliquam etiam apud suos incurreret Anthimus, [idque honesto prætextu spiritualis boni:] speciosus his rebus prætextus adhibebatur; filii spirituales, & animæ, fidei doctrina, ceteraque hujusmodi, cupiditatis inexplebilis integumenta (res inventu perfacilis) itemque illud, tributum hæreticis pendendum non esse: quisquis enim molestiam exhibebat, in hæreticorum numero habebatur. [Orat. 20] Nec tamen Basilius, ille Dei Sanctus ac supernæ Hierusalem vere Metropolites, aut cum iis qui errabant abductus est, aut hoe dissimulare ac negligere sustinuit, aut parvum hujus mali remedium excogitavit. Sed perspiciamus quæso quam magnum & admirandum, & illius (quid enim aliud dicam? [malo medetur Basilius augendo numerum Episcoporū,]) anima dignum. Etenim dissidium hoc in Ecclesiæ commodum & incrementum convertit, atque hac calamitate quam pulcherrime usus est; patria nimirum pluribus Episcopis communita: ex quo tres præclarissimæ res secutæ sunt: nam & animarum cura major suscepta est, & quælibet civitas proventus suos habuit, & bellum hac ratione compressum & extinctum est.

[267] Inter ordinatos hac occasione Episcopos, præter Theologum, procul dubio fuerit Gregorius, [in quibus & frater fuit, factus Nyssenus,] frater Basilii, quem Nyssenæ Ecclesiæ primum præfecit Episcopum, quamvis ea esset parva & obscuri nominis civitas. Inducebatur scilicet iisdem rationibus, ob quas Gregorio Theologo Sasimorum, exigui oppiduli & contemptibilis, Episcopatum imposuerat: admirationem tamen facto illo plurimis movit, atque inter ceteros Eusebio Samosateno; cui factum suum excusans sic scribit. [B. Ep. 259] Fratrem quoque meum Gregorium vellem & ipse Ecclesiæ alicujus gubernationem obire, ipsius ingenio convenientem; hoc est, [dignus majori Episcopatu;] omnibus ubique Ecclesiis quæ sub sole sunt in unum coalescentibus præesse: ast hoc quandoquidem sit impossibile; ideo Episcopus ordinatur, non qui a Sede sua gloriam sibi derivet, sed qui Sedem cohonestet Episcopalem. Vir enim vere magnificus is est; non qui magnis tantummodo gerendis rebus idoneus comparatut; sed qui illa pollet & præditus est facultate, ut parvis rebus pondus & magnitudinem queat addere. Etenim cum provincia Cæsareensis non minus ab Arianis vexaretur, quam a schismaticis Episcopis discinderetur; Ecclesiarum utilitati consultum iri sibi persuadebat, si provinciæ suæ Episcopos haberet virtute & orthodoxa fide præclaros, sibique consanguinitate aut longa amicitia devinctos: atque hanc ob causam non tam considerabat, quam præclara esset civitas cui Episcopum de novo daret; sed quam virtutibus insignis, quem consecraret Episcopum. Basilius enim, ut inquit Nazianzenus, in eo sublimiora quam pro hominis conditione sentiens, atque hinc prius etiam quam vita excederet digressus, omnia ad spiritum referebat, [& Theologus, Episcopus Sasimorum:] atque amicitiæ officia, quæ alioqui sancte colebat, hic solum asperanbatur, ubi Deum anteponi oportebat; atque antiquiores habere res in spe positas, quam fragiles & caducas. [Orat. 20] Hujus quoque consilii velut appendicem quamdam se fuisse idem deplorat Theologus, qui quam inivitus Sasimorum Episcopatum susceperit, in ejus Actis narratum est.

[268] Postridie vero quam iste Cæsareæ ordinatus esset a Basilio, advenit eo Nyssenus, & ipse recentes creatus Episcopus, rediens a visitatione cujusdam Episcopi amici sui, videlicet S. Meletii aut Eusebii Samosateni: cumque tum festum quorumdam sanctorum Martyrum ibidem celebraretur, novus Sasimensis Episcopus orationem habuit, præsentibus Basilio, Nysseno, & Gregorio patre. His peractis cum patre Nazianzum revertitur Theologus, inde Sasimos profecturus. Vix autem Nazianzi aliquantisper substiterat, quando contigit eo venire Anthimum, cum aliis suæ factionis Episcopis: de cujus adventu ceterisque ab eo gestis ita ad Basilium Theologus. [G. Ep. 33] Mihi vero omnia quæ Episcopi fecerunt exponere, [quem Anthimus, sibi subjicere frustra conatus,] quidque epistola illa qua discruciaris contineat, atque unde orsi & quo progressi simus, & ubi scribendi finem fecerimus, prolixius esse videtur, quam epistolæ modus postulet; nec tam epistolæ opus, quam apologiæ. Ut autem rem brevi exponam, fortissimus Anthimus ad nos cum Episcopis quibusdam venit, sive ut patrem meum inviseret (nam id quoque præ se ferebat sive ut quæ egit ageret. Cumque multis modis animum nostrum tentasset, parœcias commemorans, & Sasimenses paludes, & nostram electionem; nunc blande alloquens, nunc preces, nunc minas adhibens, nunc expostulans, nunc laudans, nunc vituperans; variis denique orationis circulis, strophis & ambagibus utens, tamquam ipse solus nobis ob oculos proponendus esset, novaque Metropolis, utpote major ac præstantior; Quid, inquam, civitatem nostram circumscribis, cum ipsi Ecclesiam quoque faciamus, utpote Ecclesiarum revera matrem, & quidem antiquitus? Ad extremum ille infectis rebus abscessit, multum anhelans, ac Basilium nobis quasi Philippismum quemdam objiciens. Num hic tibi injurii esse videmur? Minime, ut opinor.

[269] Jam quonam etiam pacto nostra illa, hoc est hominis insolentis & contumeliosi, epistola se habuerit, expende. Synodalem vocationem ad nos cuderunt: me vero contra pugnante, contumeliamque nobis fieri contendente; secundo loco postularunt, ut hortatu meo & rogatu de his rebus consultationem haberetis: id quod ego (ne, quod prius moliebantur, fieret) me recepi facturum, rem omnem arbitrii vestri faciens, an eos congregari velitis, & ubi, & quando: quod quidem hominis erat, non contumelia, sed honore vos afficientis. [ad vim etiam contumeliam addit.] Quoniam autem ne hic quidem injuriæ quidquam tibi a me ortum est, quod reliquum est commemorabo. Hoc ne vos ex me discere oporteat, ipsam Anthimi epistolam vobis perlegam; quam, cum paludes, nobis prohibentibus & comminantibus, invasisset, ad nos misit, contumeliis & probris nos conscindens, ac velut triumphum quemdam adversus nos, quasi victos canens. Quam autem rationem habet, ut cum tua causa in illius offensionem incurramus, tibi rursus displiceamus, velut illi faventes? Hæc porro cognita tibi prius esse oportuit, vir admirande; ac ne tum quidem contumelia nos afficere, si nihil aliud, certe ut Presbyteros. Quod si ostentationis gloriæque nimio studio teneris, atque e loco superiore nos alloqueris, velut Metropolitanus parvæ, civitatis incolas, veletiam civitatis expertes; nobis quoque supercilium est, quod opponamus. Hoc enim cuivis facillimum est, ac fortasse æquius.

[270] [Huic quod minus ille restiterit querenti Basilio.] Litteris quippe suis Basilius Gregorium ignaviæ accusaverat, quod non fortius pro Sasimensi Episcopatu Anthimo restitisset, ut illum Cæsareensi Metropoli vendicaret. Præterea de injuria sibi quodammodo facta expostulaverat, quod Gregorius congressum quemdam, in quo res pacifice transigeretur, condixisset; cum id ad Basilium potius spectaret, de cujus jure agebatur. At Gregorius hoc concesserat paci publicæ & quieti privatæ, quam Basilium quoque summopere desiderare non ignorabat, cujus arbitrio omnia decidenda relinquebat. Interim animadvertendum venit, quod quamvis in epistolis utriusque Sancti, durante hac controversia aliisque occasionibus, subinde duriuscule scriptis, occurrant loquendi formulæ commotioris animi; non tamen propterea censendi sunt Sancti mutuam violasse amicitiam, sed potius tali scribendi libertate, & eloquentiæ quam simul Athenis hauserant exercitatione, [se excusat Theologus,] invicem oblectasse potius quam offendisse. Adde, pleraque ejusmodi, joco magis quam serio scripta videri, quale saltem initium est supra memoratæ epistolæ, ubi ait. Quam ferociter & equinorum pullorum ritu exilis in tuis litteris! Nec mirum te, ad gloriam nuper evectum, ostentare nobis velle, quam gloriam nactus sis, ut hac ratione teipsum augustiorem reddas; quemadmodum pictores, qui eximias formas depingunt. Sane haud serio scribere sic poterat Gregorius, qui satis cognitum habebat, [ac demum litigioso Episcopatu abdicat.] quanta Basilius esset demißione animi, & quanta tergiversatione ad Episcopatum pertractus esset. Ceterum Gregorius, cum videret se Sasimensi Ecclesia potiri non posse, nisi aut viuteretur aut Anthimum Metropolitanum agnosceret; Episcopatum, quem invitus susceperat, libens dimisit, & ad dilectam sibi solitudinem se recepit; donec inde paternis precibus evocatus, cum induci non posset ut Sasimos proficisceretur, persuaderi sibi permisit, ut patrem, præ senio regendæ Ecclesiæ Nazianzenæ imparem, sublevaret; oneris parte maxima, quoad ille viveret, in se suscepta. Hæc omnia cum fusius in Actis ejus explicata sint, ad Basilium, cujus causa hæc memorata, revertamur.

CAPUT XXII.
Basilius hypocrisi Eustathii decipitur, simultate Theodoti affligitur, Ecclesias Armeniæ curat, hortante Terentio Comite.

[271] Post Anthimum in scenam prodit Eustathius Sebastenus, [Eustathius] de quo jam sæpius ex occasione actum est; inter præcipuos numerandus, qui Basilium, prætextu pietatis & fidei, persecuti sunt. De eo, sic scribit Sozomenus: Apud Armenios, Paphlagones, & Ponti incolas fertur, Eustathium Episcopum Ecclesiæ Sebastes, quæ est urbs Armeniæ, primum fuisse qui cœperit vitam monasticam, & austeram illius institutionem colere: a cibis ad vivendum necessariis, & a vestibus quibus utendum est, abstinere; talemque morum & vitæ accurate traducendæ auctorem extitisse, ut nonnulli constanter affirment, librum Basilii magni Cappadocis, qui ἀσκητικὸς, id est, de vita ac disciplina monastica inscribitur, ab eo editum fuisse. [l, 3, c. 13] At Baronius erroris hoc loco arguens Sozomenum; Tantum abest, inquit, ut Eustathius Sebastenus auctor dici possit monasticæ vitæ, quæ in Armenia, Paphlagonia, atque Ponto coaluit, [ut contra Baronium ostenditur] ut nec quod ipse Monachus fuerit, aliquo digno teste probari possit. [an. 361] Assertum hoc suum probat Baronius, silentio Basilii & Epiphanii. Basilius, inquit, Eustathii vitam a cunabulis prope retexens, cum ejus institutionem Alexandriæ sub Ario magistro recenseat, reditumque in patriam referat, & quas passus est abdicationes ob Arianam hæresim, antequam Episcopus esset, vel cum factus Episcopus; nullam unquam habuit mentionem de suscepto ab eo monastico instituto: quod certe minime prætermittendum fuisset. Quin insuper, scribens ad eumdem Eustathium ipse Basilius, & opportuna occasione recensens diversarum Provinciarum quos noverat Monachos, necessaria quadam illatione de ipso Eustathio, quod Monachus fuerit, mentionem facere debuisset. At cum ne verbum quidem, vel saltem nutum expresserit, omnis plane de Eustathii monachismo existimatio & conjectura penitus deficit. Rursus vero S. Epiphanius, qui eodem tempore vixit, dum de Aërio hæresiarcha agit, quem condiscipulum fuisse tradit Eustathii, utpote qui simul Arianam hæresim didicerint; nullam prorsus de Eustathii monachismo habuit mentionem. Ita Baronius.

[272] Ego quidem ei assentior, hallucinatos eos omnes fuisse, qui Eustathio adscripserunt Constitutiones monasticas, a Basilio voce & scripto traditas: verum Eustathium nec Monachum fuisse, nec discipulos ullos habuisse, in hoc recedere cogor ab Eminentißimi historici sententia. Quod enim Basilii silentium spectat; ubi hic Eustathium & vitæ ejus quædam acta describit, hoc solum intendit docere, quoties in hæresim relapsus sit, ad quod monachatus ejus nihil spectabat: cum autem ad Eustathium scribens recenset diversarum provinciarum quos noverat at Monachos, Eustathianos certe non prætermittit, statim enim subjungit, quod eorum hypocrisi fuerit deceptus. [B. Ep. 74, B. Ep. 79] Prætermittit quidem Eustathianorum nomen, sed satis intelligitur de discipulis Eustathii sermonem esse. Ad S. Epiphanium quod attinet, ubi de Aërio hæresiarcha agit, expresse meminit de utriusque monachatu; &, Fuit, [primum Monachus,] Aërius, inquit, sodalis Eustathii, Sebastes Episcopi (quæ est in Ponti regione sive minoris Armeniæ) ambo enim monasticum vitæ genus amplexi sunt. [Hær. 57] Erat igitur Eustathius primum Monachus, dein Episcopus Sebastenus: [dein Episcopus Sebastenus,] cujus versutiam & impietatem nondum perspectam habens Basilius, hominem diligebat plurimum & æstimabat, interque illos habebat, de quibus ita loquitur: Quibus fidem in maximis omnium negotiis habebamus, quos versantes cum hominibus ita suspiciebamus, tamquam quiddam ultra sortem humanam haberent. [B. Ep. 370]

[273] Hinc factum ut Basilius, ad Episcopatum evectus, discipulos quosdam Eustathii, tamquam pari amicitiæ vinculo conjunctos, in domesticos & socios acceperit; revera actionum suarum exploratores & iniquos interpretes; qui arrepta postmodum occasione, sine Dei, inquit Sanctus, metu. & contra communem hominum opinionem, contumeliis me exagitant. [B. Ep. 307] [occulte per discipulos suos Monachos] Præcipuus inter istos videbatur quidam nomine Basilius, de quo ita Sanctus ad Eustathium: Quæ & qualia eximius ille tuus machinatus est Basilius, quem tamquam vitæ meæ custodem commendatum a tua Pietate susceperam, ego certe recitare præ pudore nequeo. Neque hoc ut ulciscar eum commemoro (rogo enim Deum ne imputetur illi) sed in eum finem, ut tuum in me amorem immotum possim conservare, quem vereor ne concusserint illi per innumeras accusationum calumnias, quas ipsos contexere probabile est, ut suomet errori suisq; lapsibus patrocinentur. Et tum quidem nondum deprehenderat Sanctus, [afficit Basilium molestiis,] hæc instinctu ipsius Eustathii agi; adeoque orat cum, ut prudenter de delatorum calumniis judicet, quibus queritur magis vitæ asceticæ profeßionem quam se lædi; aut quia Monachi erant illi Eustachii discipuli, aut quia exercitationes ejus asceticas invidiose traducebant.

[274] Quæcumque, inquit, apud te suggesserint, exquirat ab iis diligenter tua prudentia, num ea mihi coram objecerint; num delicti illius, cujus me insimulant, correctionem flagitaverint; num suum nostri causa dolorem testarum fecerint, qui nunc vultu læto & arridenti, & fictis dilectionis vocibus, immensam quamdam fraudam & amarissimis animis contectam profunditatem gestantes, per silentium nihilominus illiberale propalant. [B. Ep. 307] Hoc suo facto quantum mihi mœrorem procuraverunt, quos risus iis omnibus excitaverunt eorum, qui in misera hac urbe vitam semper execrati sunt religiosam, quique artificium quoddam illam esse affirmant ad fidem inveniendam; qui etiam humilitatis personam assumptam constanter pronuntiant, [cum status Religiosi dedecore:] ut hoc prætextu fucus fiat & insidiæ struantur! Talia, utcumque ego silentium tenuerim, tuæ tamen prudentiæ sunt perspectissima: adeo ut nulla vitæ ratio nostris hic hominibus de improbitate sit tam suspecta, quam est vitæ asceticæ professio. Hæc qua via sint jam persananda, [qui fraudis ignarus, illum rogat, ut de remedio prospiciat.] tuæ erit prudentiæ cogitare. Quæ contexuit & consarcinavit in me crimina Sophronius, non sunt boni cujusquam proœmia, sed divisionis separationisque initia; eoque tendunt, ut caritas illa, quæ in nobis est, refrigescat. Eum ut tua miseratio coercere velit, & ab isto impetu valde noxio reprimere, admoneo; utque potius des operam, pro tua dilectione, illa quæ sunt divulsa colligare, quam illis eam elocare ad majorem distractionem, qui nihil non movent, ut dissipationem & distractionem inducant. [G. Ep. 25] Sophronius ergo pariter ex Eustathianis erat, & forsan eorum aliquis dequibus Nazianzenus ait; Ex iis qui latus tuum cingunt, complures sunt, qui commoda sua per te procurent, ac pusillanimitatis fomitem accendant.

[275] Et Basilius quidem, ut indicat superiori epistola, non carebat suspicione omni, quin hæc saltem dißimulante Euflathio fierent; nihilominus pro sua sapientia, improborum hominum injurias & impressiones superabat, velutque in altissimis fluctibus immotus manebat, aliis in perturbatione ac tumultu versantibus. [G. Ep. 25] [Hypocrisis Eustathii] Neque propterea refrigescebat charitas qua Eustathium prosequebatur, quamque infamis iste hypocrita conservatam volebat, toto tempore blandiuscule sese Basilio insinuans, nec sine stupore quodam recogitabat postmodum Sanctus profunditatem hypocriseos istius, quam alibi pluribus describit: Eustathius, ait, ex Sebaste minoris Armeniæ, olim institutus ab Ario, [hæresim sæpius ejurantis,] cum is Alexandriæ florens impias adversus Unigenitum Dei blasphemias strueret, sectator illius & inter selectissimos discipulos connumeratus fuit. [B. Ep. 196, B. Ep.74] Posteaquam vero ad suos reversu, a beatissimo Hermogene, Cæsareæ Episcopo, propter impiam opinionem condemnatum se vidit; confessionem illi obtulit sanæ fidei, atque ita manus impositionem ab ipso obtinuit. Ubi vero dormitionem accepit Hermogenes, mox ad Eusebium Constantinopolitanum sese contulit: qui & ipse nihilominus impium Arii dogma tuetur. Inde postea quibusdam de causis pulsus, ad patriam sese recepit, ibique denuo errotis purgationem obtulit; sed ita, ut celata & obtecta mentis impietate, [sed semper retinentis animo,] quamdam exhiberet verborum rectitudinem. Mox vero ubi fortuito adeptus esset Episcopatum, anathematismum contra Homoousion, in Synodo Ancyræ habita, scripsisse deprehenditur. Exinde Seleuciam profectus, cum illis quos ejusdem habet opinionis ea gessit quæ omnes norunt. Constantinopoli vero iterum ad ea quæ ab hæreticis proposita sunt, consensit: atque ita Episcopatu ejectus, propterea quod Melitinæ depositus esset, viam sibi ipsi per quam testirueretur excogitavit, eam videlicet, ut Romam proficisceretur. Quæ vero sint illi a beatissimo Episcopo Liberio proposita, & ad quæ consenserit, nobis clam est; nisi quod epistolam attulit per quam restitueretur: quam ubi Synodo Tyanensi exhibuit, in suum locum restitutus est. Iste itaque jam fidem eam, in quam receptus est, depopulatur: cumque illis facit, qui Homoousion anathemate percellunt: deinde & hæresi patrocinatur eorum, qui Spiritum sanctum spoliant Divinitate.

[276] [diu Basilio illusit,] Sed antequam hæc Basilius perspiceret, aliis multis hæreseos suspectum se reddiderat Eustathius. Inter hos erat Theodotus, Episcopus Nicopoleos in minori Armenia, quem venerandissimum & revera desideratissimum Fratrem Basilius appellat. [B. Ep. 196] Tantam iste ab Eustathio demonstrabat aversionem animi, [sed aliis citius innotuit,] ob hæresim quam occulte sequebatur, ut aperte se ab ejus communione segregaret: & tamen Basilius sibi persuadere non poterat, ex reliqua Eustathii constantia, conjectura recte (ut putabat) sumpta, ita leviter virum illum in contraria mutari, ut jam confiteretur, jam quæ dixerat negaret; quemque existimabat, etiam in vulgaribus rebus, mendacium perinde atque rem horrendam aversari; credere non poterat, eumdem, in rebus tanti momenti & sic apud quosvis celebratis, veritati ullo pacto adversari. [B. Ep. 187] Hinc, propter unius hominis amicitiam, quem tamquam de hæresi falso accusatum communione sua privare noluerat, innumerorum inimicitiam suscepit Orthodoxorum, [qui propterea etiam Basilium aversabantur;] etiam Episcoporum. [B. Ep. 82] Hujus autem consilii rationem sibi videbatur reddere irrefragabilem: Si nonnullos aliquando, inquit, Arii discipulos ad communionem assumpsimus, ita illos admisimus, ut, morbum suum quam intime celantes, pietatis verba loquerentur; vel certe doctrinæ nostræ nihil obluctarentur. [B. Ep. 75] Et hac in re non nostro ipsorum erga tales usi sumus judicio; sed magis sectati sumus decreta Patrum nostrorum, quibus illi, de talibus jam olim, quid faciendum sit, statuerunt. Ego enim cum accepissem beatissimi Patris Athanasii Alexandrini Episcopi litteras (quas etiam nunc in manibus habeo, & requirentibus legendas objicio) quibus ille manifeste edixit, si quisquam ex Arianorum hæresi ad nos transire voluerit, admittendum esse; [hic judicio S. Athanasii se excusat.] nec quidquam in illo assumendo hæsitari debere, si Nicæni Concilii fidem confiteatur; & dogmatis hujus consortes ille mihi omnes cum Macedoniæ tum Achaiæ Episcopos allegasset; necessarium arbitratus sum ut tanto viro obsequerer, propter fide dignam auctoritatem eorum, qui id decreverant; simulque præmium, pacis studiosis destinatum, adipisci cupiens, eos qui fidem istam confitebantur communicantium parti adscripsi. Etenim Eustathius Sebastenus primum Romæ Nicænam fidem scripto fuerat confessus, indeque acceptum Consubstantiale, in charta usque ad Tyanenses attulerat. [B. Ep. 82] Timebat itaque vir pacis & concordiæ, ne falsas intra se suspiciones aleret; existimabatque, multa cura & solicitudine opus esse, multarumque noctium perferendas vigilias, ac multis lacrymis quoque quærendam a Deo veritatem, qui fratris velit amicitiam abjicere. [B. Ep. 79]

[277] Ea vero quæ Eustathii causa inter Basilium & alios orthodoxos Episcopos orta est dissensio, initium sumpsisse videtur circa annum CCCLXXI, cujus anni hieme Basilius ad Eusebium Samosatenum scripsit, [Scribit ad Eusebium Samosatenum,] eum invitans, ut vere redeunte visitaret Ecclesiam suam: Deum porro, inquit, omnes orant obnixius, ut vere proximo te liceat in hisce regionibus coram denuo intueri & affari, utque recreentur Ecclesiæ per tuam illam optimam & saluberrimam doctrinam. [B. Ep. 254] Dedit præterea ad eumdem aliquoties litteras, tum ob alia quæ intercidebant negotia, tum etiam ut in unum convenirent. [B. Ep. 261] Sed spe ista sua dejectus est; eo quod ejus litteræ in manus S. Eusebii non venerint. Beatus enim Diaconus Theophrastus, cui illas tradiderat, necessario cogebatur aliorsum peregrinando aberrare: litteras vero non misit ad Eusebium, propterea quod letali morbo, unde & excessit, corripiebatur. Hanc ob causam Basilius, morbi & mortis illius ignarus, post elapsam fere occasionem, ad scribendum denuo accessit, litterasque per temporis angustias angustissimas exaravit. Significabat autem, quod Meletius, carissimus Deo Episcopus, nec non Theodotus, vellent & juberent, ut ad ipsos Basilius proficisceretur: id enim, & ad declarandum amorem pertinere, [se invitatum ad Provinciale quoddam Concilium:] & ad illa in melius redigenda, quæ mœrorem luctumque in præsentia adferebant. Tempus vero præscripserant conveniendi, medium adventantis Junii mensis: locum congressui destinarant Phargamum, celebrem illum & illustrem propter Martyrum apparitiones, nec non annuos conventus & panegyricos cœtus, infinita multitudine eo confluente. Intellexit autem priorem epistolam suam, de qua hic mentionem facit, missam non fuisse ad Eusebium circa duodecimum mensis Maji, adeoque triginta tribus, diebus antequam conventus iste ad Phargamum habendus esset.

[278] Interea vero, a discessu Diaconi usque ad diem illum, Cæsarea abfuerat Basilius, profectus Sebasten, quæ fere transeunda est euntibus Nicopolim, quo invitatus fuerat ad istud quasi Provinciale Concilium a Theodoto. Quid autem Sebastæ egerit, [interea profectus Sebasten.] quæve causa festini reditus fuerit, ita ipsemet narrat: Cum ad Synodum, quæ a Fratre Theodoto celebrabatur, vocati illoque profecti essemus, ut vocationi propter caritatem obtemperaremus; ne ignavi illic & otiosi videremur, studiose curavimus, ut colloqulum cum prædicto Fratre Eustathio misceremus; proposuimusque illi quæ in causa fidei a Theodoto illi objiciebantur; ac simul ab eo petivimus, ut manifestum nobis faceret, rectamne fidem sequeretur, quo consortes ei esse possimus; si vero alienatus esset, ut perspicue sciret nos quoque a se fore abalienatos. [B. Ep. 87] [multis agit cum Eustathio, quem orthodoxū putabat:] Igitur cum inter nos ea de re contulissemus, totumque diem illum causam hanc inquirendo consumpsissemus, appetente vespera alius ab alio avellimur, nulladum certa colloquii nostri conclusione posita. Sequenti die rursus mane considentes, iisdem de rebus disserere cœpimus. Cum autem & Pœmenius Frater, Sebastenæ Ecclesiæ Presbyter, accessisset, & adversariam nobis doctrinam vehementer urgeret; paulatim nos & ea diluimus, quæ nobis objicere videbatur; & illos ad consensionem eorum quæ a nobis quærebantur, induximus; sic ut, per gratiam Domini, ne in minimo quidem a nobis invicem dissidere deprehenderemur. Igitur circa nonam horam ad precandum surreximus, ac Domino gratias egimus, qui dedisset nobis idem & sentire & loqui. Præterea, sicuti oportebat me scriptam quamdam ab eo viro confessionem accipere, quo & adversariis illius manifestaretur consensus, & reliquis sufficienter viri hujus propositum monstraretur; ita volebam, multa diligentia cum Fratribus Theodoto adhærentibus conversando, [hinc offenso Theodoto domum reversus Basilius.] simile scriptum fidei ab illis elicere, dicto Eustathio proponendum, ut utraque ista fierent; ipse videlicet rectam fidem confiteretur, & illi de veritate hac persuasi, nullam retinerent contradictionis occasionem, si ab ipsis proposita fuissent accepta. At Theodotus, priusquam cognovisset quam ob causam convenissemus, & quidnam eo colloquio effecissemus, dedignatus est nos amplius vocare ad Synodum: itaque e medio itinere reversi sumus, tristes quod labores nostros, pro pacandis Ecclesiis susceptos, inefficaces reddidisset.

[279] Domum igitur reversus Basilius, cum intellexisset (ut supra narratum est) beatum illum Theophrastum Diaconum obiisse, [ad colloquium invitat Samosatenum] & litteras ad Eusebium Samosatenum a se missas, inanes exstitisse; nequaquam acquievit, eo quod superessent triginta & tres dies ad prædictam conventionem; sed ad venerabilem Fratrem Eustathium, comministrum suum, verosimiliter Diaconum quemdam istius nominis, litteras transmisit, ut curaret ad S. Eusebium Samosatenum devehendas, & quanta maxima posset fieri celeritate responsum ad illas expediendum. [B. Ep. 261 ] Iis significabat Eusebio, ut simul Phargamum convenirent, si possibile esset: sique ipsi arrideret, certissime se adfuturum; sin aliter ipsi videretur, Samosatam se venturum (modo ita Domino placeret, nullumque de novo impedimentum accideret) & debitum illud antiquum Eusebium invisendi persoluturum, quod anno præcedenti pollicendo contraxerat. [B. Ep. 259] Verum postquam redditæ sunt ipsi ad Eusebio litteræ, [quo negato dolet Sanctus:] quibus illuc se perrecturum abnegabat, Basilius animi mœrore elanguit penitus. Quippe illo comite & sodali in arenam descendere non recusabat, contra tentationes vel urgentissimas; solum vero illoque destitutum, ajebat se nequaquam vel levissimas & de fæce afflictiones ausurum provocare. Recordato itaque Sancto universæ infirmitatis suæ, venit adhuc in mentem illorum, qui ipsum evocaverant, simulatio: nam cum quasi in transcursu Basilium ad conventum vocassent, per venerabilem Fratrem Hellenium Nazianzi Exæquatorem; haud curarunt deinde in secundis submittere vel itineris ducem aut etiam commonitorem. Quocirca cum videret se illis suspectum esse, veritus est magnopere, ne conventus ipsorum pulcerrima facies sua præsentia veluti conspurcaretur; ideoque solennioris illius conventus tempus effluere passus est, congressumque eo usque distulit, quoad liceret tranquille & pacifice consociari; quandoquidem ad res Ecclesiæ procurandas in concilio, cum illis esset conveniendum.

[280] [eodemque tempore invitat Meletium Nicopolim:] Deinde ad Deo dilectißimum Meletium scripsit, ut veniret, Nicopolim saltem, si Samosatam proficisci gravaretur: sin vero Samosatam venturus esset, ipse quoque advolaret illico; postquam scilicet de Meletii adventu & Eusebii præsentia sibi constitisset. Quid ad hæc responsi vel ab Eusebio vel a Meletio acceperit Basilius, non reperio: videtur tamen hoc eodem anno, post mensem Iunium, alterum in Armeniam iter suscepisse; si non, ut cum Meletio de rebus Ecclesiasticis conferret, saltem ut ex parte regio mandato obtemperaret, & daret Episcopos Armeniæ, nam in pluribus civitatibus defecerant. [deinde, alterum iter suscipit in Armeniam] Tantam scilicet Basilius apud Imperatorem, etiam Arianum, ob virtutem sui æstimationem acquisierat, ut ei constituendorum Episcoporum curam demandarit; aut, si id aliunde ad ipsum spectabat, quod jure quodam Ecclesiastico Armenia ipsi subesset, non parvi tamen faciendum, [ad ordinandos Episcopos.] quod Arianus Imperator orthodoxo Episcopo, non tantum permiserit, sed etiam præceperit ut officium suum exequeretur. [B. Ep. 187] Id ipsum per litteras Basilium rogaverat Comes Terentius; quem Sanctus alibi virum optimum, & probissimum, & venerandissimum appellat. Nullibi tamen magis præclaram de ipso mentionem facit, quam in epistola ad eumdem data, [sicut Comes Terentius,] postquam hic rebus publicis curandis rursus coactus est sese implicare, qui dimißis iis ad vitam privatam, ut soli sibi & Deo vacaret, se contulerat: ita enim suam orditur epistolam. [B. Ep. 272]

[281] Postquam tuam audiveram Gravitatem, ad res publice administrandas, jam denuo protrahi, continuo (verum enim fatebor) sum conturbatus, [Basilii amicus,] apud animum reputans, quomodo præter voluntatem tibi contigerat, ut qui semel a publica solicitudine cessaveras, & ad animæ tuæ curam privatim te contuleras, cogerere ad illa ipsa rursus redire. [B. Ep. 349] At cum subiret statim cogitatio, Dominum fortassis statuisse infinitos dolores, qui Ecclesias apud nos universas constringunt, unico hoc solatio confovere, tuam excitando demum Gravitatem, & ad res gerendas iterum admovendo; hoc ipsum nos animo confirmatiori esse fecit, quod priusquam hinc de vita exeamus, tuam altera vice Dignitatem simus invisuri. [l. 4, c. 28] Erat hic idem ille Terentius, de quo Theodoretus ita narrat: Cum Terentius, Dux longe præstantissimus, & pietatis insignibus egregie exornatus, ab Armenia erectis victoriæ trophæis revertisset; Valensque ei imperasset, ut donum aliquod pro laboribus peteret; [& Orthodoxæ fidei zelator] ipseque unum quod cupiebat, dignum homine inter pietatis instituta educato, Valenti indicasset (petebat enim, non aurum, non argentum, non agros, non domum, sed ut una ecclesia, illis qui pro doctrina Apostolica se in discrimen obtulissent, concederetur) Valens, accepto libello supplici, & cognitis rebus quæ in eo continebantur, admodum stomachatus, illum dilaceravit, jussitque ut alias res peteret. Terentius vero, collectis laceri libelli particulis; Accepi jam abste, o Imperator, donum, habeoque, neque aliud petam. Nam quid ego animo instituerim, judicet ille, qui hujus universitatis judex est.

[282] [forsan persuaserat Imperatori jubere.] Talis igitur tantusque zelator orthodoxæ fidei Terentius, verosimiliter mandatum ab Imperatore ad Basilium impetraverit & transmiserit, de constituendis per Armeniam Episcopis, quippe a quo sciebat orthodoxos tantum assumendos: illudque Sanctum compulerit alterum hoc anno in eam provinciam iter aggredi. Verum cum ob iter versus Sebasten, & collationem cum Eustathio, male erga se affectum expertus fuisset Theodotum, [Sed Sanctus idoneos non invenit, propter dissensionem Theodoti,] qui tamen curarum debebat esse consors & particeps, & apud quem se viros aptos & commodos inventurum sperabat, quod essent in ipsius Parœcia religiosi & prudentes, ac simul linguæ regionis experti, & qui reliqua gentis istius idiomata scirent; nosceretque viri hujus mores ac ingenium, ac propterea vellet ipsi satisfacere, eique sub fide digno teste gestorum reddere rationem; venit Getasa, in agrum Deo dilectissimi Episcopi Meletii, ubi & ipse dictus Theodotus comparebat, Ibi ergo Basilius, quoniam ab illo fuerat propter Eustathii conjunctionem accusatus, quid eo congressu fecisset exposuit; [cui satisfacere conatus,] quod videlicet deprehendisset illum secum sentire per omnia. [B. Ep. 187] Cum autem Theodotus affirmaret, Eustathium, post discessum Basilii, consensum hunc negasse, & suis discipulis affirmasse, quod haudquaquam ipsis in causa fidei consensisset; respondit ad ista Basilius: Ego hoc mihi persuadeo, conjectura ex reliqua viri hujus constantia sumpta, haud ita leviter virum illum in contrarium mutari, ut jam confiteatur, jam quæ dixerit neget, qui etiam in vulgaribus rebus mendacium perinde atque rem horrendam aversatur: tam abest ut in rebus tanti momenti, & sic apud quosvis celebratis, veritati ullo pacto adversari velit. Esto tamen, vera sint quæ a vobis sparguntur: oportet illi scriptum proponere, quod cunctam rectæ fidei apodixim contineat. Quod si eum dato scripto consentientem reperero, manebo in illius communione; si vero recusantem deprehendero, deficiam ab illius consortio. Cum ista probaret Meletius Episcopus, & Diodorus Presbyter (nam & ille aderat) consentiret; venerandissimus Theodotus hortabatur Basilium ut Nicopolim descenderet, & Ecclesiam ipsius inviseret, ac Satalos usque ipsum comitem itineris reciperet, [sed frustra;] itaque ille hunc Getasis reliquit. Ubi vero Basilius Nicopolim venit; Theodotus oblitus eorum quæ a Basilio audierat, & quæ ipsi pactus fuerat; probris illis ac contumeliis, quibus priori vice eum exceperat, iterum affecit & a se dimisit.

[283] At Sanctus, Theodoto ita erga se affecto, quamvis non posset, [quædam tamen utilia ibi ordinat;] juxta Imperatoris mandatum & postulationem Terentii, Episcopos Armeniæ dare; voluit tamen quantum poterat eidem prodessa. Itaque Satalis, urbe Armeniæ, constitutus, infirmo licet corpore, alia quædam perfecit atque constituit. Pacificatis enim cum Dei gratia Armeniæ Episcopis, quæ convenire judicabat ipsis proposuit, quo consuetam negligentiam abjicerent, & sinceram pro Domini Ecclesiis curam in se susciperent, simul & exempla illis proposuit, de iis quæ ex negligentia illegitime fuerant per Armeniam gesta, & quomodo ipsis eorum curam gerere conveniret. Illud quoque ipsi curæ fuit, ut in blasphemiam, Cyrillo Episcopo Armeniæ objectam, inquireret: & per gratiam Domini deprehendit, calumniam illam falso ab inimicis illius esse motam, quam & manifesto coram ipso sunt confessi. Populum quoque Satalensem, mediocriter erga illum ac placide se gerere probavit, sic ut communionem illius non fugeret amplius. Hic quoque suffragia ab Ecclesia Satalorum accepit, obsecrationem continentia, ut detur illis ab eo Episcopus: nam forte ab anno CCCLX, quo Elpidius Satalorum Episcopus ab Arrianis depositus fuerat in Concilio Constantinopolitano, nullum alium Episcopum habuerant; adeo ut merito affirmare potuerit Basilius, Ecclesiam Satalorum, post diuturnam illam desertionem, ad genua usque depressam, plurimo & valido adjumento ut erigatur opus habere. [Soz. lib. 4 cap. 23, B Ep. 183] Ideoque ipse, totius populi Satalensis precibus motus, Ecclesiæ istius curam suscepit; [Satalensium precibus motus] ipsisque pollicitus est in conspectu Domini, nihil se non facturum eorum quæ viribus suis præstari possent. Quapropter ubi domum rediit, coactus est, juxta quod scriptum est, quasi oculi sui pupillam attrectare, concedendo ipsis Episcopum Pœmenium, cognatum suum, ab eis postulatum, Presbyterum tunc Cæsareensem, aut in monasterio ad Iridem Monachum.

[284] [concedit ipsis Episcopum Pœmenium, cognatum suum,] Ita excellentia illa honoris, quo Satalenses Basilius prosequebatur, nullius ipsum recordari permisit, non cognationis, non consuetudinis, ipsi inde a puero cum hoc viro, antequam eorum petitiones intercederent, contractæ; sed oblitus eorum omnium, quæ ipsi familiaritatis ratione in hoc viro propria existebant; nec ulla habita ratione multorum gemituum, quibus plebs ingemiscebat, patrocinio ac cura viri illius privata; neque lacrymarum universæ illius cognationis, imo ne matris quidem jam senis, & quia illius quam habebat unicam providentia privabatur, fluctuantis mœstitiam, commiserationis affectu expendens; sed simul hæc omnia, licet ejusmodi ac tanti momenti contemnens, in id unum incubuit, [eumque commendat] ut Satalensem Ecclesiam talis viri cura & gubernatione ornaret. Proinde litteris suis, quibus Satalensibus ista significat, hæc subjungit: A vobis quæ reliqua sunt expetimus poscimusque, ne minora inveniantur quam speramus, & quam sunt ea quæ viro huic promisimus, cum ad familiares illum & amicos mitteremus; sic ut quisque vesturm, studio & dilectione erga eum, alios excellere satagat. Ut igitur honestam hanc honorificentiam ostendatis, per officii excellentiam cordi illius consolationem adferte, quo & patriæ, & cognatorum, ac simul populi obliviscatur; qui, perinde atque infans recens natus maternis uberibus, sic ipsius est gubernatione privatus.

[285] Circa hoc idem tempus, adhuc in proxima Armeniorum regione constitutus, litteras ab Eusebio Samosateno accepit, [Acceptis ab Eusebio Samos, litteris recreatur,] quas non aliter se vidisse scribit, quam solent a longe lumen accensum de turre intueri, qui navigiis deferuntur; præcipue si ventorum flatibus exasperatum mare intumuerit. Cæsaream porro reversum destituerat prorsus valetudo corporis, adeo ut vel levissimas agitationes motusque sine dolore sufferre nequaquam posset. [B. Ep. 256] Difficultatem præterea non levissimam ipsi peregrinatio procreaverat, neglectis interea & sus deque habitis Ecclesiæ suæ negotiis universis: quapropter Eusebium iterum iterumque ad se amicissimis verbis invitat. Quod si Deus, inquit, largiri dignetur nobis, ut, dum vita fruimur hac terrena, tuam Pietatem videamus in Ecclesiis nostris, profecto bono animo deinceps erimus, neque tamquam indigni & rejectitii a divina benignitate censebimur. Obtestamur ut hoc ipsum, [eumque ad se invitat,] si sit possibile, tum contingat, cum in anniversariam memoriam beatissimi Martyris Eupsychii conventus peragentur. Ad diem nempe jam in propinquo septimum Septembris mensis, illa nobis impendent & circumstant negotia, que tuam vehementer operam desiderant, cum Episcopos ordinando, tum etiam illa diligentius attentiusque considerando, quæ contra nos excogitantur, a bono illo viro Nysseno Gregorio, qui conventus nunc Ancyræ peragit, & omni modo nobis insidiatur. Quænam fuerit hæc Nysseni a Basilio dissensio, nullibi clarius exprimitur. Illam fortaßis Sanctus respicit, quæ (ut narratum superius) occasione Gregorii avunculi inter eos orta est; quæque ejusmodi fuit, ut mutuam inter ipsos caritatem si leviter læserit, fortius redintegrarit. [sed frustra,] Eusebium quod spectat, sæpius eum invitavit, sæpius adire proposuit, imo & pollicitus est: omnis tamen conatus successu caruit, valetudine aut negotiis aliis obstantibus; si vicem unam exceperis, de qua scribit, se summo digito Samosatenæ Ecclesiæ mel degustasse. [B. Ep. 8]

CAPUT XXIII.
Faustus ordinatus ab Anthimo contra Canones: Atarbius accusatus de crimine & hæresi: Eustathius subscribit professioni fidei.

[286] Hiems, quæ annum CCCLXXII inchoavit, diuturna fuit & longissime extenta, sic ut nec litteraria quidem consolatio Basilium inter & amicos expediri posset. [B. Ep. 195] Unde quamvis cum Theodoto, [Sanctesimus colligit subscriptiones Orientalium] temerario ejus pro pietate zelo non obstante, servaret litterarum commercium; fatetur tamen se raro scripsisse, & litteras ab eo accepisse. Cum vero Sanctesimus Presbyter Nicopolim proficisci statuisset, epistolam eidem ad Theodotum tradidit, qua & salutem impertitur, & ut pro se oret obsecrat, ac dicto Fratri Sanctesimo aurem accommodet, & ut ab illo quo nunc in statu sint Ecclesiæ discat, atque studium pro viribus ad ea quæ proponentur curanda impendat. [iturus in Occidentem,] Cum enim ad Occidentales Episcopos rursus scribendum esset de quibusdam rebus ecclesiasticis; ut epistolæ a Meletio Episcopo conscriptæ ab omnibus consentientibus subscriberetur, obibat Sanctesimus Presbyter Orientem, subscriptiones & epistolas ab Episcopis conquirens; ut iis habitis proficisceretur, avolaturus ad Episcopos Occidentales. [B. Ep. 58]

[287] [Basilius, propter ordinatum contra canones Faustum,] Inter has curas & solicitudines alia vexatio Basilium excepit. Venit quippe ad ipsum Faustus, ab Episcopo quodam, Papa nomine, missus cum litteris, quibus petebatur ut ordinaretur Episcopus. Quamvis enim Basilius paulo ante Cyrillum Episcopum Satalensibus aliisque reconciliasset, & per calumniam accusatum absolvisset; nihilominus, rursus contentione inter eos orta, electus Faustus est, ut in locum Cyrilli ordinaretur: [ob ordinatum ab Anthimo Faustum] sed cum hunc in finem venisset ad Basilium, & hic ante ordinationem posceret testimonia Theodoti & aliorum Armeniæ Episcoporum; ipso contempto abiit ad Anthimum, a quo, contemptis justis suffragiis venerandissimi Cyrilli, ordinatione accepta reversus est, ita ut Armeniam seditionibus impleverit. [B. Ep. 195] Hic effectus erat divisæ Cappadociæ, & controversiæ Basilium inter & Anthimum; qui gaudebat hac ordinatione, citra ejus consensum peracta, potestatem suam ostentare.

[288] Quid postea egerit Basilius, ex ipsomet cognosces, ita scribente ad Pœmenium Satalorum Episcopum, cujus supra meminimus. [B. Ep. 313] Bonus ille vir, inquit, Anthimus, qui per multum jam temporis pacem mecum coluit & amicitiam; cum adeptus fuisset idoneam satis suæ ambitionis manifestandæ occasionem, [de Anthimo queritur,] & doloris mihi nonnullius angorisque creandi; Faustum suis manibus & auctoritate propria ordinavit Episcopum; cum vestrum nullius suffragium expectasset, & derisui habens meam illam accuratam canonum observantiam. Quo circa, postquam ordinem antiquitus institutum proculcavit, neque vestrum habuit ullam omnino rationem, quorum egomet exambivi testimonium: rem autem perfecit, nescio quam Deo ipsi acceptam. Hanc ob causam animo contristatus ego, ad neminem omnino ex Armenia litteras ullas exaravi, nequidem ad tuammet Pietatem; nec Faustum volui ad communionem admittere: quin & ipsi præterea comminatus sum, quod nisi mihi vestram detulisset epistolam, omnino in illum omni tempore animo futurus essem alienatiori, & procuraturus ut essent in eum pari modo affecti quotquot mihi ulla conjunguntur necessitudine. Quod si ferant medicinam, & curari possint quæ gesta sunt; [& isti se communicaturum negat,] da quæso operam ut ad me scribas, testimonium ipsi perhibendo, si honestam viri vitam intellexeris esse, & ad idem faciendum ceteros una tecum omnes impelle: si vero res est conclamata, certiorem vel sic etiam me facito, ut ne omnino deinceps iisdem fidem habeam. [donec defectus suppleatur.] Nam si ita vere, uti narratum fuerat, id egerint, & ut solius Anthimi communionem amplexentur, nulla mei, nulla Ecclesiæ habita ratione, inepti prorsus ad amicitiam æstimandi sunt.

[289] Controversiam de Fausti ordinatione videtur excepisse auxisseque alia, quæ ex accusatione Atarbii cujusdam, verisimiliter Episcopi, orta est; quæque rursus hoc anno coëgit Basilium Nicopolim usque excurrere, [Nicopolim iterum prosectus Sanctus,] spe illa fretum, posse se tumultum sedare, & pro statu præsenti solatium adferre atque auxilium rebus, plane contra leges ecclesiasticas istic administratis. [B. Ep. 364] Illic autem Atarbium minime deprehendens, dejiciebatur animo; eoque magis, quod certior factus esset, eum cum omni festinatione profectum esse, idque etiam de media Synodo, quæ tum Nicopoli agebatur: quam ob causam Basilius necessario ad scribendum accessit. Rogabat autem Atarbium per litteras, ut vellet obviam sibi venire, & illam solari ægritudinem, qua esset usque ad mortem affectus, dum fando acceperat, in ecclesia media perpetrata fuisse ejusmodi flagitia, qualia numquam ad hunc diem alias audivisset. [Atarbium accusatum,] Et hæc, quamvis per se gravia & tristissima essent, nihilominus ferenda multo minus erant, propterea quod in illum perpetrata, qui vindictam Deo permittens, paci procurandæ totus incumbit, & id agit ne damni & detrimenti quidquam sua causa inferatur populo Dei. Basilium de se loqui, putat Hermantius; & recte: nisi forte quis malit credere, de Cyrillo Episcopo hic sermonem esse, cujus causa Atarbius propter Faustum turbas excitasset.

[290] [etiam de hæresi,] De hæresi quoque Atarbius accusabatur: Reverendi enim quidam Fratres, & omni omnino fide digni, Basilio notum fecerant, in quibusdam circa fidem capitibus ab Atarbio nonnullisque aliis innovatum aliquid, & sanæ doctrinæ contraventum fuisse; qui etiam eo magis commovebantur, & certamen subibant vehementius, metuentes ne ad illa vulnera, quæ sexcenta Ecclesia tolerat, ab iis inflicta qui in Euangelii veritatem peccaverunt; aliud de novo enasceretur, [ad se venire rogat.] renovata hæresi antiqui illius Ecclesiæ hostis Sabellii: nam cognata huic hæresi esse dicebantur illa, quæ narraverant dicti Fratres. Hanc ob causam Basilius misit ad Atarbium, ne gravatim ferre vellet, & ad se Nicopolim non adeo remotam venire; atque fidem de istis rebus abundantissimam faciendo, suos dolores mitigare, atque consolari dignaretur Ecclesias Christi, [& absolvisse videtur,] quæ mirifice erant in præsenti tristitia afflictæ, & moleste ferebant, cum illa quæ gesta, tum etiam quæ dicta narrabantur esse ab illo; Hinc colligit Hermantius, quiddam supremi juris Basilium obtinuisse in Armeniam, quandoquidem Atarbium ad dicendam causam citaverit. Sed videtur hæc potius solicita quædam invitatio fuisse senioris inter congregatos Episcopi, quam juridica citatio ad causam dicendam.

[291] Parueritne Atarbius, seu citanti, seu invitanti non reperio, neq; quem exitum hæc res sortita sit: omni tamen crimine videtur, seu præsens, seu absens fuisse absolutus; si altera ad ipsum Basilii epistola post hanc scripta fuerit. [B. Ep. 363] Ea enim illum, tamquam adhuc ob præterita subinfensum, ad amicitiam suam, Ecclesiæ unionem, caritatemque mutuam cohortatur; Ut deinceps, inquit, primum & maximum Spiritus sancti fructum ostendas caritatem, & tristitiam illam vultus, iratis inesse solitam, abjicias, quam prætulisse per silentium hoc nobis videris; [redintegrata cum eo,] gaudium porro in corde tuo recipias, & pacem erga Fratres concordes tecum, studiumque ac solicitudinem declares erga Dei Ecclesiam ejusque stabilitatem. Nam si pro re Ecclesiastica tuenda pari studio non contendamus, quo qui sanæ doctrinæ resistunt enituntur ad ruinam & interitum procurandum eidem; quid impediet quo minus veritas loco mota, per hostes veritatis, prorsus intercidat; & nos judicio divino postulemur, quod non omni studio & diligentia, concordia mutua, & conspiratione secundum Deum, solicitudinem & curam nostram, quacumque demum ratione patefaciamus, ut coalescant Ecclesiæ & coadunentur? Eximas igitur, oro, de tuo animo sententiam illam, non esse cujusquam alterius communione nobis opus. Neque enim est viri, secundum caritatem ambulantis vel Dei mandata adimplentis, a conjunctione fraterna semetipsum abscindere. [& cum aliis Nicopos amicitia.] Etenim Nicopoli aliquorum saltem secum redintegratam fuisse amicitiam, significat S. Eusebio Samosateno Basilius; recusans eidem scripto exponere, quæ istic acta fuerant, ne illos aliquo modo videretur traducere velle & infamare, refricata erroris eorum memoria, qui facta animorum mutatione ipsi erant perquam bene conjuncti. [B. Ep. 253] Ad istam ineundam concordiam peropportuno tempore supervenit Jobinus, Deo carissimus Episcopus, ad Basilium missus ab Eusebio cujus discipulus fuerat, & gravitatis ejus expressam imaginem & characterem ubique vivum repræsentabat. Ceterum in variis istis Nicopolitanis Synodis ad easque itineribus, varia se perpessum non adeo queritur, quin potius laudet misericordissimum Deum, qui perpessionibus suis & ærumnis proportionatas annectit consolationes; humiliatosque refocillat, ne luctu absorbeantur immoderatiore. Iam enim dixerat, quod Deus æqualem undique consolationem suppeditavit iis quæ Nicopoli obtigerunt afflictionibus.

[292] [Eustathii Sebasteni hypocrisi deceptus,] Dum hæc aguntur, cœpit magis magisque innotescere, & tandem in apertam hæresim erumpere Eustathii Sebasteni hypocrisis, qua etiam S. Amphilochius deceptus fuisse credi potest; si hæc ad ipsum Nazianzeni verba (Armenius, de quo gloriaris, barbarus plane est, ac longe a nostra laude & gloriatione remotus) de Eustathio (ut videtur) intelligenda sunt. [G. Ep. 162] Hic initio anni CCCLXXII perseverabat etiamnum in sua hypocrisi, Basilio quidem blandiuscule sese insinuans, sed eodem tempore alios hæresim suam minus minusque celans; quibus & sinistram de se suspicionem injecit, & Basilio multorum concitavit inimicitiam. [B. Ep. 196] Sed & homines illi qui Sanctum odio persequebantur (quam ob causam noverunt ipsi) hinc assumpta criminandi materia, [ideoque multis suspectus etiam ipse,] assiduis ipsum calumniis gravarunt. [B. Ep. 82] Purgavit se quidem semel atque iterum, viditque tandem causam hanc evasuram in infinitum, nec aliquid profuturum si perpetuo se defenderet, propterea quod, ipso procul dissito, mendacibus detractoribus in promptu esset e vicino suis vulnerare delationibus cor facile & convitiis credendis expositum, neque edoctum alteram auriculam absenti illibatam servandam esse. Cum igitur esset Basilius Nicopoli; & Nicopolitani, quibus maxime suspectus erat, quamdam peterent fidei suæ professionem; visum est ipsi suscipiendum litterarum obsequium, [formulam fidei scribi jubet,] & scripto offerendam Eustathio fidei professionem, quam Basilius prædicabat, ut ei Eustathius subscriberet. Putabat enim se per illud duo consecuturum commoda, ut & Nicopolitanis suaderet ne sinistri quidquam de Eustathio sentirent, & obtrectantium sibi ora obturaret, dum per fidei consonantiam calumniæ utrimque excluderentur. Continuo itaque conscripta est Fides, approbante Theodoto Nicopolitano Episcopo aliisque præsentibus.

[293] Conscripta Fidei profeßione, discescit a Theodoto Basilius, exemplar illius Sebasten secum ferens, Eustathio exhibendum. [B. Ep. 96] Illa vero, quoniam non solum dogmata continet, verum etiam quædam hæreticorum fraudes concernentia, hic annectenda videtur, ita se habens. [B. Ep. 78] [qua occultantibus se hæreticis] Tam illi, qui alia hactenus fidei confessione præoccupati, ad Orthodoxorum jam unitatem transire volunt, quam qui nunc primum ad veritatis doctrinam & instructionem assumi desiderant, eam fidem docendi sunt, quæ in Synodo, Nicææ olim collecta, a beatis Patribus conscripta est. Fuerit enim hoc utile, adversus eos quoque, de quibus suspicio est, quod adversus sanam doctrinam contrario sensu afficiantur, & tamen malæ opinionis sensum speciosis effugiis occultent: nam & istis sufficiet si ad hanc fidem urgeantur. Aut enim emendabunt morbum, quem in occulto habent; aut si profundius ipsum celaverint, ipsi quidem fraudis judicium portabunt, nobis vero facilem in diem judicii parabunt defensionem, quando revelabit Dominus abscondita tenebrarum, & manifestabit consilia cordium. Convenit igitur ut suscipiantur, si se juxta verba quæ a Patribus nostris Nicææ sunt exposita, & juxta intellectum qui sane per verba illa significatur, credere confiteantur.

[294] [effugium ad varios dogmatum sensus præcluditum:] Sunt enim quidam, qui in hac Fide sermonem veritatis dolose invertant, & ad suam ipsorum sententiam notionem ac sensum verborum torqueant: quandoquidem & Marcellus, impie sentiens contra personam Domini nostri Jesu Christi, ac nudum illum esse Verbum exponens, prætexere ausus est, illinc se impietatis hujus causas sumpsisse, male videlicet exposito τοῦ ὁμοουσίου, Coessentialis, intellectu. Et nonnulli ex illis qui Sabellii Libyci impietatem sectantur, Hypostasin sive Subsistentiam & Essentiam idem esse arbitrati, illinc argumenta ad tuendam blasphemiam suam trahunt, quod ea fide ita scriptum est; Si vero quisquam ex alia essentia vel subsistentia Filium esse dixerit, hunc anathemate rejicit Catholica & Apostolica Ecclesia. Non enim idem esse dixerunt Patres illi Essentiam & Subsistentiam. Si enim voces istæ unam ac eamdem significationem haberent, quid utramque ponere opus fuisset? Sed liquet ideo positas, quod cum alii quidem Filium esse ex Patris essentia negarent, alii vero & ipsi esse ex Patris essentia Filium dicerent, ex alia tamen subsistentia quadam; ipsi utramque opinionem, tamquam alienam a sensu ecclesiastico, [& explicatur verbum Consubstantialis,] rejecerunt; ubi autem mentem suam simpliciter declararunt, ex Patris essentia Filium esse dixerunt, nec adjecerunt; Et ex illius hypostasi. Itaque illud quidem ad reprobandum malum sensum positum est; hoc vero declarationem habet salutaris dogmatis. Confitendum igitur est, consubstantialem esse Patri Filium, quemadmodum in Symbolo scriptum est: juxta tamen & hoc confitendum est, quod in propria hypostasi, id est persona, sit Pater; in propria, Filius; in propria, Spiritus sanctus; quemadmodum & ipsi Patres manifeste exposuerunt. Satis enim hoc & clare ostenderunt, ubi dixerunt; Lumen de Lumine. Nam aliud est Lumen gignens, aliud quod gignitur: Lumen tamen & Lumen utrimque, ita ut unum sit & idem Essentiæ verbum.

[295] Inseramus vero hic Fidem ipsam quæ Nicææ conscripta est: Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem, [totumque symbolum Nicænum proponitur tenendum,] omnium tam visibilium quam invisibilium factorem; & in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum, genitum ex Patre, hoc est ex substantia Patris, Deum ex Deo, Lumen de Lumine, Deum verum ex Deo vero; Genitum, non factum; Consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt, tum quæ in cælo tum quæ in terra. Qui propter nos homines & propter nostram salutem descendit de cælis, & incarnatus, homo factus, & passus est, & resurrexit tertia die, & ascendit ad cælos, venturus ad judicandum vivos & mortuos: & in Spiritum sanctum. Eos vero qui dicunt, Erat aliquando quando non erat; &, Antequam nasceretur non erat; &, Quoniam ex non existentibus factus est, aut ex aliaa hypostasi aut substantia esse dicunt, vel mutabilem aut alterabilem Filium Dei, tales anathemare percutit Catholica & Apostolica Ecclesia. Quoniam igitur in hac fide reliqua quidem satis diligenter determinatasunt, alia ad correctionem noxiorum, alia ad præmunitionem contra ea quæ in futuro suboriri possunt; sententia vero de Spiritu sancto, velut in transcursu, sine peculiari ulla diligentia, posita est; propterea quod nondum mota esset ista quæstio, sed adhuc credentium mentibus securus ac nullis objectus insidiis inesset de Spiritu sancto intellectus; paulatim vero perversa impietatis semina sese exeruerunt, quæ primum quidem ab Ario hæresis auctore seminata, postea vero ab illis, qui impia Arii commenta susceperunt, ad perniciem Ecclesiarum nutrita sunt; & ipsa impietatis series ac ratio ad blasphemiam contra Spiritum sanctum respexit; necessarium est ut adversum eos qui sibi ipsis non parcunt, nec inevitabiles minas prospiciunt, quas in blasphematores Spiritus sancti Dominus vibravit, [atque anathematizantur, qui Spiritum statuunt alienum a divinitate] hoc cautionis protendatur, ut anathematizent ipsi eos qui Spiritum sanctum creaturam esse dicunt, nec non eos qui id cogitant, & qui non confitentur illum natura sanctum esse, sicut natura sanctus est Pater, & natura sanctus est Filius; sed alienum illum a divina & beata natura faciunt.

[296] Est autem declaratio recti sensus in eo, si a Patre & Filio non separetur: oportet enim baptizari nos, juxta quod a Domino accepimus, & credere sicut baptizamur, glorificare vero Patrem & Filium & Spiritum sanctum, quemadmodum credidimus. Et posteaquam hac in re convenit, oportet simul communionem eorum fugere, qui Spiritum sanctum creaturam esse dicunt, tamquam aperte illum blasphemantium. Est etiam necessaria subsignatio propter calumniatores, quæ hoc habeat, quod neque ingenitum Spiritum sanctum, (unum enim novimus Ingenitum, & unum principium eorum quæ sunt, Patrem Domini nostri Jesu Christi) neque genitum dicamus (unum enim esse Unigenitum in fidei traditione accepimus) Spiritum autem veritatis ex Patre procedere edocti, ex Deo sine creatione esse confitemur. Anathematizare vero oportet eos, qui Spiritum sanctum administratorium & servilem spiritum esse dicunt, ita ut per eam vocem illum in ordinem creaturarum dejiciant. Administratorios namque spiritus, creaturas esse, Scriptura nobis tradidit, dicens, quod omnes sunt administratorii spiritus, [& ordinem S. Trinitatis evertunt.] in ministerium missi. Propter eos autem qui omnia confundunt, nec doctrinam Euangelii custodiunt, necessarium est hoc insuper explicare, ut fugiantur & ii qui ordinem a Domino datum invertunt, tamquam aperte veritati repugnantes; & ii qui filium Patri, & Spiritum sanctum Filio præponunt. Immotum enim & intactum conservare convenit Personarum ordinem, quem ex ipsa Domini voce accepimus, qui dixit: Profecti docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. [B. Ep. 78 & 82.] Fidei hæc confessio cum Eustathio proposita esset, continuo a Basilio subscripta est, [Huic fidei subscribit Eustathius.] & ille quoque nihil cunctatus subscripsit his verbis; Ego Eustathius Episcopus, tibi Basilio legi, agnovi, & probavi hæc præscripta: subscripsi autem cum his qui mihi aderant Fratribus, Frontone nostro, & Chorepiscopo Severo, atque aliis nonnullis Clericis. Ubi vero ab utroque subscripta est, designatus quoque fuit communi consensu alteri Synodo locus, & tempus aliud, ut per Provinciam, Cappadociam videlicet & Armeniam, dispersi Fratres convenire unirique inter se possent, & germana deinceps esset ac sincera communio.

CAPUT XXIV.
Eustathius Sebastenus Basilium excommunicat; hic quoque ab illius communione se segregat. S. Ephrem invisit Basilium.

[297] Eustathium subscriptionis suæ cito pœnituit; utque fuerat de ipso multis suspicio, [Eustathius subscriptionis suæ pœnitens,] quod adversus sanam doctrinam contrario sensu afficeretur, & tamen malæ opinionis sensum (apud Basilium saltem) speciosis effugiis, imo & mendaciis occultaret; ita nec morbum emendavit, quem in occulto habebat, nec profundius celare eum potuit. [B. Ep. 79. 73] Videbat quippe egregius iste homo, commodis suis & ambitioni tantum serviens, atque eo intuitu solitus perpetuo ad prævalentem deficere partem, & imbecillibus proculcatis amicis colere potentes; videbat, inquam, impedimento sibi ad acquirendum potentatum, Basilii communionem fore. Sperans itaque gratificaturum se Eusoio. Antiocheno pro Arianis Episcopo, si sese a Basilio abalienaret, & hoc sibi apud Antiochenos profuturum, ab ipso defecit: & quoniam fidei subscriptione præoccupatus erat, quam Basilius (ut jam dictum est) ei proposuerat, (non quod ipse de illius sententia tum hæsitaret, sed quod suspicionibus, quibus apud complures Orthodoxos laborabat, mederi cuperet) quoniam, inquam, præoccupatus sua subscriptione tenebatur Eustathius; ne quid sibi suisque ex ea impedimenti videretur occurrere, tunc dominantibus quo minus a susciperentur communionem Basilio denegarunt, & quantum in ipsis fuit ab omnibus totius orbis Ecclesiis excommunicari fecerunt, sed aliam omnino separationis hujus causas finxerunt, quas in subsequentibus videbimus.

[298] Cum igitur dies ad conveniendum constitutus instaret; Basilius juxta præscriptum accurrit: [neque comparens ad præsignatum diem,] locus enim ad susceptionem advenientium designatus in ipsius diœcesi erat; cum ipso autem etiam Fratres (per quos intelligere videtur Episcopos sibi subditos, & Chorepiscopos, & Clericos suos atque Monachos) alii aderant, alii advolabant; læti omnes atque alacres, tamquam ad pacem properantes; & litteræ a Basilio ac tabellarii missi sunt, qui eos adesse significarent. [B. Ep. 82] Ex altera vero parte nemo erat, qui vel præcurreret, vel adventum eorum qui expectabantur annuntiaret. Ergo qui a Basilio missi fuerant, revertebantur, commemorantes plurimum tristitiæ ac murmuris apud adversarios esse, ob id quod nova quædam esset ab illo ad ipsos missa & exhibita Fides; dicebanturque decrevisse, prorsus ne liceret ipsorum Episcopo ad condictum locum proficisci. Venit autem quidam ab ipsis missus, & litteras adferens congressum recusantes sine ulla mentione eorum de quibus antea inter ipsos convenerat. Ita primum Eustathius se a Basilii communione avulsit, [a Basilii communione separat sese,] cum nec ad locum determinatum convenire cum ipso sustinuit; nec discipulos suos, quod pollicitus fuerat, illuc adduxit. Theophilus autem Episcopus, quem Sanctus venerandissimum & colendissimum Fratrem compellat, misso eorum quos secum habebat aliquo, nonnulla patefecit, quæ putabat, & sibi ut diceret, & ipsi (ita Sanctus loquitur) ut audiret, competere; scribere namque Theophilus dedignatus est, non tantum quod reprehensionem ex litteris metueret, sed quod caveret ne illum Episcopi vocabulo salutare & appellare necesse esset. Attamen quoniam vehementia erant verba; quibus Basilium alloquebatur missus a Theophilo, & ex pectore admodum calido prolata; ille animo ita excussus confususq; & dejectus concidit, [multisque eum proscindit:] ut non haberet quod interrogantibus responderet. Eustathius præterea, veluti metuens, ne paucos haberet sententiæ suæ testes ac conscios, ad quosvis confines epistolas suas contra Basilium scriptas emisit, eumdemque in frequentissimis Synodis perstrinxit, una cum Theophilo Cilice, nuda & manifesta blasphemia, quasi dogmata aliena a doctrina sana animis plebis insinuasset. [B. Ep. 196] Theophilus ille, de quo hic agitur, Episcopus erat Castabalensis in Cilicia; quem Basilius, quamvis sibi tristitiæ & mœroris quam plurimas, easdemque non minimas dedisset occasiones, tamen Reverendissimum & desideratissimum Fratrem compellat; testaturque nullum diem a se prætermissum, in quo ipsius memoriam non recoleret. [B. Ep. 309]

[299] Mutato interim rerum statu unde minime oportuerat; non potuit Sanctus non gravißimo dolore affici, tam turpiter se deceptum considerans per hypocrisim Eustathii, ab eo & per eum excommunicatus a multis, qui nunc tandem manifesti transfugæ abierant in castra adversariorum, quorum communionem semper magni fecerant. Ut tamen a mœrore animum avocaret; statuit, prosperis suis rebus, eas ex adverso ponendo veluti in bilance contra acerbiores casus, animum applicare ita, ut meliores, per imperium voluntatis, præponderarent. Ast Eustathiani, cum parum se proficere vident suis contra Sanctum calumniis & convitiis, ad alterum hæreticorum subsidium confugiunt, simulantque se pacem & concordiam velle; nempe, ut, si ad eam admitterentur, inirent ejusmodi, qua stante liceret sibi hæreticis esse; sin rejicerentur, omnem culpam Basilio darent, quod ob superbiam ejus & intractabilem contumaciam, [dein simulans iterum pacē velle,] in nihilo aliis cedere volentis, sedari non potuisset Ecclesiarum perturbatio. Recurrunt itaque ad S. Eusebium Samosatenum, quem plurimum apud Basilium posse sciebant; rogantque ut ipse intercessor, pro communi Ecclesiarum tranquillitate, interveniat. Eusebius quod rogabatur præstitit, & Basilius respondit, se eos ad communionem admissurum, si anathema dicerent illis qui Nicænam fidem non admittunt, & Spiritum sanctum creaturam nominare non verentur. Hoc Basilii responsum cum Eustathius per Eusebium accepisset, directe & simpliciter respondere noluit. Si enim negaret, videbat futurum ut populo exinde innotesceret hæresis ejus; si vero admitteret, tum excideret omni mediocritate, quam sibi in fide tenendam censebat, ne hæreticis displiceret. Itaque ad Eusebium scripta prolixiora misit, quibus explicaret seu potius involveret obscurioribus terminis, [uritur Samosateno intercessore:] quid de fide Nicana & Spiritu sancto sentiret; & quo sensu ea admittere vellet, quæ a Basilio sibi erant proposita. Remisit hæc ad illum Eusebius, etiam atque etiam rogans, ut humilitatem demonstraret, dissimularetque nonnulla, spe pacis & concordiæ, ne sua causa Ecclesiæ multa paterentur mala.

[300] At Basilius, jam satis expertus hypocrisim Eustathii, nihil a priori proposito recedendum statuit; atque ita & constantiæ suæ testem, & eorum quæ supra narrata sunt, ad Eusebium (quem venerationis ergo Dominum suum vocat) hanc rescripsit Epistolam: Ego studium & industriam Domini mei, [cui respondet Basilius,] ad pacem Ecclesiis conciliandam, cum reipsa non possim pro dignitate satis collaudare, in corde meo tantum illius desiderium accensum esse affirmo, ut vitæ meæ impendio libentissime velim illud incendium odii & invidiæ, quod nequam ille spiritus concitavit, extinctum penitus consopitumque reddere: nisi autem ex tali affectu & desiderio pacis velim haud gravate appropinquare Coloniæ, tranquillitate omni careat vita mea. [B. Ep. 265] Pacem igitur efflictim desidero; sed pacem, quam reliquit nobis Dominus, veram: cumque mihimet ego apprecatus sum pacem abundantissimam, nihil aliud to verbo propositum habui (aliter licet nonnemo subversa veritate interpretetur) quam veram illam pacem intelligere. [nihil se quoq; magis desiderare,] Utantur porro illi linguis suis ut volunt: erit olim cum pœnitebit ipsos hæc dixisse. Tuam autem Sanctitatem commonefacio, ut propositi tui primi memineris, nec alienas excuses responsiones, a quæstionibus propositis deducentes; nec sophismata eorum rata facias, qui licet nulla præditi sint dicendi facultate, ab ipsomet animi sui proposito instructi, omnium hominum solertissime veritatem impugnant. Certe verba simplicissima & vel maxime perspicua, eaque quæ facile memoriæ queant inhærere, illis ego proposui hominibus. Qui fidem Nicænam non admittunt, eorum communionem renuimus; cum illis etiam portionem recusamus habere, qui Spiritum sanctum creaturam nominare non verentur. Ille autem, cum ad verbum quæstionibus propositis respondere debuisset, [si ille Nicanam fidem sine ambagibus receperit:] illa nobis ipsa consarcinavit, quæ tu misisti; haud sane propter mentis suæ simplicitatem, ut videtur, nec ob eam causam, quod consequentia non potuerat animadvertere; sed quod ita statuerit apud animum suum; si quæstionem nostram neget, futurum ut populo exinde innotescat; sin vero nobis assensum præbeat, futurum ut omni excidat mediocritate, qua nihil ei potius vel antiquius ad hunc usque diem extitit. Quocirca videamus, nefuco nobis facto illudere possit; nec qui ceteros in fraudem induxit, & te, vir prudentissime, fallat: sed remittat appositum & breve responsum ad propositam quæstionem, & vel agnoscat se communionem amplecti hostium fidei, vel eamdem ejuret.

[301] Hæc si tu homini huic persuaseris, & directas mihi miseris quales desidero responsiones; non recuso quo minus sim omnium reus quæ retro sunt scelerate admissa. Quidquid criminis admissum est, in me libenter ego recipio. [alias non plus ei quam Euippio concessurum se,] Tum demum humilitatis meæ demonstrationem exigas. At quamdiu nihil horum fieri videro, ignoscas, Deo dilectissime Pater, si nequeam cum hypocrisi & dissimulatione divino altari me præsentare. Nisi enim hoc ego metuissem, quid causæ erat ut ab Euippii communione recederem, qui tanta pollebat dicendi facultate; qui tamdiu præcipuo loco vixit; qui tot & tanta idque merito insignia possidebat amicitiæ erga me suæ? Quod si bene, itaque ut decuit, istud feci pro veritate; profecto ridiculum videri possit, me communione cum illis jungi, qui eadem sentiunt cum Euippio, propter mediocritatem & ambiguos animos hominum ingeniosorum horum & elegantulorum. Sed tamen non continuo sum in ea sententia, ut putem nos penitus aversos esse & alienos debere ab hominibus iis, qui fidem illam non recipiunr; [soli Orthodoxorum communioni inhærentem,] sed juxta antiquissimas caritatis leges, aliquam illorum rationem curamque exercere, & ad illos mittere, unanimique consensu omnem quam possumus consolationem ex visceribus misericordiæ subministrare; nec non Patrum nostrorum fide repræsentata, ad societatem confessionis invitare; & siquidem effecerimus ut assensum præbeant, communiter ipsis uniri; sin spe exciderimus, nec persuaserimus, mutuo atque invicem contentos esse; istam vero inter utrumque fluctuationem a moribus nostris amovere, ad simplicem & Euangelicam politiam dispositos, quam usurpabant illi qui nomina sua Christianismo ab initio dederant. [quod exemplum Sebasteni quidam sequuntur.] Erat enim, inquit Scriptura sacra, credentium cor unum & anima una. Si tibi voluerint auscultare, id quidem longe præstantissimum est: sin secus, designate & notos facite contentionum & bellorum auctores, nec deinceps de reconciliatione cum istis ulla me interpelles. His litteris acceptis, nil dubitandum, quin Eusebius totus abierit in sententiam Basilii. Quin & Sebasteni, qui orthodoxam fidem profitebantur, retegentes Eustathii improbatæ doctrinæ ulcus purulentum, petierunt a Basilio quamdam ecclesiasticam procurationem, sive ut Ecclesiæ istius curam susciperet; ideoque rogat ipse Eusebium, ut significet, qualem oporteat dare Sebastenis responsionem. Ceterum colligimus ex peculiari epistola, quam ad Eusebium Basilius dedit, Sebastiæ diu schisma ecclesiasticum perdurasse, multis cum Basilio fidem orthodoxam confitentibus, aliis Eustathio ejusque hæresi adhærentibus. [B. Ep. 8, B. Ep. 264]

[302] Mœstis his rebus misericors Deus quædam etiam jucunda permiscuit: quia Sanctos suos neque tribulationes, neque jucunditates sinit habere continuas; sed, tum ex adversis, tum ex prosperis, justorum vitam quasi admirabili varietate contexit. Ut enim Basilius certaminum suorum pro Ecclesia Dei contra hæreticos præclarum præter alios testem haberet, adduxit S. Ephrem Syrum, qui & ea quæ ipse conspexerat, & exore sancti Antistitis audierat, [Ephrem Syrus, veniens ad Basilium] æternæ memoriæ consignaret; atque id præsertim quod in causa Eustathii contigit paucis complecteretur, dicens: Pelle rursus ovina tegebantur lupi, & protinus illorum redarguebat hypocrisim: festinabat iniquus ipsum turbare spiritus, & subito justitia viri sancti vincebatur: contendebant ficte imitari infideles fidem atque doctrinam illius, & illico perfida atque iniqua eorum sententia detecta est: captabant ejus libertatem, statimque apparebat illorum stultitia. [Enc. Bas.] Videtur omnino sanctus iste Diaconus, instinctu divino circa hæc tempora Cæsaream venisse, ad visendum S. Basilium, [teste Anonymo,] ut ipse de se, & Gregorius Nyssenus, & alius Anonymus Vitæ ejus auctor testatur: hunc audiamus. Venit, inquit, Cæsaream Cappadociæ S. Ephrem, ubi ingressus templum reperit S. Basilium Archiepiscopum, concionantem ad populum: & cœpit Beatissimus Ephrem magna voce prædicare eum. Dicebant autem quidam de turba; Quis est iste peregrinus, qui sic laudat Episcopum? quippe adulatur ipsi potius, ut aliquid ei largiatur, Peracta autem jam concione, ait Basilius: Accersite ad me hominem, [ad aurem ejus videt Spiritum S. in specie columbæ:] qui insistebat laudando me: & accersito eo dicit ipsi, Quid ita instanter vociferabaris laudando me, Domine Ephrem? Respondens autem sanctus senex dixit: Ideo perseverabam clamando & laudando te, quia aspiciebam immaculatam columbam, stantem in humero tuo dextero, & ad aures tibi suggerentem quæ populo concionabaris. Magnus autem Basilius, Spiritu sancto plenus, ipsum agnovit, & ad eum: Tune Ephrem es Syrus? Vere, quemadmodum intellexi, sic & in te comperi, quietis amator. Scriptum habetur in Propheta David, Ephrem fortitudo capitis mei: nam mansuetudo tua atque clementia & simplicitas clara est, velut lumen apparens omnibus.

[303] [idem testatur Nyssenus,] Similiter Nyssenus in Vita Ephrem: Cæsaream Cappadociæ divino ductus spiritu senex, ibi ipsum os Ecclesiæ, auream scilicet illam doctrinæ lusciniam, Basilium, vidit atque cognovit, eumque faustis acclamationibus cœpit venerari. Siquidem perspicaci mentis oculo conspexit fulgontem columbam, humero ipsius dextero insidere, verbaque sapientiæ subministrare, atque ipsum ea populo depromere: ipse vero ex eadem veneranda columba sancti hujus Patris cognoverat peregrinationem, eumque esse Ephrem illum Syrum. Peropportune igitur ambo, mutua inter se fruebantur consuetudine; ita ut laboriosa illa peregrinatio ipsi Ephrem inutilis non extiterit.

[304] Duobus istis jungendus, qui præcipuus hujus rei testis est, ipse S. Ephrem, [& ipse Ephrem,] de se & Basilio ita narrans: Ubi ergo Dominus, miserendi occasione se offerente, in quadam civitate misericordia motus fuit super me, illic vocem ad me dicentem audivi, Surge, o Ephrem, & comede cogitationes atque sententias. [Enc. Bas.] Cui respondens, dixi in magna anxietate: Unde ego Domine comedam? Et ait ad me, Ecce in domo mea vas splendidum est ac magnificum, quod tibi suppeditabit cibum. [dicens, se divinitus Cæsareum missum] Super dictis autem multum admiratus, exurgens perveni ad templum Altissimi: & cum sensim ad vestibulum ascendissem, & præ desiderio in introitum prospexissem; vidi in Sanctis Sanctorum vas electionis, coram armento ovium præclare extensum, verbisque majestate plenis exornatum atque distinctum, omniumque oculos in illud defixos. Vidi templum ab eo spiritu vegetatum, ejusque in viduas ac orphanos potissimum commiserationes. Vidi ibi apud eum fluminis instar lacrymarum fluenta, & vellus vitæ cunctis quasi aureos radios diffundens; ipsum autem Pastorem pennis spiritus sursum pro nobis preces tollentem, [invenisse populo prædicantem,] filumque orationis deducentem. Vidi ab ipso Ecclesiam ornatam & dilectam, aptissime compositam. Prospexi ab ipso manare doctrinam Pauli, legem Euangeliorum, & timorem Mysteriorum. Prospexi ibi utilem ac salutarem sermonem, ad ipsum usque cælum fideliter se attollentem; atque (ut rem paucis complectar) universum illum cœtum, splendoribus gratiæ renidentem. His vero cunctis ita religiose ex electo vase regni efflorescentibus, laudavi sapientem & benignum Dominum, qui sic ipsum glorificantes glorificat.

[305] Peracto autem auditorio, Spiritu sancto revelante, me adesse cognovit: qui meam vilitatem accersendam curans, per interpretem interrogabat me, dicens: Tune es Ephrem, qui præclare collum inclinatum jugo salutaris verbi subjecisti? [deque suæ præsentia edoctum, a Spiritu S.] Et respondens dixi: Ego sum Ephrem, qui meipsum a cælesti cursu sequestravi. Cumque me apprehendisset, sancto suo osculo consalutavit; instruxitque mensam epulis sapientis ac sanctæ & fidelis animæ ipsius, non quidem corruptibilibus conditam ferculis, sed immortalibus refertam sententiis. Dicebat enim, quibus recte factis possimus nobis conciliare Dominum, quo pacto peccatorum prohibeamus insultus, quo pacto etiam passionum occludamus ingressum, quo pacto apostolicæ virtutis possessionem capiamus, & quo pacto incorruptum placabimus judicem. Lugensque exclamavi ac dixi: Tu, Pater, remissum ac segnem custodi: tu me in rectam semitam dirige: tu cor meum lapideum compunge. [sibique gratulatur de iis quæ audivit;] Ad te enim spirituum Deus abjecit me, ut animam meam cures. Tu animæ meæ navem expedi, atque perduc ad aquam requietis. Hic mihi præclari magistri studium diligenter attende, unde meam virtutem comprehendit, formam complexus est & (ut eo verbo utar) virgam corporis; evellensque indolem irrationabilium passionum, detraxit siliquas meas, ac tabem oculorum; subtrahensque mihi viriditatem ac immaturitatem, sermonis æmulatione me cepit, demersitque me in pocula doctrinæ suæ. Tunc sensum ac cogitationem concepit venter meus pariendi quadraginta Martyrum laudes: omnem enim rationem ac modum tolerantiæ ipsorum meis infudit auribus vir ille egregius, quemadmodum scilicet mortem sibi pro Christo delegerint, quantaque pericula despexerint, ut ipsum lucrifacerent; tum quot numero Sancti fuerint, reliquaque pietatis eorum commemorabat certamina. Quod ergo ad ejusmodi insignem effectum, nos dignos censuerit fidelis Pontifex, ut triumphantium istorum virorum de tam illustri martyrii sui reportata victoria, in alia Oratione, laudes descriptas relinqueremus est, quod Sanctum hunc Christi, [uti & Basilius, vicissim quadam ab illo doctus.] ejusdem cum illis admirationis parisq; honoris virum, beatum prædicemus atque felicem.

[306] Contulerunt hi quoque Sancti inter se de divinarum Scripturarum intelligentia: hac enim opportunitate Basilius avide usus est, ut obscuriores quasdam sacræ Scripturæ sententias ex Syriaca interpretatione elucidatas acciperet. [Hexam. Homil. 2] Hinc paßim creditur de S. Ephrem loqui, cum exponens inter alia illud Genesis, Spiritus Dei ferebatur super aquas, ita scribit: Quonam pacto, dixeris, super aquas hic ferebatur? Equidem non meam tibi, sed viri cujusdam Syri sententiam recensebo, qui tantum a sapientia mundi distabat, quanto verarum scientiæ rerum propinquior erat. Ajebat igitur ille, Syrorum vocem significantiorem atque evidentiorem esse, &, ob affinitatem quam habet cum Hebraica lingua, sententias Scripturarum aliquo modo propius attingere: itaque talem hujusce dicti sententiam esse dicebat: Verbum hoc, Ferebatur, pro Confovebat, vitalemque fœcunditatem aquarum naturæ præbebat, sumunt atque interpretantur, ad similitudinem aviculæ incubantis, vimque vitalem quamdam imprimentis in ova, quæ ab ipsa foventur: talem ille prædicabat ea voce sensum signari.

CAPUT XXV.
Basilii ægritudo: mors Emmeliæ matris ejus: item Athanasii Ancyrani Episcopi, & Musonii Neocæsareensis.

[307] [Samosatenum cupiens visitare Basilius,] Toto hoc tempore optabat Basilius invisere aut hospitem apud se excipere S. Eusebium Samosatenum, ut ejus consilio uti posset in tanta rerum perturbatione: impedimentum tamen, quo minus optatis frueretur, attulerunt frequentes ejus morbi. Ea enim erat deploratæ valetudinis immensa miseria, ut cum videretur meliuscule habere, magis esset prostrata valetudo, quam quorum salus plane deplorabatur. [B. Ep. 262] Atque hinc facillime iniri ratio potest ex conjectura, qualis esset cum afflictim ægrotaret & morbo retentus decumberet, qui eum usque ad ipsas mortis januas deduxerat. De eadem hac sua infirmitate forsan etiam alibi loquitur, ad eumdem Eusebium: Quo tandem, inquiens, animo fuisse me putas, cum tuas, o vir pie, accepi litteras? [B. Epist. 8] Si enim sensum illarum respiciebam, [longa impeditur infirmitate;] cum impetu volui recta ad vos volare: si vero ad corporis imbecillitatem qua ligatus decumbebam, non solum sensi me non volare, sed ne in lecto quidem convolvi posse. Nam quinquaginta his diebus æger decubui, quibus mihi sedulo adfuit dilectus & omnium studiosissimus Frater noster & comminister Elpidius. Multum enim febre sum consumptus, quæ ob penuriam nutrientis materiæ, arida hac carne, ceu lucernaria papyro circumdata, tabidam longamque ægritudinem induxit. Antiquum vulnus huic accedens, a cibis me abstraxit, [tum sua,] oculis somnum ademit, tandem morti & vitæ confinem me effecit, tantum vivere permittens quantum ad dolorem sentiendum opus est. Itaque & aquis usus sum natura calidis, & quasdam medicorum curationes amplexus sum: omnia vero superavit robustum pertinaxque hoc malum, quod consuetudine præsente alius fortasse ferre potuisset: ex improviso autem invadens, nullus adeo adamantinus est, ut ferre possit; a quo diu vexatus nunquam sic afflictus sum, ut nunc impeditus ab ipso, quo minus ad congressum complexumque tuæ sinceræ dilectionis venerim. [B. Ep. 257] Neque tantum Basilii infirmitas, ne Eusebium conveniret, impedimento fuit; [tum Diaconi sui:] sed etiam Eustathii Diaconi, qui morbo gravissimo conflictatus, usque ad duos menses Basilium detinuit, de die in diem dum convalesceret expectante: deinde omnes qui cum eo erant infirma fuerunt valetudine, donec & ipsement, ut supra dictum, in morbum incidit.

[308] [affligitur etiam perditione Tarsensis Ecclesiæ.] Decumbente Sancto, aut potius paulatim convalescente, periit orthodoxis Tarsus civitas, accipiens Episcopum Arianum, defuncto Episcopo suo Silvano. Basilius ad hujus rei nuntium, silentium tenere no potuit, quæsivitque orationem quamdam dignam factis, ut vox sua non assimilaretur suspirio sed fletui, qui mali gravitatem abunde exprimeret: tantam civitatem, tam feliciter agentem ut Isauros, Cilicas, Cappadocas, & Syros sua opera in concordiam perduxerit, unius aut duorum hominum exitiali socordia pessum ire; dum nos cunctamur, inquit, consultamusque, & nos mutuo respicimus, propriæque incolumitati prospicientes proximorum res habemus sus deque; parum scilicet intelligentes, quod omnino sit necesse singulorum conditionem conclamatam haberi, ubi male successerit Reipublicæ. [B. Ep. 5, B. Ep. 257, B. Ep. 5] Itaque propter contractam inde mœstitiam, plurimum ipsi temporis fuit impendendum ad vires recolligendas, recurrentibus subinde infirmitatibus ob mœrorem animi vehementiorem, quamvis sua culpa minime factum esse sciret ut Ecclesia hostibus proderetur. [B. Ep. 262] At neque Samosatenus aliquid intermiserat, [frustra contra nitente Samosateno ab Arianis occupatæ.] quo tantum malum præveniendo averteret: ut enim hæc omnia jam longe ante præviderat proclamaratque; ita steterat in procinctu expectans, aliosque per litteras & internuntios concitaverat, ipse in rem præsentem occursans, quid non perpetrans? quam vocem non emittens? [B. Ep. 257] Verum mali eventus causa fuit (ut alibi dictum est) quod Episcopi Basilio communicantes, vel per socordiam, vel eapropter quod ipsum suspectum haberent, nec bene & sincere essent erga eum affecti; vel saltem per diaboli oppositionem, qui bonis operibus solet adversari, nequaquam voluerint cum illo conspirare.

[209] Quemadmodum vero dubitandum non est, quin Basilii infirmitas opportunitatem longe commodiorem fecerit Arianis Ecclesiam Tarsensem invadendi; [eodem aut simili morbo impeditur] sic etiam impedimento fuit, quo minus alia caritatis officia amicis suis præstaret. Ita non potuit Antipatro provinciæ Præfecto commendare coram causam Palladiæ, matris gravißimæ, quam non solum generis propinquitas ipsi adunaverat, verum morum suavitas loco parentis ei constituerat. Quocirca cum de ædibus illius turbæ nonnullæ & motus concitarentur, [pro amicis apud Præfectum agere,] eum per litteras exoratum volebat, ut disquisitionem controversiæ istius aliquantulum differret, & suam expectaret præsentiam, ut coram exponeret quæ scriptis mandare non erat conveniens: Nunc vel maxime, inquit, valetudinem meam infirmam accuso, & damnum persentisco inde illatum, cum viro tam illustri, res patriæ meæ administrante, ipse necessario abesse cogar, corporis curandi solicitudini intentus: integrum enim mensem me oportet assidere, curationi ab aquis calidis faciendæ, acsi aliquid mihi inde opis vel auxilii accessurum esset. [B. Ep. 366] Videbor autem multis laborem frustra insumpsisse, imo vero non paucis risu dignus, cum neque proverbium illud satis curem, quo nihil ad mortuos accedere emolumenti dici solet, si calidis aquis perfundantur. Nemo quidem certo affirmaverit, hæc omnia referenda esse ad eamdem Basilii infirmitatem, qui testatur se natura ipsa fuisse valetudinarium: verosimile tamen videtur, ob argumenti similitudinem.

[310] [interim faciens quod poterat,] Quidquid sit, quod Sanctum magis spectat & sanctitatem demonstrat, virtutes ex eo discimus, quarum exercitium infirmis omnibus commendemus. Nam imprimis, ut modo ostendimus, quantum vires patiebantur, & adhibenda medicamina permittebant, curam Ecclesiæ non prætermisit, nihilo segnius pro ea laborans. Inter graves autem dolores, urbano pioque subinde lepore se aliosque oblectabat; quæque præcipua infirmorum virtus est, agnoscebat sibi morbum immissum a manu Domini, suscipiebatque eum, omnino conformans se divinæ dispositioni. Cum, inquit, Domini flagellum sit ipse morbus, cruciatus & dolores (& quidem meritissimo) novis insuper cumulis adaugens; [seque divinæ voluntati conformans,] infirmitatem acquisivi ad infirmitatem; ita ut vel pueri deinceps intelligant facillime, fieri omnino non posse, quin pellicula defluxa evanescat: nisi forsan divina misericordia & erga omnes longanimitas, pœnitentiæ nobis tempora ampliando, malorum (ut & alias) relaxamentum dederit, atque omni ex parte præpeditos & miseriis inextricabiliter involutos expediverit. [B. Ep. 257] Verum ista ut visum est Deo, sic evenient, & ut nostræ utilitati conduxerit.

[311] Sic morbis afflictum Basilium, luctantemque cum Sebasteno Eustathio, excepere insidiæ Arianorum: qui iterum exorsi ipsum aperte persequi, fraudibus suis & calumniis tantum effecerunt apud Imperatorem, ut decretum obtinuerint, [Mutato quo Arianis erat tradendus decreto,] quo Basilius accusatorum suorum dispositioni relinqueretur. Hac forsan respiciunt ejus ad Meletium verba hæc: E vicino spes est, futurum, ut quæ Ariani minitantur, tandem exitum sortiantur. [B. Ep. 58] Verumtamen cor Regum in manu Domini, non enim multo post executio decreti istius contrario Imperatoris mandato suspensa est, ut scribit Sanctus ipse ad præfatum Meletium: Venit, inquit, nuntius quidam ex comitatu, sub primam Imperatoris motionem, ad quam illum impulerunt, qui calumnias adversum nos effuderant; retulitque, alterum quoddam captum esse consilium, ita ut accusatoribus non demur expositi, neque voluntati illorum tradamur, quod ab initio decretum erat; sed ut interea quædam causæ propogatio ac dilatio fiat. [alteroque de eo ad Palatium evocando,] Sive igitur ista maneant, sive aliud quid istis humanius decernetur, Pietati tuæ significabimus: si vero priora obtinebunt, ne hoc quidem celaberis. Aliquid ultra decretum esse, non reperitur; videntur tamen Ariani, falsi spe sua, ad alias artes confugisse; & petiisse, ut prætextu pacis Basilius ad Palatium evocaretur, quod Sanctus Episcopo cuidam, Eusebio forsan aut Meletio, ita significat: Scias autem me per calumnias hæreticorum in expectatione esse citationis, ad Palatium Imperatoris, sub velamento & prætextu faciendæ pacis. [B. Ep. 242] Hæc me fama delata est.

[312] Eodem tempore Episcopus quidam, in Mesopotamia constitutus, nuntium misit ad Basilium & dedit operam, ut ipse conveniret se, in iis partibus hærentem; convocatisque sententiæ suæ locis qui Ecclesiis dominantur, [excusatiter ad aliud colloquium morbo prohibitus.] illis comitatus ad Regem festinaret. Verum consilium istud Basilio minime probabatur: nam sibi corpusculum hoc non erat suffecturum ad hiemalem peregrinationem subeundam. Aderat quippe in foribus hiemis inclementia, domi ipsum cohibens, & ne loco quidem moveri permittens. Nam etiamsi illa solito contingeret tolerabilior, infirmo tamen satis impedimenti allatura erat, ut non solum per seipsum iter ingredi, sed ex ipso quoque domicilio prospicere nequiret. [B. Ep. 6] Ast neque iter istud necessario agendum videbatur: consilium tamen ejus, ad quem scribebat Episcopi, ea super re requirebat. [B. Ep. 242]

[313] In hæc quoque tempora incidisse creditur obitus S. Emmeliæ, matris S. Basilii, dequa pluribus actum XXX Maji; cum ipse, ob persecutiones Arianorum, [Moritur ei mater S. Emmelia:] morienti adesse non posset, Ecclesiis fere ut corpus suum affectis, nulla quidem spe bona affulgente, verum in deteriora rebus semper delabentibus; quamvis ii qui ipsi insidiabantur facere aliquid, ira eorum & sævitia dignum, nondum permitterentur. [B. Ep. 7] Mors illa matris suæ quam gravis Basilio acciderit, dicat ipse. [B. Ep. 7] Nunc autem, inquit, quod unicum habebam vitæ solatium, matrem ipsam propter peccata mea amisi. Ne me derideas, qui in hac ætate orbitatem deflere soleam: sed hoc scias, me animæ excessum nequaquam ægre ferre, cui quid in reliquis dignitate respondeat non invenio. Rursus igitur in morbum incidi, iterumque in lecto decumbo, exiguis omnino viribus fluctuans, & propemodum in unaquaque hora necessarium vitæ finem expectans.

[314] [item Athanasius Ancyræ Ep.] Anno CCCLXXII, quo Emmelia obiit, Neocæsarea & Ancyra visæ sunt habere successores eorum qui abierant. Horum primus Athanasius Ancyranus Episcopus, patrem habuerat Athanasium, virum qui scientiarum disciplinæ plurimum operæ navaverat, gentiumque & urbium principatus gubernaverat, & ad magnam progenitorum virtutem zelo quodam ferebatur, etiam in exemplum probitatis proponendus. [B. Ep. 54] Filius vero Ancyranus Episcopus, magna & præclara pro tuenda fidei rectitudine certamina exantlavit. Ob hujus obitum Basilius, factus pellicano solitudinem incolenti similis, ingemuit: utque dolorem cordis lugubri voce significaret, opus se habere dicebat Hieremiæ lamentationibus. Mortuus est enim, inquit, [altera Ecclesiæ columna,] vir, qui vere columna erat & stabilimentum Ecclesiæ; imo magis ad beatam vitam sublatus, a nobis abscessit. Haud parvum vero periculum est, ne subtracto hoc fundamento, simul cum illo multi decidant, & quæ in nonnullis sunt putridas ac marcida, manifesta fiant. [B. Ep. 67] Clausum est os, quod hactenus & competenti fiducia & sermonibus gratiæ ad Fraternitatis ædificationem scaturivit. Ablata sunt consilia mentis, quæ revera divinitus agitabatur. [magno cum sensu Basilii,] O quoties animum meum (accusabo enim me ipsum) nonnihil contra hunc virum indignationis subiit, quod totus hoc desiderio tenebatur, ut dissolveretur & esset cum Christo; nec hoc pluris faciebat, ut diutius propter nos in carne maneret. Cuinam deinceps Ecclesiarum curam imponemus? quem in rebus hisce tristibus accipiemus consortem? quem habebimus modestiæ ac temperantiæ dispensatorem? O grandem prorsus ac tristem desolationem!

[315] At quis non miretur Episcopum, Basilio usque adeo dilectum æstimatumque, ab Eustathianis decipi potuisse, ut temere Sanctum hæreticæ doctrinæ reum dijudicaret, in eumque vehementius inveheretur ac comminaretur. Ita ad Basilium detulerunt, qui audierant. Et hic ad minas quidem admodum risit, neque enim ut puer ejusmodi terriculamenta metuebat: hoc tamen formidabile multaque cura dignum visum est, [licet aliquando ab eo de hæresi accusati,] quod integerrimus ille vir, quem & rectitudinis fulcimentum, & veteris veræque caritatis seminarium, ad consolationem Ecclesiarum conservare se crediderat, usque adeo præsentis status corruptelæ particeps esset, ut quorumvis vel vulgarium calumnias pluris faceret, quam longam Sancti experientiam; & ad pravas suspiciones sine certis indiciis permoveretur; nec ad suspiciones tantum, sed & indignationes & minas; nec suspicantis jam, sed manifeste ac indubitato persuasi iram ostendisset. [B. Ep. 53] At Basilius malitiæ temporum istorum causam hujus rei deputans, amice cum illo expostulat: & errorem detegens; Quanti quæso, [ideoque apud eum solicite questi] ait, laboris erat, o præclare, brevi epistola, de quibus voluisses, tamquam solum cum solo colloqui? aut, si litteris res ejusmodi committere noluisses, vel ad te ipsum nos vocasses: si vero prorsus & istud faciendum non erat, & præ indignationis indomito æstu tempus opportunum expectare noluisti; at vel aliquo tuorum, qui ad obtegendas res arcanas idonei afluetique sint, poteras uti administro ad ea quæ significare voluisses. Nunc vero cujusnam auribus non obstrepunt illi, qui negotiorum quorumdam gratia quandoque vos accedunt, quasi noxia quædam scripserimus aut scribentibus aliis subscripserimus? Nam isto te verbo usum esse ferunt. Me sane, ad multa mente & cogitatione conversum, nihil liberat incertitudine consilii. Itaque & tale quid suspicari cœpi, [de judicio tam temerario.] ne forsan hæreticorum quisquam nomen meum commentationibus suis subdole adscripserit, atque ita rectitudinem tuam contristarit, & ad istam vocem emittendam induxerit. Non enim scriptis nostris, quibus eos impugnamus, qui Filium ac Deum ausi sunt asserere non esse, quod ad essentiam attinet, Deo & Patri similem; aut eos qui blaspheme docuerunt, Spiritum sanctum esse creaturam; istam contumeliam inferre sustinuisses, qui magna illa & præclara pro tuenda fidei rectitudine certamina decertasti. Liberabis autem nos perplexo labore animi, si quibus de causis permotus sis, ut tam acerbe in nos invehereris, aperte significare volueris. Hoc autem fecisse Athanasium, & Basilii litteris acquievisse, verisimile evadit ex mœrore, quo hunc illius mors affecit.

[316] [Similiter afficitur Sanctus obitu Musonii Neocæsareen.] Alter, cujus obitum hoc quoque anno Basilius luxit, Musonius fuit, Neocæsareensis Episcopus; quamvis & beatum istum, ad conservandam Ecclesiarum pacem, conjunctum sibi Basilius non habuerit, propter quasdam, ut ipse dicebat, anticipatas suspiciones. At ille propterea numquam desiit eumdem socium certaminum adversus hæreticos susceptorum advocare, nec defunctum omisit præclaro elogio posteris commendare. [B. Ep. 62] Mortuus est, inquit, vir omnium sui temporis omnibus simul humanis bonis præstantissimus, columen patriæ, Ecclesiarum decus, columna & firmamentum veritatis, robur ejus quæ in Christum est fidei, suorum munimentum, nullis adversariorum machinis expugnabilis, custos rituum paternorum, inimicus novandarum rerum studiosis; qui in seipso visendam præbuit priscam Ecclesiæ formam, & veluti ad sacram quamdam veteris status imaginem, [sanæ ac veteris doctrinæ tenacissimi,] Ecclesiæ sibi commissæ faciem effingens; ita ut qui fruerentur ejus consuetudine, cum illis vixisse viderentur, qui ante ducentos annos & ultra instar luminarium resplenduerunt: ita nihil de suo, nihil quod novæ alicujus cogitationis inventum saperet, in medium hic vir attulit: sed, juxta benedictionem Moysi, ex ipsis arcanis cordis sui ac bonis thesauris, vetera veterum, & quæ ante faciem juniorum vetera essent, proferre noverat. Hac sane ratione, & in ipsis consortium ac coæqualium consiliis, primo honore potitus est: non enim propter ætatis prærogativam, sed quoniam omnes sapientiæ vetustate superabat, communi consensu & condonatione primas obtinuit. Quantum vero lucri dederit talis institutio, [licet non plane Senis;] nemo quæsierit, qui modo ad vos respexerit, o Neocæsareenses; nam soli inter eos quos novimus, vel admodum cum paucis, in tanta rerum tempestate ac turbine, tranquillam vitam per illius gubernationem egistis. Non enim apprehendit vos hæreticorum ventorum procella, quæ mentibus leviusculis & seductioni facile expositis subversiones pepererat & naufragia… Quamquam, etiamsi ad extremam senectam vir iste non pervenit; at certe, quod ad tempus attinet, ad præsidendum vobis satis vitæ habuit: & corporis viribus tantum potitus est, quantum ad declarandam animi tolerantiam in rebus mœstis opus habuit.

[317] Dicet forsan aliquis vestrum, quod temporis diuturnitas apud eos, [& Neocæsareenses solatur] qui ipsum experimento cognoverint, accessionem potius dolori & amori quam satietatem sit allatura; ita ut quanto prolixiore tempore bonum istud experti estis, tanto amplius amissionem illius sentiatis; corporis vero justi vel umbra apud pios honore quovis digna est. Esto id sane, cum etiam ex nobis quamplurimi simus ad hunc modum affecti (neque enim ego ipse dixerim, virum istum esse contemnendum) sed, ut quod triste accidit humano more feratur, suadeo. Quandoquidem & meipsum haud fugit, quænam ab illis dici possint, qui damnum acceptum deplorant. Silet quidem lingua, alias fluviorum instar aures alluens; cordis vero profundum nemini comprehensibile, somniis imbecillius (quantum ad homines attinet) avolavit. Quis acutius illo futura prævidit? Quis tam stabili ac solido ingenio, ac fulgure citius, ad occurrendum imminentibus causis suffecit? O Civitas, multis quidem jam occupata perturbationibus, [jacturæ tantæ compatiendo:] a nulla tamen illarum tam letali unquam damno affecta! Occidit nunc quidem pulcherrima tibi venustas: Ecclesia vero lamentatur, solennes conventus lugent, sacer seniorum consessus coryphæum desiderat, sermones mystici interpretem suum expectant; filii patrem, senes æqualem, qui in magistratu sunt principem, populus præsidentem, alimonia destituti nutritorem, omnes eum familiariter usurpatis: nominibus invocant, & accommodis juxta propriam uniuscujusque affectionem vocabulis deplorant amissum. Sed quo mihi sermo præ lacrymarum voluptate rapitur? An sobrietati non restituemur? Non reddemur nobis ipsis? Non respiciemus ad communem Dominum, qui postquam unumquemque Sanctorum suæ ætati servire permisit, competenti tempore illos iterum ad se revocavit?

[318] Hinc digreditur Basilius ad fideles monendos, ut, Deo confisi & unanimes, [& hortatur ad concordem successoris electionem,] vigilantem ac orthodoxum Pastorem quamprimum eligere satagant. Jam in illa, inquit, tempestate, quæ Musonius dixit in memoriam revocate: qui cum vobis concionaretur, perpetuo commonebat ac denuntiabat, dicens, Cavete canes, cavete malos operarios. Multi sunt canes. Quid dico canes? Imo lupi graves, qui sub specie ovicularum fraudem tegentes, ubique terrarum gregem Christi dissipant; qui vobis præsidio vigilantis cujusdam Pastoris cavendi sunt. [citra respectum privati cujusquam commodi:] Hunc animis, ab omni contentione & ambitione repurgatis, petere vestrum est; Domini vero designare, qui a tempore magni Præsidis Ecclesiæ vestræ Gregorii, usque ad Beatum istum, alium post alium semper, quasi ex quadam pretiosorum lapidum serie, depromptos adjiciens & adaptans, admirabilem Ecclesiæ vestræ pulcritudinem largitus est. Itaque neque deinceps de futuris desperandum est: novit enim Dominus suos, & in medium eos procul dubio adducet apud vos, de quibus fortasse nihil tale expectabatur. Jam dudum volentem me sermoni finem imponere, dolor cordis non permittit quin obtester vos, per Patres, per rectam Fidem, per Beatum istum, ut vigili mente expendat quisque vestrum; quid sibi ipse quærat; & quocumque res, sive bene, sive male cadant, se cum primis illarum participem fore putet: neque publicarum rerum curam, quod multi assolent, in proximum rejiciat: ne postea, dum eodem singuli animo res agendas negligitis, antequam animadvertatis, proprium vobis singuli malum per incuriam accersatis. [ne quis forte Arianus irrepat.] Ista, sive tamquam ex vicinorum commiseratione, sive ex eadem sentientium communicatione dicta; aut etiam, quod verius est, tamquam ab iis qui legi dilectionis obediunt, & periculum quod scientibus timendum esset fugiunt, cum omni benevolentia accipietis; persuasi quod gloriatio nostra sitis, quemadmodum & nos vestra, in diem Domini; & quod, propter Pastorem qui vobis dabitur, futurum sit, ut vel amplius & arctius dilectionis vinculo uniamur, vel prorsus disjungamur; quod absit, oro; nec fiet, per gratiam Dei. Hæc quidem Basilius ad Neocæsareenses, quo Ecclesiam istam in fide conservaret, & orthodoxos Episcopos unius acceßione tamquam novo præsidio firmaret. Verumtamen successu caruit solicitudo ista, nam quiscumque fuerit ad Episcopatum hunc assumptus, ut non nocuerit, nihil saltem præclari pro Ecclesia geßit.

CAPUT XXVI.
Gregorii Nysseni exilium. Reliquiæ S. Sabæ Martyris in Cappadociam delatæ ad Basilium.

[319] Prædicto anno CCCLXXII, qui septimus est ante obitum Basilii, [An. 372 Demosthenes Vicarius,] octavus ante mortem Macrinæ junioris, acceßit ad Basilii afflictiones persecutio Arianorum in fratrem suum Gregorium Nyssenum, ejusque ab Episcopatu suo & patria exilium. Tunc Demosthenes, Vicarius Præfecti Prætorii, in Cappadociam venit, malorum omnium caput & origo; idem forsan, qui anno CCCLXXI Imperatoriæ culinæ præfectus, cum Basilium coram Valente perorantem interpellaret, suavi sarcasmo obmutescere ab eo jussus est. etenim corporis moles, ob quam ipsum Basilius cete obesissimum & grandissimum vocat, satis declarat, eum non multum a culinæ ministeriis abhorruisse: laudatur vero a Basilio ad ipsum scribente, ut Christianus imprimis & Orthodoxus, & accuratus legum observator illarum quibus res hominum ordinatæ leguntur, non quod esset, sed quod esse deberet. [B. Ep. 395, B. Ep. 385] Talem certe non probant, tum quæ contra Orthodoxos, tum qua contra Gregorium Nyssenum geßit: unde Basilius, ad Eusebium Samosatenū scribens multo aliter, suam de eo opinionem sic explicat: Advenit huc Vicarius, malorum caput nostrorum & origo, an hæretica pravitate imbutus, haud scio; [hæreticorum fautor & minister,] reor potius, eum omnis doctrinæ expertem, nec pensi quidquam facere, nec solicite curare hæreticane credat, an orthodoxa dogmata: alia sunt enim illius studia; aliis ille, cum nocte, tum etiam interdiu corpore vacat & animo exercitiis. [B. Ep. 264, B. Ep. 405] At certe hæreticorum fautor existit, qui quanto erga illos studio fertur, tanta nos persequitur inimicitia. Dedit enim nobis justus Judex, juxta operum exigentiam, angelum Satanæ qui nos satis superque colaphizaret, hæresim quidem vehementius defendens, bellum vero usque adeo nobis inferens, ut ne sanguini quidem sit parcitum multorum in Dominum credentium.

[320] Is itaque, per brumæ medium & valentissima frigora, reproborum concilium celebravit in Galatia; scilicet Ancyræ, [in conciliabulo Ancyrano Hypsium Ancyranum,] ubi Eustathius Sebastenus cum suis per singulas domos societatem hæreticorum amplexus est, & ad consortium ab ipsis in hunc modum susceptus. In eodem conciliabulo Demosthenes, opera ejusdem Eustathii Sebasteni, ejecto, Hypsio, Episcopo Ancyrano orthodoxo, & successore Athanasii item Ancyrani, Ecdicium substituit, cognomento Parnassenum, forsan quia sic dictæ civitatis in Cappadocia Episcopus fuerat, quem Episcopatum reliquerit ut Ancyranum invaderet. [B. Ep. 73] Quidquid sit, malum futuræ vitæ viaticum cum sibi ipsi adscivitis, qui Ecclesiæ ipsum præfecit, inquit Basilius: nam in Episcopatum intrusus, Basilidis, Gangrorum in Paphlagonia Episcopi, Arianismo infamis factus est consors & conscius. [& Gregorium Nyssenum exilio mulctat,] Neque hic stetit Demosthenis impietas: fratrem præterea Basilii Gregorium, abduci imperavit: ab uno dumtaxat Philochare, & quidem terræ filio, seu vilis conditionis homine, accusatum. [B. Ep. 10, B. Ep. 385] Et ille quidem jubenti obtemperavit: at cum pleuritide laboraret, & propter accedentem frigiditatem renum infirmitate subinde sæpius afflictaretur; coactus est, rigidiuscule & inflexibiliter a militibus habitus, ad corpus suum curandum, & solamen in tolerandis molestiis acquirendum, in locum requietis refocillandi sui causa transferri. Hinc per conjecturam non inverosimilem colligitur, Gregorium, e manibus ducentium se militum dilapsum, in locum tutum & quietum, aut in latebras aliquas se transtulisse. Videntur vero Ariani accusationis capita duo apud Vicarium ipsi objecisse. Prima quæstio de pecuniis erat, tamquam male impendisset eas, [falso accusatos:] quæ ad usum Ecclesiæ erant reservanda. Sed sacrarum pecuniarum custodes, seu Ecclesiæ thesaurarii, parati erant ad reddendam rationem cuivis flagitanti, & convincendas illorum calumnias, qui ausi fuerant eum accusare. Nec erat difficile ex ipsis beati Episcopi epistolis manifestam reddere veritatem, cuivis desideranti expositam. Alterum accusationis caput erat, Ordinatio contra Canones facta. Sed si quid in ea admissum erat, illi erant in causa qui manus imposuerunt; non, qui vi & coactus illud in se susceperat ministerium.

[321] At Basilius, in hac fratris sui & Ecclesiæ calamitate, sibi minime quiescendum putavit: sed primum scripsit ad Abyrtium, nobilem quemdam & veterem suum amicum, qui virtutem suscipere, [fratrem Basilius commendat Abyrtio,] & afflictis nosset condolere. [B. Ep. 358] Quocirca, inquit, cum dilectissimum Deo Fratrem Gregorium Episcopum molestiæ apprehenderint, neque per se alias tolerandæ, & ipsius quam adversissimæ dispositioni; visum est nobis optimum factu, ad tuum auxilium implorandum confugere, & mali istius a te relevamen poscere: est enim malum non minimum molestias illi facere, qui non est aptus ad molestias tolerandas; pecunias quoque a paupere extorqueri, in medium protrahi, & tumultibus obtundi, qui olim tranquillitatis studio quietam vitæ rationem iniverat. Tuæ autem prudentiæ erit illud dignoscere, utrum Comiti thesaurorum, an quibuslibet aliis commendatum velis. Scripsit quoque Basilius ad ipsum Demosthenem, [ipsique Demostheni.] plurium Episcoporum nomine, idque summa cum observantia, quamvis erga peßime meritum, utpote publico judicis munere fungentem; fortiter tamen pro æquitate causæ: qua paucis demonstrata, orat ut accusatus in patris audiatur, nec abstrahatur in externas regiones, nec cogatur expectare Episcoporum conventum. [B. Ep. 385]

[322] Interim idem annus consolationis quamdam materiam S. Basilio subministravit. [Persecutione in Gothia servente,] Egimus XII Aprilis de S. Saba Gottho, qui sub Rege Athanarico sustinuit illustre martyrium. Acta Græco-latine dedimus ex epistola ab Ecclesia Gotthiæ ad Ecclesiam Cappadociæ scripta; horum in fine, ubi narratum est quomodo Martyr aquis submersus fuerit, de Reliquiis ejus sic refertur: Deinde extraxerunt illum homicidæ ex aqua, & insepultum reliquerunt. [Pag. 98 num. 8] Verum nec feræ, nec volucres ejus Reliquias attigere; sed a piis Fratribus servatæ sunt, easque clarissimus Dux Scythiæ Junius Soranus, [corpus S. Sabæ istic passi] Deum colens, missis viris fide dignis, e loco barbaro in Romaniam transtulit; & gratificari volens patriæ suæ, pretiosum munus, fructum fidei gloriosum, misit in Cappadociam ad vestram religionem, ex voluntate Presbyterorum; sic ordinante Domino, qui gratiam suam largitur sustinentibus & timentibus ipsum. [defertur in Cappadociam,] Quam obrem, qua die Martyr coronatus est, sacrificantes, hoc reliquis Fratribus nuntiate, ut in omni Catholica atque Apostolica Ecclesia, exultantes collaudent Dominum.

[323] Iunius Soranus, Dux Scythiæ, natione Cappadox, creditur verisimiliter is esse, quem laudat Basilius, quod Christianis sub persecutione gementibus, subvenire conatus sit. [B. Ep. 241] [curante Iulio Sorano Scythiæ Duce,] Tu certe, inquit, quidquid boni feceris, privatim tibi thesaurus restat: at in quantum refocillas & foves illos, qui ob nomen Domini patiuntur persecutionem, hoc quantum est, tibi, repositum thesaurizas in diem illam retributionis. Deinde ab eodem Reliquias istic passorum petens, sic prosequitur. Recte autem feceris, si & Martyrum Reliquias ad patriam tuam mittendas cures; si modo, id quod ad me perscripsisti, illa quæ viget in iis locis persecutio etiamnum Martyres Domino consignat. Videtur autem Soranus implevisse Basilii desiderium, misso in Cappadociam corpore sancti Martyris hujus Sabæ. Cum enim Basilius, Ascholio Episcopo Thessalonicensi scribens, celebrem mentionem faciat accepti corporis sancti cujusdam Martyris, de alio nullo aptius intelligi potest. Ascholius vero videtur tum temporis inter Gotthos versatus, [& Ascholio Gothia Episcopo, Cappadocibus:] ad Christianos in fide confirmandos, ne propter persecutionem deficerent. Contraxit is quoque singularem cum Basilio amicitiam, & per litterarum communicationem fovit: cujus caritate sincera & constantia in orthodoxa fide, Basilius quoque sic delectatus est, ut solent in densissima nocte constituti, repente exorto lumine recreari. Næ autem mihil vestra, inquit, nunc conditio persimillima videtur esse sideribus, per noctem nebulosam hac illac derepente effulgentibus, quorum quidem splendor per se est gratiosus, multo tamen magis ex eo quod derepente resplendescunt. [B. Ep. 339] Hujusmodi vos estis, o Ecclesiæ lumina, paucissimi omnino & facile numerandi, in hoc difficili rerum statu & conditione, per nocturnas tenebras coruscantes.

[324] [quorum hic martyris, Acta scripsit,] Itaque Ascholius, inter persecutionis tenebras velut sidus coruscans Gotthis Christianis, videtur curasse simul cum Duce Sorano translationem S.Sabæ in Cappadociam, deque Actis præfati Martyris scripsisse epistolam, nomine Ecclesiæ Gotthicæ ad Ecclesiam Cappadociæ, suasque particulares ad Basilium litteras junxisse, qui hæc omnia indicat in suis ad illas, aliasque subinde missas responsis. [B. Ep. 338] Narratio, inquit, tua tota est de athleticis certaminibus; de corporibus, pietatis ergo decarminatis; Barbarorum furoribus, [Iis delectatus Basilius,] conculcatis per homines impavidos nec ullo terrore tremefaciendos; de variis tormentorum generibus, quibus usi persecutores; continuis concertationibus, depugnantium aqua aut ligno, per quæ omnia Martyres consummabantur. Lætitia porro multiplicata sum affectus, propterea quod non is tantum tunc extabas, quem multorum perhibebant testimonia; sed illustres in te virtutum actiones, nostræ sunt gentis ornamenta. [B. Ep. 339] Sicut enim quasi surculus læte frondescens, a radice diffusus generosiore, fructibus tuis spiritualibus exteras nationes adimplesti: ita patria nostra, haud sane injuria, de propriis germinibus exultat. Et cum fidei causa obita certamina recenseres, Deum illa glorificabat, quod audierat, illam optimam parentum hereditatem in te ipso custoditam. Quæ & quanta sint tibi in præsenti præstita, eadem quæ novitio Athletæ testimonium perhibet patria. Apud gentes barbaras in vicino positas, gentem quæ te produxit honorasti; velut probus & honestus agricola, fructuum tuorum primitias ad illos transmittendo, qui semina tibi suppeditaverant. Digna sunt Christo ista munera. Veritatis istius testis est ille ipse Martyr, qui nuper justitiæ corona redimitus est: quem gavisi suscepimus; Deumque simul venerati sumus, qui per omnes denuo nationes cursum adimplevit Euangelii Christi sui.

[325] Enimvero quanta lætitia Basilium litteræ Ascholii affecerint, explicare, inquit, in promptu non est nobis. Etenim continebant illud de Martyribus narratum miraculum, quod expresse formam & effigiem naturæ referebat, ut res gestas ob oculos Basilio repræsentaret. [B. Ep. 338] [repræsentat sibi priora tempora ecclesiasticæ sub tyrannis unionis] Itaque cum ipse in manus epistolam istam sumeret, eamque legendo lustraret aliquoties, animadvertens Spiritus in illa redundantem gratiam, apud secula priora se versari arbitrabatur, cum florerent adhuc Ecclesiæ Dei, fide radicatæ, conjunctæ caritate; ita ut in unico corpore diversa membra & multiplicia unitam redderent respirationem; cum persecutores & passi persecutionem, in aperta luce designari possent; populus bello impetitus magis adaugeretur, & sanguis ille Martyrum Ecclesias irrigaret, Athletasque veritatis multiplicatos produceret, parantibus se ad certamen secuturis, a præcedentium zelo excitatis. Hinc Sanctus oculos animumque convertens, & ad præsentem Ecclesiæ statum ingemiscens, exclamabat. Tum Christiani inter nos colebamus pacem illam, quam reliquit nobis Christus; cujus nunc ne vestigium manet reliquum, adeo infestis animis illam ab invicem abegimus. Nihilominus redibat cor ejus aliquatenus ad priscam illam beatitudinem, cum ex remotis regionibus advenissent Ascholii littera, [ægre explicans animi sui gaudium,] de amoris pulcritudine reflorescente: Martyr, inquit, nobis adest ab illis usque barbaris qui ultra-Danubianas regiones colunt, fidei ibi in professione positæ perfectionem deprædicans. Quis lætitiam, qua ob istud ipsum animæ nostræ perfunduntur, percensere poterit? Quæ tanta dicendi vis aut facultas suppeditari, quæ valeat ad vivum depingere, quo affectu intus animæ nostræ in occulto exultent? Cum Athletam intueremur, prædicabamus felicem illius aliptam, qui & ipse proculdubio coronam justitiæ a justo judice percepturus est olim, propterea quod quamplurimos ad certamen pietatis animaverit. Ista quidem Basilius, [ipsique Ascholio gratulans] exultans spiritu, ob missas sibi magnoq; honore susceptas Martyris Reliquias; & ob factam in litteris Ascholii men ionem beati illius viri Eutychis, qui fuerat ex Cappadocia oriundus, & ex primis gentem Gotthicam, barbaram & ferocem, ad suave Christi jugum adduxerat. [B. Ep. 338]

[326] Verum ut delectabatur Basilius commemoratione præteritorum, ita tristitia affectus e contrario per rerum præsentium commiserationem; Nemo nostrum proculdubio, inquit, præ illo Eutyche virtutis ergo est nominandus; qui tantum absumus ut barbaros pacatos reddamus, per vim Spiritus & operationem charismatum spiritualium; ut potius pacatissimos, peccatorum nostrorum immensa mole, feroces reddamus. Nobis enim ipsis & peccatis nostris imputamus illud, [tam utiliter inter barbaros laboranti.] quod potentia hæreticorum adeo creverit, & sese diffuderit in immensum. Vix enim ullus angulus totius orbis ab hæreticis ortam effugit conflagrationem… refrixit caritas, Patrum prodita est disciplina, frequentata naufragia circa fidem, religiosorum ora conticescunt; populus abigitur a domibus orationis, & sub dio ac jove frigido, ad Dominum Deum in cælis extendunt manus: gravissimæ passim afflictiones; nusquam tamen locorum martyrium; eo quod qui nos his afficiunt malis, ejusdem nominis nobiscum appellatione gaudent. Ad hunc modum Basilius divina consolatione suos pro Ecclesia labores doloresque leniebat; obsecrans Dominum, postulatis etiam aliorum precibus, ut Ecclesiis reconciliatus ad antiquam illam pacem eas reduceret.

CAPUT XXVII.
Consultationes novæ de mittendo iterum in Occidentem Legato.

[327] Præcedenti anno CCCLXXI Episcopi Orthodoxi Orientis, [Agitur de remittendo in Occidentem Dorotheo,] per Sabinum Diaconum, litteras ad Occidentales miserant, ut Ecclesiis suis subsidium implorarent, ne penitus ab hæreticis absorberentur: sed cum sperati auxilii nihil inde accepissent, hoc anno rursus Dorotheum Presbyterum mittendum decreverunt. [B. Ep. 70] Quamvis enim, ob persecutionis acerbitatem, oportuisset quamplures ex ipsis ad Occidentales accurrere, & unumquemque rerum suarum expositorem fieri; non dabatur tamen eo viam capessere & proficisci. Nam si quisquam eorum Ecclesiam suam vel brevissimo momento deseruisset, plebem insidiatoribus expositam reliquisset; & hoc ipsum erat documentum afflictionis ejus, in qua vitam vivebant plane miserabilem. Igitur per gratiam Dei unum miserunt pro multis, pientissimum hunc & dilectum Fratrem suum Dorotheum; qui & quæcumque litteris sibi creditis non satis exprimerentur, sua ipsius posset narratione adimplere; [cum litteris opem postulaturis:] quippe diligenter cuncta assecutus, & zelo rectæ fidei ductus. Hoc autem potißimum ab Occidentalibus Episcopis requirebant, ut Imperatori Occidentis Valentiniano per eos innotesceret Orientalium Ecclesiarum perturbatio confusioque; vel, si hoc factu difficile foret, ut saltem eorum aliqui in Orientem, ad visendum & consolandum afflictos, venirent; qui ipsis oculis conspicerent calamitatem Orientis; auditu non satis perceptibilem, propterea quod nullo sermone res suas dilucide exprimere possent.

[328] Auctor hujus consilii, ut iterum Occidentalibus de rebus ecclesiasticis scriberetur, [has ut Samosatenus scribat petit Basilius,] erat pientißimus Episcopus Eusebius Samosatenus, & quidem ut a Basilio scriberetur. [B. Ep. 59] Verum hic, quoniam non inveniret quomodo de quibus ille præceperat scriberet; commentarium misit Meletio Antiocheno, ut ipse illum nactus, prout animus suggereret, dignaretur scribere; adderetque subscriptiones Episcoporum, quæ a Sanctesimo Presbytero referrentur: nam hic eodem tempore, ut ante diximus, circuibat Orientem ad eas requirendas. Interea, antequam responsi quidquam a Meletio acciperet, forte etiam antequam designatus esset Dorotheus ad proficiscendum in Occidentem; iterum Basilio ad Meletium scribendum fuit; qua occasione rogat, ut, postquam epistolam ad Occidentales efformaverit, ad se eamdem mittere dignetur, quo curet ipse ab omnibus consentientibus subscribendam; [moneatque cautius agere cum venientibus ad eos Orientalibus,] monetque chartam ita ordinari, ut locum habeat subscriptionibus accommodum, quibus jungi posset epistola ea, quæ prius quidem scripta, tum tamen pariter per Orientem ad subscribendum circumferebatur. [B. Ep. 58] Subjungit denique alterum, quod ipsi inciderat, scribendi argumentum, hactenus intactum; nempe, admonendos Occidentales, ne sine discrimine quorumvis ex Oriente venientium communionem accipiant; sed una semel electa parte, reliquos ex consentientium testimonio admittant, & non culvis adstipulentur sub prætextu orthodoxæ doctrinæ, fidei formulam scribenti. [B. Ep. 59] [& ad communionem recipi petentibus:] Nam isto pacto deprehenderentur adversariis favere, qui eadem sæpenumero verba prætexunt quidem, inter se vero pugnant, ut qui plurimum divisi dissidentesque fuere. Ne igitur amplius hæresis eorum, qui inter se mutuo dissident, per sua scripta, quæ prætexere & objicere solent, incautos seducat; admonendi sunt, ut cum judicio accedentium communiones, & eas quæ cum scriptis fiunt, juxta formam ecclesiasticam faciant.

[329] Non videtur dubitandum, quin S. Meletius epistolam quam Basilius rogarat conceperit, quæ tamen ad manus nostras non devenerit, nisi forte ea sit, [quales forte inter Epistolas Basilii inveniuntur,] quæ extat inter Basilii epistolas centesima octogesima secunda, inscripta Occidentalibus Episcopis, ut Ecclesiis Arianismo infectis opem ferant. Ibi tamen nulla fit mentio de recursu ad Imperatorem Valentinianum; sed ad commiserationem expositis calamitatibus Orientis, rogantur Episcopi Occidentis, qui cunctis mortalibus prædicabantur, quod in fide illibati permanerent, & Apostolicum depositum illæsum servarent; ut vel nunc tandem manum Orientalibus Ecclesiis porrigant, quæ jam velut in genua depressæ inclinant; ac viros aliquos mittant, qui illas de præmiis admoneant, quæ patientiæ ac passionibus pro Christo toleratis reservantur. Huic aut alteri epistolæ, communi Episcoporum nomine scriptæ, suam particularem Basilius junxit, & tradidit deferendam Dorotheo ad Episcopos Italia & Galliæ, in qua recurrendum ad Valentinianum suadet, & persecutionis atrocitatem ita ponit ob oculos: Persecutio nos apprehendit, Fratres colendissimi, persecutionum omnium gravissima. [B. Ep. 70] [ipse certe unas suo nomine scripsit,] Abiguntur enim Pastores, ut greges dispergantur: &, quod omnium est durissimum, neque qui affliguntur, cum martyrii spe atque confidentia illatas passiones tolerant; neque plebs Martyrum loco athletas habet ac veneratur; propterea quod Christianorum nomine tecti sunt persecutores. Unum jam crimen est quod vehementer punitur, si paternas quis traditiones diligenter observet. Ob hanc causam avitis sedibus abiguntur pii, & ad solitudines migrare coguntur. Nulla est apud judices iniquos cani capitis reverentia, nulla religiosæ piæque exercitationis, nulla habetur ratio conversationis, ad Euangelii normam ab, adolescentia ad senectam usque legitime traductæ: sed cum nemo sceleratus sine certis indiciis condemnetur, Episcopi sola, intercedente calumnia damnantur & plectuntur, nulla evidenti probatione asserti criminis præcedente. Nonnulli ne noverunt quidem accusatores suos, neque tribunalia viderunt, neque delati sunt primum; sed nocte intempesta abrepti in exilium, fugati sunt, solitudinis calamitates ad mortem usque perpessuri.

[330] Quæ vero ista concomitentur neminem latet, etiamsi nos sileamus; exilia Presbyterorum, proscriptiones Diaconorum, [quibus declarat miserum statum Orientis,] totiusque Cleri deprædationes. Necesse enim est vel adorare imaginem bestiæ, vel sævæ suppliciorum flammæ tradi. His accedunt gemitus plebis, lacrymæ continuæ, omnibus & per singulas domos & publice, quæ patiuntur inter se complorantibus: nemo enim corde est adeousque lapideo, ut patre privatus facile ferat orbitatem. Sonitus audiuntur lamentantium in civitate, sonitus in agris, in viis, in solitudinibus; vox una loquentium miseranda ac tristia: sublatum est gaudium & lætitia spiritualis, in luctum mutatæ sunt festivitates nostræ: domus precationum clausæ sunt, altaria cultu spirituali vacant: nulli amplius Christianorum cœtus, nulla amplius doctorum præsidentia: cessarunt doctrinæ salutares, cessarunt panegyres ac festivi publicique conventus: hymnodiæ nocturnæ non habentur, neque superest beata illa exultatio, [ubi depressis orthodoxis omnia sint in potestate hæreticorum;] qua Domino credentium animæ in synaxi ac communione spiritualium charismatum exhilarantur. Nobis jam dicere licet, quod in hoc tempore neque Princeps sit, neque Propheta, neque oblatio, neque incensum, neque locus ubi coram Domino possit offerri sacrificium ac misericordia acquiri. Hæc scientibus scribimus, propterea quod nulla orbis pars sit, quæ calamitates nostras ignoret. Quare nolite existimare, quod ista vobis vel docendi vel excitandæ diligentiæ vestræ gratia, loquamur. Novimus quod nostri numquam sitis obliti, non minus quam mater filiorum uteri sui. Sed quemadmodum, qui dolore aliquo occupantur, per gemitus solent relevare mœrorem; ita & nos facimus, atque ut mœstitiæ gravitatem nonnihil excutiamus, multiformes nostras calamitates vestræ Dilectioni narramus, si quo pacto ad precandum pro nobis aliquanto ferventius permoti, impetretis a Domino, ut nobis placatus concilietur.

[331] [qui nisi ibi reprimantur, etiam in Occidente prævalituri sint.] Deinde, tot tantisque malis auxilium implorans, prosequitur: Quod si hæ tribulationes nos solos pressissent, visum nobis utique fuisset, & silentio illas obtegere, & de afflictionibus pro Christo illatis gloriari: quoniam præsentis temporis afflictiones, non sunt pares ad gloriam quæ revelabitur in nobis. Nunc autem metuimus, ne quandoque malum hoc acceptis viribus, instar flammæ, per accensam & ardentem materiam serpentis seseque effundentis, postquam ea quæ vicina sunt corripuerit & absumpserit, corripiat & remotiora. Hoc enim hæreseos malum cuncta depascitur, ad sanam quoque vestræ parœciæ & habitationis partem serpet. Nos enim, forsan primi quidem propter exuberantia peccata nostra, crudis istis hostium Christi dentibus absumendi, sumus objecti. Fortassis autem (quod vero propius est) quoniam a nostris locis exortum Euangelium regni in totum orbem egressum est; communis animatum nostrarum hostis, defectionis quoque seminaria, quæ in iisdem nostris locis initium ceperunt, in universum orbem transmittere contendit. Nam quibus illuxit cognitionis Christi lumen, super eosdem & impietatis tenebras inducere cogitat. Afflictiones itaque nostras, vestras reputate, tamquam germani Domini discipuli. Non impugnamur propter pecunias, non propter gloriæ splendorem, non propter aliquid aliud rerum temporalium; sed propter communem thesaurum, propter hereditatem paternam, propter sanam fidem in certaminis procinctu consistimus arrecti. [ideo petit ut eos misereat Ecclesiæ Orientalis,] Lugete nobiscum, o Fratrum amantes: occlusa namque sunt apud nos piorum ora, reseratæ vero audaces blasphemæque linguæ eorum qui adversus Deum loquuntur iniquitatem. Columnæ & stabilimentum veritatis in exilio & dispersione sunt: nos, qui tenuitatis causa despicimur, fiducia loquendi destituti sumus: ipsi quæso & pro hisce populis decertatote; & non tantum vestra spectate, quoniam appulistis ad portus tranquillos, per gratiam Dei, quæ vos a turbine malorum spirituum protegit; sed & Ecclesiis illis, quæ per tempestatem jactantur, manus porrigite; nequando, omni prorsus destitutæ auxilio, fidei naufragium patiantur.

[332] Ingemiscite nostri gratia: nam Unigenitus blasphematur, & nemo est qui contradicat: Spiritus sanctus dehonestatur, & qui reprehendere posset fugatur. Error multorum deorum obtinuit. Magnus apud illos Deus est; & parvus Filius, non naturæ nomen, sed honoris appellatio reputatur: Spiritus sanctus nec ad sanctæ Trinitatis complementum pertinere, [constituta in præsenti periculo fidei amittendæ.] nec divinæ beatæque naturæ consors, sed ex creaturarum numero, temere Patri & Filio adjectus esse, docetur. Quis dabit capiti meo aquam, & palpebris meis fontem lacrymarum, & deplorabo complures dies populum, perversis istis doctrinis ad perditionem adactum? In transversum rapiuntur simpliciorum aures, ac deinceps in consuetudinem transeunt hæreticæ impietates. In istiusmodi sermonibus doctrinæ plus quam impiæ, educantur Ecclesiæ infantes. Nam quid aliud etiam facient? Baptismata sunt apud hæreticos; illi deducunt peregre quovis progredientes, invisunt infirmos, solantur mœstos, adjuvant laborantes, & pressis omnis generis opem adferunt, mysteriorumque communionem administrant. Hoc quod omnia per illos dispensantur ac perficiuntur, quasi retinaculum quoddam est plebi, quo ad illis consentiendum astringuntur; ita ut brevi temporis decursu, etiamsi restituatur aliqua libertas, nulla tamen spes reliqua futura sit reducendi ad veritatis agnitionem eos, qui diuturnæ fallaciæ vinculo hæreticis obstricti sunt.

[333] Dum jam pene in procinctu proficiscendi in Occidentem staret Dorotheus, aliud intervenit quod iter istud diutius differri persuasit. [B. Ep. 8] [Euagrius in Orientem reversus,] Nam Presbyter Euagrius, filius Pompeiani Antiochensis, qui quondam migraverat versus Occasum, cum beato Eusebio Vercellensi Episcopo, rediit Roma, petens a Basilio aliisque illic Episcopis litteras, eadem a Romanis scripta ad verbum continentes; vicissim autem retulit quæ a Basilio aliisque erant scripta, tamquam minus placerent doctioribus qui illic sunt; & legationem quamdam per viros fide dignos jam mitti petebat, ut honesta occasio daretur coram inspiciendi singula. Optandum sane esset, ad historiæ elucidationem, ut sciretur quænam scripta illa fuerint, quorum unum ab Orientalibus in Occidentem missum, [refert litteras alias quam speraverat Basilius;] doctioribus qui illic erant non placuit; alterum, ab Occidentalibus fuit dictatum, tamquam exemplar epistolæ ad se mittendæ. Euagrius venit in Orientem, Basilio adhuc infirmitate detento, ut supra narratum est; eumque non mediocri affecit lætitia; cumque inter se negotia Ecclesiæ Antiochenæ tractarent, pollicitus est Euagrius se cum Meletio communicaturum. Verum promissa quæ dederat non servavit: nam statim post adventum ejus Antiochiam, renuntiavit Dorotheus Diaconus Basilio, quod Euagrius concilio eorum interesse recusaret, & revera Paulino se junxerat, cui & succeßit. Etenim ille sibi persuadebat, Meletium, obfirmatum in suo cum Paulino schismate, duriorem esse ad ineundam concordiam; eidemque, ob privatas cum Paulino contentiones, nimium adhærere Basilium. Propterea huic prolixam satis epistolam scripsit, hortatus ad pacis & concordiæ studium; utque Antiochiam veniens, eodem Meletium induceret, [qui tamen gratissimas eas habet,] & alteram legationem Romam versus procuraret; excusavit denique litterarum suarum prolixitatem, veritus ne ea Basilius offenderetur. Verumtamen tantum id abfuit, ut perbrevis ei visa fuerit epistola, præ sua inter legendum voluptate; etenim tale responsum urbanitas excusantis se exigebat. [B. Ep. 342] Ecquod enim, inquit, acroama poterat dulcius esse, quam est nomen pacis? aut quid Sacerdoti congruentius, quam de re ejusmodi consuli? quid Christo magis gratum accidere? Optat igitur, ut Christus pacis procuratæ mercedem Euagrio largiatur, quirem tam præclaram sit aggressus, & tam studiose incubuerit negotio tam utili; spondetque se nulli mortalium concessurum de primis ad hanc curam & solicitudinem partibus; ut videre possit aliquando, id quod summe optaverit, & precibus contenderit; nempe videre diem, in quo, qui non sunt a se invicem divulsi & separati sententiis, in unum conventuri concilium sint.

[334] Ut autem omnem a se amoveat suspicionem, quasi ob privatas contentiones schisma foveret, [& suspicionem schismatis protracti amolitus,] subdit; Essemus sane omnium mortalium absurdissimi, si schismate & distractione Ecclesiarum oblectaremur, nec membrorum christiani corporis coalitionem ante omnia alia bona reputaremus: at, quanto vehementiori ad id flagramus desiderio, tantum nobis deesse facultatis cognosce. Scias ergo, reverendissime revera & desideratissime nobis Frater, me privatim nullas cum quoquam fovere per Dei gratiam contentiones: sicut enim delicta non notavi, quibus quisque vel revera subjacet vel dicitur vulgo subjacere, curiosus alienæ rei explorator; ita convenit vobis nostram quoque sententiam considerare, ut qui nihil facere possimus tamquam advocati, ex præsumpta in quemvis accusatione suspicioneve: tantummodo Domini beneplacitum existat, ut omnia secundum formam Ecclesiasticam, & prout par est, administrentur. Ad alterum quod rogabatur, ut Antiochiam veniret, respondit: Propter incumbentis acerbitatem brumæ nobis non licet, quin nullomodo, licet velimus, possumus eo usque excurrere; [excusat se a suscipienda legatione,] non modo quod corpusculum, morbo infractum diuturno, id recuset; sed quoniam Armeniacorum montium transitus paulo post futuri sint impervii penitus, etiam validis & virentibus ætate. Ad tertium, de legatione in Occidentem, subdit: Ad Occidentales mitti me prorsus videtur impossibile; quippe qui nullo modo sum ad hoc ministerium comparatus. Quod si inter Fratres qui ibi sunt; quispiam sit qui Ecclesiarum causa labores obire velit; cognoscat oportet, ad quos proficiscatur, in quem finem, quibus etiam litteris instructus & qualibus. Ego, omnibus quidem circumspectis apud me, nullum prorsus animadverto.

[335] [& hanc inutilem futuram censet.] Quid ulterius circa legationem Romanam factum sit, haud reperio; præterquam quod conclusum fuerit, Dorotheum & Sanctesimum mittendos in Occidentem, pæne contra Basilii judicium, qui nullum inde sperabat auxilium. [B. Ep. 10] Dorotheo, inquit, discedenti qualescumque dandæ sunt rursus epistolæ. Fortasse communicabit viam cum probo Sanctesimo, qui magno studio Orientem obambulat, & a singulis viris illustribus subscriptiones & epistolas apportat… Etenim, si Dominus sit nobis propitius, quonam alio adminiculo indigemus? sin autem ira Dei permanserit, quale nobis auxilium ab Occidentalium supercilio & fastu aderir; qui veritatem neque norunt, neque discere sustinent; verum falsis opinionibus præpediti, illa nunc faciunt, quæ prius in Marcello patrarunt? nempe cum iis qui veritatem ipsis annuntiant, contendunt, [apud aliter affectos Romanos;] hæresim autem per se ipsos stabiliunt. Ejusmodi & graviores querelas de Occidentalibus expreßit viro sancto zelus contra hæresim, & studium pacis Ecclesiarum; quæ procul dubio dicturus non fuisset, uti nec ea quæ alibi contra Damasum scripsit, si hujus sanctitatem habuisset perspectam. Deliberatum præterea, an Dorotheus cum Gregorio Nysseno ab Ecclesia sua exulante profecturus esset: de quo sententiam suam ita Basilius declarat Dorotheo: Romanam profectionem haud scio qui factum, ut nemo tuæ prudentiæ indicaverit, esse illam penitus insuperabilem; cum quidquid terrarum Constantinopolim inter & nos protenditur, hostibus illas incurfantibus regiones sit infestum. [B. Ep. 250] Quod si mari instituatur illud iter, [Nyssenum vero ad eam esse ineptam.] erit deinceps opportunum tempus, modo velit dilectissimus Deo Episcopus Gregorius navigationem subire, & legationem ad negotia momenti tanti pertractanda obire. Ego certe neque ullos qui possint cum illo legari cognosco, eumque ipsum scio esse imperitissimum & inexercitatissimum in negotiis Ecclesiarum. Præsentiam porro ejus & congressionem, scio viro æquanimo venerandam futuram & quovis æstimandam pretio; despicabilem autem elato homini & intumescenti, & in alto quodam solio constituto, atque ideo non sustinenti veritatem audire ab aliquo, qui reptans humi audeat eum docere; quapropter nullo modo video, quibus in rebus possit ejus congressus & negotiatio, qui moribus ita comparatus est, ut abhorreat vel maxime & detestetur illiberale illud adulandi studium, rei nostræ communi prodesse.

CAPUT XXVIII.
Amphilochio, electo Iconiensi Episcopo, gratulatur Basilius: Eusebium Samosatenum exulem solatur; ejus cives reducit ad concordiam; Ponti Episcopis reconciliatur.

[336] Ineunte anno CCCLXXIII, Iconium, civitas in Pisidia est, olim post maximā prima, tunc & ipsa præsidebat parti, quæ, tamquam ex diversis segmentis collecta, propriæ Provinciæ dispensationem susceperat: [Basilius excusata Iconiensi excursione,] ipsa Basilium vocavit, ut eam inviseret, Episcopum creandi gratia: nam Faustinus fato functus erat. [B. Ep. 8] At ille, dubitans an non oporteret detrectare peregrinas ordinationes, Eusebium Samosarenum consuluit: hic autem quid responderit incompertum est. Constat tamen non interfuisse Basilium ordinationi ejus, qui in Episcopalem thronum elevatus est, Amphilochii: pro quo tamen, ut intellexit, [gaudet electum Amphiloohiū,] benedixit Dominum, qui per omnes hominum generationes sibi placentes eligit, & electionis vasa discernens, iis utitur ad Sanctorum ministerium: qui etiam Amphilochium fugitivum, & propterea declinantem Basilii præsentiam, seu potius eam vocationem, quam per illum futuram autumabat, ineluctabilis suæ gratiæ plagis irretitum, adductumque in Pisidiæ meditullium, constituit ad capiendos homines Deoque venandos, eosdemque pertrahendos a profundis tenebris in lucem, [eumque ad onus ferendum animat.] quos diabolus ad faciendam voluntatem suam captivavit. [B. Ep. 393] Quiritanti autem onus impositum ultra vires, respondet Basilius; Noli quiritari: si tu sis ille, quem portare hoc onus oportet, non erit tibi grave sed perferendum certe: si autem Dominus est, qui id una tecum gestabit; in Dominum abjicito solicitudinem tuam, & ipse efficiet.

[337] [interest funeri Gregorii Nazianzeni Episcopi:] Basilius porro, cui (ut ante dictum est) ad Eusebium Samosatenum proficisci non licuerat, eo quod civitatem suam Cæsareensem nondum fames dereliquisset, ideoque prorsus necesse esset eum diutius in urbe commorari, vel dispensationis gratia, vel propter eorum compassionem qui illa coarctabantur; accepto nuntio de obitu Gregorii senioris, Episcopi Nazianzeni (qui hoc anno sub veris initium, plenus dierum & meritorum obiit) Nazianzum profectus, interfuit exequiis & orationi funebri, quam Gregorius filius habuit. [B. Ep. 267] Obiit quoque, verisimiliter hujus anni aut sequentis mense Augusto, S. Nonna, Gregorii Nazianzeni mater.

[338] A Paschali tempore, quod hoc anno CCCLXXII celebratum est XXXI Martii, Basilium continuæ febres excruciarunt, [graviter ægrotans,] distillationes præterea & viscerum intestinorumque tormina ac tumultus, quibus non aliter quam marinis fluctibus immersus & superfusus emergere vix quivit: ac propterea rursus differenda fuit Samosatena profectio ad Eusebium. [B. Ep. 258] Consolationem tamen non exiguam habuit ex adventu Amphilochii, recens consecrati Episcopi: quem deinde hoc eodem anno rursus rogavit, ut adesset urbi Cæsareensi, quo illustrior redderetur conventus, quem quotannis, in honorem Sanctorum Martyrum, consuetudo obtinuerat peragendum. [B. Ep. 394] Fideles enim Cæsareenses, qui Amphilochii notitiam habuerant, nullius alterius præsentiam tam efflictim, quam ipsius desiderabant. Talem ipse, ab illo suo usu non admodum diuturno, amoris sui aculeum in iis reliquerat. Quocirca, inquit, ad Dei ipsius gloriam, ad populi consolationem & lætitiam, ad honorem Martyrum, & nostrum ipsorum, jam senio confectorum, debitam a filio genuino venerationem, [Amphilochium ad se venire rogat;] noli quæso gravari huc usque proficisci, & præstitutum Concilio tempus antevertere: quo per otium nos inter nos conveniamus, & per charismatum spiritualium participationem mutuam consolationem percipiamus: præstitutus porro dies est Septembris quintus: triduo, rogo te, hunc diem anticipato, ut per præsentiam tuam Ptochotrophii memoriam, magnam efficias & solennem.

[339] Basilii desiderio satisfecisse videtur Amphilochius, & mense Septembri ad festum S. Eupsychii convenisse; quando contigit id, [ejusque interrogationibus instructior,] quod occasionem præbuit scribendi librum de Spiritu sancto, quod ita narrat Basilius ipse. Orante me apud populum, & utroque modo glorificationem absolvente Deo ac Patri, interdum cum Filio ipsius & cum Spiritu sancto, interdum per Filium in Spiritu sancto; alii quidam ex his qui tum aderant in nos irruerunt; dicentes nos, non modo peregrinis ac novis usos vocibus, verum etiam inter se pugnantibus: Tum Amphilochius præcipue (nimirum consulens illorum utilitati; aut, si prorsus essent ipsi insanabiles, [scribit librum de Spiritu S.] tamen propter eorum, qui eos adire solent securitatem) postulavit quampiam dilucidam doctrinam de vi harum syllabarum vulgari. [Tom. 2 pag. 144] Ceterum fatetur se Basilius, interrogationibus Amphilochii scientiorem & prudentiorem seipso reddi, & multa quæ nesciebat doceri; ita ut respondendi studium doctrina ipsi efficeretur. [Ep. Can. 1 initio.] Certe, inquit, cum quærentis interrogata numquam nobis in mentem venissent, cogimur & accurate considerare, & si quid a senioribus audivimus in memoriam revocare, & iis quæ docti sumus cognata animo apud nos cogitare.

[340] Hoc eodem tempore Eusebius, Samosatenus Episcopus, suis pro Christi causa afflictionibus, nec non pro veritate sudoribus, [Eusebium Samosat. in Thracia exulantem] Valentis mandato in exilium pulsus, præclaram coronidem imposuit. [B. Ep. 251] Locus exilio destinatus Thracia erat. Eo proficiscentem, transeuntemque per Cappadociam, verosimiliter Basilius invenit (Gregorio per infirmitatem domi detento) aut saltem Antiochum, Eusebii nepotem & exilii comitem. [G. Ep. 28, B. Ep. 269] Cum vero Eusebius pervenisset in Thraciam, sæpius ad Basilium litteras dedit, de statu suo & loco exilii eum edocens; atque is vicißim beato Confessori & egregio pro Christo exuli optatam sortem congratulatus per litteras, sic inquit; [per litteras solatur.] Virtutem illam tuam exploratam satis certe propalasti: nec, dum lenis a puppi ventus aspiraret, tantummodo recto cursu delatus ferebare, aut animas aliorum gubernabas; sed & tentationum procellas illustris tulisti, & factus es superior persequentibus te, tum cum de patrio solo non illibenter, sed magno plane animo secederes exul. Natale solum alii quilibet suum incolant, nos supernam civitatem illam obtinemus. Episcopale fortassis solium nostrum occuparunt alii, nos Christum ipsum possidemus. O quæ & qualis negotiatio! quanta reportabimus pro qualibus despectis! Per ignem & aquam transivimus: speramus quod exibimus & in refrigerium. Neque enim derelinquet nos in finem Deus, nec veritatem persecutione prostratam intuebitur & patietur; sed secundum multitudinem dolorum nostrorum, consolationes ipsius refocillabunt nos.

[341] Ceterum non poterat separatio & excessus Deo dilectißimi Eusebii non vehementer affligere Basilium, & solicitum reddere pro grege orthodoxo, a suo Pastore derelicto: ideirco Otreium Melitenes Episcopum, [Otreio Meliten. commendat Samosatenos,] quem non minus Eusebii discessus afflixerat, rogavit, ut se omnium certiorem faceret, quæ Samosatis ab Arianis aut Orthodoxis gererentur; ipse vicißim spondens significare, quidquid de Eusebio ex Thracia intelligeret. [B. Ep. 316] Etenim Basilii cura & adhortatoriis epistolis factum est, ut quamvis duos in thronum Episcopos Arianos intrusos habuerint, Eunomium scilicet & Lucium; ab utroque tamem tantam aversionem & hæresis odium ostenderint; [sub duobus intrusis constantissimos.] ut illi Episcopatum deserere maluerint, quam inter populum, cui adeo exosi erant, diutius vivere; ita ordinante Deo, nec patiente ab inimicis tam ingentes concitari persecutiones, ut possent non nulli subverti & excuti ab illa fide, quam habebant in Christum: nam futilibus quibusdam hostibus & facile superandis contra Orthodoxos in aciem productis, victoriæ ipsis præmium per patientiam facile expeditumque reddidit. [B. Ep. 280] [sed inter se dissidentes:] Sed vitæ nostræ hostis ille communis, qui per artes suas varias præstigiasque contra Dei depugnat bonitatem; postquam animadverterat, Samosatenses, non secus quam aheneum quemdam murum, oppugnationem quamvis externam facile contemnere; rationem inivit ut molestiæ quædam ipsis & offensiones invicem createntur, quæ principio quidein parvæ & nullo negotio curandæ essent, tempore vero progrediente auctæ per ambitiosas rixas, prorsus redderentur insanabiles.

[342] Hæc ratio Basilium permovit, ut ad commonefactionem per litteras deveniret. [quare eos ipse ad reconciliationem citam hortatur,] Præsente enim religiosissimo Subdiacono Theodoro, & Ecclesiam Samosatenam mœrore affectam esse affirmante, & variis tumultibus agitatam, magna commiseratione tactus, & profunda tristitia cor compunctus, continere se non potuit, quin adhortaretur, ut, sopitis invicem altercationibus rixisque, pacem inter se ferruminarent; ita ut neque hostibus voluptatem afferrent, neque gloriationem proderent Ecclesiarum, qua per omnem orbem terrarum diffusa laudabantur vitam agere tamquam unum quoddam corpus, una anima & corde uno gubernatum. Quod si, inquit, fieri ullo pacto potuisset, ipse quidem in rem præsentem adveniens, coram vobis supplex fierem: sed cum temporum conditio non patiatur istud, hasce litteras supplices vobis futuras destinavi; ut meas reveriti admonitiones, contentionem omnem mutuam abrumpatis; & optatum quam celerrime mittatis ad me nuntium, vos invicem remisisse offensiones. Illud enim vestram prudentiam intelligere cupio, illum esse apud Deum in magno pretio, qui humiliter se proximo suo submiserit. [nec frustra,] & sine pudore in se crimen translatum susceperit, utcumque confictum non verum extiterit, ut sic pax & tranquillitas comparetur, emolumentum illud ingens Ecclesiæ Dei. Certamen itaque bonum inter vos existat, quis imprimis ante alios filius Dei dici censebitur, per pacis procurationem acquirens sibi hoc excellens nomen & dignitatem. Hanc Basilii epistolam pondus apud Samosatenos habuisse, probat eorum in fide constantia, & erga Episcopum suum Eusebium observantia inconcussa; quæ sine mutua caritate inter discordias stare diutius non potuissent.

[343] Ea deinde fuit per Cappadociam anno CCCLXXIV hiemis inclementia, ut itinera omnia obstructa permanserint ad Pascha usque, XIII Aprilis celebratum. Basilium interea morbi ex morbis subinde suscipiebant, negotiis quin etiam ecclesiasticis impeditum, [Transacta anni 374 hieme rigidissima,] & ab iis vexatum, qui Ecclesiis insidiabantur. [B. Ep. 397] Quo circa per totam prorsus hiemem integrum ei omnino non fuit aliquem ad Amphilochium cum litteris transmittere, nec ad ipsum ullo pacto respicere: quod tamen maxime in votis erat. Ast ubi transacta hieme Meletius quidam, noviter electos milites dimissurus, obsequium suum ad ferendas litteras Basilio obtulisset; hic libenter amplexatus est istam scribendi occasionem, & ministro litterarum, tamquam de loco superiore, subito incursavit; viro, qui litterarum vicem ipse obire posset, propter veritatis summum studium, & exquisitam rerum cognitionem. Per hunc ergo datis litteris rogavit Basilius Amphilochium, [iterum ad se invitat Amphilochium,] ut precibus ad Deum contenderet, daretur sibi tandem ab hoc molesto corpore liberari, Ecclesiis vero pace & concordia frui. Inde eumdem invitat, ut postquam res ordinaverit per Lycaoniam, ad morem & institutum Apostolorum, uti occeperat facere; Cæsaream veniens, istius Ecclesiæ negotia ibidem procuraret; ut, sive in carne adhuc Basilius subsisteret, seu ad Dominum juberetur commigrare, [graviter æger,] Amphilochius curam Cæsareensium susciperet, tamquam locorum ad se spectantium; luxata confirmaret, languentia restitueret, atque per Spiritus gratiam ad Domini voluntatem res ordinaret universas. Nec sine causa scribebat, tamquam sibi mors instaret: quippe ex gravissima febre ægrotabat, & prope ad ipsas portas mortis devenerat. [B. Ep. 82] Cum tamen bonitate Dei revocatus esset, ægre ferebat quodammodo illam sui restitutionem, [& anhelans ad mortem,] expendens ad quæ mala iterum reversus esset; cogitabatque apud semetipsum, quidnam esset in profunda Dei sapientia reconditum, cujus gratia sibi iterum datum esset dies istos in carne agere.

[344] Antequam vero in morbum incideret, respondere voluerat ad propositas ab Amphilochio quæstiones; sed litteras non miserat, partim quidem a longa & periculosa infirmitate detentus, partim vero propter ministrorum inopiam: paucos enim habebat viæ peritos, & ad hujusmodi ministeria paratos. [B. E. Can 2] Ceterum Amphilochii interrogationes occasionem præbuerunt Basilio Epistolas Canonicas scribendi, [post scriptas epistolas canonicas.] quibus animum adjicere potuisse virum, multis calamitatibus oppressum, dignum omni admiratione videtur. Qualia enim & quanta hoc tempore perpessus sit, ipse testatur, scribens ad Eusebium Samosatenum. [B. Ep. 263] Scias autem, colendissimum caput, me, cum ista ipsa ad te exararem, ita male affectum extitisse, ut vivendi pæne spem omnem abjecerim: neque enim potest numerus facillime iniri earum quæ mihi ingruerunt calamitatum; corporis imbecillitas, febrium invalescentium accessus, & quæ non indispositio malaque habitudo? omnia in illum finem unice tendentia, ut mei demum incolatus, hujusque miseræ & calamitosæ vitæ terminus consummetur. Cum autem convalesceret, voluit, si posset, curru vehi ad Martyrum conventum & celebritatem. Verum sensit reliquias morbi esse ejusmodi, ut ne levissimam quidem paterentur commotionem: parumque abfuit, quin in ipsam infirmitatem recideret. [B. Ep. 396]

[345] Sed cum negotium aliquod magnum inter orthodoxos Episcopos esset præ manibus, dandi forsan Ecclesiæ Isauriensi orthodoxum Episcopum; [Profectus in Isauriam] oravit ut ad paucos saltem dies, si fieri posset, negotium differretur, ita adjuvante divina gratia adfuturus, & curarum simul futurus particeps. Exauditum autem fuit desiderium Sancti, & integre restitutus sibi, Pisidiam usque pervenit, ut una cum ejusdem gentis Episcopis Fratribus per Isauriam, res eorum ordinaret. [B. Ep. 272] Hinc reversus profectus est in Pontum, [ad Episcoporum conventum,] quod mirifice Dazimonitidem turbaret Eustathius, & complures ibidem induxisset, ut secederent a communione Cæsareensis Ecclesiæ. Videtur Dazimonitis fuisse tractus ad Irim fluvium, inter urbes Amaseam & Zela; eoque referuntur Basilii verba de Eustathio & Eustathianis, Quorsum etiamnum ecclesias Amaseæ & Zelorum invadunt, suaque ipsorum auctoritate constituunt Presbyteros & Diaconos? [B. Ep. 73] [propter turbas contra ipsum excitatas ab Eustathio,] Eustathius quippe, sub pietatis larva schisma meditans, Arianos qui in iis partibus erant in speciem persequebatur, ut etiam Elpidium, pientissimum Fratrem Basilio nominatum, propterea quod Amasenis conjunctus esset, excommunicavit; ita Orthodoxis placere studens, ut incautos pertraheret in schisma. Turbæ, ab Eustathio in Dazinionitide excitatæ, forsan occasionem etiam dederunt Episcopis, [etiam Ponticis Episcopis cogitur fidem suam purgare] circa mare Ponticum degentibus, Basilium, tamquam excommunicatum aut hæreticum, fugiendi. Quocirca etiam Basilius in multa tristitia & mœstitia degebat, sciens quod ope eorum destitueretur; ut autem pacem inter se ipsosque revocaret, magno desiderio congressum ipsorum expetebat; sed id expetenti semper impedimenti aliquid accidit, quo prohibitus est ne voti compos evaderet: aut enim corporis imbecillitate impeditus est, aut solicitudo ipsum Ecclesiarum, vel certamina, quibus resistendum erat veritatis sermonem impugnantibus, remorata sunt. [B. Ep. 77]

[346] [per litteras, quas prior ad eos ipse dedit,] Expectavit itaque multum temporis, donec ab illis ex more visitaretur. Quippe cum ipse, velut eminentes in mariscopuli, furias hæreticorum fluctuum exciperet, qui ubi ad eos infringuntur, quæ post ipsos sunt haudquaquam inundant aut alluunt; cum, inquam, ipse hæreticis esset expositus, illi vero Ecclesiarum pace fruerentur; æquum videbatur ex dilectis Fratribus mitti aliquos, qui afflictos & oppressos inviserent, & multo crebrius amicas ad se eorum litteras destinari. Verum hæc ipsi debita obsequia exhibita non sunt, quia quorumdam malitia factum est, ut calumniis quibus traducebatur abrepti & præoccupati Episcopi illi, indignum eum amica visitatione judicaverint. At Sanctus, qui quantum in se erat paci erga omnes studebat, statuit illos prior provocare litteris, paratus ab ipsis in arenam deduci. Hoc tantum oramus, inquit, ut si quos admiseritis qui nos traducant ac vituperent, in conspectum nostrum coram vestra pietate constituantur. Nos enim, [omnem eis satisfactionem offerens,] si convincamur, peccatum nostrum agnoscemus: & vobis, post eam reprehensionem, a Domino non imputabitur, si communionem nostram, tamquam peccatoris, declinaveritis: & deinde præmium habebunt, qui nos convicerint; ut qui occultam nostram malitiam patefecerint. Si vero, antequam convincamur, nos condemnaveritis; nos quidem nihil inde dispendii accipiemus, propterea quod omnium pretiosissimum bonum nostrum, caritas videlicet qua erga vos præditi sumus, lædi nequit; vos autem & hoc ipsum nobis amissis patiemini, & Euangelio repugnare videbimini, dicenti: Num lex nostra judicat hominem, nisi primum audierit cognoveritque quid faciat? Qui vero calumnias nobis offundit, non autem quæ dicit certo probat, videbitur sibi ipsi ejus nominis appellationem accersere.

[347] [& paratus eorum judicio se submittere.] Deinde cum ostendisset quam necessaria sit Ecclesiis concordia, viam qua ea redintegrari poßit aperit, ita prosequens: Propter præcedentia nos litteris pacificis consolamini; & amicis salutationibus, veluti miti quadam ac blanda contrectatione, pectoris nostri mitigate vulnus, quod ipsi nobis præterita nostri negligentia inflixistis. Tum, sive volueritis ad nos proficisci, & per vos ipsos infirma nostra scrutari, an vere ita habeant ut audistis, vel an ex falsis adjectionibus graviora de nobis advos relata sint delicta, fiat & hoc. Parati namque sumus obviis manibus vestrum excipere ad ventum, nosque ipsos diligenti sistere examini; dumtaxat in iis quæ fient, præeat caritas. Si vestro judicio locum quemdam designare placuerit, in quo & quod nos concernit visitationis debitum implebimus, & quantum fieri potest nostri experientiam offeremus, ut præterita curentur, & nullus deinceps calumniæ locus relinquatur; per nos licebit ut & hoc fiat. Nam omnino, licet infirmam circumferamus carnem, tamen donec spirare datur, nostri est officii, ut nihil omittamus eorum quæ ad Ecclesiarum Christi ædificationem pertinent. Ne velitis igitur astutis rationibus hac quam petimus consolatione nos fraudare; ne in eam nos necessitatem conjiciatis, ut & aliis nostrum revelare dolorem cogamur. Nam hactenus, ut scitis, Fratres, mœstitiam nostram in nobis ipsis contegimus; pudore prohibiti, quo minus consortibus nostris procul dissitis vestram erga nos abalienationem significemus; ne & illos tribulemus, & iis qui nos odio persequuntur gaudendi occasionem demus.

[348] Hæc solus quidem Basilius, sed ex omnium Cappadociæ Fratrum sententia scripserat: [illasque Petro Presb. ferendas committit:] qui hoc quoque rogarunt, ne quovis tabellario uteretur, sed virum mitteret, qui quæcumque per epistolam assecuti non essent, sua prudentia ipse sufficienter exequi valeret. Misit autem desideratissimum ac religiosissimū Fratrem & Compresbyterum Petrum, orans ut eum in caritate complecterentur cum pace, ac rerum secundarum nuntium ante suum adventum remitterent. Et Basilius quidem desiderata videtur fuisse consecutus: siquidem non diu post Elpidium Episcopum, ex maritimis istis unum, & forsan seniorem aut Metropolitanum, [itaque impetravit ut Comanis convenire decernant:] per Meletium Presbyterum cum summa amoris testificatione compellans; rogat ut Episcopos ad conveniendum moneat, locumque & tempus designet; ut ad præstitutum, inquit, tempus atque locum, negotiis quæ præ manibus habebant intermissis, ad Ecclesias ædificandas conferamus aliquid; tollamus autem mœroris & tristitiæ causas, quas mutuæ nostræ suspiciones progenuerunt: caritatem porro faciamus ratam, qua sine imperfectam esse & sine fructu cujuscumque præcepti observationem, ipse nobis Dominus contestatur. [B. Ep. 322, B. Ep. 348] Locus autem ad conveniendum electus est in territorio Comanico, adeoque in Ponto.

[349] Acta sunt hæc dum Basilius infirmitate ea detineretur, qua fuerat afflictus ab anni hujus initio. Ut autem convaluit, Iconium progectus est: [quo profectus concordiam redintegrat,] reliquo tempore per totam Cappadociam diœceses visitavit, & ecclesias rurales. Interea bene secum agi putabat, si tumultus patriæ suæ sustineret, qui per eam visitationem necessario in se concitabantur. Deinde ad condictum diem in Pontum profectus, cum Episcopis illis redintegrata pace & concordia, optatum fructum collegisse visus est. Reversus namque ad propria, eosdem Ponticæ diœcesis Episcopos nomine Ecclesiæ suæ datis litteris invitavit, ad celebrandum simul festum S. Eupsychii, ut ante consueverant. [B. Ep. 291] Martyrum certe honos, inquit, qui ab omnibus in Dominum sperantibus summo studio & cura procuratur, [& omnes invitat ad S. Eupsychii Synaxim.] a vobis ante omnes frequentari debet, qui virtutem præ vobis ipsis fertis, ad eamque contenditis; dum per animorum vestrorum propensam affectionem erga vestros conservos, benevolentiam summam erga Dominum communem declaratis; eoque magis, quod vitæ exactius institutæ professio quamdam habeat cognationem cum iis, qui per patientem fortitudinem sunt consummati. Quocirca cum Eupsychius & Damas inter Martyres emineant excellenter, & ceteri eorumdem socii, quorum anniversariæ memoriæ in urbe nostra & circumjacente quaquaversum territorio celebrantur; [ex more secum celebrandam.] in memoriam revocat Ecclesia vobis, qui communis quidam estis illius ornatus, & meæ vocis ministerio commonefacit, ut quo solebatis more antiquam renovetis visitationis consuetudinem. Quocirca, non aliter quam magno incumbente vobis negotio, apud illam plebem, quæ a vobis expectat ædificationem, & non aliter quam spe mercedis, repositæ propter honorem Martyribus habitum, ita nostram suscipite invitationem, & annuite gratiam hancce mihi præstandam, ut labore suscepto, sane non magno, magnum vobis beneficium emolumentumque comparetis.

CAPUT XXIX.
Neocæsareensium alienatio & secessio a Basilio, aliorum ad eumdem acceßio:

[350] Antequam Basilius ad propria rediret, & epistolam istam scriberet, excurrit a Dazimonitide usque ad Petri germani sui habitationem. [B. Ep. 272] Erat hoc monasterium in solitudine, non procul Neocæsarea. Igitur brevem aliquam a negotiis, quibus distinebatur, respirationem adeptus; [Visitat Ponticum fratris sui monasterium,] cum gaudio ad solitudinem istam accessit, tum ut fratris desiderio satisfaceret, tum propter loci hujus consuetudinem qua illi a puero assueverat; hic enim apud nutricem suam educatus, & postea ut plurimum ibidem versatus erat, urbanos tumultus fugiens, & propter solitudinis silentium, commodum illum ad Philosophiæ studium expertus, ideoque compluribus continuis annis ipsum incoluerat; & maxime propter Fratres ibidem commorantes, [vicinum, Neocæsareæ,] & quia Macrinæ sanctarumque sub ea Virginum non procul inde cœnobium erat. [B. Ep. 64] Verum quod Neocæsareæ propinquus esset locus, multarum turbarum causa extitit Neocæsareensibus; nec minimæ in ipsum quoque Basilium redundaturæ calumniæ argumentum suppeditavit; quamvis rationes essem multæ & magnæ, propter quas inter se statim initio summa amicitia & unitate conjungi debuissent. [B. Ep. 75] Quod si quid aliud, inquit, certe & hoc ad concordiam plurimum confert, si datur iisdem uti doctoribus. Sunt autem iidem & nobis & vobis Doctores mysteriorum Dei & spiritales Patres, [cujus cives, quibus esse debuerat carissimus,] qui vestram ab initio fundarunt Ecclesiam: Gregorium dico, priscum illum, & quotquot post ipsum Episcopalem apud vos Sedem susceperunt, qui ordine succedaneo instar astrorum exorti, iisdem ingressi sunt vestigiis, ita ut haud facile sit volentibus conversationis ipsorum indicia deserere. Si vero & corporalis familiaritas haud aspernanda est (nam ipsa quoque multum ad solidam amicitiam vitæque communionem conducit) ea vobis erga nos non deest. Cujus itaque gratia, o urbium ornatissima (per vos enim universæ civitati loquor) non istinc veniunt litteræ vestræ? non vox quæ amicitiam erga nos vestram declaret? sed apertæ sunt aures vestræ, & expositæ calumniari conantibus? Itaque tanto altius ingemiscere debeo, quanto magis quod illi sategerunt essectum esse video. [queritur a se alienatos falsis delationibus;] Etenim delationis opus manifestum habet magistrum ac doctorem, qui cum ex multis sit malefactis notus, ab ista tamen deferendi malitia designatur, ita ut ex hoc peccato nomen invenerit. Vos vero mihi permittite ut libere loquar. Utrasque aures delatoribus nostris reserastis; & quidquid illi ad vos deferunt, sine omni examinatione admittitis; nemine existente qui falsum a vero discernat. Hinc ergo Neocæsareensium aures falsæ delationes occupatas tenebant; deserebaturque & calumniis impetebatur tum vita Basilii, tum fides quam habebat erga Deum; verosimiliter non aliam ob causam, quam quod cum Eustathio communicasset.

[351] Cœperat ista Neocæsareensium abalienatio, orta a primoribus civitatis, vivente adhuc Musonio Episcopo: at sub successore ejus in apertum bellum erupti; de quo ita Sanctus. [B. Ep. 64] An non puero cuivis manifestum est, quod vitio eorum hæc ita habent, [tandemque hostes sibi factos,] qui in populo primores sunt: quorum me quidem crimina proferre non decet, vobis autem in elligere perfacile est? Quando enim amarulentia & dissensiones eo usque provectæ fuerint, ut nihil prorsus sit quod ad sævitiam addi possit; causæ vero expositio incerta fuerit, & nullo nixa fundamento & ridicula; conspicuum est, magnam esse animi ægritudinem, quæ alienis quidem bonis procuratur, domesticum vero cumprimis malum illi est qui eo tenetur. Causas, ob quas Sancti communionem & congressum fugiendum sibi putarent, varias illi quidem communiscebantur; certißimam tamen ipse declarat, dicens: Hoc studiose agitur apud vos, ut fides subvertatur, idque subversione Apostolicis & Euangelicis doctrinis inimica, [contra ipsum prætexere,] inimica quoque traditioni magni revera Gregorii, & eorum qui illum ex ordine subsecuti sunt, ad Beatum usque Musonium: cujus dogmatum recentem esse etiamnum apud vos memoriam; manifestum est. Sabellii namque pestem, olim quidem motam, traditione vero magni Gregorii consopitam, renovare conantur; qui ne deprehendantur & convincantur, contra nos somnia confinxerunt.

[352] Comminiscebantur autem primo, quod tam prope ad Neocæsaream venisset, ad habitationem scilicet fratris sui Petri, ut factionem quamdam suam in ea urbe firmaret, & expulso Episcopo eam sibi Sedem vendicaret. Colligitur id ex verbis Sancti, quibus talem calumniam videtur refutare: Mihi, inquit, magis hactenus studio fuit ut prorsus hominum memoriæ subducar, quam iis qui gloriæ student, ut sint illustres… Quid igitur opus est ad inania somnia confugere, & somniorum conjectores istos conducere, nosque publicis conviviis temulentorum inter pocula fabulam facere? Ego vero, etiamsi apud nonnullos alios locum habuissent istæ calumniæ, vos tamen animi ac sententiæ meæ testes advocassem. Nunc igitur quemque vestium oro, ut veterum actorum illorum recordemini quæ gesta sunt, cum nos urbs vestra vocaret, mittereturque legatio virorum, [quod urbis ipsorum ambiat Episcopatum] qui magistratu apud vos funguntur; deinde, quomodo passim nobis populus omnis circumfusus sit, Hic quid non dabant omnes, quid non pollicebantur? Et tamen obtinere nos non potuerunt. Quomodo igitur, qui tum cum vocabar non obedivi, nunc citra vocationem meipsum intrudere conatus essem? Quomodo consectarer & ambirem jam calumniantes, cum aliquando laudantes me & celebrantes fugerim. Ne credatis hoc, optimi viri: non usque adeo viles sunt res nostræ. Neque enim prudens quisquam navigium gubernatore destitutum ingreditur: neque ad Ecclesiam temere accedet, in qua qui ad clavum sedent tempestatem ac turbinem ipsi excitant. Unde namque tumultu referta est urbs? Ex eo videlicet, quod aliis, cum nemo persequeretur, fugientibus; aliis, cum nemo immineret, urbem clanculum egredientibus, divinatores ac somniatores neminem non perterrefecerunt.

[353] Objiciebatur secundo ritus Psalmodiæ in Ecclesia Cæsareensi peculiaris, & a communi aliarum usu alienus. Accusationem istam sic exponit Sanctus Si quandoque adversarii nostri causam implacabilis istius & irreconciabilis belli rogantur, psalmos causantur & modum melodiæ, quo sit vetus apud nos immutata canendi consuetudo, [Psalmodiam novam inducat,] & hujusmodi quædam alia, de quorum illos prætextu pudere debebat. [B. Ep. 63] Deinde respondet: Ad id vero quod propter psalmodiam accusamur, ob quam potissimum simpliciores perterrefaciunt qui nos traducunt; hoc habeo quod dicam; quod videlicet qui jam obtinuerunt ritus, omnibus Ecclesiis Dei concordes sunt & consoni. De nocte siquidem populus consurgens, antelucano tempore domum precationis petit; inque labore & tribulatione ac lacrymis indesinentibus facta ad Deum confessione, tandem ab oratione surgentes ad psalmodiam traducuntur. Et nunc quidem in duas partes divisi alternis succinentes psallunt, atque ex eo simul eloquiorum Dei exercitationem ac meditationem corroborant, & cordibus suis attentionem rejectisque cogitationibus vanis mentis soliditatem suppeditant; deinde uni ex ipsis hoc muneris dato, ut quod canendum est prior ordiatur, reliqui succinunt; atque ita psalmodiæ varietate, precibus subinde intersertis, noctem transigunt. Illucescente jam die pariter omnes, [& novum publice orandi modum,] velut ore uno ac corde uno, confessionis Psalmum Domino offerunt, ac suis quisque verbis pœnitentiam profitentur. Horum gratia si nos fugitis, fugietis simul & Ægyptios, fugietis Lybiam utramque, Thebæos, Palæstinos, Arabes, Phœnicas, Syros & qui ad Euphratem habitant, atque (ut semel dicam) omnes, apud quos vigiliæ ac preces communesque psalmodiæ in pretio sunt. Sed ista dicitis tempore Gregorii Magni non fuisse: verum neque Litaniæ, quas vos jam in usu habetis, illius tempore fuerunt. Quod non reprehendendi gratia dixerim: optarim enim vos omnes in lacrymis & jugi pœnitentia vivere: quandoquidem & nos nihil aliud facimus, quam quod pro peccatorum nostrorum remissione supplicamus, dempto eo quod non humanis verbis, quemadmodum vos soletis, sed oraculis Spiritus Deum nostrum placamus.

[354] Deinde rursus assumens eam accusationis partem, qua dicebant, ritum orandi, quo Basilius ejusque fideles utebantur, tempore Gregorii Thaumaturgi Neocæsareensis Episcopi in usu non fuisse, acrius eos perstringit; [cum ipsimet a veteri disciplina deficiant.] ostendens, quantum a fide & moribus Magni Gregorii degenerassent. Quod autem ea, inquit, quæ facimus sub admirando Gregorio in usu non fuerint, quibus testimoniis evincere poteritis? Nihil eorum quæ ille in usu habuit, ad hunc usque diem illibatum servastis. Gregorius, in oratione constitutus, tecto capite non fuit; in eoque germanus erat discipulus Apostoli, dicentis: Omnis vir orans aut prophetans tecto capite, dehonestat caput suum; & vir non debet velare caput suum, cum sit imago & gloria Dei. A juramentis abstinuit munda illa anima, ac digna Spiritus sancti communione; cui, propter mandata Domini, dicentis, Ego vero dico vobis ne juretis omnino, satis erat, Etiam, &, Non. Non est ausus ille Fratrem suum vocare fatuum, comminationem Domini veritus. Tumor & ira & amarulentia ex ore illius non processerunt. Convitium odio prosecutus est, ut quod in regnum cælorum haud inducat. Invidia & arrogantia a sincero illo animo & doli experte procul abfuerunt. [& caritatem fraternam violent] Ad altare non accessit, nisi Fratri reconciliatus. Falsum sermonem, & artificiosum, & ad detractionem concinnatum ita abominatus est, ut qui sciret mendacium ex diabolo prognatum esse, Dominumque perditurum omnes eos qui mendacium loquuntur. Horum si nihil in vobis est, sed mundi estis ab his omnibus, vere discipuli estis ejus, qui præceptorum Domini discipulus fuit. Si vero secus, videte ne culicem excoletis, dum in psalmodiis de sonitu vocis disceptantes, quæ maxima sunt præceptorum Dei dissolvitis. Ad hæc me verba defensionis adegit necessitas, ut discatis trabem primum ex vestris oculis ejicere, & tum demum stipulas evellere alienas. Verumtamen omnia condonamus, licet nihil sit quod non examinet Deus; dumtaxat quæ principalia sunt salva sint, & novationes istas circa fidem compescatis: hypostases divinas ne reprobetis, nomen Christi non abnegetis, Gregorii voces sinistre non interpretemini: quod si secus egeritis, donec spirandi loquendique facultas erit, ad tantam animarum perniciem nunquam silere poterimus.

[355] Accusabatur tertio Basilius, quod homines haberet Monachos, pietatis studiosos, qui mundo renuntiarint & universis seculi istius curis … qui mortificationem Jesu corpore circumferrent, [item quod Monachos familiares habeat,] & cruce quisque sua accepta Deum sequerentur. [B Ep 63] Atque ne nihil roboris haberet accusatio, traducebatur publice vita Monachorum illorum, tamquam minus verecunda & pudica: & forsan fuerat peccatum aliquid quorumdam imprudentia, quod calumniæ occasionem dederat. Primam accusationis partem, quod Monachos secum haberet, non tantum sibi non indecoram æstimabat, ut multum etiam ea gloriaretur: Ego vero, inquit, omnem vitam meam impenderem, ut mihi possent ista impingi delicta; haberemque apud me viros, qui me doctore hoc pietatis studium amplexi hactenus fuissent. Deinde ad delicta Monachis objecta digressus, a se suisque ea amolitur, & in horum laudes excurrit, inquiens: quod si quid dedecoris, & indignitatis aliquid mulierum vitæ ac statui inferunt, non est quod ego illos defendere velim. Illud vero vobis assero & confirmo, quod quæ hactenus pater mendacii satanas non est ausus dicere, [quos ipsi aversabantur.] ea temeraria corda, & nullo retenta moderationis fræno ora indesinenter & cum summa licentia loquuntur. Scire autem vos volo, quod optamus nobis & virorum & mulierum cœtus dari, quorum conversatio in cælis sit; qui carnem suam cum affectionibus ac concupiscentiis crucifixerint; quique nec de indumentis soliciti sint, sed immobiles & assidui apud Dominum noctes & dies precationibus immorentur; quorum os non loquatur opera hominum, sed hymnum concinat Deo nostro; quique sedulo propriis manibus operentur, quo possint impertiri illis qui opus habent.

[356] Talia erant quæ, latenter hæresim & schisma suum iis obtegentes, spargebant in vulgus: [Sabellianismo infecti,] Basilius autem hortabatur Neocæsareenses, ut valedicto temulentis hisce capitibus, quibus suffumigatio illa crapulæ sursum inæstuans phantasmata gignit, suum damnum ab iis discerent qui vigilarent, & propter timorem Dei tacere nequirent. Deinde exponens hæresim Sabellii, in quam fere inadvertenter Neocæsareenses inducebantur, addebat; istius factionis homines, qui sapientiores habebantur, asseverare ac dicere, nomen Unigeniti non esse traditione acceptum, esse vero nomen Adversarii seu Antichristi, atque in isto, tamquam in proprio ipsorum invento, plurimum gloriari ac superbire. [B. Ep. 64] At illi, cum tantæ arguerentur insaniæ, solita hæreticorum fraude negabant, se quidquam simile dixisse. At, si negant, inquit Basilius, se ista dicere, aut ad hunc modum docere, id quod volumus sumus assecuti: quamquam difficilem illis negationem video; propterea quod complures habemus sermonum istorum testes… imo jam libris suis has nugas confignarunt; quas illi primum Meletio Episcopo homini Dei miserunt; & ab illo condigno accepto responso, perinde atque propter naturæ mutilationem pudefieri solent matres quæ monstra pepererunt, ita & ipsi turpes suos fœtus competentibus abditos tenebris lactant & nutriunt. Exposita hæresi & hæreticæ factionis hypocrisi, ad solitam suam erga resipiscentes ab errore clementiam rediens, spondet, se nullam præteritorum rationem habiturum, [a quo ut resipiscant hortatur:] modo præsentia sanentur: si vero in istis perseverarint, cogemur, inquit, & ad alias Ecclesia's acceptum damnum proclamare, efficereque ut a pluribus ad vos Episcopis mittantur litteræ, quibus impii hujus figmenti magnitudo destruatur. Aut enim ad diligentiam & cautionem nonnihil proderit præsensilla contestatio; aut nos in judicio a culpa liberos reddet. Ita Neocæsareenses, ab hæreticis decepti, multam Basilio patientiæ materiam præbuere & occasionem meriti. Quamvis autem nesciatur, quem tandem finem ista hæreticorum machinatio habuerit; fecit tamen ut nobis innotesceret illorum ad calumniandum impudentia, dum præclaros & omni laude dignos ritus, & ad pietatem fovendam aptos, Psalmodiam dico & Fidelium in ecclesia comprecationes, tamquam novum quid & a religione alienum sinistra interpretatione objiciunt, & fere tamquam superstitiosas observationes traducunt. [& hæreticorum in Monachos odium declarat.] Patet præterea hæreticorum in Religiosos & Monachos odium, antiquum esse & inveteratum malum, quod a patre suo diabolo animis insitum semper servavere; ac denique minime novum esse hoc etiam hæreticorum inventum, quo orthodoxos Doctores a fide defendenda deterreant, proscindendo nempe famam ipsorum libellis injuriosis, cantilenis, & versibus; poëtastris etiam ad hoc mercede conductis.

[357] [Locum loquendi cum Amphilochio designat,] Hoc eodem anno CCCLXXV Basilius, ex longa hac & difficili peregrinatione reversus, cum debilitatum corpus & animam non modice afflictam reduxisset domum, litteras a S. Amphilochio accepit: quas ubi primum in manus sumpsit, omnium malorum derepente sibi visus est oblivisci, cum omnium sibi jucundissimæ vocis atque amicissimæ manus symbola suscepisset. Quærebat autem Amphilochius, ubi interse convenire possent; Basilius vero designavit ædes, quæ erant Euphemiadis, in via Nazianzum versus, & nonnihil extra hominum strepitum; cum & ea, inquiens, quæ mihi negotium facessunt evitem, & ad sinceram tuam dilectionem festinem. [B. E. Can. 3] Sed & alia de causa locum hunc designabat; nam eodem hoc tempore Gregorius Nazianzenus, [Nazianzo vicinum;] mortuis parentibus suis, quorum gravis senectus ipsum Nazianzi invitum tantisper detinuerat, Seleuciam se repente subduxit. Atque hinc suspicabatur Basilius fore, ut necessitatem sibi afferret Nazianzum usque proficiscendi, repentina ista religiosissimi Episcopi Gregorii secessio, quæ quibus de causis facta esset, hactenus ignoraretur. Credibile tamen est voluisse Gregorium seceßione ista subducere se Nazianzenæ Ecclesiæ administrationi. Non videtur autem ad Euphemiadis ædes aut Nazianzum profectus Basilius, forsan ob morbum, quem ex itineris molestia non diu post reditum contraxit: scribit enim eidem Amphilochio, corpusculum suum, [sed morbo prohibetur;] itinere illo Pontico concussum, intolerabili discruciari valetudine; quamvis nec ideo vellet curandæ ecclesiasticæ pacis & firmandæ orthodoxæ fidei occasionem ullam prætermittere. [B. Ep. 403] Eapropter, cum vir quidam pius & religiosus ex Lycia, in Cappadociæ partes peregrinatus, retulisset ipsi, quod Episcopi plures & Presbyteri vellent ad ipsorum communionem accedere, gratias Domino perquam magnas habuit, [Lætanter intellegit aliquos Lycia Episcopos secum facere,] quod vel quisquam per Arianorum illum tractum restat extra noxam hæreseos constitutus. Inter illos præcipui nominabantur, Alexander, de Monacho factus Episcopus Corydalensis; Eudemius, Episcopus Patarensis; Hilarius, Telmessensis; & Lycianus, Episcopus itidem in Phelo; Presbyteri vero, Diatimus in Limyra, Tatianus, Polemon, Macarius in Cyris, forsan legendum Myris, propter Tatianum Episcopum Myrensem in concilio Constantinopolitano. Hos & plures alios designaverat Basilio quispiam, ut in fide Orthodoxos. At ne quidquam ea in re præpropere ageret, rogavit S. Amphilochium, vellet diligentem quemdam & gnavum virum in Lyciam amandare, qui inspiceret orthodoxam fidem consectantes, & de omnibus ad se referret: quod si, ita ut acceperat, se haberent omnia; volebat ipse per litteras cum eis communicare, & inde ex ipsis aliquem ad suum congressum evocare.

[358] Credendum omnino est, Amphilochium non defuisse officio suo, missumque ab eo aliquem qui coram Episcoporum illorum exploraret animum: [& per Amphilochium respondet litteris inde acceptis.] per quem etiam fuerit unius ex istis ad Amphilochium, & ab hoc ad Basilium transmissa epistola; cui Sanctus responsurus, litteras ad Amphilochium misit, qui illi cui inscriptæ erant ulterius destinaret. His imprimis laudat promptum ejus ad concordiam animum; & concedens quidquid rogabatur, subjungit: Ne idcirco in hac sancta æmulatione extremi occupemur, tuam ecce Gravitatem ex adverso resaluto, meamque voluntatem revelo illam, qua per Dei gratiam confirmata nostra in fide concordia, nihil aliud futurum impedimento arbitror, quo minus unum corpus, & spiritu uno simus copulati, qui vocati sumus in una spe per nostram vocationem. [B. Ep. 398] Tuæ ergo Caritatis partes erunt, felici hoc principio consequentia attexere; adsciscere tibi animo voluntateque concordes, tempus locumque conveniendi designare; ut per divinam gratiam hoc modo refocillantes nos invicem, ad priscam illam amoris speciem & figuram Ecclesias administremus: Fratres illos, qui utrimque divisi incedunt, tamquam nostra ipsorum membra, & tamquam ad domesticos deducendos, & velut a domesticis denuo reversos suscipiendos. Ita omnia moderantis Dei providentia factum est, ut eodem tempore, quo Neocæsareenses, tot titulis Basilio obstricti, ejus communionem respuerent, ignoti pæne & longe dißiti eam studiosius ambirent.

CAPUT XXX.
Occidentalium in causa Meletii dissensio a Basilio, Eustathii Sebasteni defectio, Ecclesiarum ab Arianis vexatio.

[359] At non defuit inter jucunda ista etiam aliunde nova afflictionis materia. [Affligitur propter schisma Antiochenum,] De schismate Antiocheno Meletium inter & Paulinum actum est duodecima Februarii, ad Acta S. Meletii Episcopi Antiocheni. Huic Basilius, cum aliis orthodoxis per Orientem Episcopis, impense favebat. At Damasus Pontifex cum Occidentalibus, falsis quibusdam relationibus deceptus, ut ait Baronius, in Paulinum propensior erat. [in Notis ad Mart.] Venerunt ergo hoc tempore litteræ Damasi ad Paulinum, allata per Vitalem Paulini Presbyterum, quibus mirum in modum Pauliniani efferebantur & tripudiabant, & fidei edebant confessionem; in qua suscipienda paratissimi erant Orientalibus Ecclesiis coadunari. [B. Ep. 272] Quin etiam Basilio narrabatur, [ipse Meletio adherens, dum Roma Paulino favebat,] Paulinianos ad partes suas traduxisse optimum & probissimum virum Terentium. Ad hunc ergo e vestigio dedit litteras, ipsius propensionem retardantes, & hominum illorum fraudem & fallaciam edocentes. In his, præter dogmatica quædam hæresim Sabellii concernentia, cujus immerito suspectum habebat Paulinum; explicat pluribus schismatis hujus eo tempore statum, & affectum amoris erga Meletium; sic tamen ut Paulinum cum suis a sua caritate non excludat. [B. Ep. 349] Terentium ergo sic alloquitur:

[360] Rumor nos diversus occupavit, quo versari dicebaris Antiochiæ, [scriptis pro hoc litteris,] & adjutor summis Magistratibus adscitus, res ibi obvias administrare. Una cum isto rumore ferebatur alius: dicebantur enim Fratres qui Paulino favebant, in colloquium cum tua Rectitudine descendere de sua nobiscum unione (nobiscum, inquam, qui a partibus stamus Meletii, viri Dei, Episcopi Antiocheni) quos audio circumferre Occidentalium litteras, quibus Sedes Antiochiæ Episcopalis ipsorum parti addicitur, vir autem admirabilis Meletius ab Episcopatu veræ Dei Ecclesiæ abdicatur. Neque sane miror. Illi enim penitus ignorant nostrarum rerum conditionem: & illi qui videri volunt cognoscere, contentiose magis quam ex veritate referunt. Nihil equidem magis verosimile est, quam veritatem illos ignorare, vel occultare contrarium; unde etiam inductus est Athanasius, beatissimus Episcopus, litteras ad Paulinum dare. Tuam autem rogamus Perfectionem, ut, quandoquidem eo loco convenire queas homines, probe gnaros eorum quæ sub Joviniano Principe inter Episcopos agebantur, velis ab illis accurate veritatem edoceri. [quibus negat se posse moveri.] Hic innuit Basilius, Paulinianos studiose subticuisse aliquid, quod Meletio faveret, aut Athanasium excusaret. Etenim cum neminem accusemus, dilectionem vero erga omnes servare cupiamus, imprimis erga domesticos fidei; gratulamur iis qui Roma illas litteras attulerunt; & si quod illustre & eximium testimonium contineant, vellem equidem illud verum reperiri, & opere ipso confirmatum. Non tamen ob hæc ipsa memet possum inducere, ut vel Meletium ignorem & Ecclesiæ illius obliviscar cui ille præest; vel contemnendas arbitrari quæstiones illas, quæ schismati dederunt ab initio occasionem, vel uti parum aut nihil potius referentes ad scopum & finem pietatis. Nolim ego certe, si quis epistolam adeptus ab hominum quovis, ingentes ob illam spiritus gerat, eam ipsam ob causam me submissius abjectiusque gerere; imo nec si de cælo missa descenderit, ad fidem autem non incedat via recta, illum ad Sanctorum communionem admisero, qui attulerit.

[361] Redierunt item hoc tempore de Occidente Dorotheus Presbyter & Sanctesimus, [Reversis ab Occidente legatis,] qui ab Orientalibus mißi fuerant anno præcedente: retulerunt autem, Occidentales illorum calamitatibus, tamquam viscera misericordiæ indutos, condolere, & paratos esse velocem ac maturam (si daretur opportunitas) eorum doloribus adferre medelam. [B. Ep. 74] Exiguam admodum Basilio dedere consolationem hujusmodi nuntia, eo quod sæpius similia accepissent promissa, nullo effectu secuto: præsens autem aderat afflictio, ex ea quam frater suus, Nyssenus Episcopus patiebatur persecutione. Cum ergo circa hæc eadem tempora rescriberet Amphilochio, qui ad festa Natalitiorum cum litteris officiosis bellaria quædam miserat; post quam ab his edendis excusasset se jocose, quod jam pridem, [& Gregorio exulante,] partim ob ætatem, partim propter morbos excußi essent dentes; fratrem suum, tanta patientem ejus precibus commendat. [B. Ep. 404] Tumultus quidam nos hic conturbarunt, inquit, nec sine dejectione animorum sumus, eo quod dilectus admodum Deo Frater noster in exilium existat relegatus. Sed tu Deum pro illo exora, ut largiatur ei iterum Ecclesiam suam invisere, a vulneribus per hæreticos inflictis curatam.

[362] Verumtamen quamdiu Imperator Valens & Basilius vixerunt, ab Ecclesia sua exul fuit Nyssenus, eo quod nollet hominum nimis quam impudentium molestias tolerare. [B. Ep. 395, B. Ep. 10] Episcopi vero, [Nyssenis obtruditur Episcopus Arianus.] iidem qui Gregorium expulerant, in ejus locum virum introduxerunt, imo potius mancipium triobolare, & ad fidei perniciem incumbentem, consimilem iis qui ipsum præfecerant. Hoc tamen non statim, sed post conciliabulum Nyssenum factum est.

[363] Demosthenes autem Vicarius, postquam rebus militaribus & castrensibus negotiis paulisper intentus fuerat, reversus est denuo Cæsaream, iram & invidiam spirans, & quotquot ibi erant Sacerdotalis Ordinis unico edicto Senatui permisit. [B. Ep. 264] [Vexantur Cæsareæ Orthodoxi a Vice-præfecto.] Inde profectus Sebastiæ desedit per dies aliquot, tributim judicia exercens, & distinguens ordines. Cumque catholicæ communionis Senatores nominasset, publicarum operarum ministerio eos addixit; at qui stabant a partibus Eustathii, eos summis honoribus affecit. [B. Ep. 405] Et tunc contigit Asclepium quemdam, eo quod recusaret cum Doëgo, id est Eustathio, communionem, verberibus contusum interiisse, vel per plagas ad vitam potius esse translatum. Nec ab isto discrepabat ceterorum conditio: Presbyterorumque atque Doctorum persecutio, quæque alia facere potuerant Ariani Episcopi, impotenter abusi Magistratuum auctoritate ad suam ipsorum voluntatem. Etenim nacti Demosthenem Vicarium, omnium quæ illi contra Orthodoxos designabant ministrum; qui, postquam Sebastiæ fecisset quidquid voluerat; Synodum Arianorum Episcoporum, Galatarum videlicet & Ponticorum, indixit celebrandam Nyssæ. [B. Ep. 264] Hi vero illius edicto obsecundati, concurrerunt; & hominem quemdam ad Ecclesias visitandas ablegaverunt: qui qualis fuerit facile est conjectare cogitanti, qualem illum fuisse par fuerit, qui horum hominum voluntatibus supparasitaret, & sub specie visitandarum Ecclesiarum easdem destrueret.

CAPUT XXXI.
Eustathius Sebastenus ad Arianos deficit: Coloniensi Euphronio ad Nicopolitanam metropolim translato religioni consulitur, probante Basilio. Doaris Arianus intruditur.

[364] Rumor quoque de synodo quadam Arianorum expectanda ferebatur; [Eustathius Sebast. palam communionem Arianam profitetur,] in qua decernerent Basilium, prius accersitum, vel ad communionem suam perducere, vel antiquum suum obtinere, id est tunc ejicere Episcopatu, & alterum ejus loco ordinare. [B. Ep. 264] A Nyssa ergo totum istud Arianorum Episcoporum agmen Sebastiam venit, eo fine, ut cum Eustathio possent consociari: honesta ac fida legatione eo vocati, ubi & ecclesiam acceperunt: & altaris ministerium erexerunt, deque suo pane populo dederunt, & magnifice cum auctoritate concionati sunt; Episcopi appellati ab Ecclesiæ illius Clero, perque omnem eam regionem ab ipsis, tamquam sancti & ejusdem communionis, cum honore deducti; atque ita, multo stipati satellitio, suisque symmystis comitati, totam ipsorum regionem transiverunt. [B. Ep. 82, 85] [in eorumdem Synodo] Sic tandem Eustathius aperte & palam ad Arianorum communionem defecit; manifestumque fuit omnibus, ut vel a quovis puero intelligeretur, quod non ob aliam causam a Basilii communione defecisset, quam quod se gratificaturum Euzoio & Arianis sperasset. Hic enim erat ipsius ludus, quo Ecclesiis Dei pro suo commodo illudebat, ante annos septemdecim nondum integre exactos, ab Episcopis illis qui Constantinopolim venerant numero quingenti, communi decreto dejectus Episcopali gradu.

[365] [quos olim damnaverat ut hæreticos,] Horum ille tunc sententiam exploserat, Synodum istam appellans Synodum prævaricatorum, nec passus quidem eos vocari Episcopos, ne contra se prolatam sententiam firmaret; & causam adjecerat, ob quam illi non essent Episcopi; quoniam, ut inquiebat, pravæ hæresi præessent, nec Spiritus sancti essent participes, nec per gratiam Dei Ecclesias gubernarent; sed per humanam potentiam, inanis gloriæ desiderio, Ecclesiarum gubernationem rapuissent. [B. Ep. 82, 73] Erant autem principes eorum a quibus ipse depositus fuerat, Eudoxius, Euippius, Georgius, Acacius; quorum successores æque Arianos, & alios ab iisdem ordinatos, nunc Eustathius legitimos agnoscebat Episcopos. Basilidis, Ariani Gangrorum in Pamphilia Episcopi, cum e Dardania rediret, Eustathius altaria subvertit olim, tamquam hæretici & excommunicati, mensasque suas substituit, ut in propriis mensis Missæ officium celebraret: & nunc Basilidi supplex factus est, rogans ut se in communionem accipiat. Elpidium pientissimum, propterea quod Amasenis conjunctus esset, excommunicavit: & nunc Amasenis quoque supplex factus est, petens illis conjungi. Horrenda sunt quæ contra Euippium, [ipsis supplex factus.] tamquam hæreticum, prædicavit; & nunc eos qui cum Euippio sentiunt, tamquam recte docentes commendat ac celebrat, si modo studium & conatum restitutioni ejus impendant, quales erant Anysius, Euippii alumnus, & Ecdicius Parnassenus, homines infelices & vernarum vernæ. [B. Ep. 10]

[365] Detecta tandem, quæ Basilium multum exercuerat, Eustathii hypocrisi, videns is in illo fidei inconstantiam, [Basilius exinde cautior redditur.] cui parem in aliis ipse numquam viderat; cogitabat ita voluisse Dominum videre ipsum quietas Ecclesias ab ea perturbatione, quam hactenus passæ erant per separationem eorum, qui propter confictam honestatis gravitatem omnia sua auctoritate obtinebant. [B. Ep. 82] Aut forsan voluisse Dominum, per intelligentiæ accessionem, animum suum deinceps diligentiorem & attentiorem reddere, ne moraretur hominum judicia, sed per Euangelica præcepta absolute institueretur, quæ neque cum temporibus neq; cum humanarum rerum circumstantiis mutantur, sed eadem permanent, ut a veraci ac beato ore prolata sunt. Quomodo tunc corpore affectus esset, præstat, inquit ad Eusebium scribens, silere, quam perscribere: nam si quod res est illud dixero, mœrore te afficiam, & mentiri non est voluntatis aut instituti mei. [B. Ep. 264]

[366] [Nicopolitani Arianis resistunt,] Neque levius res Catholica periclitabatur Nicopoli. Ibi obierat aliquo abhinc tempore Beatißimus Theodotus, Episcopus istius civitatis, ut sæpe diximus; & Vicarius Demosthenes persuadere volebat Clero ac Populo Eustathium ut susciperent, & Episcopum ab eo consecratum. At illi primos Vicarii insultus generose & constanter repulerunt, ut decebat eos qui filii Confessorum erant & Martyrum, qui ad sanguinem usque peccato restitissent. [B. Ep. 192, B. Ep. 264] Postquam vero Vicatius vidit, nequaquam illos sponte hoc facturos, per vim & violentiam conatus est nominatum Episcopum introducere: & cum ipso venit Nicopolim agmen illud Arianorum Episcoporum, qui Nyssa venerant Sebasten, ut cum Eustathio consociati, una cum illo Nicopolitanorum causam & negotia pessumdarent. [B. Ep. 72] Hi postquam Nicopolim usque progreßi, nihil eorum quæ sibi polliciti fuerant potuerunt ad affectum perducere, quomodo reversi sint, inquit Basilius, & quales in reversione visi sint, [seque a Frontone, ab illis ordinato Episcopo,] sciunt qui præsentes fuerunt. Verum enimvero hæreticorum pater diabolus, qui fidem subvertere Nicopoli nequiverat per Demosthenis vel astutiam vel violentiam, alium invenit modum quo perderet Ecclesiam, pietatis altricem & rectæ doctrinæ metropolim. Fronto Ecclesiæ istius Presbyter, qui cum Eustathio Fidei symbolo a Basilio proposito subscripserat, illius hypocrisim imitatus, ad Arianos quoque defecit; dubium vero relinquitur, an primum ante Ordinationem lapsus sit, an vero post Ordinationem susceptam, quam tamen vel pacis causa vel ex affectu hæretico ab Arianis suscepit.

[367] Rem totam Basilius explicat, non sine lacrymis, ad Samosatenum ita scribens: Quis autem res Nicopolitanorum miseriq; Frontonis dignis suspiriis queat prosequi? [& ideo tota Armenia infamato] qui prius veritatis patrocinium quoddam se suscipere simulabat, tandem vero & fidem & seipsum turpiter prodidit: proditionis autem mercedem, nempe ignominiæ nomen, est adeptus. [B. Ep. 10] Nam ad Episcopatus fastigium, ut putat, per ipsos evectus est; sed Dei gratia, communis totius Armeniæ execratio factus est: dum fama omnem hanc viciniam pervagata est, & turpitudinem ejus qui lapsus est divulgavit. [B. Ep. 191] Motus ille inanis gloriæ cupidine, fœdissimam sibi ipse contraxit ignominiam: [generose abjungunt:] & præterquam quod præmiis fidei propter sui amorem excidit, ipsam quoque infelicem gloriolam, pro cujus desiderio impietati venumdatus fuit, propter justum odium eorum, qui Dominum timent, non est consecutus. Verum illehoc suo proposuo evidentissimum totius vitæ suæ specimen protulit, declaravitque quod numquam spe repositorum ac promisserum a Domino bonorum vixerit; [ideo autem ecclesia sua privatos,] sed si quid sibi rerum humanarum consecutus est, utpote verba fidei & figmenta religionis, omnia illa ad hoc contulit & accommodavit, ut accedentes ad se falleret. At Nicopolitani, zelo conservandæ fidei, ab ejus se communione separarunt: cumque ille domum orationis occupasset, ipsi sub dio Dominum cæli & terræ adorabant; extra muros quidem ejecti, at in protectione Dei cæli commorantes; quia & Angelus ille, præses Ecclesiarum, cum ipsis fuerat egressus. [B. Ep. 192]

[368] Similibus hortatus est eos Basilius ad constantiam, proposito etiam Apostolorum exemplo, [coactosque foris ad orandum convenire,] qui in cenaculo conclusi erant; cum interea qui Dominum crucifixerant, in templo celebri Iudaicum cultum perficerent. Consolabatur etiam afflictos, calamitatum præsentium comparatione facta ad priora tempora: Nemo vestrum, inquit, plagis affectus est; nullius ædes publicatæ sunt, nondum in exilio vixistis, nec carceres experti estis. Quidnam autem mali pertulistis? nisi id forsan triste est, quod nihildum perpessi estis, nec digni habiti qui pro Christo pateremini. Deinde spe ipsos erigens adfuturi brevi divini auxilii; Tempestas illa, inquit, quæ nos jam apprehendit, paulo post non erit; modo sustineamus non inspicere præsentia, sed spem in ea extendere quæ paulo sunt ulteriora. [consolatur & animas Basilius;] Quare, etiamsi gravis sit tempestas, toleremus ea quæ fuit molesta: nemo enim coronatur, qui nec percussus est in certamine, hec luctatus. Inter calamitates tamen præcipuam numerat Sanctus Frontonis lapsum, ut appareat etiam erga impios commiseratio. Etenim hoc unum, ait, tantum dolore dignum est, quod periit ille, qui temporariæ gloriæ gratia (si tamen gloria vocari debet quod publico cum dedecore geritur) sempiterno se ipse privavit honore.

[369] Verum quamvis initio levis persecutio videretur, & esset, [aspera necdum passos gravissima:] nec diuturna fore speraretur; aucta tamen est. Placuit enim divinæ providentiæ, & Nicopolitanorum constantiam & Basilii patientiam gravioribus experimentis probare; supervenientibus eis malis istis, quibus cum antea carerent, alia persecutionis incommoda, levia diaboli ludibria, vocabat; & persecutores, molestos quidem, quod talis hostis ministri existerent, contemptibiles tamen, quod Dominus illorum malitiæ impotentiam conjunxisset. [B. Ep. 192] [his autem etiam advenientibus,] Sæviit ergo Nicopoli atrocius persecutio, sed quousque & in quos sævierit, & quid Basilius ad ipsis subveniendum egerit, ex Sancti ipsius litteris, quibus ad se confugientibus Nicopolitanis respondet, facile colligitur: Cum, inquit, Sanctitatis vestræ litteras consecutus essem, admodum ingemui ac lamentatus sum, eam ob causam, quod mala ista meis ipsius percepissem auribus: utpote verbera & probra vobis illata, populationem ædium, desolationem civitatis, totius patriæ subversionem, persecutionem Ecclesiæ, fugam Sacerdotum, insolentiam luporum ac dispersionem gregum. [B. Ep. 190] Verum ubi a gemitibus ac lacrymis quievi, & ad Dominum in cælos suspexi; cognovi persuasusque sum, quod & vobis notum esse volo, quod cito aderit auxilium, [solatur ipsos spe propinqui auxilii;] nec in finem usque deserendi sumus. Quod enim passi sumus, propter peccata nostra passi sumus: auxilium vero suum benignus Deus, propter dilectionem & misericordiam, qua erga Ecclesias afficitur, declarabit. Haud tamen negleximus, quo minus simul & supplicaremus præsentes illis, qui rerum potiuntur, & iis qui nos diligunt in castra scriberemus, quo iram insanientis (Demosthenis scilicet) cohibeant. Et arbitror illum a multis fore reprehendendum; nisi forsan impletum tumultuationis tempus tantum otii non permittat illis, qui publicis ministeriis occupantur, ut de hisce rebus agant.

[370] Dum ita sub persecutione gemeret Nicopolis, Pœmenius Episcopus Satalorum, [quod fit, translato Sebasten Coloniensi Euphronio,] secundum Deum motus ad succurrendum Nicopolitanis, istud invenit consilium; ut Euphronius, qui tum Ecclesiam Coloniensem regebat in finibus Armeniæ, ad Metropolim transferretur; & hunc modum consolandi eos aggressus est, in quo Basilius non solum adinventionem utilitatis laudavit, sed & animi dexteritatem ac fortitudinem celebrandam putavit, quo causam hanc nulla dilatione protraxit (qua etsi inquisitorum studium dissolvisset, simul tamen & adversatiis cautionis occasionem dedisset, [in quo Pœmenii Satalensis consilium,] & observatorum insidias excitasset) sed confestim quod bene ceperat consilium ad effectum perduxit. [B. Ep. 193] Videbatur quidem hæc translatio, repugnare sacris Canonibus, quibus cautum est, ne Episcopus de una Ecclesia transeat ad aliam: approbata nihilominus fuit communi Episcoporum, Magistratuum & plebis consensu, multum etiam laudata Basilio, quod ab uno alterove, inquit, pio factum est opus, certo nobis persuadet factum esse consilio Spiritus sancti. Etenim ubi nihil quod humanum sit præ oculis est, neque proprii oblectamenti gratia ad operandum moventur Sancti, sed quod Deo probatur spectant; manifestum est, Dominum esse qui corda eorum dirigat. Ubi vero spirituales viri auctores sunt consiliorum, & hosce plebs Domini concordi sententia consequitur, quis ambiget consilium ejusmodi communicatione factum esse Domini nostri Jesu Christi, [ut divinitus suggestū laudat] qui sanguinem suum pro Ecclesiis effudit. Unde & ipsi recte judicastis, Deo dilectissimum Fratrem nostrum & comministrum Pœmenium, secundum Deum fuisse motum; qui & in tempore vobis succurrit, & hunc modum consolandi vos aggressus est.

[371] Nec tantum laudavit Basilius Pœmenii consilium, sed & promovit. Nam postquam translatio ista facta erat per Episcopos, quibus cura Ecclesiasticarum dispensationum erat concredita; institit ut a populo confirmaretur, ad quem ita loquitur: quod Deo dilectissimos Episcopos concernebat, impletum est: quod reliquum est, ad vos spectat; [ipsumque Euphroniū Nicopolitanis commendat,] ut videlicet datum vobis Episcopum ex animo complecti dignemini, & pericula extrinsecus imminentia fortiter repellatis. [B. Ep. 194] Nihil enim sic absterret, tam Principes quam reliquos, pacatum hunc vobis statum invidentes, atque concors erga traditum vobis Episcopum dilectio & inconcussa constantia: incurit enim illis omnium malorum conatuum desperationem, si nec Clerum nec Plebem adinventiones ipsorum amplecti viderint. Igitur quem habetis animum erga bonum illum, civitati communem efficite; & quæ decora sunt populis ac cunctis in ea regione habitantibus, proponite, & bona illorum proposita confirmate, quo sincera vestra in Deum cunctis innotescat dilectio. Certum omnino est, consecutum omnino Sanctum quidquid optaverat, & Nicopoli servatam pacem, concordiam animorum, & fidem, ad quas eos hortabatur. Verum difficultatem majorem Colonienses movebant, ægre admodum ferentes eripi sibi Episcopum & Pastorem sanctum. [& monet ne Colonienses exasperent,] Offensi præterea duriori quodam Nicopolitanorum responso, quasi, cum parva esset ipsorum civitas, vix digna tali Episcopo haberetur; minabanturque Ecclesiam se suam Arianis tradituros. Ea de re cum Basilius litteras a Senatu & Clericis Coloniensibus accepisset, omni mansuetudine & prudentia agendum sibi putavit. Paterno itaque affectu monet Nicopolitanos, quod Coloniensium dispositionem magis probare deberent, quam eos quasi propter tenuitatem contemptibiles irritare, & contemptu ad contentionem provocare. Solent enim, inquit, qui contendunt, inconsultius pleraque agere, & suis malis impensius affici, quo adversarios turbent. Nemo autem usque adeo tenuis est, qui jam magnorum malorum occasionem, his qui ipsam volunt subministrare nequeat. [B. Ep. 193] Et hoc non ex conjecturis, sed nostrorum malorum experientia edocti loquimur.

[372] [horum vero Magistratui] Coloniensi vero Senatui significat, se, acceptis eorum litteris, gratias Deo ter sancto habuisse, quod cum rerum communium curis & solicitudinibus multum torquerentur, Ecclesiarum nihilominus negotia nequaquam parvi penderent. Deinde, ad leniendos ipsorum animos, ita prosequitur: Scripsistis etiam vos non leviter angi, propter vestri Episcopi separationem a vobis, Deo scilicet dilectissimi Euphronii: quem non abstulit vobis violenter Nicopolis, sed ne ipsa contenderet causam suam agens, civem suum depoposcit: blande autem a vobis compellata, vocem vobis emittet, talem omnino quæ matri conveniat indulgentissimæ; nimirum, se parentem communem vobiscum habituram esse, qui utrisque gratiarum suarum partem alternis vicibus communicabit; neque illis passurus molestiam creari ab adversariis, nec consuetæ tutelæ vos & providentiæ parte aliqua privaturus. [B. Ep. 291] Quo circa, horum temporum difficultatem vos apud animum vestrum reputantes, & istius dispensationis rationem consiliique necessitatem prudenter cognoscentes, ignoscere debetis Episcopis illis, qui constituendarum Ecclesiarum hanc potissimum rationem inierunt; & vobismet ipsis ea procul dubio suggeretis, quæ par est homines mente sana consilioque perfecto cogitare, simulque quam optime intelligentes quo modo diligentium se obligationes demereantur.

[374] Ejusdem etiam sententiæ litteras misit ad Clerum prædictæ civitatis, [& Clero scribens,] in quarum parte aliqua hic annectenda, exhibeo Sancti nostri in tractandis turbatis animis prudentiam, & pium judicium de hujus Episcopi ad aliam Ecclesiam translatione, ut a Spiritu sancto facta. [B. Ep. 292] Quid vero tandem, inquit, tam speciosum reperitur, quid Deo pariter hominibusque tam laudabile, quam dilectio…? Quocirca voluntatis vestræ animique fervorem vehementer amplector, [laudat eorum affectum erga suum Episcopum,] quo Pastorem vos vestrum prosequimini. Neque enim filius, qui patrem diligit, parente carissimo velit orbus esse; nec Christi Ecclesia latura est patienter, Pastorem & Doctorem a se abduci suum. Quocirca vos honesti & laudandi vestri affectus demonstrationem nobis exhibuistis, in illa qua Episcopum prosecuti estis dilectione vestra vehementi. Sed propensior hæc voluntas & affectus optimus erga Patrem spiritualem, ratione modoque circumscripta laudari debet: nam ubi mensuram supergressa fuerit, non est ad eumdem modum acceptabilis. Dispensatum est quam optime de Fratre nostro, Deo dilectissimo Euphronio, per eos quibus rerum Ecclesiasticarum concredita est dispensatio, prout tempora exigebant, pro illius Ecclesiæ, [quem tamen debeant moderari,] quo transferebatur, utilitate non mediocri, & vestra etiam non levi, a quibus est ablatus. Nolite hoc humano confilio factum arbitrari, nec consiliis institutum & perfectum esse hominum, qui terrena sapiunt; sed eos quibus solicitudo Ecclesiarum Dei & cura incumbit, Spiritu ipsis sancto cooperante, hoc procurasse arbitremini. Hujus cooperationis persuasionem vestris animis infigite, & date operam ut perducatis ad perfectionem. [patienterque ferre illius translationem,] Patienter idcirco, & quidem cum actione gratiarum, quod factum est, suscipite; ita apud animos vestros persuasi, eos qui resistunt, nec admittere volunt, quæ Ecclesiis præscribunt, qui sunt a Deo electi, divinæ repugnare ordinationi.

[375] Nolite litigare cum Nicopolitana vestrum omnium metropoli Ecclesia, [ipsorum quoque bono factam:] neve durius in eos animati sitis, qui vestrarum animarū curā susceperunt. Certe cum Nicopolitana res probe ordinatur, & vestra etiam portio conservabitur: quod si illam tempestas apprehenderit, utcumque sexcentos qui vos custodient obtineatis, tamen partem necesse est pessumdari, & cum suo capite interire… Illud autem me magnopere contristavit, & certe videtur excessisse modum, [nec velint propterea litigare,] quod dicebatis, Si votorum nostrorum non fiamus compotes, ad tribunalia Judicum provocabimus, & rebus nostris illos præficiemus, quibus omnium votorum caput est pestis & subversio Ecclesiarum. Nec ergo quæso furore insano quodam perciti nonnuli, vos unquam eo adigant persuasionibus suis, ut hæc ad publica subsellia deferatis; esto hinc secutura sit muratio quædam, atin caput auctorum & machinatorum, velut onus quoddam grave, negotii totius pondus convertendum. Nostrum de paternis visceribus suggestum consilium amplectimini, & Deo dilectorum Episcoporum ordinationem secundum Dei voluntatem factam admittite. Paruerunt haud dubie prudentißimo Sancti consilio tam Colonienses quam Nicopolitani: ipse vero utrisque se aliquando adfuturum promittit, & coram solatium subsidiumque laturum.

[376] Porro non tantum Nyssæ & Nicopoli ab Arianis tumultuatum est, [Pro Eulalio Orthodoxo] sed etiam ad Doariorum Cappadociæ oppidum, ubi Eulalius fuerat ordinatus Episcopus, consecrationem ejus Gregorio Nazianzeno habita oratione cohonestante. [Ep. 10, Orat. 30] Quid autem ibi actum sit, paucis & obscuris verbis Basilius Eusebio Samosateno sic narrat: [Doariis Ariani obtrudunthæreticum.] Ariani cum Demosthene Vicario ad Doariorum oppidum pestilentem hominem, orphanorum famulum scilicet, qui antea a propriis Dominis aufugerit, sed per assentationem impiæ mulierculæ (quæ prius ad animi libidinem Georgio abusa est, nunc autem hunc habet) successorem illius miserunt, miserandum Episcopatus nomen contumelia afficientes. Obscura omnino verba, quibus nec nomen pseudo- Episcopi, istic ab Arianis contra orthodoxum Eulalium ordinati exprimitur; neque intelligitur quæ fuerit impia istæc muliercula, cujus ille commendatione promotus seu potius protrusus fuit. Cum tamen Georgium nominant cui ipse successerit, quoque muliercula illa abusa sit; satis indicant, ipsum Georgium non solum Arianæ factionis Episcopum fuisse, quo defuncto orthodoxum Eulalium Doarienses elegerint sibique fecerint rite ordinari; sed etiam concubinatus aut adulterii nota infamem, dignum cui talis successor obtingeret, contra sacros Canones, per quos irregularis habetur is, qui viduæ, nedum qui meretrici, fuit aute est copulatus.

CAPUT XXXII.
Monachos ab Arianis vexatos solatur Basilius: Eustathii Sebasteni calumnias refutat.

[377] Memorabilis quoque fuit annus CCCLXXV, persecutione, mota sub Valente contra Solitarios orthodoxos. [B. Ep. 200] Nam confestim post Pascham, inquit Basilius, qui ad judicia & pugnas jejunarant, [Solitarios in Syria, ab Arianis multa passos,] in Monachorum tabernacula irruentes, labores eorum igni tradiderunt: ast pet hoc quidem ipsis, domum in cælis sine manibus constructam; sibi, thesaurum pararunt ignis, quo ad nocendum usi sunt. Præcipui inter illos Solitarios erant Acacius, Aëtius, & Paulus Presbyteri; Silvanus & Lucius, Diaconi; Acacius quoque & Paulus Abbates erant monasteriorum in Syria, versus Berœam & Chalcidem, secundum opinionem Baronii; & hic forsan idem est Acacius, qui postmodum factus Berœensis Episcopus memoratur in Vita S. Ioannis Chrysostomi. [an. 375] Ingemuit quidem Basilius super eo quod accidit, non ut persecutionem patientibus, sed ut persequentibus condoleret, qui usque adeo absorpti essent a malitia, ut in tantum usque facinus nequitiam suam extenderint. Verum ipse expectabat futurum, ut Solitarii isti confestim ad se, tamquam ad paratum semper refugium, universi accurrerent; sperabatque datutum Dominum indesinentium dolorum suorum refocillationem, ex eorum complexu; & sudore illo, quem propter veritatem distillabant, in corpus suum excepto, habiturum se consortium præmiorum illorum, quæ ipsis a judice veritatis essent recondita. Postquam autem id ipsis in mentem non venisse vidit, continuo optavit, sibi ad eos scribendi occasionem dari, ut, quemadmodum aliqui decertantibus acclamant, ita ipse & bono eorum certamini adhortatione aliqua per litteras acclamaret. Fuit autem ne hoc quidem factu facile, idque duabus de causis: una, quod ignoraret ubinam locorum agerent; [Basilius solatur per epistolam,] altera, quod non adeo multi essent qui ad eos proficiscebantur. Sed obtulit tandem Dominus Sanctesimum Presbyterum, per quem eos salutaret, obsecraretque ut pro se orarent, lætantes & exultantes quod merces eorum multa esset in cælis. Quoniam, inquit, fiduciam habetis in Domino, ne cessetis noctes & dies clamare ad illum, ut certamen hoc Ecclesiarum compescat, plebibus Pastores restituat, & Ecclesiam ad pristinam suam dignitatem-redire faciat. Persuasus sum enim, si vox aliqua reperiatur quæ optimum Deum flectat, non elongaturum eum miserationes suas, sed daturum nobis post hac una cum tentatione proventum, ut ferre possimus.

[378] Extat & alia ejus epistola ad Monachos, similiter pro orthodoxa fide persecutionem sustinentes; [docetque, non minus esse Martyres, quia Christiani sint qui eos affligunt;] sed incertum, an ad eosdem, an ad alios. [Ep. 303] Nam Valens, non solum per Imperium, sed etiam per Syriam & Ægyptum Solitarios persequebatur. Digna vero est epistola quæ hic pariter legatur, quoniam meritum istius martyrii extollit, quod revera propter fidem aut virtutem patimur, sed it aut palam id minime pateat, dum infertur a Christianis, fidem rectam & virtutem præ se ferentibus, prætextu in speciem honesto. Quæ quidem, inquit, mihi tacitus succinebam, accepto de tribulatione vestra nuntio, quam fidei vobis hostes procuraverant, hæc eadem & per epistolam ad vos perscribenda rectissime arbitrabar; eo quod, cum tranquillitatem expectaretis, beatitudinem vobis ipsis acquisivistis illam, quæ reposita est illis, qui propter nomen Christi patiuntur afflictionem. Non enim propterea quod qui impie agunt, nomine appellantur mansueto & leni, res ab iis perpetratæ existimari debent non esse ab hostili animo profectæ. Bellum enim ego judico truculentius illud esse, quod a contribulibus insertur, & ejusdem gentis hominibus. Nam indictos & declaratos hostes non magno labore declinare possumus; at non potest fieri, quin ad omnem injuriam & calamitatem expositi tradamur hostibus, qui nobiscum immixti vivunt: atqui rerum vestrarum hic status est. Passi sunt & patres vestri persecutionem, verumtamen ab idololatris passi. [sed vel ideo magis quia vulgo non æstimantur tales esse:] Direptæ sunt eorum facultates, subversæ ædes, acti ipsimet in exilium; sed ab hostibus manifestariis, idque propter nomen Christi. At qui nunc persecutores comparuerunt, nos odio certe non minori quam illi eos persequuntur; & ad fraudem quam pluribus faciendam, Christi sibi nomen induerunt, ut ne illam habeant e confessionis gloria consolationem, quibus infertur persecutio; non paucis iisdemque simplicioribus, injuria quidem nos affici confitentibus, non tamen mortem pro veritate susceptam martyrium reputantibus. Quocirca, ut mea fert sententia, major vobis merces & præmium potius apud justum judicem reponitur, quam veteribus illis Martyribus: cum illi in confesso positam reportarent martyrii apud homines existimationem, & laureolas a Deo exciperent suas; vobis autem desint in certamine pari a populo collati honores: ut credibile fuerit expectare vos in futuro seculo, pro laboribus in causa pietatis susceptis, retributionem abundantiorem.

[379] Hortamur vos idcirco, ne deficiatis tribulati, sed in Dei dilectione renovemini, [eosque hortatur ad constantiam,] & studio vestro contentionique quotidie semper aliquid adjiciatis; illud recolentes, eportere inter vos reliquias pietatis conservari, quas cum venerit Dominus super terram inveniet. Sive autem ab Ecclesiis suis sint fugati Episcopi, hoc nequaquam vos concuriat; sive inter Clericos nonnulli extiterint proditores, ne hoc confidentiam vestram, quam in Domino habetis, marcescere faciat. Non enim nos servant nomina & tituli, sed voluntas animique propositum sanum, & germana in Deum conditorem nostrum dilectio. Recolite, quod in illa contra Dominum nostrum conspiratione, Pontifices & Scribæ & Seniores, doli totius artifices & machinatores erant; quin etiam e plebe perpauci erant, qui vere & sincere verbum susceperant; [utque non terreantur maltitudine adversariorum.] quodque ad salutem neutiquam multitudo hominum, sed a Deo electi adspirant. Numquam vobis igitur terrorem incutiat conferta multitudo hominum, qui non aliter quam marini fluctus vento levissime impelluntur. Quod si vix unus servetur, tamquam Lot nimirum in Sodomis, de judicii tamen recti statu non est abeundum, sed spes in Deum immota collocanda; eo quod Sanctos suos Deus non est derelicturus.

[380] Tertius jam annus effluxerat, ex quo Basilius nihil publice responderat ad Eustathii Sebasteni calumnias: [Ad Eustathii calumnias toto triennio tacitus Basilius,] nam crebros & varios hostium suorum adversum se conatus respiciens, silendum esse, & quæ inferebantur crimina animo quieto toleranda rebatur; nec resistendum illis qui mendacio muniti erant, pessima scilicet armatura, sæpe per calcatam veritatem aciem suam impellente. [B. Ep. 80] Hinc factum est, ut Eustathiani, insignem præ se ferentes animorum humilitatem, sed qui hominibus cuperent & non Deo placere, quædam scripta, tamquam ipsius, sed quæ ipsius non erant, quaquaversum distribuerent; eumque apud Fratres ita traducerent, ut deinceps nihil magis quam ejus nomen detestarentur illi qui religiosi videbantur: & Basilius, cui ab initio latere & ignorari optaverat, ut nemo hominum magis qui humanam imbecillitatem consideraverint; nunc, tamquam qui mutata sententia diversam sectaretur vivendi rationem, & notum se cunctis facere cuperet, per mare per terras ubique sermonibus omnium diffundebatur, & onerabatur quantis adversarii poterant convitiorum plaustris; multi vero silentium ejus eo rapuerunt, ut ex illo intentatas calumnias confirmarent; ipsumque, non lenitatis & patientiæ gratia, sed quod ad expromendam veritatem os aperire neutiquam auderet, silere arbitrabantur. [B. Ep. 345, B. Ep. 370, B. Ep. 73]

[381] Cum autem Eustathius hoc tempore se palam Arianis conjunxisset, communionem eorum amplexus, [eidem jam palam apostatæ tandem respondet] & simul cum ipsis Ecclesiam persequeretur; rumpendum sibi silentium putavit Basilius, ne veritatem proderet, id ipsum suadente Eustathio medico, amico suo, sed redarguendos calumniatores; ne, dum adversum veritatem successu potiretur mendacium, quam plurimi perderentur, qui orthodoxæ fidei & illi etiamnum adhærebant. Iuverit itaque ipsummet audire Sanctum, de adversariorum suorum fraudibus disserentem, diluentemque sibi objectas hæreses. Videntur mihi, inquit, qui odium hoc inexcusabile contra nos induerunt, haud dissimile ab eo facere, quod habet Æsopica fabula. Quemadmodum enim illa lupum facit, [assimilans inimicos suos lupo calumnianti agnum,] culpas quasdam adversus agnum producere, quasi is turpe sibi ac indecorum fore putet, si præter justam rationem interimat agnum, a quo nihil sit læsus; ita tamen ut cum agnus omnem contra se ex adornata calumnia accusationem placide diluisset, nihilominus ab impetu lupus sibi non temperaret, sed justis rationibus victus, dentibus victorem vinceret: ita & qui odio nostri non secus atque rei honestæ student, turpe forsan putantes si absque ratione nos odio persequi videantur, causas odii contra nos & crimina fingunt; nihil autem eorum quæ contra nos feruntur, [frustra objecta diluentem:] constanter tuentur; sed nunc hanc, paulo post aliam, & rursus quoque aliam inimicitiæ causam assignant: atque ita nulla in re malitia illorum solide consistit: sed mox atque ab hac intentata culpa resiluerint, alii incumbunt; & rursus illa neglecta, aliam apprehendunt: & cum omnia de quibus me accusant diluero, ab odio tamen haud recedunt.

[382] [ipsum scilicet accusantes nunc tritheismi,] Tres Deos prædicari a nobis causantur, istoque figmento multorum aures circumsonant, nec cessant donec calumniam hanc credibilem faciant. At pugnat pro nobis ipsa veritas, cum in genere adversus omnes, tum separatim contra eos, qui nos privatim adoriuntur, dum ostendimus anathemate a nobis damnatum, quisquis tres Deos dixerit, nec pro Christiano habendum esse judicari. Sed ubi hoc audiunt, ad manum illis est contra nos Sabellius, & hujus morbus in nostro jactatur deprehendi sermone. [nunc Sabellianismi,] Sed adversum hanc iterum calumniam, consuetum clypeum, nempe veritatem, objicimus, ostendentes nos talem hæresim nihil minus atque Judaismum aversari. Quid ergo? An post tantos conatus defatigati quiescunt? Nequaquam: sed novandi studium nobis objiciunt, accusationem contra nos texentes, ex eo quod tres confitemur Hypostases. [nunc novitatis, quia tres hypostases tenebat,] Hic causantur nos dicere, unam esse bonitatem, & unam potentiam, & unam divinitatem; atque hoc extra veritatem non dicunt; nam id reipsa dicimus. Verum culpandi gratia hoc dicunt, quod hoc sit contra ipsorum consuetudinem, & Scriptura non adstipuletur. Quid ergo ad hoc dicimus? Non putamus æquum esse, ut quæ apud ipsos obtinuit loquendi consuetudo, pro lege ac canone habeatur rectæ doctrinæ. Si enim ad probandam doctrinam valet consuetudo, licet & nobis omnino prævalentem apud nos consuetudinem ex adverso opponere. Quod si nostram hanc consuetudinem ipsi non admittant, nobis plane licet illos imitari. Stemus itaque decisioni inspiratæ a Deo Scripturæ, & apud quos inveniuntur dogmata divinis oraculis consona, illis omnino veritatis adjudicetur sententia. Ad primum igitur quod divideret Hypostases, respondet Basilius, argumento a fortiori in adversarios retorto; ipsos, ab Hypostaseon divisione non debere esse alienos: Non enim inquit, verisimile est, quod qui tres Substantias esse dicunt, non etiam tres dicant esse Hypostases. Ad alterum, quod diceret in divinis unam esse bonitatem, unam potentiam, unam divinitatem; respondet, hunc loquendi modum Scripturæ esse conformem: quoniam in ipso habitat omnis plenitudo Divinitatis. [Coloss. 2, 9] Numerum autem Divinitatum ad multitudinem extendere eorum tantum esse, qui errore Deorum multorum tamquam morbo laborant. Verum, inquit, manifestius aperiunt sermonis hujus scopum. Nam in Patre quidem ferendum ut Deus esse dicatur, & Filium similiter Divinitatis nomine honorandum esse consentiunt; Spiritum vero, & Patri & Filio connumeratum per Divinitatis vocabulum, una cum Patre & Filio intelligendum & complectendum, nolunt: sed a Patre ad Filium usque Divinitatis potentiam terminandam, naturamque Spiritus a gloria divina segregandam esse contendunt. Hinc prosequitur pluribus argumentis Spiritus sancti Divinitatem demonstrans, tandemque concludens; [& Spiritus S. divinitatem.] sive igitur, inquit, Divinitas operationis nomen est, ut unam dicimus esse Patris & Filii & Spiritus sancti operationem, ita unam quoque dicimus esse Divinitatem; sive, juxta multorum opinionem, naturam ipsam exprimit Divinitatis nomen, quoniam nulla in natura deprehenditur diversitas, non immerito unius & ejusdem Divinitatis sanctam definimus esse Trinitatem.

CAPUT XXXIII.
Apologiam publicam pro fide & doctrina sua scribit Basilius.

[383] Quemadmodum adversarii sparsis in vulgus libellis Basilium diffamaverant; ita & Basilius publicam pro se Apoligiam edidit, quam Eustathio Sebastes Episcopo inscripsit, [Adversariis, præsertim Eustathio responsurus,] de qua ille ita ad Genethlium Presbyterum scribit: Apologiam in causa nostra conteximus, quæ abunde satisfactura est iis omnibus, qui accuratius ista ipsa tractari vellent. [B. Ep. 345] Hac Apologia duas sibi impactas calumnias refutat, quæ non ab Eustathio tantum, sed etiam ab aliis objiciebantur. Primam, quod cum Eustathii discipulis & cum ipso Eustathio communicasset, ipsorum hæresim ignorans, ut supra a nobis narratum est numero 48: secundam, quod Athenis ipse existens a viginti & amplius annis, ad Apollinarium scripsisset, ut dictum numero 42. Utramque vero refutat, explicans, quam bona fide in omnibus egisset; & ostendens, quam multo majori jure talia possent dici de Eustathio, qui & discipulus fuisset Arii, & præceptor Aëtii: nisi quis legere malit Aërii. [B. Ep. 79] Nam Aëtius & Aërius ambo hæsiarchæ fuerunt, memorati Epiphanio: ex quo constat, Aëtium potuisse quidem discipulum esse Eustathii, Aërium vero reipsa fuisse. Ex ea Apologia quamvis multa in hac Basilii Vita suis quæque locis retulerimus; audiamus tamen Sanctum, pro se respondentem adversariis suis. Tempus, inquit, esse tacendi & tempus loquendi, sermo est Ecclesiastæ. Et nunc igitur, [præfatur, quod exemplo Jobi] quoniam abunde sat silentii hactenus præcessit, opportunum deinceps erit, ut ad patefactionem eorum, quæ ignorantur, os nostrum aperiamus: quandoquidem & magnus ille Job, multo quidem tempore calamitates suas cum silentio tulit, hoc ipso animi fortitudinem declarans, quod in molestissimis afflictionibus constans perduravit: quando autem sufficienti cum silentio agonem illum admirabilem pertulerat, inque imo pectore dolorem perseveranter presserat; tum tandem ore aperto elocutus est, quæ omnibus nota sunt. Et nobis igitur jam in tertium usque silentii annum imitabilis visa est Prophetæ gloriatio illa, qua dicit; Factus sum sicut homo non audiens, & non habens in ore suo redargutiones: & ideo in profundo pectoris nostri dolorem, quem nobis incussit calumnia, inclusum tenuimus: Vere namque calumnia virum humiliat, & calumnia pauperem circumfert. Tantum enim est calumniæ malum, ut & perfectum jam (perfectum enim appellatione viri significat ista parœmia) e sublimi dejiciat circumferatque pauperem, hoc est egregiis disciplinis destitutum; [diu tacuerit:] quemadmodum & Prophetæ videtur, dicenti, Forsan pauperes sunt, & propterea non audiunt; ibo ad optimates. Ubi pauperes vocat, intelligentia carentes: unde liquet quod eos, qui juxta internum hominem nondum absoluti, nec perfectam ætatis mensuram assecuti sunt, circumferri & jactari parœmia dicat.

[384] [nunc vero, cum ultra tolerabiles non sunt,] Attamen silentio res tristes ferendas esse putavi, fore ratus ut, ipsis aliquando operibus veritatem docentibus, nonnihil corrigantur: neque enim ex malitia aliqua, sed per ignorantiam veritatis talia contra nos dici, arbitrabar. Quoniam vero inimicitiam una cum ipso tempore magis invalescere video, & adversarios meos ab iis quæ initio sparserunt nihil dimittere, nec aliquam impendere curam quo præteritis medeantur; sed magis illa repetendo obfirmari, & ad scopum ipsis ab initio præfixum composito gressu contendere, ut & vitam nostram affligant, & nominis nostri opinionem apud Fratres callido commento polluant; jam mihi non videtur tutum, ut silentio me cohibeam amplius: sed subit animum meum illud Isaiæ dicentis; Silui: num semper silebo & feram? patiens fui ut parturiens. [respondet;] Utinam & mercedem silentii assequamur, & potentiam quamdam redarguendi recipiamus; ut, dum eos qui nos vituperant redarguimus, acerbum illum obruentis nos mendacii torrentem exarescere faciamus; quo & nobis dicere liceat, Torrentem pertransivit anima nostra; & illud, Nisi Dominus fuisset in nobis, cum insurgerent homines in nos, utique vivos deglutissent nos, forsitan aqua absorbuisset nos.

[385] Ego sane, posteaquam multum temporis venitati impendissem, & omnem prope juventutem attrivissem inani studio quo tenebar, [quod ab initio suæ ad Deum conversionis,] cum apprehendendis infatuatæ a Deo sapientiæ disciplinis immorabar; tandem aliquando, ubi velut ex gravi somno expergefactus ad Euangelicæ veritatis admirabile lumen respexi, agnovique inutilitatem sapientiæ principum hujus seculi qui abolentur; deplorata plurimum miserabili mea vita, ductorem mihi dari optabam, qui ad pietatis me dogmata introduceret: & cum primis hoc mihi curæ fuit, ut morum correctionem aliquam instituerem, quos per diutinam consuetudinem cum improbis contractam perverteram. Lecto itaque Euangelio, animadversoque illic, quod plurimum occasionis & momenti adferat ad perfectionis studium, siquis bona sua vendat, deque illis egenis fratribus communicet, & prorsus nulla teneatur vitæ istius cura, nec patiatur mentem suam aliqua rerum præsentium affectione turbari; optabam aliquem ex Fratribus, cui istud vitæ genus arrideret, [Euangelicæ perfectionis cupidus, eamq; suspiciens in Monachis] & quicum profundum vitæ hujus pelagus superare liceret. Inveni autem multos apud Alexandriam, nec paucos apud reliquam Ægyptum, deinde & alios in Palæstina & Cœlesyria & Mesopotamia, quorum admiratus sum, cum in vitæ ratione temperantiam, tum in obeundis laboribus tolerantiam: obstupui autem ad eorum precandi vigorem & constantiam; cum observarem, quo pacto nec somno victi, nec aliqua alia naturæ necessitate deflexi, sublimem semper & invictum animi sensum, in fame & siti, in frigore ac nuditate, servarent; nec corporis rationem habentes ipsi, nec ab aliis aliquid illi curæ impendi sustinentes; sed quasi in aliena carne degerent, ipso opere ostendentes, quid sit in rebus hujus vitæ peregrinum esse, & conversationem in cælo habere.

[386] Cum illa admirarer, vitamque virorum illorum ob id beatam judicarem, quod ipso opere se mortificationem Jesu circumferre declararent; cupiebam & ipse, quantum mihi possibile esset, illos æmulari. Hujus itaque gratia, [sola exterioris rigoris specie sibi notis,] ubi videbam quosdam in patria mea illorum institutum sectari cœpisse; commoditatem aliquam, ad id quod optabam, reperisse me ratus; invisibilium animi affectuum, ex iis quæ videri possunt, experimentum cepi. Quoniam igitur quæ in unoquoque nostrum occulta sunt, cognosci nequeunt; satis indicii ad declarandam animi humilitatem esse putavi, si humili vestitu induerer; sufficereque mihi ad faciendam ejus rei fidem, crassum & rude pallium & zonam, atque e rudi corio calceamenta. Et licet multa essent, quæ me ab illorum consuetudine avocarent; non acquiscebam tamen, cernens eos delicatæ vitæ præferre laborum tolerantiam; sed magis propter conversationis admirabilem & insuetam rationem zelotypia quadam erga illos tenebar: unde & cum dogmatum gratia accusarentur, delationes haud admittebam; quamvis multi assererent, illos non rectas habere de Deo opiniones, sed ejus hæresis quæ nunc obtinet disciplinæ subditos, illius clanculum spargere dogmata: quæ quia ipse numquam ex illis audieram, pro calumniatoribus habebam talia referentes.

[387] Postea vero quam ad gubernandam Ecclesiam vocati sumus, qui nobis, [ipsorum aliquos in familiam asciverit factus Episcopus,] quasi prætextu adjutorii & communionis ad dilectionem pertinentis, additi sint custodes & speculatores, tacebo; ne videar vel meipsum traducere, quasi qui nullam fidem habitura pronuntiem; aut certe si persuaderem, inhumanus videar idem credentibus, quod & mihi ipsi prope accidisset credere, nisi me propere miserationes Dei præservassent: nam parum aberat, quin in similem erga quosvis suspicionem inciderim, ut putarem nihil in quoquam esse fidei, animo meo subdolis quorumdam actionibus perculso. Attamen videbatur interea nobis aliquis esse justus prætextus ejus necessitudinis, quam cum illis habebam: contulimus vero semel atque iterum de dogmatibus, nec putavimus fugiendos esse una nobiscum sentientes; [quia eos expertus orthodoxos saltem verbis;] cum invenirem nos utrimque idem loqui de fide in Deum, quod illi perpetuo ex nobis audierant. Licet reliqua vita nostra digna sit cujus gratia ingemiscamus, de hoc tamen uno in Domino gloriari ausim, quod numquam falsas opiniones habuerim de Deo, neque aliter sentiendo animi postea judicium mutaverim; (tacite exprobat Eustathio quod fidem sæpius ipse mutasset) sed quam a puero sententiam de Deo a beata matre, deinde & ab avia mea Macrina recepi, justis incrementis auctam & adultam in meipso conservaverim. [qualis ipse a puero fuerat;] Non enim alias post alias, maturescente ratione, assumpsi: sed tradita ab ipsis principia absolvi, & ad perfectionem deduxi. Quemadmodum enim semen, dum crescit, majus quidem e modico redditur, idem tamen est quod antea, non immutatum genere, sed perfectum ex incremento: ita & mihi eamdem sententiam, suis quidem auctam profectibus, non autem quæ nunc est, ei quæ ab initio erat, adversam esse arbitror.

[388] [licet in falsam suspicionem vocatus eo prætextu,] Expendat ergo suam ipsorum quisque conscientiam: memores sint tribunalis Christi, an aliud unquam ex nobis audierunt præterquam quod jam dicimus, qui malæ nunc opinionis rumorem de nobis vulgarunt, famosisque epistolis contra nos scriptis omnium ubique auribus ingesserunt; unde & nos ad istam Apologiæ hujus necessitatem adacti sumus. Accusamur enim blasphemiæ in Deum, neque syngrapha aliqua quam dederimus, nec per ea quæ sine scripto oretenus publice in ecclesiis Dei disputavimus convicti; sed neque testis aliquis inventus est, qui se dicat impii quid ex nobis audivisse, quod vel in obscuro aliquo loco dixerimus. Unde igitur condemnamur, cum neque impii quidquam conscripserimus, neque dogma noxium ipsi prædicaverimus, nec domesticis colloquiis eos qui nos conveniunt, [quod ante 20 annos scripserit Apollinario;] pervertamus? O inauditum tabulæ figmentum? In Syria, inquiunt; nonnulla Apollinarius quidam haud pie scripsit: tu vero ad illum, ante annos viginti & plures etiam, litteras dedisti: socius igitur es hominis, & quæ in illo reprehenduntur, tua quoque sunt crimina. At, o homo veritatis amice, qui mendacium diaboli fœtum esse edoctus es, quomodo scis epistolam illam esse meam? neque enim misisti ut cognosceres, neque percunctatus es, nec de me quidem (qui tibi quod verum est aperire possum) veritatem edoctus es. Et si meæ essent litteræ, unde liquet, volumen hoc, quod nunc in manus tuas incidit, contemporaneum esse litteris meis? Quis tibi retulit, volumen illud esse annorum viginti? Unde & hoc clarum est, quod hominis illius sit hoc volumen, ad quem hæc mea missa sit epistola? Sit vero ille qui volumen hoc scripserit, & miserim ego ad illum litteras meas; conveniat quoque litteris meis & illius volumini, in tempore; unde probatur, quod illud approbaverim, & cum illo mihi in sensu conveniat?

[389] [idque ab Eustathio, suam sanam fidem experto,] Percunctare teipsum. Sæpenumero nos in monasterio ad fluvium Iridem invisisti, cum mecum esset Deo dilectissimus frater Gregorius, & ad eumdem mecum vitæ scopum contenderet; an audisti tale quidquam, vel significationem hujus aliquam, sive modicam sive magnam accepisti? Aliquamdiu in villa, quæ ultra fluvii ripam est, apud matrem meam, instar amicorum mutuo inter nos conversati sumus, ac noctes atque dies colloquia miscuimus; an hic deprehensi sumus cognatum aliquid cum hæresi habere in animo? Cum beatum Silvanum pariter inviseremus, an non illo itinere de his rebus commentabamur? Eusinoæ vero, quando me advocastis, cum pluribus Episcopis Lampsacum profecturus, nonne de fide erant nostri sermones? Nonne per omne id tempus disputanti mihi contra hæresim præsto erant actuarii tui? Nonne mecum erant toto illo tempore carissimi tui discipuli? Cum Fratrum contubernia inviserem, unaque cum illis in precationibus pernoctarem, [tamdiu & tot occasionibus,] absque ulla disceptatione assidue dicens & audiens quæ ad Deum pertinent, an non evidentes illic animi cogitationumque mearum notas & indicia exhibui? Qui fit ergo, quod tanti temporis experientia, marcida adeo & imbecilli suspicione minor esse videtur? Quem vero oportebat me animi mei præ te testem habere? Quæ in Chalcedone nobis de fide dicta sunt; quæ & sæpenumero Heracleæ, & quæ antea in suburbio Cæsareæ, an non omnia consona nobis & omnia inter se concordantia fuerunt? nisi, ut dixi, quod in his quæ a nobis dicta sunt, ex intelligentiæ profectu accessio quædam observari potest: quæ certe non est immutatio ab eo quod pejus ad id quod melius sit, sed adimpletio defectus per additionem scientiæ.

[390] [qui ipsemet fuit Arii discipulus, magister Aëtii, hæreticorum;] Quomodo neque hoc cogitas, quod in patrem non cadit peccatum filii, nec in filium peccatum patris, sed quisque in suo ipsius peccato morietur? Mihi vero is qui apud te accusatur Apollinarius, nec pater est, nec filius: neque enim præceptor mihi fuit, neque discipulus. Quod si peccata eorum qui genuerunt filiis inputanda sunt; multo justius est ut Arii peccata discipulis illius imputentur. Et si quis Aëtium hæreticum genuit, ut in caput illius, filii quem genuit delicta redundent. Si vero injustum est, ut illorum gratia quisquam culpetur; multo profecto injustius est, a nobis rationem exigi eorum, [numquam tamen suspectus sibi,] quæ qui ad nos nihil attinent dixerunt, etiamsi omnino peccaverunt, & aliquid ab illis scriptum est condemnatione dignum. Ignoscendum autem mihi est, quod fidem illis non habui quæ dicebantur; quandoquidem certa de me experientia eorum qui nos accusant calumniandi proclivitatem in iis convincit. Nam etiamsi seducti arbitratique me ejusdem cum illis esse sententiæ, qui verba illa Sabellii conscripserunt, quæ ipsi circumferunt, in istam contra me calumniosam detractionem devenissent; neque sic tamen venia digni essent, absque evidenti experimento mox impetentes calumniis ac vulnerantes eos, qui neque conversationis aliquid cum ipsis habuerunt; ne dicam, & eos quoque, quibus summa fuerunt amicitia devincti: unde certo probatur, quam non ducantur Spiritu sancto, dum falsas intra se suspiciones alunt.

[391] [quia neminem crediderit abdicandum, nisi bene convictum:] Multa cura ac solicitudine opus est, multarumque noctium perferendæ vigiliæ, ac multis lacrymis quoque quærenda a Deo veritas ei, qui fratris velit amicitiam abjicere. Si enim qui rerum in hoc mundo potiuntur, quando facinorosum aliquem morti sunt adjudicaturi, velamenta obducunt, & juris legumque expertissimos quosque ad causæ tractationem advocant, multumque temporis insumunt, nunc legis rigorem contuentes, nunc naturæ communionem reveriti; multumque ingemiscentes, ac judicandi necessitatem deplorantes, nemini non manifestum faciunt. quod non ex propria libidine, sed ex necessario legis ministerio condemnationis inferant sententiam; quanto oportebat majore diligentia & cura, pluriumque consultatione dignum reputari, si quis sese a fratrum amicitia, jam longo tempore confirmata, avellere conetur? Jam vero ex una epistola, eaque ambigua (Neque enim dices, [prætexi autem epistolam dissidio,] illam te ex certis subscriptionis notis agnovisse, cum non eam quæ primum scripta, sed quæ postea transcripta est, in manus acceperis) ex unis, inquam, litteris, iisque vetustis, periclitatur inter nos amicitia: viginti namque anni, ab eo quod ad hunc virum aliquid scriptum est, fluxere. Interea vero temporis neminem talem habeo propositi vitæque meæ testem, atque eos ipsos qui me nunc accusando opprimunt.

[392] [cujus vera causa fit, quod Eustathium] Verum epistola ista non est separationis hujus causa: alia est occasio dissidii, quam me quidem proferre pudet, quamque perpetuo silentio pressissem, nisi quæ jam acta sunt, necessariam mihi ad multorum utilitatem propositi ipsorum patefactionem fecissent. Putant enim egregii isti homines, impedimento sibi ad acquirendum potentatum, nostram fore communionem: quia scilicet quadam fidei subscriptione præoccupati sunt, quam nos illis protulimus; non quod ipsi de eorum sententia hæsitaremus (fateor enim sed quod suspicionibus, quibus apud complures Fratres nobiscum concordes laborabant, mederi cuperemus. [pœniteat sua subscriptionis.] Nunc ne quid ipsis ex ea confessione impedimenti videretur occurrere, quo minus ab iis qui dominantur susciperentur, communionem nobis denegarunt; & pro separationis hujus causa, litterarum istarum prætextum commenti sunt. Evidentissimum vero eorum quæ dico indicium est, quod cum a nobis deficerent, accusationesque quas volebant contra nos fingerent; litteras circumquaque ad omnes, antequam ad nos miserunt: septem namque dies, priusquam in nostras manus veniret, visa est illorum epistola; & qui illam ab aliis receperant, ad alios quoque illam missuri erant: nam ita instituerant, ut alius alii illam traderet, quo protinus in universam regionem distribueretur. Atque ista mihi jam tum narrata erant abiis, qui institutum illorum manifestissime nobis indicarunt: decrevimus tamen silendum esse, donec qui profunda revelat, clarissimis & irrefragabilibus indiciis, consilia illorum propalaret. Litteræ illæ, quibus calumnias suas hæretici isti quaquaversum divulgarunt, erant in speciem ad Dazizam quemdam scriptæ, reipsa vero universis mortalibus: & adeo festina distributione sparsæ sunt, [litteris quaquaversum sparsis calumnias suas vulgant:] ut paucis diebus totam Pontum & Galatiam pervagatæ sint; essentque qui Basilio dicerent, istos, bonarum scilicet rerum nuntios, & Bithyniam percurrisse, & ad ipsum pertigisse Helles-pontum. In iis autem accusabatur Sanctus, & prædicabatur ejus doctrina, esse fraus & versutia, corruptio Ecclesiarum, & animarum pernicies. Præfata vero Apologia an integre ad nos pervenerit, prout a Sancto fuit edita, incertum est, cum plurima prætermittat, quæ constat ipsi objecta ab adversariis; nisi forte dumtaxat voluerit Eustathium, præcipuum suum calumniatorem, falsitatis & calumniæ convincere, ut ipsius in aliis omnibus accusationum capitibus elevaret auctoritatem.

[393] [quasi ab ipso Basilio prior excommunicatus esset,] Objiciebant autem præterea, ne viderentur sine causa a communione Basilii receßisse, se prius ab eo excommunicatos fuisse; eo quod Chorepiscopum, quem ad ipsum miserant, de communi negotio tractaturum, ut ajebant illi, Basilius recipere noluisset: res enim sic transacta erat. Unicus qui ad Sanctum missus fuerat, Eustathius quidam, cum litteras Officio Icarii * dedisset, tribus expletis in civitate diebus, ubi pariter Basilius tunc aderat; cum ad sua redire vellet, multoque jam vespere ille dormiret, ad ædes ejus accessisse narrabatur. [B. Ep. 73] Ubi vero eum dormire audierat, abiit; postridie vero cum discederet, non amplius ad ipsum accessit, sed ad hunc modum perfunctorie executus, [qui hora importuna ad se missum ab eo, non statim audierit,] quod agere cum Basilio debebat, ad suos reversus est. Atque hoc est crimen illud, inquit Sanctus, quod commisimus nos; & patientes isti ac lenes homines, delicto huic non opposuerunt ex adverso servitutem eam, quam ipsis antea in dilectione exhibuimus: sed hujus erroris ac casus gratia usque adeo graviter nobis succensuerunt, ut ab omnibus nos totius orbis Ecclesiis, quantum in ipsis fuit, excommunicari fecerint. At non est ista in veritate dissidii ipsius causa; sed quoniam putarunt se gratificaturos Euzoio, si sese a nobis abalienarent, istos sibi ipsis prætextus commenti sunt; ut hostes nobis facti, aliquousque sese ipsis commendatos redderent.

[394] Alterum erat de quo Sanctum accusabant, quod per fraudem & subdole Eustathio profeßionem orthodoxæ fidei elicuisset. [B. Ep. 82] [& ipsam subscriptionem dolose elicuerit:] Hanc calumniam Basilius ita proponit & refutat. Omnium est (ut ipsi putant verissimum) quod insidiosum illud Fidei præscriptum composuerimus; non ut Nicopolitanis serviremus, sed ut isto consilio confessionem ipsorum dolose eliceremus. Horum quidem judex erit Dominus: quæ namque poterit cogitationum cordis humani evidens esse declarario? Hoc vero in ipsis admiratus sum. An enim propterea quod exhibito nobis libello subscripserunt, tanto dissidendi studio usi sunt, ut & existentia & non existentia commiscuerint, quo delatoribus fidem facerent? Non cogitant, quod scriptum ipsorum, quo Nicænam fidem confessi sunt, Romæ reconditum habetur, nec quod a Roma acceptum Tyanensi synodo obtulerunt libellum, qui & apud nos, [licet illius missi eam antea Romæ acceptarint,] eamdem hanc fidem habens, repositus est. Hinc arrepta occasione exprobrat ipsis Sanctus, quod toties fidem, numquam serio, sed subdole mutarunt, semper conquesti se fuisse deceptos. Quin & propriæ, inquit, orationis obliti, qua Tyanis in medio constituti, de seductione conquerebantur, qua illecti consensissent volumini, quod ab Eudoxii congregatione compositum fuerat. Quocirca & erroris illius istam excogitarunt defensionem, ut Romam abeuntes Patrum inde fidem acciperent; atque ita noxam, qua Ecclesias ex mali consortio læserant, per melioris inductionem corrigerent. Sed qui tam longinquarum profectionum laborem sustinuerunt, tamque sapienter tum ista concinnaverunt, nunc convitiantur; ut agnoscas, [aliiq; cum ipso, identidem mutantes fidem suam.] eos dolose legatione illa functos esse, & sub prætextu caritatis insidiantium fraudem occuluisse. Quæ porro jam circumferuntur, manifestum faciunt, quod Nicænam fidem condemnaverint: viderunt enim Cyzicum, & mox mutata fide reversi sunt. [B. Ep. 72]

[395] Talia sunt quæ isti agunt. Nos vero modici momenti sumus & humiles; semper tamen in eodem per gratiam Dei constantes, numquam ad rerum innovationem consensimus: fides enim apud nos non alia Seleuciæ, non alia est Constantinopoli, in Zelis alia, Lampsaci alia, & alia Romæ: sed sicut a Domino accepimus, ita baptizamur; sicut baptizamur, ita credimus; quemadmodum credimus, ita glorificamus, neque a Patre & Filio Spiritum sanctum separamus, neque præponimus, aut Filio antiquiorem esse Spiritum sanctum dicimus, aut debitam illi gloriam denegari sustinemus, quemadmodum blasphemantium linguæ adstruunt. [B. Ep. 73] Hæc sunt illa, [Basilio in eadem sibi semper constante.] cum veritate conjuncta. Si quisquam nos horum gratia accusat, accuset; si quis nos persequitur, persequatur; si calumniis quisquam nobis intentatis fidem habet, paratus sit ad judicium: Dominus, prope est, nihil soliciti sumus: pariter enim & eos qui Sabellii morbo infecti sunt, & qui Arii dogmata tuentur, ut impios fugimus & anathematizamus.

[Annotatum]

* an Iconii?

CAPUT XXXIV.
Episcopis communiter & nonnullis privatim data satisfactio. Apollinarii lapsus. Epistola ad Episcopos exules.

[396] [Protestatur coram Episcopiis,] Neque contentus Basilius edidisse pro se scripto aliquam Apologiam, arripuit etiam datam opportunitatem defendendi se in conventu Episcoporum, qui ad celebritatem quorumdam sanctorum Martyrum convenerant; & coram illis orationem habuit, adversus eos qui ipsum calumniabantur quod tres Deos coleret. Cum enim multis deplorasset, petiisse inter Episcopos caritatem & Ecclesiarum pacem, præsentes sic allocutus est: Hæc inscribantur cordibus vestris: testes eritis veritati & nobis adversus eos, qui talia divulgant, [per calumniam accusari se,] quod videlicet nos vetus fidei donum innovavimus. [Homil. 29] Hæc enim verba sunt non timentium Dominum, & contra nos aperientium os, velut nos tres Deos proferamus. Qui tres Deos prædicat quid quærit in Ecclesia Domini? Alibi multitudo Deorum, & alibi divinus est cultus. Qui tres dicit, audeat etiam dicere quatuor, extendat numerum usque ad duodecim. Quæ est igitur insania eorum, qui exacutam linguam habent contra veritatem? Non sum pusillanimis ad hos refellendos, sed expecto judicium Christi: isthic contra nos sistentur, qui hanc calumniam consuerunt. Novit Dominus suos: & qui calumniatur pauperem, exasperat eum qui fecit ipsum.

[397] [qui circa Trinitatem aliud non teneat quā fidem Patrum,] Si Patrum fidem prosequor, cur, omissis Patribus, me bello impetis? Si credo in Patrem, si confiteor Filium, si non reprobo Spiritum sanctum; si is qui Trinitatem confitetur, tres Deos nominat, & ignominia afficit baptismum atque impugnat fidem; cur mea persona supposita, Dominum bello impetis? Quis misit baptizare in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti? Ego, an Dominus? Cujus sunt verba? Præconis, an ejus qui misit? Cur persona mea, calumniis ex facili exposita, per me impugnas veritatem, per me concutis fidei munimentum? Ego quidem facilis captu sum; fides autem immobilis perstat. Unus Dominus (disce, Paulo loquente) non duo, non tres. Et, si nominavero Dominum Filium, non in duos Dominos, non in multos Deos divisi dominationem. Dominus Pater, Dominus Filius, Dominatio una, unus Dominus, una fides. Propterea una fides: [procul ab errore Tritheitarum.] quia unus Dominus. Unum sequitur unum, ad unum Dominum: una fides, unum baptisma. Sic unum, ex uno, per unum, confirmatur. Si vero quia ignominia non afficio Spiritum, neque in eodem cum creatura ordine loco, propterea hanc calumniam sustineo; ne dicas quod non dico, & videamus probabilem calumniæ tuæ structuram. Quid occultas tuam ipsius calumniam, o execrande propter mendacium? dicens, apud nos tres Deos prædicari; & non dicis aperte, quod nos sumus, qui eos qui Spiritum sanctum creaturam dicunt detestamur. Hanc accusationem admitto: ob hoc & gladium exacutum, & ignem subibo: & sive rota collidat, sive tormenta contra me moveantur, in eadem certitudine ac perfectione supplicia suscipiam. Mecum consentiunt & qui hic siti sunt Martyres, qui coronis digni facti sunt, propter accusationem eorum qui aliam opinionem tutati sunt. Hoc itaque nomine me accusa, quod non inter creaturas numero Spiritum sanctum. Si vero quid amplius dixeris, reddes rationem Judici, cum venerit ille Paracletus.

[398] [Excusat etiam se Patrophilo Ep. Ægensi,] Publica hæc Basilii, quamvis justißima ab Eustathio defectio, varios civit animorum motus. Patrophilus imprimis, Episcopus Ægensis in Cilicia, perculsus animo fuit; & ex tam inopina rerum mutatione stupefactus, hæsit multo tempore antequam ad Basilium scriberet; tandem vero, seu motu proprio, seu suadente Eustathio, litteras ad eum dedit per Strategium Presbyterum, quibus inter reliqua significabat; Hæsitasse se, num Basilius, ille qui tam strenue homini illi a puero serviverat, qui hæc & hæc certis temporibus fecerat, qui propter unius hominis amicitiam innumerorum inimicitiam susceperat, hic ipse nunc alius ex alio factus esset, & amicitiam in inimicitiam mutavisset. [B. Ep. 82] Hæc & alia graviora quæ Patrophilus scripserat; quamvis possent merito dura Basilio accidere, non tamen moleste tulit, sed pro sua prudentia & mansuetudine acerbiores ejus litteras excusabat. Non adeo, inquit, duro ac pertinaci sum ingenio, ut amicas Fratrum correptiones ægre feram: [quod ab Eustathii, olim sibi cari, communione recesserit,] tam enim abest ut iis quæ scripta sunt offensus sim, ut prope cum legerem, riserim; quod, cum tanta sint ac talia quæ mutuam inter nos amicitiam hactenus confirmare visa sunt, propter tantillas querimonias ad te usque delatas, tantum te perpessum esse stuporem scripseris. Deinde de eorum quæ inter se & Eustathium acta fuerant, redditurus rationem; Apologiam illam, inquit, quam mihi ad magnum Christi tribunal paravi, tibi quoque notam facere haud detrectabo.

[399] Postquam igitur pluribus ostendisset, quod ab initio causæ hujus nihil occasionis a se isti dissidio, sive parum, sive multum datum esset; quodq; coactus ab Eustathii communione defecisset, & ad publicam sui defensionem contra ejus calumniam proceßisset; concludit epistolam, ita Patrophilum compellans: Rogamus ut rescribas per eumdem hunc virum, Strategium dico Compresbyterum nostrum, an noster adhuc esse constanter pergas, aut an ex illorum congressu & ipse sis abalienatus: neque enim verisimile est illos quievisse; neque te, qui talia nobis scripsisti, non & adversum illos fiducialiter egisse. Quod si in nostra perseveras communione, optimum est, & summopere exoptandum: [& ut sibi constanter adhæreat, rogat:] si vero te ad suam ipsorum traxere sententiam, triste quidem est (quomodo enim tam dilecti Fratris abalienatio tristis non esset?) verum, etsi nulla aliena in re, in ea tamen probe fuerimus ab illis exercitati, ut didicerimus ejusmodi dispendia ferre patienter. Responsum ad has Basilii litteras distulit diutius Patrophilus, deliberans forsan quid ageret; ac tandem rescripsit per Strategium, quod in ejus permaneret communione. His acceptis, Basilius gratias egit Domino: cumque ille scripsisset quædam in favorem Eustathii, ipse, ne cogeretur rursus prolixiorem sermonem texere, negat se cum Eustathianis communicare posse. Ignosce nobis, inquit, qui committere nequimus, ut fermenti aliena docentium participes simus. Itaque si videtur, relictis sermonibus istis plausibilibus, cum omni fiducia argue eos, qui non recto pede incedunt ad veritatem Euangelii.

[400] Per eumdem Strategium Basilius litteras misit ad Theophilum, [eodem officio defungitur apud Theophilum Castabalen. Ep.] Castabalensem in Cilicia Episcopum (nam & hic mutationem istam illi objecerat) ut defectionis suæ & inconstantiæ rationem redderet, litteris suis eum ita compellans. [B. Ep. 309] Cognosce, desideratissime & religiosissime Frater Theophile, me permagni amorem tuum æstimare. Et hæc mei animi affectio facit, ut, quamvis tristitiæ & mœroris quam plurimæ occasiones, eæque non minimæ ministrentur; nullum tamen diem, quod equidem meminerim, prætermiserim, in quo tui memoriam non recolui. Etenim statui, prosperis meis velut ex adverso propositis in bilance, contra acerbiores casus animum velle sic applicare, ut meliores res meæ præponderent. At cum mutatus existat, unde minime oportuit, rerum status; ignosce mihi quæso, sententiam non mutanti, sed ordinem tantummodo & stationem transponenti. Imo vero potius stationem non muto, sed antiquam obtineo ego; alii autem sunt qui subinde alterantur, & nunc in castra adversariorum manifesti trans fugæ abierunt. Horum quanti fecerim ego communionem, quamdiu a parte saniore stabant, non ignoras ipse: quod si neque ipsos nunc consecter, & ab eorum societate recedo qui eamdem cum ipsis opinionem fovent; certe merito mihi debet ignosci, qui nihil antiquius veritate & mea ipsius incolumitate censeam ducendum esse.

[401] Inter hæc transactus est annus CCCLXXV initio vero sequentis anni, scripsit ad Euasenos epistolam, qua gratias ipsis agit, quod in tanta rerum perturbatione fideliter in sua communione permanserint. [B. Ep. 72] [& Euasenis, propter fidelitatem erga se,] Licet quampluribus, inquit, obruamur negotiis, & innumeris animus noster distineatur curis; numquam tamen solicitudinem eam, quam erga dilectionem vestram gerimus, memoriæ nostræ excidere passi sumus; precantes Deum nostrum, ut in fide perseveretis, in qua statis & exultatis in spe gloriæ Dei. [bene precatur.] Revera namque insolens jam est ac vehementer rarum, Ecclesiam videre sinceram, quæ nihil sit a malitia temporum istorum læsa, sed integram & inoffensam servet Apostolicam doctrinam; qualem præsentibus temporibus vestram ostendit, qui singulis generationibus dignos vocatione sua manifestat. Det vobis Dominus cælestis Jerusalem bona, pro eo quod falsas contra nos calumnias in capita vaniloquorum rejecistis, nec permisistis ut cordibus vestris sese insinuarent. Novi autem & persuasum habeo in Domino, quod merces vestra multa, etiam ob hanc causam, sit in cælis. Sapienter enim hoc apud vos ipsos considerastis, quod & verum est, quod qui mala mihi reddiderunt pro bonis, & odium pro dilectione mea, qua eos prosecutus sum; jam me calumniantur eorum gratia, quæ ipsi deprehenduntur scripto editis confessionibus approbasse.

[402] [Affligitur Sanctus lapsu Apollinarii] Interea dum amicitia Basilii cum Eustathio, hujusque hypocrisis & hæresis manifestata illum gravißimis difficultatibus irretitum tenent; ad cumulum malorum acceßit lapsus Apollinarii, Episcopi Laodiceni. Et omnes quidem, ob novitates ab eo introductas, vehementi dolore afflicti sunt, qui pacem Domini studiose ambiebant; sed Basilio tanto graviorem molestiam creavit, quanto magis de suo numero & societate videbatur esse ab initio: nam quod ab hoste manifestario patimur, utcumque per se sit acerbissimum, nihilominus potest tolerari ab afflicto; secundum illud quod scriptum est, Si mihi inimicus improperasset, patienter utique tulissem illud: at cum familiaris & conjunctus quispiam damnum infert & detrimentum, est hoc omnimode intolerandum, nec ullo solatio leniendum. [B. Ep. 293] Igitur quem crediderat secum veritatis propugnatorem habere, hunc ipsum invenit in non paucis impedimento ad salutem exstare: sed quemadmodum Eustathius hæreticum animum diu dißimulaverat, ita quoque Apollinarius. Hinc contigit circa hunc annum CCCLXXVI, id quod narrat Facundus Episcopus Hermianensis ex epistola Episcoporum Ægyptiorum qui in Diocæsarea exulabant, hæc transcribens: Mirabilis Apollinarius tales litteras ex nomine illorum suscipiens, etiam & propriam epistolam, nomine Adelphi & Isidori præcipuorum inter illos, juxta votum suum; in tantum illos contempsit, ut ipse postea auderet suis litteris accusare irreprehensibilem & religiosissimum Archiepiscopum Antiochiæ Paulinum, qui semper communicavit ter Beato Papæ Athanasio, & omnibus in Occidente orthodoxis Episcopis. [lib. 4 cap. 2 pag. 160] Nitriensibus autem Solitariis ex acceptione talium litterarum commotis, [ad Judaismum pæne deflexi,] & habentibus de accusato vel hæresis vel schismatis suspicionem, sæpe voluerant illi rescribere: sed dum hæc aguntur, ex dispensatione Dei demonstratæ sunt ipsis & inscriptæ ejus dispositiones & definitiones de fide, consonantes eis quæ antea multi venientes ad eos illis dixerant de ipso Apollinatio, habente se non recte circa incarnationem Salvatoris. Ad hæc etiam & alias litteras [scripsit], in quibus accusavit venerabilem Archiepiscopum Cypri Epiphanium, orthodoxum & communicantem semper Beatissimo Papæ nostro Athanasio: Episcopum [quoque] Diodorum abjudicavit injuste per proprias litteras, si non abstinuisset a communione antedictorum orthodoxorum Episcoporum Paulini & Epiphanii.

[403] Hæc omnia cum præclari illi Episcopi & pro fide exales intellexissent, de Apollinario: [quem Episcopi exules, ideo excommunicantes,] Zelus ipsorum in sincera pietate prositenda minime passus est, quamvis ille in sui defensionem plurima scriberet, robur animi ipsorum & constantiam a proposito suo dimoveri, aut multitudine scriptitationum aut varietate sophismatum. Quocirca cum Basilius per Dei benignam gratiam sinceritatem fidei ipsorum cognovisset, omnium sermone vulgo celebratam; æquum esse duxit, ut in partem hanc præclaram ipsorum socius deveniret, & se per litteras ad ipsorum communionem adjungeret. Hanc ob causam dilectissimum Syndiaconum Elpidium ad eos misit, qui & litteras perferret, & præsens exponeret quæ litterarum effugissent instructionem. In litteris vero narrat miserabilem casum Apollinarii, olim amici sui, [confortantur a S. Basilio:] & quomodo mentes distorquens aliorsum, a sanitate dogmatum abduceret, ac per eum tota in seipsam discissa esset Ecclesia & divulsa: præcipue quod ad Ecclesias, Orthodoxis cumprimis Rectoribus gaudentes, clancularii quidam emissarii ab illo ablegati essent, [qui illis ejusdem hæreses exponit] ad schisma faciendum & privata conciliabula cogenda. Vitalem scilicet, Episcopi nomine donatum, Antiochiam miserat, ut suæ hæreseos esset Episcopus; sine populo tamen & sine Clero ambulans, & nudum Episcopi nomen circumferens. Deinde hæresim ipsius exponit; Nonne, inquit, pleni scatent dogmatibus impiis illius singuli & universi de Deo sermones, dum Sabellii illius futilissimi homuli antiquam impietatem in scriptis suis renovat & resuscitat? Siquidem illa non sint ab inimicis conficta quæ circumferunt Sebasteni, sed revera ab isto homine profecta commentaria; omnem impietatis transcendit altitudinem ille, dum eumdem docet esse Patrem, & Filium, & Spiritum sanctum; & hujusmodi blasphema & tenebricosa usurpat verba, quæ nec auribus nostris nos percepimus, quia nullam habere vel levissimam communionem cum iis qui ejusmodi sermones usurpant, exoptamus.

[404] Nonne apud illum confusum quid existit, de incarnatione doctrina? [circa novæ Legis myteria] nonne indubium apud multos vocatur salutifera Domini nostri œconomia? idque propter lutulentas istius hominis & obscuras de Incarnatione quæstiones: quas singulatim omnes coacervare, & ex instituto refellere longissimum & tempus & sermonem desideraret. Ac de promissionibus divinis locum, quis unquam adeo obliteravit delevitve, quam suis iste commentis & fictionibus? qui quidem beatam illam spem, iis repositam qui vitam duxerint secundum Euangelii Christi regulam, tam humiliter ausus est tamque abjecte interpretari, ut in fabulas aniles & commenta Judaica detorserit. Denuo restitutum iri templum pollicetur, & cultum legalem denuo usurpandum; typicum rursum proditurum Pontificem esse, post verum Pontificem revelatum: Sacrificia pro peccatis offerenda, post Agnum illum Dei, tollentem peccata mundi; & baptismos partiales, post illum baptismum unicum; & cineres juvencæ expiatorios Ecclesiæ illius, quæ nec maculam nec rugam habet, propter suam in Christum fidem; lepræ præterea mundationem, post impassibilitatem illius qui a morte resurrexit: oblationem quoque zelotypiæ, [& sacramenta,] cum neque nubent neque in matrimonium elocentur: panes propositionis post panem illum qui descendit de cælo: lucernas ardentes, post lumen illud verum: & ut breviter expediam, nisi Lex illa mandatorum in dogmatibus evacuata sit, manifestum est quod ne tunc profecto Christi doctrina in præceptis legalibus abolebitur.

[405] Exposita hæresi tam abominanda, de conversione tamen Apollinarii omnino desperandum non existimavit Sanctus: [non tamen desperat de ejusdem reductione:] sed cum summa testificatione doloris & amoris sui, hortatur sanctos Confessores, ut illum ad Ecclesiæ unitatem reducere conentur, forsan quia subinde vel coram vel per litteras cum illo agebant. Propter ista, inquit, pudor & aversio obvelarunt facies nostras, dolor vehemens opplevit corda nostra. Quam ob causam vos adhortamur, tamquam medicos scientes & doctos, in comitate & patientia erudire obluctantem, ut operam omnem impendatis, quo ad subjectionem Ecclesiæ ordinatam reducatur; & eidem persuadeatis, commentationum suarum loquacitati & multiplicitati ne confidat. Dictum certe parœmiographi ratum fecit, non posse pecatum declinari facile in multiloquio. Constanter porro ei inculcate orthodoxæ fidei tenorem, ut ipsius emendatio manifesta fiat, & Fratribus innotescat resipiscentia. Spe sua tamen frustratus est, Basilius; Timotheo, ex Apollinarii asseclis uno, diffamante se Episcopum esse, ut per hoc confidentius injuriaret, & paternas leges infringeret. [Fac. lib. 4 cap. 2] Voluit enim anathematizare Basilium Cæsareæ, Petrum Alexandriæ, Paulinum & Epiphanium & Diodorum Episcopos, & soli Vitali communicare.

[406] Altera scribendi ad Confessores istos Episcopos causa erat, [& de Marcelli Ancyrani discipulis,] quod Marcellianos, seu asseclas jam defuncti Marcelli Ancyrani Episcopi, qui ob doctrinam suam impiam exierat ab Ecclesia, ad suam communionem admisissent; quod dudum frustra a Basilio petierant. [B. Ep. 293] Nam cum octo illorum ex Galatia Diocæsaream eos invisendi gratia venissent, & ostendissent communicatorias litteras a Beatissimo Papa Athanasio ad se scriptas, exhibita etiam fidei professione litteris expressa, qua videbantur nihil sentire quod ab generali & Ecclesiastica fidei regula, quæ in Nicæna Synodo constituta est abhorreret; & anathemate damnare satis clare & distincte hæreses omnes adscriptas Marcello, a Confessoribus illis ad communionem ecclesiasticam recepti sunt. [Epiph. Hær. 72] Cum autem fama id ad alios pertulisset, non parvus dolor multos affecit, quod tales ad se adventantes communionis Ecclesiæ participes fecissent: non enim sciebant qua profeßione fidei, quave conditione fuissent ad communionem admißi. De hoc itaque monendos eos existimavit Sanctus, quo faceret ipsos intelligere, quod æquum esset illa quæ geruntur multorum conspirante consensu geri, ne concordia dissueretur, [suadet expectare judicium Ecclesiæ.] dum nonnulli rejectis aliis recipiuntur ad communionem: cum per Dei gratiam plurimi essent qui fidem tuerentur orthodoxam, a Patribus Nicænis secundum pietatis regulam sancitam; neque per Orientem ipsi soli essent relicti, aut in hac parte solitarii, quin cum iis etiam conspiraret universus Occidens. [B. Ep. 293] Propterea, inquit, oportebat vos consilium cepisse, constanter quidem, moderate tamen, de rebus ad omnes per omnem terrarum orbem Ecclesias spectantibus. Interea temporis transmittere dignemini rationes illas vestras, quibus estis inducti ad recipiendos sequaces & fautores Marcelli: illud nequaquam ignorantes, quod utcumque, quoad vestras res & vos, sarta tectaque constituisse videamini omnia; non tamen vobis ipsis rem tanti momenti permisisse debueratis, sed quotquot vestræ sunt communionis, seu per Occidentem sive per Orientem, eorum expectasse calculos & sententiam. Ad has Basilii querelas & postulationem quid responderint sancti isti exules, aut quomodo satisfecerint, nullibi invenio relatum. Admißionem illam Marcellianorum gratam non fuisse Orientalibus, patet ex eo, quod in litteris ad Occidentales, hoc etiam anno, sed serius mißis, accusetur Paulinus, quod fautores Marcelli ad communionem admitteret. [B. Ep. 74]

CAPUT XXXV.
Nova in Occidentem legatio contra novas hæreses, successu nullo propter animos Romæ præoccupatos. Conciliatus S. Ambrosius. Sozopolitani instructi.

[407] Orthodoxi porro Episcopi per Orientem, vehementius afflicti casu Eustathii & Apollinarii quam Valentis persecutione, rursus Dorotheum & Felicißimum in Occidentem communi nomine destinarunt: nam improba quidem, inquiunt, [Decernitur nova in Occidentem legatio.] & impudens Arianorum hæresis, manifeste ab Ecclesiæ corpore divulsa, proprio immorabatur errori, parumque lædebat, propterea quod illius impietas omnibus nota esset: Eustathius vero & Apollinarius, ovinam pelleminduti, mansuetudinem ac placiditatem externe simulantes, interne gregem Christi crudeliter lacerabant; & hoc nomine, quod ex orthodoxorum gremio progrederentur, simpliciores facile lædebant. Propterea per prædictos ablegatos suos orabant & obtestabantur Occidentales Episcopos; perniciosos illos, & qui non facile caveri possent, per diligentiam eorum omnibus Orientis Ecclesiis publicari & manifestari; ut vel recte ingredientes, Orthodoxis manerent conjuncti; vel si perversi esse perrexerint, pestem suam sibi ipsis solis continerent; ne posthac, per incautam communionem, [contra Eustathium & Apollinarium,] morbum suum vicinioribus affricare possint. Deinde ut eos qui Ecclesias conturbant & offendicula gignunt Ecclesiis quoque suis cognitos facerent, quo vitari poßent. Rationem vero, cur id ab Occidentalibus peterent, addentes; quæ nos loquimur, inquiunt, multis suspecta sunt, quasi propter privatas quasdam contentiones metum ac pusillanimitatem illis incutere velimus. Vos vero, quanto ab illis habitatione remotiores estis, tanto plus apud plebem habetis fidei; ad quod & hoc accedit, quod ad curandum oppressos adjumento vobis est gratia Dei. Quod si plures quoque unanimes in idem consenseritis, manifestum est, quod multitudo eadem decernentium indubitatam omnibus efficiet dogmatis susceptionem.

[408] Quod autem Eustathium spectabat, quandoquidem prius Episcopatu depositus, [explicatur primi defectionem ad Arianos] per Romanos esset restitutus; optabat Synodus ut per quos acceperat turbandi Ecclesias potestatem, per eosdem amitteret. Est unus, inquiunt, ex illis qui plurimum excitant turbarum Eustathius, ex Sebaste Minoris Armeniæ: cujus cum exposuissent in fide orthodoxa inconstantiam, aut potius sæpius simulatam ab hæresi resipiscentiam, per quam a Liberio Pontifice & Synodo Tyanensi in Episcopatum suum restitutus fuerat, ut nos supra ex Basilio latius deduximus numero. 275, sic prosequitur. Iste itaque jam Fidem eam, in quam receptus est depopulatur; cumque illis facit qui homoousion anathemate perstringunt. Deinde & hæresi patrocinatur eorum, qui Spiritum sanctum spoliant Divinitate. Quoniam igitur istinc vires accepit lædendi Ecclesias ac publicandi suas impietates, fiducia quam vos dedistis ad subversionem multorum usus; necesse est ut istinc quoque veniat malorum istorum correctio scribaturque Ecclesiis, quibusnam conditionibus ad communionem susceptus sit; simul vero adjiciatur, quomodo jam immutata sententia, gratiam a Patribus qui tunc erant acceptam irritam reddat. Quod autem petant significari, quibus conditionibus Eustathius ad communionem Liberii susceptus fuerit; videntur existimasse, aliquid amplius Romæ extitisse subscriptum ab Eustathio, quam libellum ipsius supplicem, cum litteris Liberii exhibitum Concilio Tyanensi: deinde sic prosequantur Episcopi Orientales.

[409] [& quomodo posterior resuscitet fabulas ritusque Judaicos;] Alter ex illis de quibus vos admonemus, est Apollinarius, haud parum & ipse Ecclesias contristans. Facilitati namquescribendi dequovis argumento conjunctam habens sufficientem linguæ facultatem, orbem libris suis implevit, contempto Ecclesiaste, qui cavendum esse dicit, ne multi fiant libri. In multitudine enim certum est quod multa delinquantur: nam quomodo potest in multiloquio vitari peccatum? Sunt vero quæ scribit etiam ad Theologiam pertinentia; non ex Scripturæ probationibus, sed ex humanis argumentis adstructionem habentia. Scripsit & de resurrectione quædam fabulose, imo Judaice composita: in quibus dicit, nos iterum ad cultum a Lege præscriptum reversuros, ita ut iterum & circumcidamur, & Sabbatum observemus, & a cibis in Lege prohibitis abstineamus, Sacrificiaque Deo offeramus, & in templo Hierosolymis adoremus, atque prorsus ex Christianis Judæi reddamur: quibus quidnam poterit ridiculum magis, imo alienius ab Euangelico dogmate dici? Deinde & de incarnatione tantam movit Fratribus perturbationem, ut pauci eorum quibus colloquii nonnihil cum illo intercessit, priscum pietatis characterem conservent: multi vero, rerum novitatibus attendentes, ad quæstiones & contentiosa inutilium verborum commenta aversi sint. Paulini ordinationem in Episcopatum Antiochenum, quoniam legitimum tuebantur Romani, ipsorum judicio etiam reliquerunt; solum queruntur, quod Marcelli dogmatibus videretur adhærere, ejusque sectatores sine discrimine ad communionem admitteret. Rogant propterea & obtestantur, ut universis per Orientem Dei Ecclesiis quæsitum auxilium exhibeant.

[410] Basilius, præter litteras communi Orientalium nomine scriptas ad Occidentales, forsan hujus legationis opportunitate usus, [Basilius Ambrosio Episcopatum gratulatur,] S. Ambrosio rescripsit, eique susceptum Episcopatum Mediolanensem gratulatus est, glorificans Deum nostrum, qui in singulis generationibus eos qui sibi placent deligit. [B. Ep. 55] Quodque qui olim ex pastoribus ovium populo suo Principem excitavit, & Amos de grege caprarum sumptum spiritu suo instruxit, & ad propheticam dignitatem extulit; nunc virum ex urbe regia, cui totius gentis principatus concreditus erat, sapientia sublimem, generis claritate, vitæ splendore, orandi facultate, & rebus secularibus illustrem, ad gregum Christi curam traxit; qui projectis hujus vitæ opibus universis, & pro damno habitis ut Christum lucri faceret, commissa sibi magni ac præclari navigii, Ecclesiæ videlicet Dei, in fide Christi gubernacula accepit. Tum prosequens, ad obeundum strenue munus Episcopale his verbis hortatur: Age igitur, o homo Dei; quandoquidem non ab hominibus accepisti aut doctus es Euangelium Christi; sed ipse te Dominus, e medio judicum terræ desumptum, [& mutuam per litteras communicationem petit] ad Cathedram Apostolicam transtulit; certa bonum certamen, corrige ac moderare infirmitatem populi, si qua Arianæ vesaniæ labe tactus est: renova prisca Patrum vestigia. Ultimo rogat, ut fundamentum dilectionis, quod per litteras jecerat, assiduitate mutui per eas alloquii in ædificium excitare & provehere studeret, & hoc pacto possent spiritu conjuncti esse, licet terrestri habitatione quam longissime alter ab altero essent dissiti. Dubitandum non est, quin Basilii desiderio satisfecerit Ambrosius, quamvis non extent hujus ad illum quæ id probent Epistolæ. Et fructus quidem cultæ inter eos amicitiæ videri potest, quod Basilius allaboraverit, ut corpus S. Dionysii, Mediolanensis Episcopi, qui sub Constantio pulsus in Armeniam exul obierat, Mediolanensibus restitueretur; ut habent Ado, Usuardus, aliique Martyrologi, ac Breviarium Mediolanense, & nos ad XXV Maji, ubi de isto Sancto num. 13. Vicißim etiam res Orientalium promoverit Ambrosius, zeloque suo ita Occidentales excitaverit ad succurrendum, ut decreverint quosdam de suis mittere in Orientem, qui S. Meletium & Paulinum (si fieri posset) inter se conciliarent. Sed omnia turbavit incursus barbarorum in Imperium. Hoc item tempore, Valente quintum & Valentiniano Consulibus, Euzoius, qui sectæ Arianæ Antiochiæ Episcopus fuit, extremum vitæ diem confecit: in cujus locum Dorotheus suffectus est. [Socr. lib. 4 cap. 125]

[411] [Dorotheus legatus invenit Romanos] Profectus interim in Occidentem Dorotheus Presbyter, Romæ invenit Petrum, Alexandrinum Archiepiscopum, successorem Athanasii, ab Arianis Sede sua pulsum, qui ad implorandum Pontificis auxilium eo se contulerat. Damasus excepit Dorotheum, ex eoque audivit postulata Episcoporum Orientalium, præsente Petro Alexandrino: sed falsis rumoribus aut persuasionibus contra SS. Meletium & Eusebium Samosatenum praventus, desideratum auxilium aut ejus spem concedere vel noluit vel non potuit; & cognovit Dorotheus, non sine gravi indignatione, Meletium & Eusebium Romæ inter Arianos censeri: quapropter infecta re in Orientem reversus est, retulitque Basilio, quos habuisset cum Petro apud Damasum Reverendissimum Episcopum sermones; [contra Meletium & Basilium præoccupatos,] & mœroreteum affecit cum narraret, inter furiosos Arii sectatores censeri Deo carißimos Episcopos Meletium atque Eusebium: ad quorum rectam fidem demonstrandam magnum argumentum haberi asserit Basilius, ad Petrum Alexandrinum scribens, quod bello Arianico impetantur; idque, licet aliud esset nihil, suffecturum semper apud eos qui rem oculis rectis intueantur. [B. Ep. 321] Itaque Tuam, inquit, Pietatem cum duobus illis conjungere debet societas illa afflictionum pro Christi causa. De cetero persuasissimum habeas, vir revera reverendissime, non esse vel verbulum aliquod orthodoxum, quod non isti viri libere & confidentissime prædicarunt: id quod, Deo teste, auritus ego auditor affirmo: qui nec ipse horum societatem ad horulæ spatium tolerassem, si tantillulum in fide claudicantes deprehendissem. Etenim Dorotheus, cum videret Romæ ita traduci Eusebium & Meletium, non potuit non omnino moleste ferre; ideoque, minori quam par erat moderatione & mansuetudine, verba habuit cum Petro Alexandrino, similiter de sanctis illis exulibus persuaso. Hinc querelas Petri Basilius cum accepisset, agnoscit humiliter, propter peccatorum merita eam esse temporum iniquitatem, [& de hoc queritur Petro Alexandrino;] ut nec diligentissimi quidem Fratres inveniantur satis moderati; nec bene comparati ad ministeria, aut ex animi sui sententia omnia facientes; adeoque, si quid peccatum esset, id se improbante factum.

[412] Expostulaverat autem amice Petrus, quod Basilius nihil ad ipsum scripsisset de Apollinario & Eustathio, [cui scribens Basilius,] uti neque de Episcopis Ægypti exulibus, qui Marcellianos in communionem admiserant, aliis Orthodoxis minime consultis, & præsertim Basilio, cui tamen commissa videtur cura fuisse Marcellianos Ecclesiæ reconciliandi: ad Solitarios vero scripserat, ab ejusmodi reconciliatione abstinerent, donec omnia legitime per canones componerentur. Petro igitur respondit Basilius, se propter frequentes rerum adversarum nuntios, assuefactum adeo esse, ut imposterum ad quævis vel maxime incredibilia imperturbatum animum, nec timore dejectum ullo, possideret. Quæ contra Ecclesiæ statum essent ab Arianis jam pridem comparata, [miratur ejus contra se credulitatem nimiam;] licet multa & magna essent, & per orbem terræ sermonibus omnium disseminata, nihilominus sufferenda esse, eo quod ab hostibus manifestariis & in Verbum infesto veritati animo pugnantibus proficiscerentur. Illos se admirari, si contigerit quandoque ut antiquum suum non obtineant; non, si quando quid audacius & facinorosius contra pietatem attentaverint. At mœrore se affectum & conturbatum vehementius, ob ea quæ ab iis perpetrabantur, qui eodem modo essent affecti, & easdem secum foverent opiniones. Verum hæc ipsa etiam, eo quod frequentius fierent, & non minima essent quæ ad suas aures deferrentur, non admodum videri paradoxa. Hanc ob causam nequaquam vehementius se commotum, propter res nuper gestas inordinatissime, nec iis suas aures obtundi; partim quod sciret, famam fortuito delatam res istas perlaturam fuisse ad ejus cognitionem; partim etiam quod secundos nuntios opperiretur, eadem tristia certius relaturos; deinde quod nec par nec æquum esse judicaret, ut gravatim & moleste ferret istiusmodi, quasi indignatus se parvi habitum.

[413] Ad auctores porro horum ea scripsisse se, [& de Marcellianis a se tolerati] quæ conveniebat; admonendo videlicet, ut, quandoquidem distractio quædam animorum Fratres ibi existentes divideret; non tamen deficerent a caritate mutua; sed expectarent usque dum ii, penes quos potentia residebat, per disciplinam Ecclesiasticam erroribus occurrerent & mederentur: quandoquidem autem id etiam scripsisset Petrus, [rationem reddit.] recte, & prout par erat incedens, se laudibus ipsum esse prosecutum, & gratias insuper Deo habuisse, quod veteris illius ordinatissimæ disciplinæ reliquiæ superessent etiamnum apud ipsum, nec Ecclesia inter persecutiones vires suas & fortitudinem amisisset, & Canones non essent secum persecutionem passi: Ceterum quod ad Marcellianorum conversionem attineret; Galatis, inquit, qui frequentes mihi turbas concitarunt (Marcellus enim, ut dictum est, Ancyranus in Galatia Episcopus fuerat) adhuc non potui quidquam respondere, [quos videtur reduxisse in viam.] quod tuam expectarem responsionem. In præsenti, si voluerit Dominus, ipsique me admiserint in hoc negotio, spes est me posse populum ad Ecclesiam reducere, ut non possint nobis in os reponere, quod ad Marcellianorum partes accesserimus; sed appareat illos membra extitisse illius Ecclesiæ, quæ est corpus Christi. Quocirca malitiosa & infamis calumnia, quæ quaquaversum diffundebatur, ab hæreticis illis orta, in meam assumptionem & admissionem grassata fuit (quæ tamen me nequaquam pudore suffudit) tamquam ego partes ipsorum foverem. Ita non deerant unquam, qui, quidquid pro hæreticorum reductione aut Ecclesiarum pace ageret Basilius, sinistra interpretatione invidiose traducerent, ut hæreticus ipse tunc audiret, cum maxime laborabat hæreticos ad Ecclesiæ unitatem reducere. Credibile tamen est, piis ejus laboribus favisse misericordem Dominum; quandoquidem S. Hieronymus, aliquot post annis enumerans sectas hæreticorum varias, quibus Ancyrana civitas discissa erat, de Marcellianis taceat.

[414] Ad ultimos vitæ Basilii annos spectat etiam epistola, Sozopolitanis scripta. [B, Ep. 65] Indoluit illi, ubi nuntiatum ipsi fuit, [Sozopoli novam super Incarnatione questionem] præter Arianorum tumultum grassantem in Ecclesiis, & confusionem quam illi de fidei verbis excitarunt; aliam adhuc novam contentionem esse apud eos obortam, quæ universam Fratrum congregationem vehementer anxiam reddebat. Nam scripserant ipsi Sozopolitani, nova dogmata, & auribus fidelium insueta, tamquam ex Scripturarum disciplina introduci; & quosdam apud se esse, qui salutarem Jesu Christi dispensationem dissolvunt, quantum in ipsis est, & negant magni mysterii gratiam, quod a seculis celatum est, suo autem tempore manifestatum. Hoc enim tollitur ab iis qui dicunt, Dominum, cæleste corpus habentem, advenisse. Quis usus sanctæ Virginis, si non ex massa Adam erat assumenda deifera caro? Quis porro tam audax, ut Valentini dogma, jam olim suppressum, sophisticis verbis Scripturarumque testimonio denuo nunc excitet renovetque? Non enim recentior de apparentia impietas est, [redarguit Sanctus,] sed olim ab insulso stolidoque Valentino incepit: qui pauca Apostoli verba dilacerans, impium sibi ipsi figmentum paravit, Dominum dicens formam servi, & non ipsum servum assumpsisse; & in figura ipsum natum esse affirmans, non ipsum hominem ab eo assumptum. His finitima solent isti effutire, quod deplorare convenit, novos nobis introducentes tumultus. Ita Basilius, Apollinarium ejusque asseclas intelligens.

[415] Similiter iisdem his ultimis vitæ ejus annis scripta est & alia epistola, ad Urbicium Monachum, [aliamque Apollinarii hæresim.] qua æque impium errorem Apollinarii refutat, docentis, quod Deus in carnem conversus fuisset; non autem per Mariam suscepisset, illam Adami massam, sed in substantiam materialem Deitas ipsa mutata transiisset. [B. Ep. 344] Facile quidem foret, inquit Basilius, hanc absurdam sententiam refutare; sed quandoquidem ex se ipsa blasphemiæ convincitur, satis erit (sicut arbitror) apud illum qui Dominum metuit nominasse. Erant tamen Sozopoli, qui dicebantur absurdam istam fovere sententiam. Itaque Sanctus, hæresi ista paucis refutata, concludens ait: Ab hæreticorum communione vosmetomni modo puros custodite; scientes, quod indifferenter in his habere, libertatem nostram tollit, quam in Christo habemus.

CAPUT XXXVI.
Extrema S. Basilii acta, mors, sepultura.

[416] Cum circa annum CCCLXXVII vellet universorum Dominus respicere lacrymas & exaudire gemitus Ecclesiæ suæ, sub Arianorum tyrannide per annos jam quadraginta septem laborantis, & tantum non oppressæ; induxit in Imperium de thesauris divinæ suæ justitiæ, barbaras nationes, Gotthos & Hunnos, [Anno 377, grassantibus per Imperium barbaris] quibus hæreticum Imperatorem debellaret, Ecclesiamque ab ipsius tyrannide vendicaret. Igitur postquam Gotthi, primum ab Hunnis pluribus cladibus contriti, & Imperatori Romanorum supplices facti, tantum non ex commiseratione admißi in Imperium, Danubium trajecissent; ipsi cum hostibus suis Hunnis, sancito inter se contra hospites suos fœdere arma moverunt, primamque cladem Romano exercitui sub Lupicino duce intulerunt. Valens, autem intellecto suorum casu & barbarorum rebellione, pace um Persis quibuscumque potuit conditionibus inita, Profuturum & Trajanum exercituum Profectos, cum copiis misit in Thraciam, ipse mox Antiochia profecturus Constantinopolim. Interim tota illa regione victores grassabantur barbari. Tunc Eusebius Samosatenus Episcopus exulabat in Thracia: quem bellico tumultu undique circumfusum conservavit idem Deus, qui facere potuit, ut sanctus Jonas in ventre ceti illæsus permaneret, & in igne adeo vehementi sine aliquo nocumento timentes Deum vivere possent. Hæc cum ex Libanio Diæcono Basilius intellexisset, [Basilius Samosateno exuli gratulatur Dei protectionem,] a quo etiam reliqua quæ contra Orthodoxos ibi acta erant edoctus erat; litteras dedit ad illum, gratulatus quod declarasset Dominus, quam non deserat Sanctos suos, dum magna & potenti manu sua vitam ejus undique protexit; spiritu tantum non prophetico subjungens, Et imposterum conservabit te, qui hoc potest præstare, Deus. [B. Ep. 9] Idem det nobis, si vixerimus, videre peroptabilem istam faciem tuam, aut aliis saltem, qui reditum tuum non secus expectant quam propriam ipsorum salutem. Persuasus sane sum, quod propter lacrymas Ecclesiarum, & gemitus illos, quibus post te ingemiscunt omnes, hominum amator Deus te conservaturus sit in vita, donec gratiam suam impertiatiis, qui noctes atque dies opem ipsius implorant.

[417] Ita Basilius, quasi præsagus, brevi ad Ecclesiam suam rediturum Eusebium, pacemque dandam Orthodoxis, seque in vita hac non diu superfuturum. Prosequens vero juxta rationem temporis cœptum sermonem; [& præsagit citum reditum ad suam Ecclesiam;] Interea, inquit, majores & graviores illis locis afflictiones inferri audimus, de quibus (siquidem possibile est) velociter; sin minus, per religiosissimum Fratrem Paulum Sympresbyterum ad nos revertentem, ut petimus, edoceamur, quod illæsa & incolumis vita vestra custodiatur. Quoniam vero audimus, universum iter plenum esse latronibus & excursoribus; metuimus, ne si in illorum manus incidat Frater, illi nos simus causa mortis. Quod si mediocrem tranquillitatem dederit Dominus, quemadmodum de exercitus transitu audimus; curabimus & nostrorum aliquem mitti, qui vos invisat, & singula quæ isthic geruntur annuntiet. Ex his colligere licet, epistolam scriptam ante Profuturi & Trajani adventum, [prout factum, Valente exules revocante,] barbaris adhuc Thraciam depopulantibus. Illis deinde victis fugatisque, Ducibus vero prædictis impedire frustra conatis, inter viarum angustias, commeatum deferendum ad barbaros; Valens Antiochia exire compulsus; quemadmodum invalescente hoc bello, aliis curis distractus, destiterat ab illis in exilium mittendis qui fidem consubstantialis amplexabantur; ita nunc multo magis, agnoscens forte vindicem Dei manum, sed sera pœnitentia ductus, nostros Orthodoxos ab exiliis revocat. [Socr. lib. 4 cap. 78] Redierunt ego in suas Sedes orthodoxi Episcopi: interque eos Eusebius Samosatenus, Petrus Alexandrinus, Meletius Antiochenus.

[418] Secutum vero est bellum lacrymabile in Thracia: in quo destitutæ equitum præsidio Romanæ legiones, a Gotthis cinctæ & usque ad internecionem cæsæ sunt. [Chronic. Hieron.] Ipse Imperator Valens, cum sagitta saucius fugeret, & ob dolorem nimium sæpe equo laberetur, ad cujusdam villulæ casam deportatus est: quo persequentibus barbaris, & incensa domo, sepultura quoque caruit. At hæc nihil attinet fusius explicare, cum Basilium vix spectent; nisi quod in eodem prælio, cum multis aliis præcipuis belli ducibus, Trajanus occubuit, Basilio familiaris & ob virtutem æstimatißimus. [quo etiam mortuo orthodoxia restauratur:] Valente e vivis sublato, æderat tempus, quo Deus, per Gratianum & Theodosium orthodoxos Imperatores, daret quietem a persecutionibus, & Ecclesiis pacem, quam videre Basilius optaverat intimis suspiriis, & postulaverat precibus non intermißis. Verumtamen aliter visum est divinæ providentiæ, quæ non permisit Sanctum suum plus quam refloresentis Ecclesiæ primordia aspicere, ut citius æterna pace & tranquillitate frueretur, velut alter Moyses; nam huic Prophetæ Nyssenus fratrem comparat; qui cum terram promißiouis intrare multis votis expetiisset, jamque prope adesset ut videre eam posset a longe, jussus est a Domino mori, [Or. F.]

[419] Reliquum est ut Basilii mortem audiamus, sanctæque illius animæ peregrinationem, [prius tamen Basilius moritur,] qua a nobis peregre profectus est, ut præsens sit apud Dominum, per totum vitæ cursum hoc unum meditatus. [G. Ep. 37] Beatæ vero hujus animæ transitum, quæque hunc secuta sint, Theologi nobis explicabit oratio; Quamquam alioqui Ecclesiæ solitudinem intueri, hujusmodi gloria detonsæ & spoliatæ, atque corona tali orbatæ, tam grave ac molestum est, ut nec oculis spectari, nec auribus percipi possit, his quidem certe qui mente præditi sunt. Cum itaque, inquit ille, cursu confecto Basilius ac fide servata, dissolutionis desiderio teneretur, tempusque coronarum instaret; atque illud quidem non audivisset, Ascende montem & morere; verum, Morere, atque ad nos ascende; hic quoque miraculum edidit, superioribus haudquaquam inferius. Nam cum ferme mortuus & exanimis esset, maximaque ex parte vita perfunctus, [in hoc similis Moysi. terram promissionis non ingresso,] circa extremos sermones robustior fit, ut cum pietatis verbis abscederet, ac fidelissimis suis cultoribus ad Ecclesiasticos gradus provehendis manum & spiritum præberet; ut ne sacrario fraudarentur, quos discipulos atque in Sacerdotio adjutores habuerat. Hæc Nazianzeni verba, quamvis obscuriora, indicare videntur, Basilium, longa jam tabe confectum, cum viribus corporis omnino consumptis indies moriturus crederetur, imo forsan subinde animideliquia pateretur, instantis mortis indicia; tantisper adhuc sibi restitutum (quod fieri non raro solet iis qui paulatim tabescunt) ut quosdam suos discipulos sacris Ordinibus, præsertim Sacerdotio initiaret; quin etiam forsan aliquos in locum defunctorum consecraret Episcopos. His notatis, [ante mortem tamen adhuc aliquos ordinavit.] ad ea quæ sequuntur, inquit Nazianzenus, gravatim quidem, tandem tamen se conferet oratio, licet aliis potius quam nobis hic sermo conveniat. Nec enim in dolore philosophari queo (etsi ut philosopharer vehementer contenderim) dum mihi commune detrimentum in animo versatur & calamitas ea quæ universum terrarum orbem invasit.

[420] Jacebat ille extremos spiritus ducens, atque a cælesti choro, [Ad sic defuncti corpus] ad quem jam pridem oculorum aciem intendebat, expetitus. Effusa autem circum eum erat tota civitas, jacturam atque discessum hunc ægerrime ferens; ac discessum vero ejus, perinde ut tyrannidem accusans; ejusque animam, non secus ac si retineri manibusque vel precibus cogi posset, arripere studens. Dementes enim eos calamitas reddebat: nec quisquam erat, qui non aliquam vitæ suæ partem, si fieri posset, illius vitæ addere paratus esset. Ut autem victi sunt (oportebat enim eum hominem deprehendi) atque ipse ad Angelos, a quibus abducebatur, postremis his verbis usus esset; In manus tuas commendo spiritum meum; [undique concurritur.] animam lætus exhalavit; non ante tamen, quam sacrosancta doctrina eos qui aderant non nihil instruxisset, extremisque alloquiis meliores effecisset. Tum vero miraculum, omnium quæ unquam fuerunt celeberrimum, designatur. Efferebatur vir sanctus, sanctorum virorum manibus elatus: unusquisque autem operam dabat, alius ut fimbriam, alius ut umbram, alius ut sacriferum lectulum arriperet, ac vel solum attingeret (quid enim illo corpore sanctius aut purius?) alius ut propius ad eos, qui corpus ferebant accederet, alius ut aspectu solo frueretur, tamquam is quoque utilitatis aliquid afferret.

[421] Plena erant fora, porticus, duplicia & triplicia tabulata hominum, deducentium, præeuntium, prosequentium, assectantium, se invicem impellentium: multa millia hominum, omnis generis & ætatis, & ante eum diem incognita. Psalmodiæ a luctu vincebantur: patientia, doloris magnitudine frangebatur: [eoque apud parentes sepulto,] certabant nostri cum exteris, cum Ethnicis, Judæis, advenis, iique vicissim nobiscum, utris uberiores lacrymæ uberiorem utilitatem afferrent. Denique calamitas ea in periculum desiit: multæ enim animæ, ex vi protrusionis & compressionis, una cum eo excesserunt, quæ talis finis titulo felices prædicatæ sunt, ut discessus ipsius sociæ, atque (ut ferventiorum quispiam dixerit) funebres victimæ. Tandem corpus, cum rapientium manus vix effugisset, ac prosequentes superasset, in parentum sepulcro conditur; ac Sacerdotibus Sacerdotum princeps, Prædicatoribus magna Vox meisque auribus insonans, Martyribus Martyr adjungitur.

[422] Ac nunc ille quidem in cælis est; illic etiam (ni fallor) sacrificia pro nobis offerens, & pro populo preces fundens: neque enim ita nos reliquit, ut prorsus dereliquerit. At ego, media ex parte mortuus & dissectus Gregorius, [funebrem sermonem concludit Nazianzenus,] utpote a magno illo socio divulsus, atque exulem & miseram vitam trahens (ut consentaneum est eum qui ab eo disjunctus sit) haud scio quemnam, post illius instructionem, finem nanciscar; a quo nunc quoque per nocturnas visiones admoneor, & castigor, si quando ab officio recessero. Nec vero ego quidem luctus laudibus adjunxi, atque illius vitam oratione expolivi: sed proposui communem virtutis tabulam, ac salutiferum omnibus Ecclesiis omnibusque animis exemplum; in quod, velut in vivam quamdam legem, intuentes, vitam nostram dirigemus: vobis autem, qui ab ipso doctrina sacra imbuti estis, quid aliud suaserim, quam ut eum semper spectetis, ac, tamquam ipse & vos videat & a vobis videatur, spiritu instruamini? Adeste jam, ac me circumsistite omnis illius chorus, tam qui Sacrarii estis, quam qui inferioris Ordinis; tam qui de nostris, quam qui de exteris; encomium mecum conficite; alius aliam quampiam illius virtutem exponentes; & requirentes, qui sedetis in thronis, legislatorem; qui rempublicam geritis, [omnes ad eum laudandum invitans,] civitatis principem ac velut conditorem; plebeji, moderatorem; litterarum studiosi, præceptorem; virgines, pronubum; conjugatæ, magistrum pudicitiæ; solitarii, eum qui vobis pennas addebat; cœnobitæ; judicem; simplices, itineris ducem; speculationis amantes, theologum; hilares, frænum; calamitosi, solatium; senes, baculum; juvenes, pædagogum; pauperes, largitorem; locupletes, dispensatorem. Quin mihi quoque videntur & viduæ patronum suum laudare, & orphani patrem, & pauperes pauperum amatorem, & ægrotantes medicum cujuscumque morbi, & sani sanitatis custodem; omnes denique eum, qui omnibus omnia factus est, ut omnes, aut certe quamplurimos lucrifaceret.

[423] Habes hæc a nobis, Basili, hoc est a lingua quondam tibi suavissima, atque honore & ætate æquali: quæ si ad virtutis tuæ meritum prope accesserint, beneficium id tuum est (te enim fretus hanc orationem institui) sin autem longe infra illius dignitatem & spem tuam substiterint, [& ipsum, ut jam cælo receptum invocans.] quid facerem homo, & senectute, & morbo, & tui desiderio confectus? quamquam Deo quoque gratum est quod pro viribus efficitur. Tu vero, sacrum & divinum caput, e cælo nos quæso respice; carnisque stimulum, a Deo nobis ad disciplinam datum, aut precibus tuis siste, aut certe ut eum forti animo perferamus effice, atque omnem nostram vitam ad id quod maxime conducibile est dirige: nosque, posteaquam ex hac vita migraverimus, illic quoque in tabernaculis tuis excipe, ut simul viventes, & sanctam ac beatam Trinitatem, cujus nunc exiguam speciem & imaginem accepimus, purius pleniusque cernentes, desideriis nostris finem statuamus; ac bellorum eorum, quæ intulimus vel pertulimus, hoc præmium referamus. Et tu quidem a nobis orationem hanc habes: nos autem, vitam post te cum morte commutantes, quis laudaturus est? si quid tamen laude dignum orationi suppeditemus.

CAPUT XXXVII.
De Reliquiis S. Basilii Brugas Flandrorum translatis & usque hodie servatis.

[424] Nemini non videbitur admiratione dignum, quod de tam celebris Sancti Reliquiis vix ulla relicta memoria sit, nulla uspiam facta corporis elevatio, translatiove legatur, cujus monumentum vel historia ad posteros transierit. Tanti tamen thesauri Caput, brachium, & costam Romæ haberi asserit Paucirolius in Reliquiarum Urbis Indiculo; partem vero non exiguam a quingentis minimum annis poßidet celeberrima Flandrorum civitas Brugæ, [Sancti Basilii ecclesiam Brugis] ubi etiam extat antiquitus ecclesia, sub ejusdem Sancti nomine dicata. Fundator fuit Theodoricus Alsatius, Flandrorum ac Viromanduorum Comes ab anno MCXXVIII ad LXIX: de qua fundatione Brugis accepimus Philippi filii diploma, datum anno MCLXXXVII; & a Roberto III Flandriæ Comite renovatum, anno MCCCXXI. Hoc tenore:

[425] Universis, tam præsentibus quam futurus, præsentes litteras inspecturis, [Robertus 3 Comes testatur fundatam & dotatam] Robertus Comes Flandriæ salutem, & rei gestæ noscere veritatem. Ad perpetuam rei memoriam, notum facimus universis. Ut instituta salubriter, nostris & Prædecessorum nostrorum temporibus, prudenti & proviso, maturoque consilio confirmata per Prædecessores nostros, certa quadam notitia propagentur in posteros; nec processu temporis a posterorum memoria, per ineptam oblivionis caliginem, evanescant; litterarum solent indiciis publicis armari. Nos igitur attendentes, Prædecessores nostros, pro suarum ac Prædecessorum & Successorum suorum animarum salute, Brugis in Burgo, in honorem Dei, beatæ Virginis Mariæ, & S. Basilii Episcopi, ecclesiam ex proprio sumptu ædificatam, ad ibidem Deo per quatuor Capellanos inibi institutos in propria persona deserviendum, fundasse, & canonice statuisse: pro quibus reditus & alia ordinarunt provisa; prout in litteris infrascriptis, Sigillo quodam bonæ memoriæ Domini Philippi, olim Flandriæ Comitis, Prædecessoris nostri sigillatis, [a Theodorico Alsatio.] apparebat prima facie, hæc & alia inter cetera plenius continentur. Quas litteras nos vidimus, & diligenter inspici, ac collationem de de iis fieri fecimus solerter: quarum tenor talis est.

[426] Ut in temporibus nostris instituta salubriter & prudenti confilio confirmata, certa quadam notitia propagentur in posteros, nec processu temporis a posterorum memoria per ineptam oblivionis caliginem evanescant, litterarum solent indiciis æternari. Quapropter ego Philippus, Dei gratia Flandriæ Comes, [juxta diploma Philippi filii ejus,] tam posteris quam præsentibus, notum esse volo, quod pater meus dignæ memoriæ Comes Theodoricus, & mater mea piæ recordationis Comitissa Sibilla, divina inspiratione commoti, pro animarum suarum & suorum Prædecessorum nec non & Successorum salute, Brugis in Castello, in honore Dei & beatæ Virginis Mariæ, & S. Basilii Episcopi, ecclesiam ex proprio sumptu ædificari fecerunt, & ad ibidem Deo serviendum in propria persona, per quatuor Capellanos, canonice statuerunt singulis decem libras infesto sancti Martini ex officio Lambini, singulis XXVII solidos ex ministerio Lamberti … Sequitur singulorum redituum accurata enumeratio; qua studio brevitatis prætermissa, sic continuatur Diploma.

[427] Ut autem hæc omnia quæ postea supervenerunt vel adhuc supercrescent, rata & inconvulsa permaneant, litterarum custodiæ commiserunt, & privilegii sui munimine firmaverunt: [signatum an. 1187,] quod longo tempore post eorum decessum, ex communi incendio Brugensi, per incuriam deperiit. Ne autem hoc infortunio, quod bene fecerant eorum amitteret posteritas; quidquid in eo dignum memoria conscriptum fuerat, rescribi & confirmari feci; subscriptis eorum qui interfuerunt nominibus, Gerardi, Brugensis Præpositi, Flandriæ Cancellarii; Hugonis, Decani S. Donatiani; Joannis, Brugensis Castellani; Gilberti de Aria. Actum in Maleo, anno incarnati Verbi MCLXXXVII.

[428] Quarum litterarum effectum Nos Robertus, Comes Flandriæ supradictus, pro Nobis & Successoribus nostris, auctoritate nostra Principali, perpetuum vigorem & roboris firmitatem volumus obtinere. In cujus rei testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum. Datum Curtraci, Præsentibus, Magistro Nicolao de Petra, ecclesiæ B. Mariæ Brugensis Præposito; Mag. Henrico Bram, [& anno 1321 renovatum.] Legum professore, Canonico Tornacensi; Mag. Christiano, ecclesiæ Harlebecensis Præposito; Domino Christiano, dicto Matam, Decano dictæ Harlebecensis ecclesiæ; Simone Vastun, Flandriæ Receptore; & Rogerio Tomun, Consiliario & Serviente nostro; die Mercurii, post festum B. Petri ad vincula, anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo primo: & Bullæ appendebat Comitis sigillum in cera alba, & jam fere flava. Inferius scriptum erat; Facta collatione hujus, cum Bulla reservata in sacello sacri Cruoris Brugis; inveni ego infrascriptus Notarius, Brugis quoque residens, copiam hanc cum illa concordare: quod attestor. Et signatum erat, Spetael Notarius 1671.

[429] Inter Cruce-signatos Principes, qui pro recuperanda Terra-sancta per Minorem Asiam victores transierunt, & recuperata cæsis barbaris Nicæa, Iconium in Lycaonia, atque Cæsaream in Cappadocia obtinuerunt anno MXCVII, [In illam ecclesiam illatæ reliquiæ ipsius Sancti,] fuit Robertus II, Hierosolymitanus inde dictus, Flandriæ Comes. Huic inter prædam potuit obtigisse S. Basilii corpus, quod ille in Flandriam miserit, vel ex Syria post biennium reversus attulerit; quamvis ejus rei nulla extet memoria. Roberti illius ex sorore Gertrude & Theodorico Alsatiæ Lantgravio nupta, nepos fuit Theodoricus, cognomento Alsatius, [fuerint a Roberto II allata circa 1098,] post S. Caroli Dani necem vindicatam & abdicatum Guilielmum Normannum, assumptus in Comitatum Flandriæ. Hic prænominatam S. Basilii ecclesiam fundavit dotavitque, Princeps pius, & quater in sacram militiam profectus; unde prima vice revertens anno circiter MCXXXIX, videtur adduxisse uxorem Sibillam, Hierosolymitani Regis Fulconis filiam, cum qua prædictam deinde ædificavit ecclesiam, sanctoque Basilio dicavit; utique vel ob recentem aliquam erga eumdem obligationē, vel causa felicis ex Syria reditus; nisi opinari quis mallet. Sancti istius ossa tunc primum allata in Flandriam fuisse ab ipsomet. Ut ut est, [vel ab ipso Theodorico circa 1140] idem Comes secundam in Orientem expeditionem suscepit anno MCXLIV; indeque anno MCL reversus Brugas, juxta Meyerum in Annalibus Flandriæ, & septimo Idus Aprilis, incredibili gaudio ac gratulatione a Flandris exceptus, sacerrimi cruoris Christi portionem, in phiala crystallina deportatam, per Leonium Abbam Bertinicum, collocavit in æde S. Basilii; ad quam cum ingens undique concursus multaque miracula fierent, atque ita prioris Patroni cultus ac veneratio obscuraretur, [una cum aliis Reliquiis compluribus:] visum fuerit huic renovandæ, ornandæq; pariter Collegiatæ & primariæ ecclesiæ conducturum, si in hanc transferrentur S. Basilii sacra ossa; nisi id malimus factum opinari per præmemoratū Burgi Brugensis incendium, longo tempore post excessum Fundatorum, uti loquitur Robertus III; quando restauratis ecclesiis ambabus, placuerit sic dividere Reliquias, a Theodorico olim depositas ad S. Basilii, ut hujus ecclesiæ, utpote Palatinæ, manserit sacer Cruor; Collegiatæ eidemque Parochiali, ceteræ ex Asia, Gallia, Italia, Belgioque collectæ, quarum in Diplomate Philippi Comitis habetur notitia.

[430] Diploma hoc habemus transumptum sub fide publica Claudii Agretti, Protonotarii Apostolici. Habemus etiam aliud instrumentum Translationis alterius, factæ anno MCCCCLXIII; ac denique Translationis tertiæ, hoc ipso quo imprimimus anno MDCXCVII celebratæ; quando in veteris capsæ apertione sola inventa narratur Reliquia S. Basilii, una cum litteris in pergameno cum magno sigillo rubro, exhibente effigiem equestrem, & sericis antiquis ligamentis adjunctis, cujus lectura, tam in sigillo, quam in pergameno, non potuit fieri, propter nimiam vetustatem. [cum instrumento antiquo servatis,] Cum magno profecto posteritatis detrimento, ex tali lectura, si fieri ea potuisset, verosimiliter intellecturæ nomen ac tempus primi translatoris ac donatoris. Oliverius Vredius, inter Brugenses hujus seculi eruditos Iurisconsultos nominatißimus, anno 1639 edidit Sigilla Comitum Flandriæ, insigni Commentario illustrata. Primus ibi equestris occurrit Balduinus, Insulanus a patria, Pius vero a divino cultu dictus, teste Meyero, & ab anno MXXXIV ad MLXVII potitus Comitatu. Cum isto aliisque sequentibus conferre si libeat vetus istud, cujus litteræ evanuerunt, sigillum; fortaßis ex majori minorive ruditate equi equitisque, haud inverosimilis formabitur conjectura de ipsius sigilli, & rerum hinc pendentium ætate: ego transeo ad instrumentum anni MCLXXXVII, cujus hic est tenor.

[431] In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Amen. [quæ omnes enumerantur.] Anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo octuagesimo sexto, VIII Kalendas Junii, in ecclesia B. Donatiani Brugis, aperta sunt octo scrinia, in quibus inventæ sunt Reliquiæ Sanctorum quamplurimæ, per manum Philippi Flandrensis & Veromandensis Comitis, filii Theodorici Comitis, præsente Florentio Hollandiæ Comite, & Gerardo nostræ ecclesiæ Præposito; item Gerardo, Insulano Præposito; & ceteris Confratribus nostris, [specialis,] aliisque quampluribus. In uno itaque scrinio, quod S. Basilii dicitur, inventæ sunt Reliquiæ, quæ subscriptæ sunt, veraci testimonio litterarum impositæ.
Reliquiæ S. Basilii, scilicet ossa.
R. S. Nicolai, os de capite ejus.
R. S. Andreæ.
R. S. Georgii.
R. S. Firmini.
R. S. Martini.
De linteo Domini, unde pedes Apostolorum in cœna tersit.
De petra, ubi Christus fuit, quando jejunavit 40 diebus.
R. S. Radegundis.
De S. Silvino, costa una, dens, & digitus unus.
R. S, Sebastiani, de costa ejus.
S. Petri,
S. Mariæ.
S. Joannis,
S. Vedasti.
De S. Folquino, costa una, & digitus unus.
R. S. Petri, S. Joannis, S. Vedasti.
R. S. Cosmæ.
S. Peregrini.
De veste Innocentium.
De S. Theodoro.
De ligno Dñi.
De barba S. Amandi.
R. S. Pauli, S. Remigii, S. Petri.
De monte Calvariæ.
De Præsepe Domini.
De Brachio S. Odulphi.
R. Symonis & Judæ.
S. Bartholomæi Apostoli.
S. Agnetis Virginis.
S. Eligii.
De columna, ubi fuit Dominus flagellatus,
Do concha, unde lavit pedes Apostolorum.
R. S. Mariæ, S. Petri, S. Pauli.
R. S. Gregorii, S. Germani, S. Simplicii.
S. Andreæ.
S. Remacli.
R. S. Jonæ Prophetæ.
R. S. Cæciliæ digitus.
S. Berthæ.
De ligno Domini.
R. S. Bertini.
S. Audomari.
S. Scholasticæ.
S. Felicii Papæ.
De oleo quod benedixit S. Benedictus.
De petra, super qua Dominus stetit.
R. S. Pauli, S. Cyriaci, Martyrum.
S. Hypoliti Mart.
S. Gengulphi Mart.
S. Pancratii Mart.
S. Sabinæ Virg.
S. Odulphi.
S. Gerulphi.
S. Maximi.
S. Quintini.
S. Machuti.
S. Idebergæ.
S. Martini.
S. Gregorii.
De Præsepe Domini.
De Virga Aaron.
R. S. Jacobi Apostoli.
S. Marcellini & S. Geminiani,
De capillis S. Christophori.
De capillis Apostolorum Petri & Pauli.
SS. Matthiæ & Andreæ,
S. Joannis Euangelistæ.
R. S. Felicitatis.
Brachium S. Severiani.

Hæc autem Philippus sigillo suo muniri præcepit.

A tergo inscriptum erat eodem charactere, Reliquiæ: & additum recentiori manu, Visitatæ 1186. Quid autem septem aliis scriniis contineatur, vel quid iis postea factum sit, [veluti in eodem S. Basilii scrinio positæ.] Brugensibus examinandum relinquo.

[432] De alia Reliquiarum S. Basilii visitatione, & depositione in ornatiorem capsam, testatur Registrum Actorum capitularium præfatæ ecclesiæ S. Donatiani Brugensis, notatum F folio 246, pag. versa 51: cujus hoc est extractum. Die XVIII mensis Aprilis, anno MCCCCLXIII supradicto, conclusum fuit per Dominos Capitulum, quatenus Dominus Suffraganeus R. D. Episcopi Tornaci, accepta licentia ab eodem Domino Episcopo, transferat, quam rectius melius, sacras Reliquias corporis S. Basilii, [Eædem Reliquiæ anno 1463 31 Maji,] & alias in veteri capsa existentes, & eas reponat in novo feretro, ex auro & argento ob hoc fabricato. Quæ quidem translatio facta fuit anno ab incarnatione Domini MCCCC sexagesimo tertio, Indictione XI, mensis Maji die vero penultima, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, Domini Pii divina Providentia Papæ II anno quinto, in hac ecclesia S. Donatiani Brugensis, scalfaudo bene carpentato, ante doxale; & sacrosanctæ Reliquiæ inferius designatæ, nuper ex quadam vetusta capsa, in qua diu ab antea, videlicet de anno Domini MCLXXXVI, VIII Kal. Junii, Philippo Flandriæ & Veromandum Comite, Theodorici Comitis Flandriæ filio tunc regnante, reverenter extiterant collocatæ, a casu disrupta, extractæ fuerunt per Reverendum in Christo Patrem, D. Guilielmum Vasoris, sacræ Theologiæ Profefforem, de Ordine Prædicatorum, Episcopum Sareptanum; ad hoc a Reverendo in Christo Patre & Domino, D. Guilielmo Episcopo Tornacensi loci Diœcesano, speciale mandatum habente, translatæ, [in novam capsam transferuntur,] & in novo feretro, S. Basilii attitulato, in Illustrissimorum Principum Dominorum, Philippi Burgundiæ, Lotharingiæ, Brabantiæ, & Limburgiæ Ducis; ac Flandriæ, Arthesii, Burgundiæ, Palatini, Hannoniæ, Hollandiæ, & Zelandiæ, ac Namurci Comitis, Sacrique Imperii Marchionis; Dominique Frigiæ, Salinarum & Mechliniæ: Caroli Comitis Carolesii, ac de Castrolino & de Bethunia Domini, ipsius domini Philippi filii legitimi & heredis: nec non Joannis Ducis Clevensis; Reverendique in Christo Patris Domini Caroli de Borbonio, Archiepiscopi Lugdunensis, Primatis Franciæ; Ludovici Comitis S. Pauli, Illustrisque Dominæ Agnetis Burgundiæ, Ducissæ Borboniæ; ac Adolphi Clevensis Domini de Ravestain, dicti D. Ducis Clevensis fratris; [coram Proceribus utriusque statui,] ac etiam Reverendorum venerabiliumque in Christo Patrum Duorum Thomæ Assanensis, in partibus Angliæ Episcopi, de Ordine Prædicatorum; Nicolai Abbatis de Eeckhout, Brugensis; & Roberti Watiniensis, Ordinis S. Augustini; nec non Nicasii de Puteo, de Bethunia; Joannis de Vassaya, Sonegiensis, Joannis Vincentii, Casletensis; & Caroli de Campis, Thoraltensis Ecclesiarum collegiatarum Præpositorum; ac Rolandi scriptoris Decani, & omnium fere Dominorum, hujus ecclesiæ S. Donatiani tunc Canonicorum aliorumque vivorum Ecclesiasticorum, [atque Canonicis S. Donatiani:] & populi multitudinis præsentia, reverenter & devotæ reconditæ & reclusæ.

[433] Exhinc sequitur eadem enumeratio Reliquiarum, nulla addita aut dempta. Ac primum nominantur Ossa plurima S. Basilii: quibus postea nihil deceßisse, alio forte translatum, non ausim asseverare: cum in ultima translatione non admodum multa ossa reperta sint; nihil autem ceterarum hic rursus nominatarum Reliquiarum; specificationem autem harum sequitur nomenclatura Canonicorum, qui translationi huic adfuerunt, videlicet;
Joannes Mynheere,
Philippus Syron,
Victor de Swavenaerde,
Balduinus Spoel,
Jacobus Maes,
Burchardus Kederkin, [quorum hæc tunc nomina]

Ægidius Beversluys,
Nicolaus Brudimont,

Presbyter.

Jacobus de Campis,
Ricardus de Capella,
Henricus de Miret,
Joannes Damiens,

Subdiaconi.

Carolus Soillot,
Joannes de Feraye,
& Jacobus de Purgatorio.

Acolythi.

Notarii vero fuerunt,
Joannes Flaming,
Jacobus Juvenis,

[434] Tertia translatio Reliquiarum S. Basilii in novam iterum capsam, [An 1687.] eamque argenteam, peracta est hac nostre ætate, anno scilicet MDCLXXXVII; celebritate autem majori, si dignitatem personarum excipias, quæ prioribus interfuerunt. Etenim ceremoniæ omnes adhibitæ sunt, quæ solennitatem reddere poterant augustiorem, exquisitißima musica intercinente. Orationem latinam habuit R. A. D. Petrus Maes, ejusdem cathedralis ecclesiæ Canonicus; Belgicam, ad confertam populi concionem, dixit P. Iacobus Mols, Societatis Iesu celeberrimus sui temporis orator. Reliqua tibi dabit ipsum, quod ea super re confectum est, publicum Illustrißimi Domini Episcopi, Reliquias tranferentis, Instrumentum,

Humbertus Guilielmus, Dei & Apostolicæ Sedis Gratia Episcopus Brugensis, perpetuus ac hereditarius Flandriæ Cancellarius, Regiæ suæ Majestati a Concilio Status, &c.

[435] Universis & singulis præsentes litteras visuris, seu legi audituris, [Rogatus Episcopus] salutem in Domino. Promotioni cultus Sanctorum studiose semper intendimus, scientes Deum omnipotentem in Sanctis suis honoratum, Sanctorum cultores ad Sanctorum in æterna beatitudine societatem disponere, & efficacius perducere. Cum itaque nuper, ex pietate & munifica liberalitate Reverendi adm. Domini Eugenii de Vicq, Decani ecclesiæ cathedralis S. Donatiani, absoluto opere novi feretri sacrarum Reliquiarum S. Basilii Magni, Cæsareæ in Cappadocia Archiepiscopi & Confessoris, singularis Patroni, a multis retro seculis in eadem ecclesia cathedrali asservatarum, & piæ venerationi exhibitarum; adm. Reverendi & venerabiles Domini, prædictus Decanus & Capitulum ejusdem ecclesiæ, desiderantes pro posse mandare excutioni translationem prædictarum sanctarum Reliquiarum, ex antiquo in antedictum novum feretrum, [transferre ossa S. Basilii,] Nos debita cum instantia requisierint, id fieri cum solennitatibus & ceremoniis opportunis adhoc requisitis.

[436] Hinc est quod nos ea de causa, anno Domini millesimo sexcentesimo atque octogesimo septimo, [13 Junii, cum omni ceremonia,] mensis Junii, die XIII, pridie festi ejusdem S. Basilii, sedente in Cathedra S. Petri Romæ Innocentio Papa ejus nominis undecimo, Leopoldo Augusto imperante, & Regnante Carolo secundo Hispaniarum Rege, Flandriæ Comite, accesserimus supradictam ecclesiam cathedralem, ibidemque Pontificalibus induti, cum ministris & lumine, præsente Clero ac honorabilioribus viris infra nominatis, & frequenti populo, ante summum altare chori ejusdem ecclesiæ, decantato prius Hymno, Veni creator Spiritus, cum Collecta ejusdem, postquam Rev. adm. Dominus Decanus, alta voce, nomine suo & Capituli exposuerit, ac nos iterum rogaverit, ut dignaremur Reliquias prædictas S. Basilii transferre de antiquo in novum feretrum; jusserimus ad nos afferri antiquam capsam seu feretrum dictarum Reliquiarum S. Basilii, ante nostrum adventum in mensa a latere Euangelii expositum: quod prævia diligenti visitatione reperimus debite occlusum. [veteri capsæ eadem eximit,] Apertoque de mandato nostro dicto antiquo feretro, reperta fuit in eo parvula cistula lignea, rubro depicta, vinculis ferreis bene occlusa; in qua reperimus tria ossa, nempe magnam partem spinæ dorsi, cui affixa est schedula pergamena, in verbis continens, Reliquiæ Sancti Basilii Archiepiscopi; & duo alia, simul involuta gossypio, & obducta albo serico Damasceno, cum litteris in pergameno, cum magno sigillo rubro, exhibente effigiem equestrem, & sericis antiquis ligamentis adjunctis; cujus lectura, tam in sigillo quam in pergameno, non potuit fieri, propter nimiam vetustatem. Dictaque ossa, discooperta & integre inventa, omnibus præsentibus veneranda exposuimus & exhibuimus: ac prædictas Reliquias, in corporali alio mundo simul junctas, decenter manibus nostris involvimus, & in præsentia nostra in eodem corporali consui curavimus filis byssinis: ad quas eosdem Reverendos admodum ac venerabiles Dominos de Clero ejusdem ecclesiæ, aliosque notabiliores præsentes, tam ecclesiasticos quam seculares, ad osculum ante summum altare prædicti chori per ordinem admisimus. Postmodum omnes easdem Reliquias, [exhibetque præsentibus osculanda,] dicto corporali inclusas, in novo serico cæruleo filis sericis ejusdem coloris involvimus. Denique idem involucrum inclusimus novæ cistulæ, ab extra affabre depictæ, & superne inscriptæ rubro colore: Reliquiæ S. Basilii Magni, Translatæ XIII Junii, MDCLXXXVII; & ab intra coopertæ satino cæruleo (quam prævie juxta præscriptum Pontificalis Romani, cum prædicto novo feretro majori argenteo, benediximus) una cum præsentibus nostris litteris, prædicto pervetusto illi pergameno transfixis, inter duas culcitras ex satino cæruleo ab utraque parte factas, ac copia per nos authenticata & sigillata cujusdam testimonii anni Millesimi centesimi octogesimi sexti VIII kal. Junii; qua patet, per Philippum, filium Theodorici Comitem Flandriæ, in præsentia Florentii Comitis Hollandiæ, [& reponit in novam:] Gerardi Præpositi S. Donatiani, item Gerardi Præpositi Insulani, & reliqui Cleri ecclesiæ S. Donatiani, prædictas Reliquias S. Basilii Magni, aliasque complures fuisse visitatas debitis ceremoniis, & sigillo ejusdem Comitis Flandriæ adjuncto, apposito antedictæ novæ cistulæ sigillo nostro, ab utroque latere in cera rubra.

[437] Acta fuerunt hæc in choro sæpe dictæ ecclesiæ cathedralis S. Donatiani Brugis, anno mense, & die, quibus supra, [coram Decano & Canonicis,] præsentibus in eadem solenni translatione admodum Reverendis & venerabilibus Dominis, videlicet Nobili Domino Eugenio de Vicq, J. U. L. prædictæ ecclesiæ Decano; D. Joanne Pinckel, S. T. L. Archidiacono; D. Jacobo de Crits, Cantore; D. Joanne de Blifsy, S. T. L. Archipresbytero; D. Joanne Francisco de Baillencourt, J. V. L. nobili D. Joanne van Volden, J. V. L. D. Francisco van Torre, D. Claudio Agretti, J. V. D. Nobili D. Roberto Alexandro de Haynin. J. U. D. Alberto Claysman, J. U. L. Nobill D. Carolo Triest, J. U. L. D. Henrico Mortel, D. Joanne Bapt. Besoete, J. U. L. D. Nicolao Rosignol. D. Gaspare Gelson, D. Theodoro Benoit, Nobili D. Alexandro van Volden, J. V. L. D. Carolo Alexio de Baillencourt, J. V. L. D. Joanne Bapt. vanden Bogaerde, D. Ludovico Collaert, D. Petro Maes, J. V. L. Nobili D. Guilielmo Josepho Alverado y Braccamonte, Nobili D. Jacobo Francisco de Aranda, J. V. L. D. Petro Stalpaert; Canonicis, Presbyteris, ac reliquo ejusdem chori Clero; nec non adm. Reverendis & venerabilibis Dominis, [aliisque ecclesiasticis,] DD. Placido Ockerhout, & Martino Colle, S. Andreæ & Dunensium respective Abbatibus; D. Judoco Ranst J. V. L. & Decano Ecclesiæ Cathedralis S. Bavonis Gandavi; Reverendis Patribus Carolo Claesman & Jacobo Mols, Presbyteris Societatis Jesu.

[438] Præsentibus etiam aut invitatis Prænobilibus, Generosis ac Honorabilibus viris DD. Excellentissimo Domino Procopio de Lalein, ex Comitibus de Hooghstrate, Comite de Renebourgh, a consilio militari suæ Majestatis & Superintendente militiæ Provinciæ Flandriæ; Nobili D. Ferdinando Augustino de Vicq, Toparcha de Meulevelt & Desmarreis; civitatis Brugensis Sculteto; Nobili D. Francisco Nans, Toparcha de Meetkerckhove, Brugensium Burgimagistro primario; Nobili D. Claudio de Corte, Brugensium Burgimagistro secundario; Nobili Christophoro van Volden, primo Brugensium Graphiario; Nobili Philiberto van Volden, [ac multa nobilitate.] Toparcha de Creugert, Franconatensium Consule primario; Nobili D. Nicolao d'Heere, Franconatensium Consule; Consultissimo Domino Jacobo de Steenberge, Franconatensium Graphiario primario; Generosissimo viro D. Ambrosio de Præcipiano Comite de Soye, Regiæ suæ majestati a consiliis Bellicis & militiæ Præfecto; Generosissimo Viro D. Alberto de Merode, Comite de Wattou & Thian, Tribuno legionis pedestris Præsidii Brugensis. Nobili Jacobo de Croonendaele, Vice-comite de Vlieringe, Toparcha de Breethaut; Nobili D. Philippo Alberto de Vicq, Barone de Cumtigh, Toparcho de Vissennacq; Nobili D. Joanne Carillo, Toparcha de Cauwerbourg; Nobili D. Carole Gillon, Toparcha de Snellegem; & in præsentia plurimorum Reverendorum atque Honorabilium utriusque ordinis Virorum. In quorum omnium fidem ac testimonium has litteras propria manu signavimus, nec non majori nostro sigillo, & Secretarii nostri signatura, communiri jussimus.

H. G. EPISCOPUS BRUGENSIS
Infra de mandato Illustrissimi ac Reverendissimi Dñi Episcopi Præfati
Brouckmans Secretar. 1687.

CAPUT XXXVIII.
De recentiori tribusque Græcorum Doctoribus, Basilio, Nazianzeno & Chrysostomo communi festo, per Joannem Metropolitam Euchaitarum instituto, ipsorumque vulgatis iconibus.

[439] Janningus noster, ad diem V Iunii, in Corollario de tribus Sanctis Dorotheis, [Floruit Joannes ab an. 1050] unius eorum dicti Iunioris Vitam daturus, auctore Joanne Metropolita Euchaitarum, de hujus ætate, Sede, atque scriptis prolixius agit toto §. 3; docetque, ex Andrea Darmario, post annos CCCCLXIV opera illius describente, eisque præmittente epitomen vitæ, cœpisse illum Euchaitarum Ecclesiam regere sub Constantino Monomacho & Imperatrice Zoe. Suscepit Imperium Monomachus anno MXLII, & tenuit usque ad MLIV, perrexitque regnare ejus uxor Zoe usque ad MLVII. Successerunt in sceptris Michael Stratonicus, Isaacus Commenus, [& post an. 1081 instituit festum hoc,] Constantinus Ducas, Romanus Diogenes, Michael Ducas, & Nicephorus Botoniates usque ad annum MLXXXI; quando evectus ad thronum fuit Alexius Comnenus; & adhuc in vivis erat prælaudatus Joannes. Isto enim anno occasionem datam fuisse novo festo, de quo agere hic instituimus, intelligitur ex rei gestæ narratione, quæ legitur in excusis Menæis ad diem XXX Ianuarii, quando istud festum ibidem sic indicitur. Τῇ αὐτῇ Μηνὶ Λ᾽. Ejusdem mensis die XXX. Μνήμη τῶν ἐν Ἁγίοις Πατέρων ἡμῶν καὶ οἰκονομικῶν διδασκάλων, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. Memoria sanctorum Patrum nostrorum & œcumenicorum Doctorum, Basilii Magni, Gregorii Theologi, & Joannis Chrysostomi.

[440] Hanc indictionem sequitur Sticherum, non unius, ut fere alias, distichi, sed distichorum jambicorum omnino sedecim; estque in fine hexametron, metricæ Ephemeridi aptum, hoc modo.

Λαμψεν ἐνὶ τριακοστῇ Χρυσοτριστήλιος αἴγλη.

Sole nitet triplici mensis trigesima Jani.

Instituti autem festi Historia, quam dixi, consequenter deducitur, hic autem Latine redditur a R. P. Nicolao Rayæo S. T. P. studiis hisce nostris, in spem continuandæ succeßionis & operis, ex voluntate Superiorum nunc primum addito, cum huc usque progressa impreßio & reliquus mensis Iunius prælo esset paratus. Itaque ipsius nomen minus frequenter hic, frequentißime autem recurret Deo dante, in secuturo post Iunium primi Semestris Supplemento. Interim ejus, Græce bene periti operæ acceptum refer Lector, si Acta Græca, in dimidia quæ imprimenda restat Iunii parte occursura, accipias haud paulo emendatiora, [cujus Historia ex Menæis sumpta.] quam dare in priori parte potui, multipliciter distractus in Responsionibus ad Carmeliticas Accusationes deproperandis, & defensione Romæ atque Madriti instruenda. Leo Allatius in sua de Symeonum scriptis Diatriba pag. 112 indicat repertum a se Joannis Metropolitæ Euchaitarum Ἐγκώμιον εἰς τοὺς τρεῖς ἁγίους Ἱεράρχας, Βασίλειον τὸν Μέγαν, Γρηγόριον τὸν Θεολόγον, καὶ Ἰοάννην τὸν Χρυσόστομον, hoc principio, Τρεῖς με πρὸς τριώνυμον παροτρύνουσι κίνησιν. Tres me ad trinominem motum exstimulant. Utinam addidisset Allatius, undenam totus contextus Græcus haberi poßit! quid ni tamen suspicemur inde sumptam esse ipsam hans quam subjicio, Historiam?

HISTORIA INSTITUTIONIS.
Ex Menæis impreßis, Interprete Nicolao Rayæo S. F.

Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia(S.)

AUCTORE F. B.

[441] Ἡ αἰτία τῆς ἑορτῆς γέγονε οὕτως. Ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Ἀλεξίου ὁς μετὰ Βοτονιάτην τὰ σκῆπτρα τῆς βασιλείας ἐδέξατο, ἐν Κωνσταντινουπόλει στάσις γέγονε παρὰ τῶν ἐλλογίμων καὶ ἐναρέτων ἀνδρῶν, τῶν μὲν ὑπερτιθέντων τὸν μέγαν Βασίλειον, ὑψήγορον αὑτὸν λεγόντων; ὡς τὴν τῶν ὄντων φύσιν ἐξερευνήσαντα, καὶ ταῖς ἀρεταῖς μικροῦ τοῖς ἀγγέλοις παραμιλλώμενον. Καὶ μὴ δ᾽ ἐν τοῦ προχείρου συγχωροῦντα, καὶ τὸ ἦθος ἐμβρίθη, καὶ μηδὲν γήἳνον ἔχοντα· ὑποβιβαζόντων δὲ τὸν θεῖον Χρυσόστομον, ὡς ἐναντίως δῆθεν ἐκείνῳ διακείμενον κατὰ τὸ πρόχειρον εἶναι καὶ ἑλκτικὸν εἰς μετάνοιαν· τῶν δὲ, τοῦτον δὴ τὸν θεῖον Χρυσόστομον ὑψούντων, ὡς ἀνθρωπικώτερον διακείμενον ταῖς διδασκαλίαις, καὶ τῷ λείῳ τῆς φράσεως πάντας καθοδηγούντας, καὶ πρὸς μετάνοιαν ἐκκαλούμενον, καὶ τῷ πλήθει τῶν μελιῤῥύτων λόγων, καὶ τῇ κατ᾽ ἔννοιαν δεινότητι προτιθέντων τοῦτε μεγάλου Βασιλείου καὶ Γρηγορίου· ἑτέρων δὲ, τῷ Θεολόγῳ Γρηγορίῳ προςκειμένων, ἅτε δὴ τῷ κομψῷ καὶ τῷ πεποικιλμένῳ, τῷ διατύρῳ τε τῶν λόγων, καὶ τῷ τῶν λέξεων ἀνθηρῷ, πάντας τοὺς ἐπὶ τῇ ἑλληνικῇ παιδείᾳ διαβοήτους, καὶ τοὺς καθ᾽ ἡμᾶς ὑπερβάντι. Καὶ τούτῳ τὴν νικῷσαν διδόντων· κᾀκείνων ὑπερβιβαζόντων αὐτὸν, ὡς συμβαίνειν, διαιρεθῆναι τὰ πλήθη, καὶ τοὺς μὲν Ἰωαννίτας λέγεσθαι, τοὺς δὲ Βασιλείτας, Γρηγορείτας δὲ τοὺς λοιπούς.

[442] Ἐπὶ τούτοις δὴ τοῖς ὀνόμασι, τῶν περὶ λόγους στασιαζόντων, καὶ τούτων οὕτω λεγομένων ἐπὶ χρόνοις ἐσύστερον, ὁπτάνονται οἱ μέγιστοι οὗτοι, καθ᾽ ἕνα πρότερον, εἶτα καὶ ἅμα (ὕπαρ οὐκ ὄναρ) τῷ τότε τῆς Εὐχαἳτῶν πόλεως τῶν ἱερῶν ἐξηγουμένῳ, Ἰωάννῃ τῷ πάνυ ἀνδρὶ, τἄλλα μὲν ἐλλογίμῳ, καὶ παιδείας ἑλληνικῆς οὐκ ἀμαθῶς ἔχοντι, ὡς τὰ αὐτῷ πονηθέντα δείκνυσιν, ἀρετῆς δὲ εἰς ἄκρον ἐληλυκότι· καὶ μιᾷ γλώττῃ φασὶ πρὸς αὐτὸν· Ἡμεῖς ἓν ἐσμὲν, ῶς ὁρᾷς, παρὰ τῷ Θεῷ, καὶ ὀυδὲν ἡμῖν ὑπεναντίον, οὐδὲ μάχιμον· ἀλλὰ καιροῖς ἰδίοις ἕκαστος τῷ θείῳ κρουόμενοι πνεύματι, τὰς πρὸς σωτηρίαν τῶν ἀνθρώπων διδαστκαλίας συνεγραψάμεθα, καὶ ἃ ἐμυούμεθα, ἐκδεδώκαμεν· καὶ ὁ πρῶτος ἐν ἡμῖν οὐκ ἔστιν, οὔτε μήνγε ὁ δεύτερος· ἀλλ᾽ εἰ τὸν ἕνα λέξεις, οἱ δύο παρέπονται. Ὅθεν κέλευε ἀναστὰς τοῖς στασιάζουσιν ὑπὲρ ἡμῶν μὴ διΐστασθαι· σπουδὴ γὰρ καὶ ζῶσι καὶ μεταστᾶσιν ἡμῖν εἰρηνεύειν, καὶ εἰς ὁμόνοιαν ἄγειν τὰ πέρατα· ἀλλὰ καὶ ἡμέρᾳ μιᾷ σύναψον. Καὶ ὥς σοι προσῆκον, τὰ τῆς ἑορτῆς ἡμῖν ἐπιτέλεσον, καὶ τοῖς ἐξ ἧς παράδος, ὡς ἡμεῖς ἓν ἐσμὲν τῷ Θεῷ, πάντως δὲ καὶ ἡμεῖς τοῖς ἐκτελοῦσι τὴν μνήμην, τὰ εἰς σωτηρίαν συμπράξοιμεν· δοκοῦμεν γάρ τι καὶ ἡμεῖς ἔχειν παρὰ τῷ Θεῷ. Ταῦτα εἰπόντες ἔδοξαν αὖθις εἰς οὐρανοὺς ἀναπτάναι, φωτὶ ἀπείρῷ καταλαμπόμενοι, καὶ ὀνομαστὶ ἀλλήλους μετακαλούμενοι.

[443] Ὁδὲ θεῖος ἐκεῖνος ἀνὴρ ὁ Εὐχαἳτῶν δηλαδὴ Ἰωάννης, καθὼς οἱ Ἅγιοι εἰσηγήσαντο διεπράξατο· τό τε πλῆθος καὶ τοὺς στασιάζοντας καταστείλας (ἐδόκει καὶ γὰρ ἐπ᾽ ἀρετῆ διαβόητος ὁ ἀνήρ) τὴν ἑορτὴν ταύτην παρέδωκε τῇ ἐκκλησίᾳ ἑορτάζειν Θεῷ. Καὶ ὅρα μοι τὸ φρόνημα τοῦ ἀνδρός. Ἐπεὶ γὰρ εὗρε τὸν Ἰαννούαριον μῆνα, τοὺς τρεῖς ἔχοντα τούτους, κατὰ μὲν τὴν πρώτην, τὸν Μέγαν Βασίλειον, κατὰ δὲ την εἰκοστὴν πέμτην τὸν θεῖον Γρηγόριον, κατὰ δὲ τὴν εἰκοστὴν ἑβδόμην τὸν θεῖον Χρυσόστομον, συνῆψε πάλιν αὐτοὺς κατὰ τὴν τριακοστὴν, κάνοσι καὶ τροπαρίοις καὶ ἐγκωμίοις καταστέψας ὡς προσῆκεν αὐτοῖς· ἃ καὶ νεύσει αὐτῶν, ὡς οἶμαι, γεγονότα, ὀυδενὸς λείπονται τῶν εἰς ἔπαινον, ὡς καὶ πάντων ὑπερκεῖσθαι τῶν ὅσατε ἐξ ἐκείνου γεγόνασι, καὶ ὅσα γενήσονται.

[444] Ἦσαν δὲ τὴν θέσιν τοῦ σώματος καὶ τὴν μορφὴν οἱ Ἅγιοι οὗτοι, ἔχοντες οὕτως. Ὁ μὲν θεῖος Χρυσόστομος, τὴν ἰδέαν τοῦ σώματος, ἦν βραχὺς πάνυ τὴν ἡλικίαν, μεγάλην κεφαλὴν τοῖς ὤμοις αἰωρῶν. Ἰχνὸς εἰς τὸ ἀκριβέστατον, ἐπίῤῥινος, εὑρὴς τοὺς μυκτῆρας, ὠχρότατος μετὰ τοῦ λευκοῦ, κοίλους τοὺς κόγχους τῶν ὀφθαλμῶν ἔχων, καὶ βολβοῖς τουτῶν κεχρημένος μεγάλοις· ἐφ᾽ οἷς καὶ συνέβαινε, χαριέστερον ταῖς ὄψεσιν ἀποστίλβειν, εἰ καὶ τῷ λοιπῷ χαρακτῆρι τὸν ἀχθόμενον παρεδήλου· ψιλὸς καὶ μέγας τὸ μέτωπον, καὶ πολλαῖς βολίσι κεχαραγμένος· ὧτα περικείμενος μεγάλα, καὶ τὸ γένειον μικρὸν καὶ ἀραιότατον, ὑπὸ πολιαῖς ταῖς θριξὶν ἐξανθῶν· τὰς σιαγόνας πεπιεσμένας εἴσω ἔχων, τῇ νηστείᾳ εἰς τὸ ἀκρότατον. Τοσοῦτον δὲ περὶ αὐτοῦ ἀναγκαῖον εἰπεῖν, ὅτι λόγῳ πάντας καὶ τοὺς παρ᾽ ἕλλησι σοφοὺς ὑπερῆρεν. ἐξαιρέτως δὲ δεινότητι τῇ κατ᾽ ἔννοιαν, καὶ τῷ λείῳ καὶ ἀνθηρῷ τῆς φράσεως· εἰς τοσοῦτον δὲ τὴν θείαν γραφὴν ἐσαφήνισεν, ὡς τῶν ἅλλων ὀυδεὶς· καὶ ὑπὸ τῷ εὐαγγελικῷ κηρύγματι συνετέλεσεν, ὡς εἰ μὴ ἦν οὗτος ὁ Ἅγιος (εἰ καὶ τολμηρὸν φάναι) ἔδει πάλιν ἐπὶ γῆς δευτέραν τοῦ Χριστοῦ παρουσίαν γένεσθαι· εἰς δὲ ἀρετὴν καὶ πράξιν καὶ θεωρίαν τοσοῦτος ἐγένετο, ὡς καὶ πάντας ἄρδην ὑπερβαλέσθαι· ἐλεημοσὺνης καὶ ἀγάπης χρηματίσας πηγὴ, καὶ ζῆλος ἄντικρυς, φιλαδελφίᾳ τε καὶ διδασκαλιᾳ.

[445] Ὁ δὲ μέγας Βασίλειος ἦν τὴν θέσιν τοῦ σώματος εἰς πολὺ μῆκος, ἐπὶ τοῦ ὀρθίου σχήματος ἀναδραμὼν, ξηρὸς καὶ λειπόσαρκος, μέλας τὸ χρῶμα, ὠχρότητι τὸ πρόσωπον σύγκρατος, ἐπίῤῥινος, εἰς κύκλον τὰς ὀφρῦς περιηγμένος, τὸ ἐπισκήνιον συνεσπακὼς, φροντιστικῷ ἐοικὼς, ὀλίγαις τὸ πρὸσωπον ἀμαριγαῖς ῥυτιδούμενος, ἐπιμήκῃς τὰς παρειὰς, κοῖλος τοὺς κροτάφους, ἡρέμα ἔχων ἐν χρῷ κουρίας, τὴν ὑπήνην ἀρκούντως καθειμένος, καὶ μεσαιπόλιος. Οὗτος ἐν λόγοις οὐ μόνον τούς κατ᾽ αὐτὸν, ἀλλὰ καὶ τοὺς παλαιοὺς ὑπερέβαλε· διὰ γὰρ πάσης ἐλθὼν παιδεύσεως, ἐν ἑκάστῃ τὸ κράτος ἐκτήσατο· οὐχ ἧττον δὲ τὴν διὰ πράξεως ἀσκήσας φιλοσοφίαν, καὶ διὰ ταύτης τῇ θεωρίᾳ τῶν ὄντων προβάς. Ἐπὶ τὸν θρόνον τῆς ἀρχιερωσύνης ἀνήχθη τεσσαράκοντα χρόνων γενόμενος, καὶ ἐπὶ πέντε ἔτεσι τῆς ἐκκλησίας προστάς.

[446] Ὁ δὲ ἱερὸς Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, κατὰ τὸν τύπον τῆς ἡλικίας τοῦ σώματος, ἐτύγχανε μέτριος, ὕπωχρος, βραχὺ μετὰ τοῦ χαριέντος, σιμὸς, ἐπ᾽ εὐθείας τὰς ὀφρῦς ἔχων, ἧμερον βλέπων καὶ προσηνὲς· θάτερον τῶν ὀφθαλμῶν, ὃς ἦν δεξιὸς, συγνότερον κεκτημένος, ὃν ὀυλὴ κατὰ τὸν κανθὸν συνῆγε· τὸν πώγωνα ου βαθὺς, δασὺς δὲ ἐπ᾽ εὐθείας, ἱκανῶς φαλακρὸς, λευκὸς ταῖς θριξὶ, τὰ ἄκρα τῆς γενειάδος ὡς περικεκαπνισμένα ὑποφαίνων. Τοῦτο δὲ εἰπεῖν περὶ αὐτοῦ ἄξιον, ὅτι εἰ ἔδει γενέσθαι ἐν ἀνθρώποις εἴκονά τινα καὶ στήλην κατὰ μέρος, ἐκ πασῶν συγκειμένην ἀρετῶν, τοῦτο ἦν ὁ μέγας Γρηγόριος, βίου λαμπρότητι τοὺς κατὰ πράξιν ευδοκίμους ὑπερβαλὼν· ἐπὶ τοσοῦτον θεολογίας προήχθη, ὡς πάντας ἡττᾶσθαι τῆς σοφίας αὐτοῦ, τῆς τε ἐν λόγοις, τῆς τε ἐν δόγμασιν, ὄθεν καὶ τὴν Θεολόγος προσηγορίαν ἐκτήσατο· προέστη δὲ καὶ τῇς Κονσταντινουπόλεως Ἐκκλησίας χρόνους δώδεκα, ὑπὲρ τὰ ὀγδοήκοντα ἔτη γενόμενος.

[447] Τῶν τριῶν τούτων πρεσβείαις, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ πάντων, τῶν Ἁγίων, τὰς τῶν αἱρέσεων ἐπαναστάσεις κατάβαλε, καὶ ἡμᾶς ἐν ὁμονοίᾳ, καὶ εἰρηνικῆ καταστάσει διαφύλαξον, καὶ τῇς οὐρανίου σου βασιλείας ἀξιωσον, ὄτι εὐλογητος εἶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[441] [Historia Officio interposita, refert,] Causa hujus festi talis extitit. Imperante Alexio Comneno, qui post Botoniatem sceptra Imperii suscepit: orta est Constantinopoli dissensio, inter viros scientia & vitæ probitate conspicuos. Alii commendabant Magnum Basilium, dicentes, eum alta & magna prædicare, rerum omnium naturam ingenio discutere, virtute ferme superare Angelos, [quomodo aliis S. Basilium,] vel non facile ipsis concedere; pollere morum gravitate, neque quidquam terrenum habere. Extenuabant autem iidem illi Divinum Chrysostomum, quasi huic omnino oppositum, ac talem cujus optimum quemque facillime tæderet. Alii e contrario eumdem Divinum Chrysostomum extollebant, [aliis Joannem Chrysostomum] velut impensius deditum doctrinæ, & cunctos ducentem lenitate orationis, vocantemque ad resipiscentiam; demum mellifluorum verborum multitudine & subtilitate cogitationum eum præferebant Magno Basilio & Gregorio Theologo. Alii erga hunc magis afficiebantur, perinde ac si eleganti, [aliis Greg. Theologum præserentibus,] vario, insinuantique ac florido dicendi genere vicisset omnes, qui etiam nostra ætate fuerunt, fama græcanicæ eruditionis insignes. Et hi huic primas deferebant, aliis eas transferentibus in alios. Unde factum est, ut, scisso studia in contraria incerto vulgo, alii Joannitæ, alii Basilitæ, Gregoritæ vocitarentur alii.

[442] Ergo dum sub his nominibus inter se oratores disceptant; [hinc orto quasi schismate] Maximi illi, de quibus agimus, Doctores, primum seorsim, deinde & simul videndos sese offerunt Joanni, tunc in Euchaitarum civitate Sacris præfecto, valde præstanti viro; & cetera quidem celebri, neque (ut indicant quæ elaboravit opuscula) imperito græcanicæ eruditionis; sed celebriori propter virtutem, [simul illi apparent Joanni Ep. Euchaita,] cujus apicem attigerat. Vera visio fuit, non somnium: & hæc ad Joannem missa vox est: Nos unum sumus, ut vides, apud Deum; & nulla est inter nos dissensio, nulla pugna; verum quas suis quisque temporibus, divino impulsi spiritu, utiles ad hominum salutem tradidimus præceptiones; & quæ discebamus arcana, ea in lucem emisimus. Neque vero quisquam inter nos primus est, nec secundus. Si unum voces, duo sequuntur. Idcirco surge, & dic partibus, ne nostri causa dissideant: [sibique, ut unis, commune festum indici mandant.] nam in ea cogitatione curaque versamur, ut vivos inter & nos qui e vivis excessimus, concilietur pax, & in concordiam reducantur extrema. Quem in finem nos uno die conjunge: &, quemadmodum te decet, diem illum nobis festum consecra, itaque ostende nos coram Deo unum esse. Nos autem simul dabimus omnem operam, ut hujusce rei memoriam celebraturi accipiant ad æternam salutem subsidia: videmur enim & nos posse aliquid apud Deum. His dictis visi sunt iterum subvolare in cælum, multa luce circumfusi, & alter alterum suo quemque nomine compellantes.

[443] Surgens ergo vir ille divinus, nimirum Euchaitarum Antistes Joannes, fecit ut suaserunt Sancti. [quod ille facit] Postquam autem vulgus partiumque conatus represserat (erat enim huic viro per virtutem conciliata summa auctoritas) memoratum festum diem in Ecclesia Dei agendum præcepit. Atque ecce viri prudentiam. [electo ad id Januarii die 30.] Cum hos tres animadvertisset coli uno & eodem mense Januario, Magnum Basilium prima, Divinum Gregorium quinta & vigesima, ac vigesima septima Divinum Chrysostomum, eosdem conjunxit iterato colendos die trigesima. Neque prætermisit eos debitis ornare canonibus, [& composito Officio novo.] modulisque ac præconiis; in quibus, utpote non sine illorum (ut ego quidem existimo) assensu compositis, nihil ad laudationem desiderari reperias; usque adeo ut superent quidquid in isto genere editum est usque adhuc, & in posterum edetur.

[444] [Describitur Chrysostomi forma & statura,] Ad constitutionem corporis ac formam quod attinet, hi Sancti tales erant. Divinus Chrysostomus, quoad speciem corporis, erat admodum brevi statura, magno elatoque capite, summa gracilitate, justo naso, diductis non indecore naribus, pallidissimo alboque vultu, oculis cavis & bulbosis. Hinc fiebat, ut ejus aspectus renideret gratiosior, etiamsi triste aliquid reliqua forma præ se ferret. Erat nuda magnaq; fronte & multis perarata rugis; amplis item auribus, sed barba tenui & rarissima canisque pilis veneranda. Maxillas habebat introrsum depressas, præ rigidissima, qua se macerabat, inedia. Hoc vero necesse est de eo dicere, quod omnibus etiā Græciæ Sapientibus antecelluerit, tum scientia, tum maxime cogitandi acumine, floridoque genere dicendi; laudandus etiam quod codices sacros tanta explanaverit claritate, quanta aliorū nemo; quodq; ita studuerit promulgare Euangelium, ut nisi fuisset hic Sanctus (licet hoc dictum videatur confidentius) opus fuisset altero Christi in terras adventu: [atque eloquentiæ gratia singularis;] usque adeo & virtute, & virtutis exercitatione, & commentatione divinarum rerum præstabat ceteris. Fons etiam misericordiæ & caritatis nuncupatus fuit. Et certe, sicut fulgebat doctrina, ita etiam ardebat zelo & incredibili erga proximum caritate. Vixit annos tres supra sexaginta, & sex gubernavit Christi Ecclesiam.

[445] [Basilio quæ forma corporis] Magnus Basilius, habitu corporis, in multam proceritatem erectæ figuræ excurrebat. Erat siccus & macilentus, niger colore, pallore temperatus faciem, præditus decoro naso & circumflexis ad hirquum superciliis; in vertice contractior; similis cogitabundo, pauculis in fronte rugis caperatus; malas oblongus, cavus tempora, rasus fere ad cutem, barbam nutriens, eamque satis promissam ac semicanam. Anteivit ingenio, non tantum iis qui suo, [& animi dotes.] verum etiam qui multis ante seculis floruere: quippe cum per omnes pulcras ivisset artes, in unaquaque principatum tenuit; minus autem sese exercebat in Philosophia, satis habens se ea duce ad rerum divinarum contemplationem esse transgressum. Ad summi Sacerdotii solium evectus est * quadraginta annos natus, & * quinque annis Ecclesiæ præsedit.

[446] [quæ Gregorio] Divus Gregorius Theologus statura fuit mediocris, subpallidus, aliquantulum gratiosus, simus, rectis ornatus superciliis, aspectu mitis & placidus, subtristis altero oculo (is erat dexter, quem tuberculus circa hirquum contraxerat) non prolixe, sed dense barbatus; valde calvus, capillis candidus, extremis barbæ pilis subniger, & quasi infumatus. Hoc vero dignum est quod de illo dicatur: quod, si quis ex integro hominum genere proponendus esset, [a Theologiæ excellentia nomina.] tamquam imago aliqua & effigies simulacrumque virtutum omnium, is esset Magnus Gregorius; utpote qui splendore vitæ probatissimum quemque longissime anteivit. In Theologia tantum profecit, ut omnes habuerit inferiores, & elegantia sermonis, & sententiarum gravitate, unde & Theologi cognomen invenit. Administravit Constantinopolitanam Ecclesiam duodecim annis, vixit autem amplius octoginta.

[447] Horum trium omniumque Sanctorum deprecatione, Christe Deus noster, hæresum insolentiam compesce, [omnes autem simul invocantur.] & nos in concordia atque in pacifica tranquillitate custodi, ac cælesti tuo regno dignare, cum sis benedictus in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

[448] Triplici isti jam propositæ descriptioni formæ cujuscumque, eo forte quo se conspiciendos Sancti dederunt vultu, respondet in Menæis communis hæc omnium & Græcis notißima. Solius Basilii, Gregorii Theologi, atque Chrysostomi icon, suo cujusque die in Ianuario eorumdem Menæorum reperitur, sed cum descriptionibus formæ contractioribus, quas descriptiones nihil attinet hic referre. Pro ea tamen quæ Basilium proponit I Ianuarii, accipe descriptionem alteram, sed verbis magis quam sententia diversam, qualem ex Ms. Vaticano accepit Petrus Frison, Basilianorum operum illustrator, in editione Parisiensi anni 1618. Sic autem ibi legitur.

[449] Ο ἐν Ἁγίοις Βασίλειος, ἐπώνυμος Μέγας, προμήκης τε τὸ σῶμα καὶ εὐθὺς, τὴν μὲν ξηρότητα ἔχων, τὸ δε χρῶμα μέλαν. καὶ ὠχρότητα, καὶ βαδίσματος υἶθος, ὄρθιος ἐγένετο τὴν ῥῖνα, τὰς κύκλιος ὀφρῦς, καθιέμενος τὸν πώγωνα, μετρίως πολίας ἀναφέρων, παραμήκης τὰ βλέφαρα ὀλιγόχοθεν, τὸ περὶ κροτάφου κοίλωμα, σύννους τε ὡς τὰ πολλὰ, καὶ εἴσω συνεστηκώς. S. Basilius, cognomento Magnus, statura procerus erat & rectus, corpore arido, colore nigricante & pallido, ingressu moderato, naso declivi, superciliis incurvis, barba promissa, mediocri canitie, maxillis oblongis, genis parum turgentibus; temporum concavitas cogitabundi erat, ut esse plurimum solet eorum, qui intra se collecti sunt.

[450] Hanc descriptionem, ex Ms. Vaticano acceptam Petrus Frison prælaudatus supposuit vetustiori solius Basilii iconi, sumptæ ex pervetusto Regis Christianißimi Codice, qui (sicuti adscriptum legitur) oblatus fuit Basilio Macedoni, Imperium Orientis adepto sub annum DCCCLXXVII, illudque moderato usque ad annum LXXXVI. Est ergo ejusmodi icon, ea quam retulimus apparitione antiquior, duobus ut minimum integris seculis; sed an ideo etiam magis exacta ad veritatem? Non existimo. Vix enim credibile est, sumptam esse ex aliqua quæ fuerit ad viventis vultum expressa. Si autem trium istorum formam sic expreßit suis verbis Ioannes Euchaita, qualem conspexerat in visione, firmiterque impresserat memoriæ suæ; fortaßis videbuntur eæ quæ vulgo circumferuntur icones, & in Menæis conspiciuntur, propius attingere veritatem. Placuit interim, & trium istorum ex Menæis, & unius Basilii propriam ex Codice regio spectandam dare.

* imo, quinquaginta

* imo octo

APPENDIX
De Vita S. Basilii apocrypha, & S. Amphilochio Episcopo Iconiensi perperam imputata.

Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia (S.)

BHL Number: 1024

AUCTORE F. B.

[1] Quemadmodum nemo curavit S. Gregorii Nazianzeni Vitam scribere, tum cum adhuc recens esset Actorum ejus memoria; sed primus Gregorius quidam Presbyter seculo circiter X id opus assumpsit, tam infeliciter, ut ejus scriptio indigna sit visa quæ apud nos recuderetur: sic neque S. Basilius scriptorem ætatis propinquæ & idoneæ scientiæ reperit; seculo autem VIII vel IX prodiit aliquis, veri vel ficti nominis Amphilochius, ausus aliquid tam digno argumento parum conveniens: cui tamen postremis his seculis magnam auctoritatem contulit S. Amphilochius, Iconiensis Episcopus ipsique Sancto familiarißimus, facilius creditus Basilii Vitam scripsisse, quia hujus encomium aliquod, quod supra nobis Prologi loco fuit, reliquisse posteris sciebatur; omni haud dubie fide dignißimum. Decepit ea res plerosque sequioris ævi scriptores, puta S. Notkerū in suo Martyrologio, ut dixi Comm. pr. n. 7; Sigebertum Gemblacensem, in Catalogo illustrium scriptorum; Petrum Episcopum Equilinum, in Catologo Sanctorum, lib 2 cap. 28; Vincentium Bellovacensem, in Speculo historico, lib. 14 cap. 78, 79, & 80; S. Antoninum, Parte 2 tit. 9 cap. 5 § 8; Sixtum Senensem, lib. 4 Bibliothecæ sanctæ, omnes a Rosweydo citatos ad Vitas Patrum pag. 162; omnibus autem præivit Ursus, S. R. E. Subdiaconus Vitæ illius interpres seculo IX, ut mox dicetur.

[2] Istis tamen omnibus cautior Baronius, efflorescente paulatim Critices majoribus neglectæ studio, in Notis ad Romanum Martyrologium, I Ianuarii ait: Extat Amphilochii nomine scripta Vita Basilii, quæ tamen, ex prudentiorum omnium sententia, alterius cujuspiam potius quam Amphilochii, æqualis Basilio, esse putatur; cum aliqua illic habeantur, quæ illi minus convenire videntur. Et in Annalibus ad an. 378, quæ Amphilochii falso nomine fertur Vita Basilii, haud digna satis habetur, quæ eruditorum auribus ingeratur; nisi adeo sint perspicaces, ut in eis quæ sint vera a falsis disquirere ac secernere valeant. Complura enim ibi vera esse, inficias nemo iverit; ut ea præsertim, quæ ab ambobus Gregoriis, Nazianzeno atque Nysseno, nec non ex Ephrem esse noscuntur accepta, vel ab Helladio mutuatus est Auctor. Hactenus Baronius: cui ut assentior, vera esse, quæ a Pseudo-Amphilochio ex auctoribus idoneis translata sunt in Vitam istam; ita vel inde patere existimo, hæc Amphilochii non esse: cum autem aliorum, quæ in illa narrantur, falsitas retegifacile poßit; consequens erit nihil in ea esse Amphilochii. Unde merito Bellarminus de Script: Eccles. in Amphilochio ait: Extat quidem, sub nomine Amphilochii, Vita S. Basilii Magni, sed haud dubie falsa vel supposititia. Rationes deinde profert; quales nos suo quasq; loco expendemus.

[3] His omnibus perpensis mirari mihi liceat cum Godefrido Hermantio, hoc etiam seculo inventum esse virum eruditum, [Defendit illam utcumque Combefisius.] qui vellet pro Vita ista Amphilochio vendicanda apologiam scribere; nempe R. P. Franciscum Combefisium. Hic tamen ita defendendam illam suscipit, ut fabulis interpolatam fateatur; in quo forsan reipsa non dissentit a Baronio. Etenim cum retulisset auctores, inter se hac in causa dissentientes, quos & nos supra retulimus; sic prosequitur: Ego, ut paucis dicam, arbittor, potuisse viros eminentissimos, majori reverentia habere πραγματείαν, tot jam seculis & apud doctissimos obtinentem; nec, quia quædam vel in re, vel in modo & circumstantiis offendebant; totam repudiare & Auctori impingere, eoque accusare falsi, falsoque assumpti tanti nominis, quo ipse mendacia coloraret. Forte enim non pauca defendi potuerint: quædam ostendi vitiata ab antiquariis, & tum conjectura, tum ex fide codicum restitui; ut vix pauci nævi restaverint. si tamen, nævi; quibus tam grande corpus, tamque grandis ævi, tot præcipue tritum manibus, quandoque etiam impolitioribus, haud facile caruerit, Vita est Patris Monachorum in Oriente, quam innumerabiles Ascetæ, majori quandoque pietate quam scientia exscripserint; cui proinde suum aliquid adscripsisse possint; [inter polatam tamen fatetur.] ut non ea forsan puritate ad nos venerit, qua fuit ab Amphilochio edita, sive phrasim spectemus, sive ipsam rerum narrationem; quæ minus continua, multisque discreta titulis, non ita cohærentibus, nisi castigata manu calamoque, ascititia aliqua & πληρώματα, non respuerit. Plura sane & pleraque æquus lector, assuetusque Amphilochiano stylo, non indigna Amphilochio deprehenderit; in primis usum illum Scripturæ facilem, pia devotaque allusione; qua neque historiam texens, stylumque omnino planum & simplicem affectans, abstinere potuit. Plura subinde explicando litteram, nullius tamen præjudicio. Hæ Combefisii rationes postmodum expendendæ erunt: Interim, cum fateatur Acta ista qualiacumque a Monachis, per quorum manus transierunt, fabellis interpolata esse; qua in re quæso dissentit a Baronio? qui monet, in iisdem Actis vera a falsis discerni debere. Erit itaque operæ pretium rursus qualemcumque Amphilochium, seposito omni præjudicio, examinare; ut quæsita cum omni sinceritate veritas, inveniri poßit.

[4] Ursus S. R. E. Subdiaconus, qui Græcam istam Basilii Vitam primus latinitate donasse scitur, vixit temporibus Anastasii Bibliothecarii. Extat enim, teste Rosweydo, Romæ in bibliotheca Vallicellana codex Ms. qui continet Vitam illam per Ursum; ex eoque exemplar suum, aut saltem priora octo capita, cum præfatione Rosweydus accepit. Continet præterea præfatus codex miracula quædam S. Basilii, [Eam sec. 9 Latinam facit Ursus S. R. E. Subdiac.] quæ creduntur ab Helladio Episcopo Cæsareensi conscripta, in Latinum pariter versa ab Anastasio Bibliothecario; hujusque ibidem legitur Præfatio ad Ursum supramemoratum: vixit autem Anastasius Bibliothecarius sub Nicolao I, qui sedit ab anno DCCCLVIII ad annum DCCCLXVII. Vix Ursus Vitam Amphilochianam elucubraverat, cum illico, ut credibile est, a pluribus, præsertim Monachis, requisita est descriptaque; a quibusdam etiam in compendium redacta, ab aliis ad formam Lectionum in ecclesia recitandarum aptasa; nonnullis mutatis, additis, omißis; qualia habemus exemplaria ex bibliotheca Vallicellana duo; ex Caßinensi unum, omnia scripta charactere Longobardico. Vallicellanum utrumque Prologo caret, eum tamen quem Ursi interpretationi a se editæ, Rosweydus præfixit; ipse accepit ex eadem bibliotheca Vallicellana: sed & utrumque Ms. in multis est ab editione Rosweydiana diversum. Extat igitur & tertium in eadem bibliotheca Ursianæ versionis exemplar, quod Rosweydus ex eoque Surius typis vulgarunt, addita interpretis Præfatione.

[5] [variequs descripta] Caßinense exemplar prologum habet Ursi Subdiaconi, omnino alium ab eo, quem Rosweydns edidit, dignum hic dari; eo quod videatur genuina Ursi scriptio esse, præ Rosweydiana, & quod mentionem faciat ejus, cujus rogatu ipsam Vitam dedit latinitati; scilicet Gregorii II Ducis Neapolitani, de quo, apud Ugbellum t. 6 c. 113, Bonitus Subdiaconus ait, quod fuit nepos & proles, frater & pater Parthopensium Ducum. Is itaq; sic habet: Incipit Prologus in Vitam S. Basilii Archiepiscopi & Confessoris. Postquam Lucifer ille procax de cælesti gloria demersus est; & invidiæ stimulis incitatus, de paradisi amœnitate, per sævissimum anguem, protoplastum expulit; veluti stomachus languens vitales fastidit dapes, ita omne genus humanum, cæleste atque intellectuale convivium ignorabat. Sed pius ille sator atque redemptor humanæ miseriæ, condoluit pio effectu; & de cælis per virginea viscera in convallem hujus mundi descendit: ac humanum genus, quod olim æmulatoris dolo deceptum fuerat, [datur ex Ms. Cassinensi, præmisso Prologo,] coæterno Deo Patri reconciliare cupiens, incontemplabilem ignem sancti Spiritus misericorditer accendit: de quo nimirum igne, primitus valde conflagrati sunt sancti Prophetæ, post illos sancti Apostoli; Martyres, Confessores, Virgines, & omnes utriusque sexus Sancti; qui usque ad metam carnis, pro ejus dilectionis ardore, ipso duce, viriliter dimicarunt: de quibus nimirum agminibus sanctis Basilius extitit Sanctus; qui sine effusione sanguinis Martyr effectus est. Cujus vitam & præclara miracula, cogis me Ursum, omnium Christianorum ultimum infimumque Sacerdotem, O Gregori Clarissime, filius atque nepos, [quo dicitur Christus] frater patruusque Ducum: nec non & loci servator Neapoleos, quo de Attica in Latinam linguam transferam, & in gremio sanctæ matris Ecclesiæ fideli famine consignem.

[6] Nos vero animadvertimus nostram inertiam, & multo magis peccatorum pondere titubamus, ne sub tanto onere succumbamus; & tam sancto & admirabili viro magis ridiculum quam laudem proponamus. Sed tu, Clarissime, cum nos renitentes multumque repugnantes conspicis; ais, quia Dominus ab initio non cum philosophis, [amore suo inflammaase Basilium;] nec rhetoribus tragicisque, nec cum physicis locutionem, sed cum ruricolis ac piscatoribus & idiotis orationem habuit; & multo magis puritatem spiritus prospectat, quam dialecticor um rhet orumque tendiculas ac phalerata commenta. Nos vero ubi vestrum affectum consideravimus, tandem, magis vi quam sponte inclinati, perrenimus ad Dominum Nicolaum, [sibique coacto ejus vitam interpretari,] Præsulem peritissimum Græcorum atque Philosophum, & secundum vestrum votum de Græca in Latinam linguam fideliter, quod injunxeratis, transtulimus. Humiliter ergo veniam a lectoribus postulamus; ut quidquid ineptum invenerint sagacius corrigant, & ignoscantætati puerili fragilitatique humanæ, & magis obedientiæ, quam audaciæ temeritatis adscribant. Attamen siquis garrula voce in clamationem proruperit, indicet prius ipse nobis, quis unquam fuit tanti ingenii, & quis tam amplo famine præpotens, aut tam profusa facundus loquacitate, ut sermonem valeret reddere sermoni: (sicut nos, non sponte, sed inviti fecimus) & non omnes vires grammaticæ artis suffocaret: quando & ipsi qui gesta Sanctorum conscripserunt, magis sensus quam verba scripsere, sicuti majores nostri referunt. Interea obnixe quæsumus, ut fidem dictis adhibeatis, per omnia credentes, quia veraciter talem illam transtulimus, qualem illam scriptam ab Amphilochio Præsule Iconiensi, qui magnæ auctoritatis est, in Græcorum commentis invenimus. [credi postulat.] Credere vero ne dubitetis, quia in illa invenietis animæ ferculum, & galeam clypeumque, quem vestro hosti opponatis, & illo devicto. summum Regem facie ad faciem videatis; adjuvante utique ipso, cui:

Arcibus in summis una est cum Patre potestas,
Par splendor, communis apex, sociale cacumen,
Æquus honor, virtus eadem, sine tempore regnum,
Semper principium, sceptrum juge, gloria consors,
Majestas similis, per omnia secula seculorum, Amē.

[7] Hactenus Ursus Subdiaconus: cujus interpretationem parum exactam esse queritur Combefisius, nescio an dicendus ipse exactus magis. Obscuriori certe ut plurimum phrasi utitur: contextum tamen ampliorem præfert; [datur tamen Combefisii versio.] quia hunc vel integrum Ursus non habuit, vel quædam minus credibila sponte prætermisit. Novam ego versionem darem, si eam auctor mereretur. Nunc, cum ostendere velim, esse Vitam omnino apocrypham, & Combefisium eam excusare volentem refutare; æquum est ut novam ipsius versionem sequar, omisso tamen textu Græco: qui, dum apud ipsum columnatim impressus legi potest, exiguo fructu augeret molem operis. Si quæras cur scriptura tam apocrypha non contemnatur ac prætermittatur tota, sicut prætermissa est Vita Nazianzeni, de qua præfatus sum causam esse intelligas plurium rerum narrationes, paßim ex hac Vita descriptas ab auctoribus, quas examinari distinctius, solidiusque resutari puto rei litterariæ interesse: quapropter Annotationes etiam & Censuræ prolixiores erunt, quam alias mereretur fictio tam palpabilis.

VITA APOCRYPHA
Interprete R. P. F. Francisco Combefis Ordinis Prædicatorum.

Basilius, Episcopus Cæsareæ, in Cappadocia(S.)

INTERP. COMBEF.

PROLOGUS.

[13] [Luctu ob Basilii obitum mitigato] Carissimi, non fuit absonum, ut devoti filii super paterno obitu contristarentur; utque justas ei lacrymas indulgerent, quod omnes a hactenus officiose egimus, Enim vero postquam luctus caliginem, sicut scriptum est, excussimus, & ad gratam supplicationem, universorum Domino, vero Deo nostro Christo rependendam, paribus studiis excitati sumus; operæ pretium duximus, tum illustrem vitam, [vitam ejus scribere decernit Auctor,] tum vera magnaque Pastoris nostri & Doctoris Basilii miracula (ut ne diutino tractu temporis profundæ oblivioni tradi ea contingat) scripto consignare. [Esd. 10] Cum enim tres sacratissimi divinique viri; b Gregorius, inquam, Theologia clarus; alterque & ipse Gregorius, c urbis Nyssæorum decantatus Episcopus; nec non eremi Præfectus beatissimus Ephrem, aliique, aliis aliisque epitaphicis sermonibus tanti viri memoriam illustraverint; visum est & mihi, tamquam abortivo, ut cum Apostolo loquar, ubi præ manibus accepissem, quæ utrique illi magni viri narratione fuerant prosecuti; [ut ab aliis omissa suppleat.] supplere quæ deessent. [I Cor. 15] Debitum repræsentando, pro devoti filii ratione; & velut qui, ut existimatis, ab initio assectatus, d accuratam notitiam acceperim. Novit enim, novit etiam nubes solem tegete; longaque e corporis successio, bonas facile narrationes, oblivioni tradiderit.

[14] [Basilii laudes complexuru:] Quod igitur magnus ille mundoque quam celebris Basilius, Pater noster, absens esset, sapientissimus ille Pontifex, ille cælestium virtutum sodalis, clarus sermone penetrabilisque, magister Ecclesiæ, solida rectorum dogmatum columna; is f, inquam, qui sapienter hominum mores instituit, qui rerum naturam enucleatius explanavit, qui infensissimum Trinitati Julianum Apostatam suis precibus prostravit; qui Valentis os blasphemum obstruxit; qui Arianorum pravam doctrinam hæresunque perspicue expugnavit; qui Christianorum sanam fidem dilucide stabilivit. Dux ille princepsque sapientissimus gentis sanctæ, Pastor acceptabilis populi, Ecclesiæ regale sacerdotium. Christi ovium varius aries, divinæ fidei magister inclitus; magnis & vivus & post obitum miraculis clarus; post conscitam, [ejusque de impiis triumphos.] ut dictum est, Juliano Deo odibili, ejus precibus mortem; illi, inquam, qui cornu in altum extulerat, & adversus Deum locutus fuerat iniquitatem; cujus g avus Valens, indigne purpuram Imperialem suscepit, Arianorumque pravo dogmati patronus fuit, ad illustrem nostram Cæsareensem metropolim, una cum Pastore urbem subversurus venit. Ut autem res gesta sit, & quam ob causam, non est præsentis temporis narrare. Sed ad propositum redeamus, ejus ab utero ad finem usque virtutes prosecuturi.

ANNOTATA F. B.

a Quamdiu quæso duravit hic luctus? Si Vita hæc ab Amphilochio scripta quippe est; oporteret saltem per triennium durasse; scripta est post funebrem orationem, cujus infra Auctor meminit, dictam a Nazianzeno: illam autem ipse non nisi tertio a morte Basilii anno pronuntiavit. Quin imo, si ab Amphilochio scripta hæc Vita est; scriptam esse oportet, post aliam suam orationem, quam in Festo Circumcisionis Domini eodemque S. Basilii, de eodem sacratißimo mysterio eodemque Sancto habuit; in qua cum præclaras Basilii virtutes perstrinxisset, ita prosequitur: Hæc, inquam, omnia factis divini Gregorii sermonibus abunde arbitror ac sapienter tradita; supervacaneumque existimavi longiori in præsentiarum oratione disserere. Cur, amabo, si Vitam Basilii Amphilochius, ante hanc orationem habitam, scripserit; cum mentionem Gregorianæ Orationis faceret, nullo verbo addidit, se quoque de Basilii Actis scripsisse, quod maxime conveniens & opportunum tempori orationique videbatur? Dicendum itaque erit; Auctorem, post Festum Circumcisionis & pronuntiatum Basilii encomium, ad hujus Vitam prolixiorem scribendam acceßisse, ideoque ejus mentionem non fecisse. At eo casu oportebit luctum Basilii funebrem, a quo desumitur exordium, per quinquennium durasse: quod paradoxum est. Et qui potuit a tali luctu verus Amphilochius orationem exordiri, tamquam in eam usque diem durante; cum multo ante, in Oratione de Circumcisione, quasi omnis doloris oblitus, hæc læta verba palam usurpasset. Nos interim divini Patris memoriam hodie honoremus canticis, divinitusque inspiratis laudibus Magistri virtutes condigno prosequamur plausu. Hinc itaque patet, exordium hoc Amphilochio inepte afflictum.

b Excusat se Nazianzenus initio Orationis 20, quod multo serius, quam tempus postulabat, ac post multos alios, qui res Basilii privatim publiceque laudibus ornarunt, ad eum laudandum accesserit. Quia vero hoc loco mentionem facit AmphilochiusNazianzeni de Basilio scribentis; intuli supra, ante hunc illum scripsisse, ex quo reliqua sequuntur absurda.

c Videtur hic de Vita functo loqui auctor, cum tamen verus Amphilochius paucis mensibus Nysseno supervixerit; quod si hic ultimis Vitæ mensibus scripserit, oportebit eum quatuordecim annis post Basilii mortem scripsisse, quod male cohæret cum præfationis initio.

d Potuitne magis accuratam habere notitiam pseudo-Amphilochius, quam Nazianzenus aut Nyssenus? Potuitne Nazianzenus aliquid gravioris momenti præterire?

e Potuitne longa temporum esse succeßio, inter Basilium & Amphilochium, qui coævi fuerunt?

f Hæc & quæ sequuntur, videntur magna ex parte e Menæis desumpta, vel hæc inde aucta sunt.

g Græce Οὐάλης ὁ τούτου θεῖος: Ursus Subdiaconus, primus Amphilochii interpres, hæc omisit, vel quia minus intellexit, vel quia manifestum agnovit errorem. Avum vertit Combesisius. Verum θεῖος Avunculum potius vel Patruum significat. Deinde idem Ursus conjectando interrogat; an natura talis fuerit, saltem ex matre? At ego pariter dubitando interrogo; qua ratione Basilina, Iuliani mater, filiaaut soror fuerit Valentis, ut hic sensu saltem aliquo θεῖος dici poßit. Sed confugit Combefisius ad sensum metaphoricum; dicitque, Valentem Iuliani avunculum aut avum vocari, non quia eum affinitatis aut consanguinitatis gradu, sed quia malitia & in Christianos sævitia præceßit. Verum quo exemplo monstrabitur talis metaphora in usu unquam fuisse? Ego existimo inscitiam Pseudo-Amphilochii hinc argui manifeste.

CAPUT I.
Adolescentia Basilii & studia Athenis, Eubili Philosophi conversio.

[15] Basilius solus in terra, æquali claruit tum vita, [Prædara indole puer] sermonum ornatu eruditioneque decora, tum sermone ac vi dicendi, doctrinaque vitam exhilarante sapientia divina: qui Christo dederit omnia, animam, corpus, sermonem, manus; propter quod etiam errorem Gentilium; velut aranearum telas, [magistris traditur,] disrupit. Hic septem annorum factus, litteris imbuendus a parentibus a traditur. Cum autem quinquennio operam doctrinæ artisque præceptionibus posuisset, nec in eis molliorem se exhibuisset, plurimum scientiæ philosophicæ fructum, naturæ & ingenii facilitate, consequitur.

[16] [dein abit Athenas,] Relicta igitur postmodum patria (erat enim Cappadox genere) eloquentiæ matrem b Athenas petit; multaque tum castitate, tum continentia & sobrietate ornatus, prophanæ & græcanicæ sapientiæ præceptorem adit, c Eubulum nomine; sicque seipsum disciplinis tradidit, ut esset tum præceptoribus, tum conciscipulis admirationi. Fuerunt enim studiorum socii Magnus Gregorius, factus Nazianzenus d Episcopus, qui & annis circiter duodecim e Apostolicæ Sedis gubernacula tenuit; Julianus quoque, non ita f pridem Christianus, & g Libanius. Sic autem omnibus admirabilis vir, posuit in corde suo non sumere h panem & vinum, donec assistente superna providentia, divinæ sapientiæ arcana penetraret. [tum a Deo monitus,] Commoratus autem in disciplinis annis quindecim, cum græcanicam omnem sapientiam ad finē decurrisset, Astronomiamque & Geometriam, ac optima quæque collegisset, ac nec iis tamen ullo modo omnium i Creatorem invenire posset; quadam nocte vigilanti divinus splendor infit, ut k cujusque religionis Scripturam percurreret. Surgens ergo profectus est in Ægyptum, [& in Ægyptum profectus,] & accedens ad quemdam Archimandritam, Porphyrium nomine, petivit sibi dari libros sacros, quibus divina dogmata perdisceret. Porro hoc consecutus, mansit illic, sese oblectans meditatione divinorum eloquiorum, aqua & oleribus victitans. Anno autem integro ibidem commoratus, [S. Scriptura studet.] verbumque veritatis fide considerans, intelligensque quod illa si eam velimus scrutari fluctuet; petivit se dimitti Hierosolymam voti causa, ac ejus loci inspecturum miracula. At ille, apprecatus bene, dimiset eum.

[17] Rediens l autem, ubi Græcorum philosophia fuerat institutus, cœpit verbis flectere multos Philosophos; [Reversus Athenas,] Christoque multitudinem gentium, demonstrata eis salutis via, offerre. Quæsivit autem & præceptorem suum Eubulum (is enim dux verbi & eloquentiæ præses erat) quo in laborum ipsius remunerationem, inculpatæ eum fidei admovere tentaret; sic plane, ut eo recta ad fidem currente, [Eubulum magistrum] seu magistrum sequerentur quotquot Philosophi in eam concessissent. Cum autem in omnibus eum Scholis requisiisset, offendit in suburbio quodam disputantem; sociis quoque aliis Philosophis: nihil enim aliud studebant, quam ut dicerent & audirent aliquid novi.

[18] Cum ergo dissereret, instans imminensque Basilius, ipsum corripuit. Tum aliquis eorum qui erant cum ipso, ad eum: Corripuit te quidam, [per triduum instruit.] o Philosophe. At ille; Vel Deus, vel Basilius. Cum ergo eum agnovisset, eosque qui aderant dimisisset; mansit cum Basilio, ac tres dies m jejuni perseverantes, mutuo conferebant. Interrogavit itaque Eubulus Basilium n: Quæ est definitio Philosophiæ, Basili? Qui ait, Prima definitio Philosophiæ, meditatio mortis. Ille vero admirans ait? Quis est mundus? Respondit; ille qui est supra mundum. Et quidem dulces sunt mundi sermones, ipse vero mundus vehementer amarus, quando quis eidem animi vitiosa affectione adhæserit: & alia est voluptas corporis, alia naturæ incorporeæ: nec fieri potest, ut simul aliquis utraque habeat: nam nemo potest duobus dominis servire. Ceterum, quantum possumus, frangamus esurientibus scientiæ panem; & eos, qui citra vitium & culpam sunt sine tecto, per virtutem sub tectum ducamus. Quod si etiam viderimus nudum; operiamus; nec domesticos seminis despexerimus.

[19] Cum hæc dixisset, eique Salvatoris in nos media pœnitentia benignitatem, seu in imagine, parabolice expressisset, tres tabellas pro foribus animi menti proponit: [de vitiis & virtutibus,] unam quidem supra fores, quæ exhiberet, virtutem, nempe prudentiam, fortitudinem, justitiam, temperantiam; in sinistra vero parte deceptionem; circum ipsam autem intemperantiam, luxuriam, ebrietatem, impudentiam, pigritiam, calumniam, linguositatem, adulationem, & tale quoddam vitiorum examen: pœnitentiam autem decenti habitu, lene ridentem, blandam & mansuetam; adversarios quidem sui populi reprimentem, sed qui necessarii essent. Juxta hanc vero abstinentiam, sagacitatem, modestiam, honestatem, pudorem, humanitatem, ac multorum bonorum plebem, Porro sensus hujus historiæ videntibus quidem cautio est, audientibus vero meliota æmulandi occasio. [de resurrectione mortuorum,]

[20] Hæc sane & ego videns admiratus sum, & in hoc ductus sum, Eubule. Sunt quippe in nobis, non imagines neque ænigmata, sed ipsa liquida veritas ad salutem adducens. Resurgemus enim omnes, hiin vitam æternam, & hi in opprobrium & confusionem sempiternam; & adstabimus ante tribunal Christi, quemadmodum docent nos magniloqui Prophetæ, [de judicio,] Isaias, Jeremias, Ezechiel, atque Daniel; David item Rex, divinusque Paulus; post hos denique ipse Dominus dator pœnitentiæ & remunerator ejusdem; perquisivit ovem perditam; [de misericordia Dei.] qui cum multis divitiis sinu paterno abstractum filium, iisque luxuriose absumptis postea redeuntem & fame tabescentem, sincere amplexatur; honestans splendida veste, & annulo epuloque opiparo: filio item, qui nihil peccaverat, auctor est, ut ne ferat indigne, sed indulgeat ut fratri. Sic nimia Dominus effusus bonitate, iis qui venerunt circa horam undecimam, æqualem mercedem tribuit. Donabit & ipse pœnitentibus nobis, & ex aqua & spiritu regenerationem suscipientibus, [& Baptismo] quæ nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, quæ præparavit Deus iis qui diligunt ipsum.

[21] Eubulus ergo, cum in animum hæc induxisset o, ait; Conemur igitur, Basili, quod tu jubes. Verum hæc quidem ad rationem pœnitentiæ spectaverint, modo autem mihi eloquere, quod nuper percunctabar divinum p sacramentum, quod nimirum ad urbem Hierosolymorum, quidam illucescere ajunt; forte vero mecum lustrans, alicujus Sancti consuetudinem obtimueris. Ceterumne, Basili, divina dogmata discere cupienti, narrate distuleris. At ille ait: Audivi de Jerusalem: nihil vero minus æstimavi quam cælum: ut neque villam ipsi vicinam nomine Bethlehem, quæ cæcutientium oculorum decussa caligine iisdemque mundatis, ad meliorem vitæ rationem vitamque verissimam, transmutata est. Quod porro unius Dei cultores, antiquiores sint Græcis & universis nationibus, [Docet veri Dei cultores, Adam.] docemus vere ex divinis eloquiis. Nam a primum plasmato homine nomine Adam, ad usque Noë tempora, sub quo diluvium, fuerunt decem generationes, anni MMCCXLII. Pariter quoque a diluvio usque ad Abraham, [Abraham,] generationes decem, anni MVIII. Abraham autem erat annorum LXXV, cum ex Mesopotamia transmigravit in terram Chanaan, ubi annis XXV demoratus, [Isaac & Jacob,] genuit Isaac; Isaac autem cum vixisset annos sexaginta, duos progignit filios. Ex iis vero Jacob, annorum factus CXXX, descendit in Ægyptum cum duodecim filiis & nepotibussuis, numero LXXV.

[22] Cum autem Abraham & ejus semen fuisset accola in terra Ægypti annis CCXV, [Moysen & Aaron,] fuissetque multiplicatum, in tribus duodecim censitum est, & in sexaginta virorum millia computatum. Et quidem Levi abnepotes fuerunt Moyses & Aaron, quorum hic quidem Sacerdotio prælatus est; Moyses autem ad Principatum provectus. Is anno vitæ LXXX Mare rubrum calcat, & educit populum de Ægypto. Floruit hic Moyses temporibus Inachi, qui primus in Græcia regnavit. Sic sunt Judæi antiquiores Græcis, nec leges habent minus veteres. Quod enim Deum unum colerent & cognoscerent, paterna acceperunt traditione: legislatio autem, post tres dies profectionis ex Ægypto divina voce datur. Morati autem sunt in deserto annis quadraginta. Sub Jesu Principe fuerunt annis XXV: [ante Græcorum Reges extitisse;] sub Judicibus vero annis CCCCLIV ad usque regnum Saulis, qui primus illi populo Rex creatus est; sub quo, anno primo regni ipsius, Magnus David natus est. Similiter ab Abraham usque ad Davidem generationes XIV, anni MXXIV. A Davide autem usque ad transmigrationem Babylonis, generationes XIV, anni MIX. A transmigratione vero Babylonis, usque ad Darium anni XXV. [tandemquo post varias generationes,] A regno autem Darii usque ad Jesum filium Josedec anni XLIX. A Jesu filio Josedec usque ad Jesum, qui dicitur Christus, anni CCCCXXXIV. simul autem computando, secundum seriem temporum, invenimus ab homine primum formato, usque ad Christum, annos MMMMMMLX.

[23] [natum esse Christum,] Nascitur itaque Dominus Jesus Christus ex tribu Juda, ex semino David, quod spectat ad carnem, sub finem dierum sesquimillesimo anno, XXIV Augusti Imperatoris, mense decembri XXV, ipsius q Indictionis X die sexta. A Christi porro nativitate, usque ad Constantinum, magnum Imperatorem & virum religiosum, fuerunt anni CCLIX. Cum ergo Judæa gens tanto tempore sit antiquior, quomodo non erubuit Plato, primum & secundum diluvium enarrans? [ad quærenda, ovem perditam.] Quondam porro natura nostra, universo totique illi accensebatur: eramus enim & ipsi, in rationalium ovium centenario comprehensi. Postquam vero una illa ovis, natura nostra, serpentis fraude, cælesti statione depulsa est; non amplius idem ille numerus in grege non errantium memoratur, sed nominantur nonaginta novem. Venit igitur Christus, Filius Dei vivi, [illius divinitatem probat;] quærere & salvum facere quod perierat: utque rerum non consistentium vanitate perditum hominem humeris impositum, existentibus rebus verisque postliminio redderet, quo rursum Dominicus numerus unus fieret. Idcirco Euangelii scriptor Joannes, paternam piscationem omniaque creata relinquens, aërem item transiliens, nec solem moratus nec lunam; celsissima vero cæli superans, temporaque prætergressus est & secula; sed & Moyses, principio illo omisso: Non enim dixit, in principio fecit, ut qui non induxit creaturam; sed creatotem annuntiavit. Ubi enim est creatura, quispiam fecit; ubi vero generatio erat, ex eo qui est. Qui enim est, eum genuit qui est. Quid igitur Euangelista? In principio erat Verbum: quia nihil aliud erat, præter ipsum qui est ex Patre, qui semper est, habens coæternum Spiritum sanctum. Erat in principio. Quid mihi annumeras secula? Erat ipse in principio: sunt omnia post ipsum, siquidem & omnia per ipsum. [cur Verbum appelletur, explicat,] In principio erat Verbum. Erat, neque proferebatur. Verbum erat, nec syllabis componebatur. Erat Verbum illud, nec fuit linguæ fluxus: solus Filius unigenitusque & veritas a Patre, nulla corruptione genitus. Quemadmodum verbum nostrum & sermo, in lucem profert latens animi consilium; ita & Dei Filius occultum in Patre manifestavit orbi terrarum prææternum sacramentum. Quemadmodum verbum procedens, nec dicentem nudum relinquit, & replet audientem (sic enim adit audientem, ut non discedat a discente) ita & Dei Verbum, quod est in Patre ob naturæ communiorem, nobisque unitum propter gratiæ largitatem, existens Deus, quod spectat ad naturam; Verbum autem appellatione & cognomine.

[24] Quemadmodum enim Joannes, cum natura esset homo, ratione tamen prædicationis vox clamans vocatus est; ita & Dei Filius, Deus de Deo, appellatus est Verbum, propter liberam a fluxione generationem. In principio erat Verbum, haud quaquam vero verbum non subsistens. Verba alia & sermones Dei, præcepta sunt & justificationes; at unigenitus Filius sermo est, non syllabis verborumque sono pronuntiatus, sed sermo & verbum, verborum fontes largiens; quemadmodum ait: Siquis audit sermones meos, habet vitam æternam. Cum Joannes dicat, In principio; Paulus vero, [ejusque æternitatem ostendit,] Secundum carnem, qui est super omnia Deus. Petrus quoque: Tu es Christus Filius Dei vivi. David vero, Tu autem idem ipse es. & anni tui non deficient. Et ipse Dominus; Ego sum lux mundi, & veritas, & ostium regni cælorum. Si ergo est quid creatum, quomodo est auctor & creator temporum & seculorum? Omnia per ipsum facta sunt. Nam sexta die creavit hominem, qua etiam fecit quadrupedia & reptilia; quinta autem volatilia cæli, & pisces maris; quarta, solem & lunam; tertia, aquas divisit, fecitque ut arida appareret; secunda, hocce firmamentum, quod capiti supereminet, condidit; prima denique, cælum & terram deduxit in naturam rerum; [mysterium Trinitatis exponit,] fecit lucem, diem statuit, initium temporum definivit. Si igitur est creatura, illi assigna tempus; atque ita eodem cum creatis habeto ordine. Nam quod sine tempore est, increatum est: quod vero est absque principio, æternum est: solus autem Deus est æternus, deitate inseparabili in tribus subsistentiis: sunt ergo Tria Sancta, Tria simul Sancta, Tria æterna, Tria coæterna, Tria consubstantialia, Tria efficacia, Tria subsistentia, sibi invicem coëexistentia. Vocatur hæc Trinitas sancta; una harmonia, una deitas, ejusdem essentiæ, ejusdem virtutis, ejusdem substantiæ ac naturæ: similis ex simili, æqualem Patris & filii & Spiritus sancti gratiam faciens, unam substantiam, unam deitatem, unam dominationem, unam voluntatem, unum regnum, unam ecclesiam, unam fidem, unum baptisma. Est hic Deus universorum: hic Christi Pater, hic Jesus Christus: unus ille de sancta Trinitate: hic ille qui descendit & ascendit, quique considet Patri, nec separatur a nobis.

[25] Is animos nostros custodiens, spem nostram inconcussam servavit & immutabilem, [hortatur ad fidem,] simulque a mortuis peccatis ad cælestem ipsius gloriam levavit; dignatusque fuit, ut in nubibus, in occursum ejus rapiamur in aërem; nostraque nomina libro vitæ adscripsit; præstitit vero, ut in eum credamus, qui a mortuis surrexit, ipsum autem de cælis expectemus, qui sursum cum Patre est, & hic est nobiscum, qui cujusque actionem & fidei robur videt. Nec enim, quia abest carne, idcirco non præsentem existimaveris; adest enim medius spiritu, audiens quæ de ipso verba proferuntur; videns tuos animi sensus, atque corda & renes scrutans: qui etiam modo promptus est, ut & nos omnesque homines, qui erraverunt & pœnitent, Patri offerat per sacrum baptisma; dicatque, Ecce ego & pueri, quos mihi Deus dedit, cui gloria in secula. Amen.

[26] [quam Eubulus amplexus,] En tibi trado fidem, quam ediderunt & una voce confessi sunt sancti Patres, qui Nicæam convenerunt. Eubulus autem dixit: O Basili, cælestis doctor, Trinitatis propugnator, pari robore præto; per te credo in unum Deum omnipotentem, & quæ sequuntur; Expecto resurrectionem mortuorum, & vitam venturi seculi. Amen. Opere autem tibi ostendo fidem, quæ est in me: omnibusque meis facultatibus, in manibus tuis datis, residuo vitæ meæ tempore, si placitum in conspectu Dei fuerit, tecum ero, suscepta regeneratione ex aqua & Spiritu sancto. Ait autem Basilius; Benedictus Dominus Deus noster, amodo & usque in seculum, o Eubule, qui lumen verum menti tuæ affudit, teque ab errore plurium deorum in agnitionem misericordiæ suæ transtulit. Ex quo autem, ut dixisti, mecum esse vis; ostendam tibi, quomodo saluti nostræ provideamus, a seculi hujus vinculis liberi. Venumdemus itaque nostra omnia, & conferamus in egenos: [sua omnia distribuit egenis.] sicque demum ad sanctam civitatem pergentes, factique ipsi inspectores miraculorum quæ illic visuntur, consequemur fiduciam apud Deum. Cum sic ergo ambo res suas pie distribuissent, solaque ex eis indumenta baptismo opportuna emissent, Hierosolymam profecti sunt, convertentes ad Dominum multam Gentilium multitudinem.

ANNOTATA ET CENSURÆ F. B.

a Quibusnam vero traditus est a parentibus? Non alios præceptores in pueritia & adolescentia Basilius habuit quam parentes suos; ut ex ipsius Nazianzeni testimonio dicitur in Vita num. 9 & 10.

b Non recta saltem Athenas petiit, hæsit enim aliquamdiu Constantinopoli. Nec credibile est, duodennem patria exceßisse, quod tamen hic affirmari videtur.

c Eubulum a nullo alio inter Athenienses Doctoresnumeratum reperio, nedum inter Basilii Magistros.

d Gregorius Nazianzenus a patria, non ab Episcopatu dictus, ordinatus quidem fuerat Episcopus Zasimorum, sed titulo tenus, patris autem sui Vicarius dumtaxat Nazianzi, venit inde Constantinopolim, labanti Ecclesiæ subventurus; ubi fidem Orthodoxam in sua Anastasia resuscitavit; Episcopalem vero thronum non nisi paucis mensibus insedit. Neque error tam gravis in Amphilochio excusari potest, Menæorum auctoritate, quam adfert Combefisius. Quamvis enim ea, die 30 Ianuarii, duo decim Constantinopolitani Episcopatus annos Gregorio tribuant, potuerunt eorum auctores errare, diu post rem gestam scribentes: sed errare in eo non potuisset Amphilochius, tum temporis Iconiensis Episcopus, qui pænecoram oculis suis omnia spectavit, quæ circa Episcopatum Constantinopolitanum gesta sunt a Gregorio. Itaque vel Pseudo-Amphilochius errare Menæa fecit, si prius scripserit; vel si serius, errorem ex Menæis in sua scripta retulit.

e Cathedræ Apostolicæ nomine hic intelligitur Constantinopolitana, quatenus S. Andreas Apostolus Byzantinam Ecclesiam fundasse creditur: sed quia hæc opinio, ignota priscis seculis, non nisi diu post fundatam Constantinopolim credi cœpit, Pseudo-Dorothei commentario nixa, uti ostendit Ianningus 4 Iunii §. 5 & 6 de S. Metrophane, ante quem nullus probatur Episcopus Byzantii fuisse; apparet hæc non esse Amphilochii; idemque probat gravißimus error, ea in Cathedra concedens Nazianzeno annos duodecim, qui Constantinopolitanæ Ecclesiæ curam ut summum triennis geßit.

f Melius, saltem quo ad historiam, vertit Ursus Subdiaconus, apud Rosweydum, dicens, quod Julianus, ad breve tempus, Christianus fuit.

g Libanius, nec condiscipulus, nec magister Basilii fuit Athenis: sed aliqua inter eos Constantinopoli interceßit familiaritas.

h Si solum dixisset, non sumere vinum, tolerabile foret? potuisset enim aqua sola & pane vitam sustentare: verum cum panis usum, sustentationi tam necessarium, excluserit; videtur propositum istud seu votum tam indiscretum fuisse, ut in Basilium cadere non potuerit.

i Per absurde fingeretur hic Basilius, cum Athenis esset, omnium Creatorem ignorasse: quippe qui prima fidei mysteria, ut in Vita ejus capite I dicitur, & a Macrina avia sua, & a matre Emmelia puer didicerat, nec unquam immutaverat. Quapropter sic Combefisius locum explicuit, ut in profanis scientiisnihil invenerit, quod ad Dei cultum perduceret, quamvis Creatorem ipsum omnium non ignoraret.

k Ursi interpretatio habet, ut nostræ Religionis Scripturam percurreret: sed ad hoc opus non erat, ut abiret in Ægyptum, eam petiturus a Porphyrio Archimandrita, necdū aliunde noto: nam illam Athenis sibi comparare poterat, quo cum impio Iuliano ad legendos libros sacros acceßit; sed & ex domo paterna habere Scripturam poterat, ea enim utebatur Emmelia, ad instruendam Macrinam filiam suam, teste Nysseno in Vita.

l Peregrinatum se esse in Ægyptum & Hierosolymam, testatur ipse Basilius Ep. 79: sed postea rediisse ipsum Athenas, apparet manifeste falsum, confideranti Vitam supra datam.

m Fuisset hæc non parva Philosophi inurbanitas, si hospitem ad se peregre advenientem, triduum jejunare permisisset. Et quis credat, ab Ethnico Philosopho, tantum repente conceptum jejunandi desiderium?

n Erudite ostendit Combefisius, totum hunc Basilii cum Eubulo sermonem, fundatum esse in PhilosophiaPlatonica & sacra Scriptura. At ne vel sic mihi persuadebit, eum unquam a Basilio prolatum, aut satis apte ad mentem Sancti esse confictum.

o Lacunam hic magnam implevit Combefisius, ex uno antiquiori regio Codice, reliquis desiderantibus describens alteram partem catecheseos.

p Baptismum intelligit, quem quidam Ierosolymis vel in Iordane devotionis causa suscipiebant.

q In hunc locum ita commentatur Combefisius. Absurdius est, quam ut quis tantillum sapiens, de Constantiniana hoc Indictione potuerit accipere: quia hanc Christi nativitas præcessit CCC circiter annis: ac neque de aliis, si quæ vel veritate asseruntur vel confinguntur, puta Augustana, Antoniana, &c. Perspicacius ergo intuenti, statim occurreri Indictio Iudaica, quam sibi Auctor, instar Constantinianæ, confingat & numeret, a perfecta liberatione Judæorum a servitute Macedonica; quomodo Constantinus & Patres Nicæni, numeratam voluerunt Constantinianam illam, a vindicata Christiana Religione & extincto Maxentio: sic enim invenietur natus Dominus ad Indictionem decimam, ut ex Genebrardo & aliis quisque facile cognoverit. Ubique Amphilochius scite alludit. Ita Combefisius. Verum, cum eruditi plerique conveniant, exiguum aut nullum ante Constantini Magni tempora Indictionum usum fuisse; nescio unde Macedonicam Indictionem, aut Iudæicam Combesisius acceperit? Certe Basilius & Amphilochius, si Indictionem aliquam, inter computandum, nominare voluissent; non aliam nominassent, præter vulgarem & Constantinianam, quam solam noverant. Errorem itaque adscribamus oscitantiæ Pseudo-amphilochii, nihil inter priora & sua tempora discernentis; ut reliqua hujus chronologiæ absurda prætereamus.

CAPUT II.
Susceptus Baptismus, Diaconatus, Episcopatus: Iulianimors, Libanii conversio.

[27] Cum autem Antiochiam pervenissent, diverterunt ad stabulum quoddam. [Libanii discipulum docens.] Filius porro stabularii, nomine Philoxenus, in multa anxietate præ foribus sedebat. Erat autem hic discipulus Libanii Sophistæ, a quo versus Homeri oratione soluta reddendos acceperat: eoque in multa constitutus afflictione & consilii inops, tristis dolebat. Contuitus eum Basilius, ait ad ipsum: Cur sic mœstus es, o juvenis? At ille: Quæ mihi utilitas, si dixero tibi? Instante autem Basilio, & fore promittente, ut quid prodesset; dixit ille, tum sophistam, tum versus; quodque ea causa animo anxius esset. At Basilius acceptis versibus, eorum cœpit translationem dicere. Stupens vero juvenis, & quam maxime lætus, rogabat, ut hæc scripto exponeret: is porro solutionem, triplici versioue scripsit. Puer autem suscepit versus gaudens, pergensque diluculo ad Libanium, tradit ei versuum translationem. Accipiens autem Libanius, & super translatione vehementius admirans, dixit: Per Dei a providentiam, nullus ævi hujus sapientum, tale quid potest interpretari; unde ergo horum novus artifex? Ait adolescens; Peregrinus quidam, veniens heri ad hospitium, eorum mihi solutionem promptissime enucleavit.

[28] Nihil ergo cunctatus Libanius, cursu ad hospitium venit: [innotescit ipsi Magistro: a quo invitatus.] cumque Basilium cum Eubulo vidisset & agnovisset, velut tactus de cælo pro insperato adventu factus est. Rogavit ergo, ut in domum suam diverterent; ac voti compos, orabat, ut etiam cibos conditos & delicatiores sumerent: at illi pane & aqua modice satiati, pro sua illa & apud eos obtinente consuetudine, gratias egerunt Deo universorum & bonorum largitori. Acturum ergo cœpit Libanius cum illis disputare, & rhetorum nugas prætendere: at illi proposuerunt sermonem de fide. Libanius autem dicta percipiens gustansque; Nondum, inquit, est tempus hujus negotii: jubente autem providentia, non est qui resistat. Sed quia plurimum mihi profuisti, o Basili, ne etiam juvenes qui apud me educantur alloqui recuses. Is vero nulla mora, congregatos illos docuit b mentis munditiam corporisque apathiam; decoram habitus compositionem, [reliquos discipulos ad virtutem hortatur.] incessum lenem, vocem temperatam, cibum & potum absque perturbatione; coram senioribus silentium, coram sapientioribus auditum; erga superiores obedientiam, erga æquales minoresque caritatem non simulatam; a vanis & carnalibus negotiorumque facessendorum studiosis abstrahi, pauca loqui, multa vero cogitare; non esse audaciores sermone; non loquaciores; non esse ad risum præcipites, pudore honestari; non colloqui impudicis mulieribus; esse visu vultuque demisso, animo autem sursum erecto; fugere contradictiones, non persequi dignitatem magistri, nihili facere quod omnes habeant honori, nec proficientes quærere humanam laudem: quod si quis vestrum aliis etiam prodesse potest, a Deo mercedem expectet & æternorum bonorum vicissitudinem, in Christo Jesu Domino nostro. Iis Basilius ad Libanii discipulos dictis, omnibusque admirationi habitus, una cum Eubulo prosecutus est iter.

[29] Cum itaque Hierosolymam pervenissent, omnemque locum sacrum fide & desiderio perlustrassent, & in eis Deum qui est super omnia adorassent; manifesti fiunt Episcopo civitatis, nomine Maximo. [Hierosolymam veniens] Huic vero accidentes postulaverunt, ut divinam regenerationem in Jordane fluvio liceret consequi. Eos vir ille Sanctus ubi plenos fide vidisset, implet ipsorum petitionem: sociisque fidelibus viris, venit ad Jordanem. Cum vero Basilius ad ripam accessisset, humi se jactat; & cum lacrymis & clamore valido signum sibi fidei revelari poscebat: [baptizatur in Jordane,] moxque cum tremore surgens vestes exuit, ac cum eis plane deponit veterem hominem. Sic demum descendens in aquam, precabatur: & accedens Sacerdos eum c baptizavit. Et ecce fulgur ignis præfulsit eis, egressaque ex eo columba in Jordanem descendit, ac turbata aqua in cælum avolavit: [apparente Spiritu sancto,] qui vero adstabant tremore correpti, Deum glorificaverunt. Porro Basilius, suscepto baptismate, de aqua exivit, omnesque ad preces hortatus est. Admirans autem Maximus Basilii fidem, precibusque super eum fusis, resurrectionis Christi vestibus induit. Baptizavit autem & Eubulum, tingensque sacro unguento, tradidit vivificam Communionem. Rogavit autem Basilius Dei Sacerdotem, ut apprecante ipso, cibum sibi liceret sumere: [baptizatur & Eubulus.] quod & obtinuit. Tum Basilius: Jesu Christe Deus noster, credo Euangelicæ voci tuæ, & spero in tua bonitate, d manducando & bibendo victurum me adversantem nobis diabolum auxilio Spiritus sancti. Stupens autem Dei Sacerdos super fide ejus, reversus est cum illis in sanctam civitatem. Annum vero ibi commoratus cum Eubulo, communi consilio venit Antiochiam. Porro Basilius a Meletio e, [Basilius fit Diaconus.] ejusdem urbis Episcopo, ad Diaconi ordinem promotus, librumque f Proverbiorum interpretatus, admirationi fuit.

[30] [Revelatur S. Leontio Episc. Cæsareensi] Non multo post profectus est, una cum Eubulo, in Cappadocum provinciam; cumque Cæsareensem urbem essent ingressuri, in visione noctis revelatum est ejusdem tunc urbis Episcopo, g Leontio nomine, horum adventus; quodque Basilius ejus successor futurus esset. Qui expergefactus a somno, accepit principem Sacerdotalis ministerii, quosdamque pios de Clero; & misit ad Orientalem portam urbis, dicens eis visionem. Cum ergo abiissent ad portam, occurrerunt ingredientibus, visosque agnoverunt: at illi rogarunt deduci ad Episcopum. [futurus successor;] Ingressos autem, illos cum aspexisset sanctissimus Episcopus, ex visionis similitudine in stuporem actus, Deo gratias egit; quæsivitque unde venirent, & quo irent, ac quinam vocarentur. Cum vero didicisset, jussit ministris, ut congrua eis ad requiem præberent: ii autem ad insigne adductis cœnaculum, quidquid fovendis erat, protulerunt. Porro vir sanctus, accersitis eadem hora Cleri & Civitatis primoribus, enarravit illis, quæ sibi a Deo revelata essent. Ii vero una ad eum voce; Vere & hoc congruit mundæ tuæ vitæ, ut divino nobis calculo revelaretur, quis post te Pontificalem thronum ornaturus esset; unde nihil moratus, fac quod lubet. At ille advocato Basilio una cum Eubulo, cœpit scrutari cum eis Scripturas sacras: miratusque in ipsis repositæ sapientiæ pelagus, bonos parastatas ac adjutores habuit. Cum h itaque non multo post, Episcopus migrasset e vita, qui Synodum agebant Episcopi, [illoque mortuo] agente Spiritu sancto, eligunt Basilium ad Episcopalem thronum. Ordinatus vero, sapientissima Dei providentia, gubernabat Ecclesiam. [ordinatur Episcopus]

[31] Post aliquod vero tempus postulavit a Deo, quo sibi gratiam & sapientiam & intellectum concederet, ut suis ipse verbis, incruentum Deo Sacrificium offerret; utque in ipsum Spiritus sancti adventus fieret. Post sex autem dies, velut in mentis excessu Spiritus sancti præsentia factus, ubi advenit dies septima, ad horas i singulas Deo ministrare cœpit, diu noctuque defunctus precum officio. [divino jussu] Astans enim Dominus in visione cum Apostolis, pane & vino in sacro altari propositis, Basilium excitavit dicens; Secundum petitionem tuam repleatur os tuum laude, ut tuis ipse verbis k incruentum Sacrificium offeras. [Liturgiam scribit.] At ille non ferens oculis visionem, surrexit tremebundus; accedensque ad sacrum altare, cœpit dicere, ita in charta scribens: Repleatur os meum laude, ut cantem gloriam tuam, Domine Deus noster, qui nos creasti & duxisti ad hanc vitam; ac reliquas sacræ Liturgiæ preces. Post precum vero finem elevavit panem, intense orans, & dicens; Attende, Domine Iesu Christe, Deus noster, de sancto habitaculo tuo, & veni ad sanctificandum nos, qui sursum cum Patre sedes, & hic nobiscum invisibiliter versaris; & dignare potenti manu tua nobis impertiri sacra mysteria, & per nos toti populo. Deinde; Sancta sanctis. Populus: Unus Sanctus, unus Dominus Iesus Christus, in gloriam Dei Patris. Amen. Cumque panem divisisset in tres partes, unam quidem cum multo timore & veneratione sumpsit; alteram vero una secum sepeliendam l servavit; tertiam denique in columba m aurea depositam, desuper sacrum altare suspendit.

[32] Eubulus autem & Cleri princeps, simul stantes pro foribus templi, videbant in templo lumen spiritale, virosque gloriosos amictu candido, ac vocem populi glorificantis Dominum, nec non adstantem altari Basilium: perculsique ex visione, proruerunt in faciem fusis lacrymis, & glorificantes Dominum. Egresso autem Basilio, ceciderunt ad pedes ejus, & adoraverunt ipsum. At ille quæsivit causam adorationis & adventus eorum. Illi vero dixerunt mirabile spectaculum, quod vidissent in templo. Tunc Basilius, Deo ferventer actis gratiis, hujuscemodi eis mirabilia enarravit: [Columbam auream fieri jubet.] & advocato aurifice fecit columbam de auro mundo, inque ea portionem deposuit; & super sacram mensam, velut figuram sacræ illius columbæ, quæ in Domini baptismo in Jordane apparuisset, suspendit. Iis porro ita gestis, & ubi is habiturum se verbum exhortationis ad populum promisisset; congregata est multitudo infinita ad ecclesiam: in quibus etiam magnus ille exercitator & monachus Ephrem, de quo postmodum narraturi sumus; ut nimirum ex divina apparitione, ipse inspector factus sit præclari Patris nostri Basilii.

[33] Cum itaque res sacra ageretur, Hebræus quidam, velut Christianus, seipsum populo immiscuit, [Christo in Eucharistia apparente,] Officii & Missæ ordinem, dominicæ que Communionis exploraturus, Videt vero in Basilii manibus puerulum velut membratim incidi n; & cum sumerent omnes, etiam ipse accessit, datumque quod veritate caro esset accepit: tum venit ad calicem, & ipsum plenum sanguine, de eoque etiam participavit. Cum vero de utrisque servasset reliquias, domum abiens, uxori, ad faciendam verbis fidem, ostendit, narrans quæ propriis ipse oculis vidisset. Persuasus ergo, esse revera horrendum & mirabile Christianorum Sacramentum; in crastinum adit Basilium, supplex orans, ut sine mora acciperet Christi signaculum. Qui nihil cunctatus, solitis vero gratiis ei habitis, [Judæus convertitur.] qui vult omnes salvos fieri, credentem in Dominum cum omni domo sua baptizavit.

[34] [pro muliercula intercedens,] Cumque Sanctus egrederetur, accedit ad eum muliercula; orans ut ejus haberet curam, velut qui apud Provinciæ Præsidem auctoritate valeret. At ille accepta charta, hæc in ea Præsidi exaravit: Adiit me mulier paupercula, dicens posse me apud te. Si ergo possum, ostende: traditque chartam mulieri: illa vero profecta reddidit epistolam Præsidi. At ille ubi legit, ista rescripsit: Volui, Pater sancte, vestri causa miserari mulierem; sed non potui, quod ærario publico obnoxia sit. [& repulsam passus,] Basilius autem scribit secundo. Siquidem voluisti, nec potuisti, bene fuerit: sin autem poruisti & noluisti, te Deus in egenorum rediget chorum, [Præsidi calamitatem prædicit.] ut non possis cum volueris. Acciditque ut rei scriptura, res evaserit. Non diu enim post, indignationem Imperatoris expertus, circumagebatur vinctus, iis facturus satis quos injuria affecisset. Tunc miser, supplex Basilio efficitur, rogatque, ut precibus offensum placet Imperatoris o animum: quod & fecit. Post sextum enim diem venit typus, [qua is motus mulieri succurrit.] quo liber ab abducentibus satellitio dimitteretur: ille vero exhibitam in ipso humanitatem non ignorans, accedit ad Basilium, gratias agens: advocata autem femina, duplum ei si quid debebat, ex propriis ipse reddidit.

[35] Circa id tempus, cum Julianus p, odiosissimus Imperator, [Juliano venienti, Cæsaream] adversus Persas proficisceretur, venit in partes Cæsareensium: Basilius autem, una ei cum sociis, obviam processit. Eum intuitus Imperator, dixit: Te philosophia vici, Basili. Respondit vero Basilius: [Basilius occurrit,] Utinam Philosophum egisses! Tunc sanctus tres ei panes obtulit, ex annona, quam inferebat. At ille, pro muneris parvitate ratus se injuria affectum, jussit satellitibus, ut panes quidem acciperent; eorum autem loco fœnum darent. Quo accepto, ait Basilius: Nos quidem tibi, Imperator, ex iis attulimus, quibus vescimur; tu autem ex iis retribuisti, quibus bruta jumenta alis; id quidem affectata irrisionis specie; sed qui nolens in hujusce prati pascua q nos mittas. Audiens autem Julianus, quod velut Imperator gratiam suam revocare non posset, furore percitus ait ad illum: Equidem prati pascua tibi mea donavit majestas; ceterum ubi subactis Persis iterum divertero, [& civitati offensum placaturus] tuam civitatem solo æquatam arabo: ut fructifera potius efficiatur, quam hominibus edendis educandisque comparata: haud enim decepti a te populi impudentiam nescio: ut impotentes invidia, Fortunam quam ego Deam r adoro, postquam ei libavi, omni prorsus honore, minuerint. His autem dictis abiit in Persidem: [multam pecuniam corrogat,] Basilius vero ingressus civitatem, accitaque universa populi multitudine, denuntiavit Imperatoris verba; bonique consilii auctor efficitur dicens: Nihili, Fratres, pecuniam facientes, vestram curate salutem; ut, si etiam tyranno illi Imperatori concedatur tempus, eum muneribus molliamus. At illi in suas quisque abeuntes domos, sua singuli, tum in auro & argento, lapillorum item immensam multitudinem, suis ipsi manibus attulerunt. Is vero eorum perspecta alacritate animoque ad obsequendum facili, accepta deposuit in ecclesiæ armario, singulorum inscriptis nominibus; dicens: Potest destinatorum Dominus & illum interficere, & vestram vobis substantiam restituere.

[36] Mox ergo jubet, ut clerus universusque civitatis populus, cum mulieribus & parvulis, in montem Didymi, ubi perquam venerabile Dei genitricis templum honori habetur & colitur, ascendant; tresque dies jejuni, orationi instent; ac Deum, ut scelesti Imperatoris consilium dissipet, [deinde publicis precibus indictis] rogent. Illis itaque orantibus, & contrito corde pervigilibus, videt in s somnis Basilius, multitudinem cælestis militiæ, hic illic in monte; mediamque illorum, in sede gloriosa, muliebri habitu feminam, sic affantem adstantes illos viros magnificos: Vocate mihi Mercurium, [videt a Deipara mitti Mercurium ad necem Juliani,] ibitque ut Julianum interficiat; qui in filium meum & Dominum Jesum inique egit. Sanctus vero, suis omnibus armis instructus, jubente illa, præsto adveniens, confestim ivit. Accersito autem Basilio tradidit ei librum, quo tota creationis narratio scripta esset, postremumque hominis a Deo formatio. [ab eaque accipit librum de mundi creatione:] Porro libri initio hæc erat scriptio: Dic; in fine autem, ubi hominis formatio habebatur; Parce. Suscipiens autem librum legit coram illa, usque ad illam subscriptionem, Parce: statimque metu pariter & gaudio actus, tomum decussit.

[37] Ejusdem porro rationis, etiam Libanius t Sophista, ipsa nocte somnium vidit, cum Juliano in Perside existens, ac quæstoris munus obiens. [mane comperit deesse arma S. Mercurii,] Basilius ergo ex visione stupens, soloque Eubulo excitato, descendit cum eo in civitatem, venitque ad sancti Martyris Mercurii martyrium, in quo & ipse & arma ejus posita erant: cumque quæsisset, non sunt inventa. Advocato autem custode, percunctabatur ubinam gentium essent. Is vero sacramento respondit, fuisse vesperi, ubi pro more continue servarentur. Certo igitur persuasus Basilius, veram esse visionem, Deoque data gloria, qui non despicit confidentes in ipsum; ardore multo gaudioque inexplicabili, dormientibus adhuc omnibus, rediit quam citius ad montem: excitansque quos illic reliquerat & ad preces hortatus, faustum in voce exultationis, factæ sibi divinitus revelationis nuntium attulit, [& nuntiat Apostatæ necem.] quod nocte illa tyrannus sublatus fuisset: peractisque communibus omnium votis, gratiarum actionibus, reversus est in civitatem; jubens omnibus, ut in magna ecclesia positi, divinæ Liturgiæ participes fierent.

[38] Hoc autem ita peracto, ipsoque elevante Sancta u, non est factum signum, ut moris erat; ut nimirum columba moveretur. Ipso vero cogitante, [Diaconum punit ob lascivum inter sacra aspectum,] quidnam rei esset; vidit unum de ventilantibus Diaconis annuentem mulieri, adspicienti de superioribus deorsum, ac inclinanti in eum: quem is gradu motum, intra ecclesiam servari præcepit. Cumque sic Spiritus sancti adventum signo visibili percepisset, jussit ut populus universus dies septem in ecclesia permaneret. Diacono autem jejuniis & vigiliis mancipato, quod ei abundantius erat ad egenorum sublevandam inopiam dari mandavit; utque sic offensum Numen placaret, hisque demum expiatus, ministerium sacrum præsumeret, jussit. [& vetat mulieres extra vela despicere.] Confestim vero præcepit suspendi vela in loco audientium, injungens mulieribus, ut si quæ deprehensa esset, quamdiu Sacra peragerentur, extra vela despicere, de ecclesia pelleretur & extra communionem fieret. Sub sinem porro septem dierum, celebri totius populi conventu, cum festum ageretur, essentque omnes in ecclesia congregati; en x tibi Libanius, Juliani Quæstor, [Libanio converso,] fuga lapsus, civitatem ingressus, ubi populi in ecclesia frequentiam didicit, eo accessiit, odiosissimam Juliani tyranni mortem annuntians; genibusque Pontificis advolutus, Christi signaculum rogat accipere: quod consecutus, factus est Basilio contubernalis una cum Eubulo.

[39] [ex donarit fidelium] Sequenti autem die jussit omnibus, ut suas quisque pecunias reciperent. At illi una voce ad ipsum; Quibus animo constitutum erat, ut ad civitatis amoliendam eversionem, mortali eas Imperatori præberemus; potiori jure debuerimus offerre immortali Imperatori, qui nos a tanto periculo redemit. Ecce vero sunt universa in manibus tuis, facito ut tibi Dominus jusserit. Ille miratus magnum fidelissimi populi animum; [ecclesia exornatur,] tertiam partem illis præbuit; ex reliquis vero sacrarium totum cum y ciborio induit; cumque altare auro mundo & lapillis ornasset, advocata civium multitudine, mensaque sacra sanctificata, jussit triduo festum agi. Cum autem hæc ita peragerentur, quidam necdum gentilitio errore absoluti, eum conveniunt, dicentes: Ecce precibus tuis civitatem, captivitati mancipandam, liberasti; Deique tui templum magnificentissime exornasti; [Ethnici convertuntur.] unum superest, ut plenam nobis virtutis divinæ facias fidem. At ille; ubi brevi sermone ostensa via salutis, suasisset & fidei rudimentis instituisset, baptismo tinxit. Cum autem sacra Quadragesima advenisset; divinam illam operis sex dierum expositionem populo enarrans, plurimam tum Hæbræorum tum Gentilium multitudinem Christo obtulit.

ANNOTATA ET CENSURÆ F. B.

a Libanus impius idololatra, & usque ad finem vitæ pertinax in sua impietate, si jurare voluisset, non per divinam providentiam; sed per Iovem, Fortunam, aut gentilium Deorum aliquem jurasset. Exstat ejus Oratio de Vita sua, in qua nihil divinæ providentiæ; sed omnia quæ sibi evenerant, mala &bona, Fortunæ attribuit.

b Hæc, & quæ sequuntur, optima sunt, ac Basilio digna: sed parum apte proponuntur juvenibus Ethnicis, quamvis Philosophis: nam ex eorum principiis erui non possunt.

c Quærit Combefisius, cur Basilius, pie ac sancte educatus a parentibus & avia Macrina, tamdiu Baptismum distulerit: tum congruentes quasdam rationes adfert, ob quas id fieri potuerit. Et revera grandioris forsan ætatis erat, cum baptizatus est: sed non in Iordane. Ego enim in Vita Basilii Capite primo, & quarto, ipsius Sancti testimonio ostendi, eum non a Maximo Hierosolymorum Episcopo baptizatum in Iordane, sed in patria sua Cæsareæ a Dianeo, istius urbis Episcopo, [An in Jordane baptizatus Basilius] aut saltem ante Episcopatum susceptum Presbytero. Adeoque baptismum Basilii Hierosolymitanum, merum esse Pseudoamphilochii commentum. Et propterea minime necesse est aliis hujus baptismi explicandis circumstantiis immorari.

d Hunc locum ita interpretatus est Ursus Subdiaconus apud Rosweydum. [omni cibo ac potu abstinere voverit] Et rogavit Basilium Dei Sacerdos, post orationem sumere cibum: quod & fecit, dicens, Domine Jesu Christe, Deus noster, ita credo Euangelicæ voci tuæ & spero in benignitate tua, ut manducans & bibens vincam resistentem nobis diabolum, cooperatione Spiritus sancti tui. Nescio ego, ubi in Euangelio scriptum sit, manducando & bibendo vinci diabolum; sed bene, quod genus aliquod dæmoniorum non ejiciatur, nisi in oratione & jejunio. Credo itaque dicere voluisse Pseudoamphilochium, frugalem corporis refectionem, non obesse confidentibus in Deum, quo minus diabolum vincere poßint, gratia Spiritus sancti.

e Basilium unquam Diaconum fuisse negat Hermantius, ob silentium Nazianzeni; qui ante Sacerdotium, [an mox factus sit Diaconus:] solum ordinem & officium Lectoris ei attribuit, idque in Ecclesia Cæsareensi. Ut autem verosimile non est, Sanctum contra canones, aut transiisse ab una Ecclesia ad aliam, aut ab alio quam proprio Episcopo ordinatum, ita quoque est incredibile a Meletio Episcopo Antiocheno creatum fuisse Diaconum: quamvis id scripserint Socrates & Nicephorus; hic quidem illius auctoritate deceptus, ille autem synonymia alterius Basilii, S. Ioanni Chrysostomo familiaris.

f Librum Proverbiorum interpretatus est, non Antiochiæ Diaconus, sed Cæsareæ Presbyter factus.

g Pro Leontio Ursus apud Rosweydum habet Eusebium: verum pro Eusebio. Leontium restituitCombefisius, & in hunc locum ita commentatur. Leontium restituimus ex duplici regio codice majoris & fidei & antiquitatis; nec ulla veritate consistit, [an monstratus fuerit Leontio successurus in Episcopatu] quod cum impressis habebat alter codex Eusebium: ante cujus Episcopatum constat fuisse Basilium Cæsareæ, & valde notum; ut etiam diversorum studiis sit pro eo inter ambos certatum; multisque, ac præcipue Monachis, ad eam Sedem deposcentibus Basilium, cum vi quadam populari, eidem fuit præfectus Eusebius; ut res pene in schisma abierit; vixque ipsi suffragatores Episcopi ratam habuerint suam illam electionem & ordinationem: ac uno annitente patre Gregorio, Nazianzeno Episcopo, ægre admodum obtinuerit: de qua re multis ipse in Basilio. Porro fuit Leontius ille vir clarissimus, de quo Martyrologium Romanum 13 Januarii. Cæsareæ in Cappadocia S. Leontii Episcopi, qui sub Licinio adversus Gentiles, & sub Constantino adversus Arianos plurimum decertavit. Subscripsit Concilio Ancyrano, ac subinde Nicæno. Potuit vir sanctus grandæva ætate, ceu in subsidium adversus Arianos, destinatum designatumque cælesti oraculo successorem, [saltem mediate:] suscipere Basilium Diaconum. Quid enim oraculi illius veritati decedit, quod non proximus successerit; suaque potius modestia, quam malis civium suorum studiis semel iterumque, tum Hermogeni, tum Eusebio post habitus, vix tandem tertius a Leontio thronum illum conscenderit?… Videtur ergo Amphilochius voluisse tacere, quos oraculum tacuisset; ac velut Sanctorum Episcoporum seriem texere, suppressis nonnullis aliquantulum invidiosis, quæ etiam ipso velut proœmio subindicasset; in illa Basilii absentia, quæ Valenti & Arianis animos addidisset, spemque evertendæ cum Episcopo (nempe Eusebio minus æquo Basilio, ob illud in ipsum propensius studium civium) urbis Cæsareæ: quam Amphilochii & oraculi profunditatem non penetrans imperitus aliquis; male Eusebium, cui proxime successisset, substituit S. Leontio. Ita Combefisius. [post Hermogenem, Dianium & Eusebium:] Ad Leontium quod attinet (nam reliqua tantisper missa facio, donec de iis sit agendi locus) ad Leontium, inquam, quod attinet; non poterat is redeuntem Athenis aut Hierosolymis excipere Basilium: nam Sanctus ipse profitetur se, a Dianio, post Hermogenem Leontii successore, admotum sacro ministerio fuisse, seu ordinatum Lectorem. Dianius vero, qui circa annum 362 obiit, Cæsareensem Episcopatum annis viginti tenuit, circa 341 ordinatus Episcopus, & ut talis sequenti anno aßistens conciliabulo Antiocheno: inter quem & Leontium, si Hermogeni paucos saltem annos concesseris, non poterit ille vidisse Basilium, nisi admodum juvenem: nempe antequam studiorum causa Cæsarea discederet. Si igitur Amphilochius, non Eusebium, ut recte ostendit Combefisius, sed Leontium scripserit; plures sane difficultates historicæ supersunt, præter immediatam post Leontium succeßionem: in qua repertam difficultatem sublatam ille credidit, vaticinium de mediata solum interpretando. Verum cum ineptum existimet, vaticinium istud attribui Eusebio, eo quod hic Basilium, cui vix in Episcopali electione prælatus fuerat, dicatur interrogasse quo nomine vocaretur; [itaque salvari possint ineptiæ Pseudoamphilo. hii.] id ut revera absurdum est in Eusebio, nihil minus displicere debet in Leontio; qui similiter a Pseudoamphilochio introducitur interrogans Basilium de nomine, quem ante paucos annos videre & audire debuisset, quotidie Scripturas sacras populo prælegentem. Cum enim, teste Nazianzeno, Basilius longo tempore ante Sacerdotium in munere Lectoris Libros sacros populo prælegerit, nemo negabit id quoque Diaconatum præceßisse, se umquam eum susceperit. Ita in multas difficultates incidimus, si fabulas velimus facere historias.

h Hunc locum si quis perpenderit, judicabit, ut existimo, non posse eum apte intelligi de mediata succeßione Basilii post Leontium, tribus interjectis Episcopis, quorum unus viginti saltem annis sedit.

i Dies pro horis Ursus posuit, contra fidem (ut ait Combefisius) antiquorum exemplarium; sed ille absurdum existimabat ad singulas horas sacrificare, ideoque dies inerpretatus est: hic vero maluit improprium sacrificium orationum & bonorum operum intelligere.

k Quam certum est, a Basilio Liturgiam sacram conscriptam esse, tam incertum est, quid nunc præcise ipsius sit, in iis quæ extant sub ejus nomine Liturgiis. Nec mirum est tanto temporis spatio, quædam immutata esse, quædam addita, quædam etiam sublata. Certe verba ista, Repleatur os meum laude, ut cantem gloriam tuam, in nullis Basilianæ Liturgiæ exemplaribus reperiuntur. Oratio vero, Domine Deus noster, &c. & altera, Attende, Domine, extant in prænominata Liturgia; secunda, etiam in Liturgia S. Ioannis Chrysostomi.

l [Eucharistia non ingerenda mortuis.] Iuvat hoc loco audire Rosweydum. Fuit olim, inquit, quorumdam consuetudo, ut Eucharistiam etiam mortuis ingererent & consepelirent; quam abrogavit Concilium Carthaginense tertium canone sexto. Hic vero talis est: Placuit ut corporibus defunctorum Eucharistia non detur: dictum est enim a Domino: Accipite & edite: cadavera autem nec accipere possunt nec edere. Cavendum est etiam ne mortuos baptizari posse Fratrum infirmitas credat, cum Eucharistiam mortuis dari animadverterent. Subscripsit huic Concilio S. Augustinus. Addit ibidem etiam Rosweydus, quod idem repetitur in Consilio Hipponensi canone quinto; & in Concilio Antißiodorensi anno DXL canone XII; & in Consilio Generali sexto… ubi canon LXXXIII ita habet… Nemo mortuorum corporibus Eucharistiam communicet. Scriptum est enim, Accipite & comedite: mortuorum autem corpora non possunt accipere, nec comedere. Hactenus Rosweydus. An igitur fecerit id Basilius, quod seculo sequenti prohibendum Concilia censuerunt? Combefisius ait, Basilium id fecisse singulari instinctu divino. Verum quid ni tam ineptus fuerit Pseudoamphilochius, ut abusum, suo tempore forsan non ubique sublatum, tam pium crediderit, ut Basilioaffingi posset?

m [Columbas supra altari cur appensa,] Columbas olim super altaria & super baptisteria, in memoriam Spiritus sancti appensas fuisse, probat Rosweydus in hunc locum, ex epistola Cleri Antiocheni ad Ioannem Constantinopolitanum Episcopum, contra Severum Episcopum suum hæreticum: Columbas aureas & argenteas; in formam Spiritus sancti super divina lavacra & altaria appensas, una cum aliis sibi appropiavit, dicens; non oportere in specie columbæ Spiritum sanctum nominare.

n [Christus in pueri forma sub hostia conspectus sæpe,] Historiam hanc opusculo 58 Cap. 11 refert D. Thomas. Verum si animadvertisset Doctor Angelicus, In Græcorum ecclesiis, Sacerdotem sacrificantem non videri a populo, dubitasset forsan, num id quod de Basilio narrat, alteri cuidam Episcopo aut Sacerdoti Latino contigerit. Rosweydus in hunc locum, ex Paschasio, libro de Corpore & Sanguine Domini, dicit similem historiam contigisse Plego Presbytero. Nos 23 Aprilis tomo 3 pag. 144, narramus similem visionem, oblatam Saraceno cuidam, violare volenti templum S. Georgii Megalomartyris: at nisi ritus divinæ Liturgiæ, apud Coptos Christianos, diversus fuerita ritu Græcorum, vacillabit miraculi fides, ob easdem quas jam attuli rationes; aut dicendum esset, Christum apparuisse in Hostia nondum consecrata; non quia præsens realiter erat, sed quia in ista memoriam paßionis ejus sacra Lancea dividebatur in partes, mox in verum corpus ejus per consecrationem convertendas.

o Deest, inquit Combefisius, hoc caput cum tribus sequentibus, in versione Ursi; potius tamen omisisse videtur, victus operis prolixitate, quam quia codices ipsius id desideraverint. Cur quæso prolixitate codicum suorum vinceretur Ursus, si hi capita ista habuerint? Neque primum caret omni difficultate, quamvis id putet Combefisius: parum quippe credibile videtur, exauctoratum Præsidem, & ad vincula damnatum, Basilii apud Imperatorem Iulianum aut Constantium interceßionem postulasse, & per eam dignitati restitutum.

p Hæc de Iuliano Imperatore Capita omissa sunt ab Urso Subdiacono, & merito omittenda erant ei, qui Vitam hanc Basilii vellet facere credibilem. At Combefisius, volens hunc & alios anachronismos excusare, dicit in hac Vita nihil ordine temporis narrari. Adeoque, quamvis adventus Iuliani Cæsaream hic narretur, ac si contigisset post Episcopalem Basilii consecrationem; nihil impedire, quo minus referri poßit ad anteriora tempora; [An Basilius, non nisi mortuo Juliano factus Episcopus,] cum nempe Basilius pro Eusebio Episcopo latente, defuncto, aut saltem alia de causa absente, tamquam primarius inter Presbyteros & Episcopi Vicarius Ecclesiam Cæsareensem administraret. Magnum quippe erat Basilii nomen, etiam antequam Sacerdotio fungeretur apud Cappadocas & nationes exteras, ut ex Nazianzeno affirmat Combefisius: ipsaque Cæsareesnsis civitas eum tamquam conditorem suum & conservatorem suspiciebat. Deinde, inquit idem, nihil narratur tota hac historia factum a Basilio, quod a Presbytero & Episcopi Vicario peragi non potuerit; nec nisi semel Basilius, vocatur Episcopus. Potuit autem facile ἀντὶ ἱερέως pro ἀρχιερέως a librario quopiam describi; vel etiam potuit ἀρχειρεὺς recte vocari Presbyter, qui officio & jurisdictione, ut vocant, Episcopi fungeretur: [eum Antiochiæ exceperit,] sic certe unum Episcopi Vicariique tribunal agnoscimus, & gesta Vicarii ipsius Episcopi gesta nuncupamus. Ita Combefisius hunc anachronismum excusare nititur: quam feliciter, judicet Lector. Nemo saltem mihi facile persuadebit, non fuisse mentem Auctoris in hac Vita describenda, servare ordinem temporis. Certe capita capitibus annectuntur inchoanturque iis loquendi formulis, [eum Antiochiæ exceperit] quibus uti solemus cum inter narrandum ordinem temporis prosequimur. Ita numero 32, postquam dixit a Basilio convocatum populam ad ecclesiam auditurum verbum Dei, sequentem numerum 33, quo narratur Iudæi conversio, sic inchoat: Cum itaque res sacra ageretur &c. Quis non colliget ex hoc loquendi modo, conversionem Iudæi evenisse inter rem divinam, post habitum ad populum sermonem? Et postquam hunc numerum in Iudæi baptismate conclusit, ad sequentem 34 sic transit; Cumque Sanctus egrederetur. Contendit tamen Combefisius, quidquid hoc numero narratur, ad anteriora tempora posse & debere referri. At quomodo? nisi contra modum loquendi usitatum, vim verbis inferamus. Quin ut id concedamus Combefisio, qua ratione Basilius dici poterit Vicarius fuisse Eusebii, vivente Iuliano? Mortui, inquit ille, aut latenis, aut aliter absentis. Absentem tamdiu unquam fuisse a suo Episcopatu Eusebium, ut Vicario indiguerit, gratis asseritur & negatur. Iuliano præmortuum esse, [ut Vicarius Eusebii Ep.] falsum omnino est: constat namque Nazianzeno vixisse illum initio Valentis. Quin capere non possum, quomodo id in mentem venerit Combefisio: argumentum enim, quo ostenditur Basilius non fuisse imperante Iuliano Episcopus, inde desumitur, quod sub Valente adhuc in vivis esset Eusebius. Nec aptius est effugium per Eusebii latebras: cur enim hic latuisset veniente Cæsaream Iuliano? Incurrerant quidem Apostatæ odium Cæsareenses, everso Fortunæ templo; sed minis & mulcta pecuniaria plerumque sæviebat ille; ut præ reliquis Cæsareensibus, nihil sibi timere deberet Eusebius. Quod si tamen judicasset expedire tantisper irancundi Imperatoris oculos subterfugere; saltem nihil opus erat latere post discessum Iuliani; imo post necem ipsius, quam dicitur nuntiasse Libanius, & pro quo tempore numero 38 Basilius vocatur Pontifex; [aut Antiochiæ unquam fuerit Julianus,] non ita sane appellandus ab Amphilochio, si Vicarius solum fuisset. Nam non distinguere inter Episcopum & ejus Vicarium imperitis quandoque poßit contingere, non vero rerum ecclesiasticarum apprime gnaro. Librarii errorem quod spectat, gratis hicquoque supponitur, nullo allato codice in quo aliter legatur, nullo urgente argumento. Manet itaque anachronismus, prodens quam impudenter auctor Amphilochium mentitus sit.

q Videtur consuetudinis fuisse … ut vel acceptio vel traditio nonnullarum frugum cujusvis fundi, ad quem Imperator advenisset, aut occupatio haberetur, aut missio in possessionem: ut deinceps vel Principi cederet, si is quidquam de alicujus privati agro sumpsisset; vel in jus alterius, velut Principe donante transiret, si ipse de agro ad ipsum spectante, eo modo aliquid donasset. Ita Combefisius, probans exemplo Eudoxiæ, simili ratione excusantis, ablatam viduæ Theognistæ vineam.

r Vix dubito, quina auctor hujus Vitæ, quiscumque demum fuerit, incerto relatu & mutatis rerum circumstantiis ea audiverit, quæ a Sozomeno ita narrantur: lib. 5 cap. 4. Sub idem tempus Imperator, Julianus, Cæsaream ad montem Argium sitam, urbem amplam, locupletem, & regionis Cappadociæ primariam, ex numero civitatum delevit, & Cæsaris privavit nomine; quod quidem nomen regnante Claudio, [quo illam nomine & iure civitatis privaret,] cum Maza jam ante appellata fuisset, obtinuerat. Nam contra cives ejus civitatis dudum gravissimum odium conceperat; tum quod omnes fidem Christianam profiterentur, tum quod olim fana Jovis urbis patroni, & patrii Apollinis diruissent. Quin etiam universæ civitati graviter succensuit iratusque est, minatusque, quod templum Fortunæ, quod solum eo regnante supererat, a Christianis eversum esset: atque Gentiles, [propter eversa fana infensus civibus,] qui in ea urbe pauci numero erant, valde incusavit, quod illud facinus ulti non fuissent: & si forte calamitatis aliquid ideo subeundum esset, quod id non libentibus animis pro Fortuna tulissent: omnes præterea opes omnemque pecuniam ecclesiarum, tum in Cæsarea, tum in confiniis ejus positarum, diligenter vestigari, inque medium afferri, atque statim trecentas libras auri ærario publico solvi, & Clericos omnes in numerum militum, qui Præfecto illius regionis parebant, adscribi jussit; quæ res & plurimum sumptus requirit, & in exercitibus Romanis magno probro ducitur. Itemque multitudinem Christianorum, una cum uxoribus & liberis, censeri; & non aliter atque in pagis fieri solet, tributa pensitare mandavit; cum jurejurando comminatus, neque ab irase, neque ab affligenda civitate temperaturum, neque permissurum Gallilæis (sic enim Christianos per contumeliam appellare solebat) capita sua cervicibus retinere, [graviaque mala comminatus,] nisi delubra idolorum quam primum de integro extruerent. Cujus minæ fortasse reipsa expletæ fuissent, nisi celerius e vita migrasset. Hæc, inquam, Pseudoamphilochio, diu post rem gestam scribenti, confuso rumore audita, occasionem dare potuerunt comminiscende ea, quæ de adventu Iuliani Cæsaream & Basilii cum eo congressu narrata sunt. At neque ex Sozomeno sequitur Iulianum Cæsareæ unquam fuisse: potuerunt enim omnia, quæ Sozomenus facta dicit, ab Imperatore Apostata per litteras ad Præfectos mandari, & ab his deduci ad executionem. Immo, si Nicephoro Calisto credimus, non est verosimile, Iulianum unquam fuisse Cæsareæ: ita enim iste de impio lib. 40 Cap. 4. Quas autem civitates in Christi religione ardentiores esse sciret, infestus eis fuit, neque ad eas divertere voluit. Et persæpe cum legationes ad eum, propter casum aliquem qui incidisset, provinciales mitterent, preces eorum rejecit.

s [An illius mors Basilio fuerit revelato] Cum pluribus Sanctis per varias orbis partes Iuliani interitus divinitus innotuerit; non foret creditu difficile, etiam Basilio, in solitudine Pontica versanti, impii interitum per revelationem innotuisse; nisi contrarium suaderet ipsius Sancti & Nazianzeni silentium. Nam cum simul contra Apostatam, post necem ejus, scripta sua elucubrarint; quomodo id poterant prærerire silentio, si quid ejusmodi factum fuisset. Apparitionis autem hic narratæ vacillat fides, propter Episcopatus anachronismum, qui etiam reperitur ex alia simili Legenda, in Chronico Alexandrino ad annum 363, hoc tenore: Eadem nocte (quæ post Juliani mortem prima fuit) somnium vidit sanctissimus Basilius, Cæsareæ Episcopus, cælos apertos & Salvatorem Christum in throno sedentem, magnoque clamore dicentem: Mercuri, abi, occide Julianum Imperatorem, illum hostem Christianorum. Sanctus autem Mercurius, stans coram Domino lorica ferrea indutus, audito mandato evanuit. Rursus deinde visus est adstare coram Domino, exclamans: Julianus Imperator interfectus, mortuus est, ut imperasti, Domine. [ut refertur in Chronico Alexandri] Territus eo clamore Episcopus Basilius e somno excitatur: illum enim colebat Julianus Imperator, ut virum eruditum & studiorum socium, crebriusque ad illum epistolas mittebat. Descendens deinde idem Basilius Episcopus, in ædem sacram ad preces matutinas, universo advocato Clero, visionis arcanum aperuit, & quod interfectus esset Julianus Imperator, hacq; nocte obiisset: ii vero Episcopum rogarunt, ut hæc reticeret neminique enuntiaret.

t Libanium Sophistam cum Iuliano in Perside fuisse, non facile credam; multo minus Quæstoris munus obiisse: neque enim ad tale munus aptus fuisse videtur Libanius, [Libanium non fuisse in Perside cum Juliano] Sophistarum more talia parum curans, dummodo sibi esset bene: quamvis teste Eunapio non esset impar administrandæ Reipublicæ, & causis civilibus idoneus, etiam ad audendum perficiendumque alia nonnulla, quæ in theatro spectatorum animos delinire acrecreare possent. Cum enim sequentes Imperatores amplißimum illi dignitatis gradum detulissent (nam salutatum Palatio Præfectum eo honore fungi jusserunt) noluit accipere, dictitans, Sophistam illo majorem esse. Equidem nescio qua auctoritate asserat Eunapius, sequentes Iulianum Imperatores amplißimas dignitates Libanio obtulisse; cum Iovinianus ipsum occidere voluerit, & Imperante Theodosio senex esset. Quis autem credat quod hic ultimus, qui nec militem in exercitu habere volebat non baptizatum, voluisset impium idololatram evehere ad dignitates? Nec de Valente, [multo minus in qualitate Quæstoris,] quamvis Ariano, credibile est quod voluisset honoribus cumulare tam familiarem amicum luliani Apostatæ, cujus impietatem ita detestatusfuerat, ut præelegerit cingulo militari potius, quam Christiano nomini renuntiare. Si tamen credamus Eunapio, recusatam a Libanio præfecturam palatii; quomodo hic admittere voluisset Quæstoris munus. Audiamus nunc de seipso loquentem Libanium, quid sibi contigerit in Iuliani Persica expeditione. Quod ad reliquum tempus, quod hinc effluxit, inquit, usque ad expeditionem adversus Persas, alios alio pacto affecit: sed mihi majus apud illum amoris attulit: siquidem perseveravit hoc in ore habere; Munus tibi conferam excedens, quod non quemadmodum alia fugere possem. Quare cum cœnavissemus (coactus enim ab illo fueram) Mi homo, inquit, tempus est, ut munus accipias. Equidem conjicere non poteram quidnam istud foret; ille vero subjecit: Videris mihi in Oratorum album ob sermones transcriptus, ob actiones vero in Philosophorum numerum relatus. His dictis oblectatus sum, ut olim Lycurgus ob responsum Dei oraculare de se ipso: [ipsemet probat;] enimvero hæc ab eo, qui cum diis conversabatur, dicta fuerant. Porro præmissis e Senatu, qui precarentur ut Tarsensibus dimitterentur crimina; dixit, se concessurum urbi Cilicum, si Deus ipsum servaret: &, Profecto mihi perspicuum est, inquit, quid ad hæc eventurum sit, ut in legatione functuro spem vestram collocetis: hunc autem ipsum illuc proficisci mecum oportebit. Tum amplexatus lacrymantem non lacrymans, jam Persarum mala cernens, postremis litteris scriptis, finibus Imperii excessit, agros depopulans, castella & propugnacula capiens, fluvios trajiciens, muros concutiens, urbes expugnans: atque horum singula nullus nuntiavit; sed nos gaudio spectantium gaudebamus, ea quæ jam fiebant, porro etiam factum iri credentes, cum in virum inspiceremus, Verum fortuna suas partes egit. Nam cum exercitus cædibus & fuga Persarum ovaret, [scribens quod ejus necem intellexit Antiochiæ] certaminibus gymnicis & equestribus, quea propugnaculis spectabant Ctesiphontis habitatores, cum muri crassitudini confidere non possent; & Medus decrevisset legatione & muneribus supplicare (quippe a ratione alienum esse censebat, cum viro, qui Deus quidam erat, pugnare) jam legatis equos conscendentibus, prudentissimi Regis virtus, hasta lumbo proscisso, rigavit sanguine ab eo qui vicerat effuso, terram hostiam superatorum; effecitque eum terrore cohorruerat, persequentium dominum: quandoquidem a transfuga quodam discere Persæ licuerat, in quo fortunæ statu esset. Nobis autem Antiochensibus hominum certe nemo, sed terræmotus calamitatis indices fuerant, qui urbes Palæstinæ-Syriæ quasdā ex parte, [pene desperabundus;] quasdam totas subverterant. Etenim Deus nobis cladibus magnis magnum infortunium significare videbatur: optantibus vero nobisne vera opinaremur, acerbum tristis nuntii telum aures penetravit; Julianum illum in sandapila ferri, & sceptrum a nescio quo obtinere; Armeniam autem Persarum esse, & quantumcumque agrorum reliquorum vellent. Quapropter statim in ensem oculos conjeci, quasi vita acerbior omni jugulatione futura esset. Ita Libanius in oratione de vita sua. Atque ex his colligitur; Libanium, nec Quæstorem Iuliani fuisse, nec comitem in expeditione Persica, nec vidisse somnium mortis ejus præsagum; sed necem Apostatæ & cladem Romanorum Antiochiæ dumtaxat intellexisse, simulque spectasse in sandapila deferri cadaver, sepeliendum Tarsi Ciliciæ. Videtur porro Pseudoamphilochius ejusmodi somnium affingendi Libanio occasionem sumpsisse ex Sozomeno, qui lib. 6 Cap. 2 de aliquo ex Iulinai necessariis ista narrat. Dicitur eum, cum ad Julianum, [diversus etiam ab illo,] qui erat in Perside, ire maturaret, in loco quodam, qui erat in via publica situs, diversatum; & ædium penuria coactum, in ecclesia quæ ibi erat dormivisse, & secundum quietem vel rem gestam vidisse, vel saltem somniasse. Complures ex Apostolis & Prophetis in unum coactis, graviter de Imperatoris contumelia adversus ecclesias facta, conquestos esse; inivisseque consilium, quid in hac causa faciendum esset. Ac cum ea de re esset deliberatum, & adhuc eorum animi velut in dubio versari viderentur; duos e medio surgentes cohortatos reliquos, ut bono animo essent; propereque, tamquam ad delendum Juliani Imperium e concilio egressos. Hominem illum, qui has res tam admirabiles contemplatus fuerat, iter de cetero neglexisse: atque dum metu perculsus, hæsitaret, quis hujus visionis exitus futurus esset, secundo eodem in loco somnium cepisse, vidisseque eumdem Apostolorum & Prophetarum conventum: [cui mor Apostatæ revelatam fuit in itinere ad ipsum.] atque ex improviso, velut e via in concilium ingressos illos, qui superiore nocte ad Julianum expugnandu mabierant, ceterisque nuntiasse eum occisum esse. Putarit forsan Pseudoamphilochius, istum de quo hic agit Sozomenus, Iuliani necessarium, cui talis visio obtigerat, fuisse Libanium Sophistam; in quo ipsum, si hoc senserit, errasse manifestum est ex eodem Sozomeno: qui lib. 6 Cap. 1 aliam Libanii opinionem de Iuliani morte refert. Combefisii conjectura est, duos fuisse Libanios, Quæstorem unum, alterum Sophistam: & hic Sophistæ nomen Quæstori temere additum a librario quodam. Ita ille credibilem hanc narrationem reddere nititur, temeraria, ut mihi quidem videtur, conjectura, qua plures fabellæ a fabulositate eximerentur. Interim fatetur ipse, hæc nullo modo de Libanio Sophista intelligi posse.

u Ænigmati mihi simile est, dum locus audientium, tam prope ad altare statuitur, ut inde in Sacrarium mulier posset introspicere. Unde Combefesius putat designari locum, fidelibus mulieribus destinatum: sed neque hic, saltem majoribus ecclesiis, tam prope ad altare erat. De motu columbæ in signum adventus Spiritus sancti, alibi nihil invenio, nec satis intelligo an sponte & miraculo moveretur, an vero a ministro, ut apud nos pulsatur campana; & si miraculose, an omnibus paßim id fieret, an Basilio tantum. Si Basilio tantum, miror nihil tam singularis miraculi meminisse Nazianzenum & Nyssenum: si omnibus, magis, nullam alibi extare ejus rei memoriam.

x Seposita quæ gratis affertur a Combefisio conjectura de duobus Libaniis, omnino falsum est Sophistam unquam conversum fuisse, [nec unquam Christianus.] aut post mortem Iuliani venisse Cæsaream: nam Antiochiæ ejus orationem funebrem dixit, ut ipse de se testatur. Visum est, inquiens, partium mearum esse, ut funebri oratione fato functum cohonestarem. Præterea narrat se vitæ periculum sub Ioviniano incurrisse, quia nimium laudabat Iulianum. Postea rursus, inquit, vir barbarus irritavit in me Principem; cum diceret, me finem non facere lugendi plagam ejus quioccubuerat. Proinde Imperator male me perdere cogitabat; mœroris pœnam exigens. Sed vir quidam probus Cappadox, condiscipulus olim meus, qui magnus erat apud illum, intercessit. Mirum tamen non sit, Pseudoamphilochium credidisse, Libanium Sophistam ad fidem conversum, ob amicitiam, quam Basilius per litteras cum eo coluit, tamquam cum Sophista & viro erudito.

y Ciborium, umbraculum altaris, quatuor columnis innixum, cujus apud Anastasium in Vitis Pontificum creberrima mentio, de hoc vide Cangiumin utroque Glossario, Græco-ac-Latino-Barbaro, sæpe etiam Cyborium scribitur; & hanc originariam esse scriptionem vix dubito, απὸ τοῦ Κύβου, Cubo propter formam cubicam, id est, quadratam.

CAPUT III.
Decretum exilii sub Valente impeditum, hujus filii interitus. Chirographum magicum dæmoni extortum. Anastasii Presbyteri sanctitas. Adventus S. Ephrem ad Basilium.

[40] Quidam igitur dc relictis Gentilibus a, quin & ex Arianis calumniam apud Valentem Imperatorem Basilio struunt, [Basilius in exilium mittendus] tamquam fidem Consubstantialis gloria efferet, Arianorum autem hæeresim abominaretur & despueret. Iis ob animi levitatem persuasus Valens, illum ad se Antiochiam accersit. Cum autem Anastasius b Quæstor advenisset Cæsaream, Basilioque injuncta sibi ab Imperatore exposuisset; ait Basilius: Etiam ego, fili, ante non paucos dies cognovi, quomodo Imperator, stultis hominibus fidem habens, deportationis meæ typum exaraturus, tres contriverit calamos; atque insensati calami, impotentem illius impetum inhibuerint (cujus tota cupiditas est, [divinitus novit tres confractos calamos ne legem signaret Imperator.] ut veritas obscuretur, & mendacium obtineat) secum melius actum iri existimantes, ut confringerentur, quam ut iniquæ ejus sententiæ deservirent.

[41] Ubi igitur advenit Antiochiam, ad Præfectorum tribunal adducitur. Interrogatus autem, cur fidem Imperatoris minus amplecteretur; respondit multa cum libertate Dei Hierarcha: Absit ut viam veritatis deseram, [Antiochiæ coram tribunali] Arianorumque errorem & hæresim amplectar: quippe didici a Patribus, Consubstantialis fidem amplecti, & honori habere. Ubi Præfectus mortem ei minatus esset, ait Basilius: Faxit Deus, ut pro veritate absolvar vinculis corporis; nam diu est ex quo id cupio; nisi tamen ipsi molliores estis in præstandis promissis. Porro Præfectus pugnacem viri renitentiam & immobilitatem propositi Imperatori significans, [ad martyrium se offert,] ait: Victi sumus, Imperator: vir enim minis superior est, inflexibili duroque & saxeo animo.

[42] Cum aurem Imperaror ira effervescens deliberaret, quo eum mortis genere interfecturus esset; contigit, ut ejus filius in morbum divinitus illatum incideret, ita ut medici spem salutis abjicerent. Porro mater Imperatori supplex accidens, dixit: Quam male erga Deum ejusque Sacerdotem Basilium habes? En moritur & ipse puer. [Filius Valentis infirmus] His auditis, Imperator Basilium accersivit, aitque ad illum: Si vera sunt quæ doces, iisque Deus delectatur; precibus tuis filii mei morbum depuleris. Tunc ille: Si credideris rectæ fidei, Imperator, teque Ecclesiæ Dei adjunxeris, vivet filius tuus. Illo promittente, primo suo adventu, Magnus Basilius, nulla mora, morbum leviorem fecit. [ob patris persidium moritur.] Qui autem Imperatori assectæ erant hæretici Episcopi, victoriæ probrum non ferentes, auctores fuerunt, ne a sententia discederet, sed se religioni eorum adjungeret, perque ipso puero sanitatem pararet. Quo facto, mox puer, in manibus illorum, animam efflavit. Ubi porro Quæstor hæc vidisset, post mortem Valentis, res viri præclare gestas Valentiniano c Imperatori nuntiavit. [Basilius muneribus a Valentiniano acceptis,] Ille audiens stupensque, glorificavit Deum: multis porro pecuniis eidem Quæstori datis, misit ad Basilium in usum egenorum d. Basilius autem magnum Imperatoris animum suscipiens probansque, pias domos tum in urbe, tum in singulis provinciæ partibus extruxit, refocillandis infirmis; iisque viros multos, & mulieres puerosque, plurimam eis curam levamenque adhibens, in lectis posuit. Ubi vero Imperator audivit; multos reditus in eorum sumptus & sustentationem, [nosocomia extruit.] Christi Hierarcham & Pontificem ceu patrem honori habens, largitione dedit.

[43] Helladius e sanctæ recordationis, qui ipse inspector & minister fuit miraculorum ab ipso patratorum, quique post obitum conserti honore Apostolis Basilii, ejus Sedem successor accepit; vir admirandus, omnique virtute cumulatissime ornatus, mihi retulit. Senator quidam, vir fidelis, [Senatoris filiam concupiscens famulus,] Proterius nomine, cum ad sacra & veneranda loca, una cum filia sua perrexisset; velletque illic puellam tondere, atque in sacram aliquam monasticam ædem traditam Deo sacrificium offerre; æmulatus homicida ille ab initio diabolus divinos viri mores Deoque acceptum propositum; concitavit Senatoris famulum quemdam, inque puellæ amorem succendit. Is porro, indignus qui rem tantam moliretur; veritusque vel attingere quod erat propositum; alloquitur unum ex detestandis maleficis, multam summam auri præbiturum pollicitus, modo ipso agente, in potestatem puellam acciperet. Veneficus vero ait ad eum: O homo, impar ad hoc virium existo: sed si vis mittam te ad provisorem meum diabolum, & ille faciet voluntatem tuam, si tu modo voluntatem ejus feceris. Qui dixit ad eum: Quæcumque dixerit mihi, faciam. Ait ille: [& a venefico] Abrenuntias Christo in scriptis? Dicit ei: Etiam. Porro ad eum iniquitatis operarius: Si ad hoc paratus es, cooperator tibi efficiar. Ille autem ad ipsum; Paratus sum, tantum ut consequar desiderium.

[44] Cum itaque maleficii minister epistolam conscripsisset ad diabolum, ei tradidit hoc tenore & sententia: Quoniam par est, [ad diabolum cum epistola missus.] ut tamquam domino & provisori meo studeam, enitarque ut a Christiana religione abstractos amicitiæ tuæ admoveam, quo tua pars impleatur; misi ad te præsentium latorem, puellæ cupiditate sauciatum; impensiusque rogo, ut voti compos fiat; quo & in hoc glorier, majorique alacritate tuos amatorea congregem. Data vero ei epistola, dixit: Vade tali hora noctis, & sta supra monumentum Pagani hominis, chartamque tolle in aëra; & præsto erunt, qui te ducturi sunt ad diabolum. Is tota promptitudine quod injunctum erat gerens, in miserabilem illam erupit vocem, diaboli invocata ope. [Christo & Baptismati renuntiat] Continuo autem adstiterunt principes potestatis tenebrarum, spiritus nequitiæ; magnoque gaudio deceptum suscipientes, in locum abduxerunt ubi diabolus erat; atque ostendunt sedentem in solio excelso, quem spiritus nequam in orbem circumstarent. Acceptis vero venefici litteris, ait ad miserum: Credis in me? Ait: Credo. At ille; Nega Christum tuum. Dixit ille: Nego, Ait ipsi diabolus: Scelestiestis vos Christiani, & quidem quando me opus habetis, venitis ad me: ubi autem assecuti estis quod est in votis, me negatis, & acceditis ad Christum vestrum; qui cum sit bonus, vos suscipit. Enimvero fac scripto tum Christi tui & baptismatis spontaneam abrenuntiationem, tum liberam in me in secula cautionem, quodque mecum sis futurus in die judicii, mecum parata mihi æterna percepturus supplicia, moxque impleo vota tua. At ille manu propria scriptum edidit, quale fuerat rogatus.

[45] Post hæc vero animarum vitiator draco destinat dæmones fornicationi præpositos, [dato chirographo,] iique puellam in viri amorem incendunt. Illa autem seipsam in solum jactans, cœpit clamare ad patrem; Miserere mei infelicis, quam hujus pueri desiderium dirius excruciat. Compatere visceribus tuis; ostende in me unigenitam tuam, affectum paternum; mihique conjugio copula adolescentem, quem elegi. Quod si nolis præstare, videbis brevi amarissima sublatam morte, Deoque rationem pro me dabis in die judicii. Pater autem cum lacry mis dicebat; Heu mihi peccatori! Quid hoc miseræ meæ filiæ accidit? quis meum thesaurum deprædatus est? quis filiæ meæ injuriam intulit? quis dulce oculorum meorum lumen extinxit? Equidem, [ac suo potitur voto] quite Christo sponso cælesti desponsare statuissem, Angelorumque contubernalem facere, ac in eo posuissem studium ut in psalmis & hymnis & canticis spiritualibus cantares Deo, [& obtinet sponsam:] per te consecuturum me salutem sperabam; tu autem in lasciviæ œstrum insanisti. Sine ut, sicut volo, inito pacto, Deo conciliem, nec meam ad inferos cum tristitia deducas senectutem, ac neque parentum tuorum nobilitatem confusione operias. At illa floccipendens patris verba, perseverabat clamans; Pater, aut fac desiderium meum, aut post pusillum videbis mortuam. Pater itaque in magna animi angustia constitutus, abundantiorique tristitia absorptus, amicorumque consiliis acquiescens; monentibus illis ac dicentibus, præstare voti compotem fieri, quam ut sibi ipsa vim inferret; consensit indulgere magis desiderio filiæ, quam ut se malæ exitiosæque neci traderet. Adducto itaque quæsito adolescente, filiaque ac facultatibus omnibus eum impertitus, dixit Salva sis, filia, vere misera; multum postmodum pœnitens lacrymaheris, cum nihil pœnitendo proficies.

[46] Porro nefando conjugio celebrato, impletaque diabolica fabula, nec multo lapso tempore; observantibus quibusdam deprehensum est, [quæ mariti scelus edocta,] quod adolescens non ingrederetur ecclesiam, neque immortalia vivificaque Sacramenta attingeret: dictumque est miserandæ uxori ejus; Noveris quia maritus tuus, quem elegisti, non est Christianus, sed extraneus a fide & penitus alienus. Illa igitur tenebris & dolore plena, jactavit se in pavimentum; cœpitque seipsam unguibus laniare, & tundere pectus, atque clamare: Nemo unquam, qui parentibus inobediens fuit, salvus factus est. Quid expectabam misera? Quis patri meo annuntiabit confusionem meam? Heu me infelicem! in quod perditionis barathrum descendi? ut quid sum nata? aut cur nata, non statim abrepta sum? Cum ergo vir ejus, errore deceptus, sic ejulantem novisset; venit ad eam, asseverans non ita esse. Illa non nihil refrigerii ex verbis ejus delusoriis capiens, ait ad illum: Si me & miserabilem meam animam vis certiorem reddere; cras, ambobus pari consensu in ecclesiam profectis, præsente me intemerata Sacramenta sumas, sicque poteris facere certam fidem & satisfacere. Tunc ille coactus dixit quod rei caput erat.

[47] Protinus ergo, muliebri infirmitate deposita bonoque consilio inito, currit illa ad pastorem, & discipulum Christi Basilium, [Basilium adit,] clamore adversus impietatem sublato; Miserere mei, miseræ, Sancte Dei; miserere mei, Christi discipule, quæ cum dæmonibus contractum feci: miserere mei, quæ patri meo inobediens fui. Sanctus vero ad illam: Quid tibi accidit mulier? At illa docet, quid res habeat. Porro Dei Sanctus, accersito puero, quærebat ab illo, num ita esset. Respondit ille cum lacrymis; Etiam, Sancte Dei: nam etsi ego tacuero, opera mea clamabunt: enarratque & ipse ab initio ad finem usque provectam diaboli fraudem. Tunc ait ei Sanctus: Vis ad Deum nostrum converti? Qui ait: Etiam volo, sed non possum. Dicit ei Sanctus: Quid ita? Respondit adolescens dicens; Scripto abrenuntiavi Christo, [hic confessum loco sacro includit,] & fœdus pepigi cum diabolo. Dicit ei Sanctus; Ne tibi sit curæ: bonus est Deus & pœnitentiam agentem suscepturus est: agit enim pœnitentiam super malitiis nostris. Porro puella ad ejus se pedes projiciens, obsecrabat verbis euangelicis; Domini & Dei nostri discipule, si quid potes, adjuva nos. Dicit Sanctus ad puerum: Credis salvus fieri? Ait ille: Credo, Domine; adjuva incredulitatem meam. Et confestim apprehensa ejus manu, & facto super illum Christi signaculo, fusaque oratione, reclusit quodam loco, intra sacra septa: dataque regula, cum tres dies una laborasset & se afflixisset, eum invisit; aitque illi: Quomodo habes, fili? At ille ait: In magna sum, Domine & serve Dei, necessitate: non enim fero clamores eorum, & terrores jaculaque, & missos lapides: tenentes enim manu propria editam schedam, mecum pugnant, dicentes: Tu venisti ad nos; non nos ad te. Ait illi Sanctus, Ne timeas, fili: tantum crede; & data ei esca modica, factoque rursum super eum Christi signaculo & oratione, inclusit denuo. [& post publicas pro eo preces,] Post paucos vero dies visitavit & dixit: Quomodo habes, fili? Ait, Pater sancte, a longe clamores illorum & minas audio: nam non video eos. Et rursus, dato ei cibo & fusis precibus, clausit ostium, & discessit. Quadragesimo demum die eum adiens, ait illi: Quomodo habes, frater? Respondit ille: Bene, Sancte Dei: vidi enim te hodie in somnis pugnantem pro me: & vincentem diabolum. Mox ergo, facta de more oratione; eduxit illum, & duxit in cubiculum suum. Mane autem facto ubi convocasset tum sanctum & venerabilem Clerum, tum monasteria universumque Christi amantem populum, dixit illis: Filii mei dilecti, agamus omnes gratias Domino: ecce enim ovem perditam Pastor bonus, impositam humeris reducturus est ad ecclesiam. Et nos oportet pervigilem ducere noctem, & deprecari ejus bonitatem, ut ne vincat ille animarum corruptor. Hoc autem facto, prompteque & alacriter congregato populo, totam noctem, una cum bono Pastore, Deum deprecantur; clamantes pro eo cum lacrymis; Domme, miserere. Atque diluculo collecta cum ipso universa populi multitudine, assumit eum Sanctus: tenensque dexteram cum psalmis & hymnis, ducebat ad sanctam Dei ecclesiam.

[48] Ecce vero diabolus, qui semper invidet, nec vitam nostram a tristitia liberam sustinet, cum tota exitiosa virtute sua adest; [dæmoni frustra reluctanti] comprehensumque invisibili quadam ratione puerum voluit rapere de manu Sancti: cœpitque puer clamare; Serve Dei, adjuva me. Porro in tantum processit impudens renitentia, ut ipsum divinum Basilium una impelleret & contorqueret. Converius itaque Sanctus ad diabolum, ait: Impudentissime & animarum lues, pater tenebrarū & perditionis, non tibi sufficit, quam tibi ipse tibique subjectis acquisivist, perditio tua? non cessas etiam Dei figmento infestus esse? Diabolus vero dixit ad eum; Mihi facis injuriam, Basili. ita plane, ut multi voces ejus audirent. At Sanctus Dei ad ipsum: Increpat te Dominus, diabole. Ille vero ad eum: Mihi facis injuriam, Basili: Non ego ad ipsum abii, sed ipse ad me. Abrenuntiavit Christo suo, mecumque iniit fœdus; & ecce ejus scripturam præ manibus habeo, delaturus in die judicii coram communi judice. Sanctus autem Domini dixit: Benedictus Dominus Deus meus: non deponet populus iste manus de excelso cæli, donec scripturam reddas. Et conversus dixit plebi: Tollite omnes vestras manus in excelsum, clamantes cum lacrymis; Domine, miserere. Cumque populus staret ad longum tempus extensis manibus in cælum; ecce scriptum adolescentis, in aäre deportatum, atque in eximii Pastoris nostri manus depositum venit. Suscepto autem illo, gratias agens Deo, vehementiusque gavisus cum populo universo, dixit ad adolescentem: Cognoscis, frater, libellum? Ille vero ad ipsum: Etiam, Sancte Dei: manus propriæ scriptio est. Porro disrupta scriptura induxit in ecclesiam, admissoque ad sacrum Missæ sacrificium, [extorquet chirographum.] perceptionem sanctorum Christi donorum indulsit. Facto vero vir sanctus magno convivio, universum Christi amantem populum officiose habuit & fovit. Ducto autem adolescente, & inctructo, ac ei congrua data regula, reddidit uxori, indesinenter glorificantem & benedicentem Deum.

[49] Etiam vero mihi hoc narravit præfatus egregius vir Helladius. Die quadam sanctus Pater noster & magnus Basilius, illustrato mentis oculo, profectus de civitate, [Basilius revelata sibi Presbyteri sanctitate] nemini dicens quo esset iturus; priorque ipse egressus, & nos omnes præcedens, dixit nobis: Filii mei, sequimini me, ut mecum videatis Dei gloriam; exque discipulis admiremur magistrum. Mox ergo ut communis Pater noster de nostra civitate proficisci cœpit, agnovit virtute sanctissimi Spiritus, Anastasius Presbyter f; & dixit suæ, uxori quidem nomine, usu autem sorori: Ego vado ad culturam agri, Domina mi soror, sed surge & orna domum tuam; & circa nonam accepto thuribulo & cereis, [in conjugio virginitatem servantis,] occurre sola S. Basilio Archiepiscopo: venit enim, ut in nostram peccatorum domum divertat. Illa tremens super sermonis novitate, fecit quod docta erat. Erat porro hæc virgo honeste versata: nam cum annos quadraginta ex egisset in illo conjugio, mysteriumque servasset, in opinione hominum sterilis erat. Cum autem debita modestia nobis obviam processisset, congruamque adorationem impertisset; primum quidem benedicitur a sancto Patre nostro; tum vero ait illi; Quomodo habes, Domina Theognia? Illa stupens ex nominis appellatione, ad eum: Bene, Sancte Dei. Dicit illi sanctus Pater noster: Ubi est Dominus Anastasius Presbyter, frater tuus? Dicit illi: Maritus meus est, Domine, & ivit ad colendam terram. At ille: In domo tua est, neque fatigeris. Perculsa igitur mulier in verbo isto; non tantum quod ex nomine appellasset; sed etiam quod uxorem quidem nomine, usu autem sororem, Deo afflatus Pater noster dixisset; vehementique admiratione attonita, ac timore tenta, cecidit in terram, clamans & dicens: Sancte Dei, ora pro me peccatrice, quia res magnas & admirandas in te contueor. Tum ille, fusis super illam precibus, primus ibat. Venientibus autem nobis in domum Presbyteri, etiam ipse obviam factus; honorabiles viri pedes deosculatur: [eum domi sua visit;] at ille ei in Domino osculum dedit. Ait vero illi Presbyter: Unde hoc mihi, ut venerit Sanctus Domini mei ad me? Pater autem noster, ait illi: Bene te inveni, Christi discipule: eamus, & rem sacram faciamus. Erat enim ipse Presbyter quotidie jeiunans, & (præterquam Sabbato & die Dominica) nihil contingens nisi panem & aquam.

[50] Cumque perrexissemus in sanctam Dei ecclesiam, præcepit Presbytero, ut Missam celebraret. Ille autem ait ad eum: Sancte Dei, ut doces, quod minus est a meliori benedicitur. [& celebrare jussum] Dicit ei sanctus Pater noster: Ad reliquas tuas omnes virtutes, obedientia accedat. Consentiens autem Presbyter, adstitit ad sacra Missarum. Porro tempore elevationis vivifici corporis Domini nostri Jesu Christi, vidit Sanctus Dei & quidam de dignis, sanctissimum Spiritum, descendentem in specie ignis, circumdantemque Presbyterum & sanctum altare. Cumque communicassemus, & Deo egissemus gratias, rediimus in domum Presbyteri: [videt Spiritu sancto repleri;] ciboque sumpto, dixit illi Sanctus Dei: Refer mihi unde thesaurus iste; & quæ est vita tua? Dicit ei Presbyter: Ego, Sancte Dei, homo peccator sum, publicis tributis obnoxius. Sunt porro duo juga boum; unum quidem ego mino; alterum vero meus mercenarius; & alterum quidem in ministerium cedit hospitum; alterum autem in obsequium tributorum: estque confamula hæc uxor mea, hospitibus ministrans & mihi. Ait illi Sanctus, Voca illam sororem, juxta quod est; mihique edicito reliquas tuas virtutes. Dicit ei Presbyter: Non habeoquidquam boni super terram, ab omni virtute extraneus sum. Dicit ei communis Pater noster: Surge, & eamus simul. Ducit vero eum in cellam unam domus ejus, & ait illi: [ac leprosum quem is domi clam habebat, inventum,] Aperi januam. At ille: Ne, Sancte Dei, ne jusseris ingredi: quoniam usus est domus. Ait ei Sanctus: Etiam ego veni ad hunc usum. Cumque nollet Presbyter aperire portam, sermone aperuit admirabilis Pater noster: ingressusque morbidum illic hominem & ulcerosum, cui pleraque corporis membra defluerent, invenit, uno sciente Presbytero & sorore ejus. Dicit ei sanctus Pater noster: Ut quid voluisti celare thesaurum tuum istum? Dicit ei Presbyter: Promptus est Domine & injuriosus, timuique ne forte in verbo offenderet. Dicit ei Pater noster: Bene circa ipsum certasti: sine vero, ut & ego hac nocte illi ministrem; quo per te etiam mercedem consequar. Dimisso autem Sancto in cella cum ulceroso, cui morbi vis vel vocem ademerat; clauso ostio, discessimus. Qui autem vulneribus medebatur, fusis super eum tota nocte precibus, supplicans Deo, qui morbum omnem & languorem sanat, curavit illum. [sanat ipse ægre ministrans.] Presbyter autem qui foris nobiscum erat, ait, Gloria tibi, Deus, qui facis voluntatem timentium te, & deprecationem eorum exaudis; en medicus sanum fecit infirmum. Et statim clamavit Sanctus, ut portam aperiremus; eduxitque ulcerosum integre sanum, non habentem cicatricem in corpore suo, expedite loquentem, & glorificantem Deum. Hoc autem grandi miraculo facto, reversi sumus in nostram civitatem cum gaudio, laudantes & benedicentes Deum.

[51] Fratres, narrationem volo facere g de magno & celebri Basilio, & Ephrem h Syro. Et ea quidem quæ spectant ad Patrem nostrum, ipse vidi; quæ autem ad sanctum & eximium Ephrem, ex veraci ejus ore audivi: sic autem habent. Ubi celebris ille Ephrem, agens in deserto, qua ex Spiritus sancti illustratione vidisset, [S Ephremo sub specte columnæ igneæ oblatus Basilius,] qua ex desiderio & percunctatione didicisset admiranda Patris nostri Basilii opera; Deum intente jugiterque orabat, ut ipsi revelaret, qualis Magnus Basilius esset. In extasim ergo raptus, videt columnam ignis, cujus vertex attingebat cælum: voxque de cælo audita, dicens; Ephrem, Ephrem: quemadmodum vidisti columnam ignis, ejusmodi est Magnus Basilius. Et statim adhibito interprete, velut rudis linguæ Græcæ, venit ad magnam ecclesiam celebris urbis Cæsareæ: ad quam ipsa magna Epiphaniorum solennitate perveniens, clamque ingressus, vidit procedentem Magnum Basilium; aitque socio suo; In vanum puto laboravimus, Frater iste enim, in tanto gradu positus, non est qualem vidi. Conspiciebat enim amictum stola candida; sacrumque circa ipsum Clerum, [ipsum Cæsareæ clam adstare cælitus discit,] albis indutum & ei obsequentem. Stans ergo in secreto loco ecclesiæ, cœpit velut de proposito desperare, dicens intra se: Nos qui portavimus pondus diei & æstus, nihil profecimus; hic autem, in tanto comitatu, & honore humano, est columna ignis? Plane miror. Hæc itaque ipso cogitante, misit ad eum Sanctus Archidiaconum suum, dicens; Vade ad portam quæ respicit Occidentem, ibique in ecclesiæ angulo reperies Abbatem, cucullam habentem in capite, cum quodam alio, raribarbium, pusillum, & cetera vultus ejus; dicesque ei; Quæso, ingredere in sacrarium: vocat te Archiepiscopus. Archidiaconus autem, discissa multo labore populi multitudine, venit ad locum ubi S. Ephrem constiterat, & ait illi: Benedic, Domine; velis ingredi in sacrarium; vocat enim te Pater tuus Archiepiscopus. [& ad se invitat venire in Sacratium,] Ubi autem intellexit per interpretem quod dicebatur, excusavit dicens: Erras, Frater; nos homines peregrini sumus, & ei ignoti. Rediens autem Archidiaconus, renuntiavit Magno Basilio. Porro dum Basilius libros sacros exponit populo, videt S, Ephrem linguam igneam, ejus ore loquentem. Aitque rursum Magnus Basilius Archidiacono: Vade, & dic ei: Domine Ephrem, velis ingredi ad sacrum altare: vocat te Archiepiscopus. Et abiens ad eum Archidiaconus, ejusque vestigiis impresso osculo, dixit illi: Domine Ephrem, quæso; te accersit Pater tuus Archiepiscopus, ut ingrediaris in presbyterium. Sanctus ergo super his attonitus dedit gloriam Deo; ac reverentiam faciens, excipiensque ait: Vere Magnus Basilius. Vere columna ignis Basilius. Vere per os ejus loquitur Spiritus sanctus. Rogavit vero Archidiaconum ut responderet; opportunius, post peractam rem sacram, salutaturum in secretario.

[52] Post Missam vero ingressus Basilius secretarium, eo S. Ephrem accersendum curavit; dansque in Domino osculum, ait: Bene venisti, Pater filiorum deserti: bene venisti, qui in eo discipulorum Christi numerum auxisti, & dæmones expulisti. Sed quorsum eum tibi laborem suscepisti, o Pater? Venisti invisurus hominem peccatorem: largiatur tibi mercedem Deus, juxta tuum laborem. [ubi ei sacram Communionem impertit;] Ubi porro venerabilis Ephrem omnia in corde suo nata dictaque socio Abbati respondens enarrasset; Communionem in sacras manus suas accepit; Basilioque, pro hospitii religione, excipiente convivio, ait S. Ephrem; Pater, summe honorande, unam abs te deposco gratiam, & hanc mihi annuas velim. Ad quam Basilius: Jube, dic quæ videntur; multum enim debeo, maxime ob tui ad me adventus assumptum laborem. Et honorabilis Ephrem ad ipsum: Novi, Pater sancte, fore ut, [& mensæ adhibito] si quæ a Deo poposceris, ipse præbeat. Cupio autem pro me roges, ut Græce loqui possim. Cui Basilius: Rem postulasti excedentem vires. Quia nihilominus fide petisti, veni, Pater venerabilissime eremique præposite, & Dominum rogemus: potens enim est, ut faciat voluntatem tuam: nam scriptum est; Voluntatem timentium se faciet, & deprecationem eorum exaudiet, & salvos faciet eos. Cum autem diu orassent, ait Magnus Basilius: Cur, Domine Ephrem, sacram Sacerdotii ordinationem, tibi congruam, non accipis? [Ps. 144. 19] Cui Ephrem per interpretem: Quia peccator sum. Respondit ei Magnus Basilius: utinam & ego talis peccator essem! dixitque ad eum: Flectamus genua; & cum humi prostrati essent, [impetrat, scientiam linguæ gracæ,] imposuit Hierarcha manus Sancto Ephrem; recitansque orationem Diaconi, dicit ad ipsum; Quæso te; nos erige. Atque tunc soluta & expedita ejus lingua, dixit S. Ephrem clare lingua Græca: Salva, miserere, resuscita, & custodi nos Deus tua gratia. Et impleta est Scriptura: Tunc saliet sicut cervus claudus, & aperta erit lingua balbutientium. [Is. 35. 6] Cumque ille ex tempore omnia Græce loqueretur, ipsa hora glorificaverunt Deum, [Presbyter ordinatur.] qui omnia potest & exaudit preces timentium ipsum. Spiritali itaque lætitia cum illis triduo refectus, ordinatisque interprete in Diaconum, & ipso in Presbyterum i, eos dimisit in pace, glorificantes Deum, in omnibus quæ viderant, sicut dictum est ad eos.

ANNOTATA ET CENSURÆ F. B.

a Ad Gentiles parum spectabat, sive Consubstantialis fidem defenderet Basilius, sive non. Ceterum quæ hic acta narrantur Valentem inter & Basilium illiusque ministros, desiderantur apud Rosweydum, & longe aliter data fuerunt ex Nazianzeno in Vita.

b Anastasium Præfectum vel Quæstorem, ubi nominatum invenerit auctor, equidem ignoro. Alii omnes Præfectum Modestum vocant, isque tam notus fuit vero Amphilochio, ut in nomine ejus errare non potuerit. At Combefisius, cum sæpius tentata sit sub Valente Basilii constantia, putat, inter varios adhibitos ministros, aliquem aut Prætorem aut Exactorem fuisse Anastasium, ob auctoritatem scilicet Amphilochii.

c Valentinianum juniorem intelligendum hic monet Combefisius; senior enim ante Valentem obiit.

d Fundi, a Valente Basilio ad hospitalis sustentationem dati, forsan occasionem hæc comminiscendi præbuerunt: neque enim post Valentis obitum tamdiu in vivis Basilius fuit, ut ea facere moraliter potuerit, quæ fecisse dicitur post acceptas a Valentiniano pecunias.

e Helladium Basilii in Episcopatu successorem fuisse, omnibus est indubitatum: Vitam decessoris ab illo conscriptam, credimus (ut par est) S. Ioanni Damasceno, qui utinam ad nos tantum transmißisset thesaurum; eum enim videtur præ oculis habuisse, cum locum inde unum descripsit in Oratione pro sacris Imaginibus. An vero ea, quæ hic narrantur, ex Helladio sint, lector judicet. Potuit enim fieri, ut eo quo Pseudoamphilochius scripsit tempore, fragmenta quædam Helladii extarent, quæ ipse retulerit in Basilium suum. Quod attinet ad Proterii filiam, a dæmone in amorem juvenis concitatam, simile quid contigisse B. Mariæ Antiochenæ referimus tomo 7 Maji die 29 pag. 52. Mihi tamen verosimilius est, eumdem qui Amphilochium mentitus est, mentiri etiam Helladium potuisse.

f Historiæ hujus imposturam non immerito patefieri putamus ex eo, quod omnia, quasi per pios dolos, ut comicis mos est, descripta sint; quæ a gravitate Basilii in agendo, & Helladii in scribendo abhorrent, Quin, ostendat Combefisius, si poßit, quomodo Anastasius Presbyter, tam sanctus & Deo plenus, poßit excusari a mendacio; cum numero 49 narratur dixisse uxori suæ, Ego vado ad culturam agri. & tamen inscia illa domi manserit; ubi paulo infra dicitur inventus a Basilio: & numero 50 jussus Anastasius aperireostium conclavis, in quo servabatur homo ulcerosus, dixit esse necessaria domus.

g Videtur hic rursus narrationem resumere Pseudoamphilochius.

h Congressus Ephrem cum Basilio dabitur infra ad Vitam ejus, ex Nysseno & ipso Ephrem, omnino aliter quam hic narretur; ex quibus colligere lector poterit, quænam hic referantur omissa ab Ephrem & Nysseno; judicabitque, an verosimile sit, omittenda fuisse, si contigissent; exempli causa a de apparitione columnæ ignis.

i Prædecessores nostri I Februarii, in Commentario prævio ad acta S. Ephrem Syri § III, de gradu ejus ecclesiastico disputantes, judicarunt nihil obesse, quo minus Presbyter ordinatus credi posset, si constaret Vitam hanc ab Amphilochio scriptam esse: nam objectis a Baronio satisfacit Combefisius hic. Verum cum hæc Acta Amphilochii non sint; nullum superest fundamentum asserendi, Ephrem Presbyterum fuisse: potuit enim ab hoc auctore, aut alio simili, decipi auctor Menologii Basilii Imperatoris.

CAPUT IV.
Restituta orthodoxis Nicænis ecclesia. Castitas Petri Sebasteni probata. Peccatricis & Judæi Conversio. Mors.

[53] Post Valentis Deo exosi adventum ad nos, qui avus a fuit Juliani Apostatæ, revertente ipso ad beatissimam Constantini urbem ac transeunte Nicæam; [Valentis permissu] accesserunt ad eum principes Arianæ hæresis, flagitaruntque, Consubstantialitatis assertores sancta catholica ecclesia deturbari, eisque ipsam tradi. Porro tyrannus & indignus purpura, qui execrandæ illorum hæresis antesignanum ageret, petitis annuit; depulsoque militari manu orthodoxo populo, ecclesiam tradidit Arianis. Mœrens itaque animo pius omnis populus, diu noctuque orabant Deum, [Ariani Nicæna ecclesia pellunt Orthodoxis:] ut ne ejus ecclesia stabulum fieret & sentina hæreseon. Pergit itaque Nicæam, communis ecclesiarum præses Basilius; ad quem concurrens universa orthodoxorum multitudo, multo clamore expostulant Imperatoris injuriam. At ille ad eos: Ne, dilecti filii, ploraveritis: haudquaquam enim istud Deus in finem permittet: sustinete vero longanimes ipsius misericordiam.

[54] Porro, ingressus Constantinopolim, ubi Valentem Imperatorem vidisset, dixit: O Imperator, Honor Regis Judicium diligit: aitque Sapientia, Judicium Regis Justitia. [Ps. 98] Cur ergo præsumpsit tua Dominatio, [inter quos arbiter statutus Basilius] orthodoxis sua ipsorum ecclesia pulsis, male sanos in fide in eam mittere. Ait Valens ad eum: Rursumne, Basili, ad contumeliam versus es? Ea res tibi non congruit. Ait Sanctus: Congruit mihi, ut pro justitia bonoque etiam moriar. Imperator ad eum: Vade, tu esto inter utroque judex: vide tamen, ut ne affectioni ad populum tuum concesseris: non enim decet. Ait ille Imperatori: Si habueris, quo reprehendas judicium meum, juste & me exilio relega, & illos expelle, ecclesiamque victoribus tribue. Abiens itaque Nicæam cum litteris Valentis, admonuit Arianos & dixit: Ecce Imperator mihi injunxit, dicens: Vade & juste inter Arianos, & qui sapiunt Consubstantialitatem, super ecclesia, quam armata ipsi manu rapuistis, judica. At illi: Sed ex Imperatoris sententia. Tum ille: Venite, ipsique & Orthodoxi; clausaque, & utrorumque sigillis munita ecclesia, datisque custodibus, vos primi euntes, precamini diebus tribus, & tribus noctibus, tumque ad ecclesiam proficiscimini. Quod si illa precibus vestris aperta vobis patuerit, [& iis ipsam adjudicat, quorum precibus miraculose aperiretur.] maneat æternum vestri juris; sin vero, etiam ipsi noctem unam ducemus pervigilem, ibimusque cum Psalmis supplicando ad præfatam ecclesiam; & siquidem nobis patuerit, erit nostra in perpetuum: sin vero neque nobis fuerit aperta, sic rursum vestra erit, utque vestram acceperitis. Placuit autem sermo ejus coram Arianis; qui vero videbantur esse Orthodoxi, velut non juste judicasset, reprehendebant. Multa itaque cautione ab utrisque adhibita, dati sunt custodes, [cumque frustra Ariani orassent,] qui diligentia omni custodirent sanctissimam ecclesiam. Cum itaque, juxta sancti Patris nostri Basilii decretum, Ariani tres illos dies noctesque precati essent, ac cum supplicatione ad sanctam Dei ecclesiam progressi essent, sicque a mane usque ad sextam fecissent, clamantes illud, Domine miserere; non est aperta ecclesia: fractaque animi contentione, abierunt re infecta.

[55] Ait autem sanctus Basilius b: Ecce fecistis, ut constitutum erat: nec, ut accepi, vobis aperta est ecclesia: adhuc & ipsi precabimur noctem unam, & supplicando processerimus: quod si nec nobis fuerit aperta ecclesia, eam ipsi accipite juxta judicium meum. Assumens itaque sanctus Pater noster & Ecclesiæ præses, populum Orthodoxum, cum mulieribus & parvulis, foras civitatem egreditur, in templum sancti & gloriosi martyris Diomedis; expletaque nocte pervigili, ac matutinis precibus absolutis, populum reducit, cantans illud, Sanctus Deus; sanctus fortis; sanctus immortalis, miserere nobis; ingrediturque sanctæ ecclesiæ c Ferulam, qua etiam Ariani intraverant. Aitque populo: Tollite manus vestras in sublime cæli, [ad preces Orthodoxorum patefit illa.] contentoque animo clamate; Domine miserere. Tum consignato populo, silentium indicit; terque sanctæ ecclesiæ portas signat, & ait: Benedictus Deus Christianorum, in secula seculorum. Amen. Hac porro oratione contriti sunt vectes, & claves confractæ cum pessulis; apertæque sunt januæ forti aura, & ad muros illisæ: ipseque deiloquus in illa verba: Tollite portas principes vestras, & elevamini portæ æternales, Orthodoxo populo comite, ingressus est in sanctam Dei ecclesiam: expletoque Missæ officio, dimisit populum cum lætitia & pace, glorificantem Deum, qui non despexit confidentes in ipsum: innumera autem Arianorum multitudo, novo illo miraculo confirmata, abrenuntiavit hæresi, ac in orthodoxam fidem concessit. Ubi vero Imperator rescivit quod gestum erat, vituperavit quidem Arianæ hæresis nequitiam, nihil habens quo sancti & divina sapientis Patris nostri Basilii judicium carperet (Nam, inquit, etiam vobis amplius gratificavit) ipse tamen, jam olim motus sensibus cæcatusque cordis oculos, neque sic ut ad Dominum converteretur adjecit; sed mansit inflexus & obstinatus, tradens in bello spiritum, post magnam cladem ambustus in paleario, in partibus Thraciæ; eoque modo traditus est æterno igni, in seculum seculi cruciandus.

[56] Bene d olim divinus David, ceu perenni insculptum æri, immortaii fama publicum fecit, dicens: Generatio rectorum benedicetur: [Petrus Ep. Sebast. frater Basilii,] gloria & divitiæ in domo eorum. Vere enim generatio recta & semen longævum, & gentilitas omnis Deo placita. Quod itaque in Petro, Patris nostri Basilii fratre, post Macrinam omnium magistram luci primum edito, gestum est signum seu miraculum, corroborante Domino nostro Jesu Christo, enarrare statuo. Petrus hic, secundus ille Petrus, ille post Petrum principem illum Petrus; Sacerdotalem Sebastenæ civitatis, [cum uxore tamquam sorore habitans,] benigna Dei nostri & Patris luminum providentia, adeptus Sedem; cum propria adest, uxore quidem nuncupatione, usu vero sorore. Eo Ecclesiam illam sapienter administrante, æmulatio turbatoribus animis excitantibus orta est: populum enim provocarunt dicentes; Nefas esse ut Episcopus suæ uxori cohabitaret; multaque consiliati contra normam sacrorum Canonum, ad nostrum Pastorem, orbe autem toto celebratissimum Basilium, [apud hunc accusatur:] quid res haberet informaturi, venerunt. Ille gaudio abundantiori profusus, ait; Bene, filii, veneritis: vado vobiscum ad rei probationem. Profectusque ibat cum illis ad Sebastenam metropolim: Petrus autem ipsius frater, adventu ejus cognito, ei occurrit ab octo milliaribus; exhibitaque debita reverentia, ac in Domino osculatus, gratiose subridens dixit fratri suo & Patri nostro Basilio: Tamquam ad latronem exiisti, Domine frater, cum turba, ut me caperes.

[57] [qui profectus Sebasten,] Cum autem essemus ingressi in urbem Sebastenam, fuissemusque precati in venerabilissimo templo Martyrum, multiplici corona illustrium quadraginta, ascendentibus nobis ad sacram Episcopi Domum, salutavit ille Dominam sponsam; & ait illi: Salve, vera mea sponsa, seu potius Christi: tui causa totus nobis hic labor assumptus est. Ait illa: Sum in manibus tuis, honorabilissime Pater. Dominus occasiones facit: magno enim desiderio teneor amplexandi pretiosos tuos pedes: cujus rei compos effecta, gratias ago Domino meo. Faciet ergo, maximo mihi prosequendus honore meus Pater, in filiam suam, quæcumvoluerit. Aitque ille fratri: Rogo te, Domine mi frater, ut una cum Domina sponsa mea dormias in sanctissima ecclesia. [videt Angelos ventilantes ad lectum utriusque;] At ille ad eum: Faciam quidquid jusseris, sicut debeo: fecitque:. Assumens ergo sanctus Pater noster nonnullos Deo afflatos & spiritales viros, quinque numero, ex quibus unus rem probe norat; etiam ipse in sancta ecclesia dormivit. Circa mediam autem noctem illos suscitans a somno ait: Quid, videtis circa fratrem meum? At illi: Videmus novum miraculum. Ille vero; Quodnam illud? Responderunt: Videmus Angelos, ventilantes lectum ejus inculpabilem. Ait autem sanctus Pater noster Basilius; Nemini dixeritis quod vidistis.

[58] Sequenti vero mane reversis nobis ad Episcopum, dixit; Tempus est, Domina mi sponsa, seu potius Christi, ut quod quæritur in palam fiat. [missoque in finum eorum igne,] At illa: Sum in manibus tuis, honorabilissime Pater. Porro jussit Sanctus Dei, ut modius ferreus afferretur, plenus ardentissimis lampadibus, aitque; Explica, Domina misponsa, pallium tuum: & explicavit. Aitque iis qui bajulabant; Mittite in ipsum flammatissimas lampades; miseruntque. Tum ait sponsæ: Tene in hoc maphorio, donec tibi dicam. Aitque, Afferte adhuc lampadem aliam accensissimam: attuleruntque. Tum ille fratri: Explica, Domine frater, penulam tuam: & explicavit. Tum ille; Mittite in ipsum: & miserunt. Cum vero diutissime tenerent sic accensas lampades & starent, in stuporem actus populus super eo quod videbatur, clamare cœpit & dicere: Dominus conservabit Sanctos suos, & beatos illos faciet in terra. Projeceruntque accensas lampades; nec erat in eis vel fumi odor, [palam facit ipsorum castitatem.] neque vestimenta illorum ambusta sunt. Tunc adducens quinque sanctos viros, ait illis: Edicite quod vidistis in sanctissima ecclesia: narraveruntque populo, ut vidissent sanctos Angelos, ventilantes inculpatum eorum cubile: & glorificaverunt Deum, qui facit mirabilia magna & inscrutabilia. Cumque sanctus Pater noster Basilius, pacem in Domino dixisset; reversi sumus in nostram civitatem, glorificantes Deum, qui dedit potestatem talem hominibus.

[59] Fuit temporibus sanctissimi ac beatissimi Archiepiscopi Basilii, heredis illius regni Christi, [Peccatrix pœnitens] vatis electionis illius qui portavit Christi nomen coram gentibus & regibus & filiis Israel, sicut divinus & beatus Apostolus; mulier quædam, divitiis & nobilitate clara, reliquisque ad vanæ hujus vitæ obsequia comparatis supra omnes elata. [Act. 9, 14] Hæc statum vidualem amplexa, turpiter potestate abusa, seipsam gulæ luxuriæque mancipavit; nihil habens quo placeret Deo, sed seipsam instar porcorum volutans in luxuriæ cœno. Tandem itaque, dispensante Deo, immensa sua peccata animo repetens, menteque cælitus illustrata, atque seorsim tacite agens, pensare cœpit multitudinem suorum peccatorum: dixitque lamentabiliter plorans; [peccata sua inscribit obsignatæ chartæ,] Heu me peccatricem & luxuriosam! quomodo immensa quæ peccavi confitebor & expiabo? Templum Spiritus sancti pollui; habitantem in corpore animam, coinquinavi: Heu me! projecta sum Num sicut meretrix illa dicam, Miserere mei? aut sicut Publicanus, Peccavi, cum præsertim post baptismum peccaverim? Qui vero certior fiam, quod Deus pœnitentem suscipiet? Hæc porro ipsa cogitante, is qui vult omnes salvos fieri & ad agnitionem veritatis venire, & neminem vult perire, in memoriam ei revocat, quæ a juventute deliquerat: sedensque, sua ipsius, a juvenili adusque senilem ætatem, peccata scripsit in charta: novissimum autem scripsit, quod dicebat magnum peccatum; chartamque bulla plumbea obsignavit e. Captato autem opportuno tempore, cum sanctus Basilius ad preces solitas in ecclesiam proficisceretur, clam præcurrens ad pedes ejus chartam projecit: seque in faciem ad ipsius pedes jactans, clamabat dicens; Miserere mei, Sancte Dei, quæ supra omnes sum peccatrix. Stans autem beatus ille Christi famulus, ab ea perquirebat causam gemituum. [quam tradit Basilio,] Tum illa: Ecce, Domine, mea omnia peccata & crimina in charta hac scripsi, & obsignavi: tu vero, Sancte Dei, ne signaculum bullamque moveris; sed solis precibus ea dele f. Qui enim hanc mihi cogitationem dedit, plane obaudiet pro me orantem. Magnus porro Basilius chartam tam elevans, & aspiciens in cælum ait: Tuum, Domine, solius est opus istud: qui enim tollis peccatum mundi, facilius quoque unius hujus animæ crimina deleveris: [qui facta oratione eam restituit] omnia quippe nostra delicta, apud te numerata sunt: tua vero misericordia immensa est, & impervestigabilis. His autem dictis, ingressus est ecclesiam, tenens chartam, seque jactans coram altari, totam noctem pervigilem in precibus egit; inque crastinum, per tota Missarum solennia, Deum obnixius oravit.

[60] Post factam autem missionem, accersivit mulierem; [deletis peccatis, excepto uno:] tradensque chartam, ait: Audistin' mulier, quod nemo possit peccata dimittere, nisi solus Deus? Ait illa: Audivi Pater, teque ideo ad intercedendum apud misericordissimum Deum solicitavi. Atque his dictis, chartam aperuit, totamque deletam invenit: quamquam non expuncto grandis illius peccati piaculo. Videns autem illa, concidit animo; tundensque pectus manibus, corruit ad pedes ejus, cum clamore dicens; Miserere mei, serve Dei altissimi: & qua ratione pro meis omnibus peccatis decertasti, ac fuisti exauditus, eadem quoque pro isto supplica, planeque obliterabitur. Lacrymatus vero commiserationis affectu Archiepiscopus, [pro quo delendo ad S. Ephrem missa,] dixit; Surge, mulier; nam & ego homo peccatorsum, qui & ipse indulgentia indigeam. Qui delevit peccata tua, quot voluit delevit; potestque, qui mundi peccatum tollit, etiam hoc a te peccatum tollere. Si modo deinceps te a peccato continueris, viasque Domini ambulaveris, non solum consequeris veniam, verum etiam gloria dignaberis. Vade ergo in desertum, inveniesque virum sanctum, inter omnes Patres celebrem, Ephrem g nomine. Huic trade chartam, isque orabit, & Deum propitium tibi faciet.

[61] At illa valedicens Sancto, cucurrit ad desertum: confectoque longo itinere, pervenit ad præmonstratum locum magni illius Eremitæ; pulsansque ad januam clamabat dicens: Miserere mei, Sancte Dei. Ille præscius spiritu quam ob causam venisset, ait illi: Exi a me mulier, quia homo peccator sum, indigens & ipse adjutorio. At illa jactavit chartam, dicens: Misit me ad te Archiepiscopus Basilius, ut Deum pro me depreceris, quo peccatum in charta positum deleatur: delevit enim, ipse precatus, reliqua. Tu vero nepigriteris pro unico ad Deum intercedere; siquidem ad te missa sum. Tunc ad eam Sanctus Dei: Ne, filia, ne ita: qui enim pro multis illis peccatis potuit Deum placare; [ab eoque remissa,] etiam pro uno quod superat, facilius quam ego poterit. Vade ergo, ne tardaveris, ut pervenias ad ipsum, priusquam a corpore migraverit. Illa valedicens Sancto, rediit Cæsaream. Cumque ingrederetur in civitatem, occurrit sancti Basilii corpori, quod efferebatur: eoque viso se in terram jactare cœpit; ac, velut Sanctum in jus vocaret, dixit: Heu me, [Basilium mortuum invenit:] Sancte Dei, idcirco me in desertum misisti, ut liber a molestia proficiscereris: & ecce, re infecta, tam immenso itinere frustra confecto, redii. Videat Deus, & judicet inter me & te: quod cum ipse potuisses Deum propitium facere, me direxeris ad alium. His cum clamore dictis, projecit chartam super capulum: re minutatim universo populo narrans. [& a cadavere ejus recipiens chartam,] Porro unus de Clero, scire volens quam grande esset illud peccatum, sustulit chartam; apertamque, totam deletam invenit; ac voce magna clamavit ad feminam, dicens: O mulier, munda da est charta & expuncta. Quid vero, Dei in te, inenarrabilem misericordiam ignorans; [ præsidum peccatum deletum agnoscit,] affligeris? Viso itaque insigni miraculo, populus universus Deum glorificavit, qui in terra potestatem habet dimittendi peccata: quique tantam servis suis concessit gratiam, ut etiam post mortem languorem omnem sanent omnemque debilitatem, quin etiam ut peccata fideliter accedentium remittant.

[62] Joseph, prætans peritia artis medicæ, valde probatus clarusque in illa fuit, [Iudæum medicum convertere conatur] summam quamdam adeptus ex pulsibus judicii certitudinem; ut nullo errore, ante tertium quintumve diem, morituros præsciret; utque verbo dicam; tantus erat, ut & medicis & philosophis invidiam moveret. Deo autem afflatus Pater noster, divina præsciens illustratione, quod in gerendum erat; ipsum impensius diligebat, crebriusq; ad congressum vocabat; docens planam regiamque veritatis viam incedere. Cum itaque non raro hortaretur, moneretque ut abscederet a scelesta religione, Christumque baptismate sacro indueret; non admisit, dicens: In qua natus sum fide, in ea & moriar. At Sanctus Dei ad ipsum: Persuasum habe, Joseph, fore ut neque ego, neque tu vitæ præsentis turbinibus absoluti migremus, donec Dominus meus per aquam & spiritum te regeneraverit: fieri enim nequit, ut quis sine his intret in regnum Dei. Nonne etiam patres vestri baptizati sunt in Moyse, & in nube, [ad Christum,] & in mari? biberuntque de spirituali consequente petra? Petra autem erat Christus, qui novissimis diebus de Virgine incarnatus est, & propter nostram salutem factus homo, operatusque est miracula & morte a patribus vestris in carne affectus; sepultusque, die tertia resurrexit; & ascendit in cælum, sedetque ad dexteram Patris: qui etiam venturus est, in magna gloria cum Angelis, judicaturus vivos & mortuos, & unicuique redditurus, juxta opera ejus. Itaque nequit fieri, ut dictum est, ut quis intret in regnum Dei, nisi per aquam & spiritum: & nisi vivifica h antitypa intemerati corporis & sanguinis Christi sumpserit.

[63] Cumque Sanctus, talibus hortationibus uteretur, non sustinebat ipsum audire: [sed frustra,] ubi autem ei placuit, qui eum segregaverat ab utero matris suæ, ut susciperet sacratissimum baptisma; eum vir sanctus, jam vitæ hujus turbinibus eximendus, accersivit, prætextu nimirum scientiæ medicæ; aitque illi: Quid tibi de me videtur? Ille, [donec contra ejus judicium] ex pulsu sentiens ejus vires proximam minari mortem, jussit domesticis, ut opportunas sepulturæ vestes emerent; Nam, inquit, cito citius moriturus est. Ait ad eum Magnus Basilius: Nescis quid dicas. Dicit illi Joseph Hebræus; Credas, Domine, sol hodie cum sole occidet. Ait illi Sanctus: Quid vero si non ante mane moriar? Dixit Hebræus: Non potest hoc esse: vix enim post horam erit anima tua in te. Verum dispone de tua Ecclesia & de rebus tuis: non enim, te vivo, dies hodie tenebrescet. Ait ei Sanctus: Quid si venero usque ad sextam mane, quid es acturus? Respondit ille, Moriar. Ait Sanctus; Etiam. Moriaris peccato, vivas autem Christo meo. Dicit ille: Scio quid velis, & faciam quod jubes, Pater sancte; si fuerit quod ais, terribili me sacramento obstringens fore, ut, si in crastinum vixeris, baptismum suscipiam. Rogavit ergo Deum admirandus Pater, [protracta vita,] ut ad salutem hominis vitæ sibi accessionem concederet; utque mulierem re infecta a S. Ephrem redeuntem susciperet. Voti autem compos effectus i Sanctus, mittit mane & accersit Hebræum. Ipse non credens, venit, plane existimans morti concessisse. Videns vero vivum, factusque in extasim, & ruens ad pedes ejus, ait: In veritate confiteor, magnum esse Deum Christianorum: quodque non sit alius Deus præter ipsum. Abrenuntio itaque inimicæ Christo religioni Judærum, meq; veritati fideliter adjungo Jube ergo, honorande Pater, ut sine dilatione ipse omnisque domus mea Christi consigner signaculo. Aicilli Sanctus: [eum convincit.] Ipse intingam manibus meis cum tota domo.

[64] Rursumque accedens medicus, apprehensaque ejus dextera, ait: Elanguerunt tuæ vires, Domine: naturaque extremum debilitata fatiscit. Ait Sanctus: Habemus naturæ auctorem, qui nobis addat vires. Surgensque gressu contendit ad ecclesiam, & sub omnium præsentia, eum fidei sacramento tinxit, & domum ejus totam: vocavitque nomen ejus, Joannem: impertitusque vivifica Sacramenta, [& solenniter baptizat.] eum assumpsit & reduxit ad cubiculum suum: ciboque apposito, docuit quæ spectant ad vitam æternam, adjungens suo ovili novum militem cum uxore & filiis. Quod vero reliquum vitæ fuit, sacras ædes & hospitia pauperum lustrans, quæ sibi fuerunt donata a medico, & quæ de propriis reliqua erant, donavit. Circa nonam autem præsto fuit ad sacrificia Missarum in sacratissima ecclesia, una cum Cleri & Civitatis primoribus: cum quibus percepto iterum pane, dimisit eos, ac valedicens & deosculans in osculo sancto dimisit eos; novum Christi pugilem universosque, commendans Christo. [Condito testamento moritur.] Testamento autem sepeliri sanxit, cum tertia illa portione datæ sibi a Deo Communionis. Recumbensque in lecto, cum Eucharistia adhuc in ore, reddidit spiritum Domino; adjunctusque est Pontificibus Pontifex ille, & Prædicatoribus magnum illud sermonis tonitru. Videns autem fidelis ex Hebræo medicus, ita Dei hominem & Pontificem magnum Basilium quievisse, quomodo dixerat; proruens in ejus pectus cum lacrymis dicebat: Revera Dei famule Basili, neque modo fuisses mortuus, nisi voluisses.

[65] Postridie autem convenit universa multitudo; ejusque corpori pretioso, quod totam materiæ obnitentiam superaverat, in sacratissimam ecclesiam illato, [& honorifice sepelitur.] justa fecerunt, omni unguentorum thymiamatumque obsequio. Audiens vero & Gregorius, Nazianzenus k Episcopus, adfuit & ipse festinus: vidensque pretiosas reliquias, in eas procidens, diuque lamentatus, hortatus ad preces populum, congruis honoribus gloriosam magni Pontificis memoriam prosecutus est, in hymnis & canticis spiritualibus; duodecim Episcopis qui concurrerant, civiumque multitudine, sociam adhibentibus operam. Deposueruntque ipsum in capulo, in templo S. Martyris Eupsychii; ubi etiam Leontius, ejus in Episcopatu antecessor, cum Sacerdotibus aliis dormit. Requievit autem, qui Angelicam vitæ ratioem in terris instituerat Basilius, prima Januarii, lanni quinti Valentis & Valentiniani; relicta Ecclesiis, quam Spiritus sancti virtute conscripsit composuitque, mundæ suæ vitæ monumentum, librorum supellectili, ad gloriam & laudem Domini nostri Jesu Christi: cum quo Patri Gloria, una cum sancto & vivifico Spiritu: nunc, & semper, & in secula seculorum. Amen. Habuit autem Basilius & tres fratres: Gregorium Nyssenum. Petrum Sebastenum, & Naucratium qui fuit Monachus. Magnus vero Basilius octo annis defunctus Episcopatu, peregrinatus est ad Dominū; post quam pravam omnem doctrinam hæreticorum, instar silvestrium ferarum, solo patrio abegisset m.

ANNOTATA ET CENSURÆ F.B.

a De hoc Pseudoamphilochii errore egi ad Prologum: ubi annot.8 noto quod hæc historia de ecclesia Nicæna, Orthodoxis restituta sub Valente, omissa est ab Urso apud Rosweydum. [nunc insuper]

b Quam amplam habuisset Nyssens materiam profunebri simul & encomiastica oratione, qua fratrem Basilium Eliæ comparasset, Sanctum illumintroducens cum Arianis pro ecclesia Ncæna decertantem tamquam alterum Eliam cum sacerdotibus Baal super holocausto! Verum estne hæc credibilis historia, si fuerit ignota Nysseno?

c Ferula vestibulum, seu potius porticus ad ingressum Ecclesiæ.

d Caput hoc, inquit Combefisius, ex unico codice repræentamus, desiderante alio. Etenim meretur, si quod aliud, ad fabulas relegari; non, quod continentiæ probatio per ignem numquam fuerit adhibita: [Fabula de uxore S. Petri Ep. Sebasteni.] (dicitur enim tali miraculo probata uxoris virginitas a S. Demetrio inter Patriarchas Alexandrinos, duodecimo; & ab Abbate quodam, in Vita S. Ioannis Eleemosynarii 23 Ianuarii num. 85) sed quod tot fabulis & ineptiis exornatum sit, ut suam palamfaciat falsitatem. Nam, ut omittam quæ consideranti patent, numquam vivente Basilio Petrus Sebastenum Episcopatum geßit, ordinatus anno saltem uno post mortem fratris: numquam Petrus Sebastenus Episcopus sponsamaut uxorem habuit: sed, a prima ætate per Macrinam sororem pie educatus & institus, [ignis judicio suam virginitatem probante,] solitariam vitam & virgiitatem coluit; ut in Vita ipsius Petria prædecessoribus meis ostensum est 9 Ianuarii. At Combefisius, certus Vitam hanc, saltem ut credibilem, eruditis obtrudere; sicut alterum Libanium Sophistam, alterum Quæstorem Iuliani excogitarat; ita nunc alterum inter fratres Basilii comminiscitur Petrum, inter liberos post Macrinam primum, qui ante Episcopatum Sebastenum, uxorem habuerit; [quæ ut sustineatur] æ alterum natu minimum, & prolem sanctorum Parentum duodecimam (credo decimam dicere voluisse) monasticam vitam professum. Forsitan vir iste eruditus voluit, hac sua cogitatione, historiæ peritis proponere disputandi materiam; & ostendere quam difficile sit, argumentis, ut ajunt, positivis convincere eum, qui obfirmavit animum aliquid, quamvis paradoxum & omnibus inauditum, sustinere. Certum quidem est Basilii patris & Emmeliæ liberos decem omnino fuisse; ex istis quatuor fratres tantum novimus, teste Nysseno in Vita Macrinæ: ex quatuor fratribus, is qui secundum Basilium natu maximus erat, Naucratius vocabatur: locus igitur non est alteri Petro, nisi quinque fratres, contra testimonium Nysseni, numeres. [gratis affingitur Basilio alius frater Petrus,] Nec tamen propterea credibilis conjectura fieri potest, alteri præterquam Iuniori nomen inditum Petro fuisse: si enim alter in ea familia vixisset Petrus, cum ultimus prodiret in lucem, verosimiliter hic aliud nomen accepisset. Quin, ut concedamus Combefisio, alterum fuisse Petrum fratrem Basilii, qui prius matrimonio junctus factus deinde sit Episcopus debastenus; potuit id solum post mortem Basilii evenisse: [qui nullus fuit, uti nec Sebasteno uxor ulla.] nam ipso florente, Eustathius istam Ecclesiam turbavit, non minus quam gubernavit. Adde præterea silentium omnium antiquorum: nec unam quidem a Basilio aut Gregorio extare ad ipsum epistolam; nullam in tot scriptis mentionem. Quid quod ipse Spendo amphilochius, in fine hujus Vitæ, tres solum Basilii fratres numeret, interque eos unum solum Petrum Sebastenum.

e Græce μολιβδῳ ἐβούλλωσεν: plumbo bullavit, verbum barbarum medii ævi, quo Amphilochius, eruditus græca eloquentia, minine usus fuisset. Et fatetur Combefisius hac in Vita, subinde verba ejusmodi occurere; quomodo autem hæc operis novitatem non arguant, ut idem ait, ipse viderit.

f Simile factum mulieris invenitur in Vita S. Ioannis Eleemosynarii 23 Ianuarii Cap.15, quod forsan occasionem præbuit Pseudo amphilochio, hoc de Basilio miraculum comminiscendi. [Alia de muliere peccatum suū scripto confessa, & a mortuo absoluta.] Quidquid sit, recte monet Combefisius, factum istud non trahendum in exemplum, quod si solum in hac apocrypha Basilii Vita haberetur, merito computarem inter pias fabulas. Sed quod a Leontio scriptum refertur in Vita S. Ioannis Eleemosynarii, pro ea quam meretur fidem, potest benigne explicari; si dicatur Sanctus, mulierem, peccatum confiteri erubescentem, induxisse ut scripto istud exponeret in charta, sigillo obsignata, adeoque a nemine legenda; eo consilio, ut deinde persuaderet facilius, permitteret chartam a se solo aperiri & legi, atque ita cum minori erubescentia peccatum suum confiteretur; sed cum Sanctus vita exceßisset; antequam id perficere posset, post mortem apparuerit; & tamquam minister sacramenti extraordinarius confitentem absolverit; atque in signum vere remißi peccati, eo deleto chartam restituerit.

g S. Ephrem ante S. Basilium mortuum esse, supra diximus ex meliori Auctore.

h An verus Amphilochius non fuisset clarius locutus de reali Christi præsentia in Eucharistia, præscrtim ubi Iudæus instituitur?

i Refert Nazianzenus oratione 20, Basilium sub finem vitæ ad aliquod tempus ita sibi restitutum fuisse, ut quosdam sacris Ordinibus initiare potuerit: quidni & potuisset hunc Iosephum solenniter in ecclesia baptizare! Verū, ut factum id fuisse credamus, non sufficit affirmantis pseudo-Amphilochii auctoritas.

k Gregorium Theologum non interfuisse morti aut funeri S. Basilii, colligitur ex epistola illius 37, qua Nyssenum in morte fratris sui consolatur: malo autem Vitam hanc Amphilochio, quam illam epistolam Theologo abjudicare, ut facit Combefisius.

l De tempore quo Sanctus obiit; pluribus actum in Comm. prævio numero 67.

m Hactenus vita S. Basilii Amphilochio attributa, a Combefisio ex duplici manuscripta edita; sæpius tamen ante, ut dixi numero 10, a diversis diversimodescripta, diversam fortunam & mutationem subiit: quod scire juvat, & Rosweydum de ea quam ipse edidit, legere hæc scribentem: [Varia invariis exemplaribus Vita hujus dispositio.] Ita eam Roma ex Congregatione Oratorii accepi, interprete Urso S. R. E. Subdiacono. Quæ plane convenit cum ea, quæ hactenus barbaro & rudi stylo, incerto interprete, in Vitis Patrum est divulgata. Nisi quod in ea in fine addatur seu interseratur historia, de Ioseph Hebræomedico, & morte Basilii, quæ hic deest. In hac contrahabes Caput III, quomodo Basilius Antiochiam pervenerit, & Libanii discipulos instruxerit, quod Caput deest in Vitis Patrum; ut appareat Vitam hanc olim per varia fragmenta descriptam & translatam. Integram Vitam Basilii, Græce scriptam & Amphilochii nomine insignitam, accepi Parisiis ex bibliotheca Regia, quam jam olim vertit qui; cujus interpretationem habeo ex codice Marchianensi vetastissimo (quæ stylo convenit cum ea quæ in Vitis Patrum est) rudem plane & impolitam: in Græco tamen exemplari Caput unum est, De miraculo Basilii in Petrum fratrem suum, & ejus uxorem, quod etiam in illa versione deest. Græca hæc Vita, & Latina vetus innominati interpretis versio, continet hæc præterea Capita, quæ & in hac Vita Basilii, interprete Urso, & in illa quæ in Vitis Patrum hactenus fuit, desunt; de mystica revelatione & morte Apostatæ Iuliani. Item de Scriptura quam muliercula fecit: ad hæc, Quomodo Spiritus sancti adventumvidit, & de quodam Diacono & Libanio Sophista. Præterea. De quibusdam Gentilibus, & interpretatione Hexameri. Deinde Quomodo ductus est Antiochiam, & de filio Valentis. Denique, de Valente Deo odibili, seu apertione ecclesiæ in Nicæa. Surius, offensus impolitia veteris versionis, quam Ms. integram habuit, excepto Capite jam dicto de Petro fratre Basilii, eam stylo latiniore reformavit, & tomo suo primo de Vitis Sanctorum 1 Januarii inseruit. Sed quia ipsi exemplar Græcum defuit, dum insistit confragosis veteris versionis vestigiis, non potuit non subinde cespitare.

DE SANCTO DOGMAELE,
IN PEMBROCHIENSI WALLIÆ COMITATU.

Sec. VI.

Cultus & fundatio Abbatiæ, in Burgo ejus nomen ferente.

Dogmaël, in Penbrochiensi Walliæ Comitatu(S.)

AUCTORE G. H.

Duæ sunt in Comitatu Pembrochiensi civitates, quæ nomen suum a Sanctis traxerunt: harum præcipua est urbs Episcopalis Menevensis nunc S. Davidis dicta, ad cujus Vitam Kalendis Martii, omnia quæ ad Walliam regionem & Comitatum Pembrochiensem legi possunt spectant, exposita ibidem, pag. 38.

[2] Ab hac Menevensi S. Davidis urbe progrediendo versus Septemtrionem, ad mare Hilernicum sive Vergivium, est Baronia Ramesia, aliquibus Kamesia, in qua præter feuda militaria viginti & parœcias viginti sex, sunt tria oppida; Fisgarda a piscium captura dicta ad Gwainum fluvium; Neoportus, ad Nevernum fluvium; & Burgus S. Dogmaëlis, ad Tivium flumen, [S Daogmaëlis burgus,] haud procula Cardignana urbe & Comitatu. Hanc Baroniam Ramesiam, inquit Cambdenus in Dimetis & Comitatu Pembrochiensi, Martinus de Tutonibus primus a Cambris vi & armis extorsit. [monasterium,], Qui, aut ejus posteri, monasterium S. Dogmaëlis fundarunt, in valle collibus circumcincta, cui Burgus adjacens (ut plura alia oppida monasteriis) debet originem. Hæc ibi.

[3] In Monastico Anglicano tomo 1 pag. 444, proponitur in titulo Prioratus S. Dogmaëlis in Comitatu Pembrochiæ, cella cœnobii Tyronensis, ac dein, citatis Collectaneis Mss. Lelandi, ista leguntur: Sancti Dogmaëlis Abbatia, Ordinis S. Martini Turonensis, [Abbatia] profitetur regulam S. Benedicti. Fludus Præcentor ecclesiæ S. Davidis dixit mihi, Martinum de Turribus primo inter Normannos Kamesiam (imo Ramesiam) bello acquisvisse, & hoc monasterium fundavisse, ac ibidem in medio chori sepultum fuisse. Additur dein Charta Regis Henrici primi; qua concedit, quæcumque Robertus, Martini filius, Monachis de Thyro dedit vel daturus est; ac dein subjungitur ipsius Roberti donatio; in qua, inquit, pro sanctæ Ecclesiæ exaltatione. [fundata seculo 12:] in terra mea de Gualis, Tironensium Monachorum paupertati compatiens, monasterium in honore sanctæ Dei Genitricis semper Virginis Mariæ constituens, nonnullis ibi Fratribus religiose conversantibus, Abbatem eis præponi a Domino Abbate Willielmo, & omni conventu Tyronensi, Deo auxiliante tandem multis precibus impetravi; quorum necessitatibus victus, possibilitatis juxta vires, concurrere cupiens … dedi eis antiquam ecclesiam Sancti Dogmaëlis, cum possessione terræ eidem ecclesiæ adjacente, [ecclesia antiqua,] cujus nomen est Landogog, in provincia Kames, juxta ripam fluminis Thevi. Et post varias donationes, Dedi vero, inquit, illis & piscariam S. Dogmaëis; & concessi illis ut per totam aquam, [piscaria,] quamdiu in terra eorum protenditur, alias piscarias sive molendinas facerent. & c. Hæc igitur donatio facta est ea die, qua primus ejusdem loci Abbas, Fulchardus nomine, a Domino Bernardo Menevensis Ecclesiæ Episcopo, inthronizatus est. Erat hic Bernardus, patria Normannus, Henrici primi Regis Capellanus, Episcopus consecratus XII Iulii anno MCXV, uti apud Godwinum legitur. Eodem etiam tempore erat Abbas Turonensis in Majore monasterio Willielmus seu Guillielmus, qui præfuit ei ab anno MCIV ad annum circiter MCXXIV.

[4] In antiqua ecclesia S. Dogmaëlis, monasterium est S. Dogmaëlis, & burgus S. Dogmaëlis. At quo tempore vixerit Sanctus aut ad Dominum migraverit, quidue in vita egerit, plane latet. Michaël Alfordus, cum anno quingentesimo conclusurus priorem tomum Annalium Ecclesiæ Britannicæ, refert varios Sanctos, [memoria 14 Iunii.] qui antiquis temporibus floruerunt, & eos inter, inquit, Dogmaël Sanctus, qui in nostro Martyrologio claruisse scribitur vitæ sanctitate & miraculis, circa annum Domini quingentesimum. Visitur in Dimetarum regione & Pembrochiensi agro nobilis Abbatia, a S. Dogmaële nuncupata, de qua Harpsfeldus & Spedus in Catalogo, atque Cambdenus in Dimetis. Hunc Sanctum Britanni vocant S. Tegwel: & Sanctis adscriptus legitur in Fastis nostris ad XIV Junii. Hæc Alfordus. Martyrologium Anglicanum Wilsoni secundæ editionis, memoriam S. Dogmaëlis adscripsit ad hunc XIV Iunii; cujus exemplo, per Alfordum probato, eumdem retulimus; certiora nihilominus monumenta optaremus nancisci.

DE SANCTA IULITTA,
A GRÆCIS HONORATA.
Ex Synaxario Ms. Divionensi.

[Commentarius]

Julitta, a Græcis honorata(S.)

G. H.

Plures in hoc opere nostro occurrunt Sanctæ, Julittæ appellatæ. Inter has est illustris Martyr, una ex septem Virginibus cum S. Theodoto Ancyræ in Galatia martyrio coronatis; quarum omnium præclara Acta, auctore Nilo Græce scripta & Latine translata, idedimus ad diem XVIII Maji. Alia infra XVI Iunii datur Julitta Martyr cum Quirico filio, Tarsi in Cilicia coronata: & hujus similiter præclara gesta lector ibidem reperiet. Est & Julitta Martyr, Cæsareæ in Cappadocia igne consumpta, cujus laudes S. Basilius Magnus celebravit, ad XXX Iulii referenda. Diversa denique ab istis omnibus S. Julitta, nobis innotuit ad hunc XIV Iunii ex Ms. Synaxario, Divione in Collegio Societatis Iesu adservato, & olim a Petro Franciso Chifletio communicato, ubi hæc dicitur in pace vitam finivisse, atque hi adduntur versus:

Τὴν Ἰουλίτταν ἐξάγει τοῦ σαρκίου
Ὁ σὰρξ δι᾽ ἡμῶν τοῦ Θεοῦ φανεὶς Λόγος.

Eduxit ex caruncula Iülittam,
In carne visum pro nobis Verbum Dei.

Ex quibus aliud nihil habetur, quam mortis sancte obitæ testimonium: proponenda tamen hic fuerunt, in spem affulsuræ æliquando amplioris lucis, si ejus Acta inveniuntur aliquando litteris consignata.

DE SANCTO MARTIANO,
EPISCOPO BENEVENTANO IN ITALIA.
Ex Catalogo Episcopali Marii de Vipera.

SEC. VI.

[Commentarius]

Martianus, Episcopus Beneventanus, in Italia(S.)

D. P.

Acta S. Placidi Protomartyris Benedictini qualiacumque, ex Ms. eruta a Surio, & a Mabilione quadamtenus illustrata, ulterius examinanda a nobis V Octobris, prima & sola suggerunt notitiam S. Martiani, quasi tunc Episcopus Beneventi fuerit, [Post S. Maurum hospitio exceptum,] cum ille a S. Benedicto missus in Siciliam est, servaturus posseßiones, a patre Tertullo oblatas Caßino, in iisque monasterium conditurus. Quanto deinde tempore hic vixerit, incompertum est: martyrium scriptores Benedictini ad annum CXLI referunt: ut intræ XI & XXX annum seculi VI videatur S. Martianus floruisse, de quo in dictis Actis sic legitur:

[2] Inde, id est a Furcis Caudinis, Placidus beatissimus Pater egrediens, Beneventum devenit; atque a S. Martiano Episcopo, [diebus aliquot,] ob amorem beatissimi Patris Benedicti, cum omni reverentia susceptus est. Ibi itaque vir Domini Placidus, dum cum eodem sancto Pontifice resideret, … & a sancto Episcopo & omnibus rogaretur, claudum erexit; ut fuse narratur cap. 39 Actorum: Sanctum autem Martianum Episcopum salutans in osculo sancto, post aliquos dies, Canusiam Apuliæ civitatem devenit. Pluranon suppetunt ex scriptoribus antiquis.

[3] Marius de Vipera, Archidiaconus Beneventanus, in Catalogo Sanctorum illius Ecclesiæ, Episcopum XXVII facit; Felicis, magis etiam ignoti nobis, [pie mortuus;] successorem; & allegato in margine Martyrologio Ms. antiquo, existente in Bibliotheca publica sub nota numeri 178, addidit ad prædictam, S. Placidi exceptionem, quod idem S. Martianus, piis laboribus defatigatus, in sua Sede sancto fine quievit XVIII kal. Julii. Vereor ego ne hic dies arbitrario lectus sit, occasione tunc colendi S. Martia ni Episcopi Syracusani: cum scilicet de antiqua veneratione constaret, dies autem mortis ignoraretur. Constabat autem, [dicitur fuisse cultus in ecclesia sui nominis.] quia vitæ sanctitate ita excelluit, ut honores Divis debitos, & templum Beneventi, extra civitatem ei excitatum, habere promeruerit (a quo tota illa regio denominatur) hodie pæne collapsum. Eadem idem Vipera repetit in Chronologia sua Episcopali, uno post anno id est 1636 edita, ubi in margine citat Martyrologium prænotatum, velut in testimonium templi erecti sub ejus nomine: sed & hoc vereor ne potius Martiani Syracusani fuerit, ab ipso forsitan Martiano Beneventano erectum, qui ibidem etiam sepeliri voluerit, ac postea cultum ecclesiasticum obtinuerit. Meminit ejusdem tom. 8 Italiæ sacræ Ferdinandus Ughellus, sed solum ex Vipera: quem etiam solum nos habentes, secuti sumus.

DE SANCTO ÆTHERIO,
EPISCOPO VIENNENSI IN GALLIA.

SEC. VII

Notitia ex Adone & Martyrologiis.

Ætherius, Episcopus Viennensis, in Gallia(S.)

D. P.

Ado Archiepiscopus Viennensis, ubi in Chronico de Heraclio Imperatore; & Chlothario Patre Dagoberti Rege Francorum agit, interponit ista: Ætherius Viennensis, vir in omnibus eximius, præclarus habetur De eo in Martyrologio ejusdem Adonis excuso, [Lausejus apud Adonē; memoria in Fastis.] ad hunc XIV Iunii, ista leguntur: Viennæ S. Æthetii Episcopi. Secuti sunt Auctor Bedæ supposititii, Grevenus & Molanus in Auctario Usuardi cum Ms. Florario; item Galesinius & Canisius cum Martyrologio Romano. Ast in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ, & Martyrologio Coloniæ & Lubecæ sub annum 1490 excuso, appellatur Eucherius.

[2] Saussajus, in Martyrologio Gallicano, eum hoc exornat elogio: Viennæ Allobrogum S. Ætherii Episcopi & Confessoris, viri in omnibus eximii, qui post B, Domnolum Sedis hujus creatus Pontifex, pietate, justitia, & misericordia in eo munere prælucens, æternæ gloriæ præmia demeruit. Demum in duplici Ms. Martyrologio Ecclesiæ Viennensis, hoc ei concinnatur elogium. [elogium in Viennensi. Ms.] Decimo Kalendas Julii, natalis S. Ætherii Confessoris, & trigesimi Archiepiscopi Viennensis: qui tempore Dagoberti primi Francorum Regis illuxit Ecclesiæ Dei sanctitate & doctrina: aliisque feliciter miraculis illustris, atque sepultus in oratorio S. Georgii Martyris, juxta basilicam Apostolorum, sub Imperio Heraclii Imperatoris piissimi, memoria perenni celebratur. Hæc ibi. Imperavit Heraclius ab anno DCX usque ad annum DCXLI: cujus tempore, Chlothario Regi Francorum mortuo, anno DCXXVIII succeßit Dagobertus, vita functus anno DCXXXVIII.

[3] Iterum Saussajus ad XI Iunii ista habet: Viennæ Allobrogum Elevatio S. Ætherii Episcopi & Confessoris, [elevatio 14 Junii] cujus Depositio gloriosa incidit in XVIII Kalendas Julii. Elevationis hujus certißimum monumentum, in eoque notam temporis quo facta est, habemus post Catalogum Episcopalem ex duobus Mss. uno S. Petri, altero S. Mauritii nobis submissum. Breve scilicet Innocentii Papæ IV, centum dierum Indulgentias concedentis, in die Revelationis Sanctorum corporum, [facta sub Innocentio 4] in ecclesia S. Petri Viennæ quiescentium, hoctenore. Innocentius Episcopus, Servus Servorum Dei, dilectis filiis Abbati & Conventui monastereii S. Petri, foris portam Viennensem, salutem & Apostolicam benedictionem. Licet is, de cujus munere venit, ut sibi a fidelibus suis digne & fideliter serviatur, de abundantia pietatis suæ, quæ nostra merita excedit & vota, vere servientibus multo majora retribuat quam valeant promereri; nihilominus tamen desiderantes Domino reddere populum acceptabilem, Fideles Christi ad complacendum ei, quasi quibusdam illectivis muneribus, indulgentiis & remissionibus invitamus, ut exinde reddantur divinæ gratiæ aptiores.

[4] Cum igitur, sicut nobis exponere curavistis, Beatorum Confessorum Aaron, Naamati, Pantagathi, Aquilini, Georgii, & Eutherii, qui præfuerunt Ecclesie Viennensi, nec non sanctorum Leoniani & Marculphi corpora, in vestro monasterio condita, [ipso mandante] per dilectum filium nostrum H. tit. S. Sabinæ ac bonæ mem. W. Basilicæ duodecim Apostolornm, Presbyteros Cardinales, de mandato nostro fuerint revelata; nos cupientes ut monasterium vestrum, ob ipsorum Sanctorum reverentiam, congruis honoribus frequentetur; omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui monasterium ipsum, in die Revelationis ipsorum, honorabiliter visitaverint, [& concedente Indulgentiam 10 O dierum.] annuatim, de omnipotentis Dei misericordia & BB. Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, centum dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Mediolani VIII Kalendas Septembris, Pontificatus nostri anno nono.

[5] [anno 1251] Is erat Christi MCCLI, quando Pontifex, qui Lugduni in Gallia, Frederici Imperatoris tyrannidem declinans, sexennio manserat, illo mortuo 13 Decembris prægreßi, in Italiam rediit; & aliquamdiu Genuæ commoratus, Mediolani fuerit mense Septembri, habens in comitatu Hugonem & Willielmum Cardinales, integro nomine expresso, in similibus Bullis Indulgentiarum, ad XL dies restrictarum, datis Lugduni XIV & X kal. Aprilis, anno Pontificatus septimo, pro festis SS. Zachariæ & Ysicii Episcoporum Viennensium. qui XXVII Maji & XII Novembris coluntur; atque S. Phocæ Synopensis Episcopi, spectantis ad XIV Iulii. Neutrum prædictorum duorum Cardinalium invenire est inter Cardinales, sub Innocentio IV si orantes apud Ciacconium ejusque Continuatores. Nec mirum, cum usque ad seculum XV plurimi istic desiciant, [Hinc eruuntur Cardinales duo Ciacconio ignoti, qui antea 3] qui adhuc identidem eruuntur ex priorum seculorum monumentis. Nam, ut extra hunc Pontificatum non abeamus, Hugo Card. Episcopus Sabinensis (quem titulum cave ne confundas cum Presbyterali S. Sabinæ) de quo ad hunc annum Odoricus Raynaldus, ut Legatione Apostolica in Septemtrione functo, quique excommunicationis sententiam tulit in Conradum Regem, Frederici Ex-imperatoris filium Ughellus in Catalogo Episcoporum Sabinensium. Porro Sancti illi, qui vivente adhuc Cardinali Willielmo revelati dicuntur, suis quique diebus commemorantu; Hugonem, inquam, istum nec illi nec: Naamatus, XVIII Novembris; Pantagathus, XVII Aprilis; Georgius, III Novembris Aaron & Aquilinus, [& tunc 8 Sanctorum corpora elevarunt.] inter Viennenses Episcopos non numerantur, ut oporteat eorum corpora, aliunde advecta credere: quare diem cultus ipsorum scire optaremus, siquis unquam fuit. S. Leonianus, ipsum S. Petri monasterium condidit, & Abbas primus rexit, XVI Novembris commemorandus. Marculphus, nullus adhuc nobis innotuit; nec enim est ratio hic cogitandi de S. Marculpho, Remensi Abbate, quo de actum I Maji.

DE S. QUINTIANO PRESBYTERIO,
ET SICIO SEU TITO CONFESSORIBUS.

Notitia ex Usuardi Martyrologio?

Quintianus Presbyter, Confessor (S.)
Sicius seu Titus, Confessor(S.)

G. H.

[1] Venerationem annuam S. Quintiani indicant antiqua Martyrologia, nullo addito loco: [Memoria S. Quintiani Presbyteri] unde postea factum, ut ab aliis hujus nominis non satis distinctus sit. Meliora autograph & apographa Usuardi; tumque Parisiisis in monasterio S. Germani adservantur, tumquæ nos habemus, ista solum dicunt: Ipso die S. Quintiani, Presbyteri & Confessoris. Eadem habentur in Mss. Tornacensis Ecclesiæ & diœcesis, Romano Ecclesiæ Vallicellensis, Trevirensi S. Martin, & Ms. Florario Sanctorum; item apud Bellinum in Martyrologio, secundum morem Romanæ Curiæ Venetiis anno 1498 & postea sæpius excuso, atque in Martyrologio Parisiis 1536 edito, nec non apud Grevenum sive Carthusianos Colonienses in Auctario Usuardi sub annum 1515 & 1521 impresso. Idem denique habet Molanus in sua Usuardi editione, [& Sicii seu Liti:] & Canisius in Martyrologio Germanico. Socius ei jungitur, in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ excuso, his verbis; Eodem diu SS. Quintiani Presbyteri & Sicii Confessorum. At Maurolycus istos sic profert: Ipso die Quintiani Presbyteri & Titi Confessoris. In Ms. Coloniensi, apud PP. Carmelitas servato, scribitur Stici Confessoris. Primus de S. Quintiano aliter sensit Galesinius, dum ista scripsit: Apud Rutenenses S. Quintiani Episcopi & Confessoris, & in Notis allegat primo loco Usuardum; sed hunc, omisso loco, constat Presbyterum vocasse. Addit Usuardo aliquod suum Manuscriptum: sed hoc sæpius diximus non esse bonæ fidei, ideoque optavimus ipsummet proferri. Addit & Sigerbertum in Chronico: sed is de alio Quintiano agit, neque aßignat diem hujus venerationi destinatum.

[2] [a quo alius S. Quintianus Episcopus] Interim hariolantem sive hallucinantem Galesinium senatus Baronius, Sanctum prætitulatum inscripsit Martyrologio Romano his verbis: Apud Ruth nos S. Quintiani Episcopi. Futt S. Quintianus Episcopus Ruthenensis, sed a Gothis in exilium pulsus, factus est Episcopus Arvernorum, ibique mortuus, & in ecclesia S. Stephani sepultus, atque ut talis inscriptus est eidem Martyrologio Romano ad diem XIII Novembris: quem si velimus credere istic omissum Usuardo & hic nominatum, [relatus 13 Novemb.] deberet nunc inter prætermissos & in alios dies rejectos collocari. Sed nolumus credere sic exerrasse Usuardum, ut Presbyterum dixerit, quem oportebat Episcopum nominasse. Quare cum aliis Martyrologiis S. Quintianum Presbyterum & Sicium seu Titum Confessores hic retinemus, Episcopum vero mensi Novembri relinquimus.

DE S. METHODIO CONFESSORE,
PATRIARCHA CONSTANTINOPOLITANO:

DCCCXLVII.

Ejus cultus apud Græcos Latinosque & vitæ Acta.

Methodius Confessor, Patriarcha Constantinopolitanus(S.)

G. H. & D. P.

Inter præcipuos, sub Imperatoribus Iconoclastis, Leone Armeno, Michaële Balbo, hujusque filio Theophilo, fidei orthodoxæ athletas emicuit S. Methodius; [Memoria apud Græcos:] eruditione, pietate erga Deum, castimonia, zelo Catholicæ religionis, plagarum sæpius inflictarum susceptione, exilii & extremarum ærumnarum perpeßione, longe clarißimus; ac tandem, post impiorum Imperatorum obitum, Patriarcha Constantinopolitanus, fidei orthodoxæ gloriosus restaurator; qui meritorum suorum præmium accepturus, ad æternam vitam migravit, anno DCCCXLVII hoc XIV Iunii. Ad hunc diem celeberrima solennitate memoria ejus recolitur apud Græcos, tam in Typico, quam in Synaxario Ms. Ecclesiæ Constantinopolitanæ, & aliis manu exaratis ac typo cusis Menæis; efficiumque Ecclesiasticum valde illustre, invenitur mixtim junctum officio S. Helisæi Prophetæ.

[2] Ipsum seorsim descriptum Græce & Latine a Nicolao Logotheta Macedone, Collegii Græcorum Romæ alumno, [cum Canono proprio,] ibidem invenimus, & in specimen aliorum similium infra dedissemus, si ei quæ præponitur Acrostichidi, stropharum singularum initia respondere invenißimus. Sed cum hæc alia prorsus ;sint quam Acrostichis promittat, & Interpres nonnulla adscripserit Methodio, quæ Helisæo reliquenda erant; non est visum operæ pretium tam male digesta proponere, cum de tot aliis Sanctis longe melius ordinata cantica in Menæis haberi poßint. Acrostichim ergo solam accipe.

Ἀρχιερῆα Θεοῖο Μεθόδιον ἄσμασι μέλπω

Archipræsulem Dei Methodium carmine laudo.

[3] Ad Vesper as iner alia ponitur ex Octoëcho Sticheron seu Versiculus, ad modulos tertii toni canendus, tamquam Poëma Photii Patriarchæ: [& indicio miraculorum, ad urnam Sancti frequentium,] Εὐφροσύνως σήμερον ἡ Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ στολίζεται, ἀγαλλομένη κραύγουσα· Ἐλαμπρύνθη μου τὸ κάλλος ὑπὲρ πᾶσαν πόλιν· ἰδοῦ γὰρ τῶν Ἀρχιερέων τὸ μέγα κειμήλιον, ὁ ἔνδοξος Μεθόδιος, τὴν πορείαν πρὸς οὐρανὸν ἐποιήσατο. Δεῦτε οὖν, φιλέορτοι, τῶν ὀρθοδόξων τὸ σύστημα, χοροστατήσαντες ἅμα τὴν θείαν λάρνακα, ἰαμάτων πλημμύραν λαβόντες παρ᾽ αὐτῆς, ἱκετεύωμεν αἰτήσασθαι Χριστὸν τὸν Θεὸν τοῦ ῥυσθῆναι τὴν οἰκουμένην ἀπο πάσης αἱρέσεως. Festive hodie ornatur Dei Ecclesia, & exultans clamat; Illustrata est pulcritudo mea super omnem civitatem: ecce enim Archipræsulum gemma præclara, gloriosus Methodius, iter ad cælos tenuit. Agite ergo festi hujus amatores, cœtus Orthodoxorum, chorosque simul ducite circum arcam, curationum gratiam inde exundantem suscipientes: precemur autem, ut exoret Christum Deum nostrum, quatenus universum liberet ab omni hæresi. Precatio sancta, quam utinam ipse Auctor irritam non fecisset, invehendo perniciosißimum schisma! Interim discimus ex eo, miraculorum claritatem mortuo Sancto non defuisse.

[4] In Matutinali Officio, inter Septimam & Octavam Oden Canonis ponitur elogium historicum Sancti ejusdem, præmisso hujusmodi Disticho.

Ο Μεθόδιος λύχνος ὢν Ἐκκλησίας,
Μεθεὶς ὁδεύει τὰ κάτω πρὸς τὸν πόλον.

Methodius, esset cum lucerna Ecclesiæ;
Terrena linquens, ad polum instituit iter.

Elogium autem etiam in Synaxario Constantinopolitano, his verbis refertur: Μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Μεθοδίου Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Ὁμολογητοῦ: Memoria sancti Patris nostri Methodii, Archiepiscopi Constantinopolitani & Confessoris. Οὗτος ὁ Ἅγιος τὴν πλὰνην τῶν αἱρέσεων καὶ ἰκονομάχων σοφαῖς ἀποδείξεσι, καὶ γραφικαῖς ῥήσεσι παντοίως ἀνατρέψας καὶ καθελὼν, καὶ τὴν ὀρθόδοξον πίστιν ταῖς τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαις βραβεύσας, καὶ πολλὰς κακώσεις ὑπὸ τῶν αἱρετικῶν, ἐν τῷ προσκυνεῖν τὰς ἁγίας καὶ σεπτὰς εἰκόνας ὑποστὰς, ἀνεπαύσατε αἰωνίως, λύτρωσιν τῶν ἀνιαρῶν ἡμῖν ἐξκιτούμενος. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ οἴκω, ἐν ᾦ τὸ τίμιον αὐτοῦ κατάκειται λείψανον, τῷ ὄντι ἐν Ἐκκλησίᾳ τῶν ἁγίων καὶ πανευφήμων Ἀποστόλων τῶν μεγάλων.

[5] Hic Sanctus hæreseon & iconomachorum errores sapientissimis demonstrationibus & sacræ scripturæ dictis & testimoniis funditus omnino evertit & destruxit, [ac brevi elogio:] atque orthodoxam Christi fidem Ecclesiis restituit, ac multas afflictiones ob sacras & venerabiles imagines honoratas ab hæreticis sustinuit, tandemque in Domino obdormivit, ab ipso veniam nostrorum scelerum impetraturus. Celebratur ejus solennitas in sanctissima ejus æde, in qua venerandæ ejus requiescunt Reliquiæ, & illa inclusa est templo sanctorum & illustrium Magnorum Apostolorum. De hac ecclesia, omnium post S. Sophiæ Basilicarum celeberrima, & a Magno Constantino ad suam successorumque Imperatorum sepulturam constructa, [sepultura ad S. Apostolos.] pluribus agit Cangius lib. 4 Constantinopolis Christianæ cap. 5; ubi docet, quomodo eam a fundameutis restaurarit, majoremque & puloriorem fecerit Iustinianus, exornaritque Iustinus Iunior. Docet deinde, non solos Imperatores, sed & Patriarchas ex Conditoris mente istic semper depositos fuisse; (quibus etiam Imperatrices & Imperatorum liberi sive Cæsares jungendi) ceteris omnibus exesse jußit. Exemplo Græcorum inscriptus est etiam S. Methodius Martyrologio Romano, jam antea in fastos Latinos relatus, a Molano, Genebrardo, aliisque.

[6] Acta rerum ab eo gestarum bis habentur Græce in bibliotheca Vaticana, [Vita e Græco translata.] signata numeris 655 & 1667, quæ nobis curavimus describi, & his damus, Latine reddita a Leone Allatio, Bibliothecæ Vaticanæ dum Romæ essemus Custode, viro libris partim ex Græco Latinitate donatis, partim ingenio proprio elucubratis paßim notißimo: qui in Diatriba de Simeonum scriptis pag. 121 initium Vitæ proponit; & licet auctorem ignoret (quem plane antiquum & fere coævum arbirrantur) non tamen a dicto Simeone Metaphraste compositam aut adornatam arbitratur. Titulus in Mss. hic est: Ὑπόμνημα τῆς θεαρέστου πολιτείας τοῦ ἐν Ἁγίοις Παντρὸς ἡμῶν Μεθοδίου Ἀρχιεπισκόπου Κωνσαντινουπόλεως: [Analecta ex variis.] Commemoratio Deo placitæ conversationis S. P. N. Methodii, Archiepiscopi Constantinopoleos. Hisce subjungimus Analecta, ex præcipuis Scriptoribus Græcis, qui eodem aut proximis seculis floruerunt & sunt historici omnes; puta Georgius Cedrenus, Ioannes Scyliiza, Ioannes Zonaras, Constantinus Manasses, Michael Glycas; quibus accedunt, Theophanes Presbyter in Vita S. Nicephori Patriarchæ Constantinopolitani, Auctor coævus in Vita S. Nicolai Studitæ, Sabas Monachus, Petrus Monachus & Metaphrastes in Vita S. Ioannicii. Subjicimus nonnulla de quibusdam ejus scriptis, inter quæ sunt aliquot etiam Vitæ Sanctorum.

VITA
Auctore coævo, Interprete Leone Allatio.

Methodius Confessor, Patriarcha Constantinopolitanus(S.)

INTERP. ALLAT.

CAPUT I.
Ortus, studia, monachatus, tormenta tolerata, exilium in spelunca.

[1] Ἱεράρχην, καὶ Ἀσκητὴν ἅμα, καὶ Χριστοῦ Μάρτυρα, μόνοις δ᾽ ἂν γένοιτο δυνατὸν Ἀγγέλοις ἐγκωμιᾶσαι ἀξίως, ὴ Ἀρχαγγέλοις Θεοῦ, οἱγε τὴν πρώτην καὶ θείαν ἱεραρχίαν κοσμοῦσιν, τοῦς τε ἀξίους ἱεράρχας μυσταγωγοῦσιν, καὶ τοῖς ἀσκουμένοις τε καὶ ἀθλοῦσι ῥῶσιν καὶ προθυμίαν ἔχουσιν· εἰ δὲ καὶ ἀνθρώποις τοῦτο δοθεῖ, τοῖς τῷ ανδρὶ πάντως ὁμοτάγεσι, καὶ ὁμωτίμοις, ἱεραρχία μέν ἱεράρχην, ἄσκησιν δὲ σπουδὴ, και ἀθλοφόρος τὸν στεφανίτην καταγεραίρει. Τί οὖν, εἰ μηδεὶς τῶν τοιούτων ἀνδρῶν μέχρι τοῦ νῦν τῷ πανευφήμῳ Μεθοδίῳ τοιοῦτον τινὰ λόγον προκατεβάλετο, αἱδοῖ τῆς ὑπεροχῆς τοῦ ἀνδρὸς σιγῇ τούτων ἀποθαυμασάντων καὶ σεμνυνάντων, ἄραγε ἀνιστόρητον πάντι τοσαύτην ἀνδρὸς ἀρετὴν, εἰ καὶ ἐλαχιστοι, καταλήψωμεν, καὶ οὐκ ἀναγγελοῦμεν τὰς θεῶθεν δι᾽ αὐτοῦ γεγενημένας εὐεργεσίας. Καὶ πότε δὴ γνησιώτερον τὴν κελεύουσαν πατέρα τιμᾷν πληρώσομεν ἐντολήν; εὐχαριστίαν προσάγοντες τῷ καθεκάστην γενεὰν τοὺς οἰκείους θεράποντας δίκην φωστήρων ἐξανατέλλοντι, καὶ τῶν τὸν σκότον ἀποδιώκοντι· πλὴν οὐ τοσοῦτον μανίας ἢ μέθης ἀναπεπλήσμεθα, ὡς κατ᾽ ἀξίαν τὸν Δίκαιον ἐγκωμιάζειν ἐπαγγέλλεσθαι· ἀλλ᾽ ὅν τρόπον οἱ ἄρτι εἰς διδασκάλους φοιτῶντες, τοὺς μὲν ἀρχετύπους τῶν γραμμάτων χαρακτῆρας ἀπομιμοῦνται, οὐκ ἐφικνοῦνται δὲ τῆς ἀκριβοῦς ἐμφέρειας αὐτῶν, ὡς τὰ αὐτὰ τοῖς αὐτοῖς ἐοικέναι, οὕτω καὶ ὁ ἡμέτερος λόγος, ψελλίσει μὲν ἰσως διανοίας ἀτέχνου προβεβλημμένος, τ᾽ ἀληθῆ δὲ καὶ συντόμως λέξεται κατὰ δύναμιν.

[2] Ὁ ἐκλεκτὸς Θεῷ Μεθόδιος τὰς Συρακούσας ὲσχε πατριδα, γονεῶν εὐκλεῶν καὶ πλουσίων υἱὸς γεγονὼς· ἐν αἱς πᾶσαν γραμματικῆς τέχνην καὶ ἱστορίας, ὀρθογραφίαν τε καὶ ὀξυγραφίαν κατωρθωκὼς ἐκ παιδὸς, ἤδη λοιπὸν εἰς ἄνδρα τελὼν, τὴν βασιλίδα καταλαβὼν, πλεῖστα χρήματα ὅσα ἐπαγόμενος, βασιλικῶν ἀξιωμάτων τυχεῖν ἐφιέμενος, καὶ τῷ βίῳ περιφανὴς καταστῆναι· συντυχὼν δέ τινι Ἀσκητῇ ἐκ προνοὶας Θεοῦ, καὶ τὴν αἰτίαν ἐρωτιθεὶς, δι᾽ ἣν τῶν ἐσπερίων πρὸς τὴν ἕω μεταφύτικε, τὸν ἴδιον ἐξειρήκει σκοπόν. Ὁδὲ σοφὸς ἀνὴρ ἐκεῖνος φησὶν· Καὶ εἰ οὕτω δόξης ἐρᾷς, ὦ νεανία, διὰ τί μὴ τὴν μένουσαν μᾶλλον καὶ τὴν θείαν ἀντὶ τῆς παρερχομένης καταπλουτησειας; Τὰ μὲν οὖν χρήματα τοῖς πενομένοις κατασκορπίσας, τὸν σταυρὸν δὲ Χριστοῦ ἄρας, καὶ τοῖς δεσποτικοῖς τῷ ὄντι βασιλικοῖς ἴχνεσιν ἐπακολουθήσας; Ἤ οὐκ ἐν εὐαγγελίοις ἐκατονταπλασίονα ᾧδε ταῦτα ἀπολήψεσθαι, Χριστοῦ λέγοντος ἤκουσας, κἀκεῖ ζωὴν αἰώνιον κληρονομῆσαι; Ὥστε εἰ πεισθείης νῦν τῷ ἐμῷ λόγῳ, πτωχὸν σεαυτὸν καὶ ἄδοξον καταστήσεις, μετὰ δύναστῶν λαοῦ καθείσεις, καὶ θρόνου δόξης κατακληρονομήσεις.

[3] Εὑθὺς οὖν ἡ ἀγαθὴ καρδία ἐκείνη, ὥσπερ καλὴ γῆ τὸν σπόρον δεξαμένη, πάντα μετὰ σπουδῆς ἐπετέλευσεν. Ἀποκείρεται τοίνυν ἐν τῇ Χηνολάκκου μονῇ, κᾀκεῖσε τὴν ἀσκητικὴν ἐξανοίει παλαίστραν, μήδ᾽ ὅτι οὖν τοῦ κανόνος υπερβαλέσθαι, ἢ καταλῆψαι σπουδάζων, σαφῶς ἐπιστάμενος τὴν εἰς ἑκάτερα κλῆσιν τοῦ παντὸς εἶναι ἀπόπτωσιν.

[4] Καὶ οὕτως μὲν οὗτος ἐφιλοσόφει, μέχρις ὅτε λοιπὸν ἡ βαθεία καὶ σκοτεινὴ νύξ τῆς αίρέσεως τῶν μισούντων καὶ ἀρνουμένων τὴν τοῦ Θεοῦ Λόγου οἰκονομἱαν, καὶ διὰ τοῦτο τὴν αὐτοῦ καθαιρούντων καὶ καθυβριζόντων εἰκόνα τὴν οἰκουμένην κατέλαβεν, ὅση ὑπὸ τὴν βασιλιδα, ὅγε ἁγιώτατος πατριάρχης Νικηφόρος τοῦ θρόνου ἐλαύνεται, καὶ ἐξορίαν καταδικάζεται, καὶ πάντες οἱ τοῦ ὀρθοῦ δόγματος μετανάσται καὶ φυγάδες καὶ ἀλίται γεγένηνται, ἐν ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὁπαῖς τῆς γῆς συγκλειόμενοι. Τότε γὰρ λοιπὸν τοῦ φροντηστηρίου εξάρας τὴν Ρώμην καταλαμβάνει, ὡς ἔξω τυγχάνουσαν τῆς κακοῦ ἐξουσίας μέντοιγε κᾀκεῖσε φιλοπονότερον ἀσκεῖ πράξιν καὶ θεωρίαν, ὡς ἀμφοτέρωθεν τε κραταιωθῆναι, καὶ οἱονεὶ τὴν ἐξ ὕψους δύναμιν προσλαβέσθαι. Βλέπων δὲ τὴν τοῦ κακοῦ δυναστείαν σφοδρότερον ἐπιμαινομένην, τάς τε τῶν ἱερέων κειμελιων ἀποτεφρόσεις, καὶ τὰς τῶν πιστῶν φυγαδείας, τὰς δεμεύσεις, τὰς ἐξορίας, τούς καυστηριασμοὺς, τὰς ἀφορήτους μάστιγας, τὰς εἰρκτὰς, τὸν λιμὸν, τὰς διαβολὰς, καὶ ὅσα τούτοις ἐστὶν παραπλήσια, ἐδάκρυεν, ἐδέετο τοῦ Θεοῦ ἐπιτιμῆσαι τῇ καταιγίδι, καὶ στῆσαι ταύτὴν εἰς αὕραν.

[5] Οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ, καὶ ἀναιρεῖται ὁ ἄγριος Λέων ὑπὸ τοῦ θυσιαστηρίου καθ᾽ οὗ ἐδυσφήμησεν, καὶ παραλαμβάνει Μιχαὴλ τὸ βασίλειον. Τότε δὴ οὖν μὴ φέρων ὁρᾷν, τὴν μὲν ἀλήθειαν καταφιμωθεῖσαν καὶ ἀφασίαν καταδικασθεῖσαν, τὴν δὲ ἀδικίαν μέγα βοῶσαν, ὡς εἰς οὐρανὸν τὴν κραυγὴν ὰυτῆς ἀκουσθῆναι, καὶ μηδένα εὑρίσκεσθαι τὸν ταύτην ἐπιστομίζοντα ἢ ἐλέγχοντα, τόμους δογματικοὺς ἤτοι ὅρους ὸρθοδοξίας παρὰ τοῦ Πάπᾳ λαβὼν, ἀνέρχεται πρὸς τὸν διάδοχον Λέοντος, ἐλπίσας τοῦτον ἄξαι πρὸς τὴν ὀρθοδοξίαν, καὶ ἀποκαταστῆσαι τὸν ἐν ἁγίοις Νικηφόρον τῷ ἰδίῳ θρόνῳ. Ὁδὲ τοὺς μὲν τόμους δεξάμενος, ὡς ἰστὸν ἀράχνης ἐφαύλισεν, αὐτὸν δὲ τὰ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως τρανῶς καὶ παῤῥησιασμένως διαγγέλλοντα, ὡς ταραχῆς φησιν αἰτιον καὶ σκανδάλων, περὶ τὰς ἑπτακοσιας ἀνήρτησε μάστιγας, καὶ οὕτως ἡμιθνῆτα λοιπὸν καὶ τὰ ἔσχατα πνέοντα, πρῶτον μὲν φρουρᾷ, ἔπειτα δὲ ἔν τινι τάφῳ εἰς τὸ τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέου νησίον κατέκλεισεν. ἐν ῷ τάφῳ καὶ ἕτερος ἐπὶ τυραννίδι κατακέκλειστο· ὡς πᾶσαν αὐτῷ ἀθυμίαν πανταχόθεν ἐγγίνεσθαι, ἀπὸ τῶν πληγῶν, ἀπὸ τοῦ ἀθεράπευτον εἶναι, ἀπὸ τοῦ καταδικασθέντος ἀγρίκου ανδρὸς, ἀπὸ τὴς τοῦ τάφου στενοχωρίας, καὶ τὸ δεινότερον ἀπὸ τοῦ ἀφεγγοῦς σκότους. Οὐκ ἔτι οὖν ἡμῖν δεήσει λοιπὸν τὰ τούτοις ἑπόμενα σκυτρωπὰ ἐξειπεῖν, τὸ εἶδος τῆς βασάνου μαθοῦσι, πάντων εἰδότων τἡν ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν, καὶ τὸ ἄθλιον τῆς πηλοῦ ταύτης καὶ ἐπίνωσον σκεῦος, ὁπόσων ὀδυνῶν τὴν ψυχὴν ἐν τοῖς τοιούτοις ἐμπίπλησιν· τῷ ὄντι γὰρ ἐτέθη καὶ αὐτὸς ζῶν ἀπρονόητος ἐν λάκκῳ κατωτάτω, ἐν σκοτεινοῖς καὶ ἐν σκιᾷ θανάτου. Αὕτη τοῦ μακαρίου Μεθοδίου ἡ ὑπὲρ Χριστοῦ πρώτη ἄθλησις· τὰ γὰρ ἑξῆς, αὖθις εἰρήσεται· τοῦτο τὸ σφοδρὸν καὶ ἐπιτεταμένον μαρτύριον τοῦ μεγάλου ὄντως Χριστοῦ Μάρτυρος.

[6] Διαφόρος τοίνυν ἐρωτηθεὶς εἰ βούλετο ἐνυβρίσαι εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ εἰκόνα, καὶ τῆς εἰρκτῆς ἀφεσθῆναι, μυριάκις ἔλεγεν τοιούτους καὶ ὑπὲρ τούτους ὑποίσειν θανάτους, ἢ κᾇν γοῦν ἄτιμον ἔννοιαν κατὰ τῆς Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν εἰκόνος ἐνθυμηθῆναι. Ἐννέα τοίνυν ἐκεῖσε συγκεκλεισμένος ἐνιαυτοὺς, μόλις ἀφέσεως γραφείσης κοινῆς τοῖς δεσμίοις τοῦ παρανόμου βασιλέως, κατὰ τὰς τελευταίας πνοὰς, κελεύσαντος, καὶ αὐτὸς ἀπελύθη, Πνεύματος ἁγίου πεπληρωμένος, καὶ τῆς ἀθανάτου ζωῆς τοὺς ἀῤῥαβῶνας, τὰ στίγματα λέγω τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων οἰκείῳ ἐπιφερόμενος σώματι· λαῖος ὅλος τὴν κεφαλὴν, καὶ νεκροῦ μηδὲν διαφέρων, μόνοις ὀστοῖς, καὶ δορᾷ τὸ ἀνθρώπινον ἀποσώζων σχῆμα καὶ τὴν προτέραν ὁμοίωσιν. Οὕτω τοίνυν καθ᾽ ἑαυτὸν καταστὰς ( οὐ γὰρ ἦν φροντιστήριον τῆς αἱρέσεως ἄμοιρον) ὡμιλει τοῖς ὁμοζήλοις αὐτῷ ἀσκηταῖς τε καὶ Χριστοῦ μάρτυσιν, τῶν δεσμῶν καὶ τῆς ἐξορίας ἄρτι ἀπολυθεῖσιν· ὡμίλει δὲ καὶ τοῖς τῆς συγκλήτου. ἔστιν ὅτε καὶ τοῖς ἰὸν τῆς αἱρέσεως πεποκόσι τὰ σωτήρια δόγματα παρετίθει, καὶ τοῦ κατὰ ψυχὴν κινδύνου ἀπήλλαττεν· πολὺς γὰρ ἦν καὶ ἡδὺς καὶ βαθὺς τὴν διάνοιαν, τὰ τῶν θείων γραφῶς εὐφυῶς συμβιβάζων καὶ προβαλλόμενος, ὡς ἴδιον μᾶλλον τὸν ἑαυτοῦ λόγον ταῖς ἀκοαῖς ἐπιῤῥεῖν, ὕδωρ ψυχρὸν καὶ ἡδὺ δεδιψηκότι λάρυγγι.

[7] Τοῦ τοίνυν Ἐθνοφίλου μᾶλλον ἢ Θεοφίλου τὴν τοῦ πατρὸς βασιλείαν διαδεξαμένου, τότε τῆς μιαρᾶς ἐκείνης αἱρέσεως ἔκπομα πεποκότος εἰς μέθην, πάλιν οἱ ὸρθόδοξοι ἐδιώκοντο, ἐξορίζοντο, ἀξιωμάτων ἔπιπτον, κτημάτων καὶ οἰκημάτων ἀπεσεροῦντο· οὐκ ἦν εἴδος κακοπαθείας, ὅ μὴ ὑπέμενον. Τότε τοίνυν διαβάλλεται τούτῳ τῳ ὄφει ὁ τοῦ Χριστοὖ ἀριστεὺς καὶ μάρτυς Μεθόδιος, τὴν αἵρεσιν φανερῶς ἀπελέγχων, καὶ μεγάλας ὑπενεγκὼν βασάνους τῆς ὀρθοδόξου πίστεως χάριν. Μετακληθέντος τοίνυν αὐτῷ, ἔφυι ὁ Βασιλεύς· Οὐ παύσας, Μεθόδιε, τὰς ποινὰς ὑφιστάμενος ἐξ ἀκαίρου φιλονικείας, καὶ τῶν κρατούντων τὴν εὐνομίαν ταράττων; ποίας ταύτης φησὶν, ὅτι δὴ πράγματος ἐντελοῦς χάριν, τῆς λεγομένης εἰκόνος, ταραχῆς τὴν οἰκουμένην ἐπλήρωσας, ὡς καὶ τὸν Πάπαν Ῥώμης παράσκευᾶσαι, τόμους καταπέμψαι τῷ ἐμῷ πατρί. Τότε ὁ Μεθοδιος· Καὶ εἰ οὕτως παρ᾽ ὑμῖν ὁ τῆς εἰκόνος εὐτελὴς ἔτι λόγος, καὶ οὐδεμιᾶς φροντιδος ἄξιος, διὰ τί οἱ τὴν Ῥωμαίων λαχόντες ὑμεῖς ἀρχὴν, τὴν ὑμετέραν οὐ συγκαθακρεῖτε τῇ τοῦ Χριστοῦ εἰκόνι καὶ ἀφανίζετε, ἴν᾽ ὁμοίως Χριστῷ συνδοξάζησθε, αλλ᾽ ὁσημέραι ταύτην ἐπιτείνετε, καὶ ἐπαίρετε; ἥ σαφής τε καὶ φανερὰ ἡ αἰτία, κᾂν ἠμεῖς αὐτὴν μὴ λέγομεν.

[8] Καὶ ὅς γε τοῦ ἐλέγχου ὕβριν οὐκ ἐνεγκὼν, εἰς θυμὸν τὴν παραίνεσιν μεταποίησεν, καὶ τοῖς ἱμᾶσι ταθῆναι κελεύσας, γυμνοῖς τοῖς νωτοῖς αὐτοῦ καὶ τοῖς στέρνοις ὑπὲρ τὰς ἐξακοσίας κατέφερε μάστιγας, καὶ οὕτως ἡμιθανῆ καὶ τῷ αἵματι πάντοθεν πεφυρμένον, ἔν τινὶ ὑπογαίῳ ἄντρῳ τοῦ παλατῖου, διά τινος στομίου, ῥιφῆναι προσέταξεν. Νυκτὸς δὲ καταλαβούσης, ὑπό τινων ἀναληφθεὶς φιλοχρίστων, καὶ θεραπείας ἀξιωθεὶς, αὐτὸς μὲν ἀναῤῥώσεως ἔτυχεν ὁδὲ τοῦτον θεοφιλὴς τετεραπευκὼς οἶκος, δημεῦσαι παντεχῆ ὑπὸ τοῦ μισοχρίστου καὶ λυσσητῆρος τυράννου καταδικάζεται. Τοιαύτη τοῦ μακαρίου πύκτου καὶ ἡ δευτέρα διὰ Χριστὸν πάλη, καὶ μετὰ Χριστοῦ νίκη.

[9] Ἀλλὰ γὰρ ὁ δόλιος ὄφις ἐκεῖνος συνιδὼν, ὅτι μὴ ταῖς βασάνοις ἥκειν φύσεως ἕχει ὁ τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης, φερεπόνου τυχὼν ψυχῆς καὶ δυνάμεως, ἐπὶ τὸ ταύταις ἀντικείμενον μέρος ἐχώρησε, κολακείᾳ τοῦτον συλῆσαι καὶ δόξῃ παραδοκήσας. Καὶ δὴ προσκαλεσάμενος, σὺν ἱλαρότητι καὶ ἡπιότητι προσομίλει, καὶ γραφικὰς πεύσεις παρ᾽ αυτοῦ λύεσθαι ἡδέως ἔχειν ἄν ὁμολόγει, θέλος, ἔνδον τοῦ παλατίου μένειν σὺν τοῖς γνησίοις προστάττει θεράπουσιν. Ὁδὲ τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος, καὶ οὕτω μᾶλλον ἐκράτει, ἢ ἐκρατεῖτο· τοὺς γὰρ οἰκειωτάτους τῷ Βασιλεῖ πάντας ὀρθοδοξεῖν ἐξαπαίδευσε, καὶ τὸ τοῦ Βασιλέως δὲ ἄκρατον περὶ τὸ δύσφημον καὶ ἀνέπαφον εἰσκεκραμμένον πῶς καὶ ἀμφίδοξον μετεσκεύασεν, ὡς μήτε τῶ συνήσθει θράσαι κατὰ τῶν ὸρθοδόξων χωρεῖν, μήτε μὴν τῇ οἰκείᾳ δόξῃ ὡς ἀμωμήτῳ καταθαρρεῖν.

[1] Sacrorum Antistitem, nec non Ascetam, simul ac Christi Martyrem, tantummodo Angelis sive Dei Archangelis, (ut qui primæ divinæque Hierarchiæ decori sunt, & dignos Sacrorum Præsides conformant, seseque exercentibus atque certantibus robur animosque addunt) pro dignitate laudibus extollere facultas fuerit. [Auctor excusans suā tenuitatem ob rei magnitudinem,] Quod si ea etiam hominibus concederetur, nonnisi iis qui ejusdem ordinis dignitatisque sunt daretur: quatenus Hierarcham Hierarchia, exercitationem conatus, victoriam consecutus victorem collaudaret. Quid porro si ex his homonibus nemo usque ad hæc tempora, omnium laudum præconio & æternitate digno Methodio laudationem aliquam reposuerit, omnibus præcellentissimi viri veneratione absterritis; ideoque res illius gestas silentio & admiratione, venerantibus; an propterea a tanto Heroë sermonem abstinebimus, & tantam virtutem despicatissimi licet præteribimus, [pauca & veræ proponit scribere.] neque beneficia divinitus per cum universo orbi collata enuntiabimus? Quandonam autem opportunius præceptum de honorando patre explebimus, gratias illi agentes, qui singulis ætatibus servos suos, luminarium instar, exoriri facit, animorumque tenebras pellit? Non tamen in tantum furorem ebrietatemque devolvemur, ut profiteri velimus, dignis Justum laudibus celebrandum a nobis esse. Etenim sicut illi qui primum a præceptoribus instituuntur. archetypas litterarum formas imitantur, licet exquisita earum lineamenta non reddant, sic ut omnia ad amussim illis similia sint; ita nostra hæc oratio, sententias nulla arte perpolitas proponens, balbutiet quidem fortasse, vera nihilominus, & qua poterit brevitate prosequetur.

[2] Acceptus Deo Methodius Syracusas a, patriam habuit, fama conspicuis parentibus ac prædivitibus ortus, ubi ab ipsa pueritia universa grammatica, historiarumque scientia nec non recte celeriterque scribendi arte excultus, cum jam virum induisset; Reginam Urbium occupat, ingenti opum vi constipatus; [Methodius, Syracusis natus,] ut ibi regiis dignitatibus insigniretur, sumptuumque magnificentia conclaresceret. Verum, ita eum ducente providentia Numinis, cum in Ascetam incidisset, interrogatus; quamnam ob causam partibus Occiduis dimissis ad Orientales se transtulerit; quod animo prius conceperat effatur. Tum catus ille vir: Si desiderio gloriæ, ait, [& Constantinopolim profectus] adeo urgeris, o adolescens, quare non stabilem illam divinamque potuis, præ fragili, & cito avolatura, tibi non procuraveris, opibus in indigentes effusis, cruce Domini sublata, dominica & vere regia vestigia secutus? An non in Euangeliis Christum enuntiantem audisti earum etiam in hoc mundo centuplum accepturum te, & vitæ æternæ hereditatem consecuturum? [pii Asceta hortatu] Quare si me audies, fidemque sermoni meo adhibebis, facies, ut pauper & inglorius sis; sicque sedebis cum potentibus populi, & thronum gloriæ hereditabis.

[3] Statim itaque egregius ille animus, veluti terra fœcunda semen excipiens, summo nisu dicta exequitur. Quare in b Chenolaci monasterio capillos deponit, [Chenolaci monasterium ingreditur:] postmodum ascetica palæstra perficitur, summo studio contendens nequid infra vel supra regulam quamcunque quis declinaverit partem eum rerum omnium jacturam fecisse.

[4] Et hac ille quidem ratione vitam suam sobrie moderateque instituebat; quoad tandem atra & tenebricola c hæreseos nox, odio persequentium Dei Verbum, & œconomiam ejus abnegantium, ideoq; evertentium Imagines & probuo afficientium, terrarum orbem universum, [hæresi iconoclastarum prævolante,] qui Urbi regiæ obedit, occupavit. Tum Sanctissimus Patriarcha d Nicephorus Sede pellitur, & in exilium projicitur; reliquique omnes, de fide bene e sentientes, extorres, exules, errantesque in montibus & speluncis & terræ hiatibus abdebantur. Tunc ipse de monasterio egrediens, Romam, tamquam eam quæ a talis pestis dominio erat immunis, se confert; nihil de instituto suo remittens, [Romam abit:] sed ibi multo ardentius actioni meditationique, non intermissis exercitationibus, addicitur; ut comparatis sibi ex utraque subsidiis stabiliretur, & ab excelso collatas sibi vires exciperet. Cum vero mali noxam indies truculentius crescere, furereque, nec non sacrorum cimeliorum exustiones, fidelium fugas, proscriptiones, exilia, notarum inustiones, impatibilia verbera, carceres famen, calumnias, & pleraque alia his similia oculis ipse suis intueretur; illacrymabatur, miserisque afficiebatur modis, & supplex Deum exorabat, ut tempestatem compesceret, eamque in suavem auram permutaret.

[5] Non diu post factum est, ut efferus ille f Leo, sub altari cui injurius fuerat, trucidaretur, & Imperii compos g Michael fieret. Tum denique ægre ferent silentium veritati indictum, impietatem vero elatis clamoribus adeo obstrepere, ut jam vox ejus apud Cælites inaudiretur, [Leone Armeno mortuo,] nec esse qui os illi obstrueret aut effata refelleret, tomis de dogmate disserentibus, sive potius fidei orthodoxæ definitionibus a Romano h Pontifice procuratis, ad Leonis successorem progreditur; [a Papa ad Michaelem Imperatorem missus:] sperans eum ad rectam fidem perducere, proprioque throno i S. Nicephorum restituere. At ille tomis acceptis, quasi aranearum telas elusit; Methodium vero, clare, libere, ac intrepide rectam fidem propugnantem, veluti seditionis, ut ille ajebat, & scandalorum auctorem, suspensum, septingentis ferme verberibus cecidit; sicque semi exanimem, & jam jam exspiraturum, primum quidem in carcerem, dein apud Andreæ Apostoli insulam conclusit in k sepulcrum; in quo & alius, de affectata tyrannide pœnas luens, includebatur: ut pressus undique angustiis, flagris, medicamentorum inopia, [male ab eo mulctatur, & sepulcro includitur,] condemnati illius atque agrestis hominis societate, arcta sepultura, & quod omnium pessimum est, obscuris tenebris animi miser discruciaretur. Non erit itaque posthac opus, quæ multiplices inde subsecutæ sunt, ærumnas ac mœstitudines vobis recensere, qui tormenti genus quale sit calletis. Neminem enim præterit, quantas ægritudines animi, dum talibus malis conflictantur, & humanæ naturæ infirmitas, & luteum hocce infelix morbisque obnoxium vas homini ingerant. Vere enim ipse in obscuris & in umbra mortis, nemine de salute illius laborante, repositus erat. Hoc est primum beati Methodii pro Christo certamen; quæ enim postmodum subsecuta sunt, mox dicam; hoc vehemens intensumque magni pro Christi Athletæ martyrium.

[6] Cum itaque solicitaretur multifariam ut Christi imagini injuriam faceret, sicque exemptus cavea, solutus viveret; Sexcentas, ajebat, similes, & multo amplius se mortes sustinere malle, quam contra Christi Dei nostri imaginem vel levissimum quid animo concipere. Novem l igitur annos in carcere conditus, [unde annon 9 eductus,] cum omnes qui vincti tenebantur dimittendos edixisset Imperator, extremum vitæ spiritum agens & ipse, emissus est; Spiritus tamen sancti plenus, & vitæ immortalis arrhabonem, stigmata inquam passionum Christi, proprio corpore præferens; capite toto glaber ac depilis & mortuis quam simillimus, solisque ossibus & cute hominis speciem prioraque servans lineamenta. Tunc soli sibi vivens, (neque enim erat monasterium ab hæreseos peste immune) Ascetis, qui eodem ac ille zelo ducebantur, [omnibus orthodoxam fidem inculcat.] & Christi Martyribus, tum primum a vinculis & exilio dimissis, consuescebat. Consuescebat etiam cum iis qui in dignitate erant, & ex Senatu, de fide tamen recte sentiebant. Fuit etiam cum iis qui venenum hæreseos imbiberant, ut salutaria dogmata proponeret, & eos a discrimine animum opprimente liberaret: multis enim persuasibilibus iisque acutissimis pollebat sententiis, & ingenio præstanti divinarum Scripturarum verba apte componens aliis dictitabat; ut jucundior ejusdem oratio auribus audientium influeret, quam aqua frigida ac suavis fauci sitienti infunditur.

[7] Cum itaque Theophilus Gentilismi potius, quam Dei amans patri in imperio successisset, & m infamis illius hæresis poculum ad ebrietatem exhausisset; & [a Theophilo Imp. objurgatus,] rursum rectæ fidei addicti fugari, in exilium pelli, a dignitatibus dejici, rebus omnibus possessionibusque privari & nulla non calamitate affici. Tunc etiam immani isti serpenti Christi strenuissimus miles & Martyr Methodius defertur, tamquam qui palam hæresim refelleret, ingentiaque pro fide orthodoxa tormenta sustinuisset. Accersitum itaque compellat Imperator: An non quiesces umquam, Methodi, pœnas jam ex importuno isto tuo ac pertinaci contentionis studio perpessus, [causam imaginum defendit.] regnantium dispositionem confundere? idque rei vilissimæ causa, imaginis inquam, pro qua tot tumultibus terrarum orbem complesti, ut & Romanum Pontificem ad tomos meo patri scribendos adigeres? Tunc Methodius: Si imaginis ratio penes vos ita vilescit, nulliusque dignationis æstimatur; quanam ratione vos, quibus Romanum Imperium in manu est, una cum Christi imagine, vestram non evertitis & aboletis, ut æque ac Christus gloriam assequamini, sed quotidie eam multiplicatis & exaltatis? An non hæc causa, etiam nobis tacentibus, clara apertaque eit?

[8] Tum ille, redargui non ferens, adhortationem in furorem convertit, & n loris extendi jubens, humeris & pectore denudatis, [& post 600 plagas carceri includitur:] sexcenta & amplius verbera inflixit; & ita semianimem, ac sanguine undique conspurcatum, in subterraneam caveam, quæ in palatio erat, per quemdam hiatum præcipitari mandavit. Nocte vero a nonnullis piis hominibus eductus, & tempestiva curatione accepta, ipse quidem bene valuit; quæ vero illi medicinam admoverat Deo dilecta domus, [liberatur a piis, ideo mulctatis:] ab impio & furente tyranno publicata est. Hæc fuit beati pugilis secunda propter Christum lucta, & cum Christo victoria.

[9] [revocatus a Theophilo] Verumtamen dolosus ille serpens, cum plane videret Christi militem corporis tormentis cedere nescium, ut qui & laboris patientem animum, & satis virium haberet; ad opposita sese convertit; ratus blandimentis & spe gloriæ majoris virum expugnare, sibique posse conciliare. Quare advocans eum, [eum multo moderationem reddit] suaviter ac mansuete colloquia conferebat, & quæstiones e Scriptura petitas ab eo solvi læto animo excipere fatebatur; tandemque in palatio cum fidissimis servis suis manere eum voluit. Verumtamen vir Dei, hac quoque ratione, vincebat magis quam vincebatur. Etenim omnes quibus familiarissime utebatur Imperator, ad rectam fidem instruxit; Imperatorisque ipsius iram, atque ad sacrilega quæque impetum ac furorem, in moderatam quamdam sobrietatem, ambignitatemq; transvexit; ita ut ille neque consueta audacia in orthodoxos ferretur, neque propriæ sententiæ quasi irreprehensæ fideret.

ANNOTATA G. H.

a Syracusæ urbs Siciliæ est notißima: hinc ipse Methodius, ex affectu erga Siculos, videtur scripsisse illam illustrem Orationem de S. Agatha Virgine & Martyre, quam edidimus 5 Februarii pag. 624 & sequentibus.

b Chenolaccus, id est Lacus ensarum, monasterium ædificatum a S. Stephano sub Leone Isaurico, uti constat ex elogio, quod ex Menæis Græcis edidimus ad diem XIV Ianuarii pag. 976.

c Hæresis ea excitata fuit a Leone Armeno Imperatore anno 814.

d S. Nicephorus in exilium pulsus est anno 814 die 13 Martii, ad quem illustravimus ejus Acta, ab Ignatio Diacono ejus discipulo scripta; & adjunximus Orationem de ejus exilio & Translatione Reliquiarum, Auctore Theophane Presbytero & Præposito. Solennem ejus Translationem peregit S, Methodius, quam infra inter Analecta referimus.

e Multos ex his retulimus ad caput 9 Vitæ S. Nicephori littera a; & quo die colantur indicavimus.

f Leo Armenus fuit occisus nocte NativitatisChristi sub finem anni 820.

g Michael, ob linguæ vitium cognomento Balbus, Amorio Phrygiæ oppido oriundus, Comes Excubitorum & Patritius a Leone Armeno creatus, ac tunc e carcere eductus atque Imperator factus, variis fuerat hæresibus imbutus, & sacrarum imaginum osor etiam ipse, omnem fere Catholicum cultum proscripsit.

h Hoc contigit anno 821, quando Michael Imperator permiserat varios ab exilio redire: & tum Romanæ Ecclesiæ præsidebat S. Paschalis, cujus Acta illustravimus ad diem 14 Maji.

i Quæ tunc S. Nicephorus ad Imperatorem scripserit egeritque, habentur cap. 13 Vitæ.

k Et Ioannes Scilitza asserit, a Michaële Balbo S. Methodium ex urbe expulsum, & traditum in custodia servandum in Acrita insula. Quæ etiam apud Zonaram leguntur. Videtur ea insula esse in Propontide prope Bosphorum, & Acritam promontorium, sicut exhibetur in Mappa Ph. de la Rüe, sed absq; nomine; in hac Vita appellatur Insula S. Andreæ.

l Quia Michael tantum annos 8 & menses 9 renatur, aliquod hic, σφάλμα in numero novem est: forte loco ζ᾽ septem, irrepsit θ᾽ novem scilicet ab anno 821 usque ad annum 828: Zonaras enim solum septem annis exilii habet.

m Theophilus regnavit a mense Octobri anni 829 usque ad annum 842.

n Zonaras sic scribit: Sanctissimum Methodium, post multos cruciatus malarumque contusionem & dentium evulsionem, in insulam Panormum, quæ nunc Antigoni cognomentum habet, impius relegat Imperator; & intra monumentum cum duobus latronibus concludit: quorum altero mortuo, quantam violentiam & molestiam vir sanctus ex teterrimo cadaveris fœtore tolerarit, nulla quisquam oratione consequi potest. Ita etiam Cedrenus; S. Methodius, inquit, in quamdā relegatus insulam, vivus cum duobus latronibus in sepulcrum inclusus fuerat. Verum ea in hac Vita melius distinguuntur, & ad tempora Michaëlis Balbi referuntur. Potuit tamen sub Theophilo, ex cavea palatii clam eductus, in insulam Panormum sive Antigoni secessisse. Reliqua infra in Analectis referuntur.

CAPUT II.
Patriarchatus Constantinopolitanus: res in eo gesta, morbus, obitus.

[10] Ἐν τούτοις τοῦ ἁγίου ἀνδρὸς ἐξεταζομένου, θάνατον ἀπέστειλε Κύριος ἐπὶ τον Βασιλέα, καὶ ἦλθεν ἐπὶ, τὴν αἵρεσιν αὐτοῦ· ἅμα γὰρ ἐτέθνηκει, συντελευτᾶ αυτῷ καὶ ἡ αἵρεσις. Τοῦ γὰρ παιδὸς Μιχαὴλ, σὺν τῇ μητρὶ τὴν βασιλείαν παραλαβόντος, ἡ ὀρθόδοξος Χριστοῦ Ἐκκλησία παῤῥησίαν λαμβάνει, καὶ τὸ κίβδηλον τῆς αἱρέσεως, ὡς ἀνθρωπίνῃ χειρὶ φυέν τε καὶ κρατηθὲν ἀπηλέγχετο, καὶ οἱ λαλεῖν καὶ ἀκούειν βουλόμενοι, περὶ τούτων ἐκωλύοντο. Ιωάννου τοίνυν ἀνδρὸς γοήτου καὶ ὑδρωμάντεως τῆς εἰρημένης προἳσταμένου αἱρέσεως, καὶ τῷ θρόνῳ Κωνσταντινουπόλεως συμπεφορημένου, κανονικῶς ἐξεληλαμένου σὺν παντὶ τῷ κλήρῳ αὐτοῦ· ἐζητεῖτο λοιπὸν ὁ ἄξιος τῷ θρόνῳ ἐπιστηρηχθῆναι μέλλων πράξει καὶ θεωρίᾳ ἀνθρωπίνων κεκοσμημένος, καὶ πολυπειρίᾳ τῶν θείων καὶ γεγυμνασμένος, δυνατὸς λόγῳ καὶ ἔργῳ κατὰ τὴν θείαν γραφήν. Πολλῶν τοίνυν μεγάλων καὶ ἁγίων ἀνδρῶν προβεβλημμένων, μόνος προκρίνεται καὶ καθίσταται ὁ ἀθλοφόρος Μεθόδιος, ἀσκήσει πάντας ὑπερβάλλων, καὶ γραφῶν ἐμπειρίᾳ, καὶ προφυρᾶς εὐγλωττείᾳ καὶ ἄθλων ὑπομονῇ, καὶ φρονήματος μετριότητι, καὶ συναναστροφῇ καὶ συνουσίᾳ χαριεστάτῃ.

[11] Ἐπειδὴ δὲ ἀσκήσεως καὶ εὐφυΐας ἐμνήσθημεν τοῦ ἀνδρὸς, ἕν αὐτοῦ κατόρθωμα εἰρηκότες, περὶ τῶν λοιπῶν ὑμῖν διανοεῖσθαι παραχωρήσωμεν. Ἑπτὰ τοίνυν ψαλτήρια πλήρη ὁ σοφὸς Μεθόδιος ἔγραφε, καθ᾽ ἑκάστης τὸ ἕν ἑβδομάδος νήστης ἀποπληρῶν, οὐδὲ γὰρ ὕδατος ἀπεγεύετο, πλὴν σαββάτου καὶ κυριακῆς. Τοιαύτη, ὡς ἐν συντόμῳ εἰπεῖν, τοῦ Ὁσίου ἡ ἄσκησις· τοιοῦτον ἐκ πολλῶν τοῦ ἀθλητοῦ τὸ μαρτύριον· αὕτη καὶ τῆς ἀρχιερωσύνης ἡ προεδρία.

[12] Ἥν μέντοι παραίνεσιν τότε, ἤτοι δημηγορίαν παντὶ τῷ τῆς Ἐκκλησίας λαῷ, στᾶς ἐπὶ τῶν ἀναβαθμῶν, ἐποιήσατο, ὡς τύπῳ εἰπεῖν, τοιαύτη τις ἦν· Κοινὴν μὲν οὖν, ὦ πατέρες καὶ ἀδελφοὶ, εὐχαριστίαν, ἐγὼ τε καὶ παντες ὑμεῖς, τῷ καλῶν δωτῆρι Χριστῷ τῷ Θεῷ ἐποφείλομεν ὅτι γε σχεδόν που, ὅλοις τριάκοντα πεπονημένους ἕτεσιν, ὑπο τοῦ τῆς αἱρέσεως βαρυτάτου ζυγοῦ, σήμερον ἡμᾶς ἐλευθερίας ἠξίωσεν· ἐποίησε γὰρ ἀληθῶς καὶ νῦν κράτος ἐν βραχίονι αὐτοῦ, καθεῖλεν τε δυνάστας, απὸ θρόνων καὶ ὕψωσε ταπεινοὺς, καθὼς ἐλάλησε πρός τοὺς ἁγίους αὐτοῦ μαθητάς τε καὶ φίλους, Θλίψιν ἔξετε ἐν τῷ κόσμῳ τόυτῳ, ἀλλὰ θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον. Κοινὴν εὐφροσύνην πάντες οἴεσθε ἔχειν ἐμέ τε καὶ πάλιν ὑμᾶς, καὶ πῆ μὲν, τ᾽ ἀληθῆ ὑπολαμβάνετε, πῶς γὰρ ἄν οῦκ ἄν ἀγασθείην τὸ σκότος ἀπεληλαμένον τῶν ψυχῶν, καὶ τὸ φῶς Χριστοῦ βλέπων πανταχοῦ καταλάμπον; ἐγὼ δέ τινα καὶ λύπην τῇ εὐφροσύνῃ συμμηγῆ κέκτημαι, οὐκ ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις, μισητὸν γὰρ ἐπ᾽ ἄγαθοῖς σχεθλιάζειν, ἀλλ᾽ ὅτι με ὑπὸ μεγάλους πόνους, καὶ μείζονας φροντίδας τῆς προεδρείας ταύτης ἐθήκατε, εἵγε ὅσον τὸ ὑψιλὸν καὶ ἐπίδοξον, τοσοῦτον καὶ τὸ ἐπίπονον καὶ ἐπίφθονον κέκτημαι. Ἀλλ᾽ οὐκ ἠγοῦμαι τὴν ψυχήν μου τιμίαν ἐμαυτῷ, μὸνον εἰ τὸ εὐαγγελικὸν ὀρθοτομοῖ κήρυγμα· καὶ γὰρ τῷ ὄντι ἀρετῶν ἀρετὴ καὶ μήτηρ ἡ ὀρθόδοξος πίστις ἐστὶν, ὡς τῷ μεγαλῳ Παύλῳ δοκεῖ λέγοντι, Ἀδύνατον χωρὶς πίστεως εὐαριστῆσαι Θεῷ.

[13] Δεῖ οὖν ἡμᾶς τοὺς ἀμώμητον τὴν ὀρθόδοξον τετηρηκότας πίστιν, κᾄν εἰ πολλὰς ὑπὸ τῷν ἀθλίων τῇ αἱρέσει δεδούλωμένων ποινάς τε καὶ θλίψεις ὑπέστημεν, ἀεὶ τῆς κυριακῆς μεμνῆσθαι φωνῆς, Πάτερ ἄφες αὐτοῖς, οὐ γὰρ οἴδασι τί ἐποίησαν. Μᾶλλον νῦν οὖν οἱ θερμότεροι εἴγε τούτους ἀνταμύνασθαι βούλεσθε, ἐμοὶ πειθόμενοι, τὴν ἐνοῦσαν ταῖς ψυχαῖς αὐτῶν αἵρεσιν ἀπελάσετε, ἠτήσασαν αὐτοὺς καθ᾽ ὑμῶν ὀπλίζειν. Αὕτη κραταιωτάτη κατ᾽ ἐχθρῶν νίκη, τὸ κινοῦν αὐτοῖς ἀνελεῖν αἴτιον, καὶ εἰς τὸ οἰκεῖον τὸ δι᾽ ἐναντίας ἀγαγεῖν φρόνημα· ὡς τόγε σωματικῶς πεπονθότα, σωματικῶς τὸν κακώσαντα ἁνταμύνασθαι, συῶντε καὶ τῶν ὁμοίων ἀλόγων ἴδιον, ἀλλὰ καὶ τῇ ἐλευθερίᾳ μὴ εἰς ἀφορμὴν τῇ σαρκὶ χρησώμεθα, λιπαλθέντες καὶ πλατυνθέντες κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν παλαιὸν Ἰσραὴλ ἅρτιτοῦ πηλοῦ καὶ τῆς πλιντείας ἀπαλλαγέντα, καὶ τὸ δύσφημον σιωπάσθω. Μᾶλλον μὲν οὖν τὸν τῆς αἰνέσεως εἰς τὸν τῆς εὐχαριστίας καὶ εὐαριστήσεως καιρὸν ἀμειψόμεθα, τῆς παρὰ πόδας μεμνημένοι κακώσεως· ἴστε γὰρ ὡς οὐ δεῖται καιροῦ καὶ αὐτὸ τὸ ζῆν ἡμᾶς ἀπολέσαι, μήτιγε τὰ περὶ ἠμᾶς ἅπαντα· τὰ δὲ τούτων ἐναντία, καὶ χρόνου καὶ πόνου πολλοῦ πολλάκις τυχόντα, οὐ προσεκτήθη. Καὶ ὑμεῖς γε, οἱ χθὲς κατ᾽ ἑαυτῶν ἀνδριζόμενοι μᾶλλον ἢ κατ᾽ ἡμῶν, μὴ ὅτιγε τοῦ τυραννεῖν εἴργεσθε σκυτρωπάζετε, ἀλλ᾽ ὅτι τοῦ ἁμαρτάνειν ἐπαύσατε, ἤδεσθε καὶ ἀμαρτίαν τὴν ἄλλων χειρίστην· ποῖα γὰρ μείζων ἁμαρτία, τοῦ τὰ θεῖά τε δυσφημεῖν, καὶ τοὺς εὐσεβεῖς τιμωρεῖν. Ἴδετε μέγεθος εὐεργεσίας Θεοῦ; ἴδετε πανσόφου προνοίας βουλήν; μιᾷ οὖν ἐμπλάστρῳ ἀμφοτέρους ἰάσατο, τοὺς τε διώκοντας καὶ τοὺς φεύγοντας, καὶ τοὺς μὲν σωματηκῆς, τοὺς δὲ ψυχικῆς ἀπαλλάξας κακώσεως.

[14] Οὐδὲν οὖν ἧττον οἵ τε εὐσεβοῦντες ἀεὶ καὶ, οἵ ποτε δυσσεβοῦντες τῆς εὐχαριστίας ὑπόχρεοι, μόνον μὴ ὡς ἀσπὶς τὰ ὦτα βύσετε, τὰ τῆς ὀρθοδοξίας δόγματα ὡς ἐπάσματα λαθεῖν βουλόμενοι, μόνον τὸν μανιχαἳκὸν ἰὸν, τῶν ψυχὠν ἐξεμέσατε, καὶ οὕτω καθαραῖς ταῖς διανοίαις ὑμῶν πιστεύσατε, ὅτι ὁ Λὀγος σάρξ ἐγένετο, καὶ ἔσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὺτοῦ ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρὸς, ἵνα καὶ ὑμεῖς κοινωνοὶ τῶν ἀκουσάντων γένησθε, Μακάριοι γάρ οἱ μὴ ἰδόντες καὶ πιστεύσαντες, ὅτι πνεῦμα σάρκα καὶ ὀστέα οὐκ ἔχει, καθὼς ἐμὲ θεωρεῖτε. Τοιαῦτα, μᾶλλον δὲ καὶ πλεῖα ὑπὲρ ταῦτα δημηγορήσας, τὴν ἐκκλησίαν ἀπέλυσεν· ἡμεῖς δὲ τῶν ἑξῆς ἐχώμεθα.

[15] Πιστευθεὶς τοίνυν τὴν τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ οἰκουμένης φροντίδα, εὐθὺς μέν ἀνίστησι διαπεπτωκότα τὸν ἱερὸν κανόνα καὶ νὸμον. Πατὴρ ἧν ὀρφανῶν, προστάτης χηρῶν, καὶ ἀδικουμένων ὀζυτάτη βοήθεια· πρὸ πάντων δὲ οὐκ ἐδὶδου ὕπνον τοῖς ὀφθαλμοῖς, οὐ δὲ τοῖς κροτάφοις ἀνάπαυσιν, ἕως οὗ τὴν αἵρεσιν ἐκ παντὸς τοὗ ποιμνίου ὠς λύμην ἀποδιώξη, καὶ τὴν ὑγιῆ καὶ ὀρθοδοξον πίστιν ταῖς πάντων ψυχαῖς ἐνιδρύσῃ. Συνεχεῖς οὖν ἐποιεῖτο χειροτονίας, τὰς ἐπισκοπὰς προκαταρτίσαι βουλόμενος· καὶ ὁ ζῆλος εἷλκεν, καὶ χάριν ἤδη τῷ χειροτονίαν ἐργομένῳ, μόνον εἰ πρὸ τούτου ὀρθόδοξος εγνωρίζετο, Ἐν οἷς καὶ πολλοὶ τῇ δόξῃ τοὐ βαθμοῦ ἡττηθέντες, καὶ παρὰ συνίδησιν ἐαυτοὺς τοῖς θρόνοις έπέῤῥιψαν· ὁ δὲ ἀγνοῶν (οὐ γὰρ ἦν Πέτρος) ἐκ τοῦ στόματος τῶν προσερχομένων ἔκρινε, καὶ τὸ τάλαντον κατ᾽ ἐνώπιον Θεοῦ ἐπίστευεν. Ἀλλὰ γὰρ τοσούτων καὶ θηλικούτων κατορθωμάτων τε ἀνάπλεος ἀγαθῶν, οὐκ ἔμελλε παρα τοῦ φθόνου δέξασται βέλος; ἀλλὰ Δαυΐδ μὲν καὶ Πέτρος οἱ μαρτυρούμενοι, ἀκίσι βάλλονται τοῦ βασκάνου, εἰ καὶ ὅμως ἀνίστανται καὶ νικῶσι τὴν πλήξαντα. Μεθόδιος δὲ ἀπείραστος πάντι, τη εὔκλειαν ἀπηνέγκατο; ἤ δέχεται μὲν, οὐ πληττεται δὲ; τουναντίον μὲν οὖν, καὶ πλήττει καὶ καταβάλλει τὴν τρώσαντα.

[16] Σκοπεῖτε ὅθεν τὸ πονηρὸν καὶ ἀέριον τοῦ ἐχθροῦ διελύθη βέλος· τοῖς δεξιοῖς ὅπλοις ὁ σοφιστης ἐχρήσατο πανουργίαν· τῷ μὲν Πατριάρχῃ πίραν οὐ καθήκοντος ζήλου τὰς χειροτονίας ποιεῖν ὑποβάλλων, σκοπῷ δῆθεν, τοῦ ἀφανίσαι τὴν αἵρεσιν· τισὶ δὲ τῶν Ἐπισκόπων καὶ Ἡγουμένων, ἔξω τοῦ καθ᾽ ἑαυτοῦ μέτρου φέρεσθαι τε καὶ πυρπολεῖσθαι τῷ ζήλῳ, μὴ καθήκειν τὸ λέγειν ἀνεξετάστως ποιεῖν τὰς χειροτονίας, καὶ μάλιστα ἐπὶ τοῖς θριαμβεύσασι τὰ οἰκεῖα δι᾽ ἐξαγγέλσεως πάθη. Αὔτη στάσεως καὶ δισχονοίας τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ πρόφασις γίνεται. Ἡττηθεὶς γὰρ ὁ φιλοπόλεμος δαίμων τοῖς αἱρετικοῖς, τοὺς ὀρθοδόξους κατ᾽ ἀλλήλων εἰρέθισεν… Ἀλλὰ μηδεὶς θορυβείσθω, ὁρῶν Παῦλον Χριστοῦ πυρπολούμενον, καὶ Πέτρον ἐλέγχοντα, Βαρνάβαν τε διασχιζόμενον Παύλου, δι᾽ αὐτὸ τοῦτο, ᾧ τὸ ἅγιον συνέζευξεν Πνεῦμα· ἑκάτερα γὰρ ὑπὲρ Χριστοῦ ἐπρέσβευεν, ἀλλ᾽ οὐχ ἑαυτὸν συνίστη, ὅ δὴ κᾀνταῦθα συμβέβηκεν· Ὑπερνικᾶ μέντοιγε ἡ τοῦ Πατριάρχου βουλὴ καὶ κρίσις τῆς ἀξίας τοῦτο ἐπιτρεπούσης, ἄλλως τε τῆς βασιλικῆς χειρὸς συνεπιτρεπούσης τὴν κρίσιν, καὶ καθαιροῦνται καὶ ἀφανίζονται οἱ ἐπίσκοποι καὶ ἡγούμενοι καὶ τὸ σχίσμα μεῖζον.

[17] Τί οὖν ὁ τοὺς μεγάλους τε πόνους καὶ καμάτους τοῦ μεγάλου ἀναγαράπτους ἔχων Θεὸς, συντριβὴν προσιέμενος τῆς καρδίας ὑπὲρ ῶᾶσαν ἄλλην πράξιν ἢ θεωρίαν; Νόσον ἐπαφίεισι τῷ Ἱεράρχῃ, ὕδερον αὐτὴν οἱ ἰατροὶ ὀνομάζουσιν· ἔδει γὰρ τὸν πολυδάμαν καὶ ταύτην ὐποστῆναι τὴν βάσανον, ἵνα διὰ πάντων στεφανηφόρος ἀναφανεῖ. Ὀξὺς δὲ ὢν καὶ ἀγχινούστατος ὁ σοφὸς, ἐπέγνω τὸ αἴτιον τῆς παιδείας, ὅτι τε τὰ τοῦ ζήλου ὑπερήλατο μέτρα, καὶ ἀποτομίᾳ κατὰ τῶν ὑποχειρίων ἐχρήσατο. Συντριβεὶς οὖν τὴν καρδίαν ἐν πνεύματι ταπεινώσεως, καὶ τῷ καρδιογνώστῃ ἐξομολογησάμενος Θεῷ, ἀφίεισι μὲν τοῖς εἰς αὐτὸν ἑπτωκόσι τὰς ὀφειλας, ἀφίεισι γ᾽ οὖν ὅμως ὁρισμένας ἐπιτιμίας τισὶν, τῆς εἰς τὴν θείαν ἀρχιερωσύνην χάριν περιφρονήσεώς τε καὶ αὐθαδείας, ὥσπερ τινὶ χαλινῷ τοὺς θερμοτέρους ἐπιστομίζων, καὶ οὕτω λοιπὸν τὸν τῆς οἰκήσεως, καὶ θρασίτητος δαίμονα, ὅς τε τοῖς πλουτοῦσι τὴν ἀρετὴν ἐπιφύεται, διὰ ταπεινοφροσύνης τέ καὶ πρᾳότητος καταγωνισάμενος προστίθησι τοῖς λοιποῖς αὐτοῦ κατορθώμασι, καὶ τὸ κατὰ τῶν ὀλεθρίων τούτων παθῶν νικητήριον. Κἀντεῖθεν λοιπὸν πρὸς τὴν μακαρίαν καὶ ἀείμονον καὶ ἄμεινον λῆξιν μεταχωρεῖ, μετὰ Μαρτύρων ὁ Χριστοῦ Μάρτυρ, σὺν Πατριάρχαις ὁ Πατριάρχης, μετὰ δικαίων καὶ ἀσκητῶν ὁ περὶ πάντα τέλειος καταλεγόμενος, τέλος, τῷ προσώπῳ Χριστοῦ ὁπτανόμενος, ὑπὲρ οὗ μυρίους καὶ μεγάλους ὑπήνεγκε πόνους, ἀπολαύων τῆς αὐτοῦ ὠραιότητος καὶ γλυκύτητος ἀντὶ τῆς πικρᾶς καὶ ἀλγινῆς τῶν βασάνων πείρας.

Ἀλλ᾽, ὦ ἄρμα θεῖον, τὸν Θεόν ἡνιοχοῦντά σε φέρον, δι᾽ οὗ αἳ φάλαγγες τῆς μισοχρίστου αἱρέσεως έτροπώθησαν! Ὦ στόμα, τὸ τὰ θεῖα σαλπίσαν, ὑψιλότερον τῶν τοῦ Ναυΐ σακπίγγων, δι᾽ οὗ τὸ ἱεροσυλον τῶν χριστομάχων ὀχύρωμα κατεβλήθη, καὶ ἡ πατρῶα ὀρθοδοξια, ὡς ἄλλη τις γῆ ἐπαγγελίας, παντὶ κατακληρωδοτήθη τῷ νέῳ τοῦ θεοῦ Ἰσραήλ. Ὦ τῆς τοῦ Δαυὶδ ἀριστείας καὶ ζηλωτὰ καὶ διάδοχε· ὡς γὰρ ἐκεῖνος λίθῳ τὸν Γολιάθ ἔβαλεν, οὕτω καὶ αὐτὸς τὸν τῆς αἱρέσεως πρόβολον δοκῆσαι τὴν τοῦ λόγου σάρκωσιν δυσφημοῦντα τῷ ἀκρογονιαίῳ λίθῳ, ἥτοι Χριστοῦ ἐληθεῖ σώματι καταβέβληκας· Ὦ τοῦ Μωύσεως καὶ ζήλου καὶ δημαγωγίας μημητὰ καὶ κληρονόμε! ἠ γὰρ οὐχὶ καὶ αὐτὸς ὡς ἐκεῖνος πρὸ τῆς ἀρχῆς τὰ τῆς ἀρχῆς ἐπιδέδειξαι, ἐπισκεπτόμενος τὴν κακούμενον καὶ στένοντα ὀρθόδοξον λαὸν τοῦ Θεοῦ, καὶ τὴν ψυχὴν ὑπὲρ τῆς ὅλης Ἐκκλησίας προέμενον, φυγὼν μὲν κατ᾽ ἐκεῖνον τὸ πρότερον, ὑποστρέψας δὲ ὁμοίως ὅμως χορησμῷ καὶ τῆς θείας ποιμνιαρχίας ἠξιωμένος. Ὦ τῆς Ἠλιοῦ ἱερωτέραν θυσίαν προσαγαγὼν Θεῷ, καὶ οὐ διακοσίους καὶ τετρακοσίους ὡς αὐτὸς ἀνελῷν ἱερεῖς αἰσχύνης, ἀλλὰ δισμυρίους καὶ περαιτέρω τῆς ὅντως αἰσχύνης ἀξίους ἱερεῖς κολύσας τε καὶ καθήρξας δυσσεβῶν ἱερᾶσθαι, ἐπαισχυνομένους ὁμολογεῖν τὴν ἀφευδῆ τοῦ Θεοῦ Λόγου σάρκωσιν, δι᾽ ἧς τὸ ἀνθρώπινον γένος ἀνακεκαίνισται, εὐκαίρως τὸ τῆς σοφῆς παροιμίας ἔπος εἰπεῖν, Θυσίαι ἀσεβῶν βδέλυγμα Κυρίῳ, καὶ γὰρ παρανόμως προσφέρουσιν αὐτάς. Τῷ ὄντι γὰρ παρὰνομοι οἱ τοἳοῦτοι, ἐψευσμένου σὼματος ἀντίτυπον σῶμα, ψευδῶς εῖς θυσίαν παραλαμβάνοντες. Ὦ τῆς Πέτρου θήκης θεραπευτὰ, καὶ τοῦ ἐκεῖθεν ἁγιασμοῦ τῆς ἀγνίας θησαυρόφυλαξ! Ὦ Παῦλον [μᾶλλον]ἀναπνέων ἢ τὸν ἀέρα! Ὧ πάσης θείας καὶ προφητικῆς γαραφῆς γλῶσσα! Ὦ εὐαγγελικῆς σαφηνίας καὶ χάριτος βίβλος, Γρηγορίου καὶ Βασιλείου καὶ τῶν κατ᾽ αὐτοὺς θεολόγων συνθεολόγε καὶ σύσκηνε! Ὦ ἀκτημοσύνης δυσπορίστου κτήσεως κτῆτορ, τοσαύτης γὰρ καὶ ἡλίκης περιουσίας καὶ ἐξουσίας κατάρξας, γυμνὸς πάσης ὑλικῆς κτίσεως τὸν βίον διῆλθες, μὴ ἔχων ποῦ καὶ αὐτὸς ὑποσκηνὴν προσπαθείας τὴν κεφαλὴν κλῖναι· ὁ πένησι σηνπενόμενος, καὶ ξένοις συνξενητεύων, τῷ μέν τῇ τῶν χρειῶν μεταδώσει, τῷ δὲ τῇ ἀπροσπαθείᾳ.

[19] Ὦ Πατριάρχας, Ὁμολογητὰς ὀρθοδόξους, καὶ ζῶντας καὶ μεταστάντας καὶ θηκόντας τιμήσας ὡς πατέρας, ὅθεν εὖ σοι γεγένηται! Ὦ παντὸς ἀγαθοῦ ἔργου καὶ λόγου ταμιεῖον ἢ καταγώγιον! Πρόστηθι καὶ νῦν συνήθως τῆς ποίμνης σου· ῥῆξον ἱκετηρίους φωνὰς πρὸς Χριστὸν τὴς Θεὸν ἡμῶν, ἐπισχεῖν τῶν βαρβάρων ἐθνῶν τὰς ἐφόδους, ἀπαλλάξαι τῶν λοιμαινομένων θηρῶν τὴν αὐτοῦ Ἐκκλησίαν, ἐξελεῖν τὰ τοῦ πονηροῦ σκάνδαλα, εὐνομίαν τε καὶ εὐετηρίαν τῷ Χριστωνύμῳ λαῷ δωρήσασθαι, τοῖς Βασιλεῦσι βραβεῖσαι τὰ νικετήρια, τὸ τῆς ὀρθοδοξίας καλὸν συντηρεῖσθαι ἀλώβητον, ἀκύμονα ζωὴν πᾶσι τοῖς πιστοῖς δωρήσεσθαι, καὶ πρὸς τούτοις πάντας ψυχικῆς σῳτηρίας καταξιῶσαι, ἐν αὐτῷ Χριστῷ, τῷ μονογενῇ υἱῷ τοῦ Θεοῦ καὶ Θεῷ, μεθ᾽ οὗ τῷ ἀνάρχῳ Πατρὶ, σὺν τῷ παναγίῳ καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι δόξα, τιμὴ καὶ εὐχαριστία, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[10] In his cum sanctus vir se exerceret, Dominus Imperatori mortem intulit, [Theophilo mortuo, & fide orthodoxa cœpta resumi,] quæ etiam in illius hæresin obrepsit: statim enim ac ille vita functus est, hæresis quoque ei commoritur. Si quidem cum illius filius Michael una cum a matre Imperium suscepisset, orthodoxa Christi Ecclesia in libertatem vindicatur; hæreseosque ementia securitas, tam quam quæ humana potentia sata propagataque fuerat, refellebatur; & qui de illis aut loqui aut audire vellent, impediebantur. Cum autem b Joannes, incantamentis & hydromantiæ deditus dictæque hæreseos propugnator, [ejectoque Joanne Pseudo-Patriarcha.] de throno Constantinopolitano, quem malis artibus invaserat, ex præscripto Canonum, cum universo suo Clero, dejectus esset; & quereretur alius eo fastigio dignus, actione meditationeque condecoratus, & rerum divinarum atque humanarum experientia exercitus, potens opere & sermone, ut divina tradit Scriptura; multique ac magni viri proponerentur, [Methodius constituitur Patriarcha;] solus omnibus præfertur eligiturque exantlatorum certaminum præmiis onustus Methodiis, qui reliquos omnes & exercitatione, & scripturarum peritia, & orationis pronuntiatione, & certaminum toleranria, & cogitationis moderatione, & conversationis suavitate anteibat.

[11] [impasius per quadragesima 7 Psalteria describit;] Sed quando exercitationis & dexteritatis mentio incidit, unius facinoris narratione contenti, de reliquis illius viri vobis judicium relinquemus. Integra septem Psalteria, sapiens Methodius, unum in qualibet. Quadragesimæ hebdomade exscribebat, expers cibi potusque; neque enim vel aquam (Sabbatum si excipias & Dominicam) degustabat. Et hæc quidem, ut verbo me extricem, Justi fuit exercitatio; hoc inter alia multa Athletæ martyrium; hæc prima summi Præsulatus subsellia.

[12] Exhortatio vero seu concio quam ipse eo temporis ad universum Ecclesiæ populum stans in gradibus habuit, ut ipsam compendio exprimam, fuit hujusmodi: Publicas, o patres fratresque, ipse & vos omnes, Christo Deo, bonorum datori, [adhortatur suos ad gratias agendas,] gratias agere debemus, quod nos, fere per triginta annos ab immanissimo hæreseos jugo oppressos, nunc demum libertate donaverit: fecit enim & nunc robur in brachio suo, dejecitque e sedibus potentes, & exaltavit humiles; quemadmodum ipse sanctis suis discipulis & amicis dixit; Pressuram habebitis in hoc mundo: sed considite, ego vici mundum. Existimatis omnes communem me vobiscum habere hilaritatem, nec omnino a veritate aberratis; quomodo enim ipse gaudio non exultem, [& gaudia publice] tenebras depulsas, & Christi lumen quaquaversum coruscare conspiciens? [Joa. 16. 39] Meæ tamen hilaritati mœror quidam admixtus est, non propter bona jam dicta (invidentiæ enim est bonis excruciari), sed quia me Præsulatus solicitudinibus supposuistis, qui quanto excelsior est & gloriosior tanto laboriosior & invidiæ magis obnoxius est. Sed non facio animam, [licet ipse ob onus mœrore conficeretur:] pretiosiorem quam me: tantummodo ut Euangelicam doctrinam recte tractem. Vere enim virtutum virtus & mater recta in Deum fides est, ut magno Paulo videtur, cum dicit; Impossibile est sine fide placere Deo. [Heb. 11. 6]

[13] Necesse est itaque nos, qui irreprehensam fidem conservavimus, [ignoscit hostibus] licet multas a miseris hæreseos servis pœnas atque afflictiones toleravimus, Dominicæ vocis memores esse; Pater, dimitte illis, non enim sciunt quid fecerint. Imo si qui ex vobis ardentiores quidquam vultis ipsis retribuere, mihi obsequentes, hæresin, eorum animis inhærentem, evelletis, quæ eos contra vos ad arma ciebat. Hæc est adversus hostes validissima victoria, causam quæ eos coinquinat exstirpare, & in propriam per contrarium sententiam adducere. Eum qui in corpore sustinuit quidpiam, [& injurias silentio premi petit:] in corpore mala referentem se ulcisci, porcorum est & similium rationis expertium bestiarum proprium. Ne libertatē demus in occasionem carnis, impinguati & dilatati, sicut vetus ille Israel, ab operibus luti & lateris recens liberatus; sed quod sine infamia verbis exprimi non potest, silentio involvatur. Quin imo relaxationis spatia in gratiarum actionis & placabilitatis tempus commutemus, præteritæ vexationis memores. Scitis enim, non longo opus esse tempore, ad vitam etiam ipsam, nedum omnia quæ nos circumfluunt, perdenda; horum vero contraria, cum sæpe & temporis & laboris multum requirant, non facile acquiruntur. Vos ipsi, qui heri contra vosmetipsos potius quam contra nos ad vim comparabamini, nolite mœrere quod a tyrannide exercenda prohibeamini; sed quod peccati, & peccati omnium pessimi, finem fecistis, lætamini. Quod enim atrocius peccatum, quam divinas res contumelia, pios autem pœna afficere? Vidistis ingens Numinis beneficium? vidistis sapientissimæ providentiæ consilium? Ecce, uno emplastro tum persequentes, tum fugientes sanavit; hos quidem a corporis, illos ab animi noxis reddens immunes.

[14] Æque itaque, & qui semper pietatem coluere, & qui aliquando impietatem amplexi sunt, gratias Deo referre debetis; tantum ne ut aspis aures obturetis, rectæ fidei dogmata, [sinceram fidem inculcat.] ac si incantationes essent, declinare conantes; sed ex animis vestris venenum c Manichæorum evomite, & sic mundis cogitationibus creditote, Verbum carnem factum esse, & in nobis habitasse, & vidisse nos gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a patre; ut & vos participes una cum iis flatis qui audierunt; Beati qui non viderunt & crediderunt, quod spiritus carnem & ossa non habet, ut me videtis habere. His & multo amplioribus de simili argumento pro concione habitis, magnus Dei Antistes Methodius conventum dimisit: nos vero, quæ subsecuta sunt, enarremus.

[15] Ecclesiæ itaque Orbisque cura fidei illius concredita, [Hinc collapsa restaurare aggressus] illico sacrum institutum, & leges collapsas erigit. Erat pupillorum pater, viduarum protector, & eorum qui injuriam passi fuissent, præsentissimum auxilium. Ante omnia vero non dabat oculis suis somnum, neque temporibus suis requiem, quousque ex omni grege hæresin veluti pestem depelleret, sanamque & orthodoxam fidem omnium animis insinuaret. Quapropter frequentes ordinationes habebat, Episcopatus componere optans. Huc autem ita eum trahebat zelus suus, ut etiam ad ordinationem venienti gratias ageret, dummodo sciretur ab olim orthodoxus fuisse. Multi quidem inter tales erant, qui splendore tanti gradus capti, etiam contra conscientiam, semet in Thronos ingererent; sed cum id ille nesciret (neque enim erat Petrus) ex ore ipsorum se offerentium judicium ferebat, [quoscumque potest ad ordines recipit,] eisque talentum Dominicum concredebat. Tot tantisque facinoribus & rebus optime gestis cumulatus, an non invidentiæ telo petendus erat? Sane David & Petrus, quod de illis Scriptura refert, maligni spiculis impetiti fuerunt, licet postea erecti de persecutore victoriam retulerint; Methodius vero velomni ex parte intentatus manens, gloriam consecutus ut sit? vel tentatus quidem, sed non concussus? vel concussus, sed non prostratus? E contrario: & percussit & prostravit vulnerantem.

[16] Animadvertite quæso unde pravum aëreumque telum adversarius intorsit: aptis plane armis subdolus ad maleficium usus est; Patriarchæ quidem suggerens immodico zelo ordinationes facere prætextu prorsus abolendi hæresin; Episcopos vero atque Abbates nonnullos, ultra gradus sui mensuram incendens, ut dicerent, non oportere sine ullo examine ordinationes fieri, & potissimum de iis qui culpas proprias per publicam confessionem propalassent d. Et hæc tumultus dissensionisque in Ecclesia Christi occasio fuit: [unde novæ seditio importune zelantium] cum enim belli appetens dæmon in hæreticis superatus fuisset, orthodoxos in semetipsos concitavit e… Sed nemo expavescat, videns Paulum Christi igne succensum etiam reprehendere Petrum, & Barnabam a Paulo separatum propter idipsum ob quod eos Spiritus sanctus conjunxerat. Utrimque enim quæ Christi sunt prætendebantur, sed neutra pars seipsam constabiliebat: [horum castigatio magis adcenditur:] quod hic quoque evenit. Patriarchæ tamen consilium & sententia multo superior fit, cum id dignitas indulgeret, & Regia item Majestas atque potentia consilio illi accederet; depositi autem sunt Episcopi & Abbates illi; & grandius factum schisma.

[17] Quid porro Deus, qui ingentes labores Sudoresque Magni illius descriptos habebat cuique cordis ejus attritio magis quam ulla alia actio vel meditatio placebat? Morbum Antistiti infligit, [inter quæ ipsi hydrops accedit:] quem medici Aquam intercutem vocant: decebat namque eum qui multa aspera corpore atque animo perpessus fuerat, hoc quoque tormentum perferre, ut per omnia victor & coronatus athleta innotesceret. Cum ergo ingenii acie prævaleret vir sapiens, pœnarum causam esse agnovit, [qui eo humilior & mansuetior factus,] quo zeli mensuras excessisset, seque severum vehementemque in subditos præbuisset. Corde itaque compunctus, & cordium cognitori Deo in spiritu humilitatis rem omnem effatus, illis qui contra eum deliquerant debita dimisit, & relaxat pœnas; nonnullis, eo quod contra summum Sacerdotium insolentius egisse viderentur, præscriptis, dum fræno quodam ardentiorum ora vellet constringere. [migrat ad Superos.] Sic per humilitatem & mansuetudinem vanæ sui existimationis præsumptionisque debellans dæmonem, qui virtute præstantibus viris eaque affluentibus innascitur, reliquis suis facinoribus noxiorum affectuum victoriam addidit. Hinc porro ad beatas, sempiternas, melioresque sedes gradum fecit, inter Martyres Christi Martyr, inter Patriarchas Patriarcha, inter Justos Ascetasque, rebus omnibus absolutos, adscriptus; &, ut finiam, ante Christi conspectum collocatus, pro quo infinitos ingentesque labores exantlaverat, illius pulcritudinis ac suavitatis, pro amaro tristique tormentorum experimento, particeps.

[18] Sed, o currus divinus, Deum aurigantem portans, per quem insanientis hæresis phalanges in fugam versæ sunt! O os, quod res divinas velut tuba, [Comparatur Josue,] Jesu Nave tubis sonora magis, intonuit; per quod sacrilegum Christi hostium munimentum disjectum, & avita rectaque fides, quasi nova promissionis terra, universo Israeli Dei in fortem distributa est! O Davidicæ virtutis & æmulator & successor! [Davidi,] Ut enim ille lapide Goliathum percussit, sic & tu hæreseos propugnatorem, Verbi incarnati imagines diffamantem, angulari lapide id est Christi vero corpore, prostravisti. O Mosaici zeli & regiminis imitator atque heres! [Moysi,] an non enim tu ipse, ut & ille, antequam regimen obires, ea quæ regiminis sunt, explevisti; vexatum gementemque Dei populum visitans, animamque pro universa Ecclesia ponens; prius quidem, ut ille, in fugam versus, postmodum reversus, divino ut ille oraculo, dominicique gregis principatu condecoratus? O, qui Eliaco sacrificio sacratius Deo obtulisti; & non, [Eliæ,] ut ille, ducentos vel quadringentos confusionis Sacerdotes mactasti, sed vigesies mille & amplius vera confusione dignos Sacerdotes f impedivisti, obstitistique ne impie sacris fungerentur, erubescentes veram divini Verbi humanitatem, per quam genus humanum renovatum est, profiteri; opportune prudentis illius proverbii memor, Sacrificia impiorum abominatio Domino; ea siquidem nequiter offerant, quippe falsificati corporis figurativum corpus falso g in sacrificium accipientes. O cultur sepulcri S. Petri, [Petro & Paulo,] & sanctitatis indeque emanantis castimoniæ thesaurarie! O qui Paulum magis quam aërem ipsum spiras! O totius divinæ ac propheticæ Scripturæ linguaa! O Euangelicæ interpretationis & gratiæ liber cum Gregorio, Basilio, & reliquis secundum eos, Theologis, Theologus etiam ipse & contubernalis! O paupertatis non ita facile parabilis possessor; tali enim tantaque opulentia & potentia pollens, [Gregorio, & Basilio,] omni materiali possessione exutus vitam exegisti, non habens ubi sub umbraculo affectionis caput declinares: qui cum egentibus una egebas & peregrinabaris, tum rerum necessariarum communicatione, tum animi nusquam affixi libertate.

[19] O qui Patriarchas, Confessores Orthodoxos, & vivos & demortuos, jamque consumptos, uti parentes coluisti, unde fausta tibi evenere! O universæ probæ operationis sermonisque ærarium sive hospitium, curam nunc quoque pro more tui gregis habeto; supplices voces ad Christum Deum nostrum effundito, ut barbararum nationum impetus compescat, Ecclesiam suam a perniciosissimis bellis immunem reddat, improbi dæmonis scandala eradicet, quietem & abundantiam Christiano populo largiatur, [invocatur a scriptore.] victoriam Imperatoribus ministret, orthodoxæ fidei dignitatem illæsam conseruet, fidelibus omnibus vitam tranquillam concedat, & præ his omnibus æternæ salutis dignos efficiat, in ipso Christo unigenito filio Dei & Deo, cum quo sine principio Patri, & sanctissimo atque vivifico Spiritui, gloria, honor, & gratiarum actio, nunc & semper, & in sempiterna secula seculorum. Amen,

ANNOTATA D. P.

a S. Theodora Imperatrix, uxor Theophili cum Michaële filio regnavit; cujus Acta ex variis collecta dedimus XI Februarii.

b Joannes seu Jannes Pseudepatriarcha cedere recusans, ejici jussus est, ut pluribus deducitur ad Vitam dictæ S. Theodoræ. Is, Cedreno teste, solitus erat pelvis vaticinatione & præstigiis futura prædicere,

c Eutychianam hæresim intelligit. per Iconomachos eatenus resuscitatam, quatenus ea veram Christi humanitatem negans, opponebatur cultui corporeæ imaginis, veram humanitatem repræsentantis; similiter & Manichæi verum Christo negabant corpus.

d Infra in Analectis hæc nova seditio explicatur.

e Non satis commodum sensum facere videbantur, quæ omisi verba; Δεῖ γὰρ παντὸς τὴν εἰρήνην ὡς ἔοικεν.

f Quotquot scilicet, in Iconomachorum impietatesprolapsi, jam dictum circa Christi corpus errorem profeßi fuerant: quorum cum loca noviter ordinatis Sacerdotibus essent explenda, non potuit in horum delectu alia haberi ratio, ut supra dictum, quam ut semper orthodoxos fuisse constaret, licet, ob alias olim publicas culpas, eo gradu essent fortaßis indigni.

g Cum enim Corpus Christi, ut in Missa offertur, figura sit sui ipsius, ut in cruce oblati; non potest ibi verius corpus, quam hic offerri; adeoque nullum, qui sic errant, veri nominis Sacrificium Deo offerunt.

ANALECTA EX VARIIS.

Methodius Confessor, Patriarcha Constantinopolitanus(S.)

AUCTORE G. H.

CAPUT I.
Castimonia, Ærumnæ in spelunca. Acta in aula Theophili. Calumniæ depulsæ.

[1] [Ingratiam S. Nicephori Patriarcha Romam venit:] Sanctißimum Patriarcham Methodium, natione Siculum, & Syracusis natum educatumque, ac variis scientiis & piißimis moribus institutum fuisse; ac dein Constantinopoli vitam monasticam egisse, ex Actis jam datis constat. Ibidem etiam inter præcipuos viros habitum colligimus, ex Compendio historiarum Georgii Cedreni, in quo pag. 538 (nam utimur editione Luparæa) dicitur ob intentata Nicephoto sanctissimo Patriarchæ crimina, Romam ad Papam missus. Fuerat S. Nicephorus, Dominica Paschæ anno DCCCVI, Patriarcha ordinatus: verum usq; ad annum DCCCXI prohibitus fuit a Nicephoro Imperatore, quo minus Synodicas litteras mitteret Romam, quod dicto Imperatore vita functo præstitit, primo anno Michaelis successoris. Num tunc ad Leonem III Papam dictas litteras Synodicas tulerit S. Methodius; an postea, increbrescente hæresi Iconomachorum sub Leone Armeno, a Patriarcha Nicephoro missus fuerit, non indicatur in Actis; solumque dicitur, hæresim Romam se contulisse. Assumpsit Leo Armenus Imperium anno DCCCXIII, a quo, anno sequenti, S. Nicephorus Patriarcha in exilium deportatur.

[2] Iam quæ tum Romæ contigerint S. Methodio, sic pergit narrare Cedrenus: [ubi a tentationibus carnis S. Petri auxilio liberatur:] eum scilicet vexatum fuisse a malo genio, carnis studioso, sine intermissione dies noctesque eum titillante, & rei venereæ appetitum excitante: itaque ardentem ea cupiditate, ac tantum non ei succumbentem, Petro Apostolorum Prinicpi sese dedere statuisse; multisque ab eo precibus contendisse, uti se libidine ista liberaret: hunc nocte adstitisse, ac virilia sua manu dextra tangentem adussisse: simulque dixisse, nihil esse quod in posterum sibi ab ista metueret voluptatis concupiscentia. Hæc Cedrenus: quæ in Actis non attinguntur.

[3] Eminuit Romæ Sancti virtus & doctrina. Sicut autem S. Petrum habuit pudicitiæ Patronum, ita S. Paschali Papæ illius successori adeo gratus fuit, ut eum ablegarit ad Michaëlem Balbum anno DCCCXXI, committeret que Tomos de fide disserentes, Imperatori dandos. Obtulit eos illi S. Methodius. intrepidus fidei propugnator; sed progratioso sibi debito stipendio, in Actis dicitur septingentis plagis exceptus, carceralique sepulcro inclusus: intro & sub Theophilo, [reversus Constantinopolim] Michaelis filio, sub annum DCCCXXIX succedente, eadem de causa iterum plagas sexcentas accepit, & carceri inclusus fuit Verum quæ in Actis tribuuntur patri, adscribuntur ab aliis filio, & a Constantino Manasse in Compendio Chronico ita narrantur: Theophilus Imperator virum præstantissimam Methodium, quamdam in insulam relegatum, speluncæ cadaveris instar inclusit, tamquam unionem in concham, rosam inter spinas. Præterea duos ei latrones adjunxit, quorum altero extincto, & jam marcescente naturali quadam necessitate, fœdum illum odorem & pestiferum aërem tolerantissimus athletes animo tulit æquissimo, [spelunca includitur cum 2 latronibus:] quem ne adamas quidem sustinere potuisset. Alter latronum libertate donatus exire noluit, sed intra speluncam illam caliginosam manens, divinæque vivendi rationis æmulator factus, solis instar vitæ religiosæ radios sparsit. Hæc Manasses, quibus similia habet Zonaras, per verba quæ dedimus VI Februarii ad Vitam S. Theodoræ Imperatricis, uxoris Theophili; §. VI.

[4] Nunc pergimus cum Manasse, ac primo referimus mutuum rescriptum SS. Theophanis & Theodori fratrum (de quibus agendum erit XXVII Decembris) sanctique Methodii. Dum adhuc inquit, [accipit a SS. Theophane & Theodoro versus.] Methodius in hoc carcere detineretur, homines illi, rerum divinarum periti, quos notis in vultu fœdatos fuisse diximus, per vim solum vertere coacti, piscatore quodam reperto, litteras viro justo perbreves versu jambico scripsere; quas ab interitu vindicandas ratus, hoc loco subjicere volui:

Τῷ ζῶντι νεκρῷ, καὶ νεκρῷ ζωηφόρῳ,
Ναίοντι τὴν γῆν, καὶ πατοῦντι τὸν πόλον,
Γραπτοὶ γράφουσι δέσμιοι τῷ δεσμίῳ.

Vivo perempto, vivificoque mortuo,
Terram incolenti, ac pariter calcanti polum,
Scripsere vincto vincti, & inscripti notis.

Quibus ille respondens, in hæc verba rescripsit:

Τοὺς ταῖς βίλοισι οὐρανῶν κλησιγράφους, [pro quibus alios remittit.]
Καὶ πρὸς μέτωπα σωφρόνως ἐστιγμένους,
Προσεῖπεν ὁ ζώταπτος ὡς συνδεσμίους.

Libris vicissim descriptos cælestibus,
Faciesque non sine laude compunctos notis
Salutat, ut convinctos vivus infossus.

Hi disertorum hominum versus aurei, reapse divinum quemdam nectaris succum stillant. Similia Manaßi etiam Michael Glycas, eodem seculo XII scripsit, & phrasi aliquanto mutata Ioannes Zonaras.

[5] At, de Methodii ab exilio liberatione ista addit idem Manasses. Ceterum præclarus pugil Methodius, [a Theophili in aulam advocatus,] cum toleranter in illo tristi carcere sese gessisset, dentes amisisset, maxillas contusas haberet, omnique genere excruciatus ab impiis hominibus per summam inhumanitatem non aliter esset, atque ferream incudem malleis excusores contundunt; ad extremum inde prodiit, ortus diurni solis instar; volente scilicet, ut par est credere, Deo, qui abyssos perspicit, & Cherubim & Seraphim insidet, insignem hunc virum, ceu munitam urbem, in monte sublimi collocare; ne tanta virtus, veluti lucerna sub modio, tristi caliginosoque specu abdita, lateret. Accidit enim ut Theophilus Imperator, lectitandis libris semper occupatus, unde alveolos scientiæ fingebat, quemadmodum apis sedula de pratorum floribus, in quædam gryphis & labyrinthis consimilia incideret, ita ut dura isthæc quasi decorticare, ac obscura illustrare nemo recte posset, tametsi vel sexcenti apud ipsum essent, doctrinæ fama celebres. Cum igitur Imperatori permolesta hæc res accideret, & animum ejus angeret; quidam ex Proceribus & Cubiculariis accedens, Methodium prædicat, indicatis dotibus, doctrinæ magnitudine, scientiæ copia expedita, & abundanti prudentia sapientiaque vertice suo cælum ipsum attingentem; [ad dubia quædam ei solvenda,] sive divinitus, ut hoc faceret, commotus; sive clandestinum amorem alens, erga virum mente cælestem, & numine divino plenum. Hæc Imperator audiens, Methodium de specu eductum, ceu unionem e concha, sidus e nube, virum clarissimis radiis refulgentem, & tenebras atque caliginem. ignorantiæ discutientem, ad sese revocat & invitat. Cumque gustum linguæ Methodii percepisset, homini præclaro in regia domicilium assignat; eumdemque tamquam magni rem pretii, gemmamque splendidam, [jubetur manere in Palatio] rutilantem, lucidam, in thesauris innumerabilibus & inaccessis collocans, atque frequenter adsidens Nilo illi aurifluo, de dulcissimis aquis largiter hauriebat. Hæc Manasses, quæ Glycas brevius narrat.

[6] Cedrenus addit, a Theophilo etiam ad expeditionem bellicam eductum; [ad bellum etiam ducitur,] Revocato ab exilio, inquit, sibique adjuncto S. Methodio, in Saracenos movet. Solebat hoc in bellis factitare, sive quo ejus sapientia in multis obscuris atque intricatis rebus explicandis uteretur; sive id cavens, ne rebellionem is se absente aliquam concitaret, ob sacrarum imaginum amolitionem. Nam civium qui erant præcipui atque erga Deum pii, magno in honore habebant Methodium: itaque eum post se relinquere, Imperatori consultum non videbatur.

[7] [sub Michaele & Theodora] Hæc ibi. Mortuo sub annum DCCCXLII Theophilo, filius ejus Michaël una cum S. Theodora matre regnavit. Tunc Joannes Pseudo-Patriarcha ejusque socii, de suo regimine dejecti, inquit Cedrenus, non se continuerunt, quin & contra sacras imagines aliquid adhuc molirentur, & piis insidias struerent. Quo etiam modo integerrimum Methodium calumnia circumvenire, & veræ religionis cultoribus dolorem afferre conati sunt. Res ea ita acta. Mulierem quamdam (mater ea fuit Metrophanis, qui postea Smyrnæ Præsul factus est) multo auro pollicitationibusque corruptam subornant, quæ Augustæ & Imperatoris Tutoribus diceret, a Methodio se esse stupratam. Statim ergo terribile judicium: civilibus & sacratis hominibus cogitur Concilium: adstant pii, mœstitiæ & doloris pleni: non absunt impii, dedecus haud exiguum ex ea actione conciliatum iri piorum cœtui sperantes. [stupri per calumniam accusatus,] Prodeunt calumniatores animis inflati, quod crimen id in promptu habere probationes fiderent, producta in medium muliercula, quæ ex composito Judicibus rem narraret. Judices ergo & præcipuus Manuel (Tutor ac Moderator Michaëlis Imperatoris) tristi vultu adsident, [ejus se in capacem probat,] indigne ferentes, unius hominis culpa cœtum piorum in periculū ludibrii venire. Quæ omnia sentiens Methodius, ut & spes impiorum & piorum ægritudinem aboleret, neque Ecclesiæ esset lapis offensionis; nihil multitudinem reveritus, homo omni reverentia atq; honore dignissimus, in conspectu omnium pudenda nudavit: quæ nemo non videbat morbo quodā emarcuisse, omnique naturali vi esse privata. Pudore hoc factum opplevit calumniatores & malis gaudentes, pios autem lætitia: qui ingenti cum gaudio Methodium cingentes, salutabant atque amplectebantur, neque habebant quo modo voluptati suæ satisfacerent …

[8] Michaël Imperator, intolerabilem hanc fraudem judicans, statuit mulierculam quæstionibus adhibere, ut, quæ fuisset doli nectendi ratio, intelligeret. Statim ergo gladius stringitur, virgæ igni candentes adferuntur, carnificesque parati adstant: quibus infelix ea perterrita, rei veritatem palam fatetur; quo pacto structæ insidiæ, atque auro & pollicitationibus corrupta & decepta fuerit; qui commenti auctores; denique totam fabulam refert; additque, domi suæ aurum in sacculo reperiendum iri quadam arcula frumenti plena: & missus eo satellitum quidam, aurum statim attulit, [& calumniæ auctores pœnæ eximit,] detectaque res tota est. Dedissent ergo dignas facinoris sui pœnas calumniatores, nisi Methodius, qua erat patientia, unam hanc ultionem petisset, quotannis solenni orthodoxorum conventu sibi liceret, a sanctissimo templo Deiparæ Blachernensi ad sanctæ Sophiæ templum prælucentibus facibus ire, & in ipsorum aures detestationem obnuntiare: quod & per omnem corum vitam factitatum est.

CAPUT II.
In Patriarchatu cicatrices servatæ. Festum Orthodoxiæ ordinatum. Translata corpora SS. Theodori Studitæ & Nicephori Patriarchæ. Constitutiones editæ. Vitæ aliquot Sanctorum & Homiliæ scriptæ.

[9] Præmissæ superiori Capite ex Cedreno, licet actæ sint postquam Patriarcha in locum depositi Ioannis jam esset ordinatus Methodius, [Ordinatus Patriarcha servat notas supplicii,] præmittere tamen ordinationi ejus malui, ut quæ in summo illo gradu egit, in alterum hoc Caput ordinatius colligerentur. Prius ergo quam illa apud Cedrenum legantur, apud eumdem occurrit, quomodo S. Theodora Imperatrix in locum dejecti Jannis (sic a piis impius vocabatur) sanctum & divinum Methodium introduxit, qui adhuc confessionis suæ & ob eam tolerati supplicii notas in carne sua gestabat: omnibus piis, Sacerdotibus, Laicis ac Monachis, & iis etiam qui in montibus exercebantur, summo cum gaudio ejus designationem approbantibus; ac confertim in Urbem venientibus, unoque ore hæresim Iconoclastarum damnantibus æterno anathemate. Hoc præclarum facinus inclita Theodora & filius initio Imperii sui ediderunt, inquit Cedrenus. Constitutus est ergo Patriarcha S. Methodius anno DCCCXLII. Quas vero confeßionis suæ notas S. Methodius in corpore gestarit, his verbis explanat Glycas: Quia malæ, propter sacrarum imaginum propugnationem, contundendo læsæ solutæque fuerant a Theophilo, [malas scilicet obligatas,] post septimam Synodum simulacrorum eversionem renovante; necesse habebat, ut eas tenui quadam fascia linea obligaret. Unde, mea quidem sententia, mos inolevit, hodieque durans, ut Pontifices ab anteriore parte lineas fascias alligatas habeant.

[10] Vigebant eo tempore Constantinopoli illustres Abbates & Monachi monasterii Studit arum, ex ordine Acœmetarum, quorum plurimi obsacrarum imaginum venerationem in exilium mißi, aut vitam ibidem sancte finiverunt, uti S. Theodorus; aut inde regreßi sunt, uti SS. Nicolaus & Naucratius, de quibus ad diem IV Februarii in Vita S. Nicolai ab auctore coævo; ibi cap. VII ista leguntur num. 36. cum Porro Theophilus jam diem obiisset, unoque tumulo hæresis pariter merito circumscripta misere esset; ac Christi amans uxor ejus Theodora, cum filio Michaele admodum juvene, Romani Imperii arcem suscepisset; magnusque Methodius Ecclesiæ gubernacula Pontifex obtineret; divinitus afflatis Patribus in unum coëuntibus, initium habuit Orthodoxiæ celebritas, cum orbis jam fines serenitas haberet, Christique Confessores, velut stellæ quædam, universum Ecclesiæ firmamentum illustrius ornarent. Tunc plane etiam communis Pater noster ac Christi famulus Naucratius, [S. Naucratium præficit monasterio Studii.] ab exilio rediens, venit Byzantium; proque certaminum merito, multo cum honore ab Imperatrice ipsoque Patriarcha susceptus vir inclitus, eorum rogatu sacræ Fratrum sodalitatis, in unum tunc congregatæ, in venerabilissimo Studii monasterio præfecturam suscepit: quam quidem magnus Theodorus multis nuper laboribus enutriens adaugensque, ad millenarium numerum provexerat: eratque rursus novo vigore vegetum Christi illud ovile, veluti cuidam Paradiso simile, multas virtutum rosas ac spiritus suaveolentiam adspectare volentibus præstans. De S. Naucratio egimus VIII Iunii: de S. Theodoro agendum erit XII Novembris.

[11] At quæ a Patribus divinitus afflatis iu unum coëuntibus statuta supra innuuntur, optimo explicantur in Oratione Theophanis Presbyteri & Præpositi, de exilio S. Nicephori Patriarchæ & Translatione Reliquiarum ejus, a nobis illustratis ad diem XIII Martii, ubi describitur solicitudo S. Theodoræ Imperatricis, pro concordia & fidei sinceritate cœtum Ecclesiasticum cogentis; a quo cum Iannes Iconomachus e Sede Patriarchali esset depositus, Methodius, vir & vita & doctrina valde probatus, ei qui pro veritate & religione permulta certamina & longum exilium pertulerat, atque inde plagis & carcere diu cruciatus redierat, [confirmat Nicænum Concilium] omnibus in dignitate constitutis approbantibus, electus est, qui sacram Reginæ urbium Sedem obtineret. Tunc Nicææ divinitus edoctum sanctum œcumenicum Concilium secundum, quod Irenæ Imperatricis, ab ipsa pace verum nomen habentis, & Tarasii maximi beatissimique Patriarchæ studio celebratum est, merito firmam obtinuit auctoritatem ac robur; cum omnes, quæ Deo aspirante in ipso decreta fuerant, comprobarent. Tunc omnes Ecclesiæ suum ubique decus receperunt, & venerabilium imaginum splendore fuerunt illustratæ: ejectisque illis qui nefarie eas insectabantur, Sacerdotes in eis ac duces, recti dogmatis studiosi, sunt constituti. In Vita Tarasii, [& festum Orthodoxiæ instituit:] XXV Februarii illustrata, de dicto Concilio latius agitur, & memoria S. Irenæ Imperatricis recolitur XIII Augusti: hæresis vero Iconoclastarum, quæ sub Leone Isauro exorta, sub Leone Armeno resuscitata fuerat, post annos centum & viginti plane dißipata tandem est, atque institutum festum Orthodoxiæ, quo sacrarum imaginum restitutio quotannis celebratur Dominica prima Quadragesimæ, ducta prælucentibus facibus proceßione ab Ecclesia Deiparæ Blachernensi ad augustißimum sanctæ Sophiæ templum.

[12] Per id tempus religionis restitutæ, ut legitur in citata S. Nicolai Studitæ Vita num. 37, illustris quoque ac lætitiæ plena Translatio contigit Confessoris ac sancti Patris nostri Theodori, ab insula Principe ad nostrum hoc monasterium, [curat referri CP. corpus S. Theodori Studiti] providente piissima Augusta ac magno Pontifice, ante indicato Methodio, universoque cœtu Ecclesiæ concurrentis: fuitque gloriose depositus, vicesimo sexto Januarii, juxta inclitum atque divinitus afflatum ejus avunculum Platonem, & tumulatus Sanctus una cum fratre ac Episcopo Joseph, a dextris ad Orientalem partem sancti Præcursoris: ad cujus scilicet honorem dictum Studii monasterium conditum est. Fuit autem Ioseph ille Episcopus Thessalonicensis, & colitur a Græcis XIV & XV Iulii.

[13] Sed multo majori cum cura S. Methodii, facta est anno DCCCXLVI Translationum S. Nicephori Patriarchæ, a citato supra Theophane Sacerdote descripta his verbis: Quadriennio post sacratissimus Methodius, divino plane spiritu impulsus, opportune sapienterque divinam Imperatricem Theodoram admonuit, non esse ex Imperii & Reipublicæ dignitate, quod venerandus & inter Patriarchas illustris Nicephorus, qui pro gloriosæ sinceræque fidei defensione a Sede depulsus, [idemque faciendum suadet corpori S. Nicephori Patriarchæ;] in longissimo exilio defunctus erat, negligeretur: sed omni studio curandum esse, ut divinum corpus ipsius in civitatem reportaretur. Alioquin ingrati animi vitium, inquit, non evitabimus, si post mortem etiam ipsum in exilio, tamquam jure damnatum, reliquerimus; præsertim cum non ignoremus, eos, qui ex genere erant Joseph, in benedictionis parte posuisse, ut patris ossa post quadraginta fere annos ex Ægypto in Chananitidem exportarent. Quod cum ita sit, nos, qui sumus pietatis filii, diutius privari patiemur Patris illius præsentia, a quo divinis documentis enutriti sumus? Hæc quidem, omnium quas intuetur sol urbium præstantissima, & regia civitas, sacri Ducis atque Pastoris sui reliquias sanctas desiderat, quas pie conservet & colat. Sponsi sui præsentia fruatur rursum Ecclesia ipsius amantissima: & quo vivo injustissima Imperatoris manu spoliata fuit, mortui corpus, annuente studiosa Pastoris Imperatrice, complectatur. Cernis, quemadmodum hic populus, qui per te securus in vera religione conquiescit, incredibili studio etiam post mortem, vocem ejus in spiritu audire concupiscit? Quod si tabernaculum ejus tantum ad se relatum aspexerit, se illum ipsum recepisse spirantem existimabit, & tanquam thesaurum aliquem pretiosissimum recondet & observabit, His precibus, & cohortationibus celerrime ac libentissime inclita annuit Imperatrix: Perspicuum est enim, inquit, hoc apud omnes posteros, & mihi & liberis meis honori futurum.

[14] Tunc sacer civitatis Antistes, cum Sacerdotibus & Monachis universoque populo, [ad quod cum Clero & populo accedens,] ad S. Theodori templum accedit: in quo gratia plenæ Reliquiæ jacebant; easque; cum veneratione & lacrymis complectens, Sanctum tanquam viventem sic allocutus est: O vir beatissime, qui eisdem laboribus & ærumnis, quibus sanctus Joannes Chrysostomus, affectus es, sicut eodem religionis studio & dicendi libertate præstabas; quique pariter & sede privatus, & mulctatus exilio, & triginta trium annorum spatium extortis tum vivus, tum mortuus transegit; nunc te nobis tui amantissimis restitue, atque hinc discedens ad propria redi, ut te nunc, ut ipsum olim, populus tui studiosissimus cum gaudio suscipiat. Tibi a Deo alienus Imperator viventi adversatus est, & inconsiderate ab Ecclesia te depulit; sed dignas furore suo pœnas dedit, miserandoque exitu Imperio simul & vita privatus est, audaciæque suæ debita præmia tulit. Hodie Imperatores, Deo propter morum pietatem carissimi, mortuo Ecclesiam redunt; quam, uti filii per Euangelium effecti, mecum constituunt, non habentem maculam neque rugam, qualem tuis ornatam & confirmatam institutis reliquisti. Aspice & vide congregatos filios, qui ex propinquo venerunt, cum reliqui procul tuum ad se reditum expectent; quos tu, velut orphanos, noli tua mœrentes absentia relinquere. Habeat civitas tua, loco muneris pretiosissimi, tuum beatissimum tabernaculum, quo magis quam Imperii amplitudine ornata, glorietur & gaudeat.

[15] Hæc voce flebili supplicans sacratissimus Patriarcha Methodius, nocturnum Psalmorum cantum & mysticum Sacrificium cum populo fideli perficiens, [ipsum elevat & arcæ impositum,] præclarum e tumulo corpus retexit, quod undeviginti annorum spatio integrum omnino purumque manserat; & in arca ab ipso compositum, & Sacerdotum manibus sublatum, cum luminibus & frequenti Psalmorum cantu, in navim ad hoc paratam illatum est. Sed cum fretum trajecisset, & ad Urbis littus appropinquasset, Dei cura Michaël Imperator juvenis, & amplissimis dignitatibus præstantes viri, & patricii, & reliqui cives, læti facesque manibus tenentes, obviam processerunt: & arcam illam pretiosam, cum fide ac veneratione, humeris suis subeuntes, ad magnam usque gestarunt ecclesiam; ex qua, Pontificia dignitate spoliatus, ejectus fuerat.

[16] Inde rursum, assiduis diu noctuque Psalmorum festivorum cantibus vicissim utentes, & cum omni luminum genere per mediam urbem ipsum gestantes, in sanctorum Apostolorum templo collocarunt. Tanta autem erat concurrentis populi virorum & feminarum, atque ætatum omnium multitudo, [defert in templum Apostolorum.] ut numerari non posset. In biviis enim & porticibus premebantut; & ubique per vim sibi exitum parabant; adeo ut, quamvis multæ, propter Imperatores & Sacerdotes, variis temporibus celebritates extiterint, nulla tamen cum hac conferri queat. Nonnulli etiam in via spiritibus immundis vexati, dum ab aliis comprimerentur, miserandas atque maledicas voces emittebant; quorum e numero quidam ab ipso curati sunt. Populi igitur impetu vix evitato, sanctum eximii Patriarchæ corpus in celeberrimo Apostolorum templo, sacris Mysteriis Deo peractis, in sepulcro recens constructo, manibus ipsius Methodii compositum est, III Idus Martii, quo quidem die in exilium etiam ejectus fuerat, ut utraque resit memorabilis.

[17] [nova inter Catholicos suscitata dissensione,] Inter alios ejusdem temporis athletas fuit S. Ioannicius Abbas in Bithynia, cujus illustria acta & certamina descripserunt Sabas & Petrus Monachii, quæ Græca habemus singula valde longa, Romæ & Parisiis acquisita, & ad diem IV Novembris elucidanda. Alia item habemus, Metaphrastæ tributa, quæ a Gentiano Herveto Latine reddita edidit Lepomanus tomo 5, & Surius ad dictum IV Novembris, unde ex numero 51 placet decerpere sequentia: Theophilus ex hac vita excedit. Michael vero & Theodora Imperium suscipiunt. Methodius autem, vir revera sacrosanctus & homo Dei, in sacris collocatur sedibus. Sed (ut semel dicam) cum omnia ab eo fuissent traducta ad orthodoxam fidem, sopitusque esset omnis fluctus, ac sedata tempestas, & res quietæ; quædam alia seditio excitatur a piis, & res Ecclesiæ iterum erant divisæ, atque redactæ in duas opiniones. Nam alii quidem volebant retinere in ministerio eos, [æger animi Sanctus] qui dignitatem Sacerdotii acceperant ab Iconomachis, utpote quod hoc nihil pietati officeret: alii autem profanis sancta tradere manibus, putabant omnino esse impium, & minime Deo gratum nec admittendum. Ferebat id ægre, qui Deo vere vivebat Methodius, angebaturque & lacerabatur corde; putabat enim magnum Paulum resonare in auribus, hæc propemodum loquentem: Utinam sim a Christo anathema pro fratribus meis secundum carnem, si modo steteritis nobiscum, & communiter quidem Trinitatem glorifica verimus. [Rom 9] Et ille quidem sic se habebat: [a S. Joannicio recreatur:] Dei autem amicus Joannicius, incidens in res adeo turbatas … Archiepiscopi Methodii jam labantem recreabat animum … Scribebat autem Methodio, ut illos potius haberet circa divinum Sacrificium, quos nosset cum eo sentire in dogmate Orthodoxiæ … Cum hæ venissent litteræ, divinus quidem Methodius memoriæ mandavit ea quæ scripta fuerant. Hæc ibi, [eumque invisens.] dicuntur autem a S. Ioannicio plurimi hæretici conversi; dein num. 57 ista de S. Methodio habentur.

[18] Quinto anno Imperii Michaëlis, qui Ecclesiam regebat Methodius, cum magni Joannicii ad Dominum decessum præscivisset appropinquare; ad eum venit, & ultimas preces ab eo petiit. [intelligit suum obitum instare:] Ille autem maximi faciens conveniri a Methodio, postquam & in longum tempus cum eo produxisset sermonem, & deinde sacro cœtui atque recens electo gregi quæ pietatis erant suasisset, dicens, ut immobiliter permanerent in fide orthodoxa, neque everterentur a profanis vocibus hæreticorum, & inter se conservarent concordiam, neque blasphemiam & maledicam linquam moverent in Pontificem; subjunxit, quod non multum tempus post suum decessum viveret Methodius. Qua in re non fuit falsus tertio enim die postquam hæc dixisset, Joannicius, spiritu quidem migrat ad ea quæ diligebat, deductus a choro Angelorum. … Methodius autem, qui inter Patriarchas clarissime fulsit, ipse quoque, octavo mense post illius decessum, excessit ex hac vita quarto decimo Junii.

[19] Baronius anno 842 num. 20, Qui igitur, inquit, Post tot Ecclesiæ Constantinopolitanæ naufragia, ejus clavum, e manibus hæreticorum evulsum, [constitutiones circa lapsos edit] moderandum suscepit Patriarcha Methodius; quoque revocandis, ad Ecclesiam lapsis allaboravit. Quod vero hi reperirentur variæ ætatis diversæque conditionis, ne vilesceret Ecclesiastica disciplina, eosdem omnes diverso modo censuræ Ecclesiasticæ voluit esse subjectos. Ea Constitutio, cum orationibus variis & ritibus, extat Græce & Latine edita a Ludovico Goar in Euchologio sive Rituali Græcorum, pag. 676 & decem sequentibus, sub hoc titulo. Methodii Patriarchæ Constantinopolis, de iis qui abnegarunt, secundum diversas personas & ætates, & ad orthodoxā veramque fidem revertuntur. Hujus pars aliqua extat etiam apud Theodorum Balsamonem, & ex eo apud Baronium loco supra relato.

[20] Edidimus nos ad diem quintum Februarii ejusdem S. Methodii Orationem in S. Agatham, quinque capitibus a nobis distinctam: [scripsit Acta S. Agathæ,] edidimus etiam ad diem XII Martii duplicem Vitam S. Theophanis, Hegumeni & Confessoris, priorem auctore S. Theodoro Studita aut alio Monacho coævo; alteram auctore, ut videtur, Metapharaste: qui num. 11 excusat se, quod uxoris S. Theophanis, jam Monacham indutæ, certamina & miracula scribere prætermiserit, eo quod præclare ab ipsa factorum pars, ad legentium utilitatem vulgata noscatur a sanctissimo Patriarcha Methodio, in ea scriptione, [item de S. Theophane, & uxore ejus] quam de ipsa beataque ipsius vita composuit. Hanc scriptionem hactenus non licuit videret. Extat etiam inter opera S. Dionysio Areopagitæ attributa, apud Petrum Lanselium & Balthasarem Corderium, illius Martyrium, auctore Methodio, [Sanctoque Dionysio Areopagitæ] vel (ut alii) Metrodoro. Illud S. Methodio Patriarchæ adscribunt Anastasius Bibliothecarius, in epistola ad Carolum Calvum; & Flodoardus, lib. 3 Historiæ Remensis cap. 18; ubi recensens Hincmari Episcopi scripta, addit; De passione S. Dionysii, a Methodio Constantinopolitano Græce dictata, & ab Anastasio Romanæ Sedis Latine scripta. Sed hæc ad diem IX Octobris erunt examinænda. Denique Iacobus Gretserus, tomo secundo de Cruce, inter Homelias de sancta Cruce edidit aliquam Methodii Episcopi, ad eos qui dicunt, Quid profuit nobis filius Dei crucifixus in terra, & homo factus? & quare Crucis figura pati sustinuit, & non aliquod aliud supplicium? & quæ utilitas Crucis? Item aliam ejusdem Methodii, ad eos quos pudet Crucis Christi. [Homilias de Cruce] Extat etiam apud citatum Balsamonem Canon de segregationibus, sive excommunicationibus, & quidem monasticis, uti videtur ex titulo colligi. Nec dubitamus quin varia ejus monumenta adhuc lateant in variis bibliothecis: quædam etiam prodierint sub nomine S. Methodii, Episcopi ac Martyris in Lycia, 3 sec. quæ revera Constantinopolitani hujus sint; atque imprimis ea, quam 2 Februarii allegavi ex Combefisio, de Simeone & Anna; quamque Casimirus Oudini, in Supplemento Ecclesiasticorum scriptorum, merito seniori isti adjudicat.

DE SS. ANASTASIO PRESBYTERO, FELICE MONACHO, ET DIGNA VIRGINE.
MARTYRIBUS CORDUBÆ IN HISPANIA.
Ex S. Eulogii Memoriali.

ANNO DCCCLIII.

[Commentarius]

Anastasius Presbyter, Martyr Cordubæ in Hispania (S.)
Felix Monachus, Martyr Cordubæ in Hispania (S.)
Digna Virgo, Martyr Cordubæ in Hispania(S.)

G. H.

Dedimus præcedenti die martyrium S. Fandilæ Presbyteri, & ex S. Eugolii Memoriali Sanctorum latius deduximus persecutionem, sub Rege Mahomad motam: ubi post relatum cap. 7 martyrium prædictum, subditur sequenti capite 8 horum trium Martyrum cædes, his verbis: [Anastasius Presbyter,] Fandilam sequens alio die Anastasius Presbyter, qui ab ineunte ætate, apud basilicam S. Aciscli Cordubensis disciplinis & litteris eruditus, usque ad plenam juventutem ibidem in Diaconatus officio degens,* postquam monasticam vitam, qua dudum fuerat spreto ministerio oblectatus, [Felix Monachus,] in senibus * egerat, demum Sacerdotio applicatur. Concito gressu palatium petens adstat Consulibus; hostemque fidei veridicis assertionum stimulis feriens, gladio confestim abscissus suspenditur. Cum quo & Felix Monachus, ex oppido Complutensi progenitus, natione Getulus, & quadam occasione in Asturias devolutus, ubi & fidem Catholicam, & religionem monasticam didicit, eodem die hac prosessione decisus, affigitur.

[2] [Digna Virgo fuit,] Cumque dies illa maximum cursus sui explens metabulum, jam pene in horam nonam divergeret; virgo quædam adolescentulam merito & nomine Digna, ex collegio venerabilis Elisabeth, Deo revelante & confortante, ad palmam processit. Paulo namque ante martyrium suum assistere sibi per somnium videt puellam, habitu & specie percomptam angelica, [a S. Agatha confortata hæc] rosas ac lilia manu gestantem. Quam cum de nomine causaque sui exploraret adventus; Ego sum (inquit) Agatha, olim propter Christum diris attrita suppliciis, & nunc veni partem tibi purpurei muneris hujus conferre. Accipe libens donarium, & viriliter age in Domino; nam reliquias rosarum & liliorum, quas in manibus servo, post te ex hoc loco datura sum migraturis. Tali denique Virgo sacratissima visu ac munere illustrata, cum e dextera colloquentis rosam susciperet, auris admixta cœlestibus ab oculis intuentis elevabatur.

[3] [Indigna cupit appellari:] Hæc autem puella, cum pro summa humilitate atque obedientia inter convirginales ultimam se judicaret, essetque incomparabili apparatu obsecundatrix, numquam tamen appellari se Dignam patiebatur; dicebatque cum lacrymis; Nolite me Dignam vocare, sed magis Indignam; quia cujus meriti sum, etiam nomine debeo insigniri. Et cum a die revelationis suæ, amore compuncta martyrii, tacito cogitamine, quibus ad id posset indiciis aspirare, sæpius ruminare cœpisset; fit affatim lætior horum instructa martyrio, quo quasi his præcedentibus hæc firmiori gressu succederet ad coronam. [aliis suspensis Judicem arguit:] Ideoque apertis silenter cœnobii claustris, cum jam beatos pendere comperisset Martyres; concito gradu judicem petens, cur fratres suos præcones justitiæ trucidaverit, assertione intrepida percunctatur. An quia (inquit) Dei cultores existimus, sanctamque fideliter colimus Trinitatem, Patrem, & Filium, & Spiritum sanctum unum & verum Deum fatentes, & omne quod ab hac credulitate dissentit, non solum negamus, verum etiam detestamur, maledicimus, & confundimus, idcirco confodimur?

[4] Hæc & his similia sancto & immaculato ore disserente puella, nihil cunctatus arbiter, lictoribus decollandam committit: qui mox delicati impetunt jugulum * colli. Nec mora consternatis corruens membris, equuleo deorsum versa suspenditur, ceterisque trans flumen adsciscitur. [decollata suspenditur] Hoc namque ordine hi tres vocati, Anastasius scilicet Presbyter, Felix Monachus, & Digna Virgo beata eodem die dispariter ceciderunt, XVIII Kalendas Julii, Æra DCCCXCI. Hæc S. Eulogius, a quo hic indicatus S. Acisclus, est celebris Martyr, Cordubæ sub Diocletiano XVII Novembris passus. Ambrosius Moralez, in suis ad hunc Annotatis, fatetur se ignorare, quomodo S. Anastasius * post monastica vita incenibus egerent. Ego sensum reddidi exigua mutatione clarum: nisi quis insenitus malit legere ut sit participium ab insenesco. Simili libertate utendum sub finem censui ad*, ubi legebatur delicatis inferunt jugulum collibus, libenter alteri meliori conjecturæ, cum suggeretur, cessurus meam.

[5] Per Æram DCCCXCI sub finem notatam, intelligitur annus Æræ Christianæ DCCCLIII, quo paßi fuerunt. Additur mox capite sequenti, apud S. Eulogium; Quorum cadavera post aliquot dies ingenti concremata incendio, ad ultimum fluvii projecta, dispersa sunt. Ubi scrupulum movet Moralez, quomodo cum hic dicantur cadavera per ignem & aquam dispersa, [corporæ concrematæ & in aqua projecta.] credatur corpus S. Felicis Complutensis Martyris, cum S. Zoili corpore, translatum apud Carrionem in S. Zoili monasterio Ordinis S. Benedicti; additque Moralez, id se in vetustis cœnobii monumentis ibidem legisse. Dabimus infra ad diem XXVII Iunii S. Zoili & XIX Sociorum, Martyrum Cordubensium, sub Diocletiano passorum Acta, a Tamayo-Salazar ex Ms. Legendario Segobiensi & edito alio Hispalensi excusa: in quibus dicitur sanctissimus Agapius, Episcopus Cordubensis, basilicam pulcriorem & ampliorem extruxisse, & sacras exuvias S. Zoili, una cum S. Felicis, honorifice collocavisse, Sanctique Zoili nomini dedicasse. Idem Tamayus-Salazar edidit Catalogum Episcoporum Cordubensium, in eoque asserit, hunc Agapium floruisse circa annum DXC. Ut videatur de alterius S. Felicis corpore agi in dictis Actis S. Zoili.

[6] Præfatus quoq; Moralez asserit, Hujus Sancti Felicis festum nonnullas Hispaniæ Ecclesias celebrare. [S. Dignæ locus in monasterio Sabanensi] Id vero patet, ait Tamayus in Hispanico Martyrologio ex Breviariis Palentino, Carthaginensi & Compostellano & de iis a Marineo Siculo luculentum struitur elogium. Imo, ex libello Ambrosii Moralez de Translatione SS. Iusti & Pastoris, ait, Complutum agnoscere S. Felicem suum accolam, & ideo in receptione Reliquiarum SS. Justi & Pastoris, ex Osca conductarum, imaginem S. Felicis in occursum exivisse, in cujus basi isthæc legebatur epigraphe, Compluti natus, S. Benedicti Monachus, Felix nomine, sed felicior, quia vestro exemplo Cordubæ sum passus; communem patriam gratulor denuo, hoc tanto Reliquiarum vestrarum thesauro locupletatam.

[7] Hæc de S. Felice. At de S. Digna Virgine Martyre, quia supra dicitur vixisse in collegio venerabilis Elisabeth, colligit Tamayus intelligi Sabanense cœnobium, [Cultus S. Felicis in variis Ecclesiis & Compluti.] cujus cum Jeremia conjuge agnoscitur fundatrix extitisse, ut patet ex lib. 2 cap. 2 Memorialis S. Eulogii, dicentis, Jeremias inclitus, opibus rebusque abundans, & conjux ejus venerabilis Elisabeth ac liberi, totaque pene cognatio, sumptu proprio fundamenta ipsius cœnobii jacientes, divinarum legum perenni adhæsuri obsequio, pridem eo se contulerunt. Addit Tamayus, dictum cœnobium fuisse juxta vicum Tabanos in partibus Aquilonis, inter prærupta montium & condensa silvarum, septem ab urbe milliaribus, sive duabus leucis Hispanicis, ut ait Moralez, sed hodie nullum manere vestigium.

[8] Horum trium Martyrum elogia ediderunt Hispanice, laudatus jam Ambrosius Moralez, lib. 14 Historiæ Hispaniæ cap. 20; Ioannes Marietta de Sanctis Hispaniæ, lib. 3 cap. 1 & 2 lib. 4 cap. 19; Martinus de Roa, de Sanctis Cordubensibus fol. 99; Villegas, [Memoria omnium.] in Floribus Sanctorum; & cum iis Martyrologium Romanum, in quo ista leguntur: Cordubæ Sanctorum Martyrum, Anastasii Presbyteri, Felicis Monachi, & Dignæ Virginis. Plura habent Galesinius aliique Martyrologi. Quomodo autem S. Felicis prædicti corpus, non diu ante annum MLXXXIII, Corduba translatum sit ad Carrionense S. Ioannis Baptistæ monasterium, exinde SS. Zoili & Felicis dictum, in regno Legionensi; & quanta Sancti isti ibidem sint operati miracula, vide ad XXVII Iunii, ubi de S. Zoilo, pariter illuc translato, plenius agimus.

DE SANCTO GERASIMO,
ORDINIS S. BASILII IN CALABRIA ULTERIORE.
Ex Romæo & Ferrario.

[Commentarius]

Gerasimus, Ordinis S. Basilii, in Calabria ulteriore(S.)

G. H.

Leucopetra, promontorium ultimum Calabriæ ulterioris sive agri Rhegini, antiquis notißimum fuit: haud procul est inde oppidum S. Laurentii, vulgo S. Lotero in mappis notatum: ubi extitit monasterium Ordinis S. Basilii, & in hoc floruit S. Gerasimus seu Gerasmus Monachus, de quo David Romæus in Indice Sanctorum regni Neapolitani anno MDLXXVII Neapoli excuso pag. 405 ita scribit. Sancti Laurentii oppidum, prope Leucopetram, Gerasmus, ex Societate Divi Basilii, sepultus est in templo Divi Angeli, XVIII Kalendas Quintilis. Is est XIV Iunii. Ad quem diem citato Romæo eumdem retulit Ferrarius in Catalogo generali, idque ex Tabulis & Chronicis Calabriæ: at quibus, non judicat: additque; De eo Paulus Regius, lib. 2 de Sanctis regni Neapolitani, hac die. Quæ fere eisdem verbis habet Ferrarius, ad diem XIV Maji, uti tunc inter Prætermissos diximus, & optavimus ejus aliqua Acta nancisci: sed frustra. Interpellati enim Regiensis nostri Collegii Patres, consuluerunt Archipresbyterum S. Laurentii, cui novum auditu accidit ipsum Sancti nomen, tantum abest ut aliquid ulterioris notitiæ suggereret; itæ paulatim pessum eunt memoriæ Sanctorum, etiam uno abhinc seculo notißimorum.

DE VENERABILI RICHARDO, ORDINIS S. BENEDICTI ABBATE,
VERODUNI IN LOTHARINGIA.

ANNO MXLVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita ab Hugone Ab. Flaviacensi, discipulo ejus, scripta; & inchoato aliquo ejus, ut Beati, cultu.

Vener. Richardus, Abbas S. Vitoni Virdunensis, in Lotharingia

AUCTORE D. P.

Verodunum sive Virodunum, Galliæ Belgicæ civitas Imperialis, sub Archiepiscopatu Trevirensi, Lotharingiæ hodiernæ vulgo attributa, sed Cæsareæ jurisdictioni sub annum MDLII a Francis subtracta, iisque per pacis Monasteriensis conditiones relicta, octavum Episcopum, seculo VI ineunte, [S. Vitoni Clericalis Ecclesia,] habuit S. Victonum sive Vitonum, IX Novembris commemorandum. Hic cum esset in suburbana sanctorum Apostolorum ecclesia sepultus, crebrescentibus ad ejus invocationem miraculis, tam ipsa quam additum ei monasterium, quod nunc quasi centrum est arcis circumductæ urbique imminentis, nomen accepit vulgo S. Venne de Verdun. Clericorum ea antea ecclesia fuit: [Monachalis facta an. 951,] sed Berengarius, in ordine Virdunensium Episcoporum numeratus XXXV, anno Episcopatus sui XII, ab incarnatione DCCCCLI, dolens quosdam filiorum suorum, perfectioris vitæ desiderio & altioris propositi amore ferventissimo, ad vicinas diœceses commigrare, & monasticum Ordinem (quia in Virdunensi urbe non inveniebatur) alibi expetere; communicato Cleri Procerumque consilio, in ecclesia, sanctorum Apostolorum Petri & Pauli honori consecrata, ubi pretiosus Domini Confessor Vitonus cum suis quiescit & veneratur prædecessoribus & successoribus, Monachorum delegit turmulam aggregare … Expulsis ergo Clericis, [sub primo Abbate Humberto, defuncto an. 972] Monachos introduxit; quibus & ex sua proprietate, & de rebus matris Ecclesiæ, annuos proventus redituum, & victus vestitusque necessaria præordinavit, & congrua officinarum habitacula præparavit … Abbatem quoque eis instituit Humbertum, de cœnobio S. Apri Tullensis, sub regula S. Benedicti.

[2] Ita Hugo, ex Verdunensi Monacho Abbas Flavinianensis, Auctor Chronici Virdunensis, cœpti sub annum MC scribi, & ex Ms. Codice Collegii nostri Claromontani Parisiis editi tomo 1 Novæ Bibliothecæ Manuscriptorum Labbei pag. 132: [Huic post 6 intermedios successit Richardus,] ubi deinde pag. 136, dicitur, quod anno DCCCCLXXII idem Humbertus obiit pridie Nonas Decembris, & Adelmarus in ejus locum substitutus est: ac denique pag 159, Defuncto quoque Adelmaro V kal. Januarii, Adelardus substitutus est: & hoc defuncto XIII kal. Januarii, Ermenricus successit, qui in quantum valuit, locum ampliavit. Hoc etiam ad superna transvecto VI kal. Septembris, Rohaldus successit, & Rohaldo Lambertus. Post quem raptus est de cœnobio S. Felicis Mettensis Domnus Fingenius, Scotorum progenie oriundus: qui, quia locus idem per manum laicam aliquantulum neglectus erat, ad restaurandum eum, Abbas ibidem est ordinatus … Et hoc quoque defuncto … Domnus Richardus locum illum regendum suscepit.

[3] Richardus Wassenburgius, ecclesiæ Verdunensis Archidiaconus, Galliæ Belgicæ antiquitates per seriem & historiam Virdunensium Episcoporum usque ad annum MDXLIX Francico idiomate pertexens, licet fol. 216 post vitam Haymonis Episcopi XXXVIII, Richardi istius sub illo creati Abbatis Vitam subjuncturus, Sanctum Richardum in titulo appellet; ad calcem tamen solum ait, Finit Vita Boni Richardi Abbatis. Hugo Menardus & Gabriel Bucelinus, hic in Menologio, [Sanctus vulgo, & a quibusdam dictus Beatus;] iste in Martyrologio Benedictino, ipsum collocarunt cum titulo Beati; quo etiam usus Arnoldus Rayzzius in Supplemento ad Natales Sanctorum Belgicorum Molani. Expecto quem ei titulum daturus sit, in proxime edendo seculo VI Actorum suorum, Ioannes Mabilio. Interim satis habeo, Venerabilem appellasse eum, quem ampliori titulo nemo antiquiorum scriptorum docuit appellare. Certe Discipulus ejus, Hugo prælaudatus, Vitam Magistri prolixam intexens suo Chrouico, cujus illa bonam partem facit, nusquam absolute Beatum vocat; gratiam tamen Spiritus sancti invocat, ut beatitudinem ejus enuntiare se faciat, itaque appareat ipse laudabilis in Sanctis suis: per decursum deinde Historiæ, eumdem virum, Gratiam Dei, identidem vocat; hoc ei vulgo cognomen fuisse dicens num. 42. Num. 82 agit de concursu ad Sancti viri sepulcrum, frequentique ad ipsum curatione febricitantium, ac mox subjungit oblatam Rodulfo Abbati visionem Angelicam, qua declaratur, S. Madalveo in eadem crypta culto, par in gloria, parique cultu a Monachis celebrandus præscribitur; satisque cautum est, inquit, ab illa die, ut ejus memoria devotione recoleretur dignissima. Episcoporum Virdunensium series Ms. paulum ultra ætatem Richardi producta, solum Veneralibem Abbatem prætitulat. In Divionensi S. Benigni Chronico, quod Virdunensi Chronico subtexitur pag. 294, [ab antiquioribus solum Venerabilis;] & usque ad annum MCCXXIII protenditur; tantum habetur, quod anno MXLIV obiit Richardus, Abbas piissimus: cui successiit Walerannus, frater Hugonis Lingonensis Episcopi; & B. Richardus Virdunensis Episcopus, prædicti Abbatis de sacro fonte filius spiritualis; cui proinde, potius quam susceptori ejus, videtur Beati titulus seculo isto XIII fuisse vulgo attributus; id quod discuti poterit ad VIII Idus Novembris, quo obiit, quinto post Abbatem mense. Non etiam plus quam Venerandum aut Venerabilem appellat Everelmus, Abbas Altimontensis, in Vita S. Popponis, sub ipsomet Richardo Monachi facti, ac deinde Abbatis Stabulensis, & quarto post eumdem anno mortui, scriptor utrique coævus, quamvis num. 6 dicat, omnibus pene seculis justitia & probitate sui jam celebratum: ut videre est in Surio nostroque Ianuario ad XXV diem: seculo autem dimidio junior Sigebertus Gemblacensis, in Chronico ad an. MXXVII, enumerans Abbates, per quos eo seculo Religio florebat, laudat Richardum Virdunensem, pia gravitate, & gravi pietate discretum.

[4] Ut tamen Vitam ejus inter Sanctos his demus, movet non solum titulus Sancti, vulgo apud Virdunenses ipsi tributus, a duobus tribusve aut amplius seculis; [ejus tamen Vita hic datur,] sed etiam cultus aliquis specialis; jam inde ab ejus obitu delatus sepulcro, variisque publicis actis (ut mox videbimus) confirmatus. Nam cum anno MXCIX tertius a Richardo Abbas Rodulfus obiisset; ejus sepulcro, diligenter clauso & bituminato, tabula marmorea imposita est; & quia est in ingressu chori, ante altare S. Benedicti, ut ibi a Mandato quotidiano Fratres redeuntes prosternantur, & oratione finita memoriam Patris inibi quiescentis faciant, constitutum est: & ne cui grave videretur, [ob quotidianam ejus memoriam, statim a morte cœptam,] memoria quæ solita erat pro Domno Abbate Richardo dici post Matutinos, quæ quasi ob gravamen Fratrum a Rudolfo intermissa erat; quia id Fratribus aliquibus, apud quos ut dignum est Patris Richardi memoria celebris habetur, grave videbatur, repetita est; ne quasi causarentur memoriam illius intermissam, & hujus initiatam. Sed & usque hodie, inquit Hugo, bonus utrorumque Patrum successor, Lambertus videlicet antea Prior benedictus anno MXCIX, IV Nonas Aprilis, V die depositionis bonæ memoriæ Patris Rudolfi (unde intelligitur ipse Rudolfus XXIX Martii depositus fuisse Virduni. [& instauratam an. 1099] incertum quo die Flaviniaci defunctus) ante sepulcrum transiens, Oves sibi ab eo commissas illi reconsignat; & ut ab eo regantur & protegantur & Pastor & Oves, plerumque ore, semper autem animo ac devotione exorat. In his ferme finit Chronicon; ubi dubitarem, sitne, ab eis, potius quam ab eo, legendum; nisi id viderem unice posse referri ad Rodulfum, ex cujus morientis mandato, Monachis declarato, fuerat Lambertus electus.

[5] Quod apud posteros continuata fuerit ista qualiscumque Abbatis Rodulphi veneratio, nullo possum argumento docere: Richardi memoriam, numquam exinde prætermissam, confici rationabiliter potest, ex eo quod Corpus ejus anno MCCXXXVIII, [atque ob translationes corporis an. 1238 & 1600.] sicut scribit Menardus post Vitam, lib. 1 Observationum, deductam Pag. 260, translatum est in sacellum S. Nicolai, quod modo ab eo dicitur vulgo S. Richarii; & tandem circa annum MDC in ecclesiam, non procul a Sacristia, e regione S. Sanctini, Meldensis Episcopi & Virdunensium Apostoli, qui colitur XXII Septembris & X Octobris; eique lapis marmoreus est superpositus, quatuor columnis suffultus. Qua in translatione ejus casula, cingulum, & alia insignia Sacerdotalia, sine corruptione inventa sunt. Et supra, post narratum miraculum, patratum ad commendationem jejunii, etiam in morbo servandi; Servatur adhuc patera seu patina, in quam ejusmodi aqua, agrotanti bis infusa, in vinum conversa est, in sacristia ecclesiæ S. Vitoni Virdunensis; [reliquiasque reverenter servatas.] in quam solent Monachi aquam infundere; qua hausta, ex febre laborantes curantur … Quamvis autem tanti meriti sit B. Richardus, non tamen ejus festum in monasterio celebratur, quia nondum est in numerum Sanctorum adscriptus. Sed neque celebrabatur festum S. Popponis, antequam prædictam ejus Vitam Suriano operi insertam vidisset Baronius, indeque occasione sumpta retulisset in Romanum Martyrologium; idem verosimiliter facturus, si Wasseburgium vidisset, scivissetque in cœnobio Virdunensi vulgo Sanctum dici.

[6] Quæ cum ita sint; non possum satis mirari, inquit Menardus, quæ de Richardo scripta sunt a S. Petro Damiani Epist. 2 ad Viros illustres, Vir quidam, [Visus est alicui, in purgatorio, ob nimiam fabricandi curam;] raptus in spiritu, persoporem ductus est in infernum, & diversa pœnarum genera conspexit, inter quos vidit Richardum, Abbatem Virdunensem, velut excelsas machinas erigentem, & anxium atque solicitum, tamquam munita castrorum propugnacula construentem. Hoc enim morbo laboraverat Abbas ille dum viveret, ut in exstruendis inaniter ædificiis omnes fere diligentiæ suæ curas expenderet, & plurimas Ecclesiæ facultates in frivolis hujusmodi næniis profligaret. Quod ergo fecit in vita, hoc perferebat in pœna. Scripta est Epistola, æque ac prima, ad Cinthium, Præfectum Urbis, tamquam justitiæ æquitatisque cultorem summum, & populum sibi commissum non minus verbo quam exemplo instruentem; atque adeo diu antequam in Henricianas partes transgressus Cinthius, anno MLXXV sacrilegas manus in Gregorium Papam VII injecit. Recte autem arbitratur Menardus, esse ista intelligenda de pœnis purgatoriis; cum non sit adeo grave flagitium, & ipso inferno dignum, infanas substructionum moles meditari. Recte etiam adnotat, quod novum non est, sanctos viros luisse pœnas in purgatorio, ob leviusculas quasdam noxas; sicut de S. Severino Coloniensi, S. Paschasio, & S. Udalrico Episcopo Augustano legimus. Exempla alia vide ad Vitam S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis, [sicut & alii quidam ob leves nozas.] XXV Maji, Comm. prævii num. 9. Quid quod idem, qui ista de Richardo in sopore cernebat; dum hinc inde, utique eodem in loco, plurima curiosus attendit, visus est sibi videre Gothifredum seniorem, Tusciæ Ducem, qui ad faciendam justitiam nimis fuerat intentus; in aureo subsellio præsidentem; cui duo Angeli videbantur assistere, & flabella manibus ventilantes, conabantur æstus in ejus facie (quos scilicet ad purgationem patiebatur) more ministrantium temperare; unde apparet qualis infernus intelligatur, a viro isto pio conspectus.

[7] Porro ad Vitoniani monasterii commendationem non exiguam facit, quod, teste prædicto Menardo, postquam circa annum MDC in eo regularis disciplina, juxta Regulam S. Benedicti, est restaurata a venerabili Patre Domno Desiderio a Coria, ejusdem monasterii Præposito (jam enim a tempore Nicolai Psalmi circa medium seculi superioris, titulus Abbatis Vitoniani Episcopali unitus fuit) ex ea reformatione manarunt Congregationes duæ, [Ex illo monasterio, sub annum 1600 progressareformatio, per Lotharingiam & Galliam:] SS. Vitoni & Hildulfi in Lotharingia, atque S. Mauri in Gallia; quæ postrema ad eam virtutis claritatem ascendit ut prima Cluniacensis reformationis tempora, Ordini Benedictino reducta peripsam in Gallia videantur; cum insigni omnigenæ eruditionis præsertim sacræ incremento, prout tot illustria opera, per istius Congregationis alumnos quotidie prodeuntia in lucem, Orbi loquuntur universo.

[8] [Vita datur ex Chronico Virdunensi.] Iam quod ad Venerabilis Richardi Vitam attinet, eam ex Chronico Hugonis prælaudati damus, more nostro divisam in Capita, & Notis illustratam; omißis subinde paucis, quæ, ad ejusdem temporis historiam spectantia, ut Chronicorum fert stylus, intexuntur; & alias ad Sanctos, adeoque ad opus nostrum, non spectant. Non habuit Hugonis Chronicon Wasseburgius; sed in decursu Vitæ a se Gallice contextæ allegat Historicum, qui scripsit Vitam boni Abbatis Richardi: quam Vitam, siquidem adhuc extat, [quæ interim ex illo & Menardo delibatur.] omnino nancisci optamus. Præterquam enim quod quædam haud paulo aliter narret quam Hugo, refert etiam miracula quædam & visiones præteritas ab illo. Interim placet, ex lib. 1 Observationum Menardi ad Martyrologium Benedictinum, dare quam ipse Latine exhibet Vitam, compositam ut ait, ex veteribus monumentis monasterii S. Vitoni: quia eam cum Gallica Wasseburgii conferens, juvenio Monumenta illa verbotenus fere assumpta, ex eadem quam iste allegat Vita, quamvis stylo forte succinctiori.

[9] [alia, quā usus Wasseburgius desideratur,] Rayzzius, præter Wasseburgium, usum se profitetur Monumentis Mss. monasterii S. Vedasti: nam etiam hujus loci Abbas fuit Richardus, ipsique pro se Priorem substituit Fredericum, fidelem suum a principio monasticæ conversationis socium, sed annis viginti septem præmoriturum; cujus præcipua Acta illius vitæ interseruntur; adeo ut opus nihil sit de eo seorsim agere, licet verum aliquem cultum obtineret. [& compendia indicantur.] Nullum autem vel obtinuisse olim, vel jam obtinere probatur; cum nec sepulcrum monstretur, neque dies mortis inveniatur litteris consignatus; etsi forte Beatus apud Vedastinos audiat; ideoque Rayzzius, tali titulo eum honorans post Richardum, hujus elogio ipsius quoque elogium subjungat. Bucelinus, allegans allegatos a Menardo, hunc solum secutus est. Omnes autem cum Hugone conveniunt in aßignandis anno & die mortis, scilicet XIV Iunii MXLVI: addiderim vero, quod anno eodem (qui habuit litteram Dominicalem E, Pascha vero celebravit XXX Martii, Pentecosten XVIII Maji) Dominica a Pentecoste quarta concurrerit cum XIV Iunii prænotata.

VITA
Ex Chronico Virdunensi Hugonis Abbatis Flaviniacen.
Edito in Bibliotheca nova Mss. Philippi Labbe.

Vener. Richardus, Abbas S. Vitoni Virdunensis, in Lotharingia

BHL Number: 7219

EX CHR. H. FLAV.

PROLOGUS.

Defuncto a Fingenio, Abbate monasterii S. Vitoni, cujus, Scotorum progenie oriundi, [Auctor, scripturus Vita sui Abbatis,] adventum, peregrinationem, & conversionem qui plenius nosse desiderat, in Vita Theodorici b, eximii Mettensis Episcopi scire potest; cum enim, post Adalbertum, Virdunensem Episcopatum c Heimo sortitus esset; Domnus Richardus locum illum regendum suscepit. Cujus vitam, mores & actus, nobilitatem generis, initium conversionis, studium religionis, & perseverantiam perfectionis, [petit gratiam Spiritus sancti.] humilitas nostra, sensu licet tenui & sermone rustico, scribere gliscit: quia si quid sumus, cum nihil simus, totum, post Deum & Sanctos ejus, adscribendum est meritis d ipsius: unde invocandus est nobis spiritualium charismatum distributor Spiritus sanctus, ut beatitudinem ejus, suo quidem sensu, nostro ore enuntiet, ut laudetur in operibus suis, & appareat mirabilis in Sanctis suis e.

ANNOTATA D. P.

a Infra num. 12, dicitur obiisse Fingenius 8 Octobris, 1004.

b Theodoricus vel Deodericus, de quo ad an. 964 Sigebertus Gemblacensis ita: Adalberone Metensium Episcopo mortuo, Deodericus, consobrinus Ottonis Imperatoris, Episcopus subrogatur. Hic, ut legitur, inspiciens primas litteras nominum omnium Metensium Episcoporum, quas Angelus Domini dicitur dedisse S. Clementi, primo Metensium Episcopo; & notans, alias auro, alias argento, alias viliori metallo, pro meritorum qualitate, esse annotatas; cum videret etiam litteram sui nominis argento esse prænotatam, [Theodorici Ep. Metensis laus] dixisse fertur, se in Episcopatu tanta bona fore facturum, ut ipsa nominis sui littera merito deberet auro annotari: cujus bonæ intentionis initium ostenditur in cœnobio sancti Martyris Vincentii, fundato in ipsius urbis insula. Obiit senex an. 983 die 7 Sept. quod etiam ex Obituario Cathedralis habet Meurissius. Saussajus tamen, ut Sanctum, refert 18 Iulii; & nomen ejus post mortem apparuisse ait auro prænotatum. Utriusque rei fides penes ipsum sit: interim habemus ex Meurißio (qui omni religiosiori titulo abstinet, æque ac Sammarthani aliique) post annos 300 refossa ossa, reperta esse involuta casulæ adhuc integræ, coloris ex violaceo subnigri, qua induitur quotannis Celebrans in ejus anniversario 7 Sept. quando eadem ossa, capsæ inclusa ligneæ, a monachis deferuntur, ponunturque supra fossam primi sepulcri. Vita autem hic indicata verosimiliter illa est, quam bono cuidam Sigeberto (diversum puto a Gemblacensi) adscribit Meurißius, ejusque initium exhibet rythmo Latino. Integrum nancisci velim; tumejus, tum Abbatis Fingeni causa, si forte alterutrius aliquis cultus interea nobis probetur, ob quem mereantur locum in hoc opere.

c Adalbertus, eidem Hugoni & aliis antea dictus Adalbero, obiit XIV kal. Augusti … & successit Heimo anno DCCCCLXXXVIII.

d Sub finem Chronici pag. 235 digrediens Hugo, ad miserationes Dei erga se gratanter commemorandas; Tu me, inquit, Domine, sub specie discendi seculo adhærere volentem, per servum tuum Abbatem Rudolfum a vanitate seculi subripuisti, circa an. 1085, annos circiter 19 numerantem: siquidem anno 1097 annum ætatis 32 egisse se ait pag. 242: unde liquet, natum annis 20 post mortem Richardi. Hujus ergo, jam in cælis beati, meritis hic adscribit quod est; quia iisdem adscribebatur tota Vitoniano monasterii religio, quam Hugo ipse sub Rodulfo, ipsius Vener. Richardi discipulo præstantißimo, hausisse se fatetur.

e Divisionem Capitum editionis Labbeanæ, instituto nostro minus commodam, dißimulaturus, propriam & magis conformem operi huic facere aggredior: prænoto autem istam divisionem ultra caput XXX non extendi, per negligentiam librariorum; quorum defectus supplere pergo usque ad finem Vitæ; quid idem faciendum in reliquo Chronico, notando istic novo Capitisnumeralem zyfram, ubi ad novam lineam scriptio rediens, id faciendum fuisse indicat.

CAPUT I.
Educatio, Archidiaconatus Remensis, & ingressus Richardi in monasterium S. Vitoni cum Frederico Comite.

[1] Extitit igitur nobilissima Francorum stirpe progenitus, patre … [Waltero.] a matre vero … [Theorada] & ab ipsis infantiæ rudimentis litteris liberalibus in Ecclesia sanctæ Mariæ Remensis institutus: [Pie educatus in ecclesia Remensi,] quæ Ecclesia tanto tunc vernabat religionis decore, tot personarnm nobilium & religiosarum, quas ipsa in se educaverat, sibi applaudebat honesta numerositate & decenti honestate; ut religione ipsa præemineret omnibus Ecclesiis Belgicæ, formaque esset omnibus honeste vivendi recteque conversandi, in castitate, in scientia, in disciplina, in correptione morum, in exhibitione bonorum operum. Probat hoc Domni & vere sancti Constantii, Canonici ejusdem Ecclesiæ, pia, constans, & fidelis constantia; itemque b alterius Constantii imitanda & recolenda in pauperes laudabilis rerum suarum profusio, [(in qua etiam duo Constantii] & totius patrimonii dispersio: quorum alterum ipsa sua commendat religio, & opera misericordiæ; alterum adeo pauperum prædicat miseratio, ut ipsi soli inventi sint, qui tanti viri dum deflent obitum, prædicant meritum; & dum funus illius grata sedulitate officiosi procurant, dum ad Missæ solennia quæ possunt pro requie ejus munuscula offerunt, dum omnes insimul circa corpus aggregati suam deflent desolationem, & suam in tanti eleemosynarii inge minantes conqueruntur destitutionem, [eleemosynia clari floruerunt);] ejus nimirum vitam miris laudibus extollunt; & siquid humanæ naturæ vitio in eo corruptum est, id suis lacrymis tegunt & operiunt. Ideo autem horum constantiam ad exemplum fidelium hic inseruimus, ut agnoscat qui legerit, tot & tales viros in palæstra sanctæ Remensis Ecclesiæ nec sine magistris desudasse, nec sic solos evasisse carneæ molis carcerem, ut non reliquerint aliquos sui propositi testes & cooperatores, qui eorum & vestigia imitati, & fidei virtutem sint amplexati.

[2] In hac ergo Ecclesia religiosæ indolis puer Richardus litteris traditus imbuendus, brevi singula percucurrit. quæ magistrorum solerria percurrenda signavit. Cœpit etiam altiora meditari, & quæ a magistris non didicerat, vivacitate & perspicacia docilis ingenii attente rimari; ut agnosceretur ab omnibus, magni eum futurum esse præconii, quem sic commendabat acumen intellectus, [post insignem in litteris ac virtute progressum,] secretorum & mysticorum capax, cooperante & præcedente gratia Dei. Transivit itaque in eadem urbe, proficiens usque ad perfectam incrementorum ætatem; & qui erat acer ingenio, statuit sibimetipsi normam vivendi, recidens in se noxia, quæ in aliis solerti vigilantia reprehendebat. Probat hoc religiosa vitæ ejus conversatio, & continuata malorum redargutio, qua tantum abuundabat animi ejus directa simplicitas, [sit ibidem Præcentor & Archidiaconus.] ut pro zelo Dei & æmulatione justitiæ, Præcentoris & Archidiaconi ei officium committeretur, & magisterio ejus dispositio Remensis Ecclesiæ traderetur. Cui officio quam strenue, quam prudenter, quam solerter invigilaverit, ne nimii fortasse laudando inveniamur, silere decrevimus: maxime cum & silentium ipsum laus ejus sit; quia si totam substantiam nostram in laudibus ejus superextenderemus, minus esset quod diceremus ad id quod dicendum esset. Jubilat in laudibus ejus Remensis Ecclesia, quia & ipsa ejus devotio, qua in ea fideliter laboravit, laus ejus est.

[3] Utebatur potestate sibi tradita in ædificationem, non in destructionem; [Justitiæ tenax,] habens libertatem vocis judicio suo confutare reos & convincere, nulliusque personam in judicio accipere. Quibus rebus ita cognitus erat omnibus, ut absens etiam, pro sui reverentia & inflexa constantia, a cunctis timeretur: & pariter omnes senes cum junioribus Richardi inadulatam gravitatis censuram reverebantur. Erat enim vere religiosus, orationibus continuis vacans: cui etiam moris erat Psalterium ex ordine quoquo die dicere; & primos quidem quinquagenos, prostrando manibus ad terram deflexis dicebat, quinquagenos erectus, quinquagenos non prostratus toto corpore, sed suspensus, articulis pedum manuumve sustentatus, perorabat. Solebat etiam ante Crucem orationes quotidianas dicere, quarum hæc erant omnium versuum initia, [& orationibus deditus,] Adoro te Christe crucem ascendentem, & benedico te. Quas cum die una, multa perorasset instantia; surgens ab oratione, & Crucifixum cum lacrymis aspiciens, audivit vocem dicentem sibi; Tu me in terris benedixisti, & ego benedico te: & elevata dextera, qui erat in forma crucis, benedixit eum. Qua dulcedine compunctus, gratias egit Sacerdoti summo, & cœpit jam tanto arctius perfectiora meditari, [a Christo benedicitur.] quanto gratiosiorem circa se agnoscebat dulcedinem miserentis Dei. Hoc nos Rodomi c positi, a viris religiosis audivimus, qui & ipsi se fatebantur audisse ab Hugone, cognomento Grammarico, viro strenuo & religioso, Rotomagensis Ecclesiæ Archidiacono; qui Remis in ecclesia S. Mariæ præsens adfuit; quando hæc gesta sunt.

[4] Verum, cum indies fervore religiosi propositi ad altiora penna devotionis sustolleretur, & contemptores mundi, [omnibus in pauperes distributis,] suimetipsius abnegatores miraretur, Deumque in figura crucis positum veneraretur, sequaces suos ad se invitantem & dicentem, Qui mihi ministrat, me sequatur; rememorans quia parum esset ministrare Domino, in quo nulla esset perfectio, nisi & sequeretur eum; delegit Deo firmius adhærete, quoniam bonus est, & beati quisperant in eum. [Ioa. 12. 26] Cœpit igitur larga manu quæ circa se erant dispensare pauperibus: & licet a primis annis compassionis in eo opera claruerint, tamen quo amplius miseria seculi & fallax ejus gratia temnebatur, [deliberanti maneretne inter suos,] eo magis instabat misericordiæ operibus; ut nudus Christum sequi, & pauper pauperem imitari valeret; qui propter nos minoratus paululum ab Angelis, de pauperibus nasci, & in præsepio reclinari voluit, ut esset piorum cibaria jumentorum. Ubi vero cuncta distracta sunt, nec desideria dilatione consopita, quia sancta erant, quin potius augmentata; cogitationum inundantium, quas perfectioni studens fidelis anima patitur, violento impetu sedato, ad portum quietis appulsus fixit anchoram spei; & quia deliberaverat jam ut iret, cœpit iterum anxiari quo iret, quem sibi locum stationis eligeret; ubi plantatus, in interna cordis amœnitare viridesceret.

[5] Volebat enim hoc quod dictum est patri credulitatis nostræ Abrahæ, Exi de terra tua & de cognatione tua, ad litteram implere; sed considerabat, non sine fructu fore, si inter suos positus, factusque eis forma vitæ honestæ, præberet eis exemplum sequendi Christum, adipiscendo Religionis propositum. [Gen. 14. 1] Considerabat rursus, difficillimum esse, inter notos & affines, gravioris propositi intentionem apprehendere; ubi aliquando certa est via periculi, incerta salutis; [an vero hos quoque dimitterat;] cum retrahit hominem, iam Deo proximantem, amor propinquorum; & reverberat aciem vultus, qua Deus intuendus esset, caritas carnis, & multimodæ punctiones seculi, quas non adeo graves sentit qui opportunitatem sentiendi vitat & refugit. Inter has & alias multiplices repugnantium sibi invicem carnis & spiritus deliberationes, affuit adjutorium Omnipotentis; & famulo suo desudanti in palæstra glorioso certaminis, solatium præbuit cujusdam fidelis sui, qui sub chlamyde mundanæ dignitatis absconditum gerebat probatissimum militem Christi. Fredericus nomen erat viro; generosa satis ejus & alta propago. Comitatus honore vigebat, & quod maximum est, Comitatum mentis indole perornabat. Pater ejus Godofridus d erat, vir probitate, gratia, & divitiis, [socius offertur Fredericus Comes nobilissimus;] & honoribus inter Magnates Regni nominatissimus. Habebat & alios filios, Adalberonem, Virdunensem, quem diximus, Episcopum; Herimannum quoque, Comitem nobilissimum; Godefridum quoque & Gozelonem Duces. Herimannus e, qui & Hezelo, Mathildem duxit uxorem, ex qua genuit duos filios, bonæ spei arbores, Gregorium, & Godefridum, & filiam Odiliam, quæ fuit Abbatissa ancillarum Dei in Monasterio f sanctæ Odiliæ: habuit & alium ex concubina filium, nomine Godefridum. Godefridus vero g Dux, in divitiis & gloria absque liberis consenuit. Gozelo autem Dux Godefridum filium, qui accepta uxore h Bonifacii postea factus est Marchio, heredem reliquit.

[6] Hac ergo generosa stirpe creatus Domnus Fredericus i, in sublimitate honorum positus, mensurarum suarum limites attendebat, [qui Christianæ humilitatis studio ductus.] ne in præcipitio pedem poneret: ideo bonum intentionis suæ finem adeptus est, qui extra fines suos vagatus non est. Hostibus terribilis, amore justitiæ spectabilis, pauperibus largus, dapsilis in donis; in parcendo pius, in ulciscendo severus: qui etsi Palatium frequentabat, in sterquilinio tamen cum beato Job sedebat: quia si qua illicite gerebat, ea ad mentis oculos pœnitendo reducebat. Sedebat in sterquilinio, quia cum ante se peccatorum stercora cernebat, si quid elationis in animo surrexisset, inclinabat: & quanto se pulverem & cinerem cum Deo loquens æstimabat, tanto celsius usque ad honorem divinæ collocutionis ascendebat. Hinc est, quod ita vere humiliatus est, ut ad alta virtutum surgere veraciter posset, Agit enim hoc pia Dei miseratio erga electos suos, ut quanto se infra seipsos despiciunt, tanto sublimius ad amorem Dei subrigantur, & eo magis videant claritatem Dei, quo eos magis, ne de se magna sentiant reprimit virtus veræ humilitatis.

[7] Cum itaque ad Conditoris sui desiderium totus diutina meditatione incalesceret, & jam aperte mundi lenocinia despicere, [sanctioris vitæ consilium Richardo aperit:] & Deo tota intentione adhærere cuperet; videretque homo in seculo constitutus pernecessarium sibi fore, ut hoc suum desiderium cuilibet Religiosorum propalaret, cujus relevaretur consilio & orationibus firmaretur; visum est ei, divina utique faciente clementia, ut virum religione nominatissimum, Richardum videlicet, de quo in præsentiarum agitur, expeteret; & ei tamquam sibi alteri seipsum crederet; cum eo arcana cordis sui participaret; illum esse consiliarium qui nihil haberet fallax, nihil simulatum, nihil corruptæ pacis amicum. Venit ergo, & dum unius voluntas aperitur, aut bonum desiderium revelatur, [cum eoque statuit fieri monachus ad S. Vitoni,] & ut perficiatur alterna confirmatione roboratur; decretum est communi voto, & ex sententia utrimque deliberatum est, ut pauper quilibet locus eligeretur, in quo honor Dei & rigor Regulæ conservaretur, ubi novi Christianæ paupertatis amatores exerceri, & sic demum alios in spiritualis tirocinii exercitio instruere possent. Delectus itaque locus Virdunum civitas fuit, & in ea monasterium Apostolorum Petri & Pauli, & sancti Confessoris Christi Vitoni, quod & ab antiquo fundatum, & Sanctorum patrociniis gloriosum, & religionis erat ordine insignitum. Erant enim in eo boni viri & religiosi, licet perpauci, sub disciplina Abbatis Fingenii, a Scottorum partibus oriundi, qui illo causa religionis convenerant. Huc sane cum se conferre destinavissent, ad hoc tamen exploraturi convenerunt, ut opinioni minus creduli, oculis attenderent, si eo se cœnobio recluderent.

[8] Erat in eadem urbe & aliud monasterium, a Wigfrido k Episcopo constructum, in quo eis videbatur melius eos ingredi debere pro loci opportunitate: quia illud prius cœnobium loci l angustia & situs asperitas minus commendabat, [deinde ambo dubitantes Odilonem Ab. Cluniac. adeunt;] licet rigor Ordinis in illo melius servaretur. Æstimationi vero suæ minus fidem dantes, Cluniacense cœnobium pari voto expetere decreverunt, quod & religione præcipuum, & divitiis opulentissimum esse videbatur: ut a Domno Odilone Abbate consilium quærerent, & obtento acquiescerent; aut certe, si sancto viro sanius videretur, ibidem sub eo remanerent. Iverunt ergo: sed sanctus vir, prophetiæ spiritu plenus, caritatisque virtute refertus, viros egregios & in Christi amore ferventes, gratulanter susceptos, ad solum proprium remisit; inculcans eis & præcipiens, [qui suadet priori consilio inhærere.] ut in monasterio, quod primum delegerant, & ubi se devoverant, vota sua Deo redderent, maxime cum ibi vigeret fervor Ordinis; adjiciens, posse per eos fieri in processu temporis, ut habitacula servorum Dei, nunc modica, postmodum crescerent; & fieret eorum industria locus ille insignis, qui nunc videbatur angustus & despicabilis.

[9] Intueri plane libet flammam caritatis in corde Odilonis, quæ per beatum Job lex Dei multiplex dicitur, quia cujus mentem plene ceperit, [Elucet in hoc caritas S. Odilonis,] hanc ad innumera opera multiformiter accendit. [Iob. 11. 6] Hac enim actum est, ut vir beatus ea quæ sibi ab altero fieri expectaret, eadem cogitaret alteri facienda. Hac etiam actum est, ut proximum ut seipsum diligeret, ut bona quæ valeret proximis impenderet, & implendo non tumeret. Hac nihilominus fit, ut quo se vir sanctus in solo Dei & proximi amore dilataret, eo quidquid a rectitudine discrepat ignoraret. Hac quoque actum est, ut ceteros tamquam se diligens, per hoc quod rectum in aliis conspexit, quasi de augmento proprii provectus hilaresceret. Quis namque Prælatorum hoc nunc faceret, quod virum sanctissimum tunc constat fecisse? Quis tot & tales viros, fama ubique celebratos, si ad se declinare contingeret, [non quærentissuum commodum,] ad alia loca demigrare moneret; & non eos potius sibi, favore, gratia, vel precibus, seu qualibet arte retinere tentaret? quod etsi non posset, tamen eos invitus, & non sponte a se dimitteret, dolens quasi quos numquam habuerat dimitteret. Quantos nunc in Ecclesia Dei Prælatos aspicimus, qui provectum alterius, videntes suum non esse, fastidiunt? Quibus omnibus Odilonem præferendum merito censemus, ad cujus gloriam spectat, si quid per eos, quos nobis attribuit ecclesia cui attributi sumus, in Ordine & Religione fructificat.

[10] Redierunt ergo novi monasticæ Religionis tirones Virdunum, & provoluti genibus Patris monasterii, aditum precabantur. Quos cum senior cerneret, & viros virtutis ad toleranda opprobria, conculcationes; & verbera minus idoneos & delicatos putaret, paupertatemque loci cum illorum metiretur divitiis, ægre assensum præbebat; quia mentes eorum in divino amore roboratas non noverat; quas si novisset; nec momento introitum illorum distulisset. Cessit tandem, [Illi a Fingenio admittuntur.] & petentibus assensum præbens; ingressum annuit; quia voluntas Dei fuit; ut cito eis occurreret quod volebant. Sociati itaque congregationi monasterii, facti sunt omnibus forma patientiæ & humilitatis; ut liquido cognosceretur a cunctis, præventos eos esse gratia conditoris Dei: protectionis enim divinæ gratia perlustrati, majori satis ardore diligere cælestem patriam cœperunt, quam prius in terrena dilectione flagrabant. Deus namque, cujus vera hereditas lux est, & defectus luminis ejusdem nullus est; ita eos sua dilectione illustraverat, ita eos visione sua reficiens repleverat; ut novæ spei spiritu mentes eorum afflatæ, semetipsas, quales in vetusta cogitatione fuerant, obliviscerentur; ut nihil jam eis, nisi quæ æterna sunt, placerent; & despectis transitoriis, sola, quæ permanent, requirerent.

[11] [nequidquā Richardum] Quia vero venerabilis Richardus, absque permissu & licentia Archiepiscopi Remensis monasticum habitum susceperat, [reposcent Archiepiscopo suo] conquerebatur etiam Canonicum suæ Ecclesiæ ab ea inordinate recessisse: quamobrem eum conabatur repetere. Quod ubi ad aures Fingenii Abbatis pervenit; evocato eo, rem ordine pandit. Ille, Patre consolato, Remensi Archiepiscopo chartulam misit, hæc continentem: Si spiritu ducimini, non estis sub lege. Quam ille suscipiens, & vim verbi diligentius intendens; Merito, ait, abiit, qui spiritu Dei ductus est, & ideo a nobis repetendus non est. Sic confutata repetentium eum calumnia est, imo magis ad imitandum eum accensa multorum devotio est. Regebat tunc Ecclesiam Arnulfus, Lotharii Regis, qui quintus a Karolo Calvo fuit, filius; qui Traditor cognominatus est, ob id, quia civitatem patruo suo Karolo m reddidit, cum doleret, Regnum alienæ stirpi datum, & suæ præreptum.

ANNOTATA D. P.

a Nomina, Parisiensi Ms. deficientia, supplent Wassenburgius & Menardus: sed prior appellat matrem Theodoram, quod minus placet.

b Cum hic tam manifeste distinguantur duo Constantii; miror quomodo Marlotus, in Hist. Remensi part. 2 pag. 79, locum hunc mutilet, ut unum faciat, quem ait Decani functum officio, sub Pontificatu Ebali & Widonis, quorum prior an. 1023 electus, posterior 1055 defunctus est. De altero tradit Anselmus in Itinerario Leonis, veterem basilicam, super cryptas Martyrum constructam, non reparasse solum, sed & frontem eleganter condidisse, ac Dei famulos ibidem in ejus obsequium aggregasse: idem vel alius in Necrologiis cum elogio memoratur, obiitque X kal. Aprilis, quo Remense Capitulum ad prædictam [S. Mariæ] ecclesiam pergit, ubi Missa solennis celebratur pro defunctis.

c Rotomagum, Normanniæ caput, scriptoribus Francicis, teste Valesio, Rodomum, & Rotmum etiam dicitur; vel terminatione masculina, sicut Rotomagus, sic & Rodomus, ac Rotmus.

d Godefridus senior, cognomento Barbatus, Wasseburgio Ardennæ, Bullonii, & Virduni Comes; cui secundis nuptiis juncta Mathildis Saxonica, antea uxor Balduini Comitis Flandriæ, & ex hoc mater Comitis Arnulfi.

e Hermannus, pro Haymone Episcopo, cui Virdunensem Comitatum frater Fredericus cesserat, eumdem administravit.

f S. Othiliæ monasterium, in Alsatia conditum circa an. 690, ab eadem prima sua Abbatissa nomen habet, ubi & ipsa colitur 13 Decemb.

g Godefridus Barbatus, Dux Lotharingiæ, obiit an. 1019; uxorem dicitur habuisse Geltrudem, quam alii Berengarii III Italiæ Regis, alii Bavariæ Ducis filiam dicunt; ex eaque genuisse filiam Ittam, Rapetoni Habspurgico nuptam. Succeßit ei in Ducatu frater Gozelo.

h Bonifacius, Tusciæ Marchio, secundus maritus Beatricis Lotharingæ, quæ illi celeberrimam ComitissamMathildem genuit, an. 1046: ipse vero occisus Mantuæ 1049, thorum vacuum reliquit Godefrido, Marchioni per uxorem facto, sub an. 1054.

i Addit Wasseburgius, quod Ecclesiæ Virdunensi restituerit Fredericus, quæ majores abstulerant, centenariorum jura; ac denique suum Comitatum donarit Episcopo; post eam donationem Hierosolymam profectus.

k Alias, Wilgfridus & Wicfridus, Monachos posuit in æde S. Pauli, quæ prius S. Saturnini vocabatur, inquiunt Sammarthani: obiit an. 987, in eadem S. Pauli æde sepultus.

l Solum novem istic tunc fuisse Monachos, ait Wasseburgius.

m Carolus, Ludovici IV filius, Lotharii frater, patruus Ludovici V, Regum Carolidarium ultimi, regni administrationem frustra conatus vindicare, non solum spe sua excidit; sed etiam, ob suum ad Otthonem II confugium, judicatus rebellis, debita sibi successione post mortem nepotis exclusus a Francis est, Hugoni Capeto, penes quem regia potestas diu fuerat, tandem etiam sceptrum, deferentibus dicam? an permittentibus? Carolus autem, Dux quidem Lotharingiæ fuit ab Imperatore fuit creatus; sub solo tamen Comitis titulo sepultus invenitur Trajecti ad Mosam, tamquam patrio & ex Francia allato. Vide Paralipomena nostra ad Chronologiam Pontificiam pag. 66 & 67. Traditor tamen dictus Arnulfus est, quia Hugoni & Roberto Regibus sacramentum fidelitatis dixerat, & convictus fuit proditæ Urbis, ejus culpa misere direptæ.

CAPUT II.
Abbas ordinatus Richardus, S. Henrico Imp. innotescit: ecclesiam novam struit, adjuvante Frederico, & multæ humilitatis exempla dante: suscepta plura monasteria.

[12] Procedente igitur tempore, Domno Fingenio Abbate ad superna evecto VIII Idus Octobris, & in monasterio a S. Felicis tumulato, cum de electione substituendi Abbatis ageretur in præsentia Heimonis Episcopi; [Abbas factus Richardus an. 1004,] &, ut in talibus assolet, diversi diversa sentirent, & varia quorumdam haberetur electio; ad interrogationem Pontificis repente puerorum b voce electus Domnus Richardus, consona omnium voce laudatur; Episcopo in laudes Dei erumpente, & dicente; Ex ore infantium & lactentium perfecisti laudem, Domine Deus. Et utique justa Pontificis enuntiatio, quia ore infantium & lactentium facta electio, laus Dei erat & glorificatio, qua erat laudandus & glorificandus in fideli suo. Confirmata sane electione & scripto roborata, deducitur ab Episcopo novus Jacob in cordis lætitia; & benedictione data more solenni, prælatus est custodiæ gregis Domini. Aderat jam tempus ut impleretur prophetia beati viri Odilonis, quod per eum & Dominum Fredericum, locus antea permodicus insigniretur, ut & ipse B. Odilo de profectu illorum, tamquam de suo, gratularetur. Suscepta itaque Prælationis sarcina, studuit elationem & jactantiam cavere: sciebat enim oportere sibi, prodesse Fratribus magis quam præesse. Cui tantam Deus contulit gratiam, ut a Regibus & Principibus, a divitibus & mediocribus, miro diligeretur affectu: quia & congruum erat, ut quem Deus perfuderat gratia, ab omnibus amaretur. Ordinatus vero est per manum Domni Heimonis Virdunensis Episcopi, anno ab Incarnatione Domini MIV, cum post Ottonem III secundo jam anno principaretur c Heinricus, consanguineus ejus, qui * IX d regni sui anno Imperator creatus est.

[13] Hujus ergo Principis Curiam, pro quibusdam negotiis, Domnus & Pater Richardus adire compulsus, venerabilem Fredericum secum duxit; qui & de Imperiali sanguine procreatus, [cum Frederico ad S. Henricum accedit:] & Principibus Regni erat notissimus: ut quod per se posse diffidebat, illius obtineret gratia, cui aliquando dum esset inseculo tota parebat Curia. Verum, dispositis sedibus, & residentibus Abbatibus, astantibus etiam regni Primatibus, cum longe inferius resideret Pater mitissimus; & memorabilis ejus Monachus, ut Regis & Principum consanguineus, inter primos Palatinis consiliis interesset, eminentiorique loco sederet; ratus non sibi fore utile, si Patri cui suberat præemineret sessionis ordine, rem fecit memorabilem, & imitandam posteris. Surgens namque a latere Principis, & suppedaneum suum ipse ferens, Abbatem suum petivit; & posito ad pedes ejus suppedaneo, in eo ipse resedit; [ille ante Abbatem suum sedere recusans,] dans omnibus Monachis, cunctis postmodum futuris seculorum seculis, formam veræ humilitatis; & quod vere exaltatur, qui sponte pro Deo humiliatur.

[14] Hoc ergo ejus factum omnibus fuit miraculo, & laudi datum est, quod non pro laude hominum, sed pro divino famulitio & paterna reverentia celebratum est. Nam regalis magnificentia, humilitatem nobilitatis illius amplexata, Christumque in famulo suo devote venerata, cum eum ad se invitasset, & ille a pedibus Patris avelli nollet, Rex altiori ingenio viri prudentiam admiratus, Abbatem ad se evocatum e latere suo sedere fecit, atque post eum Domni Frederici sedem sisti præcepit. Sic familiaritatem Regis & Principum adeptus Domnus Abbas Richardus, in brevi, sapientia, consilio, [facit ut ille coram Imperatore exaltetur,] astu, prudentia, & honesta conversatione cunctis manifestatus est; ut in negotiis curialibus disponendis nullus illo utilior, nullus prudentior, nullus validior aut acceptior judicaretur. Probat hoc Principalis erga eum liberalitas, qua, pro amore ejus, Virdunense, cui præerat, dilexit cœnobium; ut dona ei ingentia in auro & argento, in palliis & sacratis conferret vestibus; & totum se adeo in amore ejus transfunderet, ut miraretur qui videret.

[15] Obtentis igitur, pro quibus abierat, Abbas religiosus, ad monasterium suum reversus est; cœpitque velle fieri tanto propinquior Deo, quanto per gratiam ejus Regi & Principibus, [Diffusa late Richardi famā] Pontificibus & quibusque præpotentibus erat acceptior. Cœpit enim totum se solicitius divinis mancipare cultibus, dominicis die noctuque vigilare laudibus, commissos sibi religiosis assuefacere moribus: ita ut per totam Neustriam & Austrasiam, Franciam atque Burgundiam, diffunderetur sonus sanctitatis ejus, fieretque omnibus in propatulo sanctimonia ejus. Fuerat ad eum grandis undecumque concursus: alii ejus se subdebant magisterio, postposito mundi fallentis lenocinio; alii filios ei offerebant erudiendos; ut videretur jam monasterium ejus monasteriis Nitriæ vel Ægypti conferendum, pro numerositate fidelium illo confluentium: qui velut apes ad alvearia undique advolabant, diversis virtutum speciebus onusti mentes, ut illæ mellis & ceræ indiscretas cruribus & pedibus subvehunt qualitates. O quales & quanti viri ejus claruerunt magisterio! quam pretiosa & devota Deo commissa ei congregatio, doctrinis ejus irradiata, & exercitio arctioris propositi ad unguem informata! Probant hoc Galliæ & Germaniæ Pontifices, Duces & Comites, amore Christi ferventes, [multi ad eum confluunt,] qui ex monasteriis quæ habebant aut Patres præficiebant, sub tuitione tamen ejus & disciplina; aut, si Patres inde habere nequibant, quos desuis Patres facere deligebant, Virduni primo probandos, instituendos, & morigerandos dirigebant. Ex quibus nos, licet juniores & moderni, plures Religiosos & in omni theoria probatissimos vidimus viros, Angelica facie & habitu reverendos: ut ex institutione discipulorum patesceret, quantæ religionis, gravitatis, & perfectionis eorum Magister fuisset; cujus eruditionis decus in discipulorum clarebat moribus. Crescente sane numero discipulorum, crescebat census honorum. Clarebat ubique nomen Richardi, sanctitas ejus ubique prædicabatur, & nomen Dei per eum clarificabatur.

[16] Videns autem ecclesiæ suæ vetustissima & pene jam diruta sartatecta; delegit, eis dejectis, ampliora jacere fundamenta, [quibus dum novam ecclesiam struit,] & in meliorem statum & nobiliorem novam compilare Basilicam, quod & brevi actum est. Turres e enim ecclesiæ ipsius Domnus Fredericus ex suo fecit, & Cellarium, & Refectorium Fratrum. Dormitorium vero cum dejectum restrueretur, & necessaria domus pararetur; nec posset nova parari, nisi vetus mundaretur; accersitis quorum esset operis & studii id explere, cum aliqui illorum, ut assolent, erubescerent, & manus apponere in subvehendo quod mandabatur subterfugerent; vir humilitatis & gratiæ Fredericus, vere Monachus, terræ fossor accessit, & quod effossum est onere facto exportavit. [Fredericus cæmentarii vices supplet,] Quis jam similia facere erubesceret, cum videret Fredericum, Comitis filium, fratrem duorum Ducum, Imperatoris consanguinem, & fecisse, & non erubuisse? Fecit & huic simile opus in turrium extructione. Cum enim jam in altum structura porrigeretur, & instrumentum illud, quod Avis f nominatur, subvectione cæmenti aptatum, perpauci essent qui ferrent; his qui huic officio erant deputati, alias, ut credimus, occupatis; videns vir beatæ memoriæ quemdam de nobilioribus astantem, ut sumeret ligneum illud instrumentum, & cæmentum collo ut moris est subveheret, [ad aliorum exemplum:] admonuit. Qui cum erubesceret, & suis id natalibus incongruum adstrueret; vir mitissimus, cervice supposita, quod rogabat primus implevit: ac deinde porrecto juveni instrumento eodem, suo docuit exemplo ut disceret facere, quod fecerat Comes Comitis filius: nec erubesceret, si ei improperaretur factum, quod constaret ab ipso quondam Comite primitus attentatum.

[17] Sedebat autem quadam die idem vir memorabilis in coquina Fratrum, & operis quidpiam exercebat, [in culinæ ministerio repertus a Duce fratre,] scutellas abluens, & vasa alia mundans; cum ecce ad ostium coquinæ Godefridus Dux frater ejus adveniens, aditum precabatur. Cui cum aperuisset unus ministrorum qui forte aderat, videns Dux fratrem suum operi cœpto insistentem capite inclinato, & alludens ad nomen Comitis, Non deceret, ait, Comitem talia facere: non enim sibi conveniunt nomina & actus, nobilitas generis & exhibitio operis. Cumque egrederetur, ille egredientem subsecutus, nacta opportunitate loquendi, sic ait fratri: Optime, ait, prosecutus es, o Dux, quia tanta est dignitas hujus officii, & tantus est cui impenditur, beatus scilicet Petrus Apostolus & sanctus Confessor Vitonus quod nec meæ congruit parvitati, ut præsumam ad hoc eis exhibendum quasi pro nobilitate generis mei: nec tanta est humilitas mea, ut merear ab eis in illorum, qui hoc officio digni habentur, consortio deputari. Tanta erat tunc abjectio & suimet despectio in anima illius fidelis, ut ejus humilitas prædicaretur, & miraculo esset cunctis, qui noverant nobilitatem generis ejus. Nam cum sederet quadam vice privatus, [indignum id reputante, potius eo se indignum ducit,] & necesse esset ei calceos extrahere; quidam de Fratribus, quem ipse semel vidi, & a quo puerulus ista audivi, Joannes nomine, procumbens, cum vellet ei pro caritate servire; obstupescens, & quadam religiosa obstinatione obsequium ejus recipere nolens, prohibuit eum, dicens: Quid mihi prodest, Frater, honores seculi reliquisse, si a Fratribus obsequium, quod habuissem in seculo, cum non sit necesse, accipio? [nec patitur sibi calceos ab alio extrahi.] qui ad hoc veni ut serviam, servitium, quod non expedit, quomodo accipiam? Ita dicens, Fratris repressit animum, dans omnibus maximum patientiæ, & humilitatis, & vilitatis appetendæ documentum. Hæc in transcursu, pro innotescenda omnibus beatæ mentis abjectione, dictum sit: nunc ad ordinem rei flectamus articulum.

ANNOTATA D. P.

a Hoc S. Felicis monasterium, eo loco Hibernis Monachis traditum, ubi antea oratorium fuerat S. Clementis Metensis Episcopi: quod monasterium, corporehujus ibi sub annum 1090 reperto, nomen mutare cœpit. De eo egimus ad Acta S. Cadroë, primi istic Abbatis 6 Martii; diximusque, Abbatem ibidem secundum Fingenium, non videri prorsus ipsius regimen abdicasse, qui istic voluit tumulari.

b Pueros intelligo monasterio traditos, ex usu Benedictinorum.

c Hic est S. Henricus, in cujus Gestis ab Adelboldo scriptis legitur, quod ipse & Otto III tertium ad invicem consanguinitatis gradum tenebant.

* imo XIII

d Legendum XIII: coronatus enim fuit Romæ Henricus an. 1014, 14 Februarii; fuerat autem electus & Rex consecratus 1002, 7 Iunii. Idem error etiam infra num. 41 recurrit.

e Male Wasseburgius videtur dicere, has turres extructas prius quam Monachus fieret Fredericus.

f Nescio unde alveolus cæmentarius hic Avis dicatur: sic potius, diceretur grandior illa machina, qua in sublime posita, vasta onera saxorum & vasa cœmento plena in altum attolluntur per rotam: cujus machinæcollum prominens, gruis præfert similitudinem, & id eo ipsa quoque Grus, Krane belgis, Γέρανος Græcis nuncupatur.

CAPUT III.
Novæ ecclesiæ ornamenta pretiosa curata, & fundi a pluribus collati, intuitu Richardi Abbatis.

[18] Ædificata igitur nova ecclesia, majori ambitu & elegantiori opere; necessarium fuit, ut corpora quorumdam Sanctorum Pontificum transmutari debuissent. Tunc corpus S. Madelvei a incorruptum repertum est, & in crypta S. Mariæ sub altari in vase marmoreo decenter repositum. [Transfertur corpus S. Madelvei,] Tunc etiam est acta translatio duorum Episcoporū, Hildini b & Hattonis c Nonas * Maji, & ad dexteram crucis monasterii, ad dexteram scilicet altaris S. Joannis Baptistæ, positæ sunt eorum Reliquiæ, Corpus autem Domni d Berengarii, Episcopi & Monachi, in ingressu claustri, tamen intra monasterium repertum, incorruptum inventum est, excepto pede qui in vita ejus aruit; & casula cum sandaliis ab ejus corpore abstracta est, [& Episcoporum aliquot Virdunensium.] & in thesauris ecclesiæ cum Reliquiis reposita: corpus vero ejus sanctissimum superius versus cancellos chori transmutatum est, casula nova & sandaliis honeste procuratum, & e regione sepulcri altare S. Firmini e, quod ipsius tempore ab eo inventum est, positum. At vero corpus Domni Dadonis Episcopi, c regione duorum supradictorum Pontificum, ad lævam scilicet crucis monasterii, ad sinistram partem altaris S. Martini, honorifice reconditum est. Reliquorum vero Episcoporum corpora infra chorum continentur, & desuper tabulatum de lapidibus sectis & quadratis factum est. Attamen quinque Episcoporum corpora subtus pulpitum, quo Euangelium recitatur, contineri a multis audivimus, quorum tamen nomina non tenemus f.

[19] [Pulpitum, ex ære inaurato] Pulpitum autem ære, crebris tunsionibus in laminas tabulasque producto & deaurato, factum esse constat, satis accurate & eleganter; & per XII tabulas, XII Prophetarum imagines, XII Apostolorum formas subvehentium, sculptorio & polymito opere exaratæ sunt. Et hæ quidem ad Occidentalem partem, ad dorsum scilicet stantium & canentium, positæ sunt: at vero ad Septemtrionem, IV fluviorum species de paradiso emanantium, in IV partibus eminent. In gyrum autem, quo Euangelii recitator stans obumbratur, Abrahæ offerentis filium, Abel agnum, Isaac benedicentis, & Jacob supplantantis, & Tobiæ sepelientis, & David manu fortis, imagines agnoscuntur simili opere compilatæ. In facie autem, Dominus Jesus, in throno majestatis residens, [varieque, cælato erigitur.] & Virgo mater, & Baptista Joannes, cum IV Euangelistis apparet, Porro, dextra lævaque Domini, Angeli & Archangeli, cum Cherubin & Seraphin, Redemptori obsequium exhibent. Instrumentum vero illud, quod paratum est receptui textus Evangelii, Joannes Euangelista in similitudine aquilæ volantis, adornat. In ora autem & summitate operis; versibus hexametris auro digestis, Patris Richardi devotio summa notatur.

[20] Propitiatorium sane Sanctorum exornant corpora, quorum meritis floret Ecclesia. Et in medio quidem, alto satis & prominenti cyborio, Sanctus quiescit Vitonus, redimitus frontem auro purissimo & gemmis pretiosissimis, quibus concluditur majestas Dei incircumscripta & incomprehensibilis; habens ad dexteram B. Petri, & ad lævam ejusdem B. Vitoni auro prominentes imagines, opere factas cælatorio; quas ambiunt columnæ, [item Sanctuarium argento auroque decoratum,] ex electro purissimo, cum basibus argenteis, arte fusili & anaglypho, productæ. Ipsum quoque cyborium, Dominicæ Resurrectionis, Apparitionis, & admirabilis Ascensionis, opere cælatorio protensis adornatur insigniis, habens ante se altare, sacratum in honore S. Vitoni & omnium Confessorum. Ad lævam autem altare sacratum in honore S. Pulcronii g & omnium Martyrum: habens & ipsum suum cyborium, quo continetur corpus ejusdem B. Pulcronii, auro & argento decoratum. Porro ad dexteram altare in honore S. Possessoris habetur, & omnium Virginum, cum cyborio, quo corpus ejus continetur, simili opere adornatum.

[21] [uti & altare majus S. Petri.] Altare vero majus, in honore S. Petri Apostolorum Principis sacratum est, ob privilegium ecclesiæ ipsius, quæ priscis temporibus in honore ipsius Apostoli & facta & consecrata est. Ante hoc tabula habetur aurea, auro mundo & purissimo & gemmis pretiosissimis densissime conserta, opere mirifico & arte cælatoria facta, præferens imaginem Domini, signum crucis tenentis, & super aspidem & basiliscum ambulantis; & dextra lævaque imagines Apostolorum Petri & Pauli, ejusdem operis & metalli: ad quorum vestigia procumbentes cerneres imagines Domni Patris Richardi, & Mathildis h digne memorabilis, supplices manus tendentes, & quasi, ut grata hæc eorum habeatur oblatio, alterius studio facta, supplicantes. Factum est & altare gestatorium ex auro purissimo, interius mire fabrefactum opere consimili, studio & largitione Domni Herimanni Comitis, in modum tabularum consertum & compactum: quod cum aperitur, & altare est, & tabulæ aperiuntur; quibus si moram adhibeas, quod est instrumentum Moysi & Aaron imaginibus gloriosum, figuram Dominicæ Crucis exprimit. Habet hoc a IV cardinibus, IV Euangelistarum, hominis, leonis, tauri, & aquilæ species, ex argento opere fusili, præfatum altare portantium, & se invicem versis vultibus respicientium.

[22] Super ipsum vero altare, brachium S. Pantaleonis i ponitur, pallio serico involutum, [supra quod brachium S. Pantaleonis M.] & ligno inclusum, argento & auro decoratum: quod attulit cum corpore ejusdem a Nicomedia Coloniensis Episcopus, obtentum dono Constantinopolitani Imperatoris, quando pro ejus filia, Ottoni II in matrimonio jungenda, jussu ejusdem Ottonis ad eumdem Imperatorem legatus missus est, cum Episcopis duobus, Ducibus & Comitibus. Et, cum obtentis, pro quibus ierat, licentiam redeundi accepisset; & Imperator ei sociisque ejus munera plura obtulisset, & accipere renuissent; corpus Pantaleonis ab eo Archiepiscopus petiit, & obtinuit, & reversus Coloniam detulit. Fuerat autem cum eo in expeditione ipsa quidam ejus consanguineus Dominus castri de Commarceio k, & multa prece obtinuit ab eo brachium corporis S. Pantaleonis, quod & in ecclesia præsati castri reposuit. Evolutis postmodum aliquot annis, obsessum est castrum ipsum, [Colonia commarceium, & hinc Virdunum allatum.] & eversum, atque succensum: cumque flamma tectis ecclesiæ illaberetur, & victricibus globis interiora ecclesiæ lamberet; dolens Sacerdos de combustione sanctarum Reliquiarum, cuidam armatorum ut ecclesiam ingrederetur, & desuper altari Reliquias tolleret, significavit. Qui mox ingressus, Reliquias tulit & reposuit; & cum ibi adesset Abbas, brachium Sancti præsente Presbytero marca ei vendidit; quod Domnus ipse cum sciret pro certo Martyris esse Reliquias, Virduni gaudens attulit; & paratum argento & auro diebus festis super altare ponitur.

[23] Fecit & alia plura ornamenta; libros Euangeliorum, auro & argento paratos; [Ditatur ecclesia ornamentis,] cruces, ex auro purissimo, III; ventilabra argentea, II; librum Epistolarum I, argento paratum; Missale I; Collectarium I, similiter argento paratos. Dedit & Henricus Imperator calicem I aureum præmaximum, cum gemmis pretiosissimis, & patena ejusdem metalli, & scutellam I de beryllo, & pyxidem I de onychino, in qua servaretur corpus Dominicum, dependens l super altare: præterea innumera dona auri & argenti, & prædiorum, sacrarumque vestium; & phylacteria aurea & argentea, & crystallina cum Sanctorum reliquiis; capsam auream, insignitam reliquiis XII Apostolorum; & cornua m II eburnea, identidem reliquiis conferta. Fecit etiam memorabilis Pater Richardus coronas II, ex argento & auro; & tertiam parvulam, ubi dependerent signorum n restes. Adverada quoque Comitissa dedit Petro casulam viridem cum aurifrizio; & multimulta dederunt, quæ enumerare longissimum est. Unde & in brevi factus est locus ille insignis.

[24] Ejus namque exemplo provocata progenies o Domni Frederici seculo renuntiavit; & adhærens discipulatui præfati Patris, [& fundis variis, per Frederici consanguineos,] prædia sua & patrimonia ecclesiæ dedit. Godefridus Comes pater, Borracum p dedit: inde relato filio suo ab Italia, Adalberone Episcopo, cum eum parentes ejus in ecclesia Vitoni sepeliri mandassent, & contra eorum voluntatem in ecclesia Mariæ sepultus fuisset, pro requie animæ illius dederunt Vitono Forbacum. At vero Herimannus, qui & Hezelo, filium suum Gregorium q in annis puerilibus Deo obtulit, & omnem devotionem suam ad eumdem locum vertit: dedit enim S. Petro & S. Vitono Haslud cum ecclesia, in Fesseca unam ecclesiam, in Rotgericorte XII mansos, in Ermefredegehem unam ecclesiam. De his factum est post mortem ejus concambium, & dedit pro his Comes Balduinus Flandrensis Bonvillare cum dimidia ecclesia, Hevenges similiter cum dimidia, in Vitereio vineas cum quadam parte ecclesiæ, in Harvia XXX mansos cum familia magna. Sine isto tamen concambio tradidit adhuc præfatæ ecclesiæ Monnau, & ecclesiam cum silva spatiosa, Fontagiam quoque cum familia & vinea optima. [& fratrem ejus Hermannum:] Dedit etiam pro anima filii Godefridi, ex concubina nati, in claustro tumulati, non tamen juxta fratres & patrem, duas ecclesias, quarum una dicitur Ham, alia Gengeavia. Fecit & vestes sacratas in ecclesia pretiosissimas: & cum ecclesiam ipsam præ cunctis mortalibus ditasset suis bonis & possessionibus, ad ultimum semetipsum Deo obtulit, & Monachus factus est, ut in æternum cum Christo regnaret.

[25] Mathildis autem uxor ejus digne memorabilis, bonis pollens virtutibus, & misericordiæ studens operibus, [cujus filiæ Mathildi, bene sanæ,] in claustro ipsius monasterii, defuncta venerabiliter quiescit r humata: cujus ad caput filia eorum Odilia, Virgo sacratissima, locum habet sepulchri. De hac sermo extitit, & nos a senioribus audivimus, quod s egressa a finibus Bavariæ, venerit Virdunum IV feria ante sanctum diem Paschæ, volens cum patre & matre & fratribus diem Paschæ celebrare. Quam cum vir Domini Richardus intuitus fuisset, inter blanda consolationis alloquia, an aliquid infirmitatis pateretur interrogavit. Qua respondente, sanam se esse, & nullius ægritudinis molestiam se sentire; ille prophetiæ spiritu plenus, prævidens imminere tempus vocationis ejus, Vale, ait, filia, vere salutis æternæ filia: [mortem in crastinum prædixit Richardus,] nam cras hac in hora assumeris in gloria; & recipies a Deo pro bene gestis præmia sempiterna: elegit enim te Deus sociam esse sanctarum Virginum, quia jucundum ei in corde tuo virginitatis præparasti habitaculum. Obstupuit ad hanc vocem pii Patris ancilla Dei: & quia virum Dei credidit non posse mentiri, verbis ejus credula cœpit de fine suo tractare, excessus suos pertractare; & suffragium consolatiotis & orationis ab eo expetere. At ille caput sanctum super pectus suum reclinans, & quasi jam per incorruptionem corporis & spiritus alterata esset, eam demulcens, confortabat spiritum ejus in Domino, proponens beatam eam fore, quam certum erat ad nuptias Agni festinare. Post hæc eam reficere jussit, omnibus mirantibus quomodo eam sanam & vegetam in crastino morituram prædixerit. In crastinum autem liquore sancti Olei ab eo inuncta, cum nullam gravedinem pateretur, Mandato t pauperum cum eo interfuit, & in eodem, quo laverat pedes pauperum loco, virum beatum intuita; Hæc, ait, requies mea in seculum seculi, [& hanc illa post lotos pauperum pedes pie obit.] hic exspectabo diem Domini. Ad Missarum itaque solennia ivit; & cum communicasset vivificis mysteriis, dolore aliquantulum pulsata, ad cellam rediit; & adveniente viro Dei cum Fratribus, exitum suum orationibus muniri petiit; & sic inter manus ejus in cinere & cilicio se reclinans, inter verba orationis læta spiritum efflavit. Et recedente beata anima, tanta illic emanavit fragrantia odoris, ut nulli dubium foret, venisse illic auctorem suavitatis. Curatum sane est corpus ejus pia Religiosorum instantia, & usque in diem tertium in ecclesia pia servatum solicitudine & industria; & sic Sabbato sancto terræ mandatum cum gloria.

[26] In hoc monasterio Domnus Liethardus u Comes de Marcelo, ad conversionem veniens, [Multi Nobiles, istic aut monachi aut sepulti, locum ditant,] Ballodium x contulit; & multis annis in sancto vivens pro posito, tandem Cathalaunis, quo eum obedientia miserat, defunctus y & sepultus est; & demum Virduni relatus, in claustro tumulatus est. Godefridus Dux, Gozelonis frater, ibidem sepultus, XX mansos in Beurunes dedit, & sua supellectile locum admodum ampliavit. Dodo etiam de Comitis-castro, juxta Theodericum Comitem, ibidem in ingressu monasterii quiescit: Ludovicus quoque, Comes & Monachus; Hildradus Comes, Richardum z filium suum, post Episcopum, beato Patri baptizandum offerens, [& undique ad Richardi disciplinam venitur.] Baronis-curtem S. Vitono dedit, & defunctus in galilæa tumulari meruit. Non est autem facile referre quot de diversis partibus, Franciæ, Neustriæ, & Austrasiæ, spretis mundanæ vanitatis illecebris, sub disciplina & magisterio Patris Richardi monasticæ se subdebant Religioni. Ita namque in ejus amore se transfuderant Reges, Pontifices, & Potentes, ut summo eum venerarentur affectu, & Patrem eum dicerent patriæ, ob paternum ejus erga omnes affectum, quo cunctos fovebat & relevabat. Erat enim pius in vultu, reverendus incessu, severus circa reprobos, dulcis erga benevolos, forma honestus, actione compositus, præferens semper honestum utili; qui nullo terrore, nulla adulatione, a vero flecteretur; in observatione Regulæ ferventissimus, in corrigendis vitiis prudentissimus, in castitate cluentissimus, in exhibitione bonorum operum perfectissimus.

[27] Baldricus igitur Leodiensis aa Episcopus,

[*]

cum beatum virum unice diligeret, cœnobium Lobiense, divitiis opulentissimum, ei tradidit regendum; ut industria ejus Religionis in ea reformaret propositum, [Suscipio monasterium Lobiense Richardus:] quod videbatur a pristino bb rigore immutatum. Cujus exemplo delectabili provocatus, cum videret religiosam ejus conversationem in bonis & sanctis moribus, & incrementum religionis & monasticæ perfectionis in cœnobio eodem excrescere, gaudens miraretur; cœpit jam majora meditari, & in suburbio Leodiensi, in honore re Laurentii Martyris, monasterium ædificari cc constituit. [Leodiense S. Laurentii extruit,] Evocato ergo ad se eodem Abbate, desiderium suum ei aperuit, & ut desiderii sui cooperator accederet monuit, & obtestatus est; adjiciens, multum perfectioni ejus posse proficere, si ejus studio & industria domus Dei extrueretur, in quo laus & gloria Dei devote die noctuque celebraretur. Acquievit vir Domini, & congregatis artificibus, delegatisque necessariis sumptibus, Christo Domino adjuvante, & beato Laurentio cooperante, opus inchoatum agiliter perficitur & dedicatur; & Fratres, qui Deo quotidianis deservirent officiis, ex monasterio S. Vitoni adducuntur: quibus loco Præpositi præficitur Domnus Stephanus dd, qui in præfato cœnobio Cellerarii officio fungebatur.

[28] Tactus simili bonæ devotionis desiderio Domnus Rotgerius ee, [eique ex suis præficit Stephanum:] Catalaunicæ civitatis Episcopus, industria & labore ejusdem Patris Richardi, in suburbio Catalaunensi, in honore S. Petri monasterium a fundamentis construxit; & a monasterio sæpe tacto Fratres, cum libris & ornamentis necessariis, qui inibi deservirent, deduxit, & in vita sua ipse per se utraque rexit monasteria. [item Catalaunense S. Petri:] De quo hoc fertur mirabile, quia cum turres ecclesiæ S. Laurentii, in altum jam porrectæ, & usque ad cacumen elevatæ postmodum reclines viderentur, & in ruina earum certa esset dejectio ecclesiæ; vir Dei adveniens, dolorem Fratrum, quem ex tædio dejiciendæ & iterum reparandæ turris habebant, blande consolatus est. Et nocturno tempore ecclesiam ingressus, cum diutius in oratione pernoctasset, januis patefactis egressus est; & iterum orationi incumbens cum surrexisset, signum Crucis edidit; & confestim turres, quæ reclines videbantur, dato maximo strepitu in sese resilientes, subsederunt: & ut cernentibus pateret, ita in se refiluerunt, ut cunctis palam daretur intelligi, Angelico id factum esse ministerio. Tantus autem resilientis in se structuræ crepitus factus est, ut Fratres monasterii, tantorum sacramentorum ignari, a lectis cum maximo timore exurgerent, [Turres Laurentianas, in lapsum inclinatas, signo Crucis erigit:] putantes in ruina turrium quam verebantur dejectam esse partem ecclesiæ. Quos vir Domini ad consuetudinarium Matutinorum officium invitans, ipse cum eis interfuit; & mane facto beneficia Domini oculis videnda monstravit, atque ad amorem eos tanti beneficii largitoris mirifice animavit. Hujus miraculi testis est tota Leodiensium civitas, & patres qui viderunt, narraverunt ea filiis, & filii filiorum filiis, ut cognosceret generatio altera.

[29] Temporibus illis principabatur Francis Robertus ff, qui Constantiam duxit uxorem. Hic tunc beato Patri nostro Abbatiam S. Petri Corbejacensis regendam contradidit, [Suscipit item regenda aut reformanda alia plura,] ut ejus instructione & vigore servaretur in ea Regula Patris Benedicti, & vigor reformaretur monasticæ institutionis. Balduinus gg vero Flandrensis Abbatias ei quamplures tradidit, Abbatiam scilicet S. Petri Gandensis, Abbatiam S. Bertini, Abbatiam S. Richarii, & Abbatiam S. Judoci hh. Rexit & alia quamplurima cœnobia, Bretuliense, Humulariense, S. Quintini de Monte, S. Wandregisii, S. Huberti, S. Remacli, Malmundariense, Walciodorense, Belliloci, S. Urbani, S. Vincentii Mertensis Insulæ, & alia perplura quæ non occurrunt memoriæ; quas omnes in meliorem reparavit statum, & melioratis Abbates de suis quos elegit instituit. Cœnobium vero Belliloci, S. Petri Catalaunensis, S. Urbani, ipse in vita sua rexit. Præerat tunc Cameracensi Ecclesiæ & Atrebatensi Gerardus ii venerabilis Episcopus: hic ecclesiam S. Vedasti, in suburbio Atrebatensi sitam, [imprimis Atrebatense S. Vedasti.] de maximis divitiis ad maximam redactam penuriam, anno ab Incarnatione Domini MVIII huic Patri nostro, quem unice diligebat, assignavit: in qua vir Domini tanta egit & passus est, ut si singula scriberentur, & lectori (ut vereor) tædium, & audientibus generarent fastidium: sed de multis pauca dicenda sunt, & fortasse utilius proderunt. Dicamus itaque quid rerum intercesserit, ut ad inopiam redigeretur locus tantarum divitiarum. Non autem visa, sed a senioribus audita, referemus.

ANNOTATA D. P.

a S. Madalveus Ep. Vird. colitur 4 Octobris, quando aliquam ejus Vitam habes apud Surium; pleniorem vero texere licebit ex prima parte hujus Chronici, a pag. 104, ubi anno 753 ordinatus dicitur usque pag. 116, ubi mortuus refertur an. 777; natus vero an. 721, pag. 103.

b Hildinus, alias Hilduinus, a prænominato quartus, an. 827 ordinatus, ibidem pag. 119, an. 851 Idibus Ianuarii obiisse dicitur.

c Hatto, immediate suffectus Hilduino, pag. 120; qui pag. 122 obiisse legitur anno DCCCCXXV; sed legendum esse DCCCLXXV, probat addita Indictio VIII; quæ alias debuisset notari XIII, & multo magis contextus historiæ.

* an? IV Nonas.

d Berengarius pag. 128, inthronizatus anno 940, & pag. 131 plurimum laudatus, Monachos ad S. Vitoni constituit, & Monachus factus narratur pag. 134 an. 961; ac denique, pag. 136 vixisse dicitur usque ad tempora Ottonis III, & obiisse pridie Idus Augusti.

e S. Firminus obiit 2 December, & (uti conjecturahabet relata pag. 87) anno 504, aliqua ejus atque Sanctorum Pulcronii & Possessoris translatio recolitur Virduni IV Nonas Maji. Dubitarem an hic quoque legendum sic non sit, sed ex pag. 85 colligi videtur, antiquiorem illam esse translationem, delatorum in cryptam S. Vitoni corporum, ex locis ubi primitus quiever ant. Nec est quod scrupulum moveat Grammatica: nam etiam infra num. 39 dicitur, Kalendas pro Kalendis.

f De octo aliis, post majus altare repertis, agitur in altera Vita.

g S. Pulcronius Episcopus, cujus Vita habetur pag. 83, creditur obiisse circa 470; & (ut dicitur pag. 85) pridie kal. Maji migravit ad Dominum: colitur tamen 17 Febr. ad quem diem hinc suppleri poterunt quæ ibi desiderantur, istic enim de eo jam egimus. Sanctus autem Possessor, de quo mox, inter Pulcronium & Firminum medius, pag. 85 dicitur obiisse mense Decembri die primo, sed pariter cum S. Firmino colitur 3.

h Mathildis, Adalberonis Episcopi & Frederici ex Comite mater, de qua supra cap. 1 litt. d.

Pantaleon, Martyr Nicomediensis colitur 27 Iulii, quando agetur de hic memorandis translationibus;

[*]

in quarum prima nominatus Episcopus, fuit Bruno, Legatus Constantinopolim missus cum Luitprando Ticinensi an. 967 ad Nicephorum Phocam, pro obtinenda Theophanone illius privigna, filia Romani Imp. quæ tandem sponso juncta, & coronata Imperatrix fuit au. 970. Wasseburgius videtur supponere, non solum brachium, sed bonam partem corporis a Richardo redemptam: ait enim, reliquias Comercejenses, de quibus infra, mansisse apud S. Vitonum usque ad tempora Abbatis Laurentii (qualis in Catalogo apud Sammartanos nullus) qui monasterio S. Pantaleonis Colonia partem donarit: in quo errari puto.

k Alias Commerciacum, vulgo Commarcis, ad sinistram Mosæ ripam, Tullo supra Mosellam sito quinque leucis distans; unde secundo flumine Verdurum descenditur, intervallo circiter 10 leucarum.

l De hoc usu vide Hierolexicum Magrii, verbo Ciborium; & Glossarium Cangii, verbo Columba: hac enim forma pensiles istæ hierothecæ ut plurimum fiebant. Magrius initium istius usus refert ad S. Basilium; & in nonnullis Galliæ ecclesiis adhuc servari ait, præsertim Parisiis; quod si verum sit, puto non tacuisset Cangius.

m Hujusmodi cornua, Reliquiis plena, fere ex Terra-sancta adferebantur; eaque vidi in Sandionysiano & Aquisgranensi gazophylaciis.

n Signa intelliguntur, quas Campanas nunc dicimus.

o Progenies, id est, Parentela: nam Fredericus ipse semper videtur cœlebs vixisse, nec uspiam uxor vel filii nominantur; sed consanguinei ex ordine hic recensentur, qui bona sua contulerunt.

p Wasseburgium hinc corrigas, qui ipsius Frederici dona facit Borracum & Forbacum; quæ, & plura hic nominanda loca, requirere supersedeo, donec vel Virdunensis diœcesis vel Mosani tractus per Lotharingiam accurata prodierit topographia, quam hactenus non invenio.

q Wassenburgius ait, hunc Gregorium fuisse deinde factum Leodiensem Archidiaconum; ac denique, mortuo patruo, Monachum S. Vitoni.

r Recte Meyerum hic corrigit Wassenburgius, dicentem, in Blandiniensi cœnobio sepultam cum marito Mathildem, ostentatque tumbam ad S. Vitoni, Epitaphioinfra recitando inscriptam.

s Fortaßis, regressa, nec enim monasterium ejus in Bavaria fuit, sed in Alsatia: potuit tamen ipsa pro negotiis suæ ecclesiæ, illuc excurrisse.

t Mandatum, id est, Pedum lotio, quam pauperibus duodecim tali die in monasterio impensæm intelligis, cum dicitur Mandatum Pauperum.

u Luthardus, proximus Ottoni III consanguineus, inquit Wassenburgius.

x Baclodium legerat Labbe: sed correctionem probat Epitaphium infra referendum; Wassenburgius Balleu vertit.

y Wassenburgius in prosecutione ejusdem litis, Treviris ad S. Maximini, mortuum & sepultum ait, relatum tamen ope Gisleberti Comitis Luxenburgii a Richardo agnoscit.

z De hoc Richardi sancti Abbatis filiolo, pluribus infra agitur, ut qui morti sui Patris spiritualis interfuit & funus curavit.

aa Baldricus II Episcopus Leodiensis ab an. 1007 ad 1017.

bb De misero Abbatiæ Lobiensis statu, ex quo ab Episcopis occupabatur, ab anno 865 usque 956, quando de restituendo istic Abbate cogitare cœpit Baldricus I, vide tom. 7 Maji. pag. 846. ubi de Erluino Gemblac. Ab. istic facto Præposito, & a rebellibus Lobiensibus fœde exoculato. Exinde in Mss.reperio Abbates præfuisse, Theodwinum, Alteranum, Fulcuinum, Wivinum, Ingobrandum; quo propter inutilitatem sub annum 12 regiminis ejecto, suffectus Richardus sit, qui annis 13 Abbatiam tenuerit; ac deinde Reginardo Episcopo resignavit, tradendam novo Abbati Hugoni: uti confirmatur ex Vita S. Theodorici Abbatis Andrinensis, infra ad num. 77 plenius alleganda litt. c.

cc De cœnobio S. Iacobi, per Baldricum constructo. omnes consentiunt; de Laurentiano nemo loquitur; imo Fisen inchoatum ait an. 969 ab Eraclio Episcopo; sed fatetur lente progressum opus, unde ejus promoti laudem Baldrici successori wolbodoni ad scribit; perfecti vero Reginardo, qui ecclesiam denique dedicaverit an. 1034. vide Gesta Epp. Leodiensium ab Ægidio suppleta. Nihil obest tamen, quo minus etiam sub Baldrico rem curare cœperit Richardus.

dd Idem Fisen ait, Stephanum hunc prius Leodii fuisse Canonicum ad S. Dionysii, Virduno autem cum Monachis sociis accitum sub Episcopo Reginardo an. 1026, cum Poppo Stabulensis Abbas loci regimen abdicasset; ordinatumque Abbatem. Verum non ibi, sed Lobiis, ordinatus est Abbas; qua de re infra num. 64.

ee Rogerius Ep. Catalaun. ab anno 1009, usque ad 1035, uti Obituarium Cathedralis ecclesiæ; vel 1042. uti Necrolegium S. Petri, ubi sepultus sub pulpito jacet.

ff Robertus, Hugonis Capeti filius, jam decimum annum regnans cum patre, solus cœpit Rex dici anno 997: & Anno sequenti, dimissa quam ante quadriennium perperam duxerat consanguinea Berta, excommunicatione solutus, duxit Constantiam, cognomento Blancam, Guilielmi Comitis Arelatensis filiam.

gg Balduini Flandriæ Comites omnino sex, ab an. 863 usque ad 1070 numerantur, duobus Arnulphis interpolati; putem hic Quartum intelligi, a Pulcra-barba cognominatum, qui rexit ab anno 988 usque ad 1036, successorem nactus filium, cui Insulensi cognomen, & vita usque ad 1067.

hh Hæ & sequentes Abbatiæ, Belgis & Francis tam notæ sunt, ut de iis non sit operæ pretium sigillatim hic agere: Wassenburgius solum in genere meminit Abbatiarum 21.

ii Gerardus Episc. Camerac. & Atrebat. ab an.1012 ad 1049.

CAPUT IV.
Insignes Abbatis Richardi virtutes.

[30] [Oecononomum S. Vedasti, Monachis & ecclesiæ gravem,] Quidam servientium S. Vedasti in tantam eruperat proterviam, in tantam excreverat insolentiam, quia aliquanto necessarius erat ecclesiæ, ut infra atrium monasterii domum sibi constitueret, magnæ altitudinis & fortitudinis, quasi pro tuitione loci. Sed nacta opportunitate contumaciæ exercendæ, secularitatis in monasterio superabundantis desidia provocatus, propugnacula erexit non infirmiora mœnium; & non jam pro loco, sed contra locum & Deum rebellare nisus est, bona Ecclesiæ diripiendo, vernaculos & ancillulas sibimet aggregando, canum turbā, histrionum & scurrarum ineptam congeriem deducendo, nec eos ab ingressu claustri arcendo: cum potius ipse in eo obsequentium stipatus cuneis assidue sederet, & habitacula servorum Dei actibus illicitis profanaret. Ubi vero vir Dei cœnobium ipsum regendum suscepit, & a Fratribus, quibus erat mens sanior, susceptus est; non est passus tantam domus Dei videre desolationem, quin imo ad ejus omnimodis se superextendit ereptionem. Cogitavit tamen si posset liberti illius a emollire mentis duritiam, & verborum dulcedine lenire proterviam, ut cessaret ab oppressione & conculcatione Ecclesiæ, [non valens dulcedine flectere,] cui pro debito & jure naturæ debebat potius subesse quam præesse. Sed servum malum non frangunt verba, sed verbera; sicut dicit Sapientia, quoniam qui mentis est duræ suscipiet vulnera. Et licet verba sapientis sint tamquam clavi in altum defixi, tamen non audiit stultus verba prudentiæ, quia non dicebat ea quæ versabantur in corde ejus. [Prov. 28. 14] Impletum enim erat illud veridicum Salomonis proverbium, Qui nutrit servum delicate, sentiet illum contumacem. [& 29. 21]

[31] Quid faceret, quo se verteret anxia mens viri Dei? [post fusas ad Deum preces in carcerem mittit Richardus,] Cilicio itaque obvolvitur, cinere aspergitur, & in excubias commissi gregis pervigiles noctes ducens, Deum precabatur attentius, ut ab oppressione inimici & membrorum ejus, tueretur Ecclesiam suam, misereretur parvulis, & protegeret a scandalo, seipsum quoque, quem eis præposuerat, talem faceret, ut subditis eum & matrem pietas, & patrem exhiberet disciplina; ut esset in eo & juste consulens misericordia, & pie sæviens disciplina. Nacta igitur temporis opportunitate populum conveniens, cum pauca pro re & tempore contra superbiam disseruisset, & de sectando Religionis proposito nihilominus quædam perorasset; ubi vidit deflexos ad se animos populi, munitionem quam patiebatur infestam adivit; & ea funditus destructa, illum, qui contra justitiam tumidus superbiebat, captum, in eleemosyna S. Vedasti sedere, & de eleemosyna vivere instituit; sicque locum ab ejus & obsequentium ei importunitate eripuit. [& disciplinam instauratam] Cœpit ergo tanto ferventior studiis religiosis insistere, & deductis a Virduno Fratribus, in spiritualis exercitii tirocino probatis, curam loci commisit (inter quos erat Rothardus a Leodio, sapientia & religione nominatissimus) quanto noverat & sibi qui præerat, & eis qui suberant expedir.

[32] [hinc discolorum conspiratio,] Verum, quia vita ejus casta & sancta moribus inhabitantium adversabatur, durumque eis videbatur, quod in mente veteri cogebantur nova meditari; ex rebellione audacia sumpta, conati sunt quidam eorum de ejus morte tractare. Imminente itaque Quadragesimali tempore, quia hæc erat monasterii regula, ut in illis diebus arctiori se quisque mactaret continentia; cum ad hoc propensiori cura & ferventiori compellerentur, tectus in corde livor cœpit altius serpere, & ad perficiendum quod anhelaverant indies, mentem excruciatam permovere. Quid multis immoramur? Venit sacratissimus dies Cœnæ Dominicæ, & quæ erat pacis & concordiæ, reconciliationis & misericordiæ, hæc factiosis convenit dies proditionis & malitiæ perpetrandæ. Deliberatum est enim apud illos, ut eo die perexpleto, cum post ministerii salutaris expletionem vir beatus fessa corporis membra quieti laxaret, cum omnes dormirent, ab eis gladiis perimeretur. O præsumptio temeraria! o impudens audacia! Quis furor, post immolatam illam Agni Paschalis victimam, ea die vel nocte, quemquam, quamvis nocentissimum, morti adjudicari? Nec latuit virum beatum feralis illa malorum deliberatio. Audiit namque quod ea nocte ab impiis perimendus esset, [de eo in nocte Cœnæ-Domini occidendo:] nec timuit: timor enim Domini castus, qui permanet in seculum seculi, a mente ejus timorem mortis exclusit, quia noverat quod nemini super eum potestas daretur, nisi quantum a Domino permitteretur. Totum ergo se committens Domino, ivit cubitum, caput habens retectum; paratus si Deus vellet, ad excipiendum jugulo gladium.

[33] [ille nihilominus ad somnum se componit:] Cum ecce ante matutinum tempus, omnibus post laborem quiescentibus, duo illi, quorum erat operis & voluntatis Patrem jugulare, surgentes clanculo dormitorium egrediuntur; & accincti gladiis, cum de perpetrando scelere se mutuo devotantes contestarentur, ad hoc ultimum devenerunt, ut unus illorum pedetentim singula dormitorii lecta circuiret, ne aliquis superesset qui vigilaret, a quo deprehendi verebantur. Quod ubi factum est, & ille est reversus ad socium, captata opportunitate malitiæ perpetrandæ, simul Patris Richardi cubile adeunt, videntque virum capite retecto soporatum. Cumque unus audacior in scelere armatam in illum vibrasset dexteram, brachio obrigescente divinam erga se sensit clementiam, ne perderet Patrem, qui multos ad æternam transmissurus erat hereditatem. [sed ferire non valens qui gladiū strinxerat,] Stabat exerta dextra, impos ad feriendum, nec impos ad gladium reponendum. O admirabile Dei præconium! mira patientia! pietas prædicanda! Poterat Jesus noster suos illos palæstritas a peccati voluntate avertere; poterat, mox ut cogitata ad effectum perducere tentaverunt, morte mulctare: sed sustinuit in multa patientia filios iræ, ut faceret filios misericordiæ. Invasit ergo miserum illum timor cum febre, & recessit a lecto Patris, quem protegebat gratia Omnipotentis. Nec multo post signo dato ventum est ad ecclesiam, & ille quem remordebat conscientia, [& salubriter compunctus,] inter alios nocturnali synaxi interfuit, quamquam tremens, quamquam infirmus, quamquam mordacis conscientiæ stimulis aggravatus. Ubi vero ventum est ad b Tenebras, miser ille, dum Kyrie eleison cum c Versibus cantaretur; corde compunctus genibus Patris advolutus est, clamans & ipse Patri, Domine miserere; scilicet ut sui misereretur, sicut Deum sibi misereri precabatur.

[34] Obstupuit vir sanctus ad tactum Fratris, vestigiis ejus procumbentis, & quid esset prorsus ignorabat. Suscepto tamen eo, & in partem declinato, orationem complevit: & dato lumine, ceteris ad strata regredientibus, aliquos de Fratribus secum retinuit: secedensque in locum congruum, data opportunitate loquendi, trementem Fratrem & plorantem, totoque corpore terræ prostrato capite terram ferientem, [facinus tentatum supplex fatetur:] quid pateretur requisivit. Ille gemitu interrumpente, Peccavi, inquit, in cælum, Pater, & coram te; qui nolebam dici & esse filius tuus, factus sum persecutor tuus. Et proferens gladium de sub cuculla, Ecce, inquit, quem extendi nocte hac ad feriendum te, sed Jesus tuus protexit te. Volui quidem perdere te, sed protector tuus Dominus defendit te. Exerui gladium inte, sed cujus est virtus & imperium, gladium continuit, & te a morte, me ab interitu animæ & ab homicidio salvavit. Parce ergo mihi, quia converti paratus sum, & tuis monitis acquiescere, regularibusque subdi institutis: tantum dona mihi quod deliqui in te, & ora Deum pro me. Non erat hoc grave beato viro donare peccantibus in se, qui ad proprias injurias erat patientissimus. Toto ergo corpore prostrato, gratias egit protectori suo Deo; inde Fratri benigne indulsit quidquid in se deliquerat, plurimum eum consolatus, inculcans ut confiteretur Domino peccata sua; dicens, peccatum aliquando esse peccatum & pœnam peccati, quæ omnia vitare quiret, qui confessioni operam daret. Pauca ergo pro tempore locutus, Fratrem consolatum dimisit; dans in mandatis, ut mane facto ad se rediret, & quæ sibi imperarentur faceret, & ita discessum est. Pater Richardus Oratorium petiit, & quod superfuit noctis in laudibus Creatoris exegit.

[35] [pœnitentem absolvit Richardus,] Die facto, Prima dicta, consuetudinario Officio expleto, ubi tempus oportunum datum est, Patrem filius requisivit: & data confessione, pœnitentiaque accepta, alacer & sospes ab eo recessit, dicens; multum sibi prodesse, quod hac eum occasione Dominus sibi asciverit. Hic ex tunc Patris Richardi fuit filius dulcissimus, & comes individuus: hic consiliorum particeps, quia erat nobilibus ortus natalibus, & litteris apprime eruditus, & videbat in eo pœnitentiam cum verecundia. In Capitulum ubi ventum est, publicam pœnitentiam egit cum socio, corde contrito & humiliato; & Fratres glorificaverunt Deum, qui avertit peccatum hoc ab eis; & jam in majori veneratione Sanctum Dei habere cœperunt, quem Deo carissimum, mortis impavidum, sui contemptorem, injuriæ donatorem, & ob id Deum defensorem & tutorem habere, sciebant. Jam autem si quis esset, qui viro Dei aliquando infestus fuisset, surgebat in medio, [eoque etiā alios laceratur,] & confitebatur quidquid illud esset, satis verens ne etiam circa se desæviret indignatio divina. Precabantur itaque omnes pariter sibi indulgeri, quia eum non ut decuisset Patrem & Dominum tractaverant; & facta est ruina duorum, sui ipsius & multorum in spiritu resurrectio. Igitur vir Dei, generali omnibus indulgentia data, tanta in posterum ab omnibus caritate dilectus est, ut merito diceretur, Hæc mutatio dexteræ Excelsi.

[36] [ipsum vero exinde amicissimum habet,] Ordinata itaque dehinc Ecclesia personis & necessariis sumptibus, Virdunum rediit, prædictum Fratrem secum deducens, quia intelligebat eum utile vas futurum in domo Domini. Nec eum spes fefellit. Cœpit enim totus alteratus perfectiora meditari, amare honestatem, diligere ordinem, omnes sibi præponere, se omnibus postponere, & si quid est quod virum honestum deceat, ad id modis se omnibus informare: quamobrem diligebatur a viro Dei, & quotidiana monitione ad meliora sectanda inescabatur. Leduinus nomen erat viro. Hic est ille Leduinus, qui d postmodum, jussu & obedientia prædicti Patris, sub eo S. Vedasti annis multis rexit Ecclesiam. Verum hoc in Patre nostro memorabile videtur, quod tanto eum affectu dilexit, quem de morte sua tractasse cognoverat. [& monasterio præficit:] In quo consideranda est pietas ejus & patientia invincibilis, quæ vicem lædentibus rependere non novit, qua in tantum abundabat animi ejus directa simplicitas, ut quem passus fuerat inimicum, eum sibi crederet fidum amicum. O mens vere plena Deo, simplicitas sine simulatione, caritas sine æmulatione! Sed sufficiant interim ista, festinandum nobis est ad reliqua. Non enim omnes ejus virtutes animi describere possumus. Supersedendum aliquid est, ut ad posteriora sufficiamus.

[37] Et nunc quidem de beneficentia dicamus quod possumus, quia non omnia possumus, qua ita sibi filiorum animo obligaverat, ut immemor injuriæ, memor gratiæ diceretur. Considerabat enim singulorum affectus, necessitates, opportunitates, & ita quibusque mirabili verborum & vultus gratia occurrebat, [mira erga subditos beneficentia] adjiciens verba bona rebus bonis, & prædicatione benigna & humana se ipse commendans, ut pluris æstimaretur animus ejus, quam illud quidquid esset quod quærebatur. Quemadmodum enim in ægris opportunitas cibi salutaris est, & aqua tempestive data remedii locum obtinet; ita beneficia ejus, quamvis levia, quia præsto erant, quia occurrebant voluntati, gratiam pretiosi, sed lenti & diu cogitati muneris vincebant: gratissima enim erant quia parata, quia facilia, quia occurrentia, [rogaturos præoccupat.] ubi nulla erat mora nisi in accipientis verecundia. Noverat enim optimum esse, antecedere cujusque desiderium, & proximum sequi; illud vero melius, occupare antequam rogaretur. Nam cum homini probo, ut ait Seneca in libro de Beneficiis, ad rogandum os concurrat, & suffundatur rubor; qui hoc tormentum remittit, multiplicat munus: nulla enim res carius constat, quam quæ precibus empta est. Hinc S. Benedictus, de dandis necessariis agens; Consideret, inquit, Abbas necessitates indigentium, non malam voluntatem invidentium. [Reg. 5] Qui considerandas infirmitates præcepit, occurrendum docet precibus, divinandam cujusque necessitatem, ut rogandi necessitas auferatur.

[38] [Peccatis confitentium ut propriis indolet.] Ceterum & hoc in Patre nostro beneficentiæ partes adjuvabat, quia si quis ei de secretis animæ, de internis mentis motibus confitebatur; tanta ei inerat mentis benignitas, tanta dulcedo, tanta compassio, ut qui solus ad venerat e, se proderet, alterum se illum esse crederet cui confitebatur, cui non immerito tamquam alteri sibi animum suum applicaret, & seipsum crederet. Occurrebat namque voluntati ejus, & ita ei conformabatur, cum dolente dolens, cum tribulato spiritum & ipse contribulatum adhibens, ut unam animam duobus inesse corporibus, dum alterum se stupet is qui advenerat, miraretur: quæ res gratissima est mediocribus, utilissima pusillis, qui eo utuntur affectu, quo vident sibi acclines, quibus loquuntur seu confitentur. Jam vero in Capitulo si quis sermonem ejus audisset, totus tremebat, totus æstuabat, [in Capitulo vero primum secuturus.] totus ad reprehendendum se acutissimum stimulum compunctionis abhibebat; ac si præ oculis videret parata gehennæ incendia, suppliciorum dispertita omnimoda genera; donec procederet consolatio ab ore sermocinantis, fieret dulcedo mellis lingua ejus, favus distillans labia ejus. Non enim dissimulabat peccata delinquentium, imo cum de vitiis sermo esset, ita eorum proprie spurcitias, immunditiam, & fœtorem verbis exprimebat, ut qui audiret miraretur, & abhorrens talibos implicari omnino detestaretur.

[38] Erat in eo juste consulens misericordia, & pie sæviens disciplina. [postea leniebat compunctos.] Ut enim ait in Moralibus mitissimus Doctor Gregorius, misericordia vel disciplina multum destituitur, si una sine altera teneatur. Affectus patrem, pietas matrem, reverentia timoris dominum, disciplina exhibebat magistrum, quod totum de beneficentiæ fonte procedebat, Nolebat enim consumi munus suum, qui semper paratus erat ad donum: ideo in dando beneficio corporali seu spirituali, sensu communi & rationabili, tempus, locum, personas observabat: quia & momentis quædam grata & ingrata sunt. Ingratum est beneficium, quod diuinter dantis manus hæsit, quod quis ægre dimisit, quod sic dare visus est, quasi sibi eriperet. Ideo vir beatus, cum aliquid ab eo a filiis quæreretur corporalis aut spiritualis necessitatis, non dubitavit; ne proximus esset a negante, & nullam referret gratiam; sciens nihil esse tam amarum quam diu pendere, cum æquiori animo feratur a quibusdam præcidi spem suam, quam trahi. [Discretus & promptus consilio & solatio dando,] Quod autem donum tam dulce homini, quam juvare consilio, participare laboribus, communicare doloribus, relevare æstuantem animum, gaudere cum gaudente, flere cum flente? His donis, his beneficiis, filiorum in se deflexerat gratiam, ut injuriam ejus suam arbitrarentur, lætitiam ejus suam crederent. Tanta erat benignitas, ut veniente eo, si quid in Congregatione qualibet morari licuisset, cum egrederetur, nullus esset qui non se juvatum & relevatum, sustentatum & confortatum lætabundus gloriaretur. Jam vero liberalitatem in eo laudari necesse non est, cujus non minima portio est, in omni negotio considerare quomodo quidque aut dicatur, aut fiat. Nam procedens ex liberalitate omnis benignitas properat, & proprium est libenter facientis cito facere: qui enim tarde, & diem de die protrahens profuit, non ex animo fecit; ita duas res maximas perdidit, tempus, & argumentum amicæ voluntatis; quia tarde velle, nolentis est: aliquando vero in tædium adductus animus, incipit odisse beneficium dum expectat.

[40] [gratus erga benefactores defunctos,] Quod autem majus beneficium quam mortuis referre gratiam; & requiei eorum providere & consulere, quorum acceperis eleemosynam? Summa hæc liberalitas est, memorati eorum qui se tibi dum adviverent commiserunt; quorum vivis laboribus, quorum sanguine pasceris; qui fiduciam suam post Deum in te ponentes, per manus tuas Deo fœneraverunt, dum sua tibi pro ejus amore largiti sunt. Non desuit gratia hæc Patri nostro, imo in omnibus monasteriis, quæ regebat, mox ut potuit jure perenni constituit, ut in Kalendario f singulorum Fratrum & Benefactorum Ecclesiæ, qui seculo excesserant, divisis paginis nomina, anniversaria quaque die, in Capitulo recitarentur; diligentius annotato, [eorum anniversariam memoriam prascribit:] quid quisque contulisset Ecclesiæ: ut dum eorum beneficia Fratres præsentialiter recolerent annotatione diligentissima, recalesceret in eis eorum memoria, & tanto gratius memorarentur illorum, quanto acceptior fieret repræsentatio benefactorum illorum. Quod ut acceptius fieret, sermonem inde habuit coram Fratribus, quem exceptum, Kalendario eidem, cui hæc inscribebantur, præscribi instituit: in quo dulcedinem ejus & pietatem, caritatem atque misericordiam, qui diligenter advertit, perpendere potest. Quanto vero affectu & studio memoriam defunctorum eorumdem, id est Officium quod Vigilias dicimus, [& officia debita accurate persolvi curat:] & Missæ celebrationem agi instituerit, noverunt qui hoc facere consueverunt. Per omnia circa memoriam defunctorum benignissimus extitit: sciebat enim quia nihil in fructum pervenit, quod non a primo usque ad extraneum æqualis cultura prosequitur. Ideo commissorum sibi & in vita & in morte solicitudine, pia sedulitate est operatus.

[41] [fortitudinem temperantiæ jungit,] Quid autem de fortitudine & temperantia dicemus, quibus adeo regebatur animus ejus, ut innatæ sibi viderentur? Nam cum fortitudo sine temperantia, iniquitatis sit materia; ita in eo unum condiebatur ex altero, ut alterum sine altero videri, & velle discernere, omnino foret impossibile. Justitia vero cum prudentia privatum sibi domicilium in ejus pectore collocaverat, [justitiæ prudentiam.] quibus utilis ad omnia pietas non deerat, scientiæ discretione munita. Nulla est autem scientia, si utilitatem pietatis dehabeat: quia qui bona cognita exequi negligit, sese ad judicium arctius stringit. Hæc quia vir Dei noverat, singularum sibi virtutum proprietates acquisierat, quibus munitus mundi fallentis lenocinia superabat. Verum ad narrationis ordinem revertamur.

ANNOTATA D. P.

a Oeconomum monasterii fuisse interpretor, quo titulo ad eam insolentiam pervenerit, ut de bonis monasterii tamquam suis disponeret; quomodo olim eorum multi, quos Advocatos vocabant.

b Tenebræ, Officium nocturnum feria 5, 6, & 7 majoris Hebdomadæ, quia in tenebris & sine luminaribus canebatur, pro luctu Dominicæ paßionis: hæc ergo facta sunt nocte inter 5 ac 6 feriam: sive in secunda nocte Tenebrarum.

c Officium Benedictinorum, ut nunc se habet, Romano conforme, nullum his diebus Kyrie eleison, nullos Versus usurpat.

d Id est post mortem Frederici, quam anno 1022 contigisse scribunt Wassenhurgius & Rayßius; affirmantes ipsum fuisse a Richardo constitutum Priorem, eoque munere functum quoad ibidem obiit. Richardum vero, Atrebatum audita morte profectum, refodisse amici corpus, & præter intestina in loco relicta, Virdunum transtulisse: sed forte id primo factum anno 1024, quando vice sua ibidem constituit Leduinum, uti diciturinfra num. 45. Nempe profecto Hierosolymam Richardo obierat Fredericus, nec nisi sub finem anni 1023 videtur redivisse Richardus.

e Forte legendum, ut qui solum advenerat, ut se alteri proderet, alias sensum non capio.

f Kalendarii nomine intelligo Necrologium, post Martyrologii lectionem recitari solitum in Capitulo sub finem Primæ: cujusmodi Necrologia, vel seorsim scripta, vel Martyrologio ad unumquemque diem subtexta, sæpe videmus in veteribus tam Monachorum quam Canonicorum Mss. libris.

CAPUT V.
Acta cum Pontificibus, Imperatoribus, & Episcopis, ab anno 1011 ad 1027.

[42] Anno ab Incarnatione Domini MXI, Romam venerabilis Pater Richardus ivit, [Benedicto Papæ,] ubi Benedicto a Papæ in amicitiis junctus, familiarissimus ei extitit. Anno quoque ab incarnatione Domini MXIII, regiminis autem ejus anno VII, Heinricus, anno regni sui * IX, a Benedicto Papa in Imperatorem promotus est. Et cum jam Langobardorum instabilitas Arduinum b quemdam sibi Regem constituisset, tandem non sine magna suorum cæde subdidere se ei; & sic Heinricus Papiam veniens, ab eis miri operis Palatium sibi construi fecit. Hic etiam fecit civitatem Bavebergensem, & ecclesiam a Benedicto Papa dedicari c obtinuit, ejusdemque auctoritate Episcopum ibi constituit. [& Henrico Imperat.] Erat enim vere Catholicus, & religionis amator præcipuus: adhærebat moralibus [Episcoporum & Abbatum] suorum consiliis, quorum puritate & nitore florebat Lotharingia, illuminabatur Saxonia, dirigebatur Suevia & Alemannia. (Quamobrem sub ejus Imperio salus fuit mundo & gloria) inter quos habebat gratissimos, Odilonem Cluniacensis Ecclesiæ Patrem piissimum, & Willelmum d Divionensis Ecclesiæ Rectorem strenuum, religione præstantissimum; qui etsi non erant de regno e ejus, tamen in amicitiis ei jungebantur, [inter præcipuos Præsules,] & eorum orationibus Regni negotia in pace tractabantur. Nec deerat familiaritati ejus Pandulfus f Agaunensis, vir vita, moribus, religione, sanctitate celeberrimus, cum eum faceret commendabilem Regi & Optimatibus fama virtutis ejus.

[43] [carus Richardus, Gratia-Dei cognominatur,] At vero de Regno ejus fere quotquot erant Pontifices, & primi Ecclesiarum, tot ei erant incitamenta virtutum; cum ipse eisdem muniretur, & ipsi vice versa ejus auctoritate ab illicitis reprimerentur, & ad perfectiora provocarentur. Inter quos hunc Patrem nostrum habebat carissimum, inter præcipuos egregium, pietate prædicabilem, religione commendabilem: quem tanta Deus donaverat omnium gratia, ut a plerisque pio inolita sibi benignitate, vitæque & sermonis acceptione, & non affectata elegantia, sed impensa gratia, hoc vocaretur agnomine, videlicet Richardus Gratia-Dei, sicut & sanctus Odilo ab ingenita pietate Pius, & Willelmus a rigore ferventioris propositi Supra-regulam dictus est. Erat in Regalibus negotiis pertractandis & disponendis consodalis ejus Dominus Ermenfridus g, Virdunensis Ecclesiæ Canonicus, cujus vita actuum luce satis seipsam commendat. Felicia tunc tempora Virdunensis Ecclesiæ, tantis sub Heimone Episcopo insignitæ personis: ut usque in hodiernum diem actuum illorum claritate resplendeat, quæ etiam tanta sit, ut nulla vetustate obliterari valeat. Sub eo enim Amicus Præpositus ecclesiam sanctæ Crucis h construxit, Dudo Præpositus ecclesiam i S. Laurentii, Ermenfridus k præfatus ecclesiam S, Mariæ Magdalenæ, & in ea Canonicorum l turmam aggregavit, quibus victum ex Regali largitione & Procerum traditione sufficienter providit; [atque cum aliis Virdunens. Ecclesiam valde ornat;] & venerabilis Richardus monasterium sanctorum Petri & Pauli & beati Vitoni Confessoris, a fundamentis erectum, tanta in posterum possessionum & religionis dote ditavit, tanta reliquas ecclesias claritate dotavit, ut merito pater urbis, lux patriæ, decus Ecclesiæ debeat nominari. Vita enim ejus mirabilis vitam multorum mirabilem reddidit, conversatio ejus spectabilis plures alios spectabiles bonis operibus instituit.

[44] [& Episcopus Heimo,] Sed nec ipse Domnus Heimo a bonis operibus vacantem animum præbuit, quin potius ecclesiam S. Joannis, in prospectu civitatis sitam, in qua sancti Confessores, Maurus, m Salvinus, Arator, requiescunt, melioratam restauravit; & in ea Congregationem Sanctimonialium, sub dispositione Patris Richardi regulariter viventium, instituit; [fundator parthenonis S. Joannis] & Matrem eis consilio ejusdem providit Adelbergam, fidelem Christi famulam, quæ cognominabatur Ava; cujus memoria est æterna. Hæc enim, velut apis prudentissima, Patris sui formam imitata, cum ob zeli boni devotionem & fidei magnanimitatem, servorum Dei lustraret cœnobia, ut ad eorum imitationem æmularetur charismata meliora, Cluniacum ivit, & viro Dei B. Odiloni advenisse nuntiata, cujus animum ipsa possidebat pietas, cum grandi affectu suscepta est. Ubi quamquam usus ecclesiæ esset, & pro lege haberetur, ut claustra monasterii non calcaret pes muliebris; ipsa pro sua religione, & Patris Richardi cum S. Odilone indivisa dualitate, non solum claustrum intravit; verumetiam Capituli societatem indepta, & Dominico die ad processionem cum Fratribus suscepta est, quod usque hodie in eodem monasterio permanet memoriale. [sub directione Richardi & I Abbatis. Adelbergæ:] Egit hoc B. Odilonis erga filium carissimum & confratrem devotissimum affectus propensior, dilectio profusior, caritas de illo fonte emanans, de quo tantæ nobis perfectionis alveus derivatus est; idem videlicet Pater noster, qui nobis a Beato eodem donatus est. Sed nec erga locum, cui præerat, Domni Heimonis defuit liberalitas, verum Masmessipontem eidem contulit; mercatumque in suburbio qui eidem cœnobio adiacet, habendum constituit, & murum in circuitu monasterii ex suo construi fecit: exactisque in Episcopatu XXXVI annis n, [obiit autem 1024] obiit II Kalendas Maji, anno Incarnationis Dominicæ MXXIV; & sepultus est in Ecclesia quam ipse construxerat.

[45] [S. Henrico Imp. (sub quo S. Stephanus R. Hungaria floruit)] Successit in Episcopatu Rambertus, qui sæpe fatum Patrem non minori affectu coluit, imo devotionem a prædecessoribus initiatam, & ad se usque derivatam, pia bonæ voluntatis affectione auxit, provexit, & sustulit. Verum non abs re videtur, si cum ejus familiares, & regni gloriam, quæ sub ipso erat, miramur, etiam quis Imperatoris vitæ exitus fuerit intueamur. Tempore itaque ejus Rex Ungrorum cum gente sua Christianus o factus est: cui etiam, Stephano in baptismate dicto, germanam suam uxorem dedit; & ipse anno sequenti infirmitate ingravescente, quia erat absque filiis, videns quia ad Regni fastigium plures Duces & Comites aspirabant, elegit Conradum p aliquando sibi suspectum, sed strenuum, qui Cono dicebatur, & sic cum gloria obiit Monarcha Cæsar Augustus III Idus Julii, eo videlicet anno quo superius annotatum est Episcopum Heimonem obiisse. At vero Stephanus Ungrorum Rex, imminente vocationis suæ tempore ad cælestia evocatus, nunc in ecclesia qua requiescit q humatus, miraculis claret egregiis. Regnavit autem Heinricus annis XXIV r, mensibus VI, & Conradus… successit: [succedit Conradus in Regnum,] qui accepit uxorem Gislam, Rodulfi Regis Burgundiæ sororem, Conradi & Mathildis filiam, de qua genuit tertium Heinricum, qui venerabilem Richardum Abbatem inter primos Palatii habuit.

[46] Igitur post Benedictum Papam, anno MXXIII s, frater ejus Joannes, largitione pecuniæ, ex laicali ordine neophytus ordinarus est. A quo cum requisisset Constantinopolitanus t Antistes, ut sua Ecclesia, sicut & Romana, [Benedicto autem Papæ Joannes.] Universalis diceretur; & donis eum, Romanosque qui Curiæ præerant, innumeris flecteret, ita ut clanculo tentarent concedere quod rogabatur; omnis ob hoc vehementissime commota est Italia. Sed Galliarum Episcopi & Abbates his obviare conati sunt, quidam in persona sua, quidam vero litteris missis Sedem Apostolicam visitantes, & tantum opprobrium & dedecus, [Richardus sub Joanne resistit Græcis, Universalis titulum ambientibus.] auctoritatibus ad medium prolatis quibus contradicere fas non esset, a Romana Ecclesia propulsantes. Nec defuit in hi Patris Richardi authentica præsentia: imo omnino sategit, ut Constantinopolitana præsumptio confutata conquiesceret, filium se Romanæ Ecclesiæ, dum matris honori providebat, ostendens u. Sic confutata Græcorum præsumptio x est. Eodem anno, qui erat ab incarnatione Domini MXXIIII, jussu & obedientia Patris Richardi Leduinus, de quo supra retulimus, prælatus est Abbatiæ sancti Vedasti…

ANNOTATA D. P.

a Benedictus VIII, coronatus 20 Iulii, 1012, sedit an. 11, m. 11, d. 21.

* imo XIII

b Arduinus, Marchio Eporediensis, primum an. 1005 ab Henrico pulsus, & rursum anno 1013, tertium denique victus ab Archiepiscopo Mediolanensi an. 1015, sese inclusit monasterio.

c Ivit ille in Germaniam, & Bamhergensem ecclesiam consecravit an. 1019.

d Willelmus fuit Abbas S. Benigni Divionensis, & simul cum S. Odilone colitur 1 Ianuarii; quando utriusque Vitas illustravit Bollandus; obiit Willelmus an. 1031; Odilo, an. 1049.

e Regni scilicet Francici tunc erat Burgundia utraque, ad quam Cluniacum & Divio pertinent, hæc ad Comitatum, istud ad Ducatum.

f Præter nudum Pandulfi nomen nihil habent Sammarthani.

g Pluribus de Ermenfrido, Wasseburgius fol. 213, humili quidem loco natum, sed propter eloquentiam & plurimarum linguarum peritiam, sæpius ad legationes Imperiales adhibitum. Dicitur is in Synodo Aquisgranensi (qualis una a Chronico Cameracensi notari videtur ad an. 1022, sed quam plures similes præcessisse debuerunt, nusquam adhuc notatæ) dicitur, inquam, in aliqua synodo Aquisgranensi Ermenfridus Heimoni & Richardo sic adhæsisse, ut cum iis Verduni vivere elegerit; factus ab Episcopo Archidiaconus illius Ecclesiæ. Patrimoniis, inquit prædictus Catalogus, carebat Ermenfridus; sed Regibus obsequendo, Principibus adhærendo, omnibus se submittendo, Dominum præcipue invocando cum mira solicitudine, huic plus contulit vita quam pecunia, plus pia apud Deum & homines devotio quam aliqua possessio, & plus profuit meritum quam prodesse potuisset aliquod, patrimonium.

h Catalogus Ms. Episcoporum addit, quod illic etiam Canonicos XII locavit, quibus necessaria ex prædiis suis & aliunde acquisitis providit; & ad extremum, petitione Episcopi, locum illum S. Mauro subdere non recusavit.

i Apud castellum des Luvaris, inquit idem Catalogus; addens, quod ibi Canonicos ordinavit, ordinatis necessaria disposuit, maximisque operibus cum summo labore & cum miro decore ad effectum usque perduxit.

k Canonicos 23 institutos ait Wassenburgius cum Præposito & Decano; itaque adhuc servari; locum autem prius fundasse S. Madalveum, pro mulieribus pœnitentibus, dictum ideo Vetus monasterium.

l Hi tres proximi, post primum Episcopum S. Sanctinum, ante Pulcronium, nominantur in Catalogo: solus autem Maurus inscribitur Martyrologio Gallicano ad 8 Novembris: sed 10 ejusdem cum Officio9 lect. in Breviario Virdun. anni 1625: fortaßis autem prima ibi Cathedralis fuit. Catalogus certe S. Joannis Baptistæ ecclesiam vocat, & Mauro Præsuli sanctissimo consecratam ab Episcopo dicit.

m Aliquot tamen mensibus minus: ordinatus enim in autumno anni 988, & mortuus 1024 exeunte Aprili, ad plenum numerum adhuc requirebat quinque vel sex menses.

n Imo a puero Christianus fuit Stephanus, qui mox ut a morte patris Ducatum suæ gentis obtinuit an. 998, pro ea ad Christum adducenda serio & cum effectu laboravit; anno autem 1000, vivente adhuc Ottone III, Regium titulum obtinuit ab Apostolica Sede: an autem & Giselam Henrici sororem uxorem habuerit, prius quam hic eligeretur Rex, necdum invenio definitum: habuit certe illam ipsis initiis Henrici an. 1002 electi, & 7 Iunii a Willegiso Moguntino inuncti.

o Conradus Dux Wormatiensis, filius Henrici Ducis & Adelaidis, Rex coronatus 8 Septembris; nescio quo errore mox hic dictus Ottonis III filius, quod expunxi, cum is absque liberis obierit.

p Stephanus Rex obiit an. 1034, 15 Augusti, sepultus in ecclesia S. Mariæ, quam Budæ extruxerat; ubi post annos 45 elevatum 20 Augusti corpus, & festum institutum; quod festum, eadem Buda aCæsare Leopoldo recuperata an. 1686 2 Septembris, in hunc diem translatum est.

q Imo annis XXXIII, mensibus V, diebus XVI, utpote defunctus an. 1024 13 Iulii:

r Imo anno MXXIIII, ut ostendisse me puto in Conatu ad seriem Pontificum; ubi docui, obiisse Benedictum VIII 10 Iulii; & Joannem XIX ordinatum, prævalente tunc patre utriusque Gregorio, Comite Tusculano, 19 Iulii.

s Sergius hic fuit, Imperatorum Basilii & Constantini auctoritate nixus.

t Eumdem in finem scriptam a Willelmo S. Benigni Ab. prælaudato Epistolam hic descripserat Hugo: sed omittendam censui, vel id eo magis, quod ipsam ex Glabro verbotenus recitet Baronius an. 1024 num. 6, salvo quod mendosus ibi notatur locus, qui hic sanum habet sensum, dum legitur, non aliter Grecos quam cœnodoxia, hoc, quod audivimus apud vos requirere, impetravisse.

u Post istam epistolam addit Baronius: Quod autem ad dictam Legationem Græcorum pertinet, eos nihil penitus ab Apostolica Sede impetrare potuisse, docent Epistolæ Leonis Papæ IX, post annos XX conscripræ ad Michaëlem C. P. Patriarcham, quibus expostulat de ejusmodi titulo Occumenicus, quem suæ Sedis Episcopi, præter jus fasque, reclamante semper Apostolica Sede, nimia arrogantia usurpassent.

x Sequebatur Obitus Fulberti Episcopo Carnotensis, qui quanto amore, inquit Hugo, hunc Patrem nostrum dilexerit, experimentis perpluribus patet. Sed mendum evidens irrepsit in numeros, cum annus MXXVII comparatur cum Indictione VII. quæ debuisset scribi X: neque tamen vel sic habetur verus annus istius mortis, qui in Epitaphio notatur MXXVIII, a Sammarthanis vero etiam IX. Interim, cave ne Capita sequentia hinc regulanda putes: cum enim supra de Heimonis Episcopi meritis egisset Hugo, prius quam Richardum Hierosolymam abducat reducatque, prosequitur ordine chronico externa quadam usque ad annum 1027 vel 8, cum interim peregrinatio illa instituta videatur vivente adhuc Atrebati Frederico, ab eaque redivisse Richardus anno 1023, ut ex consequenter notandis magis liquebit.

CAPVT VI.
Iter Richardi Hierosolymitanum.

[47] [Richardus, Hierosolymam peregrinaturus.] Iam autem eidem Patri Gratiæ-Dei prælationis sarcina gravis videbatur; jam ad anteriora progredi, liberiusque divinæ contemplationi inhærere juvabat: quia jam in ejus corde mundus aruerat. Er quia quosdam, qui Hierosolymam ierant, beate in Christo occubuisse constabat (inter quos quoque quemdam ex Augustodunensi territorio sanum & vegetum, nullaque mortis signa habentem, in loco, ubi novissime steterant pedes Domini, cum orasset, & se a Domino suscipi in pace postulasset, modico dolore mox tactum, domi relatum, eodem in loco quo oraverat, spiritum Deo reddidisse a, certa fama vulgaverat) tactus & ipse sancto simili bonæ devotionis desiderio, sepulcrum Domini invisere gestiens, [Cluniaco Odilonem accersit, eique suos commendat,] quæsita a Principe & Pontificibus, Regnique primoribus, & vicinis fidelibus, & vix obtenta licentia; destinavit primo filiis providere, & eorum in omnibus curam agere, ut posset cum bona omnium affectione peregrinationis officia sancta suscipere. Itaque Cluniacum ivit, & sicut usque hodie in eodem cœnobio manet memoriale, Patrem piissimum S. Odilonem Virdunum secum deduxit. Quem plurimis diebus secum retinens, omnem ei monasterii habitudinem, mores, & vitam habitantium ostendit; judicio ejus & tuitioni singula contradens, & ad ejus arbitrium universa corrigens & confirmans. Gavisus est autem in Domino S. Odilo, quia per eos, quos sibi Filios fecerat, & loco remiserat, fructus boni odoris carpebat. Ubi vero voluntati illorum satisfecisse se credidit, valedicens omnibus, Filios Deo commendans, Cluniacum rediit, & de profectu Ecclesiæ illius gaudium Filiis & Fratribus Cluniacensibus exhibuit. Referunt adhuc moderni, qui audierunt a Patribus, quia quoties ab istis partibus regrediebatur, adeo se gratiosum de bonis, quæ in Patre nostro & Filiis gratulabatur, exhibebat, adeo eos commendabiles reddebat, ut gratum haberet qui videbat.

[48] [valedicit suis,] Igitur paratis necessariis sumptibus, dispositis viæ comitibus, commissa Deo Filiorum cura, benedictione Pontificis & vicinorum Præsulum, Optimatum quoque & omnium omnino postulata & accepta, venerabilis Pater Richardus Gratia-Dei, egressus est cum Madelveo novus peregrinus, in cordis lætitia. Prosecutus est eum totus populus, cum lacrymis & rugitu cordis, dolens quod destitueretur ejus præsentia, quem suæ salutis præsulem, vitæque tutorem credebat. Quos vir Dei benigne consolans, ut reverterentur admonuit, dans in mandatis, Deum tota virtute diligere, proximum venerari, inimicos diligere, caritatem amare, hospitalitatem sectari, eleemosynis intendere, & pro se sibique comitantibus Deum propensius exorare. Sic salutatis omnibus, resalutatus a cunctis, dimissus est optatæ viæ cum gratia, omnibus orantibus, & elata in excelsum voce clamantibus, ut prosperaretur a Deo via ejus. Expensas autem viæ Richardus, Comes b Normannorum, omnes ei attribuit; erat enim eleemosynis largus, [& viatico instructus a Richardo Com. Normanniæ,] caritate diffusus, honestate præclarus. Supersunt adhuc in Britannica insula & Normannia nobiles & probati viri, qui viderunt hunc Patrem nostrum Gratia-Dei, & noverant quanto ab eodem Comite diligebatur affectu: a quibus nos etiam ista audivimus; qui & referre soliti sunt, quia sic sibi individua dilectione adhærebant, ut putares unam animam duobus inesse corporibus.

[49] Optabili ergo peregrinatione suscepta, vir Domini Richardus septingentos peregrinos secum duxit, quibus ex propriis subsidia victus sufficienter administravit. Erant etiam in comitatu ejus quamplures alii, inter quos erant duo ab urbe Bajocensium, pater & filius, Humbertus & Gaufredus; qui ita comitatui ejus adhæserunt. Erat idem Humbertus diuturno languore depressus, ita ut per annum integrum nec lecto surgere, [proficiscitur cum 700 peregrinis:] nec in latus aliud absque suffragantis adminiculo se posset deflectere. Huic una dierum in cubiculo, quo jacebat, Angelus in columbæ specie apparens, Vade, inquit, para necessaria, & perge Hierusalem, quia Dominus jubet. Cui cum ille respondisset, Quid faciam, quia nequeo surgere? Ille iterato, Para inquit, necessaria, & vade; quia Dominus vult. Acquievit homo; & mane facto fratres & propinquos advocans, voluntatem Domini aperuit, suam quoque voluntatem in id esse ut obediret patefecit. Illi admirantes, [in quibus Bajocensis Humbertus cum filio;] & pro infirmitate quam videbant, voluntati ejus contraire conantes, cum avertere hominem a recta intentione molirentur; impossibile esse pronuntiabant quod dicebatur. Cum ille filium Gaufredum assistentem videns, Vade, ait, præpara expensas, & quæ sunt tanto itineri necessaria, quia & ego ibo, & tu mecum, Dei cooperante clementia. Acquievit filius, & paratis quocitius potuit tanto itineri necessariis, [divinitus jussus surgere, & sanatus.] patrem de profectione admonuit. Ille, propinquorum & vicinorum surgens adminiculo, pontem, ante monasterium Sanctæ Mariæ Magdalenæ in eadem Bajocensium civitate situm, quod erat vicinum domui suæ, a quatuor hinc & inde sustentatus transiit: & mox ut equo impositus est, sanus factus & incolumis, viæ se credidit; & comitante divina gratia Virdunum veniens, cum audiret & videret profectionem viri Dei tota urbe accelerari, sustinuit; & comitatui ejus adhærens, orationibus ejus se cum filio commisit, quos vir Dei familiarissimos habuit.

[50] Profecti igitur per Illyricum, venerunt ad deserta. Quæ cum jam fere pertransissent, die quadam fontem eminus conspicati clarissimum & perlucidum, descenderunt Pater Richardus cum sociis, ut acciperent jentaculum. Turbis quoque circa fontem discumbentibus, venerabilis Pater loco competendi pro tempore resedit; & accito famulo ut de fonte sibi afferret, cujus perlucida claritate delectatus erat, admonuit. Ille vadens, [In deserto cibum sumenti cum sociis, æqua in vinum vertitur,] ex aqua fontis vase impleto, viro Dei propinavit. Sed ut vas ori admovit, aquam in vinum Dominus mirabili virtute convertit; & sic qui aquam desideraverat, vinum accepit. Stupefactus, a famulo requirit, ubi vinum acceperit: & evacuato vase, iterato eum pro aqua fontis remisit. Ille admiratus, cunctis cernentibus aquam hausit de fonte, & viro Dei propinavit: sed iterum, Divinitate propitia, aqua fontis in vinum conversa est. Quod vir Dei agnoscens, Deo gratias egit, & bibit: cunctis quoque ex eodem vase propinavit. Quid plura? Biberunt omnes, & virtutis Domino benedixerunt, qui facit mirabilia solus, cujus regnum est æternum, & potestas ejus potestas æterna, quæ non auferetur. Biberunt, inquam, omnes de vino illo, & vinum imminutum non est: quia cum omnes bibissent, solus ille scyphus abundanter cunctis adfuit, & postmodum Patri Richardo non defuit. Et qui vidit, testimonium perhibuit, prædictus scilicet Humbertus, & filius ejus Gaufredus, & scimus quia verum est testimonium eorum: quia ipsi ex eo biberunt, cum sederent ea hora prope latus hominis Dei; [uti testati sunt omnes qui de eo biberunt, aut ex his audiverunt,] & præterea virtutis hujus tot sunt testes, quot erant viæ comites; quia nullus in comitatu illo inventus est, cui non vir Dei ex hoc vino virtutis propinasset. Est adhuc in Bajocensi urbe quasi novum hoc miraculum, & patres qui viderunt, narraverunt ea filiis suis, & filii filiorum filiis, ut cognoscat generatio altera.

[51] Nos quoque hoc a Gaufredi filio, Gozelino nomine, viro probo & honesto, nunc Divionensis Ecclesiæ Monacho, audivimus, [& formam orandi acceperunt a Richardo,] qui jam eo tempore natus & adultus, a patre & ab avo hoc audivit; & didicit ab illis formam orandi, quam instituit simpliciores & idiotas e seculo ad se confugientes Pater Richardus in ingressu Ecclesiarum dicere, in hanc formam. Adoremus Deum: sanctam Trinitatem deprecemur: Sanctos ejus qui pro Deo appellantur; ut ipsi deprecentur Deum, ut det nobis pacem & sanitatem, peccatoribus veram pœnitentiam, discordantibus veram concordiam, vivis pacem, defunctis requiem. Hæc orandi forma, in omnibus monasteriis suis, laicis tradebatur. Erat autem viro Dei familiare, mane surgere, laudes Deo dicere, iter accelerare, atque consuetum Domino in via pensum reddere: & sic hora fractionis panis imminente, Missarum solennia agere, quocumque esset; & expletis mysteriis ad frangendum panem discumbere, ne gravarentur Fratres labore itineris & continuatione jejunii.

[52] Venit ergo Antiochiam, ubi cum eum itineris necessitas aliquot diebus remorari coëgisset, [hic cum suasisset B. Symeoni transire in Franciam,] vir Dei Symeon, qui nunc Trevirensem Ecclesiam corpore c & virtutibus adornat, in amicitiis ei junctus est, & Fratribus qui erant cum eo, adoptans sibi illum in Patrem. In quo B. Symeonis facto hoc intueri libet, quia idem vir Dei non ejus se crederet magisterio, non committeret patrocinio, nisi divina pietas, quæ cum a seculi actibus alienum reddiderat, cordi ejus revelasset, dignum illum esse qui subditis præesse & prodesse posset. Mittebatur autem idem B. Symeon a Fratribus monasterii montis Sion pro eleemosyna, quæ de terra Richardi Comitis Normanniæ monasterio eidem debebatur; & quamquam nosset, spiritu sibi revelante, multa se adversa passurum; tamen Pater Richardus, discretionis oculis hinc inde munitus, consilium dedit, ut cœptis insisteret, obedientiam impleret, usquequo rem probaret eventus. Flentem itaque & tristem eum a se dimisit, utrimque pedibus, manibus, & genibus exosculatis, quia erat in eis gratia Spiritus sancti. Hæc est enim Sanctorum delectatio, diligere alterutrum: quia & Deus caritas est, & qui manet in caritate, in Deo manet: caritatem autem aquæ multæ non poterunt extinguere, nec flumina obruent illam.

[53] Probatus igitur Domini servus viam carpens, & viæ ducem Christum collaudans, terram Saracenarum ingressus est. Et cum appropinquaret civitatibus eorum, prædicabat omnibus Christum Jesum, in Domino Deo suo confisus, quia non erat in spiritu ejus dolus. Jam vero ubi ad urbem venisset, [iter prosequitur per terras Saracenorum,] ante murum urbis psallebat Salvatori suo, & Missarum solennia ibidem celebrabat, Paganis desuper saxa jacientibus, ut capiti ejus illiderent; qui sic urbi appropiaverat, ut tabula altaris hæreret muro. Et cum multa desuper saxa ab eisdem aspicientibus & illudentibus jacerentur, ita a Christo protegebatur, ut non altare, non tabula altaris, non postremo illud quidquid est quod altari imponitur, non ipse denique qui altari altabat intrepidus, a lapidibus tangeretur: cum tantus esset multoties in circuitu altaris agger lapidum desuper ruentium, [& quotidie sacrificaturus, hostiū mœnibus aram applicat,] ut Missa dicta non nisi via facta inde extrahi posset. Monachorum vero & Clericorum comitantium illum nullus ei coësse vel cohabitare poterat: sed quantum jactus est lapidis a longe stantes canebant, & canenti respondebant; ipse solus intendebat his quæ cœperat, donec Missa perexpleta egrederetur, vel potius extraheretur. Erutus autem inde, ante urbis prospectum tentoria figebat, & comparatis necessariis sumptibus ibidem hospitabatur, a Dei laudibus numquam vacans, quia laus ejus semper erat indeficiens in ore ipsius. Pagani autem miraculo perterriti, & gratia reverendi vultus ejus invitati, veniebant ad eum: quibus ipse per interpretem quæ de Jesu erant gratanter annuntiabat, & ut ab injuria servorum Dei manus cohiberent prædicabat. [securus lapidum qui jaciebantur:] Fiebatque miro modo, ut quos in adventu suo passus fuerat infestos, ipsi ei versa vice cum honore servirent, & mane facto deducerent abeuntem. Mirificabat enim Dominus servum suum signis & prodigiis, in tantum, ut omnibus sanctitas ejus innotesceret; & virtus Domini per eum ubique prædicabatur, quia fama sanctitatis ejus ubique ferebatur.

[54] Constantinopolim veniens, cum quanto honore exceptus ab Imperatore sit, [appulsis in Terram-sanctam,] dignisque muneribus & obsequiis honoratus, dicere supersedemus, quia ad alia properamus. Optatæ itaque viæ dimissus cum gratia, per multimoda pericula apprehendit Hierosolymæ loca desiderata. Ingrediensque civitatis portam, Responsorium illud de Dominica in ramis palmarum d, Ingrediente Domino in sanctam civitatem, dulcissima cum sociis modulatione decantabat, Christum crucifixum, qui est super omnia Deus benedictus in secula, adorans, & locum Sepulcri ejus oculis fidei veneranter amplectens. Omnia ergo Nativitatis, Passionis, & Resurrectionis loca fide circuiens, dum non satiaretur oculis intuendo, mente pascebatur: quia ad visionem dulcissimam & diu desideratam, jamque concupiscenti animo præparatam, mirabilium Domini, gaudio & lætitia ineffabili replebatur. Occurrit autem ei venienti Patriarcha e Hierosolymitanus: audierat enim famam ejus omnium ore celebratam, [loca sacræ reverenter visit.] & consalutati mutuo, dato pacis osculo, lætati sunt in Domino. Videns vero in eo aspectum Angelorumm, modestum sermonem, incessum mitem, canitiem venerandam, habitudinem senectutis omnibus reverendam, gratulabatur in spiritu; Sicut, inquiens, audivimus, ita & vidimus. Introductus igitur in sanctam Sion Missarum solennia celebravit, astante Pontifice & Clero: & sic locum Sepulcri Domini cordis affectu revisens, omnemque locum sanctum pia devotione perlustrans; cum se desiderio satisfecisse crederet, iterum æstuantem devota solicitudine satiabat animum; numquam a Missarum celebratione desistens, numquam a verbi Dei erogatione cessans, imo ubique quæ Dei sunt annuntians; nec timore mortis, nec infestatione barbarica, a veri & recti exhibitione, & mali prohibitione, desistens. O quis ejus affectus in Deum! quanta contriti & humiliati spiritus exultatio! quanta cordis jubilatio! cum videret se esse præsentialiter ubi Christus natus est, ubi passus, ubi steterunt novissime pedes ejus quando ascendit in cælum. Ubicumque incubuisset orationi, madebat terra lacrymis, clamor cordis ascendebat ad Dominum, corpus atterebatur, spiritus elevabatur. Continuabat noctes vigiliis, attenuabat corpus jejuniis, numquam sine lacrymis, numquam sine precibus, cum totus exultaret in Domino, lætitiam mentis, vultus serenitate proferebat.

[55] [Dominica Palmarum;] Dominica die, qua celebratur adventus Domini in Hierusalem, & exceptio ejus a pueris cum hymnis, palmarumque & frondium ramis, urbem ingressus est. Hebdomada tota pernoctavit in laudibus Dei; cum tota ecclesia discurreretur a Paganis gladio accinctis, ipse nihil dubitans, nihil hæsitans, quæ Dei sunt Deo reddebat, pervigil in orationibus, in jejuniis continuus: adeo ut Gentiles ipsi admirarentur devotionis ejus instantiam, & revererentur constantiam. Diem Cœnæ sacratissimum, in exhibitione Mandati Domini, & pauperum recreatione deduxit: pedes pauperum abluens, vestes & quæque necessaria tribuens, & totum se Dominicis servitiis conformans & applicans. Jam vero quis referat, qualiter se die Parasceves mactaverit, Christo cruci confixerit? Totus in cordis compunctione, in contemplatione, in suimet abnegatione; maxime cum videret sepulcrum Jesu præ oculis, & esset ei materia doloris & compassionis. In orationibus assiduus, pernox in vigiliis, [ac die Cænæ & Pærasceves piæ transactis,] fatiscentes jejuniis artus spiritui servire cogebat. Die illa cum nocte sequenti a loco sepulcri non recessit, admirantibus omnibus instantiam illius, quod aliis recedentibus ipse non recedebat.

[56] Quid multa? Venit dies sancti Sabbati, quo expectabatur ignis a Domino, [ignem cælestem in sabbato expectat] & Gentiles armati, Christianis intro conclusis, & beneplacitam voluntatem Domini de igne suscipiendo præstolantibus, totam obseraverant ecclesiam; ut, si ignis non adveniret, omnes gladio perimerentur. Cum ecce, hora circiter nona, omnibus orantibus, in una lampade ignis accensus est a Domino, nullius mortalium suffragante adminiculo; & Gentiles omnes stupor apprehendit & pavor, Christianos vero gaudium & exultatio; ut ab omnibus tota certatim caneretur ecclesia, Magnus Dominus noster, & magna virtus ejus, & sapientiæ ejus non est numerus. Illico vir beatus, sacris indutus vestibus, Missa inchoata, Kyrie eleison solenne, elata in excelsum voce, [& excipit:] pronuntiavit. Jam enim Lectiones & Cantica, seu quidquid est illud consuetudinarii Officii, usque ad accensionem luminis, in expectatione novæ lucernæ finierat: & sic, Gloria in excelsis Deo, cum lacrymis & jubilo cordis intonans, gaudium Christianis, metum & admirationem Paganis incussit. Adstabant in circuitu altaris undique frementes & frendentes: sed tanta erat reverentia viri, tanta in virum protectio Christi Domini, ut omnes sanctitatem ejus & religionem admirantes revererentur, & omni eum honore dignum ducerent, [ac Pascha devote celebrat,] ipsi etiam qui inimicabantur. Noctem illam Pater noster Gratia-Dei duxit insomnem. Dominum resurgentem adorans, & cum Maria Magdalene in horto mentis, ubi virebant per eum plantaria virtutum, hortulanum Jesum videre desiderans: ut vocaret eum proprio nomine, & se Magistrum & Dominum doceret agnoscere; ut factus testis veræ resurrectionis ejus, in voce fidei annuntiaret Fratribus, Resurrexit Dominus. Mane facto, consuetudinariis Canticis expletis, Missam festive circa horam tertiam celebravit; & communicatis fidelibus populis cum gaudio, domum rediens, celebritati diei satisfecit: & tota die cum Patriarcha familiarius locutus, diem deduxit in jubilo cordis & voce exultationis, semper locum Sepulcri Domini revisere gestiens; recolens & admirans sudarium capitis Domini, non cum linteaminibus positum, sed separatim involutum in unum locum.

[57] Diebus festis reliquis celebratis in gaudio & tripudio animi, [& a sepulcro Domini refert lapidem a Saracenis jactum.] destinavit vir mitissimus cogitare de reditu. Nec rediit vacuus a munere, quia arca cordis ejus repleta erat bona devotione, Quod autem fuit munus illud? Discurrentes Pagani per munitiora templi ipsa hebdomada ante Pascha, lapides in populum Sacra celebrantem jaciebant, Casu lapis veniens intra sepulcrum cecidit: quem vir Domini pro magno munere sibi assumpsit, & totis illis diebus, quibus celebratur passio vel resurrectio Jesu, intra sepulcrum jacentem, vigiliis & orationibus Domini dedicavit. Hunc recessurus cum magna devotione sustulit; & exosculato loco sancto, quasi totum secum ferret, inter sancta reposuit; & valedicens Patriarchæ, prospera ei imprecatus abire decrevit. Ingemuit ille in voce dilecti valedicentis, & proferens Reliquias pretiosissimas de ligno Domini, itemque marsupium unum auro textum prægrande, Reliquiis Sanctorum refertum, obtulit seni venerabili, cum gratiarum actione, inquiens, Accipe, o dilecte Domini; munus bonæ voluntatis & devotionis, quod sit mutui pignus amoris; [Post festa cum Patriarchæ valedixisset,] munus quod numquam consumatur, semper extet, hæreat, amico convivat, quod evanescentem memoriam excitet; jucundum, quod obviam animo veniat, & numquam labatur a memoria. Præstet Dominus, istis & omnibus Sanctis intercedentibus, ut iterum videamus nos in cælestibus, ubi finis laborum, & remuneratio præmiorum æternorum; ubi numquam ab invicem separabimur gaudentes, & gustantes quam sit dulce & jucundum habitare fratres in unum. Divisi sunt ergo ab invicem flentes, quibus, si licuisset, convivere & commori libuisset.

[58] Graditur Pater Richardus Gratia-Dei aggere publico, oneratus onere nobili & dulcissimo, se & sibi comitantes committens Deo universorum, corde humili & contribulato. [redit cum Reliquiis ab eo donatis,] Pendebant a collo eius Sanctorum reliquiæ, ut haberet præ oculis paratum specimen sanctitatis, ne deesset cordi memoria eorum, quorum sarcina delectabili Reliquias gestabat. Quanta vero in redeundo passus sit, ipse novit qui pertulit: qui omnia dijudicat, qui laborum remuneratorem se promisit. Videres virum seculis venerandum, dum iret, sæpius cervice reflexa versus sanctam Hierusalem humiliari, suspirare, gemere, affectum cordis oculis pardere, gaudere quod sanctum locum Sepulcri vidisset, dolere quod non semper videret. Hinc ex affectu sermonem populis dare, beneficia Jesu oculis monstrare, omnes subito ex devotione ingemiscere, Deum benedicere, [plenus memoria Dominicæ Passionis.] memorari dulcedinis diuinæ, & ad bona sectanda prorsus accendi. Non cadebat passio Domini a memoria, quæ erat fere tota ejus memoria. Quid enim fuit totus vitæ ejus excursus, nisi velle pati pro Christo, commori ei & consepeliri, ut daretur sibi per Christum in gloria resurgere cum illo? Ideo tanta passus est, qui, ut pateretur, exul pro Domino factus est. Et quidem juste. Sapienti enim omnis mundus exilium, & viro justo omnis mundus domus. Sapiens autem erat, quem ipsa inhabitat sapientia: vir justus erat, quia corpus peccatis subditum nescit inhabitare sapientia.

ANNOTATA D. P.

a Simile quid circa an. 1216, Dionantensi cuidam ad Mosam civi evenisse, narrat Cantipratanus, lib. 1 cap. 25 n. 5, qui in loco Calvariæ, præ compaßione, ruptis vitalibus cordis venis, spiritum exhalavit.

b Ducem potuit appellasse; uti apparet ex dictis 1 Iunii ad Vitam S. Simeonis, mox nominandi cap. 2 litt. a & h. Ubi ostenditur intelligendum Secundumejus nominis (tres enim consequenter fuerunt) qui ab ann. 996 ad 1026 Dux fuit. Infra autem num. 7, & Dux Richardus, & Normannia appellatur Comitatus: ac rursum num. 86 Willelmus Conquæstor, Comes Normanniæ.

c Obierat S. Simeon an. 1035.

d Nec hoc Responsorium nunc invenitur in Breviario monastico.

e Verosimiliter Arsenius, qui S. Simeoni Armeno, 26 Iulii an. 1016 Mutinæ defuncto, Formatas dederat; aut ejus successor Jordanus, cujus pro anno 1033 notitiam dedimus in Chronologia Patriarch. Hierosolym. cum narratione satis conformi eis, quæ num. 56 dicuntur de Igne sacro.

CAPUT VII.
Richardi regressus Virdunum: Stephani Lobiensis Abbatis coram eo humiliatio devota. S. Simeonis acta Rotomagi.

[56] [Revertens, ut antea Missas facit inter factus lapidum;] Reversus tandem ad illos suos palæstritas, Sarracenos scilicet, qua via venerat eadem & regrediebatur. Ante muros urbium Missarum solennia celebrans, nec assuetos imbres inundantium lapidum pavens. Mirabilis prorsus virtus & stupenda, grande mysterium, spectaculum prædicabile. Stabant supra caput hominis Dei hostes, dirigebantque in illum lapides adeo prægrandes, ut non tantum caput, sed totum prorsus si occurrissent, conquassarent hominem. Manebat ille intrepidus, quia protegebatur a lapide, præciso de monte sine manibus. Dirigebantur aliorsum lapides; quia lapidi vivo, manenti in lapide qui reprobatus est, qui angularis missus est, timebant illidi: cui si illiderentur, frangerentur. Obstupescebant Gentiles miraculo, nec novitate miraculi terrebantur, cujus admiratione deteriorabantur, quoniam ipsa eis admiratio erat peccati innovatio, [nihil iis læsus:] Stabant a longe Monachi & Clerici, quantum jactus est lapidis, & peregrini; ipse solus ingrediebatur propitiatorium, qui armum in sacrificio dextrum acceperat separatum: quia non solum erat operatio ejus utilis, sed & singularis; qui inter malos, non solum quæ sunt recta faciebat, sed & bene operantes subditos, sicut honore ordinis, ita morum virtute transcendebat: qui cum armo pectusculum quoque in esu acceperat; quia non solum pectore recta cogitabat, sed & spectatores suos ad sublimia armo operis invitabat. Sed jam quid moramur redeuntem?

[60] Reddamus Patrem filiis, ut gratulentur in invicem; [recipit Antiochiæ Simeonem:] & pro absentiæ tædio, quod perpessi sunt, ipsi sibi sint consolatio. Non autem prætermittamus Antiochiam, Simeonis præsentia claram; ibi enim invenit pater amantissimum filium, ibi recepit filius patrem carissimum: ibi socii socium, frater fratrem, comites agnoverunt comitem. Neque enim potuit, multis obstantibus periculis, perficere quod decreverat; præcipue cum nosset divina revelatione, in itinere illo plura se passurum adversa, Delectatus igitur uterque comparis præsentia, [Iterumque ab eo Belgradi separatus,] delegerunt simul Virdunum redire, ut quod supererat temporis simul explerent in exercitio spiritualis philosophiæ. Venientes autem ad civitatem Bellegradam, quæ est in confinio Bulgarorum & Hungarorum, a civitatis infelicissimo Principe prohibitus est cum eis transire; & ita lugens & dolens divisus est a patre & fratribus, lugentibus & dolentibus, domnus Simeon, [qui] per multa pericula ivit Rotomagum, pro implenda obedientia; Pater [autem] Richardus Gratia-Dei, longo & vario itineris labore, redditus est finibus Galliæ Belgicæ.

[61] Occurrit illico patri a longe filiorum examen, lætantium & gaudentium ob adventum ejus desiderabilem. [Virdunum appellit:] Ubi vero percrebuit fama celebrior eum advenire; factus est concursus ad eum nobilium & ignobilium, divitum, mediocrium, pauperum; & quaquaversus veniebat, occursus gaudentium & concurrentium non deerat. Cum tanta frequentia, cum tanta Pontificum & Palatinorum Procerum, necnon Cleri plebisque lætitia, longa mora protenso temporis spatio, Virdunum usque deducitur. Quo cum nuntiaretur adesse, totis obviam portis ruunt, tota obviam civitas progreditur. Senes cum junioribus, matres cum infantibus, ætas quoque ipsa imbecillior in occursum tanti viri se proripit, domi nullus subsistit. [fit occursus omnium:] Clericorum, Monachorum, nec non & Sanctimonialium, Domino sacer Ordo dicatus, obvius egreditur Patri, cum crucibus & cereis, & diverso ecclesiasticæ dignitatis apparatu, præstolans venientem, & remorantem VIX ferens, quia cupienti animo nihil satis festinabatur. Ubi vero venit, & venientem fas fuit videre, clamor populi attollitur, fluunt lacrymæ gaudio plenæ. Non erat satis cuiquam semel vidisse, nisi daretur iterum iterumque videre. Descendit itaque, & susceptus deductus est ad monasterium cum cantico in jubilo, omnibus plaudentibus & dicentibus, Benedictus Dominus, qui facit mirabilia solus.

[62] [& a Fratribus, precipue gaudentibus,] Diem illam gaudiis plenam solennem duxit devotio Fratrum, quia & justa est causa lætitiæ amicum lætum videre; & si amicum, quid patrem? Agendum est bonis, ut voluntas bona non lateat, sed aperiatur ut luceat. Verba cessent, si quemadmodum debet quis afficitur, conscientia eminebit in vultu. Nihil autem gratius publica amicitia, nullum supplicium gravius publico odio. Intellectum enim rei optimæ & dulcissimæ amisit, qui omnium designatur oculis, & designari se judicat; qui caret acie oculorum, qui sensum beneficiorum amisit, cujus aures morbus obstruxit. Sed pudorem tollit multitudo peccantium, & desinit esse probri loco commune maledictum. [reductus in monasterium Abbas.] At contra, qui ab omnibus diligitur, æquali perpetuaque voluptate fruitur. Adventus igitut Patris nostri commune fuit beneficium, quia commune gaudium, quia & cum absens esset, diligebatur ab omnibus. In prima enim parte animi apud universos positus, semper occurrebat memoriæ, numquam ita sepositus vel abjectus, ut in ignorantiam verteret: quidquid vero frequens cogitatio exercet & renovat, numquam memoriæ subducitur, quæ nihil perdit, nisi ad quod non sæpe respexit. Reliquias ergo Hierosolymitanas, seu undecumque quæsitas, quibus onustus advenerat, in Sanctuario Pater Richardus deposuit: & sic lectione præmissa, susceptis & deosculatis Fratribus, vicem beneficiis rependit; gaudens cum gaudentibus, & gratias agens quod eorum orationibus munitus labores viarum securus percucurrerit, libens toleraverit, quod gratissimum est cuilibet enumerare ubi evaserit.

[63] Postquam igitur dilectioni satisfactum est, & prospera utrimque replicata; [universis novæ & majora rependit solatia.] quia in talibus adversis referendis, si quan sunt, dies reservatur crastina; ad refocillationem fatigati corporis ventum est: quod & abunde, ita tamen ut honestati sufficeret, procuratum est. Exinde venerabilis Pater in reddenda beneficiorum vice accingitur, primam eorum pensionem solvens, quod grate ad eum pervenerint effusis affectibus indicare, & hoc ubique testari. Cœpit enim, quasi nihil actum fuisset, beneficiis addere beneficia, rimari singulorum necessitates, & ope eas levare: ut cuncti agnoscerent patrem sibi advenisse, & plenitudini gaudii eorum nil deesset. O virum omni laudis præconio dignum! qui etiam puerorum lecta per se circuibat, ut videret si quid esset addendum, si quid innovandum, si quid meliorandum; ut etiam per hoc paternus ejus animus agnosceretur, & debita pietas cunctis impenderetur. Studebat in omnibus resecare vitia, mores corrigere, ut posset plantaria virtutum inserere.

[64] Nec silendum, quid de Stephano, quem cœnobio sancti Laurentii prælatum diximus, [Interim Stephanus, qui pro eo, quem mortuum credidit,] actum sit. Cum enim esset idem communis Pater noster in expeditione Hierosolymitana, & per annum continuum pene remoratus fuisset, famaque fuisset defunctum eum esse; Durannus Leodiensis Episcopus a, qui Wolbodoni successerat, Stephanum ad se evocatum, ut loco Abbatis præesset officio, monuit, & admonendo petivit. Cui cum vir simplicis ingenii Patris spiritualis prætenderet obedientiam, absque cujus permissu & voluntate nulli fas esset quidquam præsumere; ille respondit, Patris Richardi se in ejus discessu voluntatem agnovisse, quod eum loco præficere delegisset: cujus quia nunc obitum audisset fama vulgante, [passus erat se Lobiis ordinari Abbatem,] decrevisset ut decebat voluntatem implere. Quid multis morer? Persuasum est homini, & sibi minus cavens suscepit prælationem loci, consecratus ad officium Abbatis. Non multo post vir Dei rediit, & audiens quod factum erat, super Fratris errore doluit. Ille quoque, ut audivit Patrem adesse, non est ausus occurrere venienti; sed cogitavit prævenire faciem ejus in confessione, & sumptis comitibus venit ad festivitatem S, Vitoni. At ubi venit, solus absque comitibus claustrum intravit, orationes fecit, in claustro sedit: & quasi qui numquam ordinatus fuisset, prælationem abdicavit. Conspectui Patris præsentatus satisfecit, qualiter ad consentiendum inductus fuerit patefecit: semper tamen se errasse, [Virdunum supplex venit, seseque abdicat:] se deliquisse, confessus est. Aderant & comites, inter quos erat Archidiaconus missus ab Episcopo, poscens Patrem piissimum ut errori locum daret veniæ, & quod actum erat pro suo amore ratum sineret esse & stabile. At vir mitissimus, pauca cum consilio locutus; Petitioni, inquit, Domni Episcopia acquiescere, honorificum est; & Fratrem qui publice peccavit, publica satisfactione corripere, bonum est. Hæc locutus, Fratrem ultimum in collegio Fratrum interim sedere præcepit, quoad usque tractaret in Capitulo de his quæ mandabat Episcopus, & consilio generali quid esset agendum disponeret. Abscessit Frater a conspectibus Patris, & cum tanta virtute patientiæ jubentis obedivit imperio, talemque se exhibuit in obediendo, ut miraretur qui vidisset.

[65] Vigilia erat festivitatis S. Vitoni, ad quam certatim undique confluxerant nobiles & spectati viri, vulgusque promiscuum; & in præsentia Episcoporum, Abbatum, [deinde Abbas agnitus,] Monachorum, Clericorum, nobilium & ignobilium ultimus omnium sedit Stephanus, cum bona patientia, & vultus ejus non sunt mutati in diversa: quamobrem, ad exorandum Patrem Richardum pro ipsius restitutione, omnes qui aderant unanimes reddidit ejus humilitas. In crastino coram omnibus culpam professus errati, remissionem obtinuit, gratiam reportavit; & de ultimo promotus est in superiorem statum, cum gratia Patris sui prælatus custodiæ gregis Dominici, & jam ad Missas, ut Abbatem decet, honoratus est, [sed ab Episcopo Leodiensi non receptus,] qui de correptione illa injuriatus non est. Verum Archidiaconus Leodiensis, quia Domini sui, ut voluit, in omnibus executa voluntas non est, rediens ad illum, non tamen cum Abbate Stephano, testis fallax factus est; qui rem gestam, non ut gesta est, nec eo animo quo gesta est, retulisse comprobatus est. Qui prorumpentes in se animi appetitus nullo vi animi coërcens vel refrænans, Abbatiam Lobiensem beato Patri pro his, quæ secus quam mandavit gesserat, abstulit; & Abbatem b contra jus fasque, quem voluit substituit. At vero Domnus Stephanus, aliquot diebus Virduni commoratus, & de correptione melioratus est, & quamdiu vixit Patrem Fratresque intimo amore dilexit, [humilis patientiæ exemplum dedit.] filiosque suos in timore Deo servire docuit, omnibusque exemplar religionis & disciplinæ extitit.

[66] Igitur ad B. Simeonem reflectentes articulum, quid apud Richardum Normanniæ Principem egerit, sicut in armario Rothomagensi continetur, [S. Simeon, benigne exceptus Rotomagi,] licet libellus vitæ ejus hoc sileat, paucis explicemus. Ad hunc itaque veniens cum sociis, commendatus est cuidam viro nobilissimo Gozelino nomine, qui eos gratanter suscepit hospitio, & benigne post laborem refecit. At vero clementissimus Princeps Richardus, caritate profluus, misericordia copiosus, servi Dei tam prolixi itineris motus labore, necessitati servorum Dei de monte Sina compassus, plurimas eis largitus est divitias, quas venerabilis Simeon, per Fratres qui secum advenerant, Fratribus misit; & ipse cum præfato Gozelino, uno tantum contentus famulo Stephano nomine, viro æque sancto, biennio mansit; cujus hortatu idem vir nobilissimus monasterium sanctæ Trinitatis, in vicino monte c Rotomagensis urbis, ædificavit. Illo in loco vir mitissimus Domnus Simeon reliquias S. Catharinæ, quas secum ferebat, deposuit; [ibi condit S. Catharina ecclesiam;] gaudens divina præordinari dispositione, ut scilicet Occidentalis plebs tanto gauderet suffragio, dum ejus frequenter relevari mereretur antidoto. Hæc autem est S. Catharina, quæ a Maxentio Cæsare apud Alexandriam martyrio coronata, ab Angelis ad montem Sinai delata, & in habitaculo Angelicis manibus præparato locata, quod quidem in modum turriculæ in edito porrectum, uno tantum foramine scala apposita aditum præbet, & oleo quod de ejus corpore profluit, omnibus medetur infirmis.

[67] Porro ad radices ejusdem montis, ipsius sanctæ Virginis extat oratorium, in quo multa turba Monachorum, diu noctuque Deo laudes canentium, beatæ Martyri devotum exhibet famulatum. [in eaque ipsius ex Sinai allatas Reliquias collocat:] His moris est die Dominico montis supercilium ascendere, & Missis ibi celebratis duos vel tres ibidem semper Fratres dimittere ob excubias sacri corporis, quibus alii vicissim Fratres per hebdomadas succedunt; sacrumque oleum, quod de illo effluere non desinit, vitreo vase supposito, debilium usibus reservandum, summa cum veneratione excipiunt; quo non solum Christiani, verum etiam Pagani, quod dictu mirabile est, inuncti, opem sibi medicinæ reportant. Inter quos cum B. Simeon suæ septimanæ fungeretur officio, cum illo salutaris olei liquore, tria admodum minuta, de sarcophago distillantia meruit ossa excipere: quæ diligenter collecta, & in concha vitrea cum ipso oleo recondita, secum conservavit, multis profutura; & ea postmodum, ut diximus, ecclesiæ præfatæ sanctæ Trinitatis Rodomi contulit, auro & argento pretiosiora. Continetur adhuc in eodem cœnobio vas illud vitreum cum reliquiis, id est tribus minoribus articulorum juncturis; quod vas ob inundantiam sancti olei d quaque septimana vacuatur, & petentibus pro reliquiis sancti corporis datur. Beatus autem Simeon, apud præfatum Gozelinum biennio manens, [inde Virdunum venit.] cogitavit tandem Patrem suum carissimum Richardum Abbatem sociosque suos invisere; & sic valedicens omnibus Virdunum venit, & cum eodem Patre diebus quamplurimis mansit: & frequenter injuriatus, tamquam agnus mansuetissimus omnia pertulit, & speculum totius sanctitatis omnibus se præbuit.

ANNOTATA D. P.

a Male igitur Wasseburgius & Menardus supponunt S. Wolbodonem adhuc in vivis fuisse cum redivit Richardus; male eumdem faciunt fundatorem monasterii S. Laurentii, quod supra num. 26 vidimus Baldrico adscribi. Durannus autem vel Durandus (teste Ægidio Aureæ-vallis Abbate, in Additamentis ad Anselmi prosecutionem Harigeri, de Episcopis Leodiensibus) obiit X kal. Februarii anno Domini MXXIV: unde consequens est, ut, quæ hic narrantur, saltem anno præcedenti sint gesta.

b Hunc crediderim fuisse Hugonem, in Mss. nostris substitutum Richardo, post 13 Regiminis annos; quem Durandus quidem Abbatia Lobiensi donarit; sed morte præventus consecrare non potuerit; cum quo deinde contendere noluerit Richardus, ideoque resignarit jus suum in manus successoris Reginardi. Hinc consequens erit, illius monasterii regimen primum a Richardo susceptum fuisse an. 1011, qui annus cadit in tempus Baldrici Episcopi, de quo num. 26

c Ea est Ordinis Benedictini Abbatia, vulgo S. Catharinæ de Monte, cui primum Abbatem datum Isembertum, ex S. Audoëni monasterio, scribuntSammarthani; & Goscelinum fundatorem, dicunt fuisse Vice-comitem Archacensem sive Arquensem, in Caletiensi Normanniæ agro.

d Vidi ego an. 1660, in nostri Wormatiensis Collegii sacrario, articulum S. Nicolai Myrensis, simili vitro clausum, semperque innatantem oleo. Dicebatur autem; quod, cum illa Reliquia in proprio servabatur sacello, etiam supereffluere solebat oleum, quasi ultro provocans cessantes ad sui distributionem: nunc vero numquam plenum vasculum invenitur, sed & numquam vacuum, etsi liberaliter distribuatur.

CAPUT VIII.
Remedium fami & pesti allatum, quinquennalis anachoresis, pax prædicata non sine prodigiis.

[68] [In dira fame anni 1233] Igitur a anno ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi MXXX secuta in orbe terrarum universo fames, ita cœpit convalescere, ut talem antea quis non viderit: cœperunt enim inter se elementa compugnare, ita ut in tribus annis præ nimia pluvia non invenirentur sulci utiles seminibus. Tunc in plerisque locis fuit modii pretium LX solidorum, alias sextarius XV. Tunc etiam humanæ carnes ab hominibus devoratæ sunt, ita ut in forum b Trenortii delatæ sint, ac si venumdandæ: quas qui attulit deprehensus, igne crematus: carnes vero humo traditæ, atque ab alio noctu effossæ & comestæ sunt: qui deprehensus, & ipse combustus est. Tunc prope ecclesiam S. Joannis, in Castanedo prope civitatem c Matisconensem sitam, [(qua etiam deprehensi sunt quidam humanas carnes esitare)] quidam sibi tugurium statuerat, qui cum nocte quadam errantem suscepisset hospitio, deprehensus ab eo hujusmodi cibo vesci, cum susceptus timens sibi fugæ se credidisset auxilio, re in civitate patefacta, missis exploratoribus inventus cum XLVIII capitibus trucidatorum, quorum carnes voraverat: & hic deprehensus, igni traditus est. Tanta fuit famis anxietas in partibus illis, ut quidam albam terram, argillæ similem effossam, permixta farina vel d cantabro, pane inde facto comederent. Miserum erat & dolendum, videre ora marcentia jejunio, hos ad terram ruere non eis suffragante cibi solatio: istos morientes aspicere, alios dum eis funus exhiberent, pariter commori, & super ipsos occumbere; [& inde nata pestilentia,] plures numero insepultos jacere, quia non erat qui sepeliret. Secuta est & alia pestis, quia e cadaveribus mortuorum, præ nimia multitudine sepultura carentium, lupi adescati, cepere prædam ex hominibus. Tunc carnaria facta sunt a Deum timentibus, in quibus patrem filius, fratrem frater, & mater filium dum deficientes aspiceret, protrahebat; & aliquando ipse, dum desperabat de vita, superaddebatur, ita ut gratissimum id esset officium funeris, si spirans aliquis illo a quovis projiceretur. Quamobrem in expensis egenorum, ecclesiarum ornamenta distracta sunt, dispertitique thesauri. Aurum enim, ut ait moralis Doctor Ambrosius, Ecclesia habet, non ut servet, sed ut eroget. Quis autem eo tempore reconderet, cum reconditis, si fames saltim quinquennio durasset, nullus esset qui frueretur? Sed nec omnibus subveniebatur, quia voluntati posse non suffragabatur.

[69] [laboratur ut saltem coloni in futurum serventur,] Hac ergo tempestate civitatum Gallicanarum Præsules, consilium, quo tanta mali moles levaretur, ineuntes, hoc tandem adinvenerunt, ut quia deficientibus jam ex toto alimentis omnibus opitulari nequibat, ne terra habitatore destituta in solitudinem redigeretur, aliquos quos esse vegetiores constaret, dato pro posse numero, quotidiano qualicumque cibo sustentarent: non ut aliis solatia quæ poterant subtraherentur, sed ut istos sustentatos terræ cultores reservarent, & aliis misericordiæ viscera non negarentut. Det illis Deus invenire misericordiam, qui in tanta angustia misericordiam necessitatem patientibus impenderunt; & parcat eis, qui cum possent, voluntati indigentium non ut debuissent & potuissent, consuluerunt. Inter has angustias venerabilis Abbas Richardus mente compunctus, cum omnia quæ habebat, pauperibus contulisset; non pepercit thesauris Ecclesiæ, imo quæ in eis pretiosiora erant in ornamentis & palliis, vendidit Remensi Ecclesiæ, & pretium eorum pauperibus distribuit; [& Richardus eum in finem oppignerat Abbatiam S. Amantii.] retento quoque sibi certo numero eorum quibus quotidianum victum ut vivere possent impertiebatur; mittens præter hæc litteras & nuntios, & per se etiam commonens Reges & Principes, Pontifices quoque quibus familiaritate jungebatur, ut thesauros, quos tinea & ærugo demolitur, per manus pauperum cælestibus palatiis inderent, & ventres egenorum gazophylacia æternitatis sibi constituerent. Accepit etiam pecuniam non parvam a Comite Ruthenensi, concessa loco vadii Abbatia S. Amantii e, quæ erat juris Ecclesiæ S. Petri, quam omnino pauperibus partitus est. Verum Comes data pecunia, & Abbatiam sibi usurpavit cum redditibus & fundis, & (ut asserunt habitatores Rutenæ urbis) antequam pecunia recepta fuisset ex ejusdem Abbatiæ fundis, ipse morte præventus est, & sic Abbatia a successoribus ejus retenta est; quamquam ab inhabitantibus non tota S. Amantii Abbatia, quæ latissima est & possessionis enormis, juris Ecclesiæ Virdunensis esse dicatur; sed pars quædam, videlicet Abbatia S. Marii de Utra … bra, ut moderni testantur etiam nunc.

[70] Nec debet reticeri Willelmi Supra-regulam factum memorabile. Cum a Fructuariensi f cœnobio, [Sic olim Willelmus Ab. Divion. multa repositæ inveniens,] quod juris erat Divionensis Ecclesiæ rediisset, & Divione, ut decebat, susceptus in Capitulo, qualiter se Fratres haberent, si necessaria non deessent, inquireret; ut audivit omnia esse plena, nullumque locum indigentiæ, qui non posset levi obice obstrui; interrogat de eleemosyna; cognovitque, quia etsi consuetudinaria dabatur, non tamen pauperibus prout poterant & habebant suffragabantur. Zelo [ergo] succensus eo qui carnes Sanctorum exedit, increpata eorum duritia, a sede concitus cum bona indignati animi stomachatione surrexit; & imposita Antiphona Mandato g, Ubi est caritas? non ultra progrediens, sed hoc ejus initium semper repetens, [vasis cum indignatione effractis, elargitus est omnia,] ad cellarium venit; & missile quodlibet, quod manibus Phinees occurrit, arripiens, cum in ore & animo ejus semper versaretur. Ubi est charitas? vasa, in quibus frumentum, hordeum, & vinum servabatur, disrupit; & accitis pauperibus, vascula eorum implevit, illud semper corde & ore depromens, Ubi est charitas? & operis exhibitione contestans. Cujus animi indignitatem vix aliquando, ut quod aggregatum erat expenderetur, mitigare potuerunt: cum, Ubi est charitas? semper repeteretur, & ipsi incrassati, impinguati, dilatati, exprobrarentur. Nec antea cessatum est, donec omne illud repositum pauperibus donatum est; & ipse ad Italiam remeans. cum biennio suum a seculo expectasset excessum, [& sanctæ obit 1031 Fiscanni,] tandem redire compulsus, ante Divionem transiens, loca sibi commissa circuibat. Dehinc Fiscanum se contulit, ubi imminente anno Dominicæ incarnationis h MXXXI, Indict. XIV, obiit, Kalendas Januarii, ad cujus sepulcrum puerulus i decennis a maxima ægritudine sanatus est. Hoc anno Chono, qui & Conradus, in Franciam venit.

[71] Anno igitur a Passione Domini millesimn, ab Incarnatione vero MXXXIII, cœpit placida serenitas terræ dulcedinem Creatoris ostendere, & frugum abundantiam portendere. [quod recens occeperat regendum,] Tunc per Aquitaniam, & Arelatensem, & Lugdunensem provincias, & per universam Burgundiam Concilia instituta sunt & pax firmata. Statutum est etiam, VI feria a vino, & VII a carnibus abstinere, nisi gravis infirmitas intercederet, & tunc III k pauperes reficerentur. Eo quoque anno tanta copia frumenti, vini, ceterarumque frugum extitit, quantam in subsequente quinquennio quis sperare non potuit. [a Richardo II,] Sed humana stirps, immemor beneficiorum Dei, velut canis ad vomitum reversa, recalcitravit, & ad malitiam conversa est. Præerat eo tempore Comitatui Normanniæ Richardus junior, primi Richardi filius, qui in Fiscanensi cœnobio, in quo pater suus Clericos instituerat, abjectis Clericis Monachos introduxit, sub regimine Willelmi Abbatis, quibus etiam ad usum quotidianarium, in ornamentis & prædiis, fundis & redditibus, tanta largitus est, ut cupiditati satisfecisse videretur. Erat enim in eleemosynis largus, in caritate profluus, ecclesiarum amator, pauperum recreator, servorum Dei præcipuus venerator, in cujus manu eleemosyna sudabat, donec inveniretur cui divideretur. Hujus tempore viris reliogsis floruit Normannia, qui ad eum undique confluebant, velut apes ad alvcaria. Inter quos hunc virum beatum propensiori coluit reverentia; adeo ut speciali eum amore diligeret, & præceptis ejus obtemperare, consiliisque acquiescere gauderet.

[72] Obiit quoque Richardus II, Normannorum Dux, anno Incarnat. Domini MXXXVI; & successit Richardus III, & eodem l anno defunctus est. Post quem Robertus Comitatum Normanniæ adeptus, hunc ter beatum Richardum, de quo nobis est sermo, inter primos habuit, consilioque ejus regni Normanniæ tractabantur negotia. Tunc extitit quidam Britto, nomine Ermenoldus; homo mentis perversæ, detestandæ famæ, qui totam vitam suam diabolo dicaverat, [cui & Richardo III mortuis. succedens Robertus Richardo Ab. multum utitur:] ut post experimentis probatissimis compertum est. Hic horis & momentis omnibus cum diabolo loquebatur, & quidquid sibi agendum foret, illius nebuloso alloquio disponebatur. Hic per suscepta iniquitatis consilia ad plenam iniquitatem enutritus, & vere membrum illius factus, qui est fomes, malitiæ & discordiæ & omnis nequitiæ, apud præfatum Principem omnes Optimates totius regni accusavit, quasi qui ejus meditati essent dejectionem & necem; & ita statum totius terræ perturbavit, ut vere diaboli hoc opus esse, ejus hoc artificium, ejus commentum, agnosceretur. Inflammatur Princeps adversus Optimates, fiunt dissidia, excitantur jurgia, & uno intestino bello tota debacchatur Normannia.

[73] Hac crescente discordia, Comitatum pater Richardus adire compellitur, & adjuncto sibi Domno Ermenfrido m Rotomagum advenit; & pace inter Principes restituta, [eoque suadente abdicat publicæ pacis perturbatorem:] prædictum Ermenoldum aliquantisper mitiorem, quia ante conspectum servorum Dei cassabatur omnis diabolica astutia, convictum & correptum secum Virdunum deduxit, monasticis vestimentis induit, & hominem diaboli laqueis irretitum quæ sunt dæmonis spernere docebat. Sed in corpore peccatis subdito refugit habitare sapientia. Simulabat ille ad tempus se philosophum, ut crederent eum qui non noverant theosophum. Sed nil fictæ pacis amicum sapientia novit: quamobrem omnis ejus astutia & nequitia brevi cognita est, nec potuit latere inter Sanctos feralis illa rabies, pacis inimica. Egreditur inimicus homo de loco non suo, redit ad sua, utitur arte impudentissima, & iterum perversitate malignitatis ejus corrumpitur Normannia. [qui simulate factus Virduni Monachus,] Projicitur de latebris, quo se fortiorem & valentiorem credebat: & quia diaboli calliditate in mortem ducendus esset, a beato ei viro prædicitur, nec frustratur promissis. Postquam enim plures Optimatum Normanniæ, conjuratione conficta & imposita, duello superavit, quos convictos principalis severitas oculis terrisque privaverat, a quodam forestario convictus, superatus, & occisus, fine vitæ fecit & criminum. Quo in facto intueri libet dulcedinem & pietatem viri justi, [redit ad vomitum, mariturque ut Richardus prædixerat] qui hominem vere diaboli ergasterium ut vidit præcipitante diabolo convictum, ad sinum misericordiæ confugere docuit; & factum incorrigibilem, ne diutius grassaretur in vitiis, ad exemplum omnium perditorum citius perire nuntiavit, ut esset ei tanto levior pœna post mortem [corporis], quanto celerior peccanti accederet vindicta post mortem [animaæ] … n.

[74] Habitavit autem vir Dei, primitus o in loco, V millibus a Romarici-monte p semoto, qui nuncupatur … uno tantum comite contentus, [Ipse in Vesagum secedens,] cui tamen versa vice dominus cum Martino serviebat. Ubi quanta se corporis maceratione attriverit, quanta mentis contritione animam relevaverit, solus internorum arbiter novit; quia & ille sic opus dexteræ peregit, ut ignoraret sinistra; maxime cum incolatum suum prolongari quotidie defleret, qui volebat a consortio habitantium Cedar tenebroso divelli. Post hæc ad locum, qui Rombechus q dicitur, secedens, ibi habitaculum sibi instituit: & cum ibi vellet diutius latere, non potuit. Cœperunt & illo confluere, quia similis inoleverat ardor vitæ anachoreticæ, & ejus se discipulatui contradere; quibus & ipse normam vivendi instituit, secundum morem a sanctis Patribus institutum. Cumque jam quinquennium dedicatæ pœnitentiæ impleretur, devotio sancti desiderii non minuebatur, [quinquenni anachoresi se exercet,] quin indies propensiori studio augebatur, quia in ipsa sua exercitatione delectabatur, qui dilectione pascebatur. Inclinaverat enim cervicem animi in testimonia Domini, incessu humilia, successu excelsa, processu clarissima; & quia veram philosophiam amplexabatur, excitabatur, accendebatur, & ardebat; ignitum enim eloquium tuum vehementer. Domine, & servus tuus dilexit illud. Revocabatur ab Episcopo & Fratribus, ejus absentiam ægre ferentibus, & illud ei sæpissime intendebatur; Revertere, revertere Sunamitis; revertere, revertere, ut intueamur te: sed ab eo verbis, littetis, actu quoque ipso reditus denegabatur. Vidi ipse quasdam epistolas in invicem missas, & legi puerulus: in quibus constantiam ejus in responsis, cum ei verbum responsionis opponeretur, [ægre ab ea revocandus:] ut diximus, ita in fine unius epistolæ, Fratrum repressit intentio: Si, inquiunt, verbo verbis obviare volueris, non deficient verba pro verbo laborantibus.

[75] [Apud Willelmum Normannum auctoritate valet.] Anno ab incarnatione Domini MXXXV, Robertus Comes Normannorum Hierosolymam ivit, infinitam pecuniam secum ferens, quam omnino pauperibus partitus est, & in redeundo apud Nicæam r obiit. Cui successit s Willelmus in ætate puerili. Hic etiam tanto amore venerabilem hunc, de quo sermo agitur, coluit, ut ejus consiliis in illa tempestate Palatina disponeret moderamina; & quamquam ægre ad se accitum, omnigena honoraret devotionis & dulcedinis instantia; adeo ut Ecclesiam Rotomagensem, cum Præsule Sedis ipsius & Clero, [Ramberto Ep. Vird. mortuo,] ejus gauderet decorari doctrina, ut ex multarum faciebus rerum nunc usque conjici potest, etiam a Libro communi secundum modos institutionum ejus ordinato, post majus altare catena firmato. Rambertus Virdunensis Episcopus, Hierosolymam vadens, villa Bellagrada obiit, anno Dominicæ incarnationis MXXXVIII, Pontificatus sui anno XIV; [curat Richardum substitui.] & postmodum, tempore Richardi successoris sui, a Clericis Bernero & Bernardo relatus, Virduni est sepultus in monasterio. Heinricus vero [tertius] post mortem Ramberti, primo regni sui anno viro, Dei Richardo Episcopium Virdunense concessit: sed vir mitissimus hoc renuit; & Richardum, suum in baptismate filiolum, Hildradi Comitis filium inthronizari fecit.

[76] Anno ab Incarnatione Domini MXLI, Treva-Dei t primum statuta est & firmata, & pax ipsa Treva-Dei appellata: quæ non solum humanis præsidiis, [multos sanat ab igne sacro, & peste, immissis ob rejectam pacem,] sed & divinis confirmata est terroribus. Quam cum noluisset recipere gens Neustriæ, viro Dei Richardo prædicante; & vt eam susciperent, quia voluntas Domini erat, & a Deo non ab homine decretum hoc processerat, admonente; divino judicio cœpit in eos desævire ignis, qui eos torquebat: & eo anno fere totus orbis penuriam passus est, pro raritate vini & tritici. Secuta est e vestigio mortalitas hominum præmaxima, anno ab incarnatione Domini MXLII: multi autem eorum, qui torquebantur ab igne, venientes ad virum Dei, meritis ejus & precibus curabantur medica virtute Dei. Superest: adhuc Domnus Æduensis u Episcopus, vir vitæ longævitate grandævus, qui & referre solitus est; quia cum a S. Odilone & ceteris ipsa pax, divinis revelationibus instituta, Treva-Dei appellata, & ab Austrasiis suscepta fuisset, & voluntas omnium in hoc esset una, ut ubique servaretur; negotium hoc strenuitati hujus patris nostri Gratiæ-Dei ab omnibus impositum est, ut ejus studio & industria pax eadem in Neustria servaretur: eo quod certi essent de eo, quod tanta esset ejus erga omnes, & omnium erga eum gratia, ut quidquid fervandum doceret, servaretur a cunctis; quidquid vitandum monstraret, id cuncti vitarent. [quam prædicabat, ac denique persuasit.] Quamobrem sategit Pater venerabilis, ut tantum bonum gratanter ab omnibus susciperetur; sed perversa quorumdam voluntas, & mens indomita, quasi inauditum hoc respuit, quasi qui nollent instituta paterna violare, & nova atque inaudita suscipere. Unde & subsecuta est divina ultio, ignis scilicet in rebelles & contumaces desæviens a Domino, quo turquebantur, qui viro Dei resistere & mandata ejus contemnere non verebantur. Videres monasterium eximii Patris ardentium turbis refertum, quos ipse Sanctorum Reliquiis, aqua benedicta respersis & vino lotis; & pulvere, qui de petra Sepulcri Domini, radebatur vino ipso consperso, & ad potandum miseris dato, pace firmata, & jurata pristinæ sanitati reddebat. Pro innumeris autem turbis confluentium infirmorum vas potui illi paratum erat; ut si advenirent ægroti, potus salutis non deesset, ne fallerentur si hora incompetenti venissent; neve tunc foret necessitas recurrendi ad ablutionem Reliquiarum, quod post expletionem Missæ impleri mos erat.

ANNOTATA D. P.

a Fames hæc describitur a Glabro Rudolpho lib. 4 cap. 4, quod Caput hic summatim transcribit Hugo. Librario autem mendo imputandum, quod impressum sit MXXVIII, pro MXXX; & correctionem probat cœptæ post triennium fertilitatis annus, num. 70 notatus MXXXIII, utique ex cap. 5 Glabri, hunc titulum præferente De pace & abundantia anni millesimi a passione Domini, & ab eodem numero ipsum Caput inchoante. Finit autem Glaber scriptionem an. 1045, ut summa hic fides esse debeat, res sui omnino temporis narranti. Atque hic notaverim Capitis præcitati initium, tuncatum haberi in editione Francofurtensi anni 1596, dum sic legitur: Imminente igitur anno incarnati Christi millesimo tricesimo tertio, qui est a passione ejusdem Salvatoris *, Religionis signiferi, Benedictus videlicet universalis. Robertus Rex Francorum, Fulbertus quoque Carnoti Præsul, nec non Pater Monachorum Willelmus: de hoc porro longitor fit digreßio: post eamquead propositum argumentum quasi regrediens Glaber, Sequenti itaque tempore, inquit, cœpit in universo orbe terrarum fames invalescere. Andreæ du Chesne Parisiensis editio ex Cod. Thuano, hiatum * signatum supplens, sic legit. Imminente igitur anno incarnati Christi millesimo trigesimo tertio, qui est a passione ejusdem Salvatoris [millesimus, obiere viri in orbe Romano famosissimi, sacræque] religionis signiferi, Benedictus &c. Sed hæc suppletio non satisfacit. Licet enim eo anno obierit Benedictus IX, religionis labes potius quam columen; eum tamen moriendo præcesserunt Fulbertus Episcopus 1028, Robertus Rex 1032, Guilielmus Abbas 1031. Neq; sufficiet si pro obiere legas obierant: sequitur enim miraculum, quo defuncti Guilielmi sanctitas declarata fuit, mortuo puero resuscitato, ac deinde subjungitur: Sequenti igitur tempore cœpit in universo orbe terrarum fames invalescere; atqui non cœpit tunc ea juxta ipsummet Glabrum, sed cessavit, cum triennio toto durasset, anno a Passione Domini millesimo. Quare dicendum videtur, totum istud Capitis 4 initium esse ab Interpolatoris socordis manu, vel fœdißime corruptū: nec enim potuit ipse Glaber ita exerrasse, sibique ipsi tam turpiter contradixisse.

b Trenorchium, vulgo Tournu, inter Cabilonem & Matisconem, ad Ararim in Burgundia.

c Tribus fere milliaribus distans, inquit Glaber.

d Cantabrum apud Papiam, Furfur caninum redditur; quo sensu Iuvenalis Far caninum dixit. Est autem vox antiqua, cum decocti Cantabri meminerit Cælius Aurelianus, si recte eum Galeno superiorem ætate putat Cangius, apud quē vide plura in Glossario.

e Abbatia S. Amantii Buxiensis, vulgo S. Amand de Boisse, in Engolismensi diœcesi, nomen debet sancto cuidam Eremitæ, qui floruit seculo 6, ibique obiit; sed diem mortis & cultus adhuc requiro. Abbates, ab anno 988 usque modo, recensent Sammarthani: quæ autem infra nominatur Abbatia S. Marii de Vira … bra, corrupto nomine, fortasse nominari debet de Virabaco, ab oppido Virbac, 4 leucis infra civitatem ad eumdem fluvium Garantonum; quæ Abbatia per istam usurpationem videtur defecisse; nullam certe ejus notitiam invenio: exaltera autem Vita intelligitur res contigisse paulo ante Barrense prælium an. 1037.

f Fructuariense cœnobium in Italia Willelmus condidit, ut legitur in Vita num. 24, cui Vitæ mereturaddi insignis hic de ejus caritate erga pauperes locus, nescio tamen an, ad famem supra memoratam spectans: quia licet Willelmus iste primum obierit anno 1031, illa adhuc durante; tamen ejusdem seculi initio notatur etiam alia quædam fames apud Sigebertum in Chronico ad annum 1006, his verbis: fames & mortalitas tam graviter per totum orbem invaluit, ut tædio sepelientium, vivi adhuc spiritum trahentes obruerentur cum mortuis. Certe jam pridem conditū a Willelmo erat Fractuariense cœnobiū; a quo aliquando rediens ille in Galliam, S. Odilonem convertit, factum deinde an. 994 Abbatem Cluniacensem: & alia postea occasione, similiter ex Italia revertens, hæc egisse potuit, nisi aliunde quid obstet nondum a me anim adversum, circa rationem temporis, aut Sigebertus tempora confuderit quod ei haud rarum est.

g Antiphonam hanc, quæ Ritualia habeant, libenter discam.

h Ita corrigendum docet Vita & Indictio; librarioque imputandum, quod solum inveniatur MXXI apud Labbe.

i Pluribus hoc refert Glaber Rudolfus, non quidem in Vita, cui nulla (quod mireris) adduntur post mortem miracula; sed in Historia, lib. 4 cap. 4.

k Puto, hoc decretum pertinuisse ad Monachosdumtaxat.

l Imo tertio post anno: nam Guilielmus Gemmeticen. qui ab eo orditur librum 6, licet capite, I paulisper eum patri supervixisse dicat, tamen cap. 2 narrat, quomodo post biennium frater ejus Robertus ipsi rebellare cœpit; & quomodo, concordia restaurata, Dux Richardus dimisso exercitu Rotomagum rediit; & cum suorum nonnullis, ut plurimi retulerunt, veneno mortem obiit, MXXVIII ab Incarn. Domini anno.

m Eodem credo, de quo supra num. 42. litt. k. infra post num. 73 litt. m.

n Omitto totam relationem de causa & successu prælii Barrensis, inter Odonem Carnotensem, ex Berta sorore Gislæ Imperatricis natum; & Gozelonem Conradi Imperatoris Ducem; ratione regni Burgundici, quod Gislæ & Bertæ frater Rudolfus, sine liberis moriens, Conrado dimiserat: in quo prælio. Odo ipse miserabiliter corruit, cujus corpus lacerum venerabilis Pater Richardus & Rogerius Catelaunensis Episcopus, a cæde susceptum, tradiderunt uxori … Walerannus quoque Comes, in bello ipso a Godefrido Gozelonis Ducis filio, graviter vulneratus, cum jam deficeret pugnans, vitam poposcit & membra, ut liceret ei apud Virdunum, sub regimine Patris Richardi monasticis indui vestimentis, sicut Deo devoverat: quod & obtinuit. Et bello exacto cum præfato Patre rediit, & Monachus factus est.

o Hac voce videtur indicari, quod extra ordinem temporis res hæc referatur, & ad longe anteriores annos spectet, ut infra dicetur.

p Romarici-mons vulgo Remiremont, in Vosago ad Mosellam, distat Virduno circiter 23 leucis.

q Si S. Martinum Turonensem intelligit, qui ministro suo ipse ministraverit; necdum id potui in Actis illius Sancti invenire.

r VI Nonas Julii, inquit Will. Gemmetic.

s Willelmus, cognomento Nothus, utpote ex Herleva (Arlottam vocant aliqui) plebeji sanguinis puella susceptus: nam cælebs alias Robertus obiit, repudiata quam habuerat Canuti Dani filia. Idem etiam dictus est Conquæstor, ob regnum Angliæ acquisitum, posterisque relictum.

t De Treva-Dei, vide prolixißime & eruditissime agentem Cangium in Glossario, per integras quinque columnas; & quomodo tunc pax universalis publicata, sub ex communicatione servanda, postea adcertos hebdomadæ dies certaque festa restringi cœperit, cum ab Episcopis indiceretur. Recte etiam censet, vocem Germanicam esse: nam Germanis Trewe, Belgis Trauwe, est fides, seu pactum juratum de ea quæ hic publicata dicitur, vide Glabrum lib. 4. cap. 5. unde sua hic mutuatur Hugo.

u Hagano, Æduensis seu Augustodunensis Episcopus, ab anno 1055 ad 1098, ultra quem ad annos solum quatuor scribendi laborem protendit hic Auctor.

CAPUT IX.
Mors præscita & pie obita, funus curatum, honor impensus sepulcro; sanctitas per Angelum manifestata; ingens de eadem opinio omnium.

[77] Anno igitur ab incarnatione Domini MXLV, Heinricus duxit uxorem, nomine Agnetem, [Recusat ad nuptias Imperatoris venire,] filiam Willelmi Pictaviensis apud Bysontium, ubi affuerunt Episcopi XXVIII: cum enim esset allas bonus, & omnes ejus sitirent dominium, carnis tamen incontinentiam frænare non potuit. Pater Richardus tunc temporis monasterium nolebat relinquere, a quo pro nullis ingruentibus causis patiebatur avelli, quia sciebat & prædixerat filiis imminere resolutionem sui corporis. Etenim superioribus annis, quando lues illa, de qua in præsentiarum mentionem fecimus, populum vastavit, cum dilaberetur populus, [quia ob elatum e monasterio S. Vitoni corpus, causæ sedende pestis,] & civitas Virdunensis fere redigeretur in eremum, commune periculū communi oratione tolli consultū est. Cujus necessitatis urgente miseria, communi voto deliberatū est B. Vitoni implorandum esse præsidium, cujus se confidebant meritis vitæ procul dubio captaturos remedium. Visum etiam est Richardo Episcopo, ipsius Confessoris corpus sanctissimum exponi debere de feretro, ut processione solenni evectum præsentaretur conspectibus omnium, ut plebs ipsius fulta patrocinio, dum Sancti videret loculum, ejus propensius expeteret subsidium, quod noverat sibi non defuturum. [se & Episcopum didicerat eo anno moriturum;] Contradicente itaque viro reverendissimo Patre nostro, Præsul quod deliberaverat in crastinum impleri destinavit: absistente eo & dicente, levandam quidem miseriam populi, sed Episcopo non cessurum in prosperum, qui ausus fuisset inquietare Sancti corpus honorificum. Noctem illam Pater insomnem duxit, ante altare sanctis orationibus vacans cum lactymis. In crastinum venit Episcopus, Clerus omnis & populus; & cum multo timore & reverentia sancti Pontificis exponit Reliquias, super aurum obrizum pretiosas. Quod ubi factum est, Pontificem Pater adivit: Implesti, inquiens, quod voluisti, sed noveris te quintum abhinc annum in seculo non visurum. Mihi quoque qui assensi, ante quintum similiter annum rerminus erit vitæ, te post modicum subsequente. Dixerat, & dictum rei probavit eventus. Quarto enim necdum exacto anno, viribus corporis cœpit Pater destitui, & convocatis Fratribus indicavit imminere diem suæ resolutionis.

[78] Mox itaque Abbatiæ sancti Petri Catalaunensis a Odilardum Abbatem instituit, Bello-loco b Patrem Richardum delegit, Cœnobio S. Huberti c Theodericum, S. Urbani d Stephanum, viros in omni theoria probatissimos, in servando Religionis proposito clarissimos: has enim Abbatias ipse per se regebat. Exonaretus ergo ab omnibus, illam sibi tantum retinere censuit, [Abbates suo loco instituit,] cui Pastor datus fuerat, in qua etiam se sepeliri destinaverat. Et jam in mandatis Domini assiduus potius quam frequens, die quadam, cum vidisset unum de Fratribus monasterii, cui nomen e Moyssac, graviter æstuare febribus, ut quasi intercipi videretur spiritus ejus, manum illius tenuit, & ut nuntiandæ horæ operis Dei signum daret, [Monathum a febri tactu liberat,] sanus factus & incolumis, præcepit. Ille in voce jubentis factus sanus, obedivit Patris imperio, & sic omni ægritudinis caruit incommodo. Itaque, qui tantis abundabat virtutibus, imminente die vocationis ejus decubuit febribus, & ultima illa exercebatur ægritudine. Quod ubi per urbem sonuit, advenit Episcopus, Monachorum quoque, Clericorum, & Sanctimonialium cœtus; & visitatione solenni ostendebant erga Patrem devotionem piæ affectionis. Nec rediit ad domum Episcopus, [ipse extremum æger visitatur ab Episcopo & aliis passim.] quin imo quotitidianis excubiis adhærens ei, non die non nocte ab illo patiebatur avelli. Advenerunt & vicinarum urbium Episcopi, Abbates, & quique Magnates, ad visitandum eum, & commendandos se ei; quibus videbatur, quod in obitu ejus omnino terra commoveretur & conturbaretur. Excubabat diebus ac noctibus ante domum ejus turba Filiorum, & ceterorum fidelium: alii Patri ad meliora festinanti valedicere, & se commendare volebant, alii sanitates corporum expetebant, ut saltem aquam ablutionis manuum ejus mererentur, qua inuncti refocillarentur.

[79] Ubi ergo sensit imminere horam vocationis suæ, [Sacramentisque munitus,] Filios quos Christo acquisierat convenire jussit; & inunctus ab Episcopo Oleo sancto, Confessione data, Viatico cælesti pastus, expositus est lectulo, & jacuit in cinere & cilicio, ita ut altare S. Nicolai ejus semper appareret conspectui. Inde Fratres collocutus, consueta salutis documenta replicans, Deo ut servirent & adhærerent admonuit, suique ut memorarentur piissima devotione petivit; omnibus in commune flentibus, & suam destitutionem ingeminantibus; cum ipse omnino cohiberet lacrymas, [Hierosolymitanas Reliquias, ante se collocatas,] solaretur dolorem, & Christi Domini promitteret affuturam protectionem. Post hæc Reliquias, quas Hierosolymitanus Patriarcha ei dederat, sibi afferri præcepit: & salutatis eis atque deosculatis cum multa reverentia, eas quas collo ferre consueverat exposuit, & ante se reverenter sisti præcepit. Hinc commune Sanctorum patrocinium implorans, elata manu Fratribus & omnibus qui aderant, benedixit, & sibi benedici petiit. Sicque data Filiis licentia exeundi, ipse, oculis & manibus in cælum porrectis, ei intendebat. Legebantur ante eum Passiones Dominicæ, lectiones quoque ex quarto Dialogorum f Libro: & felix ejus anima illi soli adhærebat, [paulatim ad pectus attrahit;] cui se totum commiserat. Ubi vero cœpit jam ab inferiori parte corpus emori, Sanctorum Reliquias apprehendens in lectulo sedit; & ad pedes eas ponens, atque uti vitalis calor deficiebat, paulatim eas protrahens, tandem in pectore substitit; & Reliquias ibidem cum reclinasset, deposuit. O admitandam viri devotionem! o prædicandam ejus in omnibus sanctitatem! Cum ergo [caput] reclinasset, manus Reliquiis apposuit, & sic usquequo spiritum Creatori redderet, erectis ad Deum luminibus mansit.

[80] [& moritur 14 Junii,] Aderat ibi Episcopus, & viri Religiosi, quos obligaverat amor & beneficia pii Patris, qui exitum ejus præmuniebant orationibus continuis & psalmodia: qui vix & raro, licet ad horam, separabantur ab ejus præsentia; ne contingeret eos absentes esse, quando a corpore migraret felix anima. Illucescente itaque die mensis Junii XIV, quod est XVIII Kalend. Julii, hora imminente tertia, præsentibus Filiis suis, quos loci angustia capere poterat, [Corpus ab Episcopo & Abbatibus curatum,] ceteris in majori ecclesia consistentibus & canentibus, sancta illa anima corporeis nexibus absoluta ad illud pervenit æternum, quod est Unum & inseparabile Trinum. Oculos Patris clausit Episcopus, pollinctores funeris Richardus, Odylardus, Stephanus, & Walerannus Abbates fuerunt. Ipsi corpus sanctissimum procuraverunt: vestibus sacratis ex more induit Episcopus; non quibus ille voluit & præcepit (quia vilia quæque delegerat) sed quas dictavit amor paternus, & devotio sanctissima & debita. Reliquiæ, quas super pectus suum ipse commiserat, induto eo sacris vestibus, supra pectus ejus repositæ sunt.

[81] Elatum ergo funus beatissimum bajulantium manibus, cum ob impetum populi incurrentis & plangentis obserata esset ecclesia, ante altare S. Petri positum est: ubi Missa a Pontifice celebrata, [exponitur in ecclesia sua,] tandem portæ monasterii apertæ sunt. Et ecce popules innumerabilis utriusque sexus & ordinis irruit, cum lacrymis & ululatu cordis. Plena erat ecclesia lacrymarum, omnes in commune pii Patris deflebant obitum, ac si viderent imminere interitum patriæ. O quantus luctus omnium! quanta toti urbi mœstitia! quam pia erat de ejus obitu compassio! quanta omnium destitutio! Ea dies tota fuit gemituum, tota planctuum. Qua advesperascente, corpus beatissimum ad principalem ecclesiam sanctæ Mariæ a Fratribus delatum, debitis vigiliarum & psalmodiæ officiis nocte ipsa ab excubitoribus honoratum est. In crastino Missa solenniter celebrata a Canonicis, per reliqua urbis g monasteria deportatum est, & Vigiliis Missarumque solenniis debita officiositate percelebratis, [postridie in Cathedralis] tandem ad monasterium suum relatum est, & Filiis dolentibus, & de morte ejus mœrentibus restitutum. Venit ergo dies crastina, & ecce fere circa horam tertiam congregata est tota civitas ad sepeliendum illum. Missam celebravit Episcopus, sermonemque habuit ad populum de mutabilitate vitæ hujus, [unde relatum tumulatur,] & qualiter in hanc plorationis convallem devenerimus; quis sit finis bonorum, quisve malorum; quæ fuerit Patris vita, mors quam pretiosa. Hinc percelebrato Officio, dictis Orationibus solennibus, ad locum sepulturæ itum est. Et licet solis exequiarum ministris & bajulis funeris, cum his qui officia dabant, permissum sit ingredi, ceteris intra majorem ecclesiam retentis; tanta tamen fuit obsequentium multitudo, ut fenestras, quibus lumen cryptæ infundebatur, ob captationem aëris, auferri necessitas impulerit. Vincebat diem luminum multitudo, & sumus incensi & thymiamatis totam repleverat ecclesiam: tanta erat omnium erga Patris sepulturam devotio.

[82] Humato itaque mitissimi viri corpore, clausum est sepulcrum, & solito cæmento per juncturas litum. [in eadem ubi S. Madalveum condiderat crypta:] Requiescit autem in crypta subterranea, ante altare sanctæ Dei genitricis Mariæ & S. Joannis Euangelistæ; & super eum majus altare S. Petri stabilitum est. In eadem crypta, subtus altare præfatum S. Mariæ, sanctus requiescit Madalveus, ab eodem Patre nostro ibidem transpositus, & reverenter tumulatus. Peracto vero sepulturæ officio, ubi ab aliis discessum est, ad componendum viri Dei lectum unanimis se Filiorum accendit devotio. Quatuor columnæ marmoreæ, cooperculo sepulcri, cæmento facto ex eodem marmore, connectuntur: his desuper tabula marmorea prægrandis ipso eodem cæmento adjungitur; & sic desuper cooperculo maceriæ aliquantum construitur, & solido bituminis glutine solidatur. [anno 1046;] Tabulæ vero in altum porrectæ linteum imponitur, & ei pallium superadditum est: ut cunctis cernentibus patenter detur intelligi, eum magni esse meriti, cujus corpus sic honoratur in terris. Et merito. Quod enim fuit ejus in terris studium, nisi Deum diligere, & Sanctos ejus venerari, & Ecclesiam Dei ornare decore competenti? [moritur haud diu post etiam Richardus Episcopus] Nec mirum si a filiis propensius honoratur, quos scivit regere secundum nostram disciplinam, quæ ex Christiana lege descendit, & ad Deum ducit. Requievit autem hic Pater noster anno ab Incarnatione Domini MXLVI, regiminis sui anno XLII, regnante terris Heinrico Conradi filio. Supervixit vero Episcopus Richardus usque ad mensem Novembrium, & obiit VIII Id. Novemb. sicut ipse a Patre suo quæsierat, cum ei oculos clauderet. Si, inquit, Pater, ad Deum vadis, & ei placet obsequium quo ei servisti; obtine ut unum annum non tibi supervivam in hoc seculo, quia tibi commori quam vivere præopto. Dixerat, & exauditus est, additusque patribus suis. Cujus corpus cum parentes juxta corpus viri Dei sepeliri mandassent, a Canonicis vi retentum, & in ecclesia sanctæ Mariæ Majoris sepultum h est. Eodem anno ordinatus est Lugdunensi Ecclesiæ Archiepiscopus Domnus Halinardus. [& Abbas Walerannus ordinatur,] Eodem quoque anno regimen Virdunensis cœnobii Walerannus suscepit, homo in seculo nobilissimus, Gelduini Comitis filius: qui in bello apud Bar castrum in geniculo vulneratus, claudicabat: Episcopatum autem Virdunensem Theodericus suscepit, Wezelonis Comitis filius.

[83] Quantæ vero apud illius ævi homines hic Pater noster Gratia-Dei honorificentiæ fuerit, Theodericus i Basileensium Episcopus, vir multæ auctoritatis & gratiæ, suo in facto ostendit. Qui cum in deducendo novo Episcopo Virdunum missus ab Imperatore venisset, [Theodoricus Ep. Basileen. pallio tumulum ornat:] & esset ei devotio sancti viri sepulcrum invisere; cum ante tumbam magna se lacrymarum contritione mactasset, rememorans defuncti pietatem, sobrietatem, & mansuetudinem, pallio pretiosissimo crocei coloris tumbam ipsam adornavit; ut affectu ipso testaretur, dilectionem, quam vivo exhibuerat, mortuo se quoque non negare; immo propensiori eum cultu dignissimum, quem jam suo Dominus gremio confoveret. Cœperat jam tunc locus ille multis clarere miraculis, [curantur ad illum febrat:] & in febricitantes tata curationum refundebatur gratia, ut quisquis advenisset hoc laborans incommodo, ubi parum obdormisset, sanitatis potiretur suffragio, & rediret omni valetudinis sopito incendio. Sed quid moramur, nec referimus cujus meriti Angelico quoque declaratus sit esse testimonio? Etenim qui vidit testimonium perhibuit, & de cujus vita non dubitatur, ejus merito testimonio creditur.

[84] Beatæ memoriæ Pater Rodulfus, tertius k post eum successor in regimine Ecclesiæ, [Rodulfus Ab anxius de vera Richardi sanctitate,] & ut credimus hereditariæ sanctitatis possessor, nunc felici beatus excessu; ubi locum ipsum regendum suscepit, & audiret a referentibus multa de eo relatu digna, videret quoque unanimem erga cultum memorialem ejus omnium devotionem; amplexabatur quidem quod videbat & audiebat generaliter ab omnibus. Æstuabat vero intra seipsum, si tantæ sanctitatis vir ille fuisset, ut referebatur; & quasi quærebat solicitis & dispositis cogitationum excubiis, cujus meriti apud Deum esset. Solebat & ipse ad ejus sepulcri locum, quia senserat ibi faciles orationum proventus, creberrime orare, & multoties pernoctare: cum ecce una nocte, post celebrationem nocturnalis synaxis, cum ibidem solitas Deo redderet excubias, hac eum cogitatione sæpius terente & ad sese devolvente, somnus paulisper allusit. Necdum corporales in soporem erant perfecte resoluti, cum intellectuales oculi aperti sunt, & vidit sibi astare Angelum, blanda se voce alloquentem & dicentem: Diu te cogitatio tua morosa curiositate detinuit, ut scires cujus meriti hic, cujus sepulcro adsistis, esset; & ne te diutius fatigandum protrahat, missus sum hæc tibi expedire. Duo sunt in hac crypta quiescentes, & diem Domini, quo duplici stola remunerentur, [ex Angelo discit, parem haberi S. Madalveo in gloria.] expectantes; hic Abbas Richardus, & Confessor Christi præcipuus Madalveus; cujus vos festivitatem, suo tempore & die, devotis, ut dignum est, honoratis officiis: utpote quem Deus in numero Sanctorum suorum, & sorte justorum ascivit. Et iste quidem digne in memoriam vertitur hominum, qui ad gaudium transiit justorum. Hic autem, cujus adsto sepulcro, pari vobis nec minori devotione venerandus in terris, quem pari sorte, nec inferiori gloria, Deus decoratum sublimavit in cælis. Multa sanctitatis ejus fama in terris, quam tamen nec ad medium nostis; quia vir gratia Dei illuminatus humilitati studuit & vilitati; nec actus suos prodere maluit, sed occultare. Sed noveris, quia magnum Patronum & Deo carissimum præmisistis, & quæ de eo dicuntur vera sunt, quamquam ampliora dici possent. Placeat tibi devotio Filiorum ejus, erga memoriam ejus: & quæ tibi missus a Deo refero, hac ipsa die omnibus in commune edicito; ut gaudeant de felici successu Patris, quem habent suffragatorem & devotum interventorem in cælis. Tu itaque, his de beato viro agnitis, [recteque a Monachis colendum ut Patronum,] viam quam cœpisti ne deseras; mortificationi carnis, humilitati, vilitati, & castimoniæ invigila, lucrandis animabus operam da, ut cum hoc & aliis doneris beatitudine æternæ jucunditatis.

[85] Obstupuerat vir gratiarum in visione & affatu Angelico; & cum videret illum, pro his & aliis pietatis ejus beneficiis, humanæ fragilitati collatis, Deo laudes dicentem, [quibus id ille lætus renuntiat.] & ad easdem se pararet; toto corpore, ut dormiebat, assurrexit; & evigilans, grates, quas conatus fuerat mente, jam animo & corpore persolvit intente. Nec apparuit

[0]

segnis in prædicando quod viderat & audierat; imo omnibus Dei retexit magnalia, quia & quod gratum est vidisse vel audisse, gratius refertur, & gratissimum universis creditur: Fratres quoque, audita Patris magnificentia tanti nuntii voce testificata, laudes & gratias Deo reddidimus; satisque cautum est ab illa die & deinceps, ut ejus memoria devotione recoleretur l dignissima.

[86] Pro his & aliis beneficiis ejus, benedicatur nomen Domini in secula. [Quanta ejus ubique fama, testatur dolor universalis de morte.] Vivit adhuc & vivet in secula beati viri meritum, & quamdiu volvetur seculum, semper ejus meritum accipiet incrementum. Testatur hoc Normannia, fatetur & Britannia, applaudit tota Gallia, Patris promens magnalia; quæ quanto lætata est & jubilavit de conversatione ejus sanctissima, dum esset in mundo; tanto nunc dolet in morte ejus sublata sibi tam felicia contubernia; cujus vita sanctitatis erat speculum, pœnitentium solatium, mœrentium consolatio, mise orum defensio. Luxit ejus obitum Imperator & Optimates, defleverunt Reges & Pontifices, defecit tibia & organum, cithara & psalterium, raucum sonuit tuba & tympanum. Ascendit ad Deum clamor pauperum, desiderium egentium suam destitutionem ingeminantium, & ut mage mireris, unius obitum mundus deflevit, in quo totus dum viveret requievit. Et quamquam sentirent magis esse gaudendum, si rationem vis doloris admitteret; flebant tamen præcipue Monachi, Virgines & Viduæ, Ordo quoque Ecclesiasticus, ejus peculiari fulti patrocinio, firmati consilio, recreati alloquio. O pietatis m meritum, seculis memorabile, posteris venerabile, omnibus imitabile! Laudem ejus nulla unquam delebit oblivio, non minuet temporis interpolatio, non auferet ab ore nostro (& si gravior excandescat in nos quam nunc est tribulatio) quo minus te venerandum, te prædicandum, te, Pater, fateamur omnimoda laude colendum. Tuis enim laudibus immorari, est a tribulatione relevari; quia laus tua gaudii & pacis admiranda est comprehensio, mœroris & anxietatis propulsatio.

[87] Retulit humilitati nostræ ante quinquennium, cum n necdum gustassemus quanti sit laboris & tædii aliena curare, [Willelmus R. Angliæ] venerabilis Abbas sanctæ Trinitatis de monte Rotomagensi, o Hugo nomine, qui nunc usque superest; quia cum esset in obsequiis præfati Comitis Normanniæ Willelmi, jam tunc Regis p Anglorum, cum tractaretur in aula de honestis viris & memoratu dignis, quorum ipse Rex habuisset notitiam, aut famam audisset; inter præcipuos hujus admirabilis memorabatur, summa laude ejus efferendo præconia, humilitatem, sapientiam, discretionem, animi & vultus devotam Deo hilaritatem, sermonis facundiam, morum elegantiam, subditorum reverentiam. Mirabatur etiam, quod his modernis temporibus, de loco tam celebri, nulla ad se commigraret persona, nulla, ut solebat, Regalem ejus magnificentiam expeteret successorum tanti Patris aut Monachorum loci sedulitas: [mittit qui de ejus cultu statuque monasteris quærat:] adeo ut cum pro legatione quadam idem vir, a quo hæc audivimus, quadam vice mitteretur Virdunum; inter alia id ab eodem Rege & honorabili ejus q conjuge ei daretur in mandatis, ut cœnobium nominatissimum sancti Vitoni expeteret ibidem hospitaturus, Patremque & Fratres loci sua ex parte devote salutaturus, & solicite notaturus, si idem qui quondam honestatis & religionis cultus niteret; qui esset monasterii Pater; si in eo avitæ paternitatis & dulcedinis specimen eluceret; si in Filiis gravitatis & reverentiæ antiquum decus emineret; si rerum temporalium copia exuberans, si spiritualium delectationum gratia ab ubertate domus Dei esset habitantes debrians; omnia prospiceret, singula vivido rimaretur ingenio, sibique referret.

[88] Verum quid rerum intercesserit, quid præfatus vir aliorsum hospitaturus diverterit, & sperantibus optima Regi & Reginæ insperata retulerit, nostrum non est edicere; maxime cum ilio in tempore, quo id gestum est, [quantique mortuum fecerit declarat.] puerilis r adhuc nos ferula his vel similibus vetaret intendere. Illud tantum notasse sufficiat, quod Rex, auditis quæ non speraverat, viri spectabilis & memoria digni egregiam conversationem reducens ad animum, tot ingeminationibus ejus deflevit obitum, tot reciproca vicissitudine ejus efferebat meritum, replicando miris laudibus illius præconia, & subinde repetendo indebita & ingrata paternæ sedulitati remissorum Filiorum remissæ vicis obsequia, in hoc ipsum quoque omni congeminante aula; ut daretur cunctis palam intelligi, si fama votis annuisset, multis ecclesiam donandam muneribus, multa dilectione a Regali fore munificentia honorandam. Vidimus dæmoniacum, ad monasterium B. Vitoni adductum, intra paucissimos dies plenariæ sanitatis gaudia reportasse: quem cum in primo adventu suo, vinctum loris & funibus arctatum, [Dæmoniacus induci ad sepulcrum nequit.] infra cryptam, ad memoriam Sanctorum ibidem quiescentium, parentes ducere vellent, nullatenus potuerunt: credo dæmone timente præsentiam eorum Sanctorum, quorum meritis eadem ecclesia illustratur, & præsentia decoratur,

ANNOTATA D. P.

a In hujus monasterii Chronico perbrevi, impresso post Chronicum Hugonis, Bibliothecæ Labbeanæ pag. 296, ab anno 1009 ad 1223, sic legitur; MXXXIV Dedicatio hujus ecclesiæ, in honore B. Petri & omnium Apostolorum. MXLVII, Ordinatio D. Odylardi, bonæ memoriæ Abbatis hujus loci. MLXX Odylardus primus Abbas hujus loci, die sancto Paschæ … IV Aprilis, corpus terræ tradidit.

b Belli-loci in Argonna, Virdunensis diœcesis, Abbates aliquot Sammarthani recensent ab anno 1403 ad 1624, qui videntur omnes Commendatarii fuisse. Anteriorum Abbatum, nullum invenio catalogum ab aliquo collectum.

c Non est hic S. Theodoricus, Abbas Andainensis S. Huberti in Arduenna, diœcesis Leodiensis, cujus Acta dabimus 24 Augusti; sed ejusdem nominis alius: nam iste, non Virduni, sed Lobiis Richardi discipulus fuit; nec nisi post hujus mortem a Waleranno Virdunum adductus, deinde a Theodwino Episcopo Leodiensi constitutus fuit Abbas S. Huberti, anno 1055. Dignus est locus, cujus historia habeatur ab origine descripta, ex ipsius (siqua supersunt) monumentis antiquis. Hanc igitur a Cœnobitis Andainensibus operam expectabimus, pro instruendo Commentario de S. Huberto ad 3 Novembris.

d S. Urbani monasterium in diœcesi Catalaunensi, de quo actum a nobis in Comm. prævio ad Acta S. Urbani Papæ I 25 Maji, propter corpus alicujus S. Urbani illuc allatum, & creditum Pontificis Romani esse. Abbatum Catalogum nemo hactenus texuit: Sammarthani solum nomen Abbatiæ referunt.

e Ita lego, licet impressum reperiam Mysac, est autem Moysiacum in diœcesi Caturcensi, a Chlodovæo, primo Francorum Rege Christiano, ex vote successus belli Gothici fundatum, ut ajunt. De eo agens Petrus Vallis-cernay cap. 63 Hist. Albigen. non placet, cum ait, vacari Mosaicum, quasi origo

[1]

nominis Hebraica sit. Nimis frequentia sunt nomina, in iacum apud Gallos desinentia, quam ut ad Hebraicos fontes reduci debeant. Interim desideratur Abbatum series, sed invenitur apud Sammarthanos monumentum consecrati anno 1063 novi templi. Vetus aliquod Chronicum inde acceptum usque ad annum 818 habetur tomo 3 Francicorum du Chesne, sed vix meretur vocari Moissiacense, ubi de loco & monasterio verbum nullum.

f Nempe liber 4 Dialogorum S. Greogorii, totus de transitu animarum ad vitam alteram, ideoque aptus tali tempori.

g Duo nominat Wasseburgius, S. Mauri & S. Pauli.

h In capella SS. Nicolai & Germani, quam dedicaverat, in luit Wasseburgius, donec successor Theodoricus transferri fecit in medium ecclesiæ, magna cum reverentia & devotione: qui Theodoricus multa damna monasterio S. Vitoni intulit; & Antipapæ Henriciano Guiberto adhærens, Rudolfum loco expulit; sub extremum tamen vitæ, coram duobus ab illo mißis Monachis, pœnitens & absolutus, gratiam meruit an. 1090.

i Theodoricus, Basileensis, Episcopus; ab an. 1040 ad 1057.

k Nempe post Waleranum defunctum (quem veneno periisse scribit Hugo) Grimoldns successit, an. 1060: deinde vero anno 1075, Grunoldus Abbatiam dimisit die S. Nicolai, & Rodulfus successit. Ordinatio ejus die S Urbani. Ita idem Hugo: qui hunc obiisse ait anno 1099, V kal. Aprilis: obierat autem, ut mox apparet, cum hæc scriberet Hugo, non nisi usque ad 1102 cœpta prosequens.

l Hoc ita decreto, mirum est, quomodo in sine Chronici dicatur, quod memoria, quæ solita erat pro Dommo Abbate Richardo dici ad Matutinos, quasi ob gravamen Fratrum cavendum, ab eo ipso qui istæc audierat Rodulfo intermissa est, quantumvis brevi antequam moreretur tempore.

m Ita corrigo, quod impressum legebatur, optatis.

n Igitur anno plus minus 1096: ipse enim pag. 242 apud Labbe scribit; anno MXCVIL Indict. V, in crastino die IX kal. Decembris, ordinatum se Flaviniaci Abbatem.

o Sammarthani, tomo 4 Galliæ Christianæ pag. 871, & Arturus a Monasterio in Neustria pia pag. 409, Isemberto primo Abbati subjiciunt Raynerium, mortuum anno circiter 1075; & Galterium, Fontanellensem Monachum ajunt succeßisse; cujus memoriæ juveniuntur usque ad an. 1090. Arturus quoque ei etiam tribuit jacta anno 1107 novæ ecclesiæ fundamenta: ambo autem 4 Abbatem faciunt Heliam, cujus tamen ante annum 1130 nullam inveniunt mentionem. Verum hinc apparet, interponendum Hugonem, ab anno saltem 1192: & huic potius attribuendam positionem dictorum fundamentorum, vitam autem ei prorogandam ultra annum 1102.

p MLXV anno, Eduardus Angliæ Rex obiit: qui quia sine filiis fuit, consanguineum suum Willelmum, Normannorum Comitem, post se regnare instituit; & in die Natalis Domini, apud Londoniam, in Regem elevatus & coronatus est: non tamen, nisi post victum Haroldum æmulum, & obiit 1087 V Idus Septembris.

q Mathildis hæc fuit, filia Balduini Flandrensis.

r Cum ipse loco præcitato Abbatem se ordinatum dicat anno ætatis XXXII, oportet natum fuisse anno 1066; & hæc acta, antequam sub Rudolfo Abbate, circa an. 1085, Monachum indueret; quare insperata illa, quæ de monasterii statu relata Regi innuit; oportebit ordiri a tempore Grimoldi Abbatis, qui anno 1075 (quando necdum decennis Hugoet al) Abbatiam dimisit: quem pag. 215, ad an. 1077 que obiit, de Prælatione Abbatiæ excusatum ait: quia erat simplicis naturæ … Hæc puncta, sic impressa apud, Labbe satis ostendunt hiatum aliquem in Ms.: erasis lineis aliquot, quibus istius Abbatis ineptitudinem, & laxatam sub eo disciplinam Hugo indicaverat.

ALTERIUS VITÆ EPITOME
Ex Menardo & Wasseburgio.

Vener. Richardus, Abbas S. Vitoni Virdunensis, in Lotharingia

EX HUG. MENARD.

[1] [Ab ecclesia Remensi] Fuit B. Richardus nobili loco natus, patre Uvaltero, matre Theodrada, in Bantonio pago a prope Montem-Falconis, in diœcesi a Remensi. Puer missus est Remosa parentibus, ut in ecclesia cathedrali litterarum & pietatis studio se dederet; cujus ecclesiæ postea, ob singularem pietatem & doctrinam, Cantor factus est, & postea b Decanus. Sed honores flocci faciens, vitæ monasticæ ardebat desiderio. Interea Remos venit Fredericus Comes Virdunensis, eodem desiderio succensus c: ubi per humaniter a Decano acceptus est: qui, ut eadem erant vota, multa inter epulas de mundi contemptu, [adm onasterium S. Vitoni transgressus;] & vitæ monasticæ bono collocuti sunt, deque ea amplectenda consilium inierunt. Tunc monasterium S. Vitoni apud Virdunum ob Normannorum incursiones exiguum erat, & a septem Monachis, iisque Scotis, habitabatur. Iis præerat magnæ simplicitatis vir Fingenius Abbas, qui, ut alterum regebat monasterium, nempe S. Felicis, nunc S. Clementis, extra pomœrium urbis Metensis, raro ad monasterium S. Vitoni accedebat; ex quo non leve regularis disciplinæ detrimentum sequebatur. [in eodem, ex S. Odilonis consilio,] Tamen Deus optimus maximus, qui hunc locum splendori pristino restituere volebat, effecit, ut illi monasticam cucullam induerent in ipso S. Vitoni monasterio. Sed cum effrænes Monachi eorum votis non responderent, se ad cœnobium Cluniacense contulerunt; ubi S. Odiloni Abbati sua studia patefecerunt d. Qui divino quodam genio afflatus, eorum animo perspecto, ipsis persuasit, ut ad suum monasterium redirent; subjungens, ideo illos ad illud monasterium a Deo esse vocatos, ut in eo regularem disciplinam resarcirent. Sancto igitur viro obtemperantes, ad cœnobium sancti Vitoni reversi sunt. Sed cum ultra Monachorum fastidia ferre non possent, rursus locum deserere statuerunt, ut ad monasterium S. Pauli, tunc extra muros Virdunenses situm; in quo regularis disciplina, e quod recens ædificatum esset, maxime vigebat, se reciperent; [& divino jussione, perseverat] hocque consilium ad exitum perduxissent, ni Deus obstitisset. Erat tum Virduni, juxta ecclesiam sanctæ Dei genitricis Mariæ, quædam Reclusa, magni nominis femina; cui, cum pernox orationi incumberet, visus est quidam veneranda majestate gravis & decorus, præcipiens ei, ut crastina luce mane conveniret Fingenium Abbatem, qui tum erat in monasterio S. Vitoni; & ei suo nomine diceret, ut duos istos novitios votis monasticis astringi curaret; ne illa ecclesia, ad quam divina providentia & consilio missi fuerant, illos non sine sui maximp detrimento amitteret. Paruit visioni Reclusa; & postero die, qui erat translationi S. P. N. Benedicti sacer, Abbatem adiit, eique visionem narravit f. Et Fingenius Abbas aperiens eis Dei voluntatem, religionis sacramento obstringi curavit; reversusque ad monasterium S. Felicis, annis obsitus, paulo post obiit.

[2] Coierunt ergo Fratres; ut Abbatem eligerent.

[2]

Diversa erant Monachorum studia. Qui disciplinam refugiebant, moribus consentientem personam appetebant; at ii quorum mens sanior, Richardum vehementer exposcebant. Affuit Aymo Episcopus Virdunensis, [Ibidem factus Abbas,] ut, si qua nascerentur jurgia, compesceret. Qui intuitus in duos pueros, in facie legit eos expetere Richardum, sed non audere id palam facere. Illos ergo interrogavit, quem Abbatem eligerent; at illi responderunt se Richardum eligere, & adjunctis aliorum suffragiis rata fuit electio g. Beatus igitur Richardus de more in ecclesia benedictionem accepit Episcopalem, & summa cura gregi invigilare cœpit; fracta redintegravit, luxata junxit, res temporales & spirituales nitori pristino restituit. Et brevi Abbatis fama longe lateque est propagata, [& S. Henrico Imp. carus,] pervenitque ad aures Henrici secundi Imperatoris, qui Otthoni tertio successerat. Imperator, ut erat pius, & piorum amator, B. Richardum accersivit, ut piis ejus colloquiis frueretur, insuperque eum de monasterii statu & fundatione interrogavit. Quibus cum Richardus satisfecisset, ei loci egestatem & ruinam h significavit. Quod videns Imperator, ei multa bona ad monasterii, tum reparationem, tum amplificationem, largitus est. Inter præcipua ædificia, quæ construi jussit Richardus Abbas, sunt cryptæ ecclesiæ, & ejusdem ecclesiæ amplificatio. Cum autem huic ædificio incumberetur, inventa sunt corpora multorum Episcoporum Virdunensium, quæ levari jussit, & decentiori in loco reponi. Invenit & alia octo i corpora sanctorum Episcoporum ejusdem civitatis, [novam condit ecclesiam:] qui retro altare majus sepulti erant, Horum elevationem, quo celebrior esset, in diem sequentem distulit. Sed eadem nocte unus ex illis Episcopis, pontificiis ornatus insignibus, Paranomario k Monacho apparuit: qui dixit ei, se a Deo & ab aliis Episcopis missum, ut ipsi præciperet, ut Abbati diceret, ne inde sua corpora moveret; quia a Deo statutum erat, [ad quam 8 Episcoporum corpora transferre prohibutus,] ut in eodem loco supremum expectarent judicium. Monachus petiit signum, quo probare posset ejusmodi revelationem esse veram. Episcopus hoc ei signum dedit, nempe quod eorum manus dexteræ invenirentur incorruptæ, super pectus positæ, chirothecis albis ornatæ. Postera luce mane Monachus Abbatem Richardum adiit, eique revelationem manifestavit. Qui Missa rite celebrata, cum Monachis ad locum accessit, apertisque Episcoporum sepulcris, omnia, quæ a Monacho acceperat, vera esse expertus est: & Deo gratias agens, sepulcra claudi jussit. Ne vero tantæ rei memoria periret, super hæc sancta corpora ædificium quoddam erigi instar epitaphii jussit.

[3] Hi autem Episcopi sub nomine l Senatorum, tempore persecutionum ducentos & quadraginta m annos sibi invicem succedendo, Ecclesiam Virdunensem rexerant, omnesque in eodem loco sepulti fuerant. Eorum adhuc sepultura visitur in cœmeterio antiquo, quod esse instar horti retro majorem ecclesiam ejusdem monasterii, ipse vidi cum manerem in illo monasterio. Ibi est ingens lapis, decem pedum longitudine, & septem latitudine, novem columnis suffultus, in quo per circuitum hi versus incisi sunt n;

Cominus astantes agnoscite quique fideles;
Octo Senatores hæc hic complectitur ædes, [eis communem tumulum erigit.]
Quos Virduna Sedes meruit sibi præsidiantes.
O quantus locus es, qui totservas tibi Patres:
Per quos tutus ades, per quos gratissime fulges:
Ergo suas plebes salvent huc convenientes,
Laudibus instantes servent hic & undiq; o Fratres.

Sub novem istis columnis humus lapidibus est strata, in quibus per circuitum hi versus sunt incisi.

Templum Richardus Abbas hoc amplificando,
Octo Pontificum fodiendo juncta sepulcra
Repperit hic subtus; quorum ille, decentius horū,
Sedem mutari decreverat. Obruit hinc nox;
Hæc Paramonario Fratri tunc reddita vox est.
Dicas ut nostris permittat sedibus Abbas
Expectare dem Domini: sibi signa sequentur.
Nulla corruptas nostras putredine dextras
Nostris pectoribus positas, verum manus ipsas p
Ornatas albis mane inveniet chirothecis.
Lætus analogium q tumulo tunc addidit Abbas,
Ne quiquam hanc terram pede calcent inverecundo.
Hic locus magna veneratione a Monachis colitur.

[4] [Inter alios Lietardum Comitem recipit.] Beatus igitur Richardus Abbas, inter ceteros ætatis suæ insignes pietate viros, ut sol inter alia sidera, micabat; suoque fulgore vitiorum tenebras ex multis aliis cœnobiis dissipavit in Francia, Lotharingia, Germania & Flandria: curam enim unius & viginti monasteriorum gerebat, ex quibus fitum & rubiginem absterserat. Lietardus Comes, Orthonis Imperatoris consanguineus, relicto mundo & pompis, ejus fama allectus, in cœnobio S. Vitoni cucullam induit; deditque S. Vitono feudum Ballodium, filio ejus Menegaudo reclamante, transscriptionemque omnibus modis prohibente. Ita ut pater Lietardus coactus fuerit, relicto claustro, apud Imperatorem causam agere. Qui feudo Monachis S. Vitoni addicto cum reverteretur; Treviris in monasterio S. Maximini morbo interceptus, obiit. Quod cum B. Richardus rescivisset, extemplo Treviros se contulit; & interposita Gilberti Comitis Luxemburgensis auctoritate, [& sepelit:] corpus ejus ad suum monasterium transtulit, ubi illud honorifice sepelivit in claustro, in quo adhuc hoc epitaphium legitur. Lietardus COMES ET MONACHUS, QUI NOBIS DEDIT BALLODIUM CUM BANNO. Post mortem patris Menegaudus Comes feudum usurpavit: at Richardo eum apud Imperatorem, qui tum erat in Theodonis-villa, acriter impugnante, possessione injusta cedere coactus est. Mathildis Comes Saxoniæ, mater Frederici: & Hermanni Comitum, Monachorum S. Vitoni, & Adalberonis Episcopi Virdunensis, multum observabat B. Richardum, & multa prædia & reditus legavit monasterio S. Vitoni; ut omittam multa donaria, quæ ecclesiæ ejusdem cœnobii obtulit, in illa etiam sepeliri voluit; [item Hermannum & Fredericum Comites fratres.] cujus Epitaphium adhuc extat: Mathildis COMITISSA SAXONIÆ, MATER DOMINI ADALBERONIS, EPISCOPI VIRDUNENSIS, GODEFRIDI, ET GOZELONIS DUCUM, HERMANNI ET FREDERICI COMITUM. Hermannus vero, & Fredericus dum viverent, rogaverant Abbatem ut in eodem monasterio sepelirentur. Contigit ergo, ut Fredericus missus fuerit ab eodem sancto viro ad monasterium S. Vedasti Atrebatensis, ut Præpositi munus obiret, ubi & post mortem sepultus est. Audiens Richardus illo se contulit, & cadaver effodi jussit, exenteravit, & sepultis intestinis, in suum monasterium transtulit, & ibi honorifice sepelivit; id enim supremum officium amico suo, & religionis socio impertire voluit. Nec multo post Gregorius Archidiaconus Leodiensis filius Comitis Hermanni, mundo repudiato, Monachus in cœnobio sancti Vitoni factus est.

[5] [ne mœniis includatur monasterium cavet:] Tunc temporis r hoc monasterium extra urbis pomœrium erat, & magis ad vitam solitariam idoneum: at Haymo Episcopus Virdunensis, ex stemmate Bavaria Ducum, urbis pomœrium proferre

[3]

statuit, & intra illud, monasterium includere. Eum rogavit B. Richardus ne id faceret, propter tumultuantem plebem, quæ opus Dei liturgicum perturbaret: at Episcopus, post habitis Abbatis precibus, in sententia permansit. Abbas vero Imperatorem adiit, qui justis ejus querelis auditis Episcopum murorum dilatatione prohibuit. Id inique tu it Episcopus, & indigna uudus cum Abbate durius agere cœpit. Qui cum non posset eum placare, id quod jam pridem meditabatur, effecit: nam cedens locum itæ, versus Romaricum montem ad solitudinem Rombec s contendit, quibusdam t Monachis comitatus. Ibi omni cura rerum humanarum semota, [Solitarie vivens miraculis inclarescit,] omne studium ad Deum contulit: ibi beati viri sanctimoniam miraculis Deus manifestare cœpit. Quidam leprosus sibi in animum induxit, se mundatum iri, si lavaretur aqua, qua vir Dei corpus suum abluisset, suumque desiderium Monacho cuidam aperuit: qui beato Richardo persuasit, ut balneo uteretur; clamque aquam subductam dedit leproso, qua ille lotus quamprimum mundatus est u. Audito hoc miraculo Haymo Episcopus in gratiam rediit cum B. Richardo, eumque accersivit: qui Episcopo obtemperans, relicta solitudine ad monasterium rediit.

[6] Non multo post Henricus Imperator Virdunum venit, [S. Henricum Imp. jubet in regno manere,] ut sanctis B. Richardi confabulationibus frueretur. Ingressus in claustrum in hæc verba prorupit: Hæc requies mea in seculum seculi: hic habitabo, quoniam elegi eam; satis significans se, purpura posita, velle cucullam induere, Hortatus est Abbatem Episcopus, ne cum tanto Imperii detrimento, sobole mascula carentem Imperatorem cuculla indueret. At Imperator urgebat, & contentiori animo petebat in album Monachorum adscribi: sed Abbas eum, pia quadam fraude circumscripsit. Convocatis enim Fratribus, ab Imperatore petiit, an Monachus esse desideraret. Imperator in lacrymas solutus, se id maxime appetere respondit. Subjunxit Abbas, ut, quandoquidem Monachus esse euperet, sibi promitteret obedientiam. Promisit Imperator. Respondit Abbas, se quidem eum in Monachum recipere, sed ipsi in Dei nomine præcipere, ut ad regendum Imperium revertatur. Imperator igitur, hac pia fraude circumventus, se Abbatis & Monachorum commendans orationibus, ad regendum Imperium rediit. Paucis post diebus obiit Haymo Episcopus Virdunensis, [eumdem paulo post mortuum] qui plurima bona contulerat monasterio S. Vitoni, & Abbatiam S. Mauri ejusdem urbis ædificaverat, in qua posuerat Sanctimoniales Ordinis S. Benedicti. Non multo post etiam secuta est mors Henrici Imperatoris. Tum quidam Bonæ-Vallis Eremita, ut habetur in duobus codicibus x Mss. abbatiæ S. Vitoni, cum in oratione pernoctaret, circa mediam noctem, vidit dæmonum agmen, qui cum tumultu & fragore incedebant; interpellavitque unum ex iis, quo tam cito properarent. Ille respondit, se ad mortem Imperatoris properare. Eremita Deum rogavit, ut sibi revelaret, qualis foret Imperatoris exitus. Et hora nona matutina vidit eosdem dæmones, ante cellam suam transeuntes, qui ursum catena vinctum ducebant. Eremita quemdam ex iis interrogavit, quisnam esset hic ursus. Dæmon respondit, esse animam Imperatoris, quam ducerent ad Dei tribunal judicandam. Eremita Deum oravit, ut sibi revelaret, [ope S. Benedicti salvatum intelligit.] qualis poret judicii hujus exitus. Sub vesperam vidit eosdem dæmones, redeuntes, tristes admodum; petiitque ab illis, quid tandem actum esset de anima Imperatoris. Responderunt illi, fuisse a vetulo quodam Abbate defensam, in judicio, & tanquam suam repetitiam. Eremita Deo gratias egit, & beato Patri Benedicto, cujus meritis animam Imperatoris credebat esse servatam; visionemque Richardo Abbati notam fecit: qui multas preces pro anima Imperatoris indixit, & multa etiam pauperibus elargitus est.

[7] Henrico secundo successit Conradus, pius valde Imperator, [pacem Conrado Imp. procurat,] quique Richardum Abbatem unice diligebat: cujus prudentia, & consilio bella y & simultates, quæ inter ipsum Imperatorem & Gozelonem Ducem Lotharingiæ, fratrem Frederici Monachi & Hermanni Comitis Virdunensis intercedebant, pacata sunt. Haymoni autem Episcopo successit z Rembertus: qui etiam Richardum multum dilexit, & in ecclesias munificus fuit. Rebus sui monasterii optime constitutis, concedete Episcopo Virdunensi, Hierosolymam profectus est. Cum Treviris transiret, Eurinus Abbas α se ei comitem adjunxit. [Hierosolymam profectus,] Primo Constantinopolim venerunt, ut loca sancta ejusdem urbis lustrarent. Ibi honorifice, ab Imperatore β & Patriarcha accepti sunt, a quibus multis muneribus ditati sunt. Patriarcha vero dedit beato Richardo duas portiunculas Crucis γ Dominicæ, quas Richardus in auro cælari in modum crucis curavit, quam collo appendit, tamquam clypeum adversus dæmonas tutissimum; addidit & Patriarcha multas Sanctorum Reliquias, quas ipse Abbas reversus in cœnobio S. Vitoni collocavit. Dimissi ergo ambo Abbates ab Imperatore & Patriarcha, felici navigatione, Christo auspice, in Judæam delati sunt. Hierosolymam ingressi omnia sancta loca summa cum devotione perlustrarunt. Beatus autem Richardus, in baptismatis Christi memoriam, [amissam in Jordane Crucem miraculo recipit:] Jordane lavari voluit: sed cum lavaretur, Crux memorata, quæ de collo ejus pendebat, eo ignorante in fluvium delapsa est. Lotus e fluvio egressus est: cumque longius abesset, Crucis recordatus, ea non inventa, ad fluvium rediit; & stans in ripa, huc & illus respiciens, lacrymis obortis Crucem vidit, per transversumamnem ad se natantem: quam receptam, Deo gratias agens, collo appendit. Postea Antiochiam ivit: & adoratis ejusdem urbis sanctis locis in Franciam reversus, cum sancto quodam viro, cui nomen erat Simeon, summo cum gaudio a Monachis suis receptus est: quibus dedit sanctas Reliquias ad ecclesiam ornandam. Eum multi Monachi & Episcopi inviserunt, inter quos Wolbodo δ Episcopus Leodiensis, & Rogerius ε Episcopus Catalaunensis, qui sacris ejus colloquiis inflammati monasteria in suis civitatibus ædificaverunt, S. Laurentii Leodii & S. Petri Catalauni, ς quorum curam B. Richardo commiserunt, qui ad illa coloniam ex suis Monachis deduxit: Postea ζ beatus Richardus cœpit pulcris ædificiis monasterium suum ornare, [reversus, ecclesiam ornat;] quod tot pretiosis reliquiis decorabatur. Columnas, ad similitudinem marmoris accedentes, ex monasterio S. Amandi η in Aquitania advehi curavit, quibus monasterii claustrum decoravit.

[8] Hic autem non prætermittenda beati viri caritas, nullis seculis intermoritura. Odo Campaniæ Comes castrum Commerciacum obsidebat. eo animo, ut illud penitus excinderet. Quo audito θ Richardus ad castra Odonis confestim accurrit, [servat Reliquias a flammis,] cum quodam Monacho; sed cum ad locum devenisset, maximam castri partem flammis ustulatam invenit. Monachus beati viri comes voluit per medias flammas irrumpere, ut sacras Reliquias, quæ in sacello castri asservabantur, ex incendio eriperet:

[4]

quo cum iret, occurrit Militi, qui jam illas sustulerat, quas ab eo emit, deditque Abbati thesauro monasterii inferendas. Inde Comes Odo ad Barrum movit, arcem obsedit, sed ejus deleto exercitu in obsidione occubuit ι. In ipso conflictu cecidit Manasses Comes λ Dommartini, & multi alii Nobiles, quos Richardus Abbas in monasterio S. Vitoni sepeliri curavit. Valeranus μ Bretolii Comes, [& Valeranum Com. a morte:] in ipso prælio graviter vulneratus est; hunc Richardus, ne in potestatem hostium veniret, cuculla indutum ad monasterium duxit? Quo cum venisset, cucullam semel indutam deponere noluit: sed in sancta conversatione perseverans, B. Richardo in regimen Abbatiæ successit. Pater ejus Gelduinus, senio confectus; exemplo filii, & Abbatis caritate inflammatus, venit ad monasterium S. Vitoni; & cuculla induta illic residuum vitæ in pietatis studio transegit, multaque prædia monasterio contulit. Nonnulla etiam scripsit B. Richardus, ut Vitam S. Rodingi Abbatis ν Belli-loci. Multa ei sunt divinitus ξ revelata, quibus etiam quid ipsi opus facto esset in regenda Abbatia, monebatur.

[9] Paulo post quam Abbas creatus est, sanguis Christi a quodam Monacho, rem divinam faciente, in terram ο effusus est. Richardus hujus delicti pœnam in proxima comitia distulit: [ab Angelo monetur, ob non correctum fratris delictum;] sed cum nocte in lecto jaceret, visus est ei Angelus conspectu terribilis, qui gladio ei minitabatur. Richardus attonitus de lecto desiliit, eique in terra jacenti, & tanti furoris causam ignoranti, dixit Angelus; Deum ipsi succensere, quod in eum, qui sacrosancta Mysteria temeraverat, non animadvertisset. Illico convocatis Fratribus in Capitulum, eis visionem narravit, seque virgis acriter & usque ad sanguinem cædi jussit; delicti vero auctori levem tantum mulctam imposuit. His docemur, quam Deo invisum sit & ingratum, irreverenter sacrosancta Mysteria tractare. Alio die super lectum jacebat, meditans aliquem locum sacræ Scripturæ. Se in conspectum ejus se dederunt S. Petrus & S. Vitonus, monasterii Sancti tutelares. Abbas, gratias agens ob tantæ visitationis gratiam, causam adventus ab eis sciscitatus est, illi responderunt, se omnia monasterii loca circumisse, omniaque rite disposita invenisse: sed eum in officio peccasse, quod nondum signum ad synaxim nocturnam dedisset, [videt SS. Petrum & Vitonum] hora jam præterita; & hoc dicto disparuerunt. Cum cryptas ecclesiæ construeret, invenit reliquias S. Nicasii π Martyris, Episcopi Remensis: ideoque instituit, ut quotannis ejus dies festus in suo monasterio celebraretur. Primo die quo festum est celebratum, [item S. Nicasium,] synaxi nocturna peracta, vidit S. Nicasium, Pontificis insulis ornatum, ex ipsis cryptis egredientem; qui in choro se in conspectum Abbatis & Monachorum dedit, quasi gratias acturus ob honorem, ab ipsis ad se delatum. Multi Abbates, beato Richardo subditi, ad comitia generalia in monasterium S. Vitoni convenerant; illis præsentibus ædiculam, [sub Missa elevatur a terra:] quam de nomine S. Nicolai construxerat, dedicari curabat; & in ipsa sacrosancta Mysteria celebrans ρ, visus est ab omnibus plusquam unius cubiti mensura a terra in altum sublatus. [in Quadragesima æger, aqua & cinere aspersum panem petit:] Cum in die Parasceves ob Quadragesimæ jejunium corpore esset admodum debili, nec posset sancto illo die a cibo abstinere; jussit sibi dari panem cinere conspersum, ut omnis abesset delectatio: quem tamen comedendo optimi saporis esse cognovit; & aqua, quam sibi propinari jusserat, vini saporem referre visa est. Abbas jussit rursus aquam & panem cinere conspersum afferri; sed ejusdem saporis, ac prius visa sunt: quæ cum gratiarum actione sumpsit. Servatur adhuc patera seu patina, in quam ejusmodi aqua infusa, in vinum conversa est, in sacristia ecclesiæ S. Vitoni Virdunensis; in quam solent Monachi aquam infundere, qua hausta ex febre laborantes curantur. Hierosolyma retulerat imaginem Christi in crucem suffixi, juxta similitudinem illius, quam ς Nicodemus erigi jusserat. [Crucifixi lacrymis vicissim irroratur,] Hanc imaginem sæpius osculabatur eam lacrymis irrigans, ipsaque imago vicissim lacrymas in caput B. Richardi effundebat. Tandem beatus vir Richardus, senio confectus, ad Beatorum sedes migravit. Richardus Episcopus Virdunensis, illius in sacro baptismate filius, & postea discipulus, ab eo bonos mores & sacras litteras in monasterio S. Vitoni edoctus, ejus morti afluit, corpus lavit, illudque honorifice sepelivit. [mortuum sepelit Richardus Ep.] Obiit autem Richardus Abbas XIV Junii, anno Domini millesimo quadragesimo sexto. Sepultus est primo in cryptis, quas ædificaverat; deinde anno millesimo ducentesimo trigesimo octavo, ejus corpus translatum est in sacellum S. Nicolai, quod modo ab eo dicitur vulgo S. Richardi. Tandem circa annum millesimum sexcentesimum translatum est in ecclesiam, non procul a sacristia e regione sacelli S. Sanctini: eique lapis marmoreus est superimpositus, quatuor columnis suffultus. [transfertur exeunte sec. 16.] Qua in translatione ejus casula, cingulum, & alia insignia sacerdotalia, sine corruptione inventa sunt. Quamvis autem tanti sit meriti B. Richardus, non tamen ejus festum in monasterio celebratur: quia nondum est in numerum Sanctorum adscriptus. Hanc Vitam composui ex veteribus monumentis monasterii sancti Vitoni ad me transmissis; quæ vere rebus mirabilibus plena est, ut loquitur Trithemius in Chronico Hirsaugiensi.

ANNOTATA D. P.

a Neuter locus invenitur notatus in tabulis chorographicis.

b Archidiaconum factum scribit Hugo; sed forsitan Decanum postea factum indicat, cum factum ait, ut magisterio ejus dispositio Remensis Ecclesiæ traderetur.

c Wasseburgius accidisse id ait circa 1005, cumHierosolymis rediret Fridericus.

d Hugo, prius deliberatum, & Odilonem aditum fuisse scribit, quam habitus ad S. Vitoni sumeretur; de secunda deliberatione tacet.

e Wasseburgius asserit, Abbatem ibi fuisse Hervinum.

f Addit idem, Clausulæ ostium divinitus reseratum egressuræ fuisse, & regressæ similiter clausum divinitus. Certe per se egredi Reclusæ tales non poterant, clave apud eum qui ipsas recluserat Prælatum manente.

g Wasseburgius tacet de pueris, sed Haymonem (sic enim scribit) solicitatione Frederici acceßisse ad locum electionis ait; Monachosque omnes, post receptum Corporis Domini sacramentum, juratos ex more, una voce Richardum nominasse, divinitus sic inspiratos.

h Idem indicat, pluries locum fuisse a barbaris vastatum: scilicet ab initio suæ fundationis, per 8 secula prægressæ inductionem Monachorum sub Episcopo Berchario.

i Septem solum numerat Wasseburgius, totidemque sarcophagos; & hoc inventos ait in ciruitu veteris ecclesiæ.

k Paramonarius Græce, Latine Mansionarius, id est Ædituus seu Custos ecclesiæ. Menardus, uti

[5]

& Wasseburgius, videntur hic proprium nomen concipere: non bene.

l Non puto hunc fuisse sensum ejus qui sequens Epigramma scripsit; Sed Senatores dici, Seniores, seu Patres.

m Fortaßis inter SS. Aratorem & Pulcronium; si verum est, quod prior circa an. 200, posterior sub annum 470 vixit; sed tunc eorum pauci attigissent tempora per secutionum.

n Wasseburgius, ait, monumentum hoc erectum circa an. 1462.

o Undique hic sumi videtur, pro ubique.

p Impressum — verum positis manus ipsa, unde nullum sanum sensum elicias; quem facili mutatione restitui, etsi nonnihil peccando in leges quantitatum; quarum minus observantem fuisse auctorem. satis apparet. Videri autem possent hi versus compositi tempore ipsius Richardi.

q Analogium, alias Pulpitum, supra, quod Lectiones recitantur: & huc fortaßis spectat, quod num. 18 ait Hugo, a multis audivisse, quinque Episcoporum innominatorum corpora, subtus pulpitum, quo Euangelium recitatur, contineri. Imperssum erat Analogium pulpitum, nullo sensu.

r Ipso anno quo obiit Fredericus, inquit Wasseburgius, quem Vedastini apud Rayßium ajunt fuisse 1022; sed in hoc tempus incidit Hierosolymitanæ Richardi peregrinatio. Ut ergo locus detur quinquennali anachoresi, ex isto litigio secutæ, multo prius rem contigisse oporteret. Nec dissentit Hugo, cum, quasi extra ordinem temporis, num. 73 de eadem anachoresi agens dicit; Habitavit autem vir Dei primitus in loco, 5 millibus a Romarici monte remoto &c.

s Ita melius scribi credo, quam apud Wasseburgium Ronibec.

t Unum tantum fuisse dicit Hugo: sed potuerunt, & verosimile est, plures paulatim acceßisse.

u Alterum addit Wasseburgius hoc modo: Idem contigit alteri, pridem cæco; qui cum similiter persuasum haberet, illuminari se posse, si ea, qua Richardus manus ablueret aqua, oculos lavisset; eadem impetrata, etiam visum recepit.

x Wasseburgius allegat Vitam boni Abbatis Richardi, de cujus ætate & auctoritate nihil præsumo definire, antequam viderim.

y Idem in Remberto Episc. causam exponit, quia Episcopus, mortuo Comite Hermanno, cui vices suas commiserat in Comitatu Virdunensi, tamquam ejus Dominus ex donatione Frederici fratris, in ejus locum substituerat Otthonem Comitem Ciniacensem, præterito Gozelone, Frederici & Hermanno fratre: qui quasi de injuria apud Conradum questus & repulsam passus, ipsiusmet terras invaserit; auctorque Roberto Francorum Regi fuerit, ut Lotharingiam, velut suam, armis vindicaret; tum Virdunensem Comitatum ingressus, Otthonem occiderit, & damna grandia intulerit posseßionibus Episcopi. Huc spectat Sigebertus in Chronico ad 1026; Robertus Rex Francorum, ad invadendam Lotharingiam animum intendit; sed cito ab hoc conatu destitit. Gothelone Duce, qui propter privatum odium gravabat Regnum Conradi, & aliis Principibus, ad pacis unitatem adductis, Regi prosperitas & Regno accrevit tranquillitas. Anselmus Canonicus Leodiensis, seu potius Harigeri & Anselmi amplificator Ægidius, in gestis Wazonis Episcopi, cap. 95 meminit belli, quo Godefridus, aliis Gozelo, in Virdunensem grassari permissus est urbem; quam prævalido vastans incendio, etiam Genitricis Dei ecclesiam, & ornatu prius spoliavit, & postmodum funditus subvertit.

z Idem asserit, Episcopatum fuisse oblatum Richardo; sed ipsum apud Clerum & Principes patria sategisse, ut Rembertus eligeretur.

α Ita Wasseburgius: male impressum erat Primus: fuit autem Ervinus, aliis Eherwinus Abbas S. Martini, qui Vitam S. Simeonis scripsit, velut testis & socius peregrinationis.

β Regnabant Constantinopoli, jam inde ab anno 975, Basilius & Constantinus fratres, filii Romani Iunioris: Patriarcha autem adhuc erat Sergius, usque ad an. 1026 superstes.

γ Hugo æditæ Constantinopolis non meminit (quæ sane prorsus extra viam est, toto Archipelago remota a Creta, quæ solet ad sinistram relinqui a navigantibus in Terram-sanctam) & Reliquias a Patriarcha Hierosolymitano donatas asserit: quod multo est verosimilius.

δ Iam dixi Wolbodonem obiisse, prius quam reverteretur Richardus; successorem autem ejus Durandum, offensum illi fuisse, ob non continuo approbatum, quem illi Lobiis substituerat Stephanum.

ε Hic sane adhuc superfuit, usque ad an. 1042, vel saltem 1035.

ς Utraque fundatio videtur prior multo fuisse, & sic narratur ab Hugone.

ζ Et hoc etiam antea cœptum, S. Henrici Imp. auxilio.

η Melius S. Amantii, de quo Hugo num. 68.

θ Wasseburgius a Gervino, monasterii scriba, periculum Abbati nuntiatum ait: rem vero paulo aliter narrat num. 22.

ι Id prolixe describit idem Hugo, post num. 72: est autem Barrum, caput Comitatus Barrensis in Lotharingia.

λ Dammartin, Latine Domnus-Martinus, castrum cum oppido nunc fere diruto, inter Parisios & Sueßionas, istis quam his propius. Addit Wasseburgius, uxorem defuncti hac de causa multa bona contulisse monasterio S. Vitoni, itemque uxorem Comitis Odonis.

μ Bretolium vulgo Breteüil, oppidum Normanniæ, 6 leucis ab Ebroico. Hugo indicat, quod ante prælium voto ineundi monasterii obstrictus Walerannus; eo titulo petierit & impetraverit vitam ab adversario.

ν Hanc vitam habemus tom. 2 Sec. 4 Benedictini pag. 531; ex eaque intelligimus, vero nomine Chraudingum vocati, unde usus Rodingum fecit (sicut ex Chlodoveo fecit Ludovicum) obiisse autem 17 Septembris, non Decembris, uti perperam in Supplem. Saussayus. Legendam a nobis desideratam allegat Mabilio, de dicta Vita sic loquentem, Inter quas Abbatias, a Richardo susceptas, Bellogiensis ecclesia, meritis gloriosi Martyris Mauritii insignis, & S. Rodingi Confessoris, cujus ipse vitam honorifico sermone composuit, & feretrum auro & argento decoravit, extat ejus sacris studiis nobilitata. Hinc inductus in spem adipiscendæ prædictæ Legendæ, ipsam a Mabilione petii, & pro ejus humanitate facile impetravi.

ξ Wasseburgius ait, has visiones, sub finem vitæ oblatas, in antiquis Mss. Sanvitonianis contineri.

ο Idem ex vetustis monasterii registris solum scribit, super altari effusum sacrum Sanguinem: rem autem non hic, sed ad initium regiminis (ut oportebat) refert, primam autem Visionum prædictarum facit sequentem.

π S. Nicasius colitur 14 Decembris. Addit Wasseburgius ea causa Religiosos Bellilocenses, instituisse festum, annue celebrandum, ut videatur apud illos res facta indicare.

[6]

ρ Idem id ait accidisse sub finem Præfationis, cum Monachi Sanctus cantarent; & Dedicationis illius anniversarium celebrari, 15 kal. Novembris.

ς Hæc putatur Lucæ in Hetruria haberi: & Wasseburgius hic iterum allegat Chartularia monasterii antiqua.

DE B. CASTORA EUGUBINA,
VIDUA TERTIARIA ORDINIS S. FRANCISCI:
ET B. BARTHOLO, ORD. SERVORUM B. M.
APUD URBEM S. ANGELI IN VADO IN ITALIA,

SEC. XIV.

[Commentarius]

Castora Eugubina, Vidua tertii Ordinis Francisci, in urbe S. Angeli in vado (B.)
Bartholus Ord. Servorum B. Mariæ, prope eamdem urbem(S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

§. I. B. Castoræ sanctitas, familia, cultus ex variis.

Sancti Angeli in Vado urbs est ditionis Pontificia, in ducatu Urbinate juxta Metaurum fluvium, ad radices Apennini montis & confinia ditionis Florentinæ, [Situs S. Angeli in Vado] Episcopalis sub Archiepiscopo Urbini, sed unita cum Urbinensi. Deutriusque sub Urbano VIII institutione præclare disserit Ferdinandus Ughellus, tomo 2 Italiæ sacræ a columna 975; asseritque columna 980, in Sancti Angeli Vadensis civitate, Cathedrale templum esse dicatum S. Michaell Archangelo, & quatuor ibidem esse religiosorum Monachorum monasteria, totidemque Sanctimonialium. Lucas Waddingus tomo 4 Annalium Mingrum ad annum 1399 num. 37, Cœnobium inquit, S. Angeli in Vado, extructum est extra oppidi porram, pulcra in planitie, ante annum MCCLXXIII. Consecrata est Ecclesia anno MCCCX, [corpus B. Castoræ] ultima Dominica Septembris, concessis Indulgentiis septem annorum a septem Episcopis. In sacrario conservatur reverenter corpus Castoræ de Gabrielis, nobilissimæ & piissimæ Matronæ Eugubinæ, quæ communiter Beatæ audit appellatione. Hæc Waddingus. Est Eugubium urbs Umbriæ Episcopalis ad radices Apennini, & Ducatui Urbinatensi potius inserta, atque a Pio IV Pontifice, Metropolitico jure Archiepiscopo Urbinatensi subjecta. [hujus monumenta:] Hujus Eugubii monumenta varia Mss. de B. Castora, quæ non vidimus, imo & hujus Vita ab Andreolo scripta, frustra quæsita nobis nec inventa, allegatur a Ludovico Iacobillo in Vitis Sanctorum & Beatorum Umbriæ: quii ad hunc XIV diem Iunii, sub titulo Vita Beatæ Castoræ Gabrielli Eugubinæ, Tertiaria Ordinis S. Francisci, hoc confecit compendium, quod ex Italico translatum huc subdimus.

[2] Familia Gabriellia apud Eugubinos, antiquis temporibus per multos annos dominium patriæ habuit; [origo ex familia Gabrielia:] quæ præter plurimos in dignitate ecclesiastica & militari excellentes, penes quos fuit dominium diversorum locorum, produxit etiam Beatam Castoram, quæ filia fuit Comitis Petruccii, filii Bini Gabrielli, nobilis Eugubini, & Helenæ filiæ Petruccii, & hic filius Petri de Monte, Marchio Comitis Corbariensis ac soror Pauli Gabriellii Episcopi Lucensis. [matrimoniam & in eo virtutes:] Hæc, ut suo parenti obediret, matrimonium suscepit in terra S. Angeli in Vado, nupta Sanctuccio Sanfonerio, Legum Doctori & Comiti Castelli S. Martini & Bassinarii. Erat ipsa aspectu formosissima, corporis statu decora, moribus valde modesta & solitaria, omnem vanitatem & res mundanas despiciens, [assumptus habitus 3 Ordinit S. Francisci:] devotissima sancto Patri Francisco Assisiensi, addicta plane & servitio divino & beneficiis ptoximorum. Omne tempus, quod ad curam rei domesticæ non requirebatur, impendebat orationi, potissimam in ecclesia S. Francisci ibidem constructa. Verum ad suas ædes regressa, a marito suo, natura aspero & rigido, & verbis & factis male tractabatur: [tempus obitus & corporis servati.] quæ omnia propter amorem Dei magna cum patientia sufferebat. Ex hoc suo marito genuit filium masculum, quem in timore Dei & sanctis virtutibus educavit. At mortuo suo conjuge, cum filii sui consensu, possessiones ac reliqua bona sibi propria distribuit pauperibus, habitumque tertii Ordinis S. Francisci suscepit, in eoque tota vita sua permansit in orationibus, pœnitentiis, & aliis piis exercitiis, & potissimum in observatione Regulæ tertii Ordinis, quam profitebatur: & hinc fama perdurante creditur Dominum Deum multa miracula ea intercedente esse operatum. Animam tandem Creatori suo reddidit die decima quarta Junii, anno millesimo trecentesimo nonagesimo primo. Corpus ejus in hanc diem integrum conservatur in sacrario dictæ ecclesiæ S. Francisci, in fano S. Angeli in Vado, ubi in habitu Tertiariarum S. Francisci fuerat sepulta.

[3] Hæc Iacobillus. De Episcopatu Lucensi fratris supra indicato, [Episcopatus fratris,] Ughellus tomo primo Italiæ sacræ columna 882 ista scribit: Episcopus Lucensis septuagesimus secundus Paulus Gabriellius Eugubinus, ad eamdem Sedem promotus est anno millesimo tre centesimo septuagesimo quarto; præfuitque usque ad annum millesimum trecentesimum octogesimum, quo ipso anno Perusiæ excessit e vivis, ibidemque sepulturam accepit. [nobilitas familia.] Post hujus ergo obitum superfuit annis undecim soror ejus Beata Castora Gabriellia. Franciscus Sansovinus, in libro de Origine & factis illustrium familiarum Italiæ pag. 369, recenset familiam Gabrielliam, eique adscribit Gratianum Gabriellium Eugubinum, Episcopum Ferrariensem, anno MLXX; & Addonem, Episcopum Placentinum, anno MCIII; in militari vero dignitate præclarum, Lanfrancum Capitaneum Generalem Robert Regis Neapolitani, in expugnatione urbis Syracusanæ in Sicilia anno MLXXIII; item Hieronymum, cum mille peditibus in bello sacro sub Boemundo anno MCIII, aliosque consequentes, quos nihil opus omnes enumerare. Supra nominatus avus paternus B. Castoræ Binus, videtur is esse, qui apud Sansovinum anno MCCCII, [avus Binus.] cum titulo Potestatis, præfuit Urbi-veteri in Hetruria, & Florentinæ anno MCCCV, & Generalis exercitus in bello apud Pistoriam, laudatur a Villano lib. 8 cap. 83. Hujus filii fuerunt Cantuccius, Generalis Reipublicæ Florentinæ in bello Lucensi; & Petruccius, pater B. Castoræ, [pater Petruccius:] vir prudens & gravis in republica, pro Eugubinis Orator missus ad varias Communitates; qui ex uxore Helena, filia Comitis Petruccii, qui erat filius Petri Comitis Montis-Martii, genuit Paulum Episcopum Lucensem. Hæc aliaque Sansovinus, apud quem miramur

[7]

non fieri ullam mentionem hujus Beatæ Castoræ, sed loco hujus memorari Trifeliciam nuptam Antonio di Monaldi de Brancaleoni di Montelacasa de Biabico vel Piolica, prout nomen scribit eruditissimus Senex Vincentius Armanni.

[4] Hic tom. 2 Epistolarum pag. 607 omnino asserit, publicis processuum ac testamentorum tabulis constare, [maritus aliis Santuccius,] ex Bino Petri Gabriellii, & Ansifelicia filia Comitis de Coccorano, primi ultimique Principis Perusini, natum Petruccium; maritum Helenæ Petruccii a Sansovino laudati: ex his vero prognatas feminas duas, scilicet B. Castoram & Ansifeliciam, Sansovino male dictam Trifeliciam, Paulum Episcopum Lucensem, Ugolinum, Petrum, Rinaldum, & Franciscum; Beatam autem Castoram, sicut Jacobillus scribit, nuptam fuisse Santuccio. Sed utrum hæc tam certa sint, aliis adhuc discutiendum manet: nam quod ad mariti nomen attinet, tertio post anno quam suam epistolam dictavit Vincentius, diversum valde invenisse scribit, anno MDCLXXV, P. Gregorius Montioni Urbinas, degens in conventu Franciscano Vadi, ad instantiam nostri tunc apud Lauretum Pœnitentiarii P. Hectoris ab Albada, omnem movens lapidem, ut nos de B. Castora plenius edoceret. Hujus autem diversitatis causam merito retuleris, [aliis ex veteri Ms. Gualterins:] in id quod prædictus Vincentius monuit, plures in familia Gabriellia Castoras fuisse, quorum una pro altera facile sumi potuerit. Invenit autem P. Gregorius excerptum ex Chronica Custodiæ Feretranæ, quod plus omnibus antedictis merito fecerim, propter antiquitatem & simplicitatem relationis, & sic habet: In ecclesia, de qua supra, habetur corpus B. Castoræ, nobilissimæ feminæ Eugubinæ, de Gabriellis, uxoris cujusdam excellentissimi Juris-consulti, Gualterii nuncupati. Quæ, ut testantur prisci viri Vadenses, fuit magnæ devotionis & sanctæ vitæ, & præsertim patientiæ in ferenda immanitate viri. Qua mortua apud Picenum in Monte-Coscio ac sepulta Maceratæ, ab Oddo ejus filio translatum fuit corpus ad oppidum S. Angeli in Vado: ibique in ecclesia S. Francisci sepultum, in sacristia asservatur integrum & incomptum [post] curriculum centum annorum. De ea tamen miracula ignorantur.

[5] [ex quo etiam constat de duplici translatione,] Equidem existimo, nulla facta in primæ sepulturæ loco; non enim permissuros fuisse Maceratenses, ut a se auferretur thesaurus tantus, si eum notum habuissent. Primum ergo miraculum fuerit, annis aliquot post mortem, agnita corporis, ad filii petitionem refoßi, incorruptione. Nisi credere quis malit, ipsam S. Beatam morientem cavisse mandasseque, ut corpus suum transferretur Vadum; ideoque illud non fuisse Maceratæ infossum terræ, sed dumtaxat depositum intra arcam bene clausam; qua primum post translationem aperta, Vadensibus innotuerit illius sanctitas: qui propterea illud censuerint decentius collocandum, saltem in sacristia, ubi quotannis religiosius visitaretur. [& corporis incorruptione per annos 100] Quod si nec tunc quidem aperta Vadi arca fuit, sed terræ infossa, uti videntur sonare verba Chronicæ; tunc enimvero necesse est posteriorem aliquam refoßionem intelligas, per quam apparuerit incorruptionis diuturnæ miraculum. Et huc fortaßis spectabit curriculum centum annorum a morte, numerandorum usque ad finem seculi XV; alias videbitur signari ætas ipsius Chronicæ, tali intervallo post Beatæ obitum scriptæ, quod mihi verosimilius videtur: nec non quod, ad incorrupti corporis contactum aspectumve, plura fuerint facta miracula, quæ per majorum incuriam sint oblivioni mandata.

[6] Quod ad locum primæ vel depositionis vel sepulturæ attinet, licet duplex in Statu Ecclesiastico Macerata sit, una in Piceno, unde Sacra Domus Lauretana solum XII P. M. distat; altera in Urbinate Ducatu, LX P. M. a priori dißita, &, [ac prima sepultura Macerata,] respectu Urbini atque Vadi, verticem constituens trianguli in Circium porrecti; priorem tamen ut intelligam, facit locus mortis, Piceno aßignatus, quem Maceratæ priori vicinum concipio quidem, non tamen invenio nominatum in tabulis. [cultus in festo Ascensionis.] Ceterum de annuo B. Castoræ cultu respondens prælaudatus P. Gregorius Montioni, affirmat, alium nullum observari; quam quod corpus, omnibus venerari ac videre volentibus, exponitur in festo Ascensionis Dominicæ.

§. II. B. Bartholi Servitæ vita & cultus, ex Annalibus Gianii.

[6] Prope jam dictam S. Angeli in vado civitatem Basciocaccarium est, duobus milliaribus in Circium distans, & Basciocata vulgo nuncupatum. Ibi Similiter integrum corpus prætitulati B. Bartholi, similem B. Castoræ cultum habet; [Propter similitudinē cultus cum B. Castora, huc relatus B. Bartholus,] scilicet cum Paschali circulo vagum, & secundæ feriæ Paschali affixum. Hæc feria licet numquam in Iunium poßit cadere; placuit tamen Bartholum hic referre potius, quam differre ad supplementum Martii vel Aprilis. Erit tamen fortaßis, cum eorum, qui hoc modo mobilem cultum obtinent, peculiaris habebitur ratio; & tunc licebit, in recudendo aliquando Semestri primo, peculiarem de illis simul omnibu: Tractatum ordinare. Nunc accipe quæ habet Archangelus Gianius Florentinus, de vita & cultu B. Bartholi, quinto milliario a Vado sic nati, ut inter locum, in tabulis la Castellaccia nuncupatum, & Vadum ipsum, medius interjaceat, pari fere utrimque distantia, locus sepulturæ prænominatus. Verba Gianii, Centuria 3 Annalium sui Ordinis lib. 6 cap. 13, hæc sunt; ex relationibus D. Jacobi Bartoluccii, Rectoris illius ecclesiæ, Patri Gregorio Alasiæ Romam desuper transmissis, ut ad hoc ipsum Caput notat Gianius, tertiam suam quartamque Centuriam in lucem jam septuagenarius proferens anno MDCXXII, id est annis sex post editas priores Centurias duas.

[7] Fuit vir quidam nomine Bartholus, humili loco natus, ubi dicitur la Castellaccia di Carpegna, [factus in Ordine servorum Clericus,] non procul ab oppido S. Angeli in Vado. Hic, simplicem & pauperem vitam degens, suscepto Beatæ Virginis habitu, & minoribus Ordinibus cum clericali Corona initiatus; cupiens solitariam & eremiticam vitam ducere, speluncam, non longe a vico Bascio-caro per dimidium milliare, [permissusq; solitarius degere,] Superiorum nostrorum permissu, sibi pro domicilio delegerat. Ea quidem in crypta usque adeo orationi & contemplationi deditus erat, ut nonnnlli viderent ipsum aliquando in aëre suspensum, ea quæ cæli sunt ab omni sensu alienatum contemplati.

[8] Cumque piorum eleemosynis sustentaretur, atque ob id oporteret eum aliquando per viciniam victum quæritare; contigit hiberno tempore, [inter nivos altas ab Angelis pascitur,] ut adeo nivibus circumseptus esset, ut plures dies in spelunca detineretur, nec egredi posset ad annonam procurandam. Quod cum finitimi animadverterent, locum altis nivibus obrutum, non nisi post magnum laborem duorum dierum penetrare potuerunt: eumque inedia laborare rati, cibos & panes quibus reficeretur attulerunt. Is vero hilari vultu ab oratione surgens, obviavit eis, & quid ab eo peterent, interrogavit: atque ipsos in specum introducens, ostendit eis mensam paratam, recentes & candidos panes, & alia pro obsonio destinata. Obstupuerunt qui advenerant; & percunctantibus

[8]

quomodo dapes illas & panes, ita nive obsessus, accepisset; protinus ipse respondit, confidentibus in Domino nihil unquam deesse posse; quando & Jesu Christo, famescenti in deserto, affuerunt Angeli ministrantes; & sitienti populo non defuit aqua de petra. Ex quibus verbis obstupentes qui advenerant, finitimis retulerunt, Virum sanctum ab Angelis, ea in necessitate, enutritum fuisse.

[9] Cumque vir Dei quotidie magis in schola Christi proficeret, [ipse duos vermes jugiter carne sua pascit.] & proprium corpus, nedum afflictationihus, jejuniis & disciplinis castigare, sed etiam prorsus negligere & abjicere conaretur; insuetum quoddam pœnitentiæ genus, pro majori sui mortificatione, adinvenit. Nam in altera gena sui vultus, ex sanguine & morsibus, duos vermiculos quotidie alere consueverat: quod si quis eorum, eo sanguine satiatus, excidisset; illico vir sanctus vermiculum e terra colligebat; & ad eumdem locum, ut magis satiaretur, applicabat. Cum autem a quibusdam derideretur, interrogareturque, cur tantopere vermiculis illis humanam faciem, in qua Dei imago repræsentatur, deturparet; respondit; veram Dei imaginem intrinsecus illæsam si quis conservare vellet, illum oportere caducam hanc speciem & mortalem spernere, & in servitutem redigere, ne reprobus fieret.

[10] [futura multa prædicit,] Fama igitur tantæ sanctitatis & pœnitentiæ per illas oras vagante, multi sese suis orationibus commendabant, & in rebus dubiis ejus consilio regebantur. Nam benedictus Deus illum dono prophetiæ cumulaverat; unde & multa prædixit, quæ deinde consecuta fuerunt: tempus enim suæ mortis & genus prænuntiavit; contentiones, quæ pro ejus corpore inter finitimos futuræ erant, animadvertit; corpus suum in ecclesia ejus vici Basciocarii fore deponendum, edocuit; & denique prodigiosum signum divinæ ultionis super eos affore prædixit, ut vigilarent: qui quandocumque accidisset ut strepitus quosdam e suo tumulo audirent, tunc certo scirent periculum aliquod, ex indignatione Dei, imminere sibi. Quod & aliquando accidisse ferunt, ut post strepitus illos e tumulo auditos, ad orationem & intercessionem ejusdem Beati recurrentes, multas tribulationes, & præcipue tempestatum & imbrium, evaserint; percussis dumtaxat circumcirca finitimis, qui oraculum illud Beati neglexerant.

[11] Plenus igitur dierum B. Bartholus, sempiternam gloriam adeptus, [& sancte mortuus,] in Domino requievit: quo mortuo, statim contentiones de corpore inter finitimos, ad præscriptum sui oraculi, exortæ fuerunt. Nam Patres nostri S. Angeli, jure professionis & habitus, B. Bartholum apud se volebant: instabant affines & propinqui de Castellaccia Carpegnæ, quod proprium municipem loci, [Basciocariique sepultus, signo supernatorum florum] cuperent habere propitium & patronum. Vicerunt tandem Basciocarii, ut suum inquilinum Bartholum, prout prædixerat, obtinerent: nam ex eodem specu furtim Beati corpore sublato, certatim illud in quodam angulo cœmeterii effossa terra absconderunt, ne ab aliis repertum vicinis tolleretur. Tempore verno ineunte factum est, ut totum illud spatium terræ, quo corpus operiebatur, floribus variis & vernantibus appareret ornatum, inter quos ferunt lilium quoddam ex tempore floruisse. Qua re cognita, rursus effossa terra, corpus integrum, recens, & odorum repererunt: & in ecclesia, extructo ad honorem ipsius sacello, in arca lignea decentissime conditum transtulerunt.

[12] Ex eo igitur tempore, B. Bartholum inter Cælicolas relatum, ostendit Altissimus: quemadmodum indicant hactenus cerea vota, tabulæ, oblationes, & frequens gentium devotio. [integer reperitur, & colitur Feria 2 Paschæ:] In cujus rei memoriam feria secunda Resurrectionis, maximus fit quotannis concursus populorum ad B. Bartholi tumulum. Post multos vero annos ab ejus depositione contigit, ut quidam ipsius ecclesiæ Rector, seu devotione, seu quovis consilio permotus, alteram ex ejus tibiis abscinderet, & furtim asportaret. Cujus quidem furti facinore perpetrato, gravem mulctam vindice Deo accepit, quod statim frater ejus ab amico carissimo fuit fortuito occisus, & tota ejus posteritas in majores semper incideret calamitates. Si quis vero ejus imaginem repræsentare cupiat, [qualitur ejus pingenda imago:] quemadmodum in illa ecclesia apparet, virum religiosum, oculis & manibus ad cælum elevatis poterit effingere; additis in facie duobus illis corrodentibus vermiculis; nam qui ejus corpus his etiam temporibus viderunt, morsus & cicatrices illas, adhuc apparentes in gena illius, conspexerunt.

[13] Hactenus Gianius, de cultu quidem publico, atque adeo de titulo Beati, satis certos non reddens; [ætas incerta:] sed nihil adferens, quo probetur, vixisse vel obiisse B. Bartholum (quod tamen initio ponit) circa annum Domini MCCC. Quare satis habeo ipsum ad idem cum B. Castora seculum XIV retulisse, licet hæc ad finem seculi istius pertineat, iste fortaßis vixerit ipsius initio. Quoniam autem videtur indicare Gianius, sanctum corpus sua ætate quadamtenus adhuc incorruptum fuisse, de præsenti illius statu gaudebo doceri; [an adhuc incorrupto corpus.] ejusque in arca sua jacentis lineamenta accipere, atque in æs transferre, ut exteri quiuis devoto illo spectaculo frui poßint.

Juni II: 15. Juni

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 14. Juni

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 14. Juni

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 00.00.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.