Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Juni III Band Juni I Anhang Juni III

17. Juni

DIES DIE DECIMA SEPTIMA JUNII.

SANCTI QUI XV KALENDAS IULII COLUNTUR.

Sanctus Nicander, Martyr Atinæ & Venafri in Italia.
S. Marcianus, Martyr Atinæ & Venafri in Italia.
S. Daria uxor Nicandri Martyr Atinæ & Venafri in Italia.
S. Pasicrates, Martyr Atinæ & Venafri in Italia.
S. Montanus, miles Romanus Martyr in insula Pontia, Terracinæ & Cajetæ in Campania.
S. Digna-merita Martyr Brixiæ in Italia.
Sancti duo filii Martyres Brixiæ in Italia.
S. Quiriacus, Martyr Romæ via Salaria.
S. Blastus, Martyr Romæ via Salaria.
S. Diogenes, Martyr Romæ via Salaria.
S. Ænas, Martyr Romæ via Salaria.
S. Nicander, Martyr Romæ via Salaria.
S. Dorostolus, Martyr Romæ via Salaria.
S. Eusicius, Martyr Romæ via Salaria.
S. Aquila, Martyr Romæ via Salaria.
S. Cantianus, Martyr Romæ via Salaria.
S. Longinus, Martyr Romæ via Salaria.
S. Joannes, Martyr Romæ via Salaria.
S. Dioscorus, Martyr Alexandriæ.
S. Marinus, Martyr Alexandriæ.
S. Cyrica, Martyr Aquilejæ.
S. Musca, Martyr Aquilejæ.
S. Valeriana, Martyr Aquilejæ.
S. Maria, Martyr Aquilejæ.
S. Isaurus Diac., Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia.
S. Innocentius, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia.
S. Felix, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia.
S. Hermias, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia.
S. Peregrinus, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia.
S. Manuel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli.
S. Sabel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli.
S. Ismaeël, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli.
S. Josephus, anachoretæ in Ægypto.
S. Pior, anachoretæ in Ægypto.
S. Bessarion, anachoretæ in Ægypto.
S. Hypatius, Presbyter monasterii Rufinianensis in Bithynia.
S. Avitus, Presbyter & Abbas Miciacensis, Aurelianis in Gallia.
S. Avitus Eremita Petracoricensis in Gallia.
S. Herveus, Eremita in Britannia Armorica.
S. Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria.
S. Agripinus, Episcopus Comi in Italia Subalpina.
S. Gundulphus Episcopus, in agro Bituricensi honoratus.
S. Verolus Presbyter, Castilione ad Sequanam.
S. Alena, Virgo Martyr, Foresti in Brabantia.
S. Botulphus Abbas in Anglia.
S. Adulphus Episcopus in Anglia.
S. Molingus, Episcopus Fernensis in Hibernia.
S. Veredemus, Episcopus Avenionensis in Gallia.
S. Possennus Presbyter, Castellione in Gallia.
S. Julianus, in monasterio Arena sive Harea.
S. Ramuoldus, Abbas ad S. Emmeramnum Ratisponæ.
S. Raynerius, Confessor Pisis in Hetruria.
B. Euphemia, Abbatissa cœnobii Virginum S. Altonis, in Bavaria.
B. Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania.
B. Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania.
B. Petrus Pisanus, Fundator Ord. Eremitarum S. Hieronymi in Italia.

PRÆTERMISSI AUT IN ALIOS DIES REJECTI.

Studio R. P. Godefridi Henschenii piæ memoriæ nisi aliud indicent litteræ margini appositæ.

C. J.
Arnaldus, Confessarius & Scriptor Vitæ B. Angelæ de Fulgineo cum titulo Beati indicatur ab Arturo. De ipso egimus ad dictam Vitam B. Angelæ.	IV Januarii.
S. Agathæ Virginis & Martyris festum, quod Brachil vocant, Catanæ celebratur in memoriam liberatæ civitatis a pestilentia: & ex antiquo majorum voto fit Supplicatio solennis, brachiumque Sanctæ Martyris portatur ad ejus carcerem; uti notatur in codice Ms. non antiquo, Sanctos Catanensium Patronos recensente. Ejusdem festi etiam Cajetanus in suo Martyrologio Siculo meminit. Nos de celebri hac martyre jam multis egimus die	V Februarii.
S. Avitus Episcopus Viennensis recolitur a Galesinio, diciturque ejus ordinatio a Saussaio. Acta ejus dedimus	VI Februarii.
Vultrammus Episcopus, non addito loco, indicatur in Auctario Greveni ad Usuardum, est nobis ignotus. Quid si, putetur esse Vulfrannus Episcopus Senonensis, cujus Acta dedimus	XX Martii.
S. Gulielmi, Abbatis Roskildensis in Dania, Translatio, memoratur in Supplemento Saussaji. Vitam dedimus	VI Aprilis.
C. J.
S. Saturninæ festum, quod ornavit Dominus Theodericus, Decanus in Bustorp, legitur in libro Præsentiarum, uti vulgo appellant, ecclesiæ Herisiensis in diœcesi Paderbornensi hoc die & vocatur tricesimus S. Saturninæ, ex propriis officiis loci in Ms. Sanctuario Paderbornensi: atque iterum die 12 Septembris ibidem legitur Translatio S. Saturninæ virginis & Patronæ: & 20 Maji, Saturninæ virginis, fiet solennis processio omnibus præsentibus etiam istorum ex Oldenherse. Celebratio Mislæ a nullo est omittenda, præsenti in Herisiensi nostro monasterio. Nos de illa egimus eodem die	XX Maji
Ferdinandi Infantis Lusitaniæ relatio ex Africa in Lusitaniam, ipso die mortis celebrius agitur teste Cardoso, prolixum rursus Elogium cum Annotatis texente, eamdemque hoc die notant Wion, Dorganius, Bucelinus, Chalemotus & Ferrarius. Vitam a concaptivo scriptam dedi	V Junii
D. P.
S. Onuphrius Eremita in Ægypto celebratur hodie in quodam Martyrologio, sub Usuardi nomine in Alsatia alicubi scripto; additumque habet elogium prolixum, desumptum ex Actis quæ dedimus	XII Junii.
C. J.
Nazarius Martyr, Inscriptus est Ms. Florario: qui si censeatur cum Celso puero Mediolani occisus, referetur ad XXVIII Julii. Si vero putetur is esse, qui cum SS. Basilide & Sociis Romæ martyrium subiit; jam actum est de ipso	XII Junii.
C. J.
SS. Anastasius & socii, Martyres Cordubæ, primo loco referuntur in Catalogo generali Ferrarii, citatis Tabulis Ecclesiæ Cordubensis; additurque in Martyrologio Romano de iis agi, quod & nos fecimus	XIV Junii.
S. Bernardus, Eremita in monte Jovis, notatur in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ sub annum 1490 excuso, quod sequitur Canisius. At Grevenus annotat ab aliis coli XVII Kalendas Julii, sive die, quando damus varia Acta,	XV Junii.
S. Aurelianus Episcopus Arelatensis inscriptus est Martyrologio sub nomine Bedæ excuso. Acta dedimus	XVI Junii.
S. Similianus, Episcopus Namnetensis in Britannia Armorica, ab Alberto le Grand in opere de Sanctis istius Provinciæ huc refertur: inscriptus est etiam in Martyrologio sub nomine Bedæ excuso: egimus de eo	XVI Junii.
D. P.
S. Christianæ Virginis elevatio, in diœcesi Constantiensi, indicatura Molano in Additionibus Usuardi: a Gelenio & Wione socia SS. Cunegundis Mechtundis & Wibrandis esse putatur, cujus elevatio pridie facta est. Egimus de illis	XVI Junii.
D. P.
Salomon Rex, cujus cibus scientia, & sapientia divitiæ ejus: qui mense Christi, id est Decembri, dicit in Canticis, (tunc legi apud Habessinos solitis, sicut nobis in Adventu legitur Isaias Propheta) videamus si floruit vinea, si floruerunt mala Punica; invocatur hodie in Hagialogio Habessino, absque ullo, quod quidem noverim, alicujus alterius Ecclesiæ exemplo, ipsum inter Sanctos numerantis. Nam quod a Græcis Dominica ante Natalem Domini, quando omnium hujus Progenitorum memoria agitur, ipse quoque disticho uno ut ceteri laudetur, commune habet etiam cum impiis Regibus, Achaz &c. quin & de æterna ejus salute ambigunt multi, quamquam verosimilius aliis sit, pœnitentem de commissa idololatria, scripsisse librum Ecclesiastæ. Sed indulgendum aliquid nationi, quæ Reges suos per Reginam Saba ex illo prognatos autumat: quod aliis non facile probabit, credentibus Saba esse Sabæam Arabiæ.
D. P.
Nobus, in ordine Martyrum LXXX, quos Constantinus occidi præcepit, laudatur in eodem Hagiologio a fide & patientia, qua etiam renuit sibi vulnera lavari. Non satis capio, quis sit ille Constantinus, qui etiam Justus ibi cognominatur, & aliunde lucem expecto.
Exceptio Reliquiarum LIV Sanctorum Corbejam advectorum ex Ms. Martyrologio Corbejensi, indicata nobis fuit ab eruditissimo Cangio per epistolam anni 1668, eæ quales fuerint ipsis Corbejensibus perquirendum suggerimus.
D. P.
Helprardi Martyris nomen hoc die referunt Greveni Additiones ad Usuardum, Passio ejus, quæ est XV kal. Julii, habetur in Ms. Passionali Bodecensi sed talis, quam nemo dubitaverit totam esse fictitiam. Inducitur enim eo nomine filius Regis Ciciliæ (dubites Siciliamne an Ciliciam Auctor scripserit) qui in diebus Antonini Imperatoris, sub Sebastiano Comite, in civitate antiquæ nobilitatis Lonna (toti antiquitati ignota) quia Berecynthiam matrem noluerit adorare, confractis primam digitis tentatus, deinde caminum ardentem, præbitumque in potu venenum bis innoxie expertus, ac tandem post plura tormenta alia, capite plexus sit. Nobis quam certum est Antonini tempore nullum in Sicilia Ciliciave Regem fuisse, tam nihil dubitamus, Helprardi nomen, Longobardicum vel Teutonicum, ad tantam talibus in regionibus antiquitatem gratis attolli.
Fulco, Archiepiscopus Remensis, pro libertatis Ecclesiasticæ defensione anno DCCCC, hoc XVII Junii a sicariis interemptus inter Martyres annumeratur a Reginone, & refertur a Molano, Ferrario, Menardo atque aliis, sed solum inter Pios a Saussajo. Guilielmus Marlot lib. 4 Historiæ Metropolis Remensis, ejus res gestas quinque primis capitibus deducit, ac ne quidem Beati titulo utitur, asserens necdum renuntiatum esse Martyrem.
Sabaudus, Archiepiscopus Arelatensis, dicitur a Claudio Roberto celebrari in Officiis propriis illius Ecclesiæ, quæ duplicia habemus absque ulla ejus mentione. Sammarthani quoque nihil habent de aliqua veratione ei delata.
S. Enolich Confessor indicatur in Ms. Florario; apud Grevenum vero in Auctario Usuardi præponitur, In Hibernia. Hunc sequitur Canisius, Canisium Ferrarius, arbitratus hunc solum ejus meminisse. At Grevenum seu Carthusianos Colonienses allegat Henr. Fitz-Simon. Interim plura de eo non reperimus.
Guido, Abbas primus Londoris monasterii Scotiæ, in Fifa regione, cum titulo Beati indicatur a Dempstero & Ferrario.
S. Nicasii Martyris corpus, Bononiam Roma translatum anno MDCXXII, apud Masinum in Bononia perlustrata indicatur.
Didacus Villanovius, in Hispania an 1470,
Angelus laicus, Reatæ an. 1595,
Ludovica Aquilana, an. 1472,
Mentia a S. Martino in Hispania, 1515,
Catharina de Columna in Hispania 1575,
Ut Ordinis S. Francisci Beati laudantur ab Arturo in Martyrol. Francisc. & tres Virgines etiam in Gynæceo: utrobique eorum virtutes indicantur, & auctores qui de illis scripserunt: sed nullus satis est efficax, ad talem titulum iis vindicandum.
Paulus de Aretio ex Clerico Regulari (Theatinos appellant) primum Episcopus Placentinus tum S. R. E. Cardinalis, ac denique Neapolitanus Archiepiscopus sanctissime obiit, ad S. Pauli sepultus Neapoli anno 1578, tam illustris virtutis famam post se relinquens, ut de eo inter Sanctos referendo Processus inchoari permiserit ejus aliquando in Cathedra Neapolitana successor S. P. N. Innocentius Papa XII. Interim videri possunt scriptores Congregationis istius, aliique ut Ciacconius & Ughellus.
Marcus & Marcellianus, Martyres Romæ, memorantur in Ms. Leodiensi S. Lamberti & solus Marcellianus M. in veteri kalendario Corbejensi, ab aliis	XVIII Junii.
D. P.
B. Ratho seu Razzo, ex Comite Dieslensi Conversus Ordinis S Benedicti, hoc die refertur a nostris Radero & Brunero: sed in eo quod fundavit, & ubi sepultus est, monasterio legitur obiisse, & colitur	XIX Junii.
S. Antidius Archiepiscopus Vesontionensis & Martyr recolitur in Ms. & excuso breviario ejus urbis cum Officio solenni; & Ulysippone, propter allatam illuc ejus miraculosum imaginem. Nos cum Martyrologio Romano & aliis ejus Acta damus	XXV Junii.
D. P.
S. Appiani Martyris festum, Mylis in Sicilia celebrari, ait Octavius Cajetanus in Animadversis ad depositionem ejus, quem eumdem cum S. Appio a Menæis laudato credimus,	XXVIII Junii.
S. Alexii Confessoris Translatio inscripta est Ms. Florario, Martyrologio Ms. Ultrajectino & aliis, idem apud Molanum atque Canisium: ejus natalis est	XVII Julii.
D. P.
S Helias Propheta, celebratur in Ms. Barberiniano & Ms. Florario, item apud Grevenum, Molanum, Maurolicum, Canisium, velut hodie raptus in Paradisum. Veteres Carmelitæ (utpote Latini omnes aut plerique & ex Latino ritu solo procedere in Carmelo edocti, sub primis suis Prioribus Bertoldo & Brocardo) eumdem diem retinebant in veteri Proprio quod habemus. Causa autem talis diei assumendi quibusdam esse potuit, festum Elisæi discipuli, Occidentalibus æque ac orientalibus solitum celebrari paulo ante, scilicet XIV die, ut media ejus Octava Magistri raptus commemoraretur; iisdem Orientalibus unanimiter eumdem raptum alio mense recolentibus. Baronius, cum is nullum in Romano Martyrologio locum haberet, maluit orientalibus sese accommodare: & hoc ejus judicium secutus deinde Ordo, nunc Patronum suum cum ceteris colit	XX Julii.
S. Volmarus Confessor, extruso nomine S. Gundulphi uti infra dicitur, reperitur in variis Mss. Usuardi; nec non apud Bellinum, Molanum & alios. At Translatio in pago Boloniensi celebratur in Ms. Leodiensi, Florario atque aliis. Dies vero natalis est	XX Julii.
S. Sophia ejusque filiæ, Fides, Spes, Caritas, indicantur in Viola Sanctarum, & alio cui Panis quotidianus nomen. Colitur Sophia XXX Septembris, filiæ	I Augusti.
S. Bartholomæi Apostoli translatio Liparam celebratur a Beneventanis & Florentinis apud Ferrarium. Ejus natalis est	XXIV Augusti.
D. P.
Philonides, Episcopus Curii in Cypro, Martyr sub Maximiano, hodie relatus in Ms. Synaxario Divionensi: obiit post relatos XXIII Junii concaptivos Martyres, Aristoclem, Demetrianum & Anastasium: quare consultius videtur cum Mss. Bibliothecæ Ambrosianæ Mediolani, & Claromontanæ Parisiis, ipsum differre ad	XXX Augusti.
S. Amati, primi Episcopi, Nuscani, in Principatu ulteriore regni Neapolitani, translatio, indicatur a Ferrario citante Paulum Regium de Sanctis Regni Neapolitani. Dies Natalis indicatur ab Ughello tomo 7 Italiæ Sacræ col. 750,	XXXI Augusti.
S. Aichradus, Abbas Gemeticensis in Normannia. Qui cum nongentos haberet Monachos; media eorum pars per Angelum sibi noctu præsignata, una die migravit ad Dominum: quos ipse non multo post secutus quievit in Christo. Ita Ms. Bruxellense S. Gudilæ. Multis nobiscum de veneratione hisce debita egerunt cum apud eos an. 1662 essemus, Gemeticenses Monachi. Indicetur si quid auctoritate Ecclesiastica constitutum fuerit, uti tunc petebamus, & de iis agi poterit die natali ipsius S. Aichradi	XV Septembris.
S. Innocentii Martyris, ex Societate Thebæorum, Translatio Sigenæ facta, ab S. Annone Archiepiscopo Coloniensi, indicatur a Theodoro Ray in Animabus illustribus Cliviæ, Juliæ &c. Simul de omnibus eorumque Duce S. Mauritio agemus	XXII Septembris.
S. Romani, Episcopi Rothomagensis, Translatio indicatur in Ms. Bruxellensi S. Gudilæ & alio Ms. nostro, ejusque memoria, omissa voce translationis, habetur in Ms. Casinensi & apud Grevenum: dies natalis est	XXIII Octobris.
D. P.
Avitus Presbyter qui Luciani Presbyteri Epistolam de Inventione S. Stephani de Græco transtulit in Latinum, & Balchonio Episcopo Bracharensi misit, sumpta occasione ex duobus hodie occurrentibus SS. Avitis in Epitaphio quod ei compositum fingitur, obiisse Hierosolymis hoc die dicitur Valentiniano & Anatolio Coss. idest anno 440, de quo ut Sancto multa Cardosus in Hagiologio Lusitano. Interim merito veretur Baronius ad an. 415 num. 2 ne is alter duorum sit quem Orosius Augustino scribens, vitatum a se ait ut hæreticum Origenistam. Qua de re ad confutationem figmentorum istorum ægi poterit quando agemus de S. Stephano	XXVI Decembris.

DE SS. NICANDRO ET MARCIANO ITEM SS. DARIA UXORE NICANDRI ET PASICRATE
MARTYRIBUS ATINÆ ET VENAFRI IN CAMPANIA

ANNO CLXXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Nicander, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Marcianus, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Daria uxor Nicandri Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)
Pasicrates, Martyr Atinæ & Venafri in Italia (S.)

G. H. & D. P.

§. I De eorum Actis a Salomone Atinensi sec. 11 & Adenulpho Capuano sec. XI scriptis, indeque corrigendo Chronico quoad tempus passionis.

Sunt urbes sua antiquitate celebres Atina & Venafrum, ad quindecim circiter passuum millia a se invicem distantes. Ex his Atina olim Latio; Venefrum Campaniæ attribuebatur, nunc ambæ censentur sub eadem provincia Terræ laboris dicta in regno Neapolitano; gaudentque ambæ patrocinio sanctorum Martyrum Nicandri & Marciani: sed olim potissimum Atina, [Martyres post S. Marcum Episc.] quod in eadem persecutione cum S. Marco Episcopo Atinensi passi credantur. Hujus Acta dedimus ad diem XXVIII Aprilis, & multa ad notitiam horum quoque Martyrum spectantia inseruimus. Extat breve Chronicon Atinensis Ecclesiæ apud Ughellum, sub finem tomi primi Italiæ sacræ, deductum a Iulio Cæsare usque ad annum Christi MCCCLVI; in quo dicitur S. Marcus, sub Maximo Præside totius Campaniæ, passus anno post Christi passionem sexagesimo tertio, Æræ vulgaris anno LXXXXII, qui erat annus XI Domitiani Imperatoris; sub quo etiam Imperatore & eodem Maximo Præside passi feruntur SS. Nicander & Marcianus: & eorum corpora, [passi dicuntur sub Domitiano.] (ut legitur in dicto Chronico) Fulgentius, a S. Clemente ordinatus Atinensis Episcopus, sepelivit juxta corpus Christi Martyris Marci.

[2] Mortuo Fulgentio, Atinensi Ecclesiæ præfuisse dicuntur Hilarius, Urbanus, Lucius, usque ad tempora Eleutherii Papæ, qui (secundum idem Chronicon) anno sexto Pontificatus sui, nobis anno Christi CLXXVII, ordinavit in civitate Atina Salomonem Episcopum, [Acta ipsorum, & SS. Dariæ & Pasicratis scripsisse Salomon Ep. post an. 177.] qui sedit annos XXXVI menses X, dies XXV… Hic composuit gesta sanctorum Martyrum Nicardri & Marciani & Marci Præsulis, Pasicratis quoque & Dariæ: super quorum corpora parvum construxit templum & erexit altare. Fecit & ecclesiam in honorem ejusdem Pasicratis & Dariæ, in eo loco ubi Horrea vocantur, in quadam villa, quæ erat ibidem: unde usque hodie dicitur locus ille mutato nomine Brodila. Prædictus itaque Pontifex, die noctuque juxta eadem corpora psalmis & orationibus vocans, Domino spiritum reddidit Kalendis Augusti, & sepultus est ibi ante januam ipsius domus. At Episcopus IX Vigilantius, anno CCCIII ordinatus, toto vitæ tempore in ecclesia deorsum apud Martyres mansit, jejuniis & orationibus vacans.

[3] [ecclesiam struxisse Episc. Maximus post an. 314 3] Dein Episcopus XI Maximus, ordinatus anno CCCXIV, construxit ecclesiam in honore S. Nicandri Martyris, in pede montis, ubi nunc est castrum Vitalbi, Ita Chronicon. Num Castrum istud jam Castro-cero appelletur, inquirant viri ibidem eruditi. Maximo Episcopo successit Eugenius, creatus anno CCCLIII. Sub hujus temporibus constructa est arca, ubi requiescunt corpora SS. Nicandri & Marciani, juxta majorem ecclesiam a parte septemtrionali, quam texit plumbo: sic mansit tempore multo. Ab intus vero arcam porphyreticis & variis lapidibus vestivit portisque ferreis æreisque fortiter clausit illam. Posuit & supra fornicem arcæ ossa quorumdam Sanctorum, [in qua ipsorum corpora.] quorum nomina ignorantur. Posuit & in vestibulo arcæ, ossa Pasicratis Martyris, in ingressu illius basilicæ. Fecit & in circuitu murum, lapidibus magnis ad munitionem ejus in modum circuli. Venerabatur autem … locus illic honore congruo & frequentatione assidua, quia virtus de illo exibat & sanabat multos. Hactenus relata ex Chronico Atinensi.

[4] Cum postea anno nongentesimo sexagesimo octavo Episcopatus Capuanus, rogante Pandulpho Principe, esset in Joanne XIII Papa a Archiepiscopatum evectus; [Eadem Acta ante an. 1056 expolivit Adenulphus Archiep. Capuæ,] subjecta ei fuit ecclesia Atinensis, ac postea ab Adenulpho, Archiepiscopo Capuano, Leo anno MXLIV consecratur Episcopus Atinensis: cujus tempore ut in dicto Chronico habetur, inventum est corpus Christi Martyris Marci quod latuerat in Episcopio Atinensi, veteri scilicet & desolato, sub altari majore, etiam destructo; quod postea dedicavit ad honorem S. Bartholomæi, juxta corpora SS. Nicandri & Marciani, aut potius ipsum ante dedicarat, sicut ostendimus ad Vitam S. Marci. Porro dictus Adenulphus, Archiepiscopus Capuanus, vir doctus & eloquens, ut ait Ughellus, reque ipsa apparet, rogatus, uti præfatur, blandeque coactus a Fratribus, in sanctæ Dei Genetricis ecclesia (utique Atinensi) vitam Angelicam exercentibus; Historiam passionis S. Marci, quæ minus docte olim fuit a quibusdam composita iterata vice componendo edisseruit, & elegantiori stylo referavit, qualem scilicet Ughellus ex Ms. vetustissimo, & nos ex Ughello ad Mss. duo collatum edidimus. Tum vero Martyrialem historiam prosequens idem Adenulphus, Hinc jam inquit, ad Nicandri & Marciani, virorum sanctorum, qualia contra diabolum habuerunt arma, exponendo properemus; & sequitur Passio, quam ab eodem Ughello habemus dabimusque. Vixit autem Adenulphus in Archiepiscopatu ab anno MXIII ad MLVI.

[5] [secutus antiquiora (quæ tamē probant non ad secundam] Nunc quærimus, quænam fuerint Acta, horum Martyrum, quæ minus venuste scripta præ oculis Adonulphus habuit, Appendicem istum subnectens Vitæ & Passioni S. Marci. Si animum reflectimus ad verba Chronici, asseverantis Salomonem, a S. Eleutherio Papa Episcopum ordinatum, tale quid scripsisse; nihil pronius erit, quam ut suspicemur ipsa Salomonis scripta, usque ad ea tempora fuisse servata, qualia Latine, pro ecclesiis Latino ritu utentibus, in octo Lectiones distributa in variis Mss. Atinæ, Capuæ, Beneventi, Romæque inveniuntur; & ex Ms. Vallicellano cum aliis quibusdam collato, inseruit Museo suo Italico diligentissimus Joannes Mabilio; Græce autem, pro ecclesiis per Campaniam ac reliquam exinde Italiam Græce sacra facientibus, accepimus ex Ms. Vaticano 655, & vidimus etiam in codice 1667. Verum nec illa, nec illis antiquiora, ex Bodecensis monasterii prope Paderbornam insigni Passionali nobis allata, talia credi poterunt, si passi sancti Martyres sunt, secunda sub Domitiano persecutione. Etenim tam ipsa omnia, quam Adenulphus hæc vel illa secutus, identidem Imperatores pluraliter nominant, quorum mandatis & edictis parens Maximus Præses, alias erga Sanctos benevolus & humanus, capitalem in ipsos pronuntiavit & executus est sententiam. [sed ad tertiam persecutionem pertinere hæc mariyria)] Quod si accipere liceat persecutionem tertiam sub Marco Aurelio Antonino & Lucio Ælio Vero ejus fratre (Administrarunt hic imperium æquo jure ab anno CLXI usque CLXIX, cum usque ad hoc tempus singuli Augusti fuerint ut ait Hieronymus in Chronico) si inquam liceat tertiam persecutionem accipere a pluribus simul motam, nihil in omnibus deprehendas, quod non graviter ac verosimiliter scriptum sit, & quem admodum decet Auctorem coævum. Ipsa etiam judicii forma, absque ullo variorum tormentorum ante mortem apparatu; & Christianos puniendi mandatum, nihil de feminis præscribens, sicuti ubique fatetur Maximus; in illam persecutionem conveniunt aptius, quam in antegressa Domitiani tempora, & ultimam Diocletiani & Maximiani, a non nullis substitutam.

[6] Tum vero ut erit Passionis SS. Nicandri & Marciani auctoritas maxima, ita ruere ex parte necesse erit eam, quam alias dedimus Actis S. Marci, [qui ratus a S. Petro ordinatum S. Marcum, hunc fecit I Atinæ Episcopum.] velut ab eodem Salomone compositis: ut merito illa Adenulphus adscripserit quibusdam innominatis; qui istic repertum Maximum totius Campaniæ Præsidem, finxerunt a Nerone constitutum, Magistratum tenuisse usque ad Domitiani extrema tempora, per annos fere triginta, inaudito apud Romanos exemplo, quibus annui fere Magistratus isti erant, sed nempe hoc necessarium erat eis, qui S. Marcum (eo quod inter antiquos Atinenses Episcopos solus Martyr obiit, ideoque præcipuus Patronus urbis habitus semper fuit) credebant primum ordine fuisse Episcopum & a S. Petro ordinatum. Hanc eorum opinionem secutus Adenulphus, in ipsius S. Marci Actis, ad eumdem nihilominus impegit gemini Imperii scopulum, ut num. 22 objicienti Præsidi Imperiales noviter litteras de Christianis plectendis, respondere Marcum faceret; Principes Romani hoc ignorant; quod pro republicæ statu, Jesu Christi famuli auctorem omnium rerum communem Dominum interpellent.

[7] [Sed aliter videntur ordinandi Episcopi,] Ergo, dimisso auctore Chronici, de rebus tam antiquis post tot secula scribente, dimisso etiam vulgi errore, Marcum primum Episcopum, facientis; illius ecclesiæ Præsules sic ordinemus, ut ante Marcum sederint Hilarius, Urbanus, Lucius, incruenta omnes morte defuncti; quorum primus fuerit a Clemente Papa ordinatus, alii ab aliis consequenter; Marcus vero (siquidem annis XX, mensibus V, diebus XIII Ecclesiam rexit) & proximus ab eo Fulgentius post annos XXXI, menses VII, dies XXVIII, successorem acceperit Salomonem anno circiter CLXXVII, Marcus inquam Martyrium fecerit circa annum CXLV, sub prædictorum Imperatorum patre Antonino Pio, sub quo etiam Romæ persecutio fuit, [sic ut eorum quartus Marcus passus sit an. 145,] descripta in Actis SS. Praxedis & Pudentianæ. Etenim eodem imperante, Consulatum anni CXLIV gessit C. Gavius Maximus, proximo anno in aliquam Provinciam missus de more Proconsul; & quidni in Campaniam? sic autem ordinatus fuerit Marcus anno circiter CXXIV a Sixto Pontifice: cujus nomen in Catalogis Episcoporum Atinensium non invenientes expressum, eo facilius substituerint Petrum, quod ab hoc vel saltem ab ejus successoribus sciretur processisse illorum Episcoporum series. At vero SS. Nicander & Marcianus, passi fuerint, & a Fulgentio Episcopo sepulti, anno CLXXIII, præsidente in Campania alio Maximo, scilicet Claudio, qui præcedentis anni Consulatum cum Cornelio Scipione Orfito gesserat. Cum autem anno CLXXX pax esset Ecclesiis reddita, [Nicander vero & Marcianus an. 173.] potuit Salomon & ædiculam ædificasse supra Martyrum corpora, & eorum Acta scripsisse; ac seorsim SS. Pasicratis & Dariæ Passionem. Hæc Passio sicut amplius non habetur, in communi forte sacrorum librorum strage sub Diocletiano ac Maximiano absumpta flammis; sic nec habebatur ab eo scripta Passio S. Marci, sed diu postea scripta sit aliqua, cum iis quos dixi erroribus, Salomone auctore prorsus indignis. Certe ab eo scriptam quam expoliebat S. Marci historiam, non credidit Adenulphus, alias non ita contemptim de Auctoribus locuturus.

[8] His positis, elegi primo loco dare vetustiora ex Ms. Bodecensi Acta quæ etiam habuit & secutus est, [Dantur primum Latino-Græca Acta,] quoad divisa inter duas urbes Martyrum corpora, Petrus de Natalibus in Catalogo. Addam autem ex adverso Græcam paraphrasim, quam Latinam fortassis fecit Petrus Diaconus Cassinensis, quamque veluti ipsius ex vetustissimo Ms. Capuano Monacharum S. Joannis, misit Bollando nostro Silvester Aiossa; Mabilio autem sicuti diximus in lucem dedit; apud quem legi potest & cum vetustiori textu Bodecensi conferri. Satis sit dixisse, eamdem Græcam Paraphrasim, Latinitati redditam haberi in Vaticana bibliotheca, opera Jacobi Sirleti Cardinalis, inter alia ejus similia scripta; unde ipsam nobis transcribi curavimus, & nihilominus tertiam versionem Latinam, elaboratam a P. Joanne Francisco Vannio, sub Petro Possino in Græcis se exercente, deinde nostro adjutore fideli in Urbe, [tum scripta per Adenulphum cum hymnis & Missa:] ubi & Mathesim & Hebraicam linguam publice in Collegio docuit. Post ista Latino-Græca Acta, dabimus compositionem Adenulfi, cui subjungentur Hymni ad Vesperas & Matutinum, Atinæ apud Capucinos servati & per Fr. Antonium a Caputana ad Aiossam missi. Horum secundus meminit lustrationis urbicæ, cum circum gestatione Reliquiarum agi solitæ: & videri posset ea instituta anno MDCXX; quia dicitur id factum mille sexcentum post viginti annis: sed styli barbaries, seculum XII aut XIII sapiens, non patitur ut sexcentum accipiatur conjunctim pro sexcentis: sumendum ergo est divisim quasi sensus sit id factum annis post mille centum viginti sex: & forte in originali legebatur mille centum post, vigenti sex, annis. Idem dixerim de antiquitate Missæ SS. Martyrum Nicandri, Marciani, & Dariæ: quarum ultima, licet proprium diem habere a Ferrario dicatur, scilicet XX Junii, ipsam tamen in titulo junximus, quod ejus aliunde nulla nisi ex his Actis notitia habeatur; junximus etiam Pasicratem, quia & quo die passus sit, & an aliquando proprium cultum habuerit, ignoramus.

[9] Extant quoque apud Ughellum duorum Episcopum Atinensium breves sermones de SS. Marco, Nicandro, & Marciano, [delibantur sermones Bonifacii] in iisque indicatur eorum solennitas uno eodemq; die solita celebrari. Illorum senior est Bonifacius non quidem in ordine XIV anno CCCCLXIV ordinatus, sed verosimiliter posterior alius, qui sederit uno ex tribus seculis inter Felicem pro anno DCII notum, & Gaidulphum qui seculo X sedit, vacuis. Huic adscriptus sermo sic incipit: Celebremus, fratres dilectissimi, hoc die festivitatem, quo beatissimi Martyres, Marcus, Nicander, & Marcianus, spiritu nati sunt cælo, & carne recesserunt a terra: ac postea Digni, inquit, habiti sunt pro Christi nomine Nicander & Marcianus capite truncari, & Marcus clavis acutissimis in capite configi … Marcus revera cum sanctis Nicandro & Marciano excelsa mundavit Campaniæ, ut Jesum Christum Dei filium crederent, ejusque præcepta servarent. Alter est Joannes, [& Joannis Episcoporum.] Episcopus renuntiatus anno MLXXXVII, cujus Sermonis est hoc exordium: Lætetur hodie Euangelica virtus & exultet terra, in qua sancti Martyres Marcus, Nicander & Marcianus, in æterno regno, tympanistriarum more ovantes, ascenderunt e terra. Hodie vertex Marci sacratissimus perforatus est acutissimis clavis: hodie Nicander & Marcianus, devictis veternosi serpentis illecebris, numisma e manibus acciperunt Regis æterni: hodie coronati sunt lapide pretioso : hodie Iesum Christum omnipotentis Dei filium confitendo, & falsorum numinum nænias abolendo, effuderunt sanguinem suum: hodie languorum enormium hebetudines curare cœperunt: hodie apud urbem Atinam orgia Omnipotenti libaverunt de corporibus suis: hodie eadem in urbe prodigia faciunt per corpora sua. Hæc ille.

§. II. De Sanctorum cultu, ecclesiis, reliquiis.

[10] Communem aliquam trium Sanctorum Nicandri, Marciani atque Dariæ festivitatem, [a Græcis coluntur 8 Junii in Ms. Synaxario] tum Episcoporum jam dictorum Sermones probant, tum Missa tribus, ut dixi, communis: sed quis dies ille sit nemo explicat. Suspicamur esse VIII Iunii, quo facta sit illorum trium aliqua Translatio, ipso ut sæpe fit, festo Passionis celebrior. Quamvis autem duorum Fratrum Passio peracta dicatur in omnibus Actis Latinis XV Kalendarum Juliarum: & Ferrarius allegatis aliquibus corum Actis, qualia tamen necdum vidimus, Dariam referat XII Kalendas, tamquam post triduum ab hostibus fidei capta, capitis obtruncatione, martyrii optati consors effecta sit; Græci tamen interpretes ponunt priorum duorum martyrium ad diem VIII Iunii, tam in Vita Græca, quam in per vetusto Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, quod habuimus nobis concessum ex bibliotheca Parisiensi collegii nostri Claremontani, [cum elogio] in quo ista leguntur: Ἄθλησις τῶν ἁγίων Χριστοῦ Μαρτύρων, νικάνδρου καὶ Μαρκιανοῦ. Οὕτοι στρατιοτικῆς τάξεως ὄντες, διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν, ἐπὶ Μαξιμιανοῦ (scribendum erat Μαξίμου) τοῦ Ἡγεμόνος ἐξετήθησαν, καὶ φρουρᾷ ὑπεβλήθησαν· μετὰ δὲ τοῦτο πάλιν ἀναγκασθέντες ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν, καὶ μὴ πεισθέντες, τὰς κεφαλὰς ἀπετμήθησαν. Certamen sanctorum Christi Martyrum Nicandri & Marciani: [licentius aucto in Menæis.] qui cum Ordinis militaris essent, ob fidei in Christum confessionem a Maximo Præside in quæstionem adducti sunt, & in carcerem conjecti. Postea vero cum iterum Christum cogerentur abjurare, neque id præstare vellent, capitibus amputatis obierunt. Quæ prorsus cum Actis, antiquis conveniunt: sed in Menæis excusis perquam male, ac præter, imo contra Actorum tam Græce quam Latine scriptorum sententiam, sic amplificantur, Καὶ μὴ πεισθέντες ξέονται ὄνυξι σιδὴροις καὶ ἐπὶ ξύλοις ὄρθοις μετεωρίζονται, καὶ κατακεντῶνται σιδήροις· καὶ πυρὶ καταφλέγονται, καὶ κατενεχθέντες ἐπ᾽ ἀνθρακῶν πυρὸς ἐφαπλοῦνται, καὶ ρἅβδοις ἄνωθεν τύπτονται· καὶ ὀξάλμῃ ταῖς πληγαῖς ἐπιχυθέντες, ὀστράκοις ὀξέσι συντρίβονται, καὶ λίθοις τὰ στόματα καὶ τὰς ὄψεις συνθρῶνται, καὶ τὰς γλώσσας μαχαίρᾳ ἐκτέμνονται, καὶ τέλος τὸν διὰ ξίφους ἐκδέχονται θάνατον. Sed minime persuasi Christum negare, ferreis ungulis raduntur, & ad ligna erecta suspensi compunguntur subulis, flammaque ustulantur; inde depositi, super carbones ignitos extenduntur, atque baculis desuper cæduntur; vulneraque perfufi muria, testulis acutis atteruntur; ora oculosque contunduntur saxis; & linguis cultro amputatis, mortem denique per gladium consequuntur. Diocletiani & Maximiani crudelitatem & edicta hæc sapiunt, male intellecta voce ἐξετάσεως, quæstionis; quasi non etiam solis verbis exerceatur quæstio judicialis, quemadmodum factum sinceriora Acta probant, & exigunt tempora quibus res gesta est.

[11] Interim ex istis discimus, Acta quædam licentius interpolata & apud Græcos fuisse divulgata: nam & in Basilii Imperatoris Synaxario elogium legitur simili licentia auctum; cum enim ex vero sic inchoetur, νίκανδρος καὶ Μαρκιανὸς, οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες, ὑπήρχον μὲν τὴν τάξιν στρατεῶται, Χριστιανοὶ δὲ ἐυλαβεῖς καὶ φοβούμενοι τὸν Θεὸν, στρατευόμενοι ὑπὸ Μαξίμῳ τῷ Ἡγεμόνι. Nicander & Marcianus Christi Martyres, erant secundum ordinem milites, sed Christiani etiam religiosi & Deum timentes, merebantque stipendia sub Maximo Præside. Cum inquam, sic esset inchoatum elogium, additur, non quidem præter fidem, sed citra scientiam certam, quod missi a Maximo cum iis quos sub se habebant militibus, ad Christianos comprehendendos adducendosque, parcebant illis & omni observatione dignabantur. Hoc vero cum a cultoribus idolorum didicisset Præses, contristatus est. Advocansque illos sciscitabatur si verum esset quod de illis audiverat. Hi vero fallere nescientes, non solum verum esse quod ab illis petebatur confirmarunt, sed etiam Christianos se esse libere professi sunt. Quare, cum prius variis tormentis subjecti fuissent, postea veneranda & sacra eorum capita sunt abscissa: quod ultimum omnino verum est: res autem tota Græce, sed Græca fide, sic porro legitur: Επεί δὲ παρ᾽ ἐκείνου (Μαξίμου) ἀπεστέλλοντο σὺν τοῖς ὑπ᾽ ἀυτῶν στρατιώταις ἐπὶ τὸ κρατεῖν τοὺς Χριστιανοὺς, καὶ πρὸς αὐτὸν ἄγειν, τοῖς μὲν προεμύνυον φυγεῖν, τοὺς δὲ ἐκράτουν μεν, ἐφείδονται δὲ ἀυτῶν καὶ πάσης ἐπιμελείας ἠξίουν· τοῦτο μαθὼν ὁ Ἡγεμὼν παρὰ τῶν εἰδωλολατρῶν ἐλυπήθη μὲν· προσκαλεσάμενος δὲ αὐτοὺς ἐπυνθάνετο, εἰ ἀληθὲς εἴη τὸ κατ᾽ αὐτῶν ἀκουσθέν. Οἰ δὲ, Ψεύδεσθαι μὴ εἰδότες, οὐ μόνον ἀληθὲς εἶναι ὅπερ ἠρωτήθησαν διεβεβαιώσαντο, ἀλλὰ καὶ Χριστιανοὺς ἑαυτοὺς παῤῥησίᾳ ὡμολόγησαν. Ὅθεν βασάνοις πολλαῖς ὐποβλησθέντες ὕστερον τὰς τιμίας αὐτῶν κεφαλὰς ἀπετμήθησαν. In Menologio Sirleti, nec non in Ms. quodam Ambrosianæ Bibliothecæ Mediolani, signato T, 364 loco Marciani nominatur Germanus.

[12] Quia vero urbs Atinensis sensim antiquum amisit splendorem, adeoque defecit, ut necesse fuerit Episcopalem illi adimere dignitatem (quod factum esse circa Eugenii III tempora & annum MCL arbitratur Ughellus) deficiente ibidem, quod consequens erat, Sanctorum cultu; [Cultum apud Venafrum indicant Ughelus] videtur ille apud Venafrum, Urbem adhuc Episcopalem, majus incrementum accepisse. In istius loci Episcopis col. 731 sic habet Ughellus, Venafrum Christiani Euangelii fidem jam inde ab Apostolorum temporibus hausisse, constans traditio est, cum illa felicissima salutis exordia Nicandri & Marciani Martyrum invictissimorum sanguine maduissent, die XXIII Martii. Nicandri autem, inquit, civitas Patroni ossa in Ecclesia ejus nomini dicata conquiescunt. Hæc ibi, sed dies XXIII Martii 161 notatus alibi non legitur. Petrus de Natalibus lib. 5 Catalogi cap. 9 aliquod eorumdem Martyrum elogium proferens, [& Petrus de Natalibus,] ista sub finem habet. Cives Venafrani corpus S. Nicandri in eorum urbe, cives vero Atinates corpus Marciani in eorum oppido collocarunt. Passi sunt enim in territorio, inter ipsas duas civitates posito, Nonis Junii. Hæc ille in die assignando deceptus, quod Nonis Junii colantur Martyres Ægyptii decem, quorum primi nominantur Marcianus & Nicander. Quod autem de divisis inter duas urbes Martyrum corporibus habet, accepit ex Actis qualia nos damus ex Bodecensi: videturque id satis credibile, licet Chronicon Atinense dicat, quod corpora SS. Nicandri & Marciani, mox a cæde, [nonnihil emendatius:] Fulgentius Episcopus Atinensis sepelivit juxta corpus S. Marci: hoc ipsum tamen etiam Adenulphus confirmat. Porro seculo Christi quarto, Maximus Episcopus Atinensis S. Nicandri ecclesiam construxit; & Eugenius Episcopus arcam supra corpora SS. Nicandri & Marciani. Joannes quoque Episcopus seculo XI testatur, in urbe Atinensi prodigia fieri per corpora illorum.

[13] Interim scimus ex scripto Silvestri Aiossa Reliquias aliquas horum Sanctorum esse Venasfri in ecclesia Patrum Capucinorum; ex eisque liquorem, [sunt autem ibi Reliquiæ] quem manna vocant, effluere. cujus rei illustre testimonium Episcopi Venafrani habemus Italica vulgari lingua conscriptum; quod Latine sic reddo. Hyacinthus Cordella, gratia Dei & Sedis Apostolicæ Episcopus Venafrensis. Per præsentem facimus fidem plenam & indubitatam, requisiti ad hoc pro veritate, quod in ecclesia adm. Reverend. Patrum Capucinorum hujus civitatis, inveniatur miraculosum Manna gloriosorum sanctorum Protectorum Nicandri & Marciani, quod scaturit a tempore immemorabili, estque in summa veneratione & devotione tam apud cives, quam apud exteros: quia occasionibus oblatis compertum est experiendo, quod benedictus Deus dignatus sit facere multa miracula & gratias singulares iis, qui temporibus variis, causa infirmitatis aut necessitatis alterius, devote dictum Manna acceperunt. Quod vere debet credi miraculosum esse, & cælesti favore impertitum nobis; [e quibus manna scaturit.] quandoquidem spatio annorum quadraginta & amplius, inventum est incorruptum, intra ampullas quibus continebatur. Insuper, quia, cum sæpe per æstatem contigerit deficientibus pluviis, penitus siccari puteos Patrum Capucinorum prædictorum, ipsum tamen nunquam defecit, aut parcius fluxit. Mediante autem Manna isto, quotidie multas gratias impertitur Benedictus Deus fidelibus, erga sanctos Martyres pie devotis. In quorum fidem erit hæc præsens, propria manu subscripta & consueto figillo nostro signata. Venafri XXI Octobris MDCLI

Hyacinthus Episc. Venafri fidem facio, ut supra.
✠ Don Nicolaus Antonius de Atella Secret.

[14] Hac de causa cœperunt Sancti hi, ab aliquot seculis, adscribi urbi Venafranæ. Ita seculo præcedenti David Romæus, recensens Divos regni Neapolitani, Venafri, inquit, Nicander & Marcianus Martyres, Nonis Junii regnante Maximiano, [Hinc Sancti adscripti Venafro,] secutus scilicet Petrum de Natalibus, qui eos adscripsit Nonis, in cujus prima editione Vicentina anni 1493 dicuntur comprehensi a Præside Maxiano, mendo verosimiliter typographico, loco Præsidis Maximi. Hinc in altera editione Lugdunensi anni 1514 dicuntur comprehensi a Præside Maximiano; pro quo postea scriptum regnante Maximiano; ac denique in Martyrologio Romano; Apud Venafrum sanctorum Martyrum Nicandri & Marciani, qui in persecutione Maximiani capite cæsi sunt. Hinc Baronius in Annalibus eos retulit ad annum 303 num. 120. Sub iisdem quoque persecutoribus passi sunt Capuæ Rufus atque Carpophorus, Venafri Nicander & Marcianus. At contra Paulus Regius Episcopus Vico-Aquensis part. 1. pag. 575 edidit Acta martyrii horum Sanctorum, quibus asserit temporibus Constantini Magni a civibus Venafrensibus erectam illis fuisse ecclesiam, [Reliquiæ & cultus Æserniæ,] eosque in Protectores assumptos dicit ex eo potissimum tempore, quo urbs Atina per varias bellicas incursiones splendorem omnem & divitias amisit. Addit Aiossa in suo ad nos scripto, caput S. Nicandri aut certo maximam partem asservari Venafri in ecclesia Corporis Christi; aliquam ejusdem capitis partem esse Æserniæ, ibidem Episcopali urbe Samnii, cum quatuor ex ossibus S. Marciani; & in diœcesi esse ecclesiam hisce Martyribus dicatam, ac celebrari nundinas ab anno MCCL. Joannes Vincentius Ciarlanti, Archipresbyter Æserniensis lib. 3 Samnii a se illustrati cap. 2, deducit Acta Martyrii; & sub finem addit; horum martyrium adeo celebre fuisse, ut non solum in Protectores fuerint assumpti Venafri, Æserniæ & Atinæ; verum etiam fuerint illis erectæ ecclesiæ Romæ & Neapoli, imo etiam in Apulia S. Nicandro, eorumque festum ibidem a Græcis celebratum. Gelasius Papa, teste Anastasio Bibliothecario, dedicavit basilicam SS. Nicandri & Eleutherii via Lavicana in fundo Villæ-pertusæ: quam Baronius in Notis ad Martyrologium ait huic S. Nicandro esse sacratam.

[15] [ecclesia Neapoli.] Cæsar Ingenii Caraccioli in Neapoli Sacra pag. 178 asserit Neapolitanos, motos devotione erga sanctos Martyres Nicandrum & Marcianum (quorum corpora cum multa veneratione asservantur in urbe Venafro) construxisse illis ecclesiam, haud procul ab Ecclesia S. Mariæ de populo, & tradidisse illam Monachis S. Basilii. [Reliquiæ Capuæ,] Verum quia corpus S. Patriciæ Virginis mirabiliter in ædem SS. Nicandri & Marciani delatum est; cœnobium Virginum, una cum, ecclesia, S. Patriciæ cœpisse nominari, uti etiam indicatur in Vita S. Patriciæ, XXV Augusti. Michaël Monachus in Sanctuario Capuano edidit quatuor antiqua Kalendaria, & in omnibus ad hunc XVII Junii celebratur passio SS. Nicandri & Marciani Martyrum, in duobus autem additur recitari tres Lectiones, & addit Michaël in suis Notis pag. 513, in Thesauro Capuano asservari brachium S. Nicandri: [in Monte Virginis,] de quo ejusdem Michaëlis nepos Aiossa scripsit nobis, esse longum os brachii dexteri, inclusum brachio argenteo, dono exceptum ab ecclesia Venafrana. Addit idem Aiossa insignes Reliquias horum Martyrum esse in Monte Virginis: [Beneventi.] alias etiam Beneventi, easque transportatas fuisse ab Arochio Principe Beneventano; & in Monte Virginis officium Ecclesiasticum de illis assignatum.

ACTA VETUSTIORA
Latina ex Ms. Bodecensi Canonicorum Regul. in Westphalia; Græca ex Codicibus Bibliothecæ Vaticanæ 1655 & 1667.

BHL Number: 6073

EX MSS.

[1] ἯΚον ἐπὶ τὰ κατὰ τοῦ διαβόλου, καὶ οἱ ἅγιοι Μάρτυρες νίκανδρος καὶ Μαρκιανὸς, καὶ περιβαλλόμενοι θώρακα πίστεως, ὁλοκλήρους ἑαυτὸυς τῷ στρατολογήσαντι Χριστῷ τετηρήκασιν a.

[2] Ὄντες γὰρ τῆς κατὰ τὸν κόσμον τοῦτον στρατιωτικῆς τάξεως, τὴν ἐν τῷ βίῳ τιμὴν κατὰ τὰς προκοπὰς ἀπολειπόντες, τῇ ἐπουρανιῳ χάριτι κατηρτίσθησαν. Ἀυτίκα γοῦν κατηγοροῦντο, ὡς ἀθέμιτα πράττοντες· καὶ προσκαλεσάμενος αὐτοὺς ὁ Ἡγεμὼν Μάξιμος, ὅς ἐπιτέτακτο τοιαῦτα πράττειν, ἔλεγεν· Οὐκ ἀγνοεῖτε νίκανδρε καὶ Μαρκιανὲ, τὰ προστάγματα τῶν Βασιλέων, ὅτι κελεύει ὑμὰς θύειν τοῖς θεοῖς· προσέλθετε οῦν, καὶ θύσατε. νίκανδρος εῖπε· Τοῖς βουλομένοις θύειν, ἐκείνοις προστέτακται· ἡμεῖς γὰρ Χριστιανοί ἐσμεν, καὶ τοιοῦτον πρόσταγμα οὐκ ἔχομεν. Μάξιμος Ἡγημὼν εἶπε· Καὶ τὰ ἀργύρια τῆς τιμῆς ὑμῶν, διὰ τὶ οὐ κομίζεσθε; νίκανδρος εἶπεν· Ὅτι τὰ ἀργύρια τῶν ἀσεβῶν μολυσμός ἐστιν ἀνδράσι θεοσεβεῖν προειρημένοις. Μάξιμος εἶπε· Λιβάνωσον τοῖς θεοῖς νίκανδρε. νίκανδρος εἶπε· Πῶς δύναται Χριστιανὸς λίθους καὶ ξύλα σέβειν, ὄντος Θεοῦ ἀθανάτου τοῦ δημιουργοῦ τῶν ὅλων, ᾧ λατρεύω, ὅς με διασώσει καὶ πάντας τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας.

[3] Ἡ δὲ γυνὴ τοῦ ἁγίου νικάνδρου ἐπεῤῥώννυε τὸν Μάρτυρα, παραινοῦσα καὶ λέγουσα· Μὴ θῇς, κύριέ μου, λίβανον, μὴ δὲ ἀρνήσῃ τον Χριστὸν· βλέψον εἰς τὸν οὐρανὸν, καὶ ὄψει αὐτὸν ᾧ τὴν πίστιν φυλάττεις, αὐτὸς γὰρ σου βοηθός ἐστι. Μάξιμος Ἡγεμὼν πρὸς αὐτὴν εἶπε· Κακίστη κεφαλὴ, διατὶ ἐπιθυμεῖς τὸν ἄνδρα σου ἀποθανεῖν; Ἡδὲ εἶπεν· Ἵνα ζήσῃ παρὰ τῷ Θεῷ, καὶ μὴ ἀποθάνῃ. Μάξιμος εἶπεν· Οὐχ οὕτως ἐστὶν, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ ἑτέρῳ ἀνδρὶ γαμηθῆναι ἐπιθυμεῖς, διὰ τοῦτο τούτου ἀπαλλαγῆναι βούλει. Ἠ δὲ εἶπεν· Εἰ ὑποπτεύεις με τοῦτο βούλεσθαι, πρώτην ἐμὲ ἀπόκτεινον τοῦ ἀνδρὸς διὰ τὸν Χριστὸν, εἴπερ καὶ ἡμᾶς ἀναγκάζειν προσετάχθης. Μάξιμος Ἡγεμὼν εἶπεν· Τοῦτο μὲν οὐ προστέτακταὶ μοι, οὐ δὲ ποιῶ ὅ ἐπιθυμεῖς, πλὴν ἔσο εν τῳ δεσμωτηρίῳ.

[4] Ἀπαχθείσης δὲ αὐτῆς ἤρξατο λέγειν ὁ Ἡγεμὼν τῷ νικάνδρῳ· Μὴ προσχῇς τοῖς λόγοις τῆς γυναικός σου, μὴ δὲ ἑτέρῳ τινὶ, ἵνα μὴ στερηθῇς τοῦ φωτὸς· ἀλλ᾽ εἰ βούλει, λάβε διωρίαν, καὶ σκέψαι τὶ κάλλιόν ἐστι, ξῇν, ἢ ἀποθανεῖν. νίκανδρος εἶπεν· Ἡ διωρία πεπλήρωται, καὶ ἐσκεψάμην σωθῆναι μᾶλλον. Ὁδὲ Ἡγεμὼν ἐπάρας τὴν φωνὴν ἔλεγε, Χάρις τῷ Θεῷ. Καὶ ὁ νίκανδος ἅμα τῷ Ἡγεμόνι εἶπεν· ναὶ Χάρις τῷ Θεῷ. Ὁδὲ Ἡγεμὼν ἐνόμιζεν ὅτι περὶ τῆς ἐνταῦθα ζωῆς ἔλεγεν ὁ Μάρτυς, καὶ ὅτι ἔπυθε· e καὶ διεκίνει μετὰ τοῦ συγκαθέδρου ἀυτοῦ Λεύκωνος. Ὁδὲ νίκανδρος ἐν Πνεύματι ἁγίῳ γενόμενος, ἠρξατο δοξάζειν τοὺ Κύριον, καὶ παρακαλεῖν φωνῇ μεγάλῃ τὸν Θεὸν, ῥυσθῇναι ἐκ τοῦ πειρασμοῦ τούτου, καὶ σωθῆναι ἐν τῇ χάριτι αὐτοῦ. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν ἀκούσας, ἤρξατο λέγειν· Πῶς μετανοήσας, ἐφ᾽ ᾧ τε ζῇν [προείρησαι], πάλιν θέλεις ἀποθανεῖν; νίκανδρος εἶπε· Τὴν αἰώνιον ζωὴν προείρημαι ζῇν, οὐχὶ τὴν πρόσκαιρον τοῦ κόσμου τούτου, καὶ διὰ τοῦτο τὸ σῶμα δέδωκὰ σοι εἰς ἐξουσίαν· ποίει τοίνυν ὅ βούλει, ἐγὼ γὰρ Χριστιανός εἰμι. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν ἤρξατο λέγειν τῷ Μαρκιανῷ· Σὺ δὲ τί φῆς, Μαρκιανέ; Μαρκιανὸς εἶπε· Τὰ αὐτὰ λέγω κᾳγὼ τῷ συστρατιώτῃ μου νικάνδρῳ. Ὁδὲ Ἡγεμὼν εἶπεν. Οὐκοῦν ἅμα ἐμβληθήσεσθε εἰς τὸ δεσμωτήριον, δίκην δώσαντς.

[5] Ἐμβληθέντων δὲ αὐτῶν εἰς τὴν φυλακὴν ἡμέρας εἴκοσι, προσήχθησἁν πάλιν τῷ Ἠγεμόνι. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἤρκεσεν ὑμῖν ὁ χρόνος, νίκανδρε καὶ Μαρκιανέ, πρὸς ὑπακοὴν τῶν βασιλικῶν προσταγμάτων· ὁδὲ Μαρκιανὸς εἶπεν· Ἡ πολυλογία σου οὔτε ἐκστῆναι ἡμᾶς ποιήσει τῆς πίστεως ἡμῶν, οὔτε ἀρνήσασθαι τὸν θεὸν προτρέπεται· αὐτὸν γὰρ παρεστῶτα ὀρῶμεν, καὶ ὅπου καλεῖ ἡμᾶς ἐπιστάμεθα. Μὴ οὖν ἡμᾶς κάτεχε, σήμερον γὰρ πληροῦται ἡ πίστις ἡμῶν ἐν Χριστῷ· ἀλλὰ ἀπόστειλον ἡμᾶς τάχεον, ἵνα ἴδωμεν τὸν ἐσταυρωμένον, ὅν ὑμεῖς βλασφημεῖτε, ἡμεῖς δὲ προσκυνοῦμεν. Ὁδὲ ἅγιος νίκανδρος ὁμοίως καὶ αὐτὸς εἶπε· Τὴν σωτηρίαν σοι τῶν Βασιλέων, ἐν τάχει ἡμᾶς ἀπόστειλον· μὴ νομίσῃς δὲ ὅτι τὰς βασάνους σου φοβούμενοι, διὰ τοῦτο σὲ ὁρκῶμεν, ἀλλὰ σπεύδοντες λαβεῖν τὴν πίστιν ἡμῶν. Μάξιμος Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐμοὶ οὐκ ἐναντιοῶσθε, οὐ δὲ γάρ εἰμι εγὼ ὁ διώκων ὑμᾶς, ἀλλὰ τὸ πρόσταγμα τοῦ Βασιλέως, ὥστε ἀθῶός εἰμι καὶ καθαρὸς ἀπὸ τοῦ αἵματος ὑμῶν· εἰδὲ ὄιδατε ὅτι καλῶς ἀπέρχεσθε, συγχαίρω ὑμῖν, πληρούσθω ὑμῶν ἡ ἐπιθυμία. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, ἀπεφήνατο αὐτοὺς ἀναιρεθῆναι. Οἱ δὲ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ Μάρτυρες, ὡς διὰ μιᾶς γλώττης εἶπον· Εἰρήνη σοι, Ἡγεμὼν φιλάνθρωπε. Ἀπίεσαν οῦν χαίροντες καὶ εὐλογοῦντες τὸν Θεὸν.

[6] Καὶ τῷ μὲν νικάνδρῳ ἠκολούθουν ἡ γυνὴ αὐτοῦ, καὶ Παπίανὸς, ὁ ἀδελφὸς Πασικράτους τοῦ Μάρτυρος, τὸ παιδίον βαστάζων τοῦ ἁγίου νικάνδρου, καὶ προτρεπόμενος αὐτόν. Τῷ δὲ Μαρκιανῷ παρείποντο οἱ συγγενεῖς, καὶ ὴ γυνὴ αὐτοῦ περιεσχημένη, καὶ ὀνειδίζουσα τὸν Μάρτυρα, ἔλεγε· Ταῦτα ἐστι, Μαρκιανὲ, ἁ ἔλεγές μοι ἐν τῇ φυλακῇ, μὴ φοβοῦ, μή μου κατάκλαιε; ἐπισπλαγχνίσθητι πρός με, κύριέ μου· ἴδε σου τὸ γλυκύτατον τέκνον· ἐπιστράφητι, μὴ ἡμῶν καταφρονήσῃς, τί σπουδάζεις; ποῦ διώκεις; διὰ τί ἡμᾶς ἐμίσησας; ὼς πρὸβατον ἐπὶ θυσίαν ἤρθης. Ὁδὲ Μαρκιανὸς ἐπιστραφεὶς, καὶ ἐμβλέψας αὐτῇ, εἶπε· Μέχρι πότε σοι ὁ ζατανᾶς ἀνθέστηκεν, ἢ ὑπὸ τοῦ πονηροῦ ἡρπάγης; Χωρίσθητι άπ᾽ ἐμοῦ· συγχώρησόν μοι τελέσαι τὴν μαρτυρίαν τῷ Θεῷ. Ζωτικὸς δέ τις Χριστιανὸς κατέχων τὸν Μαρκιανὸν, ἔλεγεν· Ἐυθύμησον, κύριέ μου ἀδελφὲ, καλὸν ἀγῶνα ἠγωνίσω· ἡμῖν δὲ πόθεν ἡ τοιαύτη πίστις τοῖς ἀσθενέσι k ; Μνήσθητι τῶν ἐπαγγελιῶν, ὧν ἐπηγγείλατο ὁ Θεὸς, ἅς νῦν ἡμῖν ἀποδίδωσιν· ἀληθῶς ὑμεῖς, ὡς τέλειοι Χριστιανοὶ, μακάριοί εστε. Ἡδὲ γυνὴ αὐτοῦ ἐπωλοφύρουσα καὶ κλαίουσα, εἷλκεν αὐτὸν εἰς τὰ ὀπίσω. Ὁδὲ Μαρκιανὸς εἶπε τῷ Ζωτικῷ· Κράτησον τὴν γυναῖκά μου. Ὁδὲ Ζωτικὸς ἐάσας τὸν Μάρτυρα, κατέσχεν αὐτὴν.

[7] Ἐπαχθέντων δὲ ἀὐτῶν ἐπὶ τὸν τόπον, ὁ Μαρκιανὸς περιεβλέψατο εἰς τὸν ὄχλον, καὶ ἰδὼν τὸν Ζωτικὸν, ἐκάλεσεν αὐτὸν, καὶ εἶπε προσαγαγεῖν αὐτῷ τὴν γυναῖκα· ἡ δὲ προσῆλθε, καὶ φιλήσας αὐτὴν εἶπεν· Ἀναχώρησον ἐν Κυρίῳ, οὐ δύνασαι γὰρ τὸν ἄνδρα σου εἰδέσθαι μαρτυροῦντα, τῆς διανοίας σου ἁρπαγήσης ὑπὸ τοῦ πονηρου· τὸ δὲ παιδάριον ἄρας καὶ φιλήσας, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν, είπε· Κύριε Θεέ παντοκράτωρ, σοὶ μελησάτω περὶ τοῦ παιδίου τούτου. Τότε λοιπὸν περιπλακέντες οἱ Μάρτυρες, καὶ ἀσπασάμενοι· ἀλλήλους, ἀνεχώρησαν εἷς ἀπὸ τοῦ ἑνὸς πρὸς τὸ τελειωθῆναι. Ὀδὲ Μαρκιανὸς περιβλεψάμενος, καὶ ἰδὼν τὴν γυναῖκα τοῦ νικάνδρου μὴ δυναμένην διὰ τὸν ὄχλον ἐγγῖσαι τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς, δοὺς αὐτῇ χεῖρα, προσήγαγεν αὐττὴν τῷ ἀνδρὶ· καὶ εἶπεν αὐτῇ ὁ νίκανδρος· Ο Θεὸς μετὰ σεῦ. Παρεστήκει δὲ αὐτῷ λέγουσα, Καλῶς κύριέ μου εὐθύμησον, δεῖξον ἑαυτοῦ τὸν ἀγῶνα· δέκα ἔτη ἐν τῇ πατρίδι ἐποίησα ἄνευ σοῦ, καὶ νυκτὸς καὶ ἡμέρας ἠυχόμην ἰδεῖν σε καὶ ἀποθανεῖν· νῦν δὲ καὶ ἴδον καὶ εὐφραίνομαι, ὁρῶσά σε ἀπερχόμενον εἰς ζωὴν αἰώνιον. Ἴδε λαμπρὰ καὶ λαλήσω, καὶ ἀγαλλιάσομαι ἐγὼ ἡ γυνὴ τοῦ μάρτυρος· εὐθύμησον οὖν κύριε καὶ ἀπόδος τὴν μαρτυρίαν τῷ Θεῷ, ἵνα καὶ ἐμὲ ρύσῃ ἐκ θανάτου αἰωνίον. Ὀ δὲ στρατιώτης περιθεὶς ὀραρίον τοῖς ὀφθαλμοῖς τῶν Μακαρίων, παίσας τῷ ξίφει τὸ τέλος ἐπέθηκε τοῖς Μάρτυσι. Ἐμαρτύρισαν δὲ οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ Μάρτυρες, νίκανδρος καὶ Μαρκιανὸς, μηνὶ Ἰουνίου o ὀκτὼ, βασιλεύοντος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Αμήν.

[1] Beati martyres sæculum hoc contemnentes & firmum posteris exemplum relinquentes, effecti sunt errantibus via, cæcis lumen, titibantibus credulitas, quoniam ipsi profecto virtutum suarum insignia non ad favorem laudis humanæ, sed ad imitatione justitiæ & veritatis fideliter ostendere curaverunt.

[2] Igitur dum ob amorem Christi Nicander & Marcianus respuissent infulas mundi; impiissimus præses Maximus, [Adducti ad Præsidem sancti] cui injunctum fuerat ut sæva circa Christianis judicia exerceret, convocans ipsos ad se, dixit ad eos: Ignoratis, Nicander & Marciane, præcepta Dominorum nostrorum, b qui jusserunt ut quantocius diis nostris immoletis? Accedite ergo & immolate. S. Nicander respondit: Quibus hoc persuadere possis, ipsis præcipe ut sacrificent; nos sumus Christiani, & tale præceptum servare non possumus. Ait Præses: [fidem clare profitentur.] Pecunias & honoris dignitates quare non recipitis? S. Nicander dixit; Pecunias, honores & dignitates, quas habuimus ideo dimisimus, & ulterius recipere nolumus; quia cælestes thesauros invenimus, & honores æternæ dignitatis habere jam cœpimus: & ideo pro honoribus & divitiis perituris, lignis atque lapidibus immolare non curamus. Cum enim sit Deus immortalis, creator omnium, ipsi soli servire desideramus, quia & ipse solus salvat omnes, qui credunt in eum.

[3] Conjux etiam beatissimi Nicandri c confortabat Martyrem Dei, & consolabatur: ei dicens: Ne immoles, [quod etiam altro facit uxor Nicandri,] domine meus, idolis surdis & mutis: sed aspice in cælum, & eum attende cujus viam custodire proposuisti. Hæc Præses audiens, conversus ad mulierem, ait ad eam: O malum caput, ut quid maritum tuum desideras mori? Ad hæc illa respondit: Ut vivat apud Deum, & ne moriatur in æternum. Præses dixit: Non ita est, sed quia alii viro nubere vis, propterea hunc optas mori, ut a lege ejus possis liberari. Sed illa respondit: [qui ea remota.] Si hanc suspicionem habes in me, primo me interfice propter dominum Jesum Christum, si tamen & nos mulieres ad immolandum cogere jussus es. Præses dixit: Hoc mihi justum d non est, nec facio quod desideras: verumtamen volo te interim esse sub custodia.

[4] Quæ cum abducta esset, cæpit Præses dicere ad S. Nicandrum: Nicander, noli seduci sermonibus uxoris tuæ, [recusat oblatas ad deliberan dum inducias tridui:] vel alicujus amicorum tuorum, ut migres de hac luce; sed accipe tridui inducias, & tecum cogita, utrum melius sit vivere quam mori. S. Nicander respondit: Ecce jam triduum quod indulsisti transivit, & cogitavi quia melius est salvari. Tunc Præses elevans vocem dixit: Gratias ago Diis meis. S. Nicander ait: Quam gratiarum actionem refers diis tuis, quia tibi dixi quod volo salvari? Credo siquidem in Deum Patrem omnipotentem, & in Jesum Christum filium ejus, & in Spiritum Sanctum, quia salvari habeam per gratiam ipsius. Hoc audito, Præses una cum Leucone e successore suo dixerunt beatissimo Nicandro: Elegisti iterum, ut video, te signum mortis exhibere. S. Nicander respondit: Ego vitam sempiternam elegi, & emporalem atque transitoriam comtempsi, [idem facit Marcianus & ducuntur in carcerem.] nam & corpus meum in potestatem tuam offero, fac inde quod vis: semel tibi dixi, quia Christianus sum. Tunc conversus ad Marcianum præses dixit: Quid tu dicis Marciane? Sanctus Marcianus respondit: Ego dico hoc quod & contubernalis meus Nicander. Præses dixit: ergo ambo carcerem introite, reddituri [pœnas] pro ausu temeritatis vestræ.

[5] Post dies itaque viginti, jussit iterum Præses athletas Christi aspectibus suis præsentari & præsentatis dixit: [Post dies 20 reducti,] Sufficiat vobis tempus dilationis, Nicander & Marciane, obedite nunc præceptis Dominorum nostrorum, sin autem, trademini in mortem. S. Marcianus respondit: Per salutem Imperatorum, tormenta tua non metuimus, sed festinamus accipere coronam, quam præparavit Deus diligentibus se. [sibi constantes ut prius.] Transmitte ergo nos celerius, ut videamus illum crucifixum, quem vos quidem blasphematis, nos vero tamquam creatorem ac salvatorem nostrum adoramus & colimus. Præses dixit: Mihi non contradicitis, sed Dominis Principibus orbis: f neque ego sum qui vos persequor, sed præcepta g Imperatorum adimplens, ut rebelles Deo puniri præcipio. Et data sententia, jussit eos decollari, dicens eis: Ambulate cum gaudio sicut petistis, ut impleatur desiderium vestrum h. At illi elevaverunt voces, & dixerunt ad Præsidem: Pax tibi, Præses pie, & cœperunt, ire gaudentes & benedicentes Deum.

[6] Conjunx vero beati Marciani i sequebatur eum a longe, [Marcianus conjugem solicitantem repellit.] improperans ei dicens: Hæc sunt Marciane quæ mihi locutus es in carcere, & dixisti Noli timere? S. Marcianus respondit: Noli mihi appropinquare. At illa clamabat dicens: Si erga me miseram misericordia non moveris Domine mi, vel filium tuum dulcissimum quem in manibus teneo respice: & noli nos tam obstinato animo derelinquere. Et tenens vestimenta ejus trahebat eum retrorsum, dicens, ubi curris? quid festinas? ut quid nos odisti? Sanctus Marcianus respiciens in eam dixit: Usquequo molesta es mihi mulier? & circumstantibus dixit: Obsecro separate eam a me, ut martyrium meum impleatur. Quidam autem homo Christianus, Zoticus nomine, tenens manum beatissimi Marciani consolabatur eum dicens: Longanimis esto Domine meus, bonum agonem certasti, cursum jam consummasti, de cætero superest tibi corona justitiæ, quam reddet dominus laboribus tuis æternam remunerationem. Cui S. Marcianus dixit: Dimitte manum meam, & tenens manum uxoris meæ consolare eam, nec non collige parvulum istum quem ante me projicit, & redde illum matri suæ, & dic ei: Revertere in domum tuam, quia non poteris videre virum tuum martyrium patientem. Vix tandem & morose abducta muliere, amplexati sunt se invicem Christi Martyres Nicander & Marcianus: & pacem dantes sibi mutuo, recessit alter ab altero.

[7] Conjunx vero S. Nicandri sequebatur eum a longe l, & ad ultimum recedens ab eo confortat eum hujusmodi verbis: Robustus esto virorum Charissime, [Nicander suæ valedicit.] & viriliter age Domine meus Nicander, Deus omnipotens sit tecum, lætare & longanimis esto, in manum Domini commenda spiritum tuum, pro cujus nomine mortem subire paratus es m. Post hæc Quæstionarius accipiens duo oraria ligavit oculos beatissimorum Martyrum: [Capite plexorum corpora Venafrum & Atinam deferuntur.] & sumens gladium, amputavit capita ecrum. Tollentes igitur sub silentio noctis corpus S. Nicandri cives Venefrani, pretiosis aromatibus illud condierunt, & posuerunt in prædio quod appellatur Paonis, ubi adhuc quiescit n. Sanctum vero Marcianum cives Atinates tulerunt, & posuerunt in basilica ubi nunc requiescit, & præstat multa beneficia usque in præsentem diem, omnibus qui ibidem suffragia ejus fideli corde requirunt. Passi sunt sancti Martyres Christi Nicander & Martianus, die decima quinta Kal. Juliarum regnante Domino nostro Jesu Christo, cui honor & gloria in sæcula sæculorum Amen.

ANNOTATA D. P.

a Hoc exordium, in quo præcipua diversitas, Petrus Diaconus, vel quiscumque alius sic Latine exhibuit Gloriosa Sanctorum Martyrum Nicandri & Marciani certamina, quæ adversus Diabolum habuerunt, exponere properabo: quæ vel transcripsit quoad sensum Adenulphus, a S. Marco ad hosce Martyres sermonem transferens, ut supra vidimus num. 4, vel aliis præbuit transcribenda.

b Irrepserant hic nomina Diocletiani & Maximiani, quæ veluti interpolamentum, ab auctoris mente alienum, expunxi: ac rursum in fine, ubi sancti passi legebantur, sub Diocletiano & Maximiano Imperatoribus.

c Petrus addidit, nomine Daria: quod etiam continuo facit Adenulphus.

d Non ergo sub Diocletiano & Maximiano res agebatur, qui jusserant non tantum viros, sed & mulieres interfici.

e Ita lego, pro eo quid scriptum erat, ἐπιθύει, sacrificat.

f Græce Συγκάθεδρον Assessorem; Adenulphus, Consiliarium: & hoc verosimilius est: quisenim credat primum mense Junio venisse successorem, qui solebat in Januario mitti; aut eo in Provinciam appulso, non continuo cedere solitum, qui eam ante administrarat?

g Ita melius, quam quod Græce habetur, τοῦ Βασιλέως, Imperatoris: & forte etiam hic ut alibi Τῶν βασιλέων scriptum initio fuit.

h Longe hæc absunt ab ea immanitate, quæ Maximo, sub quo passus S. Marcus, adscribitur; longe hinc illa series exquisitorum tormentorum, quæ Græci alii ex Actis interpolatis recensent.

i In Græco mutatur aliquatenus ordo, ac primo inducitur uxor Nicandri.

k Sphalma verosimiliter memoriale: videntur enim omnino hic nominandi fuisse, qui supra Nicander & Papinianus.

l Hic videtur scriptori excidisse, quod in Græco præmittitur de Papiano vel Papiniano fratre Pasicratis Martyris, mulierem deducente ejusque filium bajulante: item quod Marcianus uxorem Nicandri, quæ nequibant turbam perrumpere, manu apprehensam ipsi adduxerit.

m Addunt Græca hic: Decem ego annos in patria vixi sine te, quem nocte diuque cupiebam videre, & postea mori. Nunc enim vero & vidi & gaudeo: te siquidem video e vita hac in æternam migraturum. Nobilem deinceps & felicem me reputabo, gloriosa uxoris Martyris appellatione dignatam: & quotiescumque hujus meæ felicitatis me recordari contigerit, ne ego incredibili gaudio perfruar. Lætare igitur & gaude, Domine mi; tuoque sanguine mihi a Deo impetra, ut me quoque ex æterna morte liberare dignetur.

In aliis Actis nihil de ista corporum in duas urbes distractione: quam tamen etiam Petrus de Natalibus hinc descripsit. Videntur autem Atinenses id egisse, ut in transcribendis ad suum usum Actis hæc omitterentur: quemadmodum e contrario Venefrani, in Italica horum Actorum versione, (quam Marcellus Marcianus, indidem natus, Neapoli curavit imprimendam an. 1614) dicunt utrumque Martyrem ablatum Venafrum, ubi suos habebant consanguineos, & sepultos in eo quem nunc Capucini tenent loco, unde & manna de sub saxo scaturit. Tale quid etiam habet vetus Ms. unde Mabilio hanc clausulam edidit:

Requieverunt autem Christi Martyres Nicander & Marcianus, & Daria uxor Nicandri cum filio suo, (quos alibi nusquam legas Martyrii socios, tota narratione prægressa contrarium probante) in civitate Venafro. Tunc Christiani abstulerunt corpora eorum, & sepelierunt ea prope locum in quo decollati fuerunt, in quo loco fabricata est basilica ad honorem nominum ipsorum. Sub altari ejusdem basilicæ quædam stilla manat, de qua infirmi multoties sanitate recepta usque in hodiernum diem potant, qui in singulis locis suis, Christo operante, multa beneficia patrant. Susceperunt autem Martyrium XV kal. Julii, regnante D. N. Jesu Christo &c. Quæ non ex uno, sed ex variis Mss. etiam sibi contrariis, collecta videri possunt; dum primo in Venafro simul omnes dicuntur requiescere; deinde prope locum, ubi decollati erant, ambo sepulti; ac denique in suis quique locis, id est Venafri & Antinæ, beneficia præstare: ita per affectus distrahitur veritas.

o Hoc jam sæpius animadverti in Græcis, quod in describendis Martyrum Actis, eum semper notent Passionis diem, quo ipsi illos colunt.

ACTA RECENTIORA
Per Adenulfum Archiepiscopum Capuanum.

BHL Number: 6074

A. ADENULFO EX MS.

[1] Hinc a jam ad Nicandri & Marciani virorum Sanctorum, qualia contra diabolum habuerunt arma, exponendo properemus. Hi itaque cum præclaris essent orti parentibus, [Dimissa militia,] persecutionis tunc acrius intonabat procella, Imperatorum decretis ubique discurrentibus, ut ubicumque Christiani inventi fuissent, absque omni interrogatione punirentur b. Cum autem adolevissent, duxerunt uxores, nobilissimis ortas natalibus, e quibus Domino opitulante filios accipiunt singulos. Ea tempestate bellum ingens Barbarorum c ortum est adversus Romanum Imperium, flammis ac ferro cuncta proterentibus: quod dum Imperatoribus nuntiatum fuisset, omnes e vestigio contra eos congregari militias jusserunt, in qua militia pene decennium remorati sunt sancti Martyres, Nicander & Marcianus.

[2] Factum est autem cum Christum agnovissent, & militiæ deservirent; [Christum evangelizantes sancti,] ait B. Nicander ad Marcianum: Frater, sodalis in Christo carissime, scias, me jam Regi Regum militare velle: præterit enim figura hujus mundi, ut B Paulus Apostolus [ait]. Cui S. Marcianus respondit; Frater in Christo amande, tuo ex ore prolatum verbum penetravit mei pectoris ima: unde, si tibi æquum videtur, militiam relinquamus; Christumque per urbes euangelizantes, retributionem bonorum ab eo nos accepturos speremus d. Et relinquentes militiam, cœperunt fidem Domini Jesu Christi publice prædicare, facientes prodigia & signa magna: &, sicut in præliis sæpissime sibi sumebant bravium victoriæ; ita ad expugnationem idolorum facti sunt bellatores acerrimi; & ex urbe in urbem Christum evangelizantes, culturam idolorum cum templis suis exterminio tradebant.

[3] Factum est autem dum in provincia Campanæ Christum euangelizarent, [accusantur Imperatoribus,] & falsorum abolerent obliterarentque vineas deorum, dolentes Pontifices cum Ethnicis suorum perire sacra deorum, Romam adeunt, Imperatorumque præcordiis talia venena infundunt: Imperatores sanctissimi, defendite culturam deorum, quæ in Campania pulcherrime floruit. Nam Nicander & Marcianus, vestræ militiæ desertores, ad eamdem provinciam venientes, prædicant Jesum Christum Nazarenum crucefixum, & culturam Deorum pro nihilo ducunt. Audientes hæc Imperatores, e vestigio Maximum Præsidem e, cujus supra meminimus evocant; eique præcipiunt, [missoque in Campaniam Maximo Præsidi] ut ubicumque eos invenisset, diis sacrificare compelleret; quod si noluissent, post varia suppliciorum f genera, morti traderet. Maximus autem, a curia Imperatorum sumptis extemplo militibus, quod sibi jussum fuerat implere aggressus est. Cumque Campaniam advenisset, Pontifices templorum eum adeunt, quæ Nicander & Marcianus egerant, flebiliter nuntiant, & erumpentes in voces … aiunt: Scias, quia nisi in eis præcepta Imperatorum compleveris, status sacri Imperii ad nihilum redigetur, & Respublica Romanorum peribit.

[4] [præsentati,] Audiens hæc Maximus, advocans Milites, præcepit eis dicens: Ubicumque hos inveneritis, ad me eos festinanter deducite. Euntes vero Milites invenerunt beatissimos Martyres, Jesum Christum filium Dei voce publica prædicantes: quos ita aggrediuntur, dicentes: Magnificentissimus Præses suis vos præsentari conspectibus jussit; cumque præsentati ejus obtutibus essent g, Maximus Præses dixit; Merita h dignitatis nostræ ut quid non accipitis? Sanctus Nicander dixit; Merita dignitatis vestræ ideo non accipimus, [fidem confitentur:] quia pecunia impiorum contagium est viris, Dominum colore institutis. Maximus Præses dixit: Thure tantum Deos, Nicander, honorato. Sanctus Nicander respondit: Quomodo possumus lignis & lapidibus deservire aut immolari, Deo relicto immortali, qui fecit omnia ex nihilo? quem colimus, qui & me & omnes in se sperantes poterit conservare; cum sit Dominus noster immortalis, creator omnium: ipsi soli servimus, qui nos dignatus est salvare, & omnes in se credentes. [Nicandrum animat uxor sua S. Daria.]

[5] Beatissima vero Daria uxor ejus, præsens cum esset, S. Nicandrum confortabat dicens, Cave, Domine Nicander, ne id facias: cave, Domine, ne Dominum nostrum Jesum Christum neges: cave ne immoles. Respice in cælum; & in eo ipsum Regem æternum, in quem credis, videbis: nam ipse Rex Regum cui puram fidem & conscientiam servas, adjutor tuus erit. Maximus vero Præses, hæc audiens, cœpit clamare & dicere; [seque etiam morti sed frustra, offert.] O scelestum, perversum, nefandum, & malum caput mulieris! Ut quid desideras virum tuum mori? S. Daria respondit, Ut vivat in æternum cum Domino Jesu Christo, & non moriatur. Maximus Præses dixit, Non ita est, sed quia robustiori viro copulari desideras, ideo Nicandrum a vita privari festinas. S. Daria respondit; si suspicionem habes in me, quod hæc factura sim, primam me interfice pro Christo, si & mulieres ad immolandum cogere jussus es. Maximus Præses dixit: Hoc quidem non sum jussus facere, & quod desederas non patrabitur: jussitque lictoribus illam ergastulo tradi.

[6] Sancta igitur Daria in carcerem trusa, Maximus Præses his verbis Sanctum alloqui cœpit: [Nicander tridui inducias oblatas recusat,] Nicander, noli ad verba uxoris tuæ attendere, neque alicujus hujusmodi persuasionem audire, ne forte cito priveris de hac luce: & si vis accipere tridui inducias, accipe: & in eo deliberans, tecum cogita quid melius est, vivere, an mori. S. Nicander respondit: Spatium, quod te daturum promiseras jam putato esse completum, ac me deliberasse cognosce, atque id in animum induxisse, ut nihil cupiam præ salute. Maximus vero Præses hæc audiens, [nihil ambigens æternam vitam præsenti statim præferre.] elevavit vocem suam dicens; Gratias Deo. Sanctus quoque Nicander una cum eo dicebat; Gratias Deo. Dicebatque ad Præsidem Martyr beatissimus: Quare gratias agis Deo, in quem non credis? Præses autem putabat, S. Nicandrum diis suis gratias agere; atque dehac vita, & hujusce servanda salute, dixisse; gaudensque dixit ad Leuconium Consiliarium suum; Ambulemus ad templum ut videamus Nicandrum sacrificantem. Cumque pergerent, fervens in Christo, cœpit Deo gratias agere, orareque cum voce magna dicens: Domine Jesu Christe, libera nos a deceptionibus hujus seculi, & compotes nos per gratiam tuam efficere dignare. Maximus Præses hæc audiens, cœpit cum alloqui dicens: Nicander, quare vitam tuam perdis, & desideras magis mori quam vivere? S. Nicander respondit: [idem respondet Marcianus,] Ego sempiternam vitam elegi, non hujus seculi temporalem: nam corpus meum in potestate tua concessum est: fac quod vis: quia Christianus sum, & Christi famulus. Maximus Præses dixit: Et tu, Marciane, quid dicis? S. Marcianus respondit: ego hoc dico affirmoque quod & contubernalis meus Nicander. Maximus Præses dixit: Ergo in carcerem ambo trudemini, pœnam sine dubio subituri, ociusque lictoribus imperat suis Sanctos in carcerem trudi.

[7] [simulque post dies 30 morti adjudicantur.] Evolutis autem triginta diebus, jussit Maximus Præses sanctos Dei Martyres sibi præsentari. Qui dum præsentati fuissent, dixit ad eos: Sufficit vobis, Nicander & Marciane, tempus ad movendum, ut obediatis præceptis Imperatorum? S. Marcianus respondit; Multitudo verborum tuorum recedere nos a fide non faciet, neque negare Deum: præsentem enim eum videmus, & quo nos nunc vocat cognovimus. Noli ergo nos retinere, sed mitte nos cito, ut videamus Crucifixum, quem vos ore nefario maledicere non dubitatis, quem nos veneramur & colimus. [ad quam dum ducuntur,] Maximus Præses dixit, Ecce pro desiderio vestro morti trademini. S. Marcianus respondit: Per salutem te petimus Imperatorum, & per salutem capitis tui, ut nos citius mittas: nec enim suppliciorum formidine hoc te ut facias adjuramus, sed ut cito nostro desiderio potiamur. Maximus Præses dixit: Mihi cur contradicis? neque enim vos persequor, sed obedio præceptis piissimorum Imperatorum: unde alienus ac mundus sum a vestro sanguine. Si autem scitis vos bene ituros, gratulor vobis quod vestrum desiderium compleatur. Hæc dicens, sententiam in eos pronuntiat capitalem, dicens: Nicander & Marcianus, militiæ desertores, sacrorumque numinum contemptores, gladio animadvertantur. Sancti vero Martyres hæc audientes, elevata voce dixerunt: Pax tibi, Præses, maxime pie: & cœperunt ire gaudentes & benedicentes Deum.

[8] [Marcianum retrahere conatur uxor sua,] Sanctum quoque Nicandrum sequebatur beatissima Daria, uxor ejus, ac Papinianus, frater sancti Martyris Pasicratis, filium S. Nicandri portans infantem, atque ei congratulans de salute. Sanctum vero Marcianum sequebantur cognati, una cum uxore ejus, scissis vestibus flentes & lamentantes eum. Inter quos uxor ejus, flens & ejulans, dicebat ad eum: Hæc sunt, Marciane, quæ mihi locutus es, dicens, Noli timere? Sanctus autem Marcianus dixit ad eam: Noli circa me accedere. Uxor vero ejus clamabat dicens: Væ mihi! ut quid velut agnus ad jugulum tuum curris? Misericordiam habe in me, Domine meus Marciane. Ecce dulcissimum filium tuum ante me teneo. Convertere: noli nos derelinquere, noli nos spernere. Hæc sunt quæ tibi dicebam in carcere, id timens. Væ miseræ mihi! quid festinas? quo intendis? Sanctus vero Marcianus ubi hæc suis auribus hausit, convertit se: atque eam torvis luminibus intuens, dixit: Quamdiu satanas mentem tuam atque animum obcæcabit? Separa te a nobis, concede mihi ut martyrium pro Deo perficiam.

[9] Zoticus vero quidam, vir Christianissimus, tenens manum Marciani, [hanc ille a se jubet amoveri cum filio,] consolabatur eum dicens: Veni, Domine meus Marciane; longanimis esto, luctasti monomachice adversus diabolum, & vicisti eum: unde tibi Christus, Rex Regum & Dominus, reddet coronam justitiæ. Uxor autem ejus se ingerebat, plorans, atque eum retro trahens: projecitque filium ejus quem ulnis ferebat, ante eum; clamabatque dicens: Quo curris? & cur mori festinas? Beatus autem Marcianus respondens, dixit ad eam: Recede a me sathana, quæ a diabolo excæcata es: recede a me, ut impleatur martyrium meum. Dixitque ad Zoticum Marcianus sanctissimus: Dimitte manum meam, & contine uxorem meam, & remove eam a me, & releva parvulum ejus, quem projecit ante me, & redde matri suæ, & die ad eam Vade, revertere ad domum tuam, quia non poteris videre virum tuum, pro Christo ad versus diabolum agonizantem: quam Zoticus, Martyre dimisso, continuit.

[10] Tres autem viri præduxerunt eos ad locum martyrii. Quo dum pervenissent, circumspexit S. Marcianus: [deinde admissæ valedicit] & videns Zoticum inter multitudinem stantem, dixit ad eum, Zotice, serve Domini nostri Jesu Christi, quæso ut uxorem meam ad me omni sub celeritate reducas. Zoticus autem, ejus obtemperans jussis, uxorem S. Marciano adduxit. Quæ cum fuisset adducta, osculatus est eam S. Marcianus & dixit ad eam: [& filium Deo commendat:] Uxor mea, recede in Domino, quia non poteris me martyrium celebrantem aspicere. Filium vero suum in ulnis accipiens, & ad pectus adstringens, ac diu deosculans, erectis in cælum oculis dixit: Domine Deus omnipotens, hujus tibi sit cura infantis; & cum hæc perorasset, reddidit eum matri suæ.

[11] Tunc sanctissimi Martyres se diu deosculati sunt. Beata autem Daria, cum præ multitudine populi ad S. Nicandrum accedere non posset, [Nicander quoque valedicit Dariæ suæ,] S. Marcianus manu ei porrecta, ad Nicandrum virum suum eam perduxit, quam S. Nicander deosculans, dixit, Deus tecum sit, soror mea. Cui S. Daria respondit: Lætare, Domine mi Nicander: longanimis esto: ostende tuum certamen. Decem i annos sine te in patria fui, ac momentis omnibus Deum, ut te viderem, rogabam, nunc vero vidi, & gratulor, [ac filio benedicit:] uxor Martyris constituta. Bono animo esto, Domine: redde martyrium Deo, ut me etiam de morte perpetua liberet. Sanctus autem Nicander, voces ad has Dariæ anticipans, dixit: Ubi est filius noster? S. Daria respondit: En adest Papinianus, vir Christianissimus, illum gestans in ulnis. Et Sanctus, Defer illum ad me, ut benedicam eum. Sancta vero Daria, præceptis ejus obtemperans, puerum ad eum adduxit. Quem sanctus accipiens in manibus Nicander, & diu exosculans, benedixit eum & reddidit matri suæ.

[12] At vero beatissimi Martyres, Nicander & Macianus, [tum capite plexi ambo,] fixis genibus erectisque in cælum luminibus, diutissime oraverunt. Exurgentes autem assumentesque oraria duo, oculos sibi legaverunt. Tunc sanctissimi Martyres ab invicem, ut martyrium perficerent, separantur. Unus autem ex quæstionariis elevans gladium, & cum magna virtute percutiens, capita amptitavit eorum. Passi autem sunt beatissimi martyres, Nicander & Marcianus, die quintodecimo Calendarum Juliarum. Veniens autem Episcopus Atinensis noctu cum Clericis suis, [ab Episcopo Antensi sepeliuntur] assumpto secum Zotico & Papiniano, Fratre beatissimi martyris Pasicratis, una cum uxoribus eorum & propinquis omnique Christianorum turba, rapuit veneranda corpora eorum; &, sicut dignum tantis Martyribus erat, juxta corpus beati Martyris Marci, dignæ eos tradidit sepulturæ: ubi exuberant erga infirmos beneficia, meritis illorum, usque in hodiernum diem.

[13] Ubi vero Ecclesiæ sedatus est nimbus, & majestas Romani Imperii Christo vero Regi colla subdidit sua, Episcopus k Atinensis, una cum populo ejusdem civitatis, [postea in Basilica S. Marco extructa,] augustissimam super sepulcrum beatissimi Marci construxerunt basilicam, cujus longitudo extenditur in pedes centum sexaginta tres, latitudo l quinquaginta duorum est. Posuit etiam venerabilis Pontifex supra corpus pretiosissimi Martyris Marci titulum lapideum, nomen illius intimantem. Absidem vero ejusdem ecclesiæ, sicut & totam basilicam, ex quadris & magnis lapidibus construxerunt, longitudinis cubitorum quindecim, latitudinis octo & decem cubitorum. Caput quoque pretiosi Martyris Marci una cum clavis tollentes, atque in angulo m illius ecclesiæ concavum locum in modum capsulæ facientes, cum maxima reverentia in vasculo vitreo locaverunt. Prudentiori tamen ejusdem urbis cives hoc factum dicunt esse consilio; ut, si tanti Martyris caput, per violentiam vel furtum, exinde sublatum fuisset; caput illius, ad tutelam patriæ posteris profuturum generationibus, remaneret: sed ad præsens Deus talem tantamque urbem noluit proprio privare Patrono.

[14] Super sepulcra vero sanctorum Nicandri & Marciani, quæ non longe a corpore B. Marci posita erant, arcam, pari opera sicut & B. Marci, excellentissime construxere n ex quadris & magnis lapidibus, cujus longitudo extenditur in pedes duodecim, [ipsis quoque sanctis insignis arca collocatur.] latitudo undecim, altitudo quatuordecim. Vestibulum quoque ante eamdem arcam pari opere in longum pedes duodecim, latitudo pedum sex, altitudo duodecim construxerunt, portisque ferreis prædictam arcam clauserunt: constituta est autem in medietate ecclesiæ B. Marci, quæ & permanet usque in hodiernum diem. Hi sancti Marcus, Nicander & Marcianus, civitatis Atinensis Patrocinatum suscipientes a Domino, usque in diem hodiernum defendere & tueri, contra hostes visibiles, non desistunt o.

ANNOTATA D. P.

a Transit hac ratione auctor, ab Actis S. Marci, ad horum Passionem.

b Istud absque omni interrogatione, ex usu postremæ persecutionis huc translatum videtur.

c Incursio Parthorum in Romanorum Imperium ad annum 162 pertinet; eos Lucius Verus per suos Legatos pluries cecidit an. 163; ac denique anno 165 uterque Imperator de illis triumphavit. Potuerunt tunc in militiam adscripti fuisse Sancti, nec nisi decimo suæ militiæ anno, Christi 172 Atinam revertisse.

d Vereor ne hac Sanctorum euangelizatio per urbes, ab interpolatrice sit manu.

e Imo alterius etiam Maximi, sed tempore prioris, uti præfati sumus.

f Hoc quoque ex posterioribus persecutionibus sumptum, non videtur convenisse horum Imperatorum edictis, non tam ferocibus.

g Ex hinc antiquioribus Actis strictius inhærens Adenulphus, pene verbotenus ea describit, ut patebit consideranti.

h Merita, id est, stipendia.

i Si ante militiam uxores duxerant, vel nullos ex eis susceperant, vel eorum hic non habetur ratio; sed eorum dumtaxat, quos sub annum 172 regressi potuerunt genuisse, ut hi solum anniculi essent, aut etiam minores, cum ad martyrium Sancti raperentur. Antiquioribus tamen Actis tacentibus, suspectam mihi esse fateor istam decennalem ab uxoribus absentiam.

k Secundum Chronicon Atinense fuit hic Episcopus Maximus, ab anno 314 ad 337. In hujus temporibus constructa est ecclesia in honorem B. Mariæ semper Virginis, in eo loco ubi dicitur Pes-silicis, juxta monumentum quod vocatur Imperiale, circa viam quæ dicitur Monumentorum: eo quod hinc inde plena sit monumentis, magnis lapidibus, diversis marmoribus, & excelsis columnis &c.

l Chronicon, Quadraginta duos.

m Idem addit, Ab occidentali parte.

n Scilicet tempore Episcopi XII Eugenii, qui sedit ab an. 337 ad 378. Reliqua verba Chronici huc spectantia initio dedi num. 3.

o Hactenus ex suis Mss. Ughellus: nunc Hymnos & Missam ex Ms. Venafrano accipe, complexos haud inelegans Actorum compendium.

HYMNUS AD VESPERAS

[1]

Augustorum destinatur Maximus a Solio,
Cum Venafri Christiana cresceret Religio:
Marcianum & Nicandrum destinat martyrio.

[2]

In utruque sævit Præses & tormenta suscitat:
Nunc in minas exardescit, nunc blandiri cogitat:
Sed nec mollis blandimentis nec minis [trux] territat.

[3]

Mancipantur servi Dei vinculis, carceribus,
Spretis prorsus & abjectis armis militaribus:
Et nunc quoque præliantur, sed mutatis Regibus.

[4]

Mens fundata supra petra, fundamento stabili,
Radicata stat radice ineradicabili:
Confortatur tunc Nicander Ab uxore nobili.

[5]

Amplexanturse, facturi velut iter socium:
Capitalis ambo pœnæ subeunt martyrium,
Mortis terræ, [vita] poli succedit in præmium.

[6]

His ornatur, decoratur Venafrana Civitas,
Et Nicandri sanctitate tota gaudet Unitas:
Quæ plaudendo & psallendo laudes catat debitas.

[7]

Conlanguentes multos sant fistula mox olei:
Quæ clarissimum nunc manat pietate Domini.
Ac de saxo concavato potus datur homini.

[8]

Sit laus [honor] Deo Patri, summo Regi inclito:
Procedenti & a Patre Patris unigenito,
Et utrumque connectenti Flamini paraclito.

HYMNUS AD MATUTINUM.

EX MS.

Martyrum Christi sacra Marciani
Atque Nicandri (quorum Venafrana
Urbs fide fulta) nunc corona patet,
      Quam meruerunt.
Non metuerunt tunc pro Christo mori,
Quos susceperunt Angelorum chori:
Gens Venafrana læta sit, & sana,
      Prece ipsorum.
Nam de cruore fuso super saxo
Sanitas multa restauratur ægris:
Sicque declarat, quæ manat sub ara
      Lympha sepulchri.
In aula quorum dæmone fugato,
Osse Nicandri sibi præsentato;
Laus inde Deo redditur, pro eo
      Qui liberatur.
Mille sexcentum post viginti annis,
Sancti Nicandri Oppidum lustratur:
Sanctis Reliquiis Martyrum istorum
      Lætetur omnis.
Gloria Deo Patri sit æterno
Ejusque nato flaminique sancto,
Qui hos Patronos dedit nobis almos
      Cælo potentes. Amen.

MISSA
Nicandri, Marciani & Dariæ.

[1] Introitus. Gaudeamus omnes in Domino, diem festum celebrantes sub honore sanctorum, Martyrum Nicandri, Marciani, & Dariæ: de quorum passione gaudent Angeli, & collaudant filium Dei Alleluia. ℣. Exultate justi in Domino rectos decet Collaudatio: Gloria Patri &c.

Oratio Omnipotens Deus, qui per gloriosi bella certaminis, ad immortales triumphos Martyres tuos Nicandrum, Marcianum, atque Dariam extulisti: da cordibus nostris dignam pro eorum festivitate lætitiam, ut quorum hic corpora pio amore veneramur, eorum precibus adjuvemur. Per Dominum nostrum &c.

[2] Epistola. Lectio libri sapientiæ cap. 4 Justorum animæ (usque) quoniam donum & pax electis Dei … Deo gratias.

Graduale cum tractu: Beatissimi Nicander & Marcianus dixerunt ad Præsidem Maximum: Nos ad æternam vitam optamus vivere, sed non ad hujus sæculi temporalem. Alleluia Alleluia. Justi autem in perpetuum vivent, & apud Dominum est merces eorum Alleluia.

[3] Euangelium secundum Matthæum Cap. X. In illo tempore dixit Jesus discipulis: Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum (usque ad) qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.

[4] Offertorium Nicander & Marciane, sanguine purpurati, cum Daria, Martyrii palma decorati, mentes nostras ad cælum efferte, o candidati Agni cruore, & in æternum Beati. Alleluia.

[5] Secreta Munera tibi Domine nostræ devotionis offerimus, in honoris augmentum, & gloriæ Martyrum tuorum, Nicandri, Marciani, & Dariæ: ut quos martyrii palma dignos effecisti, eorum meritis & precibus nos a peccatis omnibus eruas, qui cum Patre & Spiritu sancto vivis & regnas Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

[6] Postcommunio Felicissimi Martyres Nicander & Marciane cum Daria, nos fortes reddite contra hostes; & vesperi & mane, ne tempus breve creditum diffluat inane. Alleluia.

Oratio Præsta nobis quæsumus omnipotens Deus, intercedentibus sanctis martyribus tuis Nicandro, Marciano, & Daria, Fidei constantia prospera mundi despicere, & nulla ejus adversa formidare. Per Dominum Nostrum Iesum Christum.

DE S. MONTANO MILITE MART. TARRACINÆ ET CAIETÆ IN CAMPANIA.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De illius Martyrio & cultu: nec nisi sero scriptis Actis.

Montanus, miles Romanus Martyr in insula Pontia, Terracinæ & Cajetæ in Campania (S.)

G. H. & D. P.

Præclarus Martyr Montanus fidei suæ confessione urbem Romanam, patriam suam illustravit: e qua, post varia tormenta tolerata, [Loca, martyrio Sancti,] missus in exilium est in Pontiam, insulam maris Tyrrheni, e regione urbis Tarracinæ: in qua insula etiam exulem S. Silverium Papam, ac ærumnis confectum, Martyrem obiisse dicemus XX. hujus Junii. Verum cum hic & sanctitate vitæ & miraculorum fama emineret, Tarracinam ad urbem abductus est: [exilio, morte,] in qua & S. Flaviam Domitillam, cum suis eunuchis Nereo & Achilleo, longum pro Christo exilium tulisse retulimus ad diem XII Maji; imo & S. Epaphroditum ibidem a S. Petro Episcopum fuisse ordinatum, cum Martyrologio Romano, indicavimus XXII Martii. Ibidem autem S. Montanus, cum saxo alligato, in mare præcipitatus fuit, [& cultu illustrata.] & semivivus ad littora Pontiæ insulæ delatus, post mortuum resuscitatum, expiravit: cujus corpus postmodum in vicinam oppositi littoris urbem Cajetam delatum, religiosum nunc cultum obtinet.

[2] Memoria ejus continetur ad diem XVII Junii in Tabulis Martyrologii Romani his verbis: Tarracinæ S. Montani Militis, [Memoria in Fastis Romanis,] qui sub Hadriano Imperatore & Leontio Consulari, post multa tormenta martyrii coronam accepit. Asserit Baronius, in suis ad Martyrologium Notis, se Vitæ ejus Acta accepisse ab Ecclesia Cajetana, cum hoc exordio: Montanus miles & civis Romanus. Ita etiam Philippus Ferrarius qui illius meminerat in Nova Topographia, [& apud Ferrarium.] agens de urbe Tarracina, post longum elogium quod edidit in Catalogo Sanctorum Italiæ, id se profitetur sumpsisse ex antiquis lectionibus Ecclesiæ Tarracinensis, & monumentis Ecclesiæ Cajetanæ.

[3] Allegata a Baronio & Ferrario Acta, ex ejusdem Ecclesiæ Cajetanæ Codicibus accepit, nobisque Neapoli transmisit Antonius Beatillus, [Acta ex Ms. Cajetano dantur,] de Sanctorum Neapolitani Regni Vitis optime olim meritus. In his, post primam Romæ Confessionem, dicitur Montanus, jussu Hadriani Imperatoris, ex Pontiana sui exilii insula, ad novas quæstiones Terracinam adductus: sed cum iis circumstantiis, quæ satis ostendant, sequioris omnino ætatis & fidei esse omnia, dum Apostolorum discipulus, ad usque Hadriani imperium differtur, qui a die VI Augusti anni CXVII regnavit usque ad XII Iulii anni CXXXVIII; [licet fidei non magnæ,] & tamen in posteriori quæstione num. 13, sicut ante hunc annum, inquit, qui fuerunt Principes, intulerunt mihi pœnas multas: quasi qui sub pluribus corregnantibus primam sustinuerit quæstionem, & quidem ante unum dumtaxat annum. Atqui primi, jure pari regnantes Romæ, fuerunt Marcus Aurelius & Lucius Verus ab anno CLXI usque ad CLXIX, quo Verus obiit: Commodus autem patri Marco primum successit an. CLXXX idemque ecclesiis pacem mox reddidit; quamvis autem Nerone atque Cajo deterior, Christianis tamen semper bene usus est; ut ad horum sanguinem vindicandum visus sit Romanis Gentilibus immissus divinitus. [præsertim quoad tempus Martyrii,] Præterea immanis carnificinæ ordo, qualis hic describitur, sicut & colloquia Martyris cum Præsidibus, plane ad arbitrium conficta videntur, nec satis seculis istis conveniunt. Omitto paradoxiæ notas plures alias, quas per seipsum Lector observare poterit. Dum tamen aliud nihil suppetit dignum; & dum indicandus est fons elogii, Romano Martyrologio per recognitores Gregorianos inserti; cogimur in lucem proferre quod habemus. Interim vero S. Montani Matyrium, rectius forte ad Diocletiani ætatem transferendum, non audemus Hadriani temporibus adscribere.

ACTA
Exiguæ ætatis & certitudinis
Ex Ms. Ecclesiæ Cajetanæ

Montanus, miles Romanus Martyr in insula Pontia, Terracinæ & Cajetæ in Campania (S.)

BHL Number: 6011

EX MS.

CAPUT I.
Prior Montani Vita; fidei confessio coram Præside: hujus, Sanctum frustra torquentis, punita pertinacia.

[1] Montanus miles, & civis Romanus, passus est Romæ, & deinde in Tarracina civitate. In illis diebus militabat Regi terreno, postea effectus est miles cælestis, sicut dicit scriptura: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum vidibunt; Beati, qui Persecutionem patiuntur propter Justitiam, [Miles Romanus,] quoniam ipsorum est regnum cælorum. [Mat. 5. 10.] Tunc Beatus Montanus, qui jam per diversas civitates & vicos & prætoria missus fuerat, audiebat a sanctis a Apostolis verbum veritatis: quia quando ipse Dominus noster crucifixus est, multa mirabilia facta sunt, sol obscuratus est, & petræ disruptæ sunt, & Monumenta aperta sunt, & multa corpora dormientium surrexerunt; cœpit suam animam Deo commendare, & pertuciebat pectus suum, [edoctus, passionem Christi,] dicens voce magna: Vere filius Dei erat iste. Et post pusillum tempus recedens de militia sua, mox reversus est Romam in domum suam, quæ est in via Appia; & cœpit omnium b Sanctorum sequi passiones, & mirabilia quæ fiebant.

[2] Tunc cœpit sequi Dei præcepta, & accipiens Christi signaculum, [& baptizatus in virtute proficit,] totum se obtulit Deo; faciens eleemosinas, & ad pietatem animam suam adducens; & in castitatem corpus suum reducens, pure custodiebat conscientiam, eratque cælesti vita & omni in Christo moderatione ornatus & abstinentia: habebat quidem plenum vultum, moderatam speciem, decorum aspectum, & sensum humilem, sapientiam in passibili corpore, & inconturbatam animam. Hic itaque cum omnium infirmorum factus fuisset visitator, cæcorum, claudorum, dæmoniacorum, & variarum infirmatatum [curator]; agensque c Monachorum vitam, multos cœpit prohibere ab idolorum cultura, & seminabat ubique præcepta Domini.

[3] Hæc autem omnia venerunt in aures Judicis, & jussit sibi exhiberi eum. Octavianus itaque Præses dixit: Quid vocaris? B. Montanus ait: Venerabilis d in Domino. [adductus ad Octavianum Præsidem,] Præses dixit: Jam qui ante te fuerunt hoc nomine, male exierunt; Tu autem, dic nomen tuam, quid vocaris? B. Montanus respondit: Montanus vocor. Ait Præses: Cujus civitatis Montanus? respondit: Hujus civitatis Romæ. Præses dixit: Servus, an ingenuus? Montanus respondit: Servus eram prius peccati, & miles terrenus; sed postmodum pius Dominus Jesus Christus, ministerio Apostoli sui, dulciter me liberavit; prius quidem per spiritum & aquam, nunc autem per proprium sanguinem; [fidem profitetur] si tamen, consumatus fuero in Confessione, & theatrum martyrii consummavero. Præses ait: Propter quam ergo causam dereliquisti deos colere? aut quisnam de militia tua te solvit? Tunc Beatissimus Montanus respondit: Obsecravi fratres meos, & illi tulerunt omne pretium meum & facultates meas; dabant enim mihi annue, causa sumptuum, auri solidos centum, quos & ipsos expendebam in pauperes Dei; [& quietam vitam:] nunc autem precatus sum Dominum meum Jesum Christum, regem cælorum, & absolvit me de vinculis seculi vivum, & liberavit me de carnali militia, & donavit mihi spiritualem actum, ut quiete viverem, & glorificetur Deus in me peccatore.

[4] Præses dixit: Jam ergo vir venerabilis, & reverentissimus gloriosus consistens, obedi & sacrifica diis, & manduca de sacrificiis, ut consequaris vitam tranquillam, [legem Christi defendit:] antequam disperdatur juventus tua diversis pœnis. Sanctus dixit: Nemo potest duobus Dominis servire, quia singuli eorum contraria sibi sapiunt. Meus autem Dominus dux est sobrietatis, mansuetudinis, castitatis, pietatis, paupertatis omnisque modestiæ & humilitatis, quæ ducunt ad Dominum Jesum Christum & ad vitam æternam: Dii autem tui contraria sibi sapiunt, amatores sunt malitiæ, conturbationis, inquietudinis, avaritiæ, impitatis, & superbiæ, atque totius bonitatis adversarii. Dolorum consolatio, ac cogitatio hæc sunt; possunt ergo idolorum nunc opera exercere, & non potius sapere, quæ Dei mei sunt. Præses ait: Quid vero detestabile, sicut tu dicis, & contraria sapiunt dii nostri? & si Deus tuus, quem adoras, justus est, quomodo ergo gentilitas defensionem præbet Regibus sive Principibus? Quapropter quotidie mens exaltatur, & inhonestum minoratur. Tunc B. Montanus respondit: Vides ergo quia gentilitas contraria est Christianitati; continentiæ quippe impedimentum, sobrietatis damnum, prohibitio pietatis, [idolorum cultum confutat.] fidei alienatio, sensus obtusio, oculorum cæcitas, omnis disciplinæ & mansuetudinis interruptio, virginitatis corruptio, ventris & gulæ contumelia, paupertatis expulsio, avaritiæ desiderium, humilitatis sublatio, superbiæ dux, iniquitatis origo, animæ pollutio, turpe eloquium, excogitatio ac cultura idolorum est. Neque enim a verbis, neque a malis moribus, neque a vitiis retinet homines: sed totum eum ostendit nequam. Si jubes, ea quæ christianitatis sunt, dicam.

[5] Octavianus Præses dixit: Multum philosophatus es, & nihil dixisti: [Laudatus a decore corporis,] accede ergo & sacrifica diis, & gusta de sacrificii carnibus, & indulgebit tibi Deus, propter necessitatem legalem. Hæc fac, quia video te valde gracilem, & formosum, ita ut ipsi oculi tui Solis radii sint, & facies Triveæ, & totum nitidum corpus tuum, & placet in te tantam pulchritudinem esse: propter quod non potes pœnas sustinere; [invitat Præsidem ad Christi fidem:] quia venient in te amarissima tormenta, quæ non poteris sufferre, & cum confessus fueris, hoc facies. Montanus respondit: Si a me vis verum audire consilium, magis tu offer te Christo, & indulget tibi Christus meus, quia magnum Deum in vnitate cognovisti; si autem nolueris credere Regi tuo, non te tangent pœnæ; solummodo esto fidelis: non enim impedit nequitia Regum Christi pietatem.

[6] Præses ait: Forfices afferte, & dentes ejus excutite, [lingua obscissa loquitur,] & gladio linguam ejus præcidite inique loquentem, & Deos blasphemantem. Tunc quæstionarii fecerunt, quod eis injunctum fuerat, & absciderunt ei linguam. Beatus vero Montanas viriliter sustinebat propter Christi fidem, & ait ad Præsidem; Si credis eos deos esse, sine me ut confringan eos; & si vere Dei sunt, Adjuvent semet ipsos. Præses dixit: O malum caput! Tanta tormenta sustines, & quare tibi non subvenit Christus tuus? Montanus respondit: Non vides, o insensate, quia tormenta tanta intulisti mihi, & non me conterunt, sicut tu nosti: da ergo mihi potestatem, sicut dixi, ut conteram Deos tuos: & si quid mihi nocuerint, credam eis; si autem nocuerit tibi Deus meus, crede ei, quia vere ipse est Deus. Præses dixit: Habes potestatem adversus Deos nostros? Cœpit autem populus Romanus similiter sic clamare adversus B. Montanum, Habesne potestatem Deos nostros conterere? sed tenta, ut eis credas.

[7] Tunc Beatus Montanus his auditis, cursum arripuit; [idolum frangit,] & ubi venit ad templum Herculis, invenit ibi positam ad pedes ejus securim: & cum apprehendisset securim, confregit ipsum Herculem; & omnes gentium mensas, quæ erant ibi evertit; similiter & libationes eorum effudit; statimque dæmones; qui manebant in idolis, fugerunt, & quidam ex ipsis adhæsit Præsidi civitatis Romæ principalis: ceteri vero intraverunt in officiales Judicis, & omnes erant pariter multa insania latrantes. [& dæmones pellit,] Qui dum arriperentur a diabolis, quos Deos suos dicebant esse, cœperunt clamare, & latrare simul voce canina: Ut quid enim hunc nobis adduxisti, quem sciebamus Sanctum, verum servum Dei Montanum, civem Romanum, ut nos ante tempus ejiciat de habitaculis nostris? Tunc cœperunt se ante pedes B. Montani volutare, dicentes & confitentes: Scimus te quia servus veri Dei excelsi es, Montane. Tunc B. Montanus cœpit interrogare ipsos Diabolos, dicens: qua occasione habitatis in istis simulacris, & in aëre estis? Dæmones responderunt invenimus circumornatas statuas, [eosque cogit propriam malitiam fateri.] ubi non invocatur nomen Domini Jesu Christi nec signum ejus, quem vos adoratis crucifixum; invenientes etiam sacrificia & libationes, in nostro nomine posita, & invocantes nostra nomina diu noctuque: & cum invenerimus homines qui sunt vobis similes, habentes signum Christi, sed ficte, recedentes a Dei sui Misericordia, & ad nostram miseriam accedentes, intravimus in eos, dum nos ipsi non habemus misericordiam.

[8] Tunc Præses, his auditis a diabolis, dixit: Phantasias fecit, atque illusit sensus nostros. Tunc erat quidam homo nomine Aphrodisius qui dixit: [post Aphrodisii Christiani linguam excisam] Magnus est Deus Christianorum & nulla est apud eum phantasia, nec dolus: noli ergo adversus Deum præsumere ne quid tibi deterius contingat. Octavianus Præses dixit: Jubeo protinus amputari linguam tuam ut non loquaris, miserabilis. Montanus vero ait: Gratias tibi, Domine Jesu Christe, quia in obsequium mihi dedisti & alium fratrem, quem tibi acceptabilem facias. Cum ergo incideretur Aphrodisii lingua, B. Montanus suspiravit cum gemitu ad Deum: [excæcatus Præses,] & statim manus Domini facta est in Præsidem participem diaboli: & dissolutus per defectum, factus est cæcus. Et cum vidisset eum Aphrodisius non videntem lumen, cœpit exclamare voce magna: Justus es Domine & rectum judicium tuum! Tunc Præses videns sese excæcatum, cœpit clamare voce magna: Domine mi, frater Aphrodisi, jam sentio, quod Dei virtus est hæc: Interroga fratrem tuum Dominum meum Montanum, ut oret pro me: quia multum laborat anima mea in hac nocte, quia multum iniqua egi in servos Dei. Tunc Aphrodisius civis Romanus ait: Non dicebam tibi, Noli hæc agere? [petit pro se orari:] manus tuas noli injicere in servos Dei, quia Deus noster verus & justus est, & ideo me indignum vides incisa lingua loquentem tecum modo. Præses dixit: Frater Aphrodisi, non solum oculos perdidi, sed & cor meum, & viscera mea pessime cruciantur. Tunc Aphrodisius dixit; Si vis misericordiam consequi, crede in Deum meum, & non in lapidibus vanis & miserabilibus, qui nec sibi nec aliis possunt juvare: oculos habent, & non vident; aures habent, & non audiunt; nares habent, & non odorant, manus habent, & non palpant; [& misere moritur,] pedes habent, & non ambulant; nec clamat in gutture suo, neque enim est spiritus in ore ipsorum. Præses autem torquebatur, in quo nulla erat misericordia, nisi mugitus in domo Præsidis. Et cum obduratum esset cor Præsidis per diabolum, sic in ipsa pœna e expiravit; momentoque Diabolus eum lucratus est; & perdidit misericordiam Dei, & SS. Montani, & Aphrodisii. Post hæc S. Eusebius f pene omnia de urbe Roma, atque tota Italia martyria conscripsit.

ANNOTATA D. P.

a Apostoli quidem a Græcis vocantur primorum Apostolorum discipuli: sed dum Latinus Scriptor est qui hic loquitur, videntur omnino ex mente Auctoris, tempora omnia confundentis, SS. Petrus & Paulus intelligi.

b Potissimum intelliguntur Martyres, sub Trajano decessore Hadriani passi.

c Præmature hic inducitur mentio Monachorum.

d Suspicor primitus scriptum fuisse, Christianus nominor: quid enim huc facit Τὸ Venerabilis? aut quomodo huic congruit sequens replica Præsidis?

e Plane contraria apud Ferrarium leguntur his verbis: Octavianus … a Montano curatus est, postquam in Christum pœnitens credidisset.

f Intelligitur haud dubie Eusebius, Cæsariensis in Palestina Episcopus, passim in multis Martyrologiis Sanctus habitus propter operam Ecclesiæ navatam in conscribenda Historia Ecclesiastica, & conquirendis Martyrum Actis; ex cujus etiam colectaneis præsumitur acceptum vetustissimum illud, quod Hieronymianum dicimus; in quo tamen nihil de hoc Montano. Quia autem Eusebii Sanctitas merito vocatur in dubium, ideo Baronius existimat pro Cæsarea Cappadociæ, cujus Episcopus Eusebius vere sanctus fuit, Cæsaream Palestinæ obrepsisse.

CAPUT II.
Iterata confessio, tormenta, miracula.

[9] Tunc Adrianus, cum fabricatum fuisset palatium, & hoc dedica-re voluisset; & illud ritu nefario [facere] cœpisset sacrificiis idolorum atque dæmoniorum; ab his qui in idolis habitabant cœpit flagitare responsa: & responderunt dæmones, & dixerunt: [Obmutescunt dæmones;] Montanus vir Dei laniat nos quotidie invocando nomen Domini Dei sui; iste si non fuerit sublatus de medio, ubicumque invocati fuerimus, beneficia præstare non poterimus, quæ petitis. Tunc Adrianus jussit eum teneri. Et eadem media nocte ei infans, non plusquam quatuor annorum apparuit (ipse enim Dominus noster descendebat cum Angelis suis ad S. Montanum Martyrem) & pulsavit latus ejus, [& a Christo confortatus Montanus;] dicens: Montane, habe in te gratiam meam: ego semper tecum fui & sum, quia multum adhuc habebis confiteri, & multas pœnas tibi proponere habent. Et quid dicam tibi? per metipsum jurabo & per dexteram, quia nihil prævalebunt Principes, & potestates, & Reges terræ adversus te, & multa Mirabilia per te ostendere habeo in gentibus, qui me non noverunt, & in Regnis quæ non invocaverunt nomen meum, aut misericordiam. Esto fixus in me, (& hæc dicens Dominus ad S. Montanum, tetigit eum) confortetur cor tuum in me, & esto firmus; & ascendit Dominus in cælum ad Patrem cum Angelis suis.

[10] Tunc sanctus cœpit clamare clara voce dicens, Beati qui credunt in Christum: & qui fidem suam ipsi committunt, ipsi vere sapientes sunt. [multos convertit:] Cumque hæc & his similia diceret, ingressi sunt quidam viri Romani ad Adrianum, circiter mille, & dixerunt ad eum: Quidam homo, nomine Montanus, præ foribus vociferatur, laudans & benedicens nomen, nescimus cujus Jesu Christi, & multi jam crediderunt in ejus prædicationem. Tunc Adrianus Imperator jussit Præsidi, ut sine aliqua excusatione ad Christi Martyrem Montanum dirigeret, & arctius cum discuteret. Tunc Præses abiit ad Sanctum, & cum jussisset eum introduci, intromisso eo, dixit: Quid est Montane, quod præ foribus loquebaris? Sanctus respondit: Laudabam Christum feliciter, quem ante hos annos, cum militarem terreno Principi, denegabam. Dixit ad eum Præses: Miror te, vel ipsam frontem tuam, qui non erubescis istum nominare: quia quicumque eum nominat, persequitur [eum Imperator] usque ad mortem. [rursus Christum confitetur,] Dixit ad eum Montanus: In hoc apparet Dominus, qui jam me convertit ab errore, & induxit me in viam rectam, & fecit me cognoscere quia est verus Deus. Dixit ad eum Præses: Omnes in sapientia & in sensu crescunt, ut ex sapientibus sapientiores fiant; tu autem ex sapiente insipiens factus es. Insipiens enim ais Deum esse, qui a Judæis crucifixus est, ut ab ipsis Christianis audisti. Dixit ad eum Sanctus: Hunc crucifixum audivi, & in errorem lapsus putabam Dominum non esse, & blasphemabam quotidie die noctuque nomen sanctum suum: nunc autem pœnitentiam de præteritis criminibus & blasphemiis ago, & hunc Dominum meum confiteor. Dixit ad eum Præses: Dic mihi, quando factus es Christianus: quia ante annum, illum Christum denegabas? S. Montanus ait; Ipsa hora, quando Christum confessus credidi, tunc sensi me Christianum esse effectum, & ideo, sicut ex toto corde meo renuntiavi idolis vanis & mortalibus, ita ex toto corde meo, immortali Christo Dei filio credens, modo prædico nomen verum, nomen sanctum, nomen immaculatum, nomen in quo nulla dissimulatio est, nulla iniquitas quæ in idolis regnat.

[11] Præses ait: Ergo iniquitas est in Diis nostris? Dixit ad cum Sanctus: Ergo non regnat impostura in istis omnibus simulacris, quæ homo dolavit in ligno & ex ære conflavit, & limavit in ferro, [irridet idola,] & constabilivit in plumbo, quæ canes nocte custodiunt, quæ araneæ texunt, quæ intra cavum humore plena sunt. Mentior si ista probare non possum; sed quia non mentior, justum est ut tu veritati consentias, & a falsitate animum tuum revoces. Dignum enim est, ut qui alios judicas mentientes, [& suadet Præsidi fidem Christi.] te ipsum judicare non possis, nisi a mendacio te auferas, & ad veritatem quæ Christus est te convertas. Præses dixit ergo Dii nostri nec sunt veri, nec vivi? Sanctus dixit: Idolorum effigiem videmus, sine auditu, sine gressu, sine adoratu; Deus autem vivus est invisibilis. Isti enim custodiuntur, ille autem custodit. Si ista non est veritas, convinci debeo ratione: si autem de potestate agitur, constat te ratione superatum.

[12] Præses dixit ad eum; Sicut ego video, infelix es, Montane, & mala morte interire desideras: & Montanus dixit: Ego multa bona invenire desidero. Præses dixit, scias tu Montane, quia si in ista stultitia perservare volueris; primum tibi adhibeo diversa supplicia, & sic te interficiam crudeliter. Sanctus vero Montanus dixit; Et ego desidero pati, sicut ante hunc annum qui fuerunt a Principes, intulerunt mihi pœnas multas nihil mihi nocuerunt, [minas tormentorū spernit:] quia desidero coronari a Domino meo Jesu Christo. Dixit ad eum Præses, b consulere te ipsum oportet, quia multi criminosi & stulti [mortem] incurrerunt. Montanus dixit: Summa sapientia hæc est ut philosophiam generem de omnibus cruciamentis tuis, ut nihil penitus timeam. Nec irrationabili consideratione defendisse me approbor, cum omnibus in terra lætantibus præpono perpetuam vitam. Præses dixit: Ergo magis tormenta eligis, quam requiem; & mortem, magis quam vitam desideras. Montanus dixit: Ego ista tormenta non timeo, nec mortem perhorresco; sed illa tormenta timeo, qui finem non habent; & illam mortem pertimesco, quæ æternas habet tenebras. Istæ autem pœnæ, quas tu potes inferre, brevem finem accipiunt: tormenta vero quæ idolorum cultoribus irrogantur, acrius desæviunt, & finem nullum invenient.

[13] Præses dixit: suspendatur in equuleo, vir desertor Montanus, ut verba ista acrioribus verberibus derelinquat. At ubi in equuleo suspensus est dixit; [in equleo suspensus] Ecce modo bis confiteor, & bis Martyrizabor quia in cruce levatus sum (Equuleus enim factura similitudinem Crucis gerit) gratias tibi ago, quia me in signo tuo levari permisisti. Præses dixit ad eum: Infelix, parce carnibus tuis. Cui sanctus ait: Infelix, tu debes parcere animæ tuæ: ego enim carnibus meis temporaliter non parco, ut animæ meæ in æternum parcatur. [ungulis laceratur & lampadibus uritur.] Tunc nimio furore commotus est Præses, & jussit ungulis latera ejus attrectari & ardente lampade corpus ejus exuri. Sanctus vero Montanus nihil aliud in tormentis clamabat, nisi hoc tantum; Christe fili Dei vivi, te confiteor, te cognovi: tu es salus mea, tu es protextor meus, conjunge me etiam in numero Sanctorum tuorum: & hæc dicens erat constans in virtute, ut non putaretur ipse pati, aut torqueri, tortoresque & ipsa tormenta jam deficerent.

ANNOTATA D. P.

a Si sub Commodo Imp. res acta scriberetur, possent hic intelligi ejus pater & patruus, M. Aurelius & Lucius Verus, Christianorum persecutores.

b Scriptum erat, Consolari.

CAPUT III.
Exilium in Pontiam, obitus, depositio.

[14] Tunc Præses, nutu Dei, qui servum suum volebat plus martyrizari, & confiteri Jesum Christum, [ininsula Pontia exul] jussit ut B. Montanus ex urbe ejiceretur, & pernoctarent milites cum eo in insula Pontiana; ubi tantum pateretur, & nihil ei daretur, nisi modicus panis ad vesperum. Sed misericordia Dei extitit ei præparata in insula Pontiana, quia invenit ibi hominem, nomine Maxentium cum filia sua Margarita, qui cœperunt ei occurrere, & offerre, ei panes mundos. Quibus B. Montanus Martyr Christi dicebat: Habete gratiam Domini nostri Jesu Christi qui me per vos saginat quotidie. [sancte degit,] Præses autem qui Beatum Montanum miserat in exilium, intra sex dies elefantiosus factus, in vermibus expiravit. Sanctus autem Montanus, cum esset jejuniis & orationibus intentus, diu, notuque versabatur in Scripturis sanctis. Cumque ita in suo exultaret exilio, contigit, ut Virgo Christi Margarita, quæ erat sponsa terreni hominis fieret per B. Montanum Christi sponsa. Tunc cœpit de B. Montano exire ejus opinio per totam provinciam, & de ejus magnalibus; ut siquis eum in oratione sua habuisset vel haberet in mente, [& miracula patrat,] videret magnalia & mirabilia per orationes ejus. Ideoque in insulam deferebantur ad eum infirmi, qui a medicis desperabantur, & lunatici, & dæmoniaci pleni spiritibus immundis, qui omnes salvi revertebantur, credentes in Christum per B. Montani orationes.

[15] Cumque hæc agerentur in insula Pontiana, fecerunt suggestionem de eo Consulari Leontio a Pontifices; & misit qui eum cum festinatione adducerent de insula Pontiana, [aductus Tarracinam] ut videret, si sacrificare vellet. Itaque cum abiissent milites per naviculam, comprehenderunt S. Montanum, & ejecerunt eum ab insula Pontiana, & imposuerunt in naviculam ferro colligatum. At ubi perduxerunt eum in civitatem Tarracinam, sub voce præconia interrogavit eum Consularis, dicens: Quid vocaris? Sanctus respondit: Montanus vocor. Consularis dixit: Servusne es, an ingenuus? Montanus dixit: Servus sum Domini mei Jesu Christi. Tunc impiissimus Consularis Leontius jussit eum in Secretarium, [tormentis affligitur] quod est in medio foro Tarracinæ civitatis, duci, & diversis generibus plagarum vexari, & in equuleum postea levari, & lampades ardentes ad ejus latera opponi, & interrogabat eum, si thura incendere vellet. Respondit S. Montanus, & dixit Consulari; Miser & infelix, si non recesseris a cultura dæmonum, cum ipsis arsurus eris in perpetuum. Tunc vocavit ad se Consularis Scribam hominem suum, nomine Pergentium, & dixit ei: Montanum, [in trochlea extensus.] perfidum & malum caput, jubeo cum omni celeritate duci ad templum Herculis, ut ibi capillis suspendatur. Cumque id factum fuisset, & nullo pacto servus Dei Montanus ejus minis atque terroribus consentiret, jussit circa Herculis templum stipitem figi, & ibi ad troclean extendi B. Montanum, & fustibus macerari, & in pectore pungi.

[16] Post septem vero dies, idest in die octava martyrii sui, [liberat Margaritam obsessam,] cum hæc agerentur in civitate Tarracina, erat Margarita, filia Maxentii in insula Pontiana; quæ jam per annum a dæmonibus vexabatur. Hæc ad ejus famam irrupit, & provoluta est pedibus S. Montani cum patre tuo, dicens: Respice in me peccatricem, miserere, ignosce necessitatibus meis. Quid avertis oculos? quid rogantem refugis? Noli me despicere, sed miserere animæ meæ, & salva me, ut ancilla Christi sim. Tunc B. Montanus levavit oculos suos ad cælum, & lacrymis perfusus benedixit eam, & expuit in faciem ejus, Salvatoris exemplo: statimque virtute Domini liberata est Margarita, & cœpit omnipotenti Deo gratias referre, quia per famulum suum Montanum curata fuerat. Tunc B. Montanus dixit: si ego verus Christi servus sum, & firma sunt omnia quæ ex ore meo exierunt & Christi Sponsa Margarita audivit & credidit; jubeat Dominus Iesus Christus, ut vera Sponsa vera martyr Christi effici mereatur. Tunc cœpit Margarita clamare clara voce, dicens: Beatus es tu, & Beatus sermo oris tui, & beati qui crediderunt per te Christo filio Dei vivi; quia quæ per diabolum tenebar, per tuam precationem salva facta sum. Ad quam B. Montanus dixit: puta dignitatem tuam, & incipe esse cum Christo, [& Christi sponsam facit.] & credere in eum, qui unicum filium suum passioni & morti tradidit, ut nos a passionibus æternis, & morte perpetua liberaret. Et cum hæc B. Montanus diceret, tunc pater Margaritæ provolutus pedibus S. Montani, cœpit ei dicere: Lucretur animam meam Christus per te. Et dixit ad eum B. Montanus: Diabolus, quem antea adorabatis, nec Dominus noster, nec creator esse dignoscitur, Deus autem, Pater & Dominus noster esse comprobatur. Et orare cœpit cum lacrymis, statimque divinus aspectus apparuit, cujus vox melle dulcior dicebat ad Virginem Christi Margaritam: Virginitas gemma est pretiosa; Virginitas manus est optimum; & quantum cognoscis te plus habere per martyrem meum Montanum plus debes custodire ne perdas. Et ego vos non desero: & quidquid petieritis dabo vobis: exaudiam vos, & perducam ad coronam martyrii. Tunc omnes cœperunt adorare Christi Sponsam cum patre suo, quos ambos Dominus noster Jesus lucratus est per famulum suum Montanum.

[17] Qui cum diu moraretur in carcere, quoadusque iret relatio, & rediret responsum; excepit sententiam, [cum saxo præcipitatus in mare,] ut, ligato saxo circa collum ejus, in mare præcipitaretur. Tunc impiissimus Consularis fecit eum præcipitari, & colligato saxo præcipitatus est in medio maris sanctus Dei Montanus. Eadem hora intonuit Dominus, & tonitrua, & fulgura & grandines supervenerunt, ut præ timore multi in facies suas caderent. Tunc descendit Dominus ad Martyrem suum cum exercitu Angelorum psallentium, & viginti quatuor seniores, & duodecim Apostoli supportabant corpus B. Montani. Lapis vero, qui ei ligatus fuerat, factus est salientis b ante faciem Domini. Et ubi provenerunt ad insulam Pontianam, invenerunt a Domino ibi præparatum lapidem magnum ad litus, in quo reposuerunt eum semivivum. In eo autem loco, ubi positus est, invenerunt eum aliqui navicularii, qui existimarunt eum certissime esse c navicularium, & copiosam habere pecuniam, [divinitus deponitur in littore Pontiano] congregatis triginta quinque hominibus, qui in eodem loco manebant, cogitaverunt eum lapidare. At cum cœperunt lapides jactare, tunc manus Domini, & S. Montani facta est super eos; & alii ex eis cæci facti sunt, alii a dæmonibus comprehensi, aliorumque manus & brachia facta sunt arida. Nec habentes auxilium, præ timore & tremore, voce ululationis dicebant: Hic homo justus nobis videtur, & ipse est, qui confessus est nomen Filii Dei. Et cum hæc dicerent, facta est vox Domini de cælo dicens: Hic est Martyr Montanus, in quo sic complacui cum Angelis meis; & in nullo eum volo contristari, in quo sic Pater meus, & ego lætamur. Et quia hæc de Martyre Dei alii viderunt, alii non; facta est inter eos maxima dubitatio in insula Pontiana.

[18] Cumque hæc agerentur, ut nulla incredulitas esset de Christi Martyre, [mortuum resuscitat] in eadem insula Pontiana puer anniculus mortuus est, & adductus est ad B. Montanum a parentibus suis. Qui projecerunt eum ad pedes ejus, dicentes, & clamantes: Obsecramus te, per clementissimum Deum, ut reddas nobis unicum filium nostrum, & ostendas virtutem Dei, & tuam, quæ est in Sanctis Dei. Tunc oravit B. Montanus, & dixit: Deus Abraham, Deus Isaac, & Deus Iacob, ecce nunc tempus est, ut virtus tua manifestetur. Neque hoc impossibile est, & fidele promissum a te habemus, quod petentes omnia impetrant. Et ego credo, quod quidquid a te peto, non me fraudabis. Et statim oculos in cælum defigens unius fere horæ spatio, facies ejus mutata est ut nix; & dixit ad corpus mortui: Tibi dico, terra arida; in ejus nomine, qui quatriduanum Lazarum resuscitavit, & tibi nunc imparat, surge super pedes tuos. Et cum hæc diceret, surrexit mortuus, & cœpit clamare: O acceptabilis oratio, & immaculata virginitas, quæ est in sancto Dei Montano: & nolite dubitare, increduli, Deo, [& subito expirat,] quia unus, & sanctus est. Tunc cœperunt clamare omnes de eodem loco: Unus Deus est, Pater, & Filius, & Spiritus sanctus, qui est in secula seculorum, Amen. statimque vox in eis facta est, dicens: Credidi propter quod locutus sum: & subito B. Montanus reddidit spiritum in pace. Tunc viri Christiani, & omnis ætas infantium & mulierum; levantes corpus B. Montani martyris, sepelierunt illud juxta litus in crypta, sub die quinto decimo Kal. Julias, depositumque est corpus ejus in pace, ad laudem, & gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre, & Spiritu sancto vivit, & regnat in secula seculorum, Amen.

[19] Post multum vero temporis Caietani d cives, divino admonitis, transtulerunt corpus ejus in civitatem Caietam, & sepelierunt illud in ecclesia antiqua, [& Caieta deponitur.] sub nomine Sanctorum Martyrum Quirici e & Julittæ, in altari majori, ubi aliquando scaturivit manna.

ANNOTATA D. P.

a Scilicet Idololatrici, delatores Christianorum: malui enim Pontifices scribere, quam Pontifici, quod erat in Ms. & debuisset intelligi de Consulari.

b Nescio quid hic deesse aut corruptum suspicer. Emendet per conjecturam cui idonea aliqua suppetet ratio.

c Fortassis nummularium: huc enim inclinat suspicio pecuniæ apud Sanctum inveniendæ.

d In eodem Ms. dicitur corpus postea Tarracinam translatum, Ughellus tamen tomo I. Italiæ sacræ columna 580, recenset corpora Sanctorum Caietæ asservata, absque mentione S. Montani.

e De SS. Quirico & Julitta passis sub Diocletiano egimus die præcidenti.

DE SANCTA DIGNA-MERITA CUM FILIIS DUOBUS,
MARTYRIBUS BRIXIÆ IN ITALIA.

SYNOPSIS HISTORICA.
Eorum præsens cultus; nomen Lavelongæ familiæ gratis insertum.

Digna-merita Martyr Brixiæ in Italia (S.)
Duo filii Martyres Brixiæ in Italia (SS.)

G. H. & D. P.

Bernardinus Faynus in Martyrologio Sanctæ Brixianæ Ecclesiæ, quod jussu marini Joannis Georgii Episcopi editum habemus anno MDCLXV, ad hunc XVII Junii prætitulatos Martyres refert cum hoc elogio: Decimo quinto Kalendas Julii Brixiæ S. Digna-merita, cum duobus filiis, in ecclesia S. Aphræ. Hæc sub Hadriano Imperatore pro Christi nomine multis vexata suppliciis, [Notitia ex novo & veteri Mrlio Brixiano:] cum palma Martyrii ad cælos evolavit: & filii ejus e fenestra dejecti, matrem cum palma prosecuti sunt. De ea inquit in Notis, Martyrologium vetus Brixianum manuscriptum, ubi passa dicitur sub Hadriano Imperatore, & apud SS. Faustinum & Jovitam ad Sanguinem sepulta. In libello Martyrii Brixianorum collectoribus Paulo Bonifacioque de Borellis & Archangelo de Curno, habetur, hanc & duos ejus filios sub majori ara in inferiori ecclesia S. Aphræ (ex translatione) sepultos fuisse. [corpora ad S. Afrani, M.] Idem Faynus in Cælo sanctæ Brixianæ Ecclesiæ Catalogo 4 num. 8 asserit Ecclesiam S. Aphræ ab ejus vetustissimis primordiis. S. Faustini ad Sanguinem fuisse vocatam, eamque duplicem esse; quarum inferior est cum tribus altaribus, ubi parochialia exercentur; alia superior, quæ habet altaria novem, plena Ossibus Sanctorum, & Cathedram Abbatialem Canonicorum Regularium.

[2] De ipsa translatione corporum ad ecclesiam S. Afræ, si non habentur documenta antiqua, præsumam libens, [Tempus martyrii incertum.] haberi traditionem, cui fides dari haud imprudenter possit. Quæritur interim, quod nostra refert, argumentum, ex quo possit debeatque præsumi, ad Hadriani Imperatoris tempora referendam ejusmodi Passionem; maxime per varia supplicia, mortem prægressa, finitam. Etenim facilius factum crediderim, ut matrem & liberos, irrumpentes in domum satellites, præcipitarint sub Maximiano & Diocletiano. Vetus Martyrologium Brixianum, quod allegatur, superioris seculi est. Libellus Martyrii supra allegatus, prodit suorum Auctorum levitatem, cum asserit, prætitulatos Sanctos, ex præclara de Lavelongis familia fluxisse. Gratulabor Lavelongis, si videro eorum originem & successionem sursum eductam ad annos quadringentos aut quingentos: ulterius si ascendere velint, vereor ne ipsa quæ assumentur argumenta ad anteriora tempora stabilienda, imbecillitate sua evidenter probent vanitatem causæ, multis hoc tempore communis in Italia; ubi vix ulla nunc familia est alicujus nominis, quam adulatio non extulerit ad tempora, multo quam probare ipsa solide possit, antiquiora.

[2] Si dicam, recentioris formæ nomen videri, ut est Lavelongi; [familiæ nomen gratis confictum] respondet vindex ineptiarum istarum, veteribus familiis nova sæpe aptari nomina. Tum porro si quæram qua ratione probet revera tam vetustam familiam esse quæ nomine recentiori censetur, quodque illius olim nomen fuerit, ad quod per tot secula ascendatur absque medio; manebit magis mutus quam piscis; solumque clamitabit injuriam fieri nobilitati, cui non criditur, ostentanti scilicet origines commentitias, & hoc vel superiori seculo primum excogitatas. Equidem ut asserenti corpus S. Dignæ-meritæ, & corpora filiorum, sub altari collocata haberi, haud ægre credam, quia rem dicet manibus ipsis palpabilem; ita si asserat, simul cum illis repertam notitiam, lapidi aut pergameno inscriptam, qua dicuntur ex Lavelongis fluxisse; incipiam rem totam habere de fictione suspectam, & vacillabit apud me fides, adhibita primæ assertioni (qui plerumque est fructus nimiæ ad anteriora extensionis) & dubitabo an qui ejusmodi scripturam, nulli prudenter credibilem finxit; non etiam supposuerit altari isti ossa, undecumque sumpta.

DE SANCTIS MARTYRIBUS ROMANIS
QUIRIACO, BLASTO TRIBUNO, DIOGENE, ÆNA, NICANDRO, DOROSTOLO, EUSICIO, AQUILA, CANTIANO.
ET ALIIS DUCENTIS SEXAGINTA DUOBUS.
ITEM LONGINO ET JOANNE PRESBYTERO,

SYLLOGE HISTORICA.
Notitia eorum ex Martyrologiis Actisque SS. Marii & Marthæ: Corpus S. Blasti & duorum Sociorum Lucam translatum.

Quiriacus, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Blastus, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Diogenes, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Ænas, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Nicander, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Dorostolus, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Eusicius, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Aquila, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Cantianus, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Longinus, Martyr Romæ via Salaria (S.)
Joannes, Martyr Romæ via Salaria (S.)

G. H. & D. P.

Vetusta Martyrologii Hieronymiani apographa hunc XVII diem Junii ab hisce Sanctis auspicantur. Antiquissimum Epternacense sic habet XV Kalendas Julii, Romæ Cyriaci, Blasti, [Cultus sacer in antiquis fastis,] Diogenis, Nicandri, Dorostoli, Jusici, Aquilæ, Cantiani. In Lucensi Ms. leguntur nomina Quiriaci, Blastri, Nicandri, Ænæ, Dorostoli, Isicii, Aquilæ, Canti, Cantiani & Cantianæ. Hisce palestra Roma præponitur in apographo Blumiano, cum pleno consensu aliorum: eosdem autem apographum Corbeiense Parisiis excusum ita proponit: Romæ Quiriaci, Blasti, Nicandri, Enodorostoli, Isici, Aquilæ, Canti, Cantiani, Cantianellæ, Proti. Seorsim post alios habetur, Romæ Diogenis. & in jam allegatis Cobeiensi, Blumiano, & Lucensi. Ms. antiquum Reginæ Sueciæ ista profert: Romæ, via Salaria veteri, natalis S. Quirici cum aliis octo: quorum septem suis nominibus proposuimus ex apographo Epternacensi, octavum vero Ænam ex aliis adjunximus. In Ms. monasterii S. Cyriaci, alibi apud Baronium laudato, ista leguntur Romæ Quiriaci, Blasti, Nicandri, Diogenis. Ms. Tornacense S. Martini ista habet: Romæ, ad septem columnas, passio SS. Quiriaci, Blasti & Diogenis. Ms. Casinense. Romæ Quiriaci Blasti, Diogenis. Ms. Trevirense S. Maximini: Romæ Quiriaci, Nicandri, Eusæ, Dobostoli, Blasti, Diogenis. Ms. Aquisgranense: Romæ Diogenis, Blasti & Vinicandri, Quiriaci. Mss. Florentina bibliothecæ Medicææ & Senatoris Strozzii: Romæ natalis S. Quiriaci: item Romæ via Salaria ad septem columnas natale S. Diogenis, viri virtute & sanctitate clarissimi. Verum alii ibidem dicuntur Ravennæ cum aliis coronati his verbis: Ravenna SS. Froni (seu Frotoni) Candri, Blasti, Nicandri, Ænæ (seu Ahenæ) Dorostori, Iphici, Cantini, Cantiani, Cantianillæ. Ms. Richenoviense, Romæ Diogenis, Quiriaci: & in Ravenna Fronii, Blastini. Hieronymus Rubeus lib. 2 Historiæ Ravennatis pag. 45 ex vetustis Martyrologiis ista refert: Ravennæ sanctorum Martyrum septem fratrum, Nicandri, Cardri, Blastri, Dorostri, Phionis, Ahenæ atque Yphici.

[2] Mss. Augustanum, Gellonense, aliquod S. Galli, [Adjuncti 262.] & aliud Parisiis a Philippo Labbe nobis submissum ista habent: Quiriaci, Cantiani, Marini, Mart. Romæ Diogenis, Blasti, & aliorum ducentorum sexaginta duorum Martyrum. Ms Trevirense S. Martini: Romæ Diogenis & aliorum ducentorum sexaginta quatuor. Grevenus in Additionibus ad Usuardum: Item Sanctorum Dagenis, Blasti, Canciani. Romæ Diogenis & aliorum ducentorum sexaginta quatuor. De hisce anonymis Martyribus primo loco agunt Usuardus, Ado, aliique recentiores cum hodierno Martyrologio Romano, in quo parenthesi inclusa inseruntur. Romæ natalis Sanctorum ducentorum & Sexaginta duorum Martyrum [qui in persecutione Diocletiani pro fide Christi necati] positi sunt via Salaria veteri ad Clivum Cucumeris: quem locum hodie Periolum dici credunt aliqui apud Piazzam in Sanctuario seu Martyrologio Romano. In Ms. Bruxellensi S. Gudilæ Et Romæ passio SS. Diogenis & Quiriaci. Ita alii supra attribuuntur viæ Salariæ veteri, de qua agit Aringhus lib. 4 Romæ subterraneæ cap. 27 & 28. Qui in aliquibus Mss. adduntur Cantius Cantianus & Cantianilla huc non spectant, adjuncti forsan ab aliis qui loco Aquilæ legerunt Aquileiæ ubi dicti Martyres passi sunt XXXI Maji, quando de iis egimus. De iis, qui Ravennæ tribuuntur illos sic poni puto, ut videantur aliunde additi Phion & Fronus seu Fronius aut Frotonus. Yphicus videtur aliis Isicius & Eusicius dici. Nomen Candri adjunctum videtur corrupte ex voce Nicandri, & sic repetitum, quod inadvertenter factum arbitramur. Si quis certiora suggesserit, gratiam apud ipsos Sanctos inibit, & nos grato animo acceptabimus.

[3] [Lucæ in ecclesia S. Justinæ,] Joannes Maria Florentinus Lucensis, a cujus singulari eruditione habemus vetustissimum Occidentalis ecclesiæ Martyrologium quod Hieronymianum appellamus ad præcitata Mss. collatum Notisque doctissimis illustratum paulo postquam ejus humanissimo hospitio usi in Belgium reverteramus, misit nobis Vitam S. Silai, de quo igimus XXI Maji Lucæ editam an. 1662, ubi cap. 12 agit de monasterio S. Instinæ, deque S. Silai & aliorum Sanctorum Reliqun ibidem asservatis: & pag. 79 asserit, quod in ecclesia interiori asservantur tria Sanctorum Martyrum corpora, una cum Inscriptione, characteribus seculi X satis barbare exarata, cujus (utpote propter vetustatem non amplius legibilis) duplex hoc inveniatur transcriptum.

[corpora SS. Blasti Longini & Joannis.] ✠ Breve recordationis facio ego Inghizzo, de corpora quæ tulit de cœmeterii S. Ermen; & isti Sancti quæ abit nomen Blastus & Longinus & Jo… s Martyr, ad via Salaria, da porta Pinciana.

✠ Breve recordationis facio ego Igizo de corpora Sancti, quæ tulit de cœmeteria Sco Ermen: & isti Sancti avevit nomen Blastus, & Longinus, & Joannes Martyr, ad via Salaria de porta Pinciana. Quæ sic videntur ad Grammaticæ leges revocanda

Ego Inghizzo (vel Igizo) facio Breve recordationis de corporibus Sanctorum, quæ tuli de cœmeterio S. Hermetis via Salaria ad portam Pincianam: & isti Sancti habebant nomina, Blastus, Longinus, & Joannes, Martyres.

[4] Nullum illi peculiarem cultum habent in dicto monasterio; [Prior via Salaria sepultus cum 260 martyribus,] & si haberent aliquo certo die, is potius censendus esset Translationis, quam Passionis. Hanc enim singuli potuerunt diversis diebus sustinuisse, corporibus in unum, quod nominatur, cæmeterium successive delatis. Cum autem Ms. Reginæ meminerit Viæ Salariæ, & Malmesburiensis lib. 4 Historiæ Anglorum de tertia porta urbis Romanæ (Pinciana hæc est, licet ipse Portitianam scribere videatur) cum, inquam, de tertia Porta dicat, quod inde ducens via, eodem modo appellata, cum pervenit ad Salariam nomen perdit; & ibi prope in loco qui dicitur Cucumeris requiescunt Martyres Festus, Joannes, Liberalis, & in uno sepulcro CCLX, & in altero XXX; Diogenis, Blastus, Lucina: verosimile fit, eumdum hunc esse Blastum, quem Martyrologia nominant cum. CCLX sociis; quique translatus Lucam sit, cum SS. Longini & Joannis corporibus. [a Joanne Præsb. hic forte nominato,] Et de Longino quidem nihil occurrit quod conjectari quis posset: Joannes vero Presbyter, qui illos aliosque plures Martyres sepelivit, potest ipsis postea fuisse comumulatos, uti divinat Florentinius. Sed nescio quomodo hunc ipse referat ad tempora Juliani Apostatæ. Illi certe, de quibus Martyrologia, passi sunt circa annum CCLXX, sub Claudio Imperatore, integro seculo prius quam Julianus ad Imperium perveniret: de iisque in Actis SS. Marii & Marthæ, XIX Januarii, sic legitur num. 2 & 3: Eodem tempore… Claudius… tenuit ducentos sexaginta Christianos via Salaria, qui arenam fodientes damnati fuerant pro nomine Christi; quos in figlina foris muros portæ Salariæ fecit includi, & in civitatis amphitheatro sagittis jussit interfici. Hoc cum factum fuisset, [adjutore SS. Marii & Marthæ in Sanctis sepeliendis.] contristati nimis Marius & Martha uxor ejus, cum filiis suis Audifax & Abacuc, venerunt ad locum ubi corpora Sanctorum interfecta fuerant, & invenerunt super corpora sancta ignem superpositum. Et sumentes cœperunt ab igne corpora Sanctorum subtrahere … & quotquot potuerunt sepelierunt, in crypta via Salaria, juxta clivum Cucumeris. Tunc sepelierunt cum eis quemdam etiam Tribunum Claudii, nomine Blastum: & in eodem loco vigilias & jejunia cum orationibus multis diebus cum B. Joanne celebraverunt. Addunt autem Mss. quædam XV Kal. Julii, ut verosimile quoque sit ex talibus Actis, ipsos esse præcitatis Martyrologiis inscriptos adhunc diem, una cum eodem Joanne. Quem propterea cum Longino ceteris junximus.

DE S. DIOSCORO ET MARINO,
MARTYRIBUS ALEXANDRIÆ.
Ex antiquis quatuor ejusdem Martyrologii apographis & aliis.

[Commentarius]

Dioscorus, Martyr Alexandriæ (S.)
Marinus, Martyr Alexandriæ (S.)

G. H.

Indicata quatuor Martyrologii Hieronymiani apographa secundo loco sic proponunt hos Martyres: In Alexandria Dioscori & Marini, Martyrum. Qui eodem modo memorantur in Mss. Richenoviensi, Tornacensi, Trevirensi S. Maximini & aliis; in quorum nonnullis Alexandri loco Alexandriæ ponitur, aut etiam palæstra omittitur, vel alii Martyres interponuntur. Eorum memoria celebratur etiam in Martyrologio, Coloniæ & Lubecæ sub annum MCCCCXC excuso; item apud Grevenum in Auctario Usuardi, Maurolycum, Felicium, & alios. In Ms. Carmelitano Coloniæ asservato dicuntur milites fuisse. In Ms. Aquiscinctino Marina Virgo Alexandriæ collocatur: Sed videtur intelligenda Maria Aquileiæ coronata, quæ in sequenti turma refertur, & Marina etiam appellatur.

DE SS. CYRIA, MUSCA, VALERIANA, MARIA,
MARTYRIBUS AQUILEIÆ IN ITALIA
Nomina omnium in Martyrologiis, priorum duarum etiam in Breviario.

[Commentarius]

Cyrica, Martyr Aquilejæ (S.)
Musca, Martyr Aquilejæ (S.)
Valeriana, Martyr Aquilejæ (S.)
Maria, Martyr Aquilejæ (S.)

G. H.

Tertio loco proferuntur hæ Martyres in quatuor Martyrologii Hieronymiani apographis, [Cultus sacer,] idque his verbis: In Aquileia, Cyriæ, Muscæ, Valerianæ, Mariæ. Pro Cyria legitur in Epternacensi Geria, aliis Cyrica; & pro Valeriana, in Corbeiensi, Valerianus. In Mss. Florentinis bibliothecæ Mediceæ Magni Ducis, & Musæi Senatoris Strozzii, ista habentur. In Aquileia SS. Muscæ, Cyrinæ, Valerianæ & Marinæ. Ms. Richenoviense solum ista profert: Et in Aquileia, Cyriæ. Reperimus Romæ Kalendarium Ms. Ecclesiæ Aquileiensis, in quo consignabatur festum Cyriæ Virginis & Muscæ Martyrum, sub ritu duplici celebrandum. Sed in Kalendario ejusdem Ecclesiæ anni MDCLXXIV ambæ Virgines & Martyres sub ritu duplici coluntur. De hisce Ferrarius in Catalogo generali ista suggerit: Aquileiæ sanctarum Virginum & Martyrum, Cyricæ & Muscæ. Idem Ferrarius, in Catalogo Sanctorum Italiæ, hoc illas elogio honoravit: Cyriaca seu Cyrica & Musca, sorores & Virgines Aquileienses, quarum prior contemplationi, altera actioni magis erat addicta, a teneris, mundi spretis illecebris, Christo Domino, cui virginitatem suam consecrarant, inservierunt: in persecutione Christianorum delatæ & comprehensæ, [Elogium ex Breviario.] cum nulla ratione ad idola colenda adduci possent, multis cruciatibus, demum ad virginitatis honorem, martyrii palmam addiderunt. Passæ sunt Aquileiæ XV Kalendas Iulias. Quarum corpora ibidem a Christianis tumulata quiescunt. Hæc Ferrarius, citato antiquo Breviario Ecclesiæ Aquileiensis. Annotat deinde: In Tabulis Cyrica & Musca, in Breviario vero, Cyria seu Ciria & Musca, legitur. Tempus, quo illæ passæ sunt ex earum Lectione non apparet. Imo hæc videtur a posteris ita composita, ut possit de quibuscumque Virginibus ac Martyribus recitari. Henricus Palladius de Olivis lib. 8 Rerum Foro-Juliensium pag. 135, cum egisset de Sanctis sub Diocletiano passis, ista addit: Nec minoris famæ felix infortunium Muscæ & Ciriacæ Virginum Aquileiensium, quarum per ea tempora effusus cruor, æternam patriæ gloriam XV Kalendas Iunii consecravit. Hæc ibi, sed perperam mensis Iunii loco Iulii est positus.

DE SS. MARTYRIBUS APOLLONIENSIBUS
ISAURO DIACONO, INNOCENTIO, FELICE, HERMIA, ET PEREGRINO,

SYLLOGE HISTORICA.
Ex Magnis Menæis Græcorum.

Isaurus Diac., Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia (S.)
Innocentius, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia (S.)
Felix, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia (S.)
Hermias, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia (S.)
Peregrinus, Martyr Atheniensis, Apolloniæ in Macedonia (S.)

G. H.

Græci in Menæis excusis, & apud Maximum Cytherorum Episcopum ἐν Βίοις Ἁγίων, celebrant horum Martyrum memoriam, hoc modo. Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, Ἄθλησις τοῦ ἁγίου Μάρτυρος Ισαύρου, καὶ τῶν σὺν αὐτῷ, Ἰνοκεντίου Φήλικος, Ἑρμείου, καὶ Περεγρίνου. Eadem die XVII Junii, Certamen sancti Martyris Isauri & sociorum ejus, Innocentii, Hermiæ, Felicis & Peregrini. Deinde subditur hoc Elogium. Ὁ ἅγιος Ἴσαυρος, καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, ὥρμηντο ἐξ Ἀθηνῶν. Ἀπαναστάντες δὲ τῆς πατρίδος, ἔν τινι σπηλαίῳ τῆς Ἀπολλωνίας γενόμενοι, Φήλικι καὶ Περεγρίνῳ καὶ Ἑρμείᾳ περιτυγχάνουσιν· οὓς καὶ διδάσκων ὁ ἅγιος Ἴσαυρος, μὴ πρὸς τὰ παρόντα ἐμπτοῆσθαι, οὗτοι ἔργοις τοὺς αὐτοῦ λόγους ἐπεβεβαίουν. Ἀποστρεφόμενοι γὰρ τὴν τῶν συγγενῶν ὁμιλίαν, πρὸς αὐτῶν Τριποντίῳ Ἐπάρχω διαβάλλονται· οὓς καὶ συλλαβὼν, καὶ τοῦ Χριστοῦ ἀποστῆσαι μὴ δυνηθεὶς, ξίφει τὰς κεφαλὰς αὐτῶν ἀποτμηθῆναι προστάττει. Ἴσαυρος δὲ, ὁ τοῦ Χριστοῦ Διάκονος, καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, Ἀπολλωνίῳ, τῷ υἱῷ τοῦ Ἐπάρχου, ἐκδίδονται· ὑφ᾽ ᾧ πυρὶ καὶ ὕδατι δοκιμασθέντες, καὶ ἐν τῷ παραδόξως ἐκ τούτων ῥυσθήναι πολλοὺς πρὸς τὴν εἰς Χριστὸν μεταθεντες πίστιν, ὧν ἦσαν καὶ οἱ πρῶτοι τῆς πόλεως, Ῥοῦφος καὶ Ῥουφῖνος οἱ αὐτάδελφοι, τελευταῖον τὴν ἀπόφασιν δεξάμενοι, τέμνονται τὰς κεφαλάς.

[2] Ita illi Græce, quæ Latine sic reddes. Sanctus Isaurus & Socii ejus Athenis originem ducebant: [Elogium ex Menæis,] qui cum a patria discesissent; in quadam spelunca Apolloniæ morati, in Felicem & Peregrinum & Hermiam inciderunt, quos & Sanctus Isaurus docuit, neglectis præsentibus futura respicere. Hi vero ipsius sermones factis comprobarunt: aversati enim proquinquorum familiaritatem, ab ipsis apud Tripontium Præfectum accusantur: quibus ille comprehensis, cum eos a fide in Christum non posset avertere, jussit capita eorum amputari. Isaurus vero Christi Diaconus, & qui cum illo erant, Apollonio Tribuni filio traduntur: a quo illi igne & aqua probati, cum ex his admirabiliter liberati essent, ad Christi fidem multos converterunt: inter quos etiam erant istius urbis Primi Rufus & Rufinus fratres germani, qui postremo accepta sententia fuerunt capite plexi.

[3] Hæc ibi, quæ inde ad suum Menologium deduxit Sirletus; & hoc allegato inscripti sunt Martyrologio Romano his verbis: [Palestra Apollonia.] Apolloniæ in Macedonia sanctorum Martyrum Isauri Diaconi, Innocentii, Felicis, Hieremiæ & Peregrini Atheniensium, qui a Tripontio Tribuno varie torti, capite obtruncati sunt. Est hic Hieremias, qui Græcis Ἑρμείας. & Sirleto Hermias scribitur; & Apollonia dicitur in Macedonia esse cui hujus nominis urbes tres tribuuntur a Philippo Ferrario in Lexico Geographico, scilicet maritima ad Occasum, Episcopalis inter Dyrrachium & Aulonem, altera mediterranea Archiepiscopalis, in Mygdonia regione; & tertia in monte Atho, etiam Episcopalis. Baudrandus in sua Geographia, plures insuper Apollonias indicat in Africa, Bithynia, Caria, Mysia, atque Sicilia; ut difficile sit firmiter assentire Romani Martyrologii recognitoribus Grægorianis ex sua conjectura, eam de qua hic agitur, Macedoniæ adscribentibus. Conjecturæ tamen isti favet, quod Athenis unde venerunt Sancti proprior Macedonia sit, neque trans mare adeunda. Indicati Rufus & Rufinus, videntur in eisdem Menæis referri ad diem VIII Septembris, & dicuntur Rufus & Rufinianus fratres gladio interempti. Barcinone est corpus S. Innocentii Martyris ab Urbano VIII acceptum, & depositum apud Fratres Excalceatos Sanctissimæ Trinitatis, quod illi colunt hoc die, quasi esset corpus hujus S. Innocentii, in Martyrologio Romano relati, quod minus probamus; licet Tamaius in Martyrologio Hispanico hoc innuat.

[4] Habueritne S. Isaurus Constantinopoli ædem propriam, ad quam translatum sit ejus corpus, hactenus non comperi; [Proprium S. Isauri templum] neque accuratius talia scrutatus comperit Cangius. Si habuisset, puto id non fuisse prætermittendum in eo quod Parisiis invenimus Ms. Synaxario Collegii istic nostri, utpote ad ecclesiarum Regiæ urbis usum præcipue aucto: in hoc autem nec elogium quidem ejus ac sociorum apparet. Quod ergo in excusis Menæis primum locum idem S. Isaurus occupet, cum pleno Officio ac frequenti miraculorum in æde ejus atque ad arcam patratorum mentione; ad iis esse puto, apud quos fuit passus. Canon incerti Auctoris est, hanc Acrostichin præferens:

Ἴσαυρε Μάρτυς εὐμενὴς φάνηθί μοι,

Isaure Martyr esto propitius mihi.

Sed quæ hujus versus litteris singulis respondere deberent octo Odarum strophæ, non solum excedunt earum numerum, verum etiam absque ullo respectu ad illas, præterquam initio ac fine, [& Officium] progrediuntur. In earum una strictim colliguntur omnium nomina, quæ in Stichero prosomœo seu Versiculo similari secundo ante Canonem, cum honorifico epitheto, sic appellantur singula. Ἴσαυρος ὁ ἔνδοξος, καὶ στεῤῥὸς Ἰνοκέντιος, ὁ θεῖος Βασίλειος, Φῆλιξ ὁ θαυμάσιος, ὁ κλεῖνος Ἑρμείας καὶ ὁ Περεγρῖνος, οἱ οὐρανώσαντες τὴν γῆν, πιστῶς μακαριζέσθωσαν, [in quo & socii ejus laudantur,] ὡς τοῦ Κυρίου θεράποντες, καὶ τὰ πάθη διώκοντες τῶν ψυχῶν ἡμῶν πάντοτε. Isaurus gloriosus, fortis Innocentius, divinus Basilius, & Felix admitabilis; inclytus Hermias & Pregrinus, qui terram in cælum commutaverunt miraculorlum suorum supernis fulgoribus, fideliter beatificentur; tamquam Dei famuli, nostrarumque animarum morbos semper propellentes. Qui hic tertio loco nominatur Basilius, a primo citatis auctoribus prætermissus, merebatur etiam poni in titulo auctoritate hujus Canonis, sicuti & in titulo hujus diei & Menæis ponitur: ponetur autem in hujus loci supplemento. Alibi solus fere laudatur Isaurus: & Ode III sic ei canitur, Ρεῖθρα τῶν ἰάσεων ἡ σὴ σόρος βρύουσα, παντίδαπα πάυει τῶν ἀνθρώπων ἀῤῥωστήματα, Ἴσαυρε. Arca tua, emanat curationis fluenta, & cessare facit hominum omnifarios morbos, Isaure. [& ipse specialius invocatur] Ultimæ autem Odes stropha prior huc alludit: Μεγάλων χαρισμάτων ἁξιωθεὶς ἐκ Θεοῦ, πανοίδιμε Ἴσαυρε, ἀποσοβεῖν δαίμονας καὶ νόσους παντοδαπὰς, καὶ πειρασμοὺς καὶ θάνατον, πᾶσι τὰ αἰτήματα χορηγῶν· διὸ κᾀμοῖ παράσχου εἰρήνην καὶ τῶν πταιμάτων ἀναλύτρωσιν. Magnis divinitus gratiis dignate, Isaure reverendissime, ad dæmones morbosque omnigenos abigendos, tentationes quoque & ipsam mortem, cunctis postulata largiris: igitur etiam mihi præbe pacem ac sanitatem cum indulgentia peccatorum. Corporis autem præsentiam distinctius notat Strophæ hæc sequens: Ὁ θεῖος καὶ σεβάσμιός σου ναὸς, τὸ πολύτιμον ἅγιον σῶμά σου, ὡς θήσαυρον ἔχων ἀναφαίρετον, [ob gratiam curationum ab ejus sepulcro manantem] τοὺς πιστοὺς καταπλουτίζει ταῖς τῶν χαρισμάτων διανομαῖς· διὸ κᾀγὼ τῶν θεῖων τύχοιμι δωρεῶν σου ὁ προσφυγῶν τῷ θείῳ τάφῳ σου. Divina veneranda ecclesia tua, corpus tuum omni honore dignissimum, velut thesaurum inauferibilem possidens, ditat undique fideles distributione gratiarum: quapropter etiam mihi contingat cælestium tuorum donorum participem fieri, qui ad divinum tuum sepulcrum confugi.

DE SANCTIS FRATRIBUS PERSIS, MANUELE, SABELE, ET ISMAELE,
MARTYRIBUS CONSTANTINOPOLI.

>ANNO CCCLXII

COMMENTARIUS PRÆVIUS,
Cultus Sanctorum & Acta Græca duplicia.

Manuel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)
Sabel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)
Ismaeël, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)

AUCT. D. P.

Ecclesiam Sanctorum manuëlis, Sabelis & Ismaëlis, quæ sita est ad murum terrestrem Theodosius Magnus condidit. Postquam enim a Juliano Apostata fuerunt cremati, Reliquiæ eorum ibidem in loco supplicii depositæ sunt. [Ecclesiæ & Reliquiæ CP.] Ita Georgius Godinus de Originibus Constantinopolitanis pag. 61, eumque secutus Carolus du Frene, Cangii Toparcha, lib. 4 Constantinopolis Christianæ cap. 6 num. 61. In Elogio mox dando dicitur eorumdem Confessio esse, πλησίον τοῦ ἁγίου Προφήτου Ἐλισσαίου, prope Sanctum Prophetam Elisæum. In Actis vero primis accurate notatur tempus rei gestæ, cum dicuntur atta omnia esse, Consulibus Mamertino & Nevita, XVII Junii, Feria II hora IX: quibus distincte notatur annus Christi CCCLXII, litteram censens Dominicalem F.

[2] Habemus Acta illa, & Latina fecimus, ex Ms. Bibliothecæ Vaticanæ sub nota numeri 655; [annus Martyrii.] eaque vidit & retulit Leo Allatius, in Diatriba de Symeonum scriptis, inter illa quæ certo Metaphrastis non sunt, quod ei facile quivis consenserit: non item; quod ea sint Auctoris synchroni. Solum hic se scribere ea profitetur, Ὥσπερ καὶ αἱ τῶν ὑπομνημάτων πράξεις, αἱ γενόμεναι ἐπ᾽ αὐτοῖς, διδάσκουσιν ἡμᾶς: quemadmodum nos docent Commentariorum actus, de ipsis confecti; scilicet a Notariis quæstioni assistentibus: quorum verba videtur Auctor rhetorica licentia eo modo amplificasse, quo verba orantium in carcere Sanctorum, vocemque de cælo ad illos delapsam concinnavit. Nec absurdum sit credere digresso Juliano, qui anno mox sequenti interiit, Christianos summatim scripsisse Martyrii hujus historiam, quam etiam præ oculis scriptor habuerit. Ut ut est, vel ex ipsa præfatione apparet uno alterove post seculo serius conscriptam Passionem, qualis a nobis dabitur, sub titulo Actorum vetustiorum, [Acta Græco-latina duplicia] respectu eorum quæ secundo loco etiam Græco-Latina danda designavit Henschenius; non tamquam aliquid novi doctura, sed tamquam elegantiorem priorum Paraphrasin, ac verosimiliter a Symeone Metaphraste elucubratam. Licet enim Allatius in Præfata Diatriba, huic ipsam non adscripserit; existimo tamen eam omissionem, vel puræ oblivioni Allatii, vel typothetarum negligentiæ esse adscribendam, maxime cum inter illa non referantur, quæ Metaphrasti Leo abjudicabat: non enim hic potuit eam non vidisse, vel Venetiis in Bibliotheca S. Marci, unde per Petrum Franciscum Zinum Latine reddenda curavit Aloysius Lipomanus, suisque Vitis Sanctorum inseruit, & Surio idem facturo præivit; sive in Regia Parisiis, unde contextum Græcum Bollandus accepit. Prælo igitur digna etiam hæc æstimavit Henschenius, jamque eo a me parari cœperunt, cum adeo imperfectum & obscurum inveni ecgraphum Parisinum, ut nisi scriptum denuo & cum originali collatum, non posset impressioni servire: [Sola tamen vetustiora hic dantur.] quapropter abstinere malui labore minus necessario; eumque alteri dimittens, inhæsuro vestigiis Joannis Bapt. Cotellerii, a quo Ecclesiæ Græcæ monumenta, aliis inedita tomis duobus excusa habemus, significo posteriorum Actorum in Regio Venetoque Codicibus hoc esse initium. Οἱ μὲν ἄλλοι διῶκται καὶ τύραννοι, εἰ καὶ τοῖς εἰδώλοις προστεθηκότες ἐτύγχανον, ἀλλὰ τῇ ἀπάτῃ συντεθραμμένοι ἀπ᾽ ἀρχῆς οὐ ξένον τι καὶ ἐκτετοπισμένον ἔχειν τὸ σέβας ἐδόκουν. Alii quidem persecutores & tyranni etsi idolis adhærerent, errore tamen antiquo circumventi videbantur minime peregrinam & absurdam religionem sequi.

[3] Memoria horum Martyrum celebratur in antiquo Typico S. Sabæ, [Memoria infastis Græcis,] atque Ephemeride Metrica, quod præcipuum eorum hoc die cultum Constantinopoli indicat, sub hoc versu

Ἑβδομάτη δεκάτη ἴδε τρεῖς ἀνέρας ἀθλέοντας.

Certantes pugiles tres decima septima vidit.

Elogium vero quod & in Ms. Menologio Basilii Porphyrogeniti Imperatoris atque in omnibus prorsus a nobis visis Menæis Mss. & excusis, habetur ex vetusto Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ aliquanto auctius, quam alibi damus, eique hoc in Menæis præfigitur Distichon

Μανουὴλ, Σαβὲλ Ἰσμαὴλ, τρεῖς ὁπλίται,
Τριάδος αἰσχύνουσιν ἐχθροὺς τριστάτας.

Armigeri tres, Manuel, Sabel, Ismael,
Confudere Duces inimicos Trinitatis.

Canonem ipsis compositum necdum invenimus; sed solum Stichera prosomœa tria, Canoni præmitti solita: quibus accedit Anatolii Patriarchæ Cantus hujusmodi. Εἰλικρινῶς ποθήσαντές σε, Λόγε Θεοῦ, οἱ ἔνδοξοι Μάρτυρες, τὸ πυρσολατρεύειν ἐάσαντες, [elogium ex Synaxario CP.] λιπόντες δὲ τὴν Χαλδαίων χθόνα τῷ σῷ φοτὶ κατηυγάσθησαν· θωρακισθέντες δὲ ὅπλοις τῆς πίστεως ἤσχυναν Ἰουλιανὸν τὸν τύραννον, Μανουήλ ὁ ἔνδοξος, καὶ Σαβὲλ ὁ ἀείμνηστος, καὶ Ἰσμαὴλ ὁ τρισόλβιος, σὺν Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι ὑμνοῦντές σε, πρεσβεύουσι τοῦ σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἠμῶν. Sincere amantes te, Verbum Dei, Martyres gloriosi, dimisso ignis cultu & terra Chaldæorum, tuo lumine resplenduerunt: & armis fidei loricati Julianum tyrannum confuderunt, gloriosus Manuel, Sabel memorandus omni ævo, & ter beatus Ismael; qui tibi, cum Patre ac sancto Spiritu, hymnum cantantes, orant ut animæ nostræ salventur.

[4] Elogium seu Actorum compendium hujusmodi est. Ὁὗτοι ὑπῆρχον ἐκ Περσίδος, πατρὸς μὲν Ἀρχιμάγου, μητρὸς δὲ Χριστιανῆς, διδαχθέντες τὴν εὐσέβειαν καὶ τὰ ἱερὰ γράμματα παρὰ Εὐνίκου τινὸς Πρεσβυτέρου, ἀνδρὸς εὐλαβοῦς. Αποσταλέντες δὲ πὰρὰ Βαλτάνου Βασιλέως Περσῶν, καὶ τὰ πρὸς εἰρήνην πρεσβεύοντες, κατὰ τοὺς χρονους Ἰουλιανοῦ τοῦ παραβάτου, ὃν θύοντα τοῖς εἰδώλοις ἐν τᾦ εἰδωλείῳ τᾦ λεγομένῳ Τρυγόνῳ πέραν ἐν Χαλκηδόνι θεασάμενοι, καὶ πολλοὺς τῇ αὐτοῦ πλάνῃ ὑπαγομένους, αὐτοὶ ὄντες θεοσεβεῖς καὶ τῷ Χριστῷ λατρεύοντες, ὠλοφύροντο· καὶ τὸν Χριστὸν καθικέτευον, διαφυλαχθῆναι αὐτοὺς ἐν τῇ εις αὐτὸν πίστει, και μὴ κοινωνῆσαι τοῖς εἰδωλολάτραις τῆς πλάνης. Διαβληθέντες δὲ παρὰ Ἴνδίκου κουβικουλαρίῳ, καὶ ἀχθέντες τῷ δυσσεβεῖ Ἰουλιανῷ, τύπτονταί, καὶ ἥλοις περωνοῦνται τοὺς ἀστραγάλους, καὶ λαμπᾶσι πυρὸς τὰς μασχάλας καταφλέγονται. Καὶ ταῦτα μὲν κοινῇ· ἰδίᾳ δὲ ὁ ἅγιος Μανουὴλ ὑποσχέσεις δεξάμενος παρὰ τοῦ μιαροῦ βασιλέας Ἰουλιανοῦ και παραινέσεις, καὶ μὴ πεισθεὶς θυσίας προσενεγκεῖν τοῖς εἰδώλοις, καθηλοῦται τὴν κεφαλὴν, καὶ ἀμφότερα τὰ ὦτα· καὶ καλάμοις εἰλιθεὶς κατασφίγγεται, καὶ ἑτέροις ὀξέσι κατακεντεῖται. Καὶ οὕτως, ἅμα τοῖς δυσὶν αὐτοῦ ἀδελφοῖς Σαβὲλ καὶ Ἰσμαὴλ, ἐν τῷ πρὸς Θράκην τείχει τῷ λεγομένῳ Κωνσταντίνου ἐν τόπῳ κρυμνώδει ἀπαχθεὶς σὺν αὐτοῖς τὴν κεφαλὴν ἀπετμήθη. Τοῦ δὲ παραβάτου προστάξαντος κατακαυθήναι τὰ σωματα αὐτῶν, εὐθέως ἐσχίσθη ἡ γῆ καὶ ἐδέξατο τὰ λείψανα τῶν Ἁγίων· πολλοὶ δὲ ἐκ τοῦ τοιούτου θαύματος ἐπίστευσαν τῷ Χριστῷ. Μετὰ δὲ ταῦτα, τινῶν εὐλαβῶν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀποκαλυφθέντων, ἐτάφησαν τὰ ἅγια λείψανα παρ᾽ αὐτῶν μετὰ μύρων καὶ θυμιαμάτων. Ὁδὲ παράνομος Ἰουλιανὸς τηνικαῦτα ἀποστρέφων ἐκ τοῦ κατἀ Περσῶν πολέμου, οὐρανίᾳ ἐπλήγη πληγῇ, καὶ τῷ αἰωνίῳ πυρὶ προεπέμφθη. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις ἐν τῶ ἁγιωτάτῳ αὐτῶν μαρτυρίῳ, τῷ ὄντι πλησίον τοῦ ἁγίου Προφήτου Ἐλισσαίου. Hi ex Perside erant oriundi, patre quidem Archimago, matre vero Christiana, pietatem & sacras Litteras edocti ab Eunico quodam Presbytero, viro probo. Missi vero fuerunt a Baltano Persarum Rege, ad ea quæ pacis erant tractanda, tempore Juliani apostatæ, quem cum in loco idolis dicato, Trygono appellato, diis sacrificantem trans fretum Chalcedone vidissent, multosque illius errori adhærentes, ipsi erga Deum pii & Christi cultores, misere seductos deplorabant: & Christum precabantur, ut se in fide salvos integrosque conservaret, ne idololatrarum erroribus ullo modo contaminarentur. Deprehensi autem ab Indico cubiculario, & ad impium Julianum deducti, cæduntur & talos trajecti clavis, atque subtus axillas lampadibus ardentibus ustulati sunt omnes. Seorsim autem S. Manuel multis promissis & hortationibus ab impuro Imperatore Juliano ad immolandum diis frustra invitatus, per caput & aurem utramque clavis tranfigitur, & calamis circumplexus vincitur, aliisque fodicatur acutis. Deinde tam ipse, quam ejus duo fratres Sabel & Ismaël in muro Thraciæ, qui Constantini dicitur, loco præcipiti, capitibus plectuntur, & per imperium apostatæ corpora comburuntur. & subito terra discissa est, & Reliquias Sanctorum suscepit. Multi vero ob tale miraculum in Christum crediderunt. Post hæc autem aliqui pii viri revelatas sibi a Domino nostro Iesu Christo sacras has Reliquias sepelierunt unguentis & aromatis conditas. Iniquus vero Julianus deinde ex bello Persico revertens, cælesti plaga occiditur, & ad ignem æternum transmittitur. Celebratur autem eorum solennitas in sanctissimo illis constructo aratorio sito prope templum sancti Prophetæ Elisæi. Hæc ibi. [Mentio in fastis Latinis.] Illustre etiam elogium Galesinius in suo Latino Martyrologio vulgavit, & memoriam etiam suo ad Usuardum Auctorio inseruit Molanus, Martyrologio autem Romano Baronius.

ACTA VETUSTIORA
Ex Ms. Bibliothecæ Vaticanæ 655 interprete D. P.

Manuel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)
Sabel, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)
Ismaeël, Frater Persæ, Martyr, Constantinopoli (S.)

EX MS VATIC., INTERP. D. P.

CAPUT I.
Legatio eorum ad Julianum, & prima confessio.

[1] Κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον, βασιλεύοντος τοῦ ἀσεβεστάτου Ἰουλιανοῦ, καὶ τῆς εἰδωλολατρίας ἐπικρατούσης, καὶ τῶν δαιμόνων εὐωχουμένων πρὸς πλάνην ψυχῶν εὐσεβῶν · ὁ ἄνομος οὗτος κατὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν ἐξέπεμψε προστάγματα, ὥστε πάντας θρησκεύειν τοῖς ματαίοις θεοῖς, ἢ μὴ βουλομένους τιμωρίαις διαφόροις ἀνετάζεσθαι. Πολλοὶ μὲν οὖν διὰ τὴν πρὸς Θεὸν πίστιν, θλίψεις καὶ ἀνάγκας ὑπέμειναν, ζωῆς αἰωνίου ἐλπίδα ἀπεκδεχόμενοι. Ὅθεν καὶ οἱ μακάριοι οὗτοι καὶ ἅγιοι μάρτυρες Μανουήλ, Σαβέλ, καὶ Ἰσμαὴλ ἐκ τῆς χώρας τῶν Περσῶν ὁρμώμενοι, καὶ μίαν πατρίδα κεκτημένοι, διὰ τῆς καλῆς αὐτῶν ὁμολογίας, τὴν ἐν οὐρανοῖς βασιλείαν ἐκληρονόμησαν· ὥσπερ καὶ αἱ τῶν ὑπομνημάτων πράξεις αἱ γενόμεναι ἐπ᾽ αὐτοῖς διδάσκουσιν ἡμᾶς, περιέχουσαι οὕτως.

[2] Βαλτανοῦ βασιλεύοντος ἐν τῇ χόρͅ τῶν Περσῶν, πολέμου μεγάλου κινηθέντος ἐξέπεμψεν ὁ δυσσεβὴς Ἰουλιανὸς γράμματα πρὸς τὸν βασιλέα Βαλτανὸν περιέχοντα τὸν τρόπον τοῦτον. Ἰουλιανὸς Καῖσαρ, Βαλτανῷ Βασιλεῖ χαίρειν. Ἀναγκαῖόν ἐστι σχολάζειν ἑμᾶς ταῖς θυσίαις τῶν θεῶν, καὶ μὴ ὡς εἰκῶς ἐννοίαις τισὶν ἀναπειθομένους πολέμους ἐγείρειν μεταξὺ ἡμῶν, εἰς ὄλεθρον ψυχῶν ἀνθρώπων γενομένους καὶ μάλιστα τοῖς ὁμοίοις παθέσιν ἡμῶν ὑπάρχουσι· και κρεῖττόν ἐστιν εἰρήνην βραβεύειν ἡμῖν διὰ τῆς θεραπείας τῶν θεῶν, ἵνα ἀταράχως διάγωμεν. Ἔῤῥωσο.

[3] Ταῦτα τὰ γράμματα δεξάμενος ὁ βασιλεὺς Βαλτανὸς περὶ τοῦ δυσσεβοῦς Ἰουλιανοῦ, καὶ ἀναγνοὺς, καὶ πεισθεὶς, ἀπέστειλε τῷ Ἰουλιανῷ πρὸς τὸ ἀσφάλειαν βεβαίαν γενέσθαι μεταξὺ αὐτῶν καὶ εἰρήνην ὅυς τινάς εἶχε θεράποντας αὐτῷ ὑπάρχοντας τοὺς μακαρίους τούτους καὶ ἁγίους μάρτυρας Μανουήλ, Σαβέλ καὶ Ἰσμαήλ, οἱ ἦσαν ὡραῖοι μὲν τῷ κάλλει, νέοι δὲ τὴν ἡλικίαν. Οὓς ἰδὼν ὁ Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς, ὑπεδέξατο μετὰ χαρᾶς μεγάλης, καὶ ἐκέλευσεν συνδιάγειν αὐτοὺς σὺν αὐτῷ. Ἐξιῶν δὲ ἐπὶ τὴν Βιθυνῶν ἐπαρχίαν, ἐλθὼν ἐν Χαλκηδόνι ἐκέλευσεν ἑορτὴν μεγὰλην γενέσθαι, καὶ θυσίας προσενεχθῆναι τοῖς εἰδώλοις. Πολλῶν οὖν συνελθόντων ἐπὶ τὰς θυσίας τῶν ματαίων θεῶν, κατὰ τὴν πρόσταξιν τοῦ ἀσεβοῦς Βασιλέως Ἰουλιανοῦ, οἱ μακάριοι καὶ ἅγιοι οὗτοι μάρτυρες Μανουὴλ, Σαβέλ, καὶ Ἰσμαήλ, ἦσαν ἐστῶτες ἔξωθεν τῆς πύλης τοῦ ναοῦ τῆς καλουμένης Τριγώνου, ὁρῶντες πῶς πεπλάνηνται, καὶ προθύμως οὕτως προσάγουσι τὰς θυσίας τοῖς ματαίοις θεοῖς· καὶ τύπτοντες ἑαυτῶν τὰ στήθη καὶ κλαίοντες, ἱκέτευον τὸν δεσπότην Χριστὸν μἣ συγμεταριθμηθῆναι αὐτοῖς· ἦσαν γὰρ διδαχθέντες τὰ τῶν ἁγίων γραφῶν παραγγέλματα παρὰ Εὐνοἳκῷ τινι πρεσβυτέρῳ, ἀνδρὶ θαυμαστῷ καὶ εὐσεβεῖ, καὶ πεπληρωμένῳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

[4] Ἀρίων οὖν ὁ Ἰνδικὸς, ὁ Κουβικουλάριος τοῦ δυσσεβοῦς Ἰουλιανοῦ, ἔχων πόθον πολὺν περὶ τὴν τῶν ματαίων εἰδώλων πλάνην, ἰδὼν αὐτοὺς ἔξωθεν ἐστῶτας τοῦ ναοῦ, λέγει αὐτοῖς· Διατὶ καὶ ὐμεῖς οὐκ εἰσέρχεσθε, καὶ συνεορτάζετε μετὰ πάντων, καὶ εὐφεμεῖτε τοὺς ἀθανάτους θεοὺς, ἀλλ᾽ ἐστὲ οὕτω σκυθρωποί; Οἱ δὲ μακάριοι καὶ ἅγιοι μάρτυρες Μανουήλ Σαβέλ καὶ Ἰσμαήλ ἀπεκρίθησαν αὐτῷ λέγοντες· Ἄπελθε ἄνθρωπε, ἀπόστηθι ἀφ᾽ ἡμῶν· θλιβόμεθα γὰρ ἡμεῖς, ὅτι ὁρῶμεν ψυχὰς πλανωμένας, καὶ τοὺς δαίμονας εὐωχουμένους, καὶ τὸν δεσπότην ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν περιφρονούμενον. Ἰνδικὸς δὲ ὁ κουβικουλάριος, ἀκούσας ταῦτα παρὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων, καὶ προσκαλεσάμενός τινας, καὶ συλλαβόμενος αὐτοὺς, ἀπήγαγε πρὸς τὸν Βασιλέα Ἰουλιανὸν λέγων αὐτῷ· Δέσποτα Βασιλεῦ, διατὶ οὗτοι μόνοι οὐ θύουσι τοῖς εὐμενέσι θεοῖς, ἀλλὰ τοιαύτῃ ἀπονοίᾳ κέχρηνται μὴ θέλοντες ἐξευμενίζειν αὐτοὺς. Πολλῆς δὲ ταραχῆς γενομένης καὶ συνδρομῆς τῶν ὄχλων, εὐθέως ἐκέλευσεν ὁ δυσσεβὴς Ἰουλιανὸς ἀπενεχθέντας αὐτούς βληθῆναι ἐν τῇ εἱρκτῇ, εἰπὼν· Εἰ μὲν θελήσουσι θῦσαι τῇ σήμερον ἡμέρᾳ τοῖς εὐμενέσι θεοῖς, σωθῆσονται· ἐπεὶ τῇ ἐπαύριον, τιμωρήσομαι αὐτοὺς. Οἱ δὲ ἅγιοι Μάρτυρες ἔψαλλον ἕν τῇ φυλακῇ λέγοντες, Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ, ἀλαλάξωμεν τῷ Θεῷ τῷ σωτῆρι ἡμῶν.

[5] [Μὴ] ἡκόντων δὲ τῶν ἁγίων Μαρτύρων τοῦ ἐπιθύσαι τοῖς εἰδώλοις, τῇ ἐπαύριον προκαθίσας ὁ δυσσεβῆς Ἰουλιανὸς, ἐκέλευσε παραστῆναι αὐτοὺς ἁγίους Μάρτυρας, καὶ ἀπομανὴς λέγει αὐτοῖς· Ἐν τούτῳ ὑμᾶς ἀπέστειλε πρός με ὁ Βασιλεὺς ὐμῶν Βαλτανὸς, ὥστε μὴ θέλειν συνεορτάζειν ἡμῖν, καὶ θυσίας προσφέρειν τοῖς θεοῖς; Οἱ δὲ ἅγιοι ἀποκριθέντες εἶπον αὐτῷ· Ἄκουσον, παράνομε Βασιλεύ, μετὰ ἀληθείας· Ὁ μὲν πατηρ ἡμῶν Μάγος ὑπῆρχε, καὶ πάνυ ἠγαπᾶτο παρὰ τοῦ Βασιλέως ἡμῶν Βαλτανοῦ· ἡ δὲ μήτηρ ἡμῶν θεοσεβὴς ἦν· καὶ τούτων τελευτησάντων, ἀνηγκαλίσατο ἡμᾶς ὁ Βασιλεὺς ἡμῶν, καὶ διήγομεν σὺν αὐτῷ, μηδόλως ἀναγκασθέντες παρ᾽ αὐτοῦ περὶ θυσιῶν τοιούτων, νῦν δὲ ἀπέστειλεν ἡμᾶς πρός σε πρὸς βράβευσιν εἰρήνης, οὐχὶ δὲ ἵνα ἐκβιάζῃ ἡμᾶς εἰδώλοις προσκυνῆσαι. Ημεῖς γὰρ ἐδιδάχθημεν παρὰ Εὐνοἳκῷ τινι Πρεσβυτέρῳ, ἀνδρὶ θαυμαστῷ καὶ χριστιανῷ ἐπιγινώσκειν Θεῷ ζῶντι καὶ ἀληθινῷ, ὃς ἐποίησεν τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, καὶ ἄστρα, καὶ ἥλιον καὶ σελήνην, καὶ πᾶσαν τὴν κτίσιν, καὶ φυλάττειν τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ ἀκλινῶς, καὶ θυσίαν αἰνέσεως αὐτῷ ἀποδιδόναι σπεύδομεν.

[6] Ὁδέ δυσσεβὴς Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς ἐμμανὴς γενόμενος, καὶ θυμομαχῶν ἔφη· Πῶς ὑμεῖς προσιόντες τοιούτῳ Βασιλεῖ ὡς ἰδιῶται τυγχάνετε. Οἱ δὲ ἅγιοι μάρτυρες ἀποκριθέντες εἶπον αὐτῷ· Μὴ σπεῦδε ἰδιῶτας ἀποκαλεῖν τοὺς δούλους τοῦ Θεοῦ· ὁ γὰρ δεσπότης ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς δύναται ὡς σοφιστάς σοι παραστῆσαι ἡμᾶς· διὰ γὰρ τῶν ἁγίων καὶ θεοπνεύστων γραφῶν αὐτοῦ, διδάσκει ἡμᾶς λέγων· Ἐὰν παραστῆτε ἐπὶ Βασιλεῖς καὶ Ἡγεμόνας, μὴ μεριμνήσετε τί εἴπητε, ἤ τί λαλήσητε· τὸ γὰρ ἅγιον Πνεῦμα διδάξει ὑμᾶς, ἅ δεῖ λαλεῖν. Ὁ δὲ Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς ἔφη· Κᾀγώ ποτε ταὺτας ἀναγνοὺς τὰς μωρίας, οὐκ ἔτυχον οὐδεμιᾶς ὠφελείας παρὰ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ· θελήσατε οὖν καὶ ὑμεῖς ἀποστῆναι ἀπ᾽ αὐτοῦ, καὶ προσελθόντες θύσατε τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς εἰδὲ μήγε, πολλῶν τιμωριῶν ἀξιωθήσεσθε, καὶ οὐδὲν ὀφελήσει ὑμᾶς ὁ Χριστὸς. Ὁι δὲ ἅγιοι μάρτυρες ἀποκριθέντες εἶπον αὐτῷ· Δυσσεβὲς καὶ ἀνόσιε Βασιλεῦ, πῶς ἀνόητος ὑπάρχεις, ὅτι σὺ καθεκάστην προσιῶν τοῖς θεοῖς σου, οὐ βλέπεις τὴν προσοῦσαν αὐτοῖς ἀφωνίαν, ὅτιλίθοι ὑπάρχοντες ἄψυχοι, καὶ ὄντες οἰκητήρια δαιμόνων, πλανῶσι τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων.

[1] In diebus illis cum impiissimus Julianus Imperio potiretur, & idololatria prædominaretur, & dæmones deliciarentur in perditione animarum piarum; [Juliano Christianos persequente] sacrilegus iste per cunctas regiones & civitates emisit edicta, quibus præcepit ut falsi Dei ab omnibus colerentur, qui autem id recusarent variis cruciatibus a torquerentur. Igitur multi propter fidem in Deum tribulationes & ærumnas sustinebant, spem æternæ vitæ præstolantes; sicut & hi beati ac Sancti Martyres, Manuel, Sabel atque Ismael ex regione Persidis advecti, ubi communem habebant patriam, præclara sua confessione cælomum regnum hereditarunt; quemadmodum monumentorum Acta, desuper in hunc modum b conscripta, nos docent.

[2] Cum Baltanus c apud Persas regnaret, & grave bellum esset suscitatum, misit ad eum impius Julianus litteras hujus tenonis. Julianus Cæsar, Baltano Regi salutem. Oportet nos vacare Deorum sacrificiis; [& pacem cum Persis optanti] non autem bella suscitare inter nos, prætextibus nescio quibus inductos ad perniciem hominum; maxime cum eamdem sententiam amplexis, præstabilius sit pacem obtinere propter Deorum religionem, ut absque inquietudine vivamus. Vale.

[3] Hujusmodi litteras Rex Baltanus accipiens ab impio Juliano, [missi a Rege ad eam firmandam tres fratres.] iisque lectis persuasus ad confirmandam inter ipsos pacem; misit quos habebat fidelissimos ministros, beatos hosce ac Sanctos Martyres, Manuel, Sabel atque Ismael; forma decoros, ætate juvenes. Quos cum vidisset Imperator Julianus, magna lætitia excepit, secumque jussit commorari. Egressus deinde in provinciam Bithyniæ, d ac veniens Chalcedonem in loco qui Trigonus dicitur; jussit festum solenne celebrari & Sacrificia idolis offerri. [eidem Chalcedone sacrificanti] Multis itaque ad sacrificia inanium deorum concurrentibus, juxta mandatum Imperatoris Juliani; Sancti hi atque Beati Martyres Manuel, Sabel, atque Ismael stabant extra portam templi, quod Trigonum appellatur; & videntes quomodo seducti alacriter sacrificarent falsis diis, percutiebant pectora sua; & flentes orabant Dominum Jesum Christum, ut inter eos numquam numerarentur: didicerant enim sacrarum Scripturarum mandata ab Eunoïco Presbytero, viro religioso & ad mirabili, ac Spiritus sancti pleno.

[4] Ita extra templum stantes videns Arion Indicus, impii Juliani cubicularius, multumque zelans erroneum idolorum cultum; [recusant assistere:] Cur, inquit, non intratis, & cum ceteris festum agitis, in laudem Deorum immertalium, sed tristes manetis? Beati vero ac sancti Martyres Manuel, Sabel, & Ismael responderunt ei dicentes: Apage hinc, & recede a nobis. Tristamur nos, quia videmus animas seductas, lætantes dæmonas, & Dominum nostrum Iesum Christum contumelia affectum. Hæc a sanctis Martyribus audiens Indicus Cubicularius, advocatis quibusdam ministris comprehendit eos, atque ad Julianum Imperatorem adduxit, dicens: Domine Imperator, [ideoque delati traduntur carceri,] quare isti soli non sacrificant benignis Diis, tantaque aguntur vecordia, ut eos sibi propitiare nolint? Multa erat eo loci concursatio & constipatio populi; ideoque Julianus impius continuo jussit inde abductos, in carcerem conjici, dicens; si quidem hodie voluerint bonis Diis sacrificare, serventur indemnes; sin minus die crastina quæstionem de eis habebo, eosque puniam. Sancti autem Martyres psallebant in custodia dicentes: Venite exultemus Domino, jubilemus Deo salutori nosttro.

[5] Cum ergo non venirent sancti Martyres ad sacrificandum idolis, die sequenti; [postridie producti,] pro tribunali sedens impius Julianus, iussit eos sibi sisti, & iracundia plenus dixit: Ideone ad nos vos misit vester Rex Baltanus, ut neque mecum festum ageretis, neque Diis offerretis sacrificia? Cui responderunt sancti in hæc verba: Audi Imperator sacrilege, veritatem rei Pater noster e Magus fuit, [fatentur se Christianos,] multumque diligebatur a nostro Rege Baltano: Mater vero Deum coluit: illis mortuis, suscepit nos in suam tutelam Rex noster, fuimusque cum illo, nequaquam ab eo coacti ad ejusmodi sacrificia: nunc vero nos destinavit ad te ad constituendam pacem, non autem ut nos cogas idolis sacrificare. Etenim ab Eunoïco, viro admirabili & Christiano, edocti sumus nosse Deum vivum ac verum, qui fecit cælum & terram; astra, solem, lunam omnemque creaturam; cujus mandata indeclinabiliter custodire, eique sacrificium laudis offere satagimus.

[6] Ad hæc in furorem actus impius, animoque æstuans: Ad me, inquit, talem tantumque Imperatorem venientes, videmini prorsus esse idiotæ. [satis bene ex scripturis instructos,] Sancti Martyres responderunt ei, Noli præcipitare sententiam, vocando idiotas Dei servos: Dominus enim noster Jesus Christus potest facere, ut adstantes tibi, sophistæ appareamus: qui per sacras divinitusque inspiratas Scripturas nos docuit, dicens; Quando steteritis ante Reges & Præsides, nolite anxie cogitare, quomodo aut quid loquamini: Spiritus enim sanctus docebit vos quid loqui oporteat. Imperator autem Julianus, [negantque se diis lapideis sacrificaturos.] Et ego, inquit etiam legi fatuitates istas, nec quidquam utilitatis mihi attulit Christus iste quem dicitis. Suadeo igitur ut & vos velitis ab illo deficere, & immortalibus Diis sacrificetis: sin minus multifariis tormentis dignos vos efficietis, neque proderit vobis quidquam Christus. Tum Sancti Martyres; Impie & profane Imperator, quomodo adeo insensatus es, ut quotidie ad Deos tuos accedens, non videas mutos omnino esse; utpote qui sunt inanimes lapides, & dæmonum domicilia, decipientium humanas animas.

ANNOTATA D. P.

a Cum constet Iulianum, clementiam erga Christianos professum, non nisi clam sæviisse contra illos, nec nisi aliis prætextibus; rescriptisque suis potius vetuisse ne vexarentur; apparet scriptorem hunc, in iis quæ ad antiquitus scripta addidit, satis imperite processisse: tantum abest ut coævus fuerit.

b Quo ad substantiam scilicet; quædam enim ab Auctore liberiori stylo amplificata, manifestum fiet legenti.

c Baltanus, in aliis Actis Alamundarus scribitur: quod ultimum inauditum historicis omnibus nomen est ante eum, qui ineunte seculo 6, a Mahomete ad Christum transiit, saracenorum Princeps: ipsum quoque nomen Arabicum, fictionem probat. Sed neque Baltanum, neque (ut Allatius vertit) Peltanum, apud Persas Imperatorem invenias ætate Iuliani, nec scio an postea. Ergo non Regem sive Imperatorem Persarum (qui ab anno 316 ad 381 Sapores II ex omnium scriptorum consensu fuit) sed Persici exercitus Ducem, cui Sapores potestatem fecerit de pace tractandi cum Romanis hic intelligendum censeo: estque hæc altera & capitalis hallucinatio Auctoris, nequaquam pro coævo habendi.

d Octo ferme mensibus egerat Constantinopoli Iulianus; quod etiam probant ejus ibi rescripta, in Codicem Theodosianum relata, & apud Iacobum Gottofredum Chronologice digesta; quorum ultimum signatur Constantinopoli IV Idus Maji: duo absque loco, XV, & XII Kal. Julii: ac denique proximum Nicomediæ in Bithynia, Kal. Augusti, ut Chalcedone eum fuisse hac 17 Iunii verosimile fiat etiam inde: proque ea Iuliani mora in Bithynia, ipsum met testem in Epistola 48 & Lege 8, citat Pagius in Critita, nec non Libanium epist. 22 lib. I.

e Archimagum facit Synaxarium Claromontanum: quod crederem si Baltanus Imperator fuisset.

CAPUT II.
Tormenta fortiter tolerata, mors constanter obita, sepultura.

[7] Ὁδὲ ἄνομος Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς, ὀργισθεὶς θυμῷ μεγάλῳ, λέγει τοῖς Ἁγίοις· Ἀθλιώτατοι πάντων ἀνθρώπων, ἀξιούμενοι παρ᾽ ἐμοῦ φιλανθρωπίας, ὑβρίζετε τοὺς θεοὺς, λίθους ἀψύχους τολμῶντες προσαγορεύειν αὐτοὺς; Μὰ τὴν αὐτῶν εὐμένειαν, ἄρτι βασανιζόμενοι τὴν δύναμιν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε. Καὶ ἀπομανεὶς, ἐκέλευσεν ἐκταθέντας αὐτοὺς ἐπὶ τὴν γῆν, ταῖς διὰ ῥοπάλων καὶ βουνεύρων αἰκίζεσθαι τιμωρίαις, καὶ τοὺς κήρυκας βοᾶν καὶ λέγειν αὐτοῖς, τοὺς θεοὺς μὴ ἀτιμάζετε. Αἰκιζόμενοι δὲ ἐπὶ πολὺ οἱ ἅγιοι Μάρτυρες, μιᾷ φωνῇ ἀνεβόων λέγοντες, Ἡμεῖς λίθοις ἀψύχοις ὀυ προσκυνοῦμεν, τὸν δὲ ἀληθῶς ἀεὶ ζῶντα Θεὸν προσκυνοῦμεν, καὶ αὐτῷ λατρεύομεν. Θυμομαχῆσας οὖν ἐπὶ τούτοις ὁς δυσσεβὴς Βασιλεύς Ἰουλιανὸς, ὁρῶν αὐτοὺς ἐπιμένοντας τοῦ μὴ ἀποστῆναι ἀπὸ τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἀναρτηθέντας ἐπὶ τῶν ξύλων ξύεσθαι αὐτῶν τὰ πλευρὰ, καὶ ἥλους ἐμπαρῆναι διὰ τῶν ἀστραγάλων αὐτῶν. Οἱ δὲ ἅγιοι Μάρτυρες, ὑπομένοντες τὴν πικρὰν ταὺτην τιμωρίαν, ἔκραξαν φωνῇ μεγάλῃ λέγοντες· Χριστὲ Ἰησοῦ, ὀ ἐπὶ ξύλου ἀνελθὼν τοῦ ἁγὶου καὶ τιμίου σου σταυροῦ, ἵνα σώσῃς τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, μὴ ἀποστῇς ἀφ᾽ ἡμῶν, ἀλλὰ ποίησον μεθ᾽ ἡμῶν ἔλεος, ὡς καὶ μετὰ τῶν εὐαρεστησάντων σοι Ἁγίων, καὶ κούφισον ἡμᾶς ἐκ τῶν περιεχουσῶν ἡμᾶς ὁδυνῶν· ὅτι σὺ οἶδας, Κύριε, τὴν σάρκα ἡμῶν ταπεινὴν ὑπάρχουσαν ἐν παρατάξει, ἀηττητε μόνε, καὶ εὔσπλαγχνε σωτὴρ ἡμῶν.

[8] Ταῦτα δὲ εὐχομένων αὐτῶν, Ἄγγελος Κυρίου ἐπιστὰς, ἐκούφησε τοὺς Ἁγίους ἐκ τῶν πόνων· Ὁ δὲ Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς ἐκέλευσεν κατενεχθἦναι αὐτοὺς ἐκ τῶν ξύλων, καὶ λέγει αὐτοῖς· Ἴδετε πῶς ὑμῖν συμπαθῶ, ὅτι νέοι τῇ ἡλικίᾳ ὑπάρχετε, καὶ ὡραῖοι τῷ κάλλει; Θελήσατε οὖν θύσαι τοῖς εὐμενέσι θεοῖς, καὶ τιμῶν μεγίστων ἀξιωθῆναι, δὲ συνδιάγειν ἡμῖν. Οἱ δὲ Ἅγιοι ἀποκριθέντες λέγουσιν αὐτῷ, Ἡμεῖς μᾶλλον σπεύδομεν διάγειν τῷ ἐπουρανίῳ Δεσπότῃ καὶ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, οὗπερ καθημέραν καὶ τὰς εὐεργεσίας ὁρῶμεν ἐφ᾽ ἡμᾶς γινομένας, ὅπως ἀσφαλῆ τε καὶ βεβαῖαν τὴν εἰς αὐτὸν ἐλπίδα κεκτημένοι, εὕρομεν παῤῥησίαν ἐνώπιον αὐτοῦ, ἐν τῆ ἡμέρα ἐκείνῃ τῆς φοβερᾶς καὶ φρικτῆς ἐτάσεως τοῦ μεγάλου Βασιλέως.

[9] Ὁδὲ βασιλεὺς Ἰουλιανὸς, βουλόμενος διὰ λόγων παρακλητικῶν μεταστρέψαι αὐτοὺς ἐκ τῆς εὐσεβείας εἰς τὴν ἀσέβειαν, λέγει τῷ Σαβέλ καὶ τῷ Ἰσμαήλ· Τί θέλετε καὶ ὑμεῖς; βούλεσθε ἀφιστᾶν ἑαυτοὺς ἐκ τῶν δωρημάτων τῶν μεγίστων θεῶν, ὧνπερ παρέχουσι πᾶσι τοῖς προσιοῦσιν αὐτοῖς; οἶδα γὰρ ὅτι ὁ ἀπονενοημένος ὑμῶν ἀδελφὸς οὗτος ἀναπείθει ὑμᾶς, ἵνα μὴ θυσίαν προσαγάγητε αὐτοῖς, καὶ μεγίστων παροχῶν ἀξιωθῆτε παρ᾽ ἡμῶν· ὑπολαμβάνω γὰρ ἐκ τῆς ὄψεως εὐγνώμονας ὑμᾶς ὑπάρχειν. Οἱ δὲ ἅγιοι ἀποκριθέντες ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος εἶπον αὐτῷ· Βασιλεῦ παράνομε, καὶ ἐχθρὲ τοῦ Θεοῦ, τί ἠθικεύῃ ἡμᾶς ὠφείλων ἀποστῆσαι τοῦ Δεσπότου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ; ἄπελθε πρῶτον πεῖσον τοὺς θεούς σου εἰπεῖν ἡμῖν, εἰ θέλουσι παρ᾽ ἡμῖν θυσίαν λαβεῖν, καὶ ἡμεῖς ἑτοίμως ἔχομεν προσαγαγεῖν αὐτοῖς. Οδὲ Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς ἐμμανὴς, γενόμενος θυμομαχῶν, λέγει αὐτοῖς· Ἀτυχέστατοι παρὰ πάντας ἀνθρώπους, οὗτοι ἐν ἡσυχίᾳ διάγοντες σιωπὴν ἀσκοῦσιν. Οὶ δὲ ἅγιοι Μάρτυρες ἀποκριθέντες εἶπον αὐτῷ· Λίθινοι γὰρ ὄντες οἱ θεοί σου, πῶς ἀκούσονται, καὶ φωνὴν ἀποτελέσουσι; μάλιστα δὲ καὶ ἐν σκοτίᾳ διάγοντες, πῶς τὸ φῶς θεωρήσουσιν; ὀφθαλμοὶ γὰρ αὐτοῖς εἰσι καὶ οὐ βλέπουσιν. Οδὲ ἡμέτερος Θεὸς, ὁ ὢν ἀεὶ ἐν τοῖς οὐρανοῖς μένει εἰς τοὺς αἰῶνας, ὁς καὶ φωτίζων πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὴν ἐπίγνωσιν τῆς αὐτοῦ ἀληθείας.

[10] Ἐμμανὴς δὲ γενόμενος ἐπὶ τούτοις ὁ ἄνομος Ἰουλιανὸς, ἀκούων ταῦτα, ἐκέλευσε λαμπάδας πυρὸς ταῖς πλευραῖς αὐτῶν προσεχθῆναι· Ποιησάντων δὲ τῶν δημίων τὸ κελευθὲν αὐτοῖς, οἱ Μάρτυρες ἀνεβόησαν μιᾷ φωνῇ καὶ εἶπον· Χριστὲ Ἰησοῦ οὐράνιος ὢν βασιλεὺς, βοήθησον ἡμῖν, ὅτι διὰ τὸ ὄνομά σου ὑπομένομεν ταῦτα ἀποκρεμάμενοι, καὶ εἰς τὸ πλῆθος τῶν σῶν οἰκτιρμῶν καταξίωσον ἡμᾶς τῆς ἄνω σου βασιλείας. Ὁδὲ Βασιλεὺς Ἰουλιανὸς λέγει αὐτοῖς· Κἂν νῦν οὐ συνίετε ὅτι ὀργίζονται ὑμῖν οἱ θεοὶ ἡμῶν; ἐπιστρέψατε οὖν, καὶ θύσατε αὐτοῖς, ἵνα ἀξιωθῆτε φιλανθρωπίας παρ᾽ ἡμῶν. Οἱ δὲ Ἅγιοι ἀποκριθέντες λέγουσιν αὐτῷ· Ἡμεῖς ἀεὶ ὁρῶμεν τὴν δύναμιν τοῦ δεσπότου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, παραγενομένου ἐφ᾽ ἡμᾶς, καὶ κουφίζοντος ἐκ τῶν ἀνηλεῶν σου τιμωριῶν· οὐδὲν γὰρ ἐξ αὐτῶν ὧν ἐπήγαγες ἥψατο ἡμῶν· οἶδαμεν δὲ ὅτι παρανόμων ὀφθαλμοὶ οὐ δύνανται θεάσασθαι αὐτὸν, ἐπειδὴ ἀόρατός ἐστι καὶ ἀκατάληπτος· ἀλλὰ πάντοτε ἐκείνοις φανεροῦται τοῖς ἐπικαλουμένοις αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ· καὶ διὰ τοῦτο νῦν θλιβόμεθα ἐν τῷ προσκαίρῳ βίῳ τοῦτῳ, ἵνα ῥυσθῶμεν τῆς αἰωνίου κολάσεως· καὶ ἱκετεύομεν αὐτὸν μὴ συγκαταριθμηθῆναι μετὰ τῶν ἀρνουμένων τὸ ὄνομα αὐτοῦ τὸ ἔνδοξον, καὶ φοβερὸν, καὶ ἅγιον.

[11] Ὁδὲ τύραννος ἡττηθεὶς ὑπὸ τῆς ἀνδρείας τῶν ἁγίων Μαρτύρων, καὶ μὴ δυνηθεὶς μεταστρέψαι αὐτοὺς εἰς τὴν ἀπώλειαν, ἐκέλευσε διαχωρισθῆναι τὸν Σαβέλ καὶ Ἰσμαήλ· καὶ ἀπομανεὶς λέγει πρὸς τὸν ἅγιον μάρτυρα Μανουήλ· Τρισάθλιε, καὶ ἀνόσιε, κακῶν ἡμερῶν μεμεστωμένε, ἐλέησον σεαυτὸν, καὶ τοὺς σύν σοι ὑπάρχοντας, καὶ προσελθόντες θύσατε τοῖς εὐμενέσι θεοῖς· εἰ δὲ μήγε, μειζόνων τιμωριῶν πειραθέντες, τέλος τοῦ βίου ἕξετε. Ὁδὲ ἅγιος Μάρτυς ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτῷ, Μὴ ὑπολάβῃς Βασιλεῦ ἀποστῆσαι ἕνα ἐξ ἡμῶν ἐκ τῆς ἐλπίδος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· ἡμεῖς γὰρ μάλιστα, τὴν εἰκόνα καὶ τὸν θύπον τῆς ὁμοουσίου Τριάδος φέροντες, τρεῖς ἐσμεν, μιᾷ πίστει πεφωτισμένοι, ἔχοντες τὸν ἅγιον καὶ τίμιον σταυρὸν προηγούμενον ἡμῶν ἕως τέλους, καὶ τὸν κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν κουφίζοντα ἡμᾶς ἐκ τῶν ὀδυνῶν. Ἰδὼν οὖν ὁ ἄνομος Ἰουλιανὸς μὴ πειθαρχοῦντα τὸν ἅγιον μάρτυρα τοῖς λεγομένοις αὐτῷ παρ᾽ αὐτοῦ, ἔχων ἔνοικον τὸν διάβολον, ἐξάψας ὡς πῦρ τὴν ἑαυτοῦ καρδίαν, καὶ λογισάμενος ὅτι διὰ τῆς καλῆς αὐτῶν ὁμολογίας πολλοὶ τῶν ἐκ τοῦ δήμου παρόντων πιστεύσειαν εἰς τὸν δεσπότην Χριστὸν, ἐκέλευσεν ἐνεχθέντας ἥλους τρεῖς, τὸν ἕνα παγῆναι αὐτῷ κατὰ τῆς κορυφῆς, καὶ τοὺς ἄλλους δύο κατὰ τῶν ὤμων αὐτοῦ, καὶ σχισθῆναι καλάμους, καὶ βληθῆναι κατὰ πάντος τοῦ σώματος αὐτοῦ, καὶ καλάμους ὀξεῖς γενομένους παγῆναι διὰ τῶν ὀνύχων τῶν χειρῶν αὐτοῦ καὶ τῶν ποδῶν· καὶ οὕτως συσφιγχθῆναι αὐτὸν, καὶ ἀπενεχθέντας ἅμα αὐτῷ καὶ τοὺς μακαρίους ἄνδρας Σαβέλ καὶ Ἰσμαὴλ ἐπὶ τὸ Θρακιὸν μέρος πρὸς τὸ τεῖχος τὸ καλούμενον Κωνσταντίνου ἐν τόπῳ καλουμένῳ Κρυμνῷ, ξίφει τὰς κεφαλὰς αὐτῶν ἀποτμηθῆναι, καὶ εὐθέως βληθῆναι φρύγανα, καὶ κατακαῆναι τὰ σώματα αὐτῶν. Μή ποτέ τινες εὑρόντες αὐτὰ τῶν Χριστιανῶν ταφῆς ἀξιώσουσιν· ἔσπευδε γὰρ ἐξιέναι ἐπὶ τὴν Βιθυνῶν ἐπαρχίαν.

[12] Ἐλθόντων δὲ Ἁγίων ἐπὶ τὸν τόπον, ἐν ᾧ ἔμελλον τελειοῦσθαι, καὶ τῶν δημίων σπευδόντων ποιῆσαι τὸ κελευσθὲν αὐτοῖς, πάντες οἱ Ἅγιοι κατὰ ἀνατολὰς ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος προσηύξαντο πρὸς τὸν Κύριον λέγοντες· Ἰησοῦ Χριστὲ σωτὴρ ἡμῶν, ὁ λόγῳ συστησάμενος τὸν ὀυρανὸν καὶ τὴν γῆν, καὶ καταδεξάμενος ὑπομεῖναι θάνατον, καὶ οἰκῆσαι τριήμερον ταφὴν, καὶ ζωὴν χαρισάμενος τοῖς πᾶσιν, αὐτὸς πρόδεξαι τὰς ψιχὰς ἡμῶν ἐν εἰρήνῃ, καὶ λύτρωσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ ἀνόμου βασιλέως Ἰουλιανοῦ, καὶ τὸν περιεστῶτα λαὸν ἐπίστρεψον εἰς ἐπίγνωσιν τῆς σῆς ἀληθείας, γινώσκειν σε τὸν μόνον Θεὸν καὶ υἱὸν Θεοῦ, καὶ κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν, τὸν μονογενῆ τοῦ Πατρὸς, καὶ ἀπόστρεψον ἐκ τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων, ὥστε μὴ συναπολέσαι αὐτοὺς, ὅτι μέγα καὶ ἔνδοξον καὶ φοβερὸν τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον ὑπάρχει, καὶ σή ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δόξα, ἅμα τῷ Πατρὶ, καὶ τῷ ζωοποιῷ καὶ ἁγίῳ σου Πνεύματι εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμήν. Καὶ πληρωσάντων αὐτῶν τὴν εὐχὴν ἦλθε φωνὴ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ λέγουσα αὐτοῖς· Καλοί μου ἀγωνισταὶ καὶ ἀθλοφόροι, ἀπέλθετε εἰς τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν, ἀπολάβετε τοὺς στεφάνους τῆς νίκης ὑμῶν· αἱ γὰρ στρατιαὶ τῶν Ἀγγέλων καὶ Ἀρχαγγέλων ἀγαλλιῶνται ἐφ᾽ ὑμῖν.

[13] Καὶ μετὰ τὸ γενέσθαι τὴν εὐχὴν ταύτην, ἔστη εἷς τῶν δημίων, καὶ κρούσας, απέτεμεν αὐτῶν τὰς κεφαλὰς, καὶ ἐν εἰρήνῃ ἀπέδωκαν τὰ πνεύματα αὐτῶν. Καὶ εὐθέως ἐσχίσθη ἡ γῆ, καὶ ἐδεξατο τὰ λείψανα τῶν ἁγίων Μαρτύρων, καὶ διεφύλαξεν ἕως ἡμερῶν δύο, πρὸς τὸ μὴ κυριευθῆναι αὐτὰ ὑπὸ τοῦ πυρὸς, μετὰ τὴν πρόσταξιν τοῦ ἀσεβοῦς Βασιλέως Ἰουλιανοῦ. Ἰδόντες δὲ οἱ δήμιοι τὸ θαῦμα τὸ γεγονὸς, ἔντρεμοι γενόμενοι, ἀνεχώρησαν ἐκεῖθεν· πολλοὶ δὲ τῶν ὄντων ἐκεῖσε τοῦ ὄχλου, ἐπίστευσαν τῷ δεσπότῃ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ. Καὶ προσμείναντες ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ, ἔνθα τὰ ἅγια λείψανα ἦν, ἐκτενῆ εὐχὴν προσαγαγόντες τῷ φιλανθρώπῳ Θεῷ, μετὰ τὰς δύο ἡμέρας λαβόντες τὰ ἅγια καὶ τίμια λείψανα, ἀποκαλύψαντος αὐτὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, μετὰ πάσης τιμής καὶ ὑμνῳδίας, καὶ ἀρωμάτων πολλῶν κηδεύσαντες, ἀπέθεντο ἐκεῖσε ἐν τόποις ἐπισήμοις, δόξαν ἀναπέμποντες τῷ δεσπότῃ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ.

[14] Ἐτελειώθησαν δὲ οἱ ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες Μανουήλ, Σαβέλ, καὶ Ἰσμαήλ μηνὶ ἰουνίῳ ιζ᾽ ἡμέρᾳ δευτέρα, ὥρᾳ θ᾽. Ἐπράχθη δὲ ταῦτα ἐπὶ τῆς ὑπατείας Μαμερτίνου καὶ νευίτα, βασιλεύοντος τοῦ ἀνόμου βασιλέως Ἰουλιανοῦ, κατὰ δὲ ἡμᾶς βασιλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριςτοῦ. Μετὰ ταῦτα δὲ μαθὼν Βαλτανὸς, ὁ τῶν Περσῶν Βασιλεύς, ὁτι τοὺς θεράποντας αὐτοῦ, οὕς εἶχε, καὶ ἣν ἀποστείλας τῷ παρανόμῳ Βασιλεῖ Ἰουλιανῷ πρὸς βράβευσιν εἰρήνης, τοὺς μακαρίους τούτους καὶ ἁγίους Μάρτυρας Μανουὴλ, Σαβέλ καὶ Ἰσμαήλ, τιμωρισάμενος αὐτοὺς θανάτῳ παρέδωκε, λυπηθεὶς περὶ αὐτῶν καὶ ἐμμανὴς γενόμενος σφοδρῶς, πάλιν ἐκίνησε τὸν πόλεμον· ἵνα πλἡρωθῆ τὸ ῥητὲν ὑπὸ τοῦ προφήτου διὰ τοῦ Κυρίου λέγοντος, Ἐμοὶ ἡ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω;, λέγει Κύριος· Παραταξάμενος οὖν καὶ ὁ δυσσεβὴς Βασιλεύς Ἰουλιανὸς, ἐξῆλθεν ἐπὶ τὴν χώραν τῶν Περσῶν, καὶ συγκρούσας καὶ νικήσας αὐτοὺς κατὰ κράτος τῶν στρατιωτῶν Χριστιανῶν ὄντων, ὑποστρέφων ἀνηρέθη οὐρανίῳ πληγῇ ὁ παράνομος, θελήματι τοῦ δεσπότου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[7] Tunc impiissimus Julianus, ira succensus vehementi, Sanctis inquit: Infelicissimi mortalium, tanta a me humanitate dignati, [Sancti crudeliter fustigantur,] Deos blasphematis, eosque audetis lapides inanimes appellare? Per ipsorum propitium mihi numen, sufficienter excruciati eorum potentiam cognoscetis. Mox autem furibunda voce mandavit, ut humo strati fustibus ac taureis cæderentur, lictoribus inclamantibus atque dicentibus, Nolite Deos afficere contumelia. Dum autem sic diutius vapularent sancti Martyres, velut uno ore loquentes clamabant; Nos lapidibus inanimis non sacrificamus: sed adoramus Deum, [& in equuleo ustulantur ac lacerantur] vere viventem in æternum, ipsique servimus. Excandescens ad hæc sacrilegus, & videns constare ipsos sibi in non abnegando Christo; jussit in ligno suspensorum latera radi, & talos clavis perforari: Sancti vero hoc supplicium sustinentes, clamabant; Christe Jesu, qui ascendisti in lignum sanctæ ac venerandæ Crucis tuæ, ut salvum faceres genus humanum; ne recedas a nobis, sed fac nobiscum secundum misericordiam tuam, sicut fecisti cum iis qui tibi placuerunt sanctis; & erue nos ab his qui circumstant nos cruciatibus, tu enim nosti, Domine, quam infirma sit caro nostra ad pugnam, solus invicte & misericors salvator noster.

[8] Hæc orantibus illis, adfuit Angelus Domini, & alleviavit laborem ipsorum: [sed ab Angelo relevantur.] impius vero Julianus, jussit eos deponi ex lignis, & ait: Videte, quomodo compatiar vobis, quia ætate adolescentes & specie formosi estis: quapropter sacrificate clementissimis Diis; & maximis honoribus digni facti, manete nobiscum. Sancti vero respondentes, dixerunt ei: Nos satagimus conversari cum supercælesti Domino Jesu Christo, cujus quotidie super nos beneficentiam experimur; ut fiduciam in ipso collocatam firmam & in concussam tenentes, inveniamus gratiam in conspectu ejus, in illa tremendi examinis die.

[9] Volens autem Imperator Julianus blandis verbis abducere eos a pietate ad impietatem, Sabeli atque Ismaeli dixit: Vos vero, [Iuniores duo frustra solicitantur blanditiis,] quid? numquid vos ipsos vultis privare donis, quæ magni Dii præstant accedentibus omnibus ad se? Video equidem quod hic vester insensatus frater nobis non assentitur, ut diis immolet, maximam a nobis alias retributionem accepturus: sed meliora præsumo de vobis, ex ingenuo vestro aspectu. Ad hæc illi, velut uno ex ore, responderunt: Princeps impie & Dei inimice, quid præsumis a nos posse a Domino nostro Jesu Christo abduci sermocinando? vade ac persuade prius diis tuis ut nobis loquantur, [& pergunt mutos deos explodere] si velint a nobis sacrificium accipere; tunc utique illud prompte offeremus. Ad quod iratus & consilii anceps Julianus, Infelicissimi, inquit mortalium, ipsi requie perfruentes silentium tenent. Cui sancti Martyres: Nempe lapides cum sint dii tui, quomodo vel audire possent, vel vocem formare? In tenebris autem versantes, quomodo lumen viderent? oculos enim habent & non vident: Deus vero noster, qui semper in cælis est, manet in secula, & illuminat omnem hominem venientem ad cognitionem veritatis suæ.

[10] [ideoque lampadibus aduruntur,] Ad hæc impius Julianus furore percitus, jussit accensas lampadas eorum lateribus admoveri, Quod cum carnifices exequerentur, Martyres una voce exclamarunt; Christe Iesu, Rex cælestis, adjuva nos, quia propter nomen tuum sustinemus suspensi in ligno: & ista, in multitudine misericordiarum tuarum dignare nos regno tuo cælesti. Dicit eis Julianus: Ast nunc saltem intelligitis quod irascuntur vobis Dii nostri: convertimini igitur & sacrificate illis, ut digni efficiamini clementia nostra. Ipsi vero respoderunt: Nos semper videmus virtutem Domini nostri Iesu Christi, qui venit ad nos, & immania tormenta tua nobis sic lenit, [sed a Christo sanantur,] ut nihil eorum quæ intulisti nos tangat: scimus autem, quod impiorum oculi videre eum non possint, quia invisibilis ipsis & incomprehensibilis est: sed iis se præbet conspiciendum, qui invocant ipsum in veritate: & ideo in hac præsenti vita tribulamur, ut ab æternis liberemur suppliciis; ipsumque oramus, ut ne patiatur nos aggregari abnegantibus nomen suum quod est gloriosum, terribile ac sanctum.

[11] [solicitatur etiam frustra Manuel,] Sic victus eorum fortitudine tyrannus, neque eos valens ad perditionem pertrahere, jussit adduci Sabelem atque Ismaelem: & insaniens, ad Sanctum Martyrem Manuelem in hæc verba est locutus: Infelicissime, impie, plene dierum malorum, miserere tui ipsius & eorum qui tecum sunt; & venientes sacrificate clementissimis Diis, alioqui gravioribus excruciati pœnis, finem vitæ accipietis. Cui sanctus Martyr respondit dicens: Ne præsumpseris Imperator, quod vel unum ex nobis excidere facies a spe, quam habemus repositam in Domino nostro Jesu Christo: quia tres cum simus, ferimus imaginem & similitudinem consubstantialis Trinitatis, una eademque fide illuminati; & præ oculis habentes sanctam ac venerandam ejus crucem, [clavisque & calamis acutis confoditur.] quæ nos perducet usque in finem, atque ad ipsum Dominum Jesum Christum, alleviantem dolores nostros. Videns igitur impius Julianus. quod verbis suis nihil posset persuadere sancto Martyri, cum esset plenus diabolo, iraque ut ignis effervesceret (metuebat enim ne propter præclaram ipsorum confessionem multi ex præsenti populo converterentur ad fidem Christi) jussit adferri clavos tres, unumque infigi capiti Manuelis ac duos humeris; & calamos scindi, [Capitis damnati,] atque per totum corpus immitti, acuminatos autem alios infigi unguibus manuum ac pedum itaque colligari eum; simulque adductos beatos viros Sabelem & Ismaelem pertrahi ad murum versus Thraciam qui dicitur Constantini, in locum qui dicitur Præcipitium; ibique truncari capitibus, ac statim sarmenta colligi ad comburenda eorum corpora, ne forte inventa a Christianis sepulturæ honorem consequerentur: festinabat enim in Bithynorum provinciam discedere.

[12] Venientes ergo ad locum Sancti, in quo plectendi erant; & lictoribus satagentibus, [post factam in loco suplicii orationem,] quod in mandatis habebant, implere; omnes ad Orientem conversi, velut ex uno ore precati sunt ad Dominum, hocce modo: Jesu Christe, servator noster; qui verbo cælum & terram constituisti, pro nobis dignate mortem sustinere, & triduum in sepulcro manere; suscipe animas nostras in pace, & libera nos de manibus sacrilegi Imperatoris Juliani: populum autem circumstantem converte ad agnitionem veritatis tuæ, ut cognoscat te solum Deum, & filium Dei, Dominum Jesum Christum unigenitum Patris, atque averte eos ab errore idolorum, ut non perdas eos; quia magnum, gloriosum, terribile nomen tuum est, regnum & gloria, simul cum Patre sanctoque & vivifico Spiritu in secula. Amen. Tali oratione completa, facta est vox de cælo eis dicens: Generosi mei pugiles atque triumphatores, venite ad præparatum vobis regnum, accipite coronas victoriæ vestræ debitas: vos enim expectant exercitus Angelorum & Archangelorum.

[13] [gladio feriuntur:] Deinde lictorum unus surrexit, & percutiens gladio caput omnibus abstulit, itaque in pace reddiderunt spiritum. Continuo vero scissa est terra, & suscepit sanctorum Martyrum corpora, atque per biduum custodivit, ne possent juxta mandatum sacrilegi Imperatoris Juliani comburi. Videntes vero lictores hoc miraculum, perterrefacti discesserunt inde, [corpora, miraculose servata, sepeliuntur a Christianis,] multique ex turba ibidem præsente crediderunt Domino nostro Jesu Christo. Cum autem ipso in loco mansissent duobus diebus, ubi sacræ illorum Reliquiæ erant, orationemque continuam clementissimo Deo facerent; ipso Domino Jesu Christo eorumdem corpora revelante, omni cum honore atque psalmodia multisque aromatibus curaverunt illa, atque in locis decentibus composuerunt, glorificantes Dominum Jesum Christum.

[14] [an 362 17 Iunii.] Consummati sunt autem sancti Martyres Christi Manuel, Sabel, & Ismael, mense Junio die XVII, feria secunda, hora nona: peracta vero omnia sunt Consulibus Mamertino & Nævita, imperante sacrilego Juliano, apud nos autem regnante Domino nostro Jesu Christo. Post hæc intelligens Rex Persarum Baltanus, ministros suos, quos impio Juliano miserat pacem confirmaturos, beatos, inquam, ac sanctos Martyres, Manuel, Sabel, Ismael, ab ipso excarnificatos ac morti datos; tristis super iis, graviterque indignatus, rursum bellum movit: itaque (ut impleretur quod scriptum est per b Prophetam, dicente Domino, Mihi vindicta, & ego retribuam) exercitum etiam Julianus eduxit; & Persas quidem per militum virtutem, qui omnes Christiani erant, c debellavit; sed cum inde reverteretur, cælesti percussus d plaga impius, e sublatus e vivis est, jubente Domino nostro Jesu Christo, cui est gloria & potestas, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Ἠθικεύεσθαι, præsumere, seu ratiocinando colligere, alibi hactenus non inveni: sed per conjecturam sic verti, quia ab urbanitate seu curialitate morali videtur sumptum vocabulum.

b Proprie loquendo, non sunt hæc verba Prophetæ, sed Pauli ad Hebr. 10, 30, alludentis ad locum Moysis. Deutexon. 32. Ego occidam &c. & his qui oderunt me retribuam.

c Initia belli prospera fuisse Iuliano scimus, quousque Ctesiphontem ventum est: sed debellatos Persas nusquam legimus: quin potius dubitat Nazianzenus Orat. 2 in Iulianum, an huic ad angustias perstrahendo non cesserint de industria Persæ. Exercitus autem religio ea fuit, ut totu inquinatum idololatria censens Iovinianus, noluerit imperium ejus in arcto positi prius assumere, quam istam ille ejurasset seque Christianum esset professus: quod libenter fecere plerique, exteriori tantum specie gentilismum amplexi.

d Imo, cum ad prælium processisset, fame ac necessitate coactus.

e Ammianus lib. 25 cum narrasset, quomodo fugientibus suis intrepidus ipse procurrerit in hostem, incertum inquit sublata equestri hasta, cute brachii ejus perstricta, costis perfossis, hæsit in ima jecoris fibra: quam dum avellere dextra manu conatur, acuto utrimque ferro dextræ nervos sensit excisos: & provolutus jumento, præsentiumque veloci concursu relatus in castra, midicinæ ministeriis fovebatur. Ita homo Ethnicus, dissimulans veritatem; quin & Libanius sophista, cum dixisset, nequidem proposito præmio quemquam inter Persas fuisse qui se auctorem cædis profeteretur; haud obscure in Christianos ipsius Iuliani milites contorquet invidiam. Christiani autem, ut Nazianzenus & alii, de cælo percussum fuisse dicunt; & S. Mercurium Martyrem vulneris auctorem, ex visione pii cujusdam viri, faciunt: qua de re vide Baronium ad an. 363 num. 54 & 55.

DE SANCTO JOSEPHO ANACHORETA IN ÆGYPTO

>SUB MED SEC. IV.

SYLLOGE HISTORICA
De ejus dictis & factis ex Vitis Patrum.

Josephus, anachoreta in Ægypto (S.)

AUCT. G. H.

[1] Illustre Synaxarium a nobis Divione in collegio Societatis Iesu repertum celebrat hoc die XVII Iunii Josephum Anachoretam qui cantans vitam finivit additis hisce versibus.

Ὁ Θεῖος σὺ κύκνος Ἰωσὴφ ἐν τῷ τέλει, [Cultus apud Græcos,]
Θνήσκεις μετ᾽ ὦδης ὣς κύκνους Θνήσκειν λόγος.

In fine cygnus, tu Ioseph es divinus;
Cantando moreris, ut mori cygnos ferunt.

At die XX Iunii indicatur etiam memoria sancti Patris nostri Josephi Anachoretæ in Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ atque in duplici codice Taurinensi Ducis Sabaudiæ; [& 20 Iunii.] pro quo, sed per errorem, nomen Joannis exprimitur in Ms. Mediolanensi bibliothecæ Ambrosianæ.

[2] Videtur is esse, qui in Vitis Patrum dicitur cum S. Antonio vixisse adeoque ante vel circa medietatem seculi IV, [A. S. Antonio laudatur.] cum ille obierit anno CCCLVI; deque eo sermo esse lib. 5 interprete Pelagio libello 15, ubi agitur de humilitate, num. 5 his verbis: Venerunt aliquando senes ad Abbatem Antonium, & erat cum eis etiam Abbas Joseph. Volens autem Abbas Antonius probare eos, movit sermonem de Scripturis sanctis. Et cœpit interrogare a junioribus, quid esset hoc vel illud verbum. Et singuli dicebant pro ut poterant. Ille autem dicebat eis: Necdum invenistis. Post eos vero dixit Abbati Joseph: Tu quomodo dicis esse verbum hoc. Ille respondit: Nescio. Et dixit Abbas Antonius: Vere Abbas Joseph solus invenit viam, qui se nescire respondit.

[3] Et libello 1 num. 9 Dixit Abbas Joseph Thebæus: [indicat 3 ordines perfectionis.] Quia tres ordines sunt honorabiles in conspectu Domini. Primus est quando homo infirmatur, & adjiciantur ei tentationes, & cum gratiarum actione suscipit eas. Secundus autem est, quando aliquando omnia opera sua facit munda coram Deo, nihil habens humanum. Tertius vero, quando aliquis sedet in subjectione & præceptis Patris spiritualis, & omnibus propriis renuntiat voluntatibus.

[4] Et libello 8 num. 4 Eulogius quidam Presbyter venit ad Abbatem Joseph loco qui dicitur Anepho, [propter hospites manducat & tacet:] credens se aliquam duriorem continentiam apud eum invenire. Et suscipiens eum senex cum gaudio, quod habebat fecit ei pro caritate parari. Dixerunt autem discipuli Eulogii: Non comedit Presbyter nisi panem & salem. Abbas autem tacitus manducabat. Qui cum fecissent tres dies, non audierunt eos aut psallentes aut orantes: occultum enim erat opus illorum, & exierunt nihil ædificati. Deo autem dispensante facta est caligo, & errantes de via reversi sunt ad senem: & priusquam pulsarent ostium, [postea psallit.] audierunt psallentes. Et cum expectassent diu ut audirent, postea pulsaverunt, & suscepit eos iterum senex gaudens. Hi autem qui cum Eulogio erant, propter cauma tulerunt surisculam, & dederunt ei ut biberet: erat autem aqua permixta de mari & flumine, & non potuit bibere. Qui cum hæc in animo suo cogitaret, cœpit rogare senem ut disceret ejus institutum, dicens: Quid est hoc, Abba, quia primo non psallebatis, sed nunc cœpisti, posteaquam nos sumus egressi: & quia cum aquam bibere volui, [& istis vinum offert, alias aquam solitus bibere.] inveni eam salsam? dicit ei senex: Frater aliquis motus est, & per errorem miscuit aquam marinam. Eulogius vero rogabat senem, volens agnoscere veritatem. Et dixit ei senex: Parvus ille calix vinum est, quod caritas providet: hic autem ad aquam quam assidue fratres bibunt. Et his verbis docuit eum habere discretionem cogitationum, & abscidit ab eo omnia humanitus moventia menten ejus, & factus est commotus, manducans de cetero omnia quæ apposita sunt ei. Didicit enim ipsa in secreto operari, & dixit seni: Pro certo in caritate est opus vestrum.

[5] Hæc ibi. At libello 9 num. 5, Interrogavit Abbas Joseph Abbatem Pastorem dicens: [remedia docet contra tentationes,] Dic, quomodo monachus fiam. Et dixit ei senex: Si vis requiem invenire, & in hoc & in futuro seculo, in omni causa dic: Quis sum ego? & ne judices quemquam. Hæc forsan contrario modo intelligenda, ut Pastor interrogavit, & senex Ioseph responderit, propter hæc sequenti libello 10 num. 29 relata, ubi interrogavit Abbas Pastor Abbatem Joseph, dicens: Quid faciam quando approximant mihi aliquæ tentationes: resisto illis an permitto, intrare? Dicit ei senex: Dimitte intrare & pugna cum eis. [aliter senibus] Revertens ergo in Scithi sedebat: & contigit ut veniens quidam a Thebaida in Scithi, narraret fratribus se interrogasse Abbatem Joseph. Quando approximat mihi tentatio, resisto ei an dimitto intrare? Et dixerit ei: Omnino non dimittas tentationem in te, sed cito abscinde eam. Audiens autem Abbas. Pastor, quia sic dixerit huic qui venerat a Thebaida Abbas Joseph, surgens iterum abiit in Panopho ad Abbatem Joseph, & dicit ei: Abba, ego tibi commisi cogitationes meas, & tu aliter dixisti mihi, aliter autem Fratri de Thebaida. Et dicit ei senex: Scis quia diligo te? [aliter juvenibus pugnandum.] Et respondit: Etiam. Nonne tu mihi dixisti, ut sicut mihi ipsi, ita tibi dicerem quid sentirem? Etenim si intraverint tentationes, & dederis & acceperis pugnam cum eis, probationem te facient. Ego autem veluti mihi ipsi, sic tibi locutus sum. Sunt autem aliqui, quibus nec approximare expedit passiones, sed statim debent scindere eas.

[6] Dein libello 13 num. 9, Venit Abbas Lot ad Abbatem Joseph & dixit ei: Abba, [attollit digitos, ut lampades ignis.] secundum virtutem meam, facio modicam regulam, & parvum jejunium, & orationem & meditationem, & quietem; & secundum virtutem meam studeo purgare cogitationes meas, quid ergo debeo de cetero facere? Surgens ergo senex, expandit manus suas in cælum, & facti sunt digiti ejus velut decem lampades ignis, & dixit ei: Si vis, efficieris totus sicut ignis.

[7] Postea libello 13. num. 1 ista narrantur: Perrexerunt aliquando quidam Patrum ad Abbatem Joseph in Panopho, ut interrogarent eum de susceptione Fratrum, qui superveniunt ad eos; si deberent sibi relaxare abstinentiam suam cum ipsis, [mutata veste docet, quomodo in conversatione se gerant.] & congaudere eis. Et priusquam interrogarent eum, dixit senex discipulo suo: Considera quod facio hodie, & expecta; Et posuit duo sedilia de scirpo in fasciculis ligata, unum a dextra, & unum a sinistra, & dixit: Sedete. Et intravit in cellam suam, & vestivit se res vetustas. Et exiens transivit in medio eorum. Et iterum intravit & vestivit se rescellas suas, quas prius habuerat. Et egressus est iterum in medio eorum. Illi autem stupentes in id quod fecerat senex, interrogaverunt eum, quid hoc esset, & dixit eis: Vidistis quid feci? Dixerunt: Etiam. Et ille dixit: Ne mutatus sum ego pro contumuliosa veste? Et dixerunt: Non: Et ipse dixit iterum. Ne læsus sum de meliori veste? Et dixerunt: Non. Et ille dixit: Sic ego ipse sum in utrisque: & sicut priori veste mutatus non sum, nec sequenti læsus sum; ita debemus in susceptione Fratrum facere sicut in sancto Euangelio legitur. Date quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ sunt Dei Deo. Quando ergo est præsentia Fratrum, cum gaudio debemus suscipere eos: quando vero soli sumus, opus habemus lugere. Illi autem audientes, ad mirati sunt: quia quæ in corde eorum erant, ut interrogarent eum, prius agnovit, & glorificaverunt Deum. Hæc ibi: quæ etiam alia phrasi leguntur lib. 3 sub nomine Ruffini num. 47.

DE SANCTO PIORE ANACHORETA IN ÆGYPTO

>SUB FIN. SEC. IV.

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus actis & dictis ex Vitis Patrum.

Pior, anachoreta in Ægypto (S.)

G. H.

Alter hic sanctus Anachoreta, a Græcis in Synaxario Divionensi ad hunc XVII Iunii propositus, de quo libro 3 de Vitis Patrum, Ruffino adscribi solito, [S. Antonii discipulus,] ista leguntur num 31. Fuit quidam eremita, Pior nomine, de antiquis Fratribus, quem B. Antonius adolescentem in sancto proposito Monachorum instruxit. Demoratus est autem apud B. Antonium annos paucos. Cumque viginti & quinque esset annorum, abiit ad alium secretum eremi locum, ut solitarius habitaret, hoc etiam volente & consentiente B. Antonio; dixitque ei S. Antonius: Vade, Pior, & habita ubi volueris, & cum tibi per aliquam rationabilem occasionem revelaverit Dominus, [aquam salsam & & amaram bibit:] venies ad me. Cum autem pervenisset hic ipse Pior ad locum, qui situs est inter Nitriam & eremum Sciti, effodit puteum, cogitans apud semet ipsum; Quoniam qualemcamque aquam invenero, oportet me contentum esse: quod & factum est, & ad augmentum meritorum talis occasio, tantum enim salsa & amara inventa est aqua, ut si quis ad eum visitandi gratia veniret, in proprio vasculo sibi aquam deportaret. Remoratus est in eodem loco annis triginta. Dicebant ergo ei fratres ut recederet de loco ipso propter amaritudinem aquæ. Ipse autem dicebat eis: [uno in die paximatio & quinque olivis victitat: idque foris in via.] Si amaritudinem & laborem fugimus abstinentiæ, & volumus in hoc mundo requiem habere; post exitum vitæ hujus non percipiemus illa æterna & vere dulcia bona, nec fruemur illis perpetuis beati paradisi deliciis. Dicebant ergo fratres: quia tantum unum paximatium & quinque olivas in cibo accipiebat, & hoc deambulando foris.

[2] Hoc ultimum legitur etiam in Vitis Patrum interprete Pelagio, libello 5 num. 34 Et interrogavit eum quidam, quare sic manducaret, respondit se non hoc velut opus aliquod agere, sed velut quiddam superfluum. Alii autem, de hoc interroganti, respondit: Ut non vel in comedendo corporalem delectationem habeat anima. Etiam & hoc affirmabant de eo inquit Ruffinus, multi sanctorum Patrum: quia triginta & amplius annis, ex quo egressus est de domo parentum suorum, numquam ei suasum fuisse, etiam cum defunctos audisset parentes suos, ut pergeret ad requirendum seu visitandum propinquos. [a propinquorum visitatione obhorret.] Verumtamen sororem cum esset vidua, habens duos filios jam adolescentulos, misit eos in eremum, ad requirendum fratrem suum Pior. Qui cum diversa monasteria circuissent, requirentes eum, vix tandem invenientes illum, dixerunt ei: Nos filii sororis tuæ sumus, quæ nimio desiderio optat te videre ante exitum suum. Ipse vero non acquievit petitioni eorum. Perrexerunt autem adolescentes ad hominem Dei B. Antonium, [sorori se exhibet sed clausis oculis nec nisi jussus a S. Antonio,] indicantes ei pro qua causa venerant. Misit autem B. Antonius, & vocavit eum ad se, dixitque ei: Quare, Frater tanto tempore non venisti ad me? Qui respondens, dixit ei: Præcepisti mihi, beatissime Pater, ut, si per aliquam occasionem revelasset mihi Dominus, venirem ad te; & ecce hactenus non mihi revelatum est. Dixitque ei B. Antonius: Vade ut videat te soror tua. Tunc assumpsit secum alium Monachum, & perrexit ad locum & domum sororis suæ: & stans foris prope januam atrii, clausis oculis, ut non videret sororem suam stetit. Illa autem veniens projecit se ad pedes ejus: de nimio enim gaudio angustiata est. Dicit ei Pior: [vel ab Episcopo,] Ecce ego sum Pior frater tuus, vide ergo me quantum volueris: & post hoc statim reversus est ad eremum in cellulam suam. Hoc autem fecit ad erudiendum Monachos, ut non daretur eis licentia, cum libitum eis fuerit, visitare parentes vel propinquos suos. Quæ hic de visitatione sororis habentur, narrat Palladius in Lausiaca historia cap. 87; & non a S. Antonio jussum, sed ab Episcopo loci, scriptis rogatu sororis litteris, accessisse; nec potuisse persuaderi, ut domum ingredetur: additurque donec decessit contentus fuisse inventis amaritudinibus aquæ, ut generosi hujus tolerantia innotesceret.

[3] In Vitis Patrum interprete Palladio, libello 9 num. 9 ista referuntur: Factus est aliquando conventus in Scithi, & loquebantur Patres de quodam Fratre culpabili. [docet propria magis quam aliena peccata pensanda.] Abbas autem Pior tacebat. Postea autem surgens egressus est: & tollens saccum, implevit eum arena, & portabat eum in humeris suis: & mittens in sportella modicum de eadem arena, portabat etiam ipsam in ante. Interrogatus autem a Patribus, quid hoc esset; ille respondit: Saccus iste, qui multum habet arenæ, mea peccata sunt: & quoniam multa sunt, posui ea supra dorsum, ne doleam pro ipsis & plorem: ista autem arena modica, peccata sunt illius Fratris: quod non oportet ita fieri, sed mea magis peccata ante me esse, & de ipsis cogitare, & Deum, ut ignoscat mihi, orare. Audientes autem Patres, dixerunt: Vere hæc est via salutis. Eadem alia aliquantulum phrasi habentur apud præcitatum Ruffinum num. 136. In Apophthegmatis Patrum quæ Græcolatina edidit Io. Bapt. Cotellerius hoc quoque legitur: B. Pior, ubi apud aliquem in messe operam navasset, commonefecit de reddenda mercede; atque illo differente, [triennium gratis in messe servit:] rediit in monasterium. Rursus tempore advocante, messuit apud eumdem, & alacriter in opus incubuit: cumque is nihil præberet, reversus est in monasterium suum. Tertio pariter completo anno, solitum opus postquam perfecit, recessit, cum nihil accepisset. At Dominus prosperavit domum hominis: unde afferens mercedem per monasteria, circuibat quærens Sanctum. Quo vix invento, procidit ad pedes ejus mercedem solvit, dixitque: Mihi Dominus largitus est. Ille vero mandavit, ut redderet Presbytero in Ecclesia. Ita ibi inter Monumenta Ecclesiæ Græcæ pag. 643.

[4] Insuper a Palladio scriptum sic est cap. XI. Fertur, inquit, præter alia hæc quoque actio sancti Pambon; [visitat & visitatur a Pambone Abb.] quod Pior, qui se in vita exercebat monastica, ad ejus cellam aliquando accedens, proprium panem detulit. Cum eum autem Pambon reprehendisset, dicens, Cur hoc fecisti? respondit Pior, Ne te gravarem. Itaque tacitus eum demisit. Post aliquantum autem temporis accedens magnus Pambon ad cellam Pior, panem suum secum madefactum attulit. Ab eo autem rogatus, quanam de causa panem attulisset madefactum, respondit Pambon: Ideo madefeci, ne ego quoque te gravarem. Memoratur a Græcis dictus Pambo ad diem XVIII Iulii. Sanctus etiam Pambo, & Dei famulus Pior, gratias sanitatum a Domino adepti, memorantur in epistola Ammonii Episcopi de S. Pachomio & Theodoro num. 21, qui eos in Nitriæ monte invisit. Denique apud Palladium cap. 87 supra citato sub finem legitur: Multi monachi post ejus mortem cum in cella ejus manere contendissent, non potuerunt unum annum id efficere. Est enim locus terribilis & alienus ab omni consolatione. Eo igitur in loco, ut in Menæis Mss. Divionensibus ad hunc XVII Iunii, S. Pior in pace vitam finivit: Ibidemque adduntur versus duo, [& locus in veneratione manet eo mortuo.] alludentes ad nomen, quod licet Ægyptiacum sit sive Copticum, quoad sonum tamen litterarum non longe abscedit a Græco Πίων, quod pinguem obesumque significat, vel bene saginatum.

Ψυχὴν Πίωρ ποθιρὰν ἀρετῆς ἔχων
Πίων ἀπῆλθε ψυχικοῦ λίπους γέμων

Virtutis avidam quia habuit animam Pior
Bene pinguis abiit, spiritus adipe plenus.

[5] Ammonius, nescio cujus sedis in Ægypto Episcopus, [tempus vitæ ex Epistola Ammonii.] qui monasticum habitum sub annum CCCLI induerat apud S. Theodorum S. P. Pachomii discipulum, in Epistola de utroque scripta ad. Theophilum Episcopum Alexandrinum, a nobis exhibita die XIV Maji num. 21 narrat, quomodo cum sibi tertius inter Monachos ageretur annus, Christi CCCLIV, auctor ei fuerit prædictus S. Theodorus, ut in monte Nitriæ domicilium eligeret, ubi tunc degebant viri sanctitate conspicui & Deo gratissimi, cum S. Ammone: inter quos erant S. Pambo & Dei famulus Pior, qui gratiam sanitatum a Domino fuerant adepti. Atque hinc justificatur tempus mortis initio propositum videlicet sub finem seculi IV: scribebat enim Ammonius iste post susceptum a Theophilo Episcopatum, id est post annum CCCLXXXVI; & scribebat tamquam de adhuc vivente. Quamquam autem Theophilus iste sedem tenuit usque ad CCCCXII; Ammonius tamen, si tunc vixisset, fuisset circiter nonagenarius; adeoque credibilius est scripsisse illum ante seculi quarti finem, solummodo octogenarium, de Monachis ante annos circiter quinquaginta in Nitria famosis.

DE SANCTO BESSARIONE, ABBATE ANACHORETA IN ÆGYPTO.

>ADEPIN. SEC. IV.

SYLLOGE HISTORICA
Ex Menæis Græcorum & Vitis Patrum.

Bessarion, anachoreta in Ægypto (S.)

AUCT. G. H.

Sanctus Bessarion anachoreta inscriptus est ad hunc diem XVII Iunii Martyrologio Romano, & in Notis allegatur auctoritas Græcorum, qui in Menologio (scilicet per Sirletum confecto) ejus vitam brevi compendio comprehensam referunt; [Inscriptus Martyrol. Rom.] quod longiori inquisitioni præmittimus, & est hujusmodi: Eodem die sancti Patris nostri Besarionis: qui a purili ætate mundanis rebus abrenuntians, & Scetim secedens, admirabili rerum terrenarum contemptu, [Elogium ex Menol. Sirleti] solius animæ studio vacabat, ab omni affectu liber. Non locorum desiderio, non cibi appetitu detentus, sed futurarum rerum spe & fidei firmitate munitus, omnia tolerabat: huc atque illuc, tamquam captivus aliquis, in frigore & æstu nudus oberrans, sub dio perpetuo stabat, ita ut quadraginta dies & noctes in medio rhamno aliquando stans, numquam cubuerit, & quadraginta [annos] numquam in latus declinarit, sed sedens vel stans dormierit. Cumque talem duxisset vitam, ad cælestem patriam evolavit.

[2] Hæc ibi, quibus claritatis causa præmissis, de eo in Vitis Patrum a Rosweido & in Menæis excusis hoc XVII Iunii & XX Februarii edita, [Apueritia pius,] distribuemus per tempora ætatis. Ac primo de ejus ortu & adolescentia ad dictum XX Februarii ista leguntur: Οὗτος ἐγεννέθη σαρκικῶς ἐν Αἰγύπτω. Ἀπογαλακτισθέντος δὲ αὐτοῦ, καὶ ἐν τοῖς ἱεροῖς γράμμασι ἐκπαιδευθέντος, φῶς τὸ ἅγιον ἔλαμψεν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας, καὶ ἠγάπησεν Ἰησοῦν Χριστὸν σφόδρα, μήδ᾽ ὀποσοῦν χράνας οἰωδέποτε, πράγματι τὸ δοθὲν αὐτῷ ἅγιον βάπτησμα νηπιόθεν. Ἀνελθὼν δὲ εἰς τόπον ἔρημον, ὡς ἄσαρκος ἠγωνίσατο· καὶ τῆς σαρκος καταφρονήσας, ὡς φθειρομένης τῷ κρείττονι τὸ χεῖρον ὑπέταξε, καὶ εὗρε τὸν Θεὸν βοηθὸν ὃν ἐπόθεσε. Sanctus Pater noster Besarion corporaliter natus est in Ægypto: ubi ablactatus fuit & sacris litteris eruditus, lux divina cor ejus illustravit, & ab ætate juvenili dominum nostrum Jesum Christum vehementer dilexit, neque ullo unquam facto gratiam innocentiæ per baptismum acceptam læsit aut inquinavit. Eremum vero ingressus, tamquam corporis expers decertavit: ejus ut vermibus destinati contemptor, deteriorem hominis partem meliori subjecit; ac Deum quem desideravit, adiutorem habuit.

[3] Eadem ad hunc XVII Junii ita exponuntur. Οὗτος ὁ Ὅσιος, ἐκ νεαρᾶς ἔτι ἡλικίας ἀποταξάμενος, καὶ τὴν Σκήτην καταλαβὼν, εἰς τοσαύτην ἄσκησιν καὶ ἀκτημοσύνην ἤλασεν, ὡς ἓν τῶν ἀε̈ρίων πετηνῶν, ἢ νηκτῶν, ἢ χερσαίων ζώων, ἀταράχως καὶ ἀμερίμνως πάντα τὸν χρόνον τῆς ζωῆς αὐτοῦ διατελέσας. Οὐ γὰρ φροντὶς οἴκου παρ᾽ αὐτοῦ ἐμελετᾶτο, οὐ τόπων ἐπιθυμίᾳ κεκρατεκέναι ἔδοξε τῆς τούτου ψυχῆς· οὐ κόρος τρυφῆς, οὐ κτήσεις οἰκημάτων, οὐ βίβλων περιφοραὶ· ἀλλ᾽ ὅλως δι᾽ ὅλου τῶν τοῦ σώματος παθῶν ἐφάνη ἐλεύθερος, ἐλπίδι τῶν μελλόντων τρεφόμενος, καὶ πίστεως ὀχυρώματι βεβηκὼς ἐκαρτέρει, ὥσπερ αἰχμάλωτος ὧδε κᾀκεῖσε ἐν ψύχει καὶ γυμνότητι διαμένων· καὶ τῇ φλογὶ τοῦ ἡλίου διαφλεγόμενος, αἴθριος ἵστατο πάντοτε· κρυμνοῖς ἐρημῶν ἑαυτὸν ὡς πλανόμενον περιπείρων, καὶ πλατείᾳ τῆς ἄμμου χώρᾳ ἀοικήτῳ πολλάκις ἑαυτον, ὡς ἐν πελάγει φέρεσθαι εὐδοκήσας. Id est: Hic Sanctus in juvenili adhuc ætate Scetanam eremum ingressus, per religiosæ abstinentiæ & egestatis exercitationem tantum profecit, [In eremo Sceti degit cum magna abstinentia:] vt ritu alitum aut piscium animantiumve, sine ulla rerum præsentium cura, totum vitæ cursum transigeret. Non tectum quærebat, non ullo loci certi desiderio, aut cibi appetitu tangebatur; non cellarum usum, non librorum sarcinas amabat; sed ab omni prorsus affectu expeditus, spe rerum futurarum pascebatur, & fidei propugnaculo tutus perdurabat, & tamquam captivus modo huc, modo illuc, in frigore & nuditate manebat. Sole adustus sub dio assidue stabat, in præruptis solitudinum velut erro quidam hærebat. In sabulosa terra compluries prorsusque inhabitabili perinde ac si pelago jactarerur, patientiam exercebat. Eadem referuntur in Apophthegmatis inter Græcæ Ecclesiæ monumenta Græcolatine editis a Cottelerio, de Bessarione Abbate tom. 1 pag. 407 ubi deinde sic additur. Quod si contigisset ut ad loca mitiora veniret, in quibus communem consimilemque vitam ducunt Monachi; [sine tecto & vagus per eremum] extra portam sedens plorabat, & velut naufragus in terram projectus lamentabatur. Postea siquis Fratrum egressus invenisset eum, tamquam mendicum sedentem, velut unum seculi pauperem, & appropinquans dixisset ex misericordia; Homo quid ploras? si alicujus rei necessariæ eges, quantum poterimus accipies: tantum introi nobiscum, mensam habe communem, refice te; tunc ille repondebat; non posse se sub tecto manere, donec invenisset domus suæ res, ajens, variis modis multas a se amissas fuisse opes. Etenim in piratas incidi; naufragium passus sum; a splendore generis mei decidi, igobilis factus qui inter nobiles censebat. Frater vero si ad id sermonis lamentatus, ingrediens, frustum panis tradidisset, dicens; Accipe, Pater, cetera tibi Deus, quemadmodum ais, tribuet, [instar mendici.] patriam, genus, divitias quas locutus es; is magis adhuc lugens, ingenti edito fremitu, adjiciebat hæc verba: Non habeo dicere, an potero invenire quæ amissa quæro bona; sed adhuc majoribus afficiar malis, pericula quotidiana subiens usque ad mortem, nec habens remissionem ab immensis meis calamitatibus. Oportet enim, me continuo oberrantem peragere cursum vitæ meæ. Quæ omnia solum eo videntur spectare, ut indicetur qua ratione simul & aliorum caritatem exploraret, & se ne ea frueretur excusaret.

[4] Palladius in Historia Lausiaca sicut habetur Latine edita a Rosweido (nam Græca Meursii hoc & aliis pluribus capitibus caret) cap. 116 ad particularia quædam sic descendit Fuit quidam senex, [indutus tunica & superhumerali,] inquit, possessionibus carens & misericors, nomine Bisarion. * Is unam quidem ferens tunicam convenienter Euangelicæ traditioni, & parvum superhumerale: nihil enim possidebat præter hoc necessarium tegumentum. Habebat autem semper quoque parvum Euangelium sub axilla; aut ad sui faciendum periculum num perpetuo voci Domini obediret; aut potius gestans sermonem, quem erat opere executus. Tam admirabili enim vita usus est hic vir, & citra ullum dedecus, ut perinde ac terrestris Angelus cæleste iter legitime peregerit. [Hic ergo cum venisset in quemdam vicum & vidisset mendicum nudum in foro mortuum] se protinus exuens superhumerali, [hoc induit mendicum mortuum,] eo induit mortuum. Et rursus cum parum processisset, nudo egenti occurrit, & stetit apud se disceptans, & sic ratiocinans: Quomodo ego quidem, qui mundo renuntiavi, veste induor; frater autem meus algore concrescit? Si ergo eum ego sivero exanimari, ero omnino causa mortis proximi Quid ergo? exuensne scindam, & partem distribuam? an totum dabo ei qui est factus ad Dei imaginem? Sed quid mihi & illi erit utilis pars quæ scinditur? Et cum apud se disceptasset, dixit: Damnine aliquid patiemur, si plus quam sit præceptum faciamus? [tunica pauperem.] Generosus itaque hic athleta prompto & alacri animo vocat pauperem in vestibulum: & cum eum dimisisset indutum, stetit nudus, se operiens manibus, genua flectens & subsidens, solum habens sub axilla verbum quod facit divites. Dei autem consilio & providentia transiens quidam Irenarcha, agnovit senem, & dixit proximo suo socio: Respice illuc. Non est hic senex Abbas Bisarion? Cum is autem dixisset, Maxime; [& vestem ab Irenarcha accipit:] de equo descendens, rogavit sanctum, dicens: Quis te exuit? Ille vero dextera protendens Euangelium, Hoc, inquit, me exuit. Statim autem se sua veste exuens Irenarcha, perfectum militem induit: & protinus gestans veluti quamdam vestem Monachorum, a mundo latens recessit, declinans laudem ejus, qui suum vidisset vitæ institutum, eum qui est ab occulto honorem celando expectans.

[5] Hic ipse postquam omne præceptum Euangelicum recte esset executus, [pretium venditi Euangelii dat pauperi:] cum nihil hujus mundi amplius haberet in animo, ad divinorum dictorum perfectiorem executionem; cum in transitu vidisset pauperem, cursu in fortum condendit: ubi cum paulisper constitisset, vendidit Euangelium. Paucis igitur post diebus, qui cum eo erat Abbatis discipulus Dulas nomine, rogavit senem, dicens. Quid parvo libello factum est o Abba? Cui senex placide verbum pulchrum admodum & valde scitum, est locitus, sic dicens: Ne tristitia afficiaris, o Frater: nam ut illic habeamus fiduciam, propter obedientiam vendidi ipsum sermonem, qui mihi semper dicebat: Vende quæ habes & da pauperibus. Sunt autem aliæ quoque res plurimæ, ex virtute gestæ hujus magni Patris, cum quo nos quoque digni habeamur habere partem gratiæ Christi, Amen. Ita Palladius quem libenter Græce loquentem induxissem si licuisset: interim ut sensus clarus haberetur ad notam * excipere debui lineam ac ponere eo ubi nunc est loco inter []. Irenarcha vero (ut hoc quoque explicationis gratia addam) est Magistratus militaris, qui provincialium tutela suscepta, quietis & pacis per singula territoria concordiam stare faciat, ut est in lege 7 Cod. Theod. de Irenarchis.

[6] Præterea noto licet hic Bisarion scribatur eumdem esse, qui aliis Besarion & Bessarion dicitur, [aquam marinam dulcem reddit:] id enim liquet ex discipulo Dula, de quo lib. 3 de Vitis Patrum, qui Rufino tribuitur num. 215 ista leguntur: Abbatis Besarionis discipulus, nomine Dulas, cum quadam die cum ipso pariter juxta littus maris ambularet, contigit eum multum sitire & dixit seni: Sitis me macerat, Pater. At B. Besarion, facta oratione, jussit eum aquam de mari tollere & bibere. Quod cum fecisset & dulcissimam aquam reperisset, [ambulat in aqua:] vasculum, quod secum portavit implevit. Quod cum vidisset Abbas Besarion, dixit ad eum: Quare implesti vas aqua, fili? At ille dixit: Indulge mihi, Pater, timui enim si forte in antea sitiam. Cui senex dixit: Indulgeat tibi Dominus fili quia & ubique Deus est, & potest tibi dulcem aquam præstare. Quæ eadem lib. 6 de Vitis Patrum, inter Verba seniorum interprete Joanne, libello 2 num 1. ipse Dulas narrat, & num. 2 & 3 addit: [solem sistit.] Alio quoque tempore cum necessarium ei esset, fecit orationem, & transivit Chrysoroam fluvium pedibus: ego autem admiratus satisfeci ei dicens: Quomodo sentiebas pedes tuos dum ambulares in aqua? Et ait senex: Usque ad talum sentiebam aquam, reliqua autem erat solida sub pedibus meis. Rursus euntibus nobis ad alium senem, venit sol ad occasum. Et oravit senex, dicens: Obsecro, Domine, stet sol donec perveniam ad servum tuum. Et factum est sic.

[7] In Menæis ad XX Februarii eadem sic explicantur: Οὐ τὰ τυχόντα σημεῖα ὁ Θεὸς ἐποίησε δι᾽ αὐτοῦ, [Propter quæ in Menæis comparatur,] ἀλλὰ καὶ λίαν παράδοξα· φυλάξας γὰρ τὸ κατ᾽ εἰκόνα ὅσης δυνάμεως εἶχεν, ἐκεῖνα εἰργάσατο, οἷα καὶ οἱ μεγάλοι Προφῆται, οἱ τῷ Θεῷ αὐτοφανὼς προσομιλήσαντες. Μωυσῆς γὰρ, ἡ ῥίζα τῶν Προφητῶν πάντων, τὰ πικρὰ ὕδατα εἰς γλυκύτητα μετεποίησε, διὰ ξύλου τὸν τοῦ Χριστοῦ σταυρὸν εἰκονίζοντος, ἵνα τοὺς γογγύζοντας Ἰουδαίους κατασιγάσῃ· οὗτος δὲ ὁ Μακάριος, τοῦ μαθητοῦ αὐτοῦ βαδίζοντός ποτε ἐν ὁδῷ ἀνύδρῳ, καὶ τῇ δίψῃ φλεγομένου διὰ χαράγματος σταυροῦ ἐναερίου, τὴν ἁλμυρὰν καὶ ἄποτον θάλασσαν εἰς γλυκύτητα μετεποίησε, καὶ ψυχρὰν καὶ πότιμον εἰργάσατο· διὸ καὶ ἐμπλισθέντες ἐξ αὐτῆς σὺν ἑτέροις πολλοῖς τῷ Θεῷ εὐχαρίστησαν. Ὁ Ἰησοῦς ποτε τοῦ ναβῆ, τὸν Ἀμαλὲκ συγκόπτων, τὸν ἥλιον τοῦ ἰδίου δρόμου ἔστησεν, ἕως συνέποψεν ἅπαντας· καὶ οὗτός ποτε ὁ Μακάριος, ἐν τόπῳ τινὶ εὑρεθεὶς, ὠφελείας ἕνεκεν πολλῶν, καὶ τῆς ὥρας ληγούσης, τὸν Θεὸν αἰτησάμενος ἔστησεν, ἕως οὗ τὸ πᾶν τῆς ὁδοῦ διήνυσεν. Οὗτος ὡς Ἡλίας ὕδωρ ἐξ οὐρανοῦ κατήγαγεν, ὀυχ ἅπαξ καὶ δὶς, ἀλλὰ καὶ πολλάκις, τοῦτο αἰτησαμένων αὐτῷ. Ἑλισσαῖός ποτε ὁ Προφήτης τῇ μηλωτῇ Ἡλίου τὸν Ἰωρδάνην ἀβρόχως ἐπέρασεν· οὗτος δὲ ἀντἰ μὲν Ἰωρδάνου τὸν νεῖλον ποταμὸν, ἀντὶ δὲ μηλωτῆς τοῦ σταυροῦ ὅπλον κραταιὸν χρησάμενος, τὸ ὕδωρ ἅπαν εἰς λυβάδος εὐθύτητα μετεποίησε, καὶ ἐπάνω τῶν τοσούτων ὑδάτων πεσοπορήσας, ὧ τοῦ θαύματος! μεχρι ἀστραγάλων ἐβάφησαν οἱ ἀντιπόδες. Τί τούτων τῶν τεραστίων ἕτερον; τί θαυμασιώτερον; οὕτως καὶ ἄλλα σημεῖα διάφορα εἰργασε τῇ δυνάμει τοῦ σταυροῦ.

[8] Non vulgaria Deus per illum signa edidit, sed prorsus rara & admiranda. Servata enim, quantum fieri potuit, similitudine magnorum Prophetarum, [Moysi,] effecit qualia ipsi, qui cum Deo illis apparente familiariter & aperte collocuti sunt, fecerunt. Moses, omnium Prophetarum radix, amaras aquas per lignum, quod Crucem designabat, in dulcedinem vertit, ut obmurmarantes Judæos retunderet: hic autem B. Bessarion, discipulo ejus, iter per sicca & arida loca faciente & siti ardente, per signum Crucis in aëre expressum, salsum & impotabile mare mitigavit; [& Josue,] utque dulce & frigidum, ac potabile fieret, effecit: itaque & discipulus & alii ex eo haurientes sitim expleverunt, & meritas Deo gratias persolverunt. Jesus Nave cum Amalecitas persequeretur, solem jussit cursum sistere quoad hostes ad internecionem deleret; & hic Sanctus quodam in loco deprehensus causa salutis multorum, cum hora deficeret, rogavit, Deum, ut solem moraretur, quoad totam viam emetiretur. Hic idem pluvias e cælo, sicut Elias, nec semel & iterum, sed sæpius, ab aliis rogatus, impetravit. [Eliæ & Helisæo.] Helisæus olim cum melote Eliæ Jordanem siccus transiit: Hic vero pro Jordane Nilum flumen, pro melote signum Crucis, arma validissima, adhibuit, & aquam omnem in fornicis modum redegit, ac supra tantam undarum vim & copiam pedibus incedens, O miraculum obstupescendum! non nisi talorum tenus pedes aqua tinxit. Quid vero his miraculis majus, quid admirabilius! Ita & alia multa variaque vi sanctæ Crucis effecit.

[9] Ex his aliisque signis, simili modo relatis, narratur aliquod lib. 5 de Vitis Patrum interprete Pelagio, libello 12 num. 3 his verbis. Narravit Abbas Dulas, qui fuit discipulus Abbatis Besarionis, [tunica haurit aquam in eremo:] dicens: Veni aliquando in cellam Abbatis mei, & inveni eum stantem ad orationem, & manus ejus erant extensæ in cælum. Permansit hoc faciens jugiter per quatuordecim dies. Et post hæc vocavit me, & dixit: sequere me. Et exeuntes perreximus in eremo; cumque sitirem dixi ei: Abbas sitio. Ille autem melotem tollens, discessit a me, quantum jactus est lapidis: & facta oratione attulit eam plenam aqua. Et abivimus in civitatem lycon, & venimus ad Abbatem Joannem, & salutantes eum, fecimus orationem. Deinde sedentes cœperunt loqui de visione quam viderant. Dixit Abbas Besarion: Quia exivit præceptum a Domino, ut destruantur templa. Et factum est sic, & destructa sunt. Quæ videntur spectare celeberrimum tota Ægypto Serapidis templum, Theodosii Magni jussu eversum anno CCCLXXXIX: de quo vide Baronium, ibidem etiam agentem de Canopicis templis aut eversis, aut in sepulcra (ut Eunapius blasphemat) conversis, per illatas illuc Reliquias Martyrum: [dæmonem etiam nesciens expellit:] unde intelligas ad confinia IV & V seculi extremam Bessarionis ætatem spectare. Alia habentur miracula lib. 3 sub nomine Ruffini ex quibus num. 121 & sequenti ista sunt: Cum quidam secularis in ecclesiam veniens, ab immundo spiritu teneretur, & omnes orationem fecissent; & nullatenus spiritus immundus ab eo egrederetur; dicunt inter se Fratres: Quid possumus huic spiritui facere? Nemo potest illum excutere, nisi Abbas Besarion. Sed si dixerimus hoc illi, nec ad ecclesiam acquiescet venire: sed faciamus taliter, quoniam ante omnes solet ad ecclesiam venire. Hunc qui patitur faciamus sedere, & postea dicamus Abbati: Abba, suscita hunc dormientem. Fecerunt ita. Et veniente Abbate Besarione, steterunt omnes in oratione, & dicunt ei: Abba suscita etiam istum dormientem. Ille autem excitavit eum, dicens: Surge & egredere foras. Et mox ab eo egressus est spiritus immundus, & sanus factus est ex illa hora. Erat quidam habens filium paralyticum in Ægypto, [& paralyticum sanat:] & attulit eum in cellam B. Besarionis Abbatis, & reliquit eum super ostium plorantem, & discessit longe. Cœpit ergo infans flere. Cum autem senex per fenestram vidisset eum, dixit: Quis te huc detulit, fili? Cui infans respondit: Pater meus detulit me, & ipse discessit. Cui senex dixit: Surge & adjungere illi. Et mox sanus effectus surrexit, & pervenit ad patrem suum. Prius narratur etiam lib. 7 de Vitis Patrum interprete Paschasio cap. 14 num. 2, & lib. 6 interprete Ioanne, libello 2 num. 4 ubi dicitur id factum in Scethi: at secundum miraraculum ibidem num. 7 tribuitur Macario.

[10] Aliud narratur apud Ruffinum num. 194 his verbis: [miratur silentium monachi,] Abbas Besarion dum ambularet cum discipulo suo per eremum, venerunt ad quamdam speluncam: & ingressi ibi invenerunt Fratrem sedentem, & funiculos texentem: qui neque respexit ad eos, neque salutavit, neque aliquid locutus est eis. Dixit ergo Abbas Besarion ad discipulum suum: Eamus hinc, quia hic senex non vult loqui nobiscum, & profecti sunt ad Abbatem Joannem. Cum autem reverterentur, venerunt ad eamdem speluncam, & ait Besarion ad discipulum suum: [eumque a morte fæminam invenit & sepelit.] Ingrediamur iterum ad hunc Fratrem, si forte vel modo persuadeat illi Deus, ut loquatur nobiscum. Et cum ingressi fuissent, invenerunt corpus tantummodo mortuum, & ingemiscens dixit discipulo suo: Veni, Frater, componamus illud, quia propter eum huc nos Dominus transmisit. Cum autem sepelirent, invenerunt quod mulier esset, & admirati sunt, & dixerunt. Quemadmodum & mulieres colluctantur, & vincunt dæmonia! Et collaudantes atque glorificantes Deum, qui est omnium protector, recesserunt de illo loco. [se peccatorem agnoscit,] Idem refertur apud Ioannem libello 3 num. I, & apud Paschasium cap. 34 num. 3. At lib. 5 interprete Pelagio libello 9 num. 2 hoc indicatur: Quia Frater peccaverat, & jussit eum Presbyter exire de ecclesia. Surrexit autem Besarion, & exivit cum eo, dicens: Et ego peccator sum.

[11] [pernoctat inter spinas,] Dixit Abbas Besarion, quia quadraginta noctes manserit inter spinas stans & non dormierit, uti legitur apud Pelagium libello 7 num. 4, & latius in Menæis XX Februarii hoc modo: Τεσσαράκοντα ἡμέρας καὶ τεσσαράκοντα νύκτας ἔστη ἀκλόνητος ὥσπερ στύλη, ἄνω τὰς χεῖρας καὶ τὰ ὄμματα ἔχων, καὶ τὴν ψυχὴν ἀχώριστον ἐκ Θεοῦ. Quadraginta dies & quadraginta noctes nusquam acclinatus instar columnæ stetit, manus oculosque sursum elatos habens, animo autem numquam separatus est a Deo. Ad hunc vero XVII Junii: νυχθήμερα τεσσαράκοντα πεποίηκεν, ἐν μέσῳ ῥάμνῳ ἑστηκὼς, καὶ μὴ κοιμώμενος· καὶ τεσσαράκοντα χρόνους ποιήσας μὴ ἀνακλίναι ἑαυτὸν ἐπὶ πλευροῦ, ἀλλὰ καθήμενος καὶ ἱστάμενος Totos quadraginta dies & noctes in medio rhamno immotus perstitit, [diu in latus non cubat,] ut dormiret cubaretque numquam. Annis quadraginta numquam in latus cubans somnum cepit, sed vel stans, vel sedens dormivit. Quæ inde excerpta supra in Menologio Sirleti habentur. Requisivit Frater senem, dicens. [tentatis suadet humilitatem,] Quid faciam quia cogitationes me conturbant? Respondit Abbas Besarion: Tu quiesce, & non te mensures cum magnis, sed esto tacens in corde tuo. Itæ inter sententias Ægyptiorum Patrum num. 52. Inter Apophthegmata autem eorumdem apud Cottelerium pag. 406 etiam hoc lego: Is ipse monuit, quando in pace degis, neque impugnaris, tunc magis humilem te præbe; ne forte gaudio extraneo irrumpente gloriemur, tradamurque ad certamen: nam Deus sæpe non permittit, [magis autem pacem habentibus.] propter infirmitates nostras, ut bello ac tentationi tradamur, ne pereamus. At libello XI apud Pelagium num. 7 Abbas Besarion moriens dicebat: Debet monachus totus oculus esse, sicut Cherubin & Seraphin. Postremum ut in Februario Menæa habent: Ἐν γήρᾳ, πίονι τὸν Θεὸν θεραπεύσας ἀπῆλθε πρός τὰς αἰωνίους μονάς. Cum usque in plenam senectutem Domino deservisset, [pie moritur.] ad æternas abiit mansiones: in Junio autem, οὗτως βιώσας καὶ πολιτευσάμενος πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν: sic vivens & conversatus ad Dominum migravit.

[12] Præter celebrem ejus in Menæis ad XX Februarii & hanc XVII Junii memoriam (quorum prior fortassis dies mortis est, [Memoria etiam 29 Novemb.] posterior elevati vel translati corporis) iterum in illis indicatur ad diem XXIX Novembris Sanctus Bessarion in pace vitam finiens: de eodemque agi indicant hi versus, ibidem repetiti, & ante ad diem XX Februarii relati.

Πολλῶν ἱδώτων καὶ πόνων Βησσαρίων
Πολλὰς θανὼν εὕρικεν ἀντιμισθίας.

Multi laboris Bessarion ac sudoris.
A morte multam reperit etiam mercedem.

Ad diem quoque VI Iunii celebratur memoria Sancti Bessarionis Thaumaturgi in Typico S. Sabæ, [& 6. Iunii.] & Horologio Græcorum, nec non Bisarion mirificus Abbas apud Genebrardum in Kalendario Græcorum; sanctus item Pater Bessarion, miraculis clarus, apud Molanum in Auctario Usuardi itemque in Synaxariis Russorum, & Moschorum Kalendario Figurato, ubique cum titulo Thaumaturgi. Possevinus, male lecto nomine, Vicarium scripsit. Nos omnia prædicta de uno eodemque Bessarione accipienda esse arbitramur: totamque illam dierum diversitatem, procedere a variis ejusdem Reliquiis, diversa in loca delatis: quamvis non ita usitatum Græcis quam Latinis sit partiri sacra Corpora.

DE SANCTO HYPATIO PRESBYTERO, MONASTERII RUFINIANI IN BITHYNIA HEGUMENO

>CIRCITER AN. CCCCLII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Hypatius, Presbyter monasterii Rufinianensis in Bithynia (S.)

AUCT. D. P.

§. I. De conditore ipsius Monasterii Rufino, an sanctus.

[1] Hypatius in Phrygia nobili genere natus; in Thracia, notus nemini, monachatum auspicatus; palæstram virtutum suarum præcipuam habuit Bithyniam, in eaque monasterium Rufinianum, dissitum Chalcedone millibus passuum tribus orientem versus. [In loco ad Quercum dicto,] Hic locus Δρῦς id est Quercus dicebatur, non solum tunc, cum illuc primi Monachi ex Ægypto inducti sunt, sed etiam postea, cum anno CCCCIII contra Joannem Chrysostomum coactum ibi conciliabulum fuit, ad Quercum appellatum. Monasterii illius conditor Rufinus in Vita Sancti de quo acturi sumus, [conditum monasterium] num. 14 appellatur Beatus, ejusque ibi tumulus fuisse videtur; & de hoc intelligendus Sozomenus libro 8 cap. 17 ubi ait: Est istud (scilicet Δρῦς) suburbium Chalcedonis, quod nunc ex Rufini viri consularis nomine appellatur: in quo palatium est & ecclesia magna; [a Rufino consulari,] quam Rufinus ipse in honorem Apostolorum Petri ac Pauli construxit, & Apostolium ob id cognominavit. Monachos etiam prope collocavit, qui Clericorum munus eadem in ecclesia obirent.

[2] In Fastis Consularibus tempore Magni Constantini, qui bonam Senatus Romani partem Byzantium transtulit, [fortassis tempore Constantini] annum Christi CCCXVI, notat Rufinus Proculus, & annum XXIII Junius Rufinus. Horum alteruter potuit istæc omnia condidisse, ibique collocasse Reliquias Apostolorum, Roma allatas, uti in Vita loco præcitato dicitur: ab eoque natum esse nomen alterum in Rufinianis, quod Sozomeno scribente celebrius fuit, quam vetus nomen ad Quercum, ei fortassis Parochiæ relictum, quæ ibi ab olim stererat, excepitque Episcopos contra S. Chrysostomum congregatos. Fuit postea & alius Rufinus, Præfectus Prætorii sub Arcadio, cujus animum Hypatii institutor Jonas dicitur num. 12 inflexisse ad largam eleëmosynam conferendam in rusticos, Barbarorum incursibus depauperatos, idemque potest censeri cum illo Prætorii Præfecto, [potius quam Arcadii, ab ejus Præfecto Prætorii minime Sancto ut ille prior,] qui tyrannidem affectans & Imperatori Arcadio necem moliens, ab ejus exercitu circumventus & membratim concisus fuit. Sed fieri ægre potuit ut hic fuerit Rufinianensis monasterii conditor: quippe qui sepultura caruit, tantam apud omnes execrationem promeritus, ut credibile non sit, quod hominem tam vulgo abominabilem, utcumque de Monasterio aliquo fortassis benemeritum, Beatum vocaret Auctor Vitæ, tam exiguo post illius funestum exitum tempore scribens, ut mox apparebit, & sepulchri ejus ibidem collocati, quamvis vacui, tam honorificam faceret mentionem.

[3] Favet tamen huic parti Historia Lausiaca, sive eæ Palladii, sive Heraclidis sub nomine Paradisi, sive utriusque opus esse dicatur. Hæc ut est a Joanne Meursio Græce edita & Latine apud Rosweydum, agens de Abbate Ammonio, Confessionis Apostolicæ conditorem facit Rufinum τὸν κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ Ἔπαρχον τῶν Πραιτωρίων. Tunc temporis Præfectum Prætoriorum, qui ad illius Dedicationem invitaverit S. Eremitam Ammonium tunc forte Constantinopolim ex Ægypto advectum, [qui tamen videtur aliud ibidem oratorium condidisse tunc ad huc bonus:] a quo de S. Baptismo susceptus, ejus monitis & conversatione multum profecerit, quoad ille ibidem mortuus est, ubi & miraculis claruit. Sed mirum non fuerit hominem initio suæ felicitatis bonum ac pium, inflante fortuna, depravari, quod huic Rufino contigerit: qui etiam respectu nominis sibi cum Apostolicæ Basilicæ fundatore communis, eundem potuit novis ædificiis ornavisse, atque in primis Martyrio seu Confessione Sanctorum, ab Apostolis diversorum: nec enim Ἀποστολεῖον appellat Lausiaca, sed simpliciter Μαρτύριον τῶν Ἁγίων id est Confessionem eorum quorum istic Καταθέσια, id est Depositionem celebrabat Sanctorum. Quorum autem, id frustra quæsieris; nec tamen dixeris Apostolorum quorum ibi Reliquias prior Rufinus condiderat, cum una in ecclesia quandoque plura Martyria, Oratoria, seu sacella fuerint Sanctorum diversorum: ipsa Lausiacæ verba accipe:

[4] Οὗτος ὁ Μακάριος (Ἀμμώνιος) πολλαῖς ἱκεσίαις καταδυσωπηθεὶς παρὰ Ρουφίνου τοῦ κατ᾽ ἐκεῖνο καίροῦ Ἐπάρχου τῶν Πραιτωρίων, (εἰς τοὺς καιροὺς ἐκείνους ἐλθόντος τοῦ μεγάλου Ἀμμωνίου ἐν Κωνστατίνου πόλει διὰ χρείας τῶν τῆς ἐρήμου πολιτῶν) ἱκανῶς παρακληθεὶς, καὶ παρὰ τῶν ἁγίων Ἐπισκόπων τῶν διαφόρων ἐπαρχιῶν, καὶ ἀπ᾽ ἁυτῆς τῆς ἐρήμου συνεληλυθότων, εἰς τὰ καταθέσια θῶν Ἁγίων οὗπερ αὐτὸς ἔκτισεν Μαρτυρίου, ἐν αὐτοῖς τοῖς καταθεσίοις ἀποδέχεται τὸν Ρουφῖνον ὁ Ἅγιος ἀπὸ τοῦ ἀχράντου Βαπτίσματος παρὰ τῶν Ἐπισκόπων, ὃν ἐσεβάσθη ἀξίως τῆς αὐτοῦ πολιτείας εἰς πάντα ὑπακούσας τῷ ὁσίῳ ἀνδρὶ Ἀμμωνίῳ, ὃς μετ᾽ ὀλίγον χρόνον κοιμάται, καὶ τάπτεται ἐν τῷ Μαρτυρίῳ τῷ λεγομένῳ Ῥουφινιαναῖς· οὗ τὸ μνῆμα λέγεται θεραπέυειν πάντας τοὺς ριγιαζομένους. [& S. Ammonii ex Baptismo filius spiritualis,] Implexa sane multipliciter verba, quæ clariori ordine sic videntur reddi latine posse. Beatus hic & magnus Ammonius, cum pro quadam Eremicolarum necessitate Constantinopolim venisset, rogatus precibus multis tum a Rufino tunc temporis Præfecto Prætoriorum, tum ab Episcopis & Solitariis, qui de variis Provinciis convenerant ad Depositionem Sanctorum, quibus ille Martyrium construxerat, eumdem Rufinum Episcopis commendantibus de sacro fonte suscepit Hic vero conversatione illius captus valde ipsum venerabatur, in omnibus viro illi sancto obediens, qui paulo post mortuus, sepultus est in præfato Martyrio in Rufinianis dicto, cujus monumentum dicitur omnes febricitantes curare.

[5] Prænotatus Ammonii adventus Constantinopolim videtur omnino spectare ad tempora Theosii Magni, [tempore Theodosii 1,] anno CCCLXXIX imperare exorsi, quando res catholica sub Canstantio Juliano & Valente vehementer concussa, respirare, & restitui cœpit, etiam in Ægypto, ubi multum ab Arianis passi fuerant eremi Cultores, unde necesse habuerint ad novum Imperatorem Constantinopolim recurrere; quo tempore, si idem ille Rufinus Prætorii Præfecturam gerebat qui sub Theosii filio Arcadio propter affectatam tyrannidem mactari meruit; [sub quo ibi mortuus idem Ammonius colatur ut Sanctus;] is, qui paulo post prædictarum Reliquarum Depositionem in Rufinianis sepulturam accepit, non posset alius intelligi fuisse, quam Abbas Ammonius, neque verificari Auctor noster agens de sepultura Rufini. Sin autem alius ab illo Rufinus Ammonii disciplinæ sese subjecit vir Grandævus & Consularis, fortassis ab anno CCCXLVI quem signant Rufinus & Eusebius Coss. posset hic extremis vitæ annis baptizatus ita profecisse, ut paulo post mortuus, miracula cœperit operari, itaque haberetur Rufinianensis Monasterii conditor sanctus, qualem Hypatii Vita describit. Tunc etiam non esset recurrendum ad anteriores sub Constantino Magno Rufinos simili titulo illustres; & primi ex Ægypto Rufinianenses Eremitæ eo impensius debuerint ad se invitare Abbatem Ammonium, quanto proprius eum in sua patria cognovisse potuerunt. [nisi id intelligi possit de alio Rufino vere Sancto,] Hic vero debuerit in eodem oratorio suum specialiter tumulum habuisse; diversum a tumulo filii sui spiritualis Rufini eo ipso loco ubi deinde erectus fuit tumulus S. Hypatii: sic enim in hujus Vita num. 77 legitur: Ad urnam ipsius (S. Hypatii) amicus Dei Urbicius sumptus suppeditavit. Proximum vero locum obtinet magnus ex eremo ascetes Ammonius. Atque hæc dicta sunto occasione monasterii, satis incerta quoad primum ejus conditorem. Quale etiam istud censeri posset quod Lausiaca Rufinum appellet Ἔπαρχον Præfectum non τοῦ Πραιτωρίου Prætorii, quod fuit ultimus ille infelix, [& solum Præfecto cohortis Prætorianæ.] estque titulus in Palatio præcipuus, (Majorem domus veteres Franci dixissent) omnia fere pro vel cum Imperatore agentem; sed τῶν Πραιτωρίων Prætoriorum; magis integre fortassis scribendum Πραιτωριανῶν Prætorianorum, ut intelligatur Prætorianæ cohortis Præfectus, cujus est militare munus, longe infra Præfecturam Prætorii.

§ II. De S. Hypatii in Rufinianis cultu, Actis a discipulo scriptis, atque ætate.

[6] Desertum primis incolis post mortem cujuscumque Rufini monasterium (nam etiam infelicitas ultimi potuit redundasse, in locum ab eo novis ædificiis cultum, & quasi in ipsius nomen translatum, [Monasterium desolatum incolit Hypatius cum Sociis,] si non etiam primitus ab eo fundatum) desertum, inquam, monasterium alii atque alii inhabitare conati, propter infestationes lemurum dæmonumque non potuerunt ibi perseverare: cumque eo cum sociis duobus accessit Hypatius, tam erat desolatum, ut vix amplius monasterii speciem præ se ferret. Verum restauravit paulatim omnia Sanctus ille, dæmones primum imperterritus sustinuit, deinde expulit orationibus suis; itaque actis ibi annis aliquot, puta decem aut duodecim, plures ibidem Monachos congregare cœpit, quibus ab anno vitæ quadragesimo, Christi CCCCX, præesse incipiens, eosdem ad annum usque octogesimum pie ac laudabiliter rexit, nomenque etiam suum ipsi monasterio reliquit. Sancti quippe Hypatii, [a cujus etiam nomine appellatur.] illud legitur nuncupatum in Vita S. Auxentii, quam ad diem XIV Februarii impressimus, num. 36 & 39; aliaque celebritatem ejus commendantia ibidem traduntur. Evocatus enim ad Concilium Chalcedonense S. Auxentius, deductus fuit ad Rufinianas prope Sanctos Apostolos, in monasterium beati Hypatii: & magno cum gaudio eum exceperunt, qui illic erant Monachi cum eorum Præposito, viro undequaque optimo, & gratia Dei dignato, ut qui esset Christi discipulus.

[7] Virum hunc, virtutibus ætque miraculis celebrem, fastis Sanctorum a græcis adscriptum, [Cultus ejus ex fastis ecclesiasticis] ab aliis quidem die XVII, ab aliis vero XXIX Iunii, transtulit etiam in Martyrologium Romanum Baronius priori die, his verbis; In Phrygia S. Hypatii Confessoris. In Phrygia quidem ille natus fuit, uti supra dixi; sed in Bithynia & Rufinianis potiorem vitæ partem sancte egit, mortemque feliciter oppetiit. Hinc melius palæstram ejus notat pervetustum Synaxarium Ms. Ecclesiæ Constantinopolitanæ, ubi celebrior sancti viri memoria fuerit propter vicinitatem loci, [atque elogium;] ita loquens eadem die XVII : Μνήμη τοῦ ἁγίου Πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου, τοῦ ἐν Ῥου φινιαναῖς πέρα: Memoria S. Patris nostri Hypatii trans fretum in Rufinianis. Οὕτου πατρὶς μὲν ὑπῆρχε Φρυγία, γονεῖς δὲ θεοσεβεῖις, ἐπὶ τῶν χρόνων Ὁνωρίου καὶ Ἀρκαδίου Βασιλέων. Γράμματα δὲ ἱκανὰ παιδευθεὶς, καὶ τὸν ὀκτοκαιδέκατον χρόνον πληρώσας, πάντα καταλιπὼν, τὸν μονήρη βίον ἐπέδυ· καὶ πάσῃ ἀρετῇ κοσμηθεὶς, τὴν τοῦ Πρεσβυτέρου Χειροτονίαν δέχεται· ὁπόσα δὲ δι᾽ αὐτὸν θαύματα τελοῦνται, ἀδύνατον γράψαι. Αὐτὸς δὲ πληρῶσας τὸν ὀγδοήκοστον χρόνον, μακαρίως ἀνεπαύσατο. Quæ eodem fere verborum ordine habentur in Menæis excusis & apud Maximum Citheræum; Latine autem sic redduntur. Huic patria quidem Phrygia fuit; parentes autem Deum colentes temporibus Honorii & Arcadii Imperatorum. Ipse vero sufficienter litteris instructus, & annum decimum octavum ætatis prætergressus, omnibus relictis vitam monasticam auspicatus est, cumque omnibus esset virtutibus exornatus, Sacerdotii dignitatem suscepit. Quanta vero per eum miracula patrentur, explicari nullo modo potest. Postquam autem octogesimum vitæ explesset annum, beato fine quievit.

[8] Aliud Elogium longius, totamque vitam compendio complexum, mox dabimus ex alio Synaxario Ms. ceteris fere copiosiori, quod sæpe allegavimus allegabimusque, [aliud prolixius.] repertum in Collegio nostro Divionensi in thesauro litterario P. Petri Francisci Chiffletii; cui præmittitur & hoc distichon, alludens ad notionem nominis Ὑπάτιος, quod consularis latine sonat, ἀπὸ τοῦ Ὕπατος Consul: unde & ὑπατεύειν gerere consulatum.

Κεῖται θαλάσσῃς Ὑπάτιος πλησίον,
Ὃς ὑπατεύει σὺν Θεοῦ φίλοις ἄνω.

Jacet prope æquor Hypatius; alto in polo
Qui consulatum cum Domini amicis gerit.

[9] Acta, quæ nos primi latinitate hic donamus & typis publicamus ex codice græco Ms. bibliothecæ Vaticanæ, [Acta a coævo & discipulo Sancti conscripta,] signato 1667 pag. 289; isthunc ibi titulum præferunt: Βίος τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου, τοῦ ἐν Ῥουφινιαναῖς. Vita sancti Patris nostri Hypatii in Rufinianis. Et mox sequitur Προοίμιον, γραφὲν πρὸς Εὐλαβέστατον Διάκονον Εὔτυχον. Proœmium, scriptum ad religiosissimum Diaconum Eutychum. Quem & Auctor Proœmii, suum ipsius nomen nusquam prodens, appellat dilectum suum, & religiosissimum Christique amantem Sacerdotem & Cornelio, Centurioni, de quo in Actis Apostolorum, comparat; atque a studio legendi Sanctorum gesta, [ab alio ejusdem discipulo inventa & publicata,] eaque imitandi laudat. Huic Auctor ille inscribit mittitque Vitam S. Hypatii non quidem a se compositam, sed inventam & obiter correctam. Auctorem Vitæ nominat Callinicum, ipsius Sancti discipulum; qui jussus a Moderatoribus suis gesta ejus conscribere & unum in volumen colligere, id sedulo præstitit, sed stylo humili eoque duriusculo ex asperiore Syrorum (cujus nationis fuerit) dialecto; vitaque functus in monasterio Rufiniano, opus suum ibidem reliquit Abbati, qui tertius a S. Hypatio illic loci præfuit. Apud hunc anonymus Proœmii Auctor, illac forte iter faciens, idem opus, non tam casu, ut ait, quam divina dispositione, invenit non multo post. Cum vero & ipse Hypatium probe novisset, & vidisset & loquentem audisset; [non nisi visa ab ipsis vel audita ex ore Sancti aut discipulorum ejus continent.] dolet non omnia ejus gesta complexum esse Callinicum; nihil tamen præsumit hujus textui addere, aut demere; imo nec mutare quidquam, nisi lævigando asperiorem Syrorum dialectum ac pronuntiationem, ubi ea occurrit; mutationem duorum præcipue vocalium in alias, græce loquentibus usitatiores. Interea testatur, quæ ipse a multis & sæpe rogatus fuerat conscribere S. Hypatii gesta, quæque nunc ex alterius compositione in medium profert; a se met aut visa, aut ex ore ipsius Sancti, discipulorumve ejus audita fuisse omnia.

[10] Idem Auctor Actorum S. Hypatii chronotaxim hunc constituit, ut anno ætatis suæ decimo octavo venerit in Traciam, num. 5; [Mortem Sancti secutus terræ motus & vastatio Thraciæ illata ab Hunnis,] quadragesimo susceperit regimen Rufinianensis monasterii, num. 18; octogesimo denique vivendi finem fecerit, num 76: de hoc autem ultimo anno ita loquitur num 78: Necdum triginta dies abierant (a morte scilicet obita XVII Junii) cum illis in locis facta est grando tanta ut jam maturescens vinea radicitus conteretur. … Post alios quinque menses facti sunt magni terræ motus, qui etiam diu durarunt; & barbarica gens Hunnorum, quæ est in Tracia, sic invaluit, ut plus quam centum urbes occupaverit, parumque abesset quin ipsa Constantinopolis periclitaretur, multique eam fuga desererent. Habes hic duos anni obitualis characteres, qui cum videantur posse certissimam reddere Chronologiam, implicatiorem tamen reddunt, eo quod ambo concurrant apud Auctores mox citandos in annos diversos duos, scilicet in annum Christi CCCCXLVII & L ineuntes: adeo ut alterutrum annum præcedente Junio mortuum Sanctum, utro revera mortuus fuerit, incertum relinquat. [non conveniunt anno 442,] Ad hoc discutiendum nota, non hic agi de illa populatione, quæ facta ab Hunnis anno CCCCXLII, Ducibus Bdela sive Bleda & Attila fratribus, Baronium adduxit in errorem, ut posteriores multoque graviores a solo Attila factas strages, in hunc annum conferret. Istius irruptionis meminit Marcelinus Comes in Chronico sub annum DLXVI scripto: Eudoxio & Dioscoro Coss. (id est anno CCCCXLII) Bleda & Attila fratres, [sed 447 vel 450:] multarumque gentium Reges, Illyricum, Thraciamque depopulati sunt. Sed nulla hic mentio terræ motuum; ast pro anno CCCCXLVII idem Marcellinus habet sequentia: Ardabure & Callepio Coss. Ingenti terræ motu per loca varia plurimi urbis Augustæ muri, recenti adhuc reædificatione constructi, cum quinquaginta duabus turribus corruerunt … pluribus nihilominus civitatibus collapsis. Ingens bellum & priore majus per Attilam Regem nostris inflictum, pene totam Europam, excisis invasisque civitatibus atque castellis, corrasit … Attila Rex usque ad Thermopolim infestus advenit. Arregisclus magister militiæ in ripensi Dacia, juxta Utum amnem, ab Attila Rege, viriliter pugnans, plurimis hostium interemptis occisus est. Equidem Arnegiscli in Thracia cæsi sub iisdem Consulibus meminit Chronicon Alexandrinum, Cangio Paschale dictum, & de terræ motu ita scribit, eodem ipso anno ingentes adeo terræ motus extitere, ut quia hi diu perstiterunt, muri corruerint & nemo domi manere auderet.

[11] Et hæc quidem ille ad initium calamitatum sub solo Attila: ad finem vero earumdem Valentiniano VII & Albino Coss. Chronicon præcitatum quasi ab ovo rem exorditur & duorum triumve annorum gesta sub unum aspectum ponit iis verbis: [priore irrupit Attila continuatis victoriis usque ad posteriorem,] Imperantibus Theodosio & Valentiniano Augustis, expeditionem movit adversus Romam & Constantinopolim Attilas … cum infinita copiarum multitudine … Describit deinde ferocia insolentis barbari ad utrumque Imperatorem mandata Romæ & Constantinopoli Palatum sibi parare mandantis; Valentinianique ad resistendum aparatus, Allaricho Gotho contra Attilam concitato; qui hunc excepit ad Danubium eo prælio quo Allaricus ipse occubuit cum multa suorum strage: quid autem fecerit Theodosius mox videbimus: ad terræ motum deinde transiens Chronicon, Hoc eodem anno inquit magnum labem accepit Constantinopolis ex terræ motu mense Audynæo XXVI die, [quo muri C. P. corruerunt 19 Januarii:] noctu, a Troadensibus ita appellatis Porticibus, usque ad æreum Tetrapylum, sat diu durante, ut nemo auderet domi manere sed omnes extra urbem fugerent. Joannes Baptista Ricciolus noster in Sua Chronologia reformata lib: I cap XX demonstrat Audynæum Macedonicum inchoare a die XXIV Decembris cujus proinde dies XXVI concurrit cum XIX Januarii unde retrocedendo per menses septem & dies duos venietur ad XVII Junii: quo quia Hypatium Græci colunt eo & mortuum verosimile est: potuerunt autem terræ motus uno mense citius incepisse quam Constantinopoli labes prædicta fieret, & sic vita Hypatii solum sex menses numerans conciliari cum Chronico. Eadem qua hoc ratione secundam Hunnorum invasionem totam sub unum aspectum ponit Theophanes, ad annum Theodosii ultimum, qui fuit Christi CCCCL sic scribens: Dum … Legatorum Gizerichi Vandalorum in Africa Regis, adventum & Imperatoris mandata classis Romana præstolatur in Sicilia mox in Africam trajectura; Omnudii filius Attila in Scythia natus, vir alioquin fortis & superbus, Bdela seniore fratre amisso; solus Scytharum, quos Hunnos vocant, principatum arripit, & in Thraciam excurrit; quo maxime motus Theodosius pacem init cum Gizericho & ex Sicilia classem revocat. Tum Asparem, [ad hunc simul omnia refert Theophanes:] Areobindum, & Argalisclam mittit adversus Attilam, qui Ratiariam, Nassam, Philippopolim & Arcadiopolim, Constantiamque & alia pleraque oppida subverterat & cum innumeris captivis, etiam Romanis Ducibus, prædam immensam cogebat. Tantis autem victoriis elatus, & ad utrumque mare, Ponticum videlicet, & quod Callipolim usque ad Sestum expanditur (id est Pontum Euxinum & Hellespontum) cunctis, munitisque locis suæ servituti, præter Adrianopolim & Heracleam, subactis, ad Athyram usque castellum progreditur. Ad Attilam itaque legationem decernere Theodosius cogitur: eique sexies mille auri libras, ad recessum e Romanis finibus faciendum, promittit; ac insuper mille librarum tributum annuum, si pacem egerit, annuit se pensurum. Porro Romanis copiis a bello contra Attilam receptis, paulo post diem obiit Theodosius mensis Junii vigesimo. Indictione tertia. Eadem omnia in Historiam suam miscellam transtulit Paulus Diaconus, & ex hoc in suos Annales Card. Baronius excepto obitu Theodosii: sed quia Theophanes more Græcorum octo annos detrahentium æræ Christianæ, notaverat annum CCCCXLII, qui latinis numeratur CCCCL, fecerunt ut clades ista octo annis præcederet mortem Imperatoris.

[11] Placuit hæc omnia tam distincte producere ut intelligat Lector, quam non sit facile discernere inter duos annos XLVI & XLIX quinti seculi, utro eorum mortuus S. Hypatius sit: neque ad assumendum ultimum satis nos determinat vel convenientia mensis quo muri constantinopolitani corruerunt, vel Vita, dum progressum potius, [magis tamen placet ut sanctus obierit anno 446, ante ingressum Attilæ in Thraciam:] quam ingressum Hunnorum notare videtur, maxime cum taceat de pudenda pace ad quam coactus Imperator fuit, amissis Ducibus cum exercitu: quapropter magis propendeo in annum priorem, quem tenendo natus fuerit Hypatius anno CCCLXVI, & Anno LXXXVI ejusdem seculi venerit in Thraciam ad Jonam; qui, obtenta deponendi cinguli militaris licentia, cœperat Solitarius vivere ut dicitur num 6. Sed magnam hic difficultatem objicit ipse Jonas dum hic dicitur ab Arcadio Imperatore obtinuisse licentiam dimittendæ militiæ, seque ad Dei servitium transferendi eo ipso tempore, quo Hypatius jam in Thraciam venerat. Arcadius enim Anno ætatis suæ XXXI, Christi CCCCVIII, I Maji mortuus; adeoque natus anno CCCLXXIX, quartum ætatis annum agebat, quando a patre Theodosio assumptus est in consortium imperii anno CCCLXXXIII, consentiente quo ad annum mortis & communicati a patre imperii Baronio; bis tamen allucinante, cum natum ait CCCLXXVII & Augustum dictum anno ætatis VIII. Interim neque octennis neque quadrimus tunc Arcadius eam habebat ætatem, quam indicat modus, quo dicitur Jonas missionem petiisse; omniaque videntur referenda ad Theodosium patrem adeoque non satis accuratum in rebus diu prægressis Auctorem personas ac tempora confudisse.

[12] Nihilo leviorem, sed longe gravissimum parachronismum idem Auctor incurrisset num. 18 agens de S. Isaacio, qui Constantinopolim venit extremo Valentis Imperatoris anno, [Abbas factus vivente adhuc S. Isaacio] Christi CCCLXXV, si vera foret Chronotaxis, juxta quam is in Vita sua, edita XXX die Maji nostri, obiisset ut legitur num. 18 Moderante Imperium Theodosio, & filio ejus Arcadio Cæsare declarato, Consulibus Merobaudo secundum & Saturnino, id est anno Christi CCCLXXXIII adeoque XXIV annis citius quam gesta sunt, quæ cum S. Hypatio egisse narratur anno CCCCVII vel IX. Notavi quidem ad Vitam S. Isaaci in Majo illam scriptam esse intra tempora, quibus imperium tenuerunt Justinianus senior & Leo philosophus, id est uno, altero, vel etiam tertio seculo post mortem Sancti: non tamen in mentem venit suspicari characteres temporis tam distincte signatos ex arbitrio Scriptoris vel interpolatoris gratis esse confictos & quidem cum tanta exorbitantia. Hoc nunc credere cogit non solum sancti Hypatii quam tractamus Vita, sed etiam Vita S. Dalmatii, ejus qui S. Isaacio successit in monasteriorum regimine, omni fide dignissima, & bonam partem descripta ex Actis Synodi Ephesinæ, [vix ante an. 425 mortuo.] danda ad diem III Augusti. In hac enim prolixe narratur quomodo eumdem Dalmatium Abbatem pro defuncto consecraverit S. Atticus Patriarcha Constantinopolitanus, nec longo post tempore mortem obierit. Hanc autem obiit Atticus CCCCXXVIII atque ita S. Isaacius annis ferme quinquaginta Constantinopoli vixerit, eodem appulsus in vigore ætatis puta annorum XL, L, vel LX: ipse vero Dalmatius, quem Acta Synodi anno CCCCXXXI testantur annis XLVIII non extulisse pedem extra monasterium, cui se incluserat maturæ jam ætatis vir, ut qui uxorem & liberos in seculo habebat, parem magistro ætatem attigerit, biennio post Synodum actam defunctus: itaque stabilita ex hoc capite manet Vita S. Hypatii, & correctus locus præcitatus in Majo.

§. III. Epitome Actorum e Synaxario Ms. collegii Divionensis Soc. Jesu.

[13] Ο͂ὗτος ὁ Ἅγιος γενηθεὶς ἐν Φρυγίᾳ, ἐτύφθη παρα τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ὀκτὼ καὶ δέκατον ἔτος ἄγων τῆς ἡλικίας· καὶ φυγὼν ἐξ αὐτῆς, διεπέρασεν ἐν τῇ Θράκῃ· καὶ ἀπελθὼν εις κοινόβιον καὶ μονάσας, γέγονεν ἐξ ἀρετῶν αἰδέσιμος· οἶνου γάρ ποτε οὐ μετέλλαβε· καὶ πολεμηθεὶς ἐπὶ πορνείᾳ, ἡμέρας ἐτέλεσεν ὀκτὼ μὴ ἁψάμενος τὸ σύνολον βρώσεως καὶ πόσεως. Τοῦτο μαθὼν ὁ Προεστὼς, δέδωκεν αὐτῷ ἰδιοχείρως κάλυκα οἴνου καὶ ψωμὸν, μετὰ τὰ Ἀπόδειπνα, παρόντων τῶν Ἀδελφῶν. Διὸ καὶ εὐθὺς τοῦ πολέμου λυθεὶς, ἠυχαρίστησεν τῷ Κυρίῳ καὶ τῷ διδασκάλῳ αὐτοῦ. Μετὰ χρόνους δὲ ἱκανοὺς ἐν τῇ πόλει εἰσελθὼν, μετὰ βουλῆς τοῦ πνευματικοῦ πατὲρος πρὸς τὸ βοηθῆσαί τινι ἐν πειρασμοῖς περιπεσόντι, τῷ σαρκικῷ πατέρι αὐτοῦ ἐβοήθησε, καὶ συνεργείσας αὐτὸν ἀπέστειλεν εἰς τὰ ἴδια.

[14] αὐτὸς δὲ δύο τισὶν Ἀδελφοῖς ἑνωθεὶς, καὶ ἐν Χαλκηδόνι περάσας εἰς τὸ τοῦ Ῥουφίνου μοναστήριον ἀπέντησεν, ἄοικον ὄντα καὶ ἀμόρφωτον, μᾶλλον δὲ ἄγριον καὶ φοβερόν. Οὗτος γὰρ ὁ Ῥουφῖνος ἀπὸ Ρώμης ἐλθὼν, καὶ μοναστήριον ἔνδοξον οἰκοδομήσας, καὶ Αἰγυπτίους Μοναχοὺς ἐν αὐτῷ οἰκήσας, ἐδόξασε τὸν Θεὸν· αὐτοῦ δὲ τελευτήσαντος, καὶ ἐν αὐτῶ τῷ μοναστηρίῳ ταφέντος, καὶ τῶν Μοναχῶν εἰς τὴν ἰδίαν χώραν ἀπελθόντων ἔμεινε τὸ κοινόβιον ἄοικον· διὸ καὶ ἀναφυεῖσαι ἀκάνθαι, καὶ τῤίβολοι ἀμόρφωτον καὶ ἀκαλῆ τὴν μονὴν πεποιήκασιν· ἀλλὰ καὶ πονηρὰ πνεύματα, τὰ εἰσελθόντα κᾀκεῖσε οἰκήσαντα φοβερὰν καὶ ἄβατον ἅπασι τὴν μονὴν πεποιήκασι.

[15] Ταύτην ὁ Ἅγιος εὑρὼν, τοὺς μὲν δαίμονας δἰ εὐχῆς διώξας, καὶ τὴν ἀμορφίαν σὺν τοῖς μετ᾽ αὐτοῦ ἀνακαθάρας εἰς τὸ ἀρχαῖον κάλλος μετήγαγε· καὶ καθεσθεὶς σὺν αὐτοῖς, ὁ μεν εἰργάσατο τριχινὰ [ἱμάτια,] ὁ δὲ ἔσπειρεν [λαχανα εἰς] τὸν κῆπον. Μετὰ δὲ χρόνον τινὰ άντιπεράσας εἰς τὴν Θράκην, ἀπῆλθεν ἐν τῇ μονῇ αὐτοῦ. Ἐλθόντες δὲ οἱ ἐν Ῥουφινιαναῖς Ἀδελφοὶ, καὶ τὸν Ὑπατιον Ἡγούμενον ζητήσαντες ἔλαβον αὐτόν. Ἔκ τοτε μεγάλους ἀγῶνας ἢν δειξάμενος ὁ ὅσιος, καὶ ζηλώσαντες πολλοὶ ἀπετάξαντο ἐκεῖσε, καὶ ἐν ὀλιγῳ χρόνῳ γεγόνασι Μοναχοὶ κατὰ Θεὸν προκόπνοντες.

[16] Ὁ δὲ θεῖος Ὑπάτιος, χάρισμα λαβὼν ἐκ Θεοῦ, ἰάματα ἐποίει πολλὰ, δαιμονῶντας ἰάσατο, τυφλοὺς, χωλοὺς, ξηροὺς, ὑδεριῶντας ἐθεράπευε, καὶ γυναῖκας αἱμοῤροούσας οὐκ ὀλίγας, καὶ ἀτεκνούσας τεκνογονεῖν ἐποίησε, καὶ πολλὰς γάλακτος πηγὰς καταξηραμένας ἐχούσας γαλασχουσας εἰργάσατο, ὑδὼρ δὲ καὶ σίτον καὶ ἀλλά τινα τῶν ἐδωδίμων πολλάκις καιροῦ καλούντος ἐπλήθυνε, καὶ πᾶν ὅτι οὖν νόσημα ἐν ἀνθρώποις καὶ κτήνεσι δι᾽ εὐχῆς αὐτοῦ ἐφυγαδεύετο. Ἡ δε τροφὴ αὐτοῦ ἦν ὄσπριον καὶ λάχανα καὶ ὁλίγος ἄρτος περὶ βαθειαν ἐννάτην· πρὸς δὲ τὸ γῆρας καὶ ὀλίγος οἶνος. Ὀγδοηκοστὸς γεγονὼς, ἐλευκάνθη ἡ κεφαλὴ αὐτοῦ καὶ ὁ πώγων ὥσπερ χίων, καὶ ἦν αἰδέσιμος καὶ πράξει καὶ θεωρίᾳ. Τεσσαράκοντα δὲ χρόνους ποιμένας τὸ αὐτοῦ ποίμνιον, καὶ τὴν ιεεροσύνην τιμήσας, καὶ τοὺς μαθητὰς προασπιστεύσας, πρὸς Κύριον καὶ αὐτὸς ἀπῆλθε δοξάζων τὸν Θεόν.

[13] Hic Sanctus in Phrygia natus, vapulavit a patre suo annum agens ætatis decimum octavum: quapropter e patria profugiens transiit in Thraciam, abiitque in monasterium, ubi solus degens virtutibus factus est venerabilis: vinum enim numquam gustavit, & a spiritu fornicationis pulsatus, totos octo dies transegit, nihil omnino vel manducans vel bibens. Hoc cum Prælatus intellexisset, propria manu sua ei porrexit, post Completorium, Fratribus præsentibus, vini calycem cum buccella: per quæ continuo liberatus ab illo conflictu, gratias Deo atque magistro suo egit. Post annos autem plures ingressus in civitatem ex voluntate spiritualis sui Patris, ut auxilium ferret alicui in tentationes prolapso, illud carnali suo patri tulit; eique cooperans ad propria remisit.

[14] Ipse vero conjungens se duobus quibusdam Fratribus Chalcedonem trajecit atque ad Rufini monasterium sese contulit, desolatum prorsus atque informe, potuis dixerim silvestre & horrendum. Etenim Rufinus iste Roma huc appulsus cum illustre monasterium ædificasset, in eoque Ægyptios Monachos collocasset, Deum quoad vixit glorificavit. Eo autem mortuo, inibique sepulto, cum Monachi in propriam revertissent provinciam, mansit locus inhabitatus; unde enati ibidem cardui tribulique informem ac prorsus inamœnum reddiderunt: quin & dæmonia illuc ingressa ibique habitantia fecerunt ut omnibus inaccessus atque horribilis esset.

[15] Tale Sanctus inveniens monasterium illud, dæmones quidem oratione expulit, informem vero squallorem, cum sociis repurgando locum, commutavit in splendorem antiquum. Sederunt ergo ibi cum illo, unusque cilicina texebat vestimenta, alius hortum oleribus conserebat. Post aliquod deinde tempus renavigans in Thraciam Sanctus, ad suum rediit monasterium: sed venientes ex Rufinianis Fratres & Hypatium Hegumenum requirentes, ipsum abstulerunt: qui exinde multa sustinuit certamina: cumque multi eum æmulantes ibidem mundo renuntiarent, modico in tempore facti sunt Monachi, & secundum Deum egregie profecerunt.

[16] Ipse vero divinus Hypatius, eam gratiam a Deo consecutus est, ut multis sanitatem conferret, a multisque dæmonia ejiceret; cæcos, claudos, aridos, curaret; mulieribus sanguine fluentibus non paucis & prolem concipere haudquaquam valentibus fæcunditatem præberet; plurimas etiam, quibus lactis fontes exaruerant, eodem faceret abundare. Aquam etiam & frumentum aliaque ædulia quæcumque prout ratio temporis exigebat multiplicavit sæpius: neque ullum in hominibus aut animalibus mali genus erat cui finem non daret. Cibus autem ejus erant legumina & lactucæ cum modico pane ad transactam fere horam nonam, in senectute vero etiam modicum vinum. Cum autem jam esset octogenarius, barbaque & capillo totus ut nix incanuisset, venerabilior apparebat actione & contemplatione: & actis in pastorali gregis sui cura annis quadraginta, in iisque etiam Presbyterii ordinem sua conversatione cohonestans, suisque discipulis protegendis intendens, tandem etiam ipse emigravit ad Dominum, Deumque in suo exitu glorificavit.

VITA AUCTORE CALLINICO DISCIPULO
Per alium sub tertio loci Abbate expolita.

Hypatius, Presbyter monasterii Rufinianensis in Bithynia (S.)

EX MS. VATIC., A. CALLINICO

ΠΡΟΟΙΜΙΟν
Γραφὲν πρὸς εὐλαβέστατον Διάκονον Ἔυτυχον.

[1] Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς, ὁ διδάσκων ἄνθρωπον γνῶσιν, καὶ ἀποκαλύπτων νηπίοις ἀπροσδοκήτως, ἅπερ σοφοὶ ὁυ κατέλαβον. Εἰδὼς σου τὸ πρόθυμον, ἀγαπητὲ Εὔτυχε, καὶ τὴν σπουδὴν ἥν ἔχεις περὶ τὰς συντυχίας τῶν Ἁγίων, ἤτοι τὰς αὐτοπροσώπους καὶ διὰ συγγραφῶν, καὶ ἐν τοιαύταις ἐπιθυμίαις τρέφειν σπουδάζεις τὸν ἔσωθεν ἄνθρωπον. Εὑρὼν καὶ τοῦ ὁσιωτάτου Πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου τὸν βιον ἀνάγραπτον, καὶ ὑπό τινος τῶν αὐτοῦ μαθητῶν, ὀνόματι Καλλινίκου ἐν διηγήσει ἐκτεθέντα, ἔπευσα τὴν τοιαύτην ποθεινὴν οὖσαν γνωρῖσαί σοι γραφήν. Συνειδὼς μὲν πολλὰ παραλελειμμένα τῶν κατὰ τὸν βίον αὐτοῦ καὶ τῶν ὁσίων αὐτοῦ πράξεων, ἐξ ὧν ἀκήκοα παρ᾽ αὐτοῦ τοῦ μακαρίου Ἀββᾶ. Τὰ δὲ καὶ ἐν ταῖς ἐμαῖς ὄψεσιν θεασάμενος ἔργα αὐτοῦ ἀξιομνημόνευτα εἰς διήγησιν ὀυχ εὗρον ἐντεταγμένα τῇ συγγραφῇ· ὅμως δ᾽ οὖν χ οὕτως τοῖς ὑπολειφθεῖσιν ἀλγῶ; ὡς τοῖς εὑρεθεῖσιν χαίρω, ἃ καὶ αὐτὰ πλοῦτος τοῖς φιληκόοις καὶ φιλοχρίστοις ὁυ μικρὸς καθέστηκεν. Συντάξας οὖν ὡς ἐν βιβλίῳ, τῇ Ἀγάπῃ σου ἀπέστειλα. Εὗρον δὲ αὐτὰ κατά τινα συγκυρίαν, μᾶλλον δὲ οἰκονομίαν τοῦ τὰ πάντα οἰκονομοῦντος Χριστοῦ, παριὼν, διὰ τοῦ μοναστηρίου τοῦ ἐν Ῥουφινιαναῖς παρὰ τῷ τρίτῳ Ἀφηγουμένῳ ἀπ᾽ ἐκείνου τοῦ μακαριωτάτου τῆς ἐκεῖσε μονῆς, ᾧ κατέλειψεν αὐτὰ ἀναλύων πρὸς τὸν Κύριον, ὁ κατὰ τὴν δοθεῖσαν αὐτῷ χάριν μαθητὴς τοῦ ὁσίου γέροντος, τὴν σύνταξιν αὐτῶν, καθὼς ὑποτέτακται ποιησάμενος.

[2] Ἐναλλάξας αὐτὸν ἐγὼ, καὶ διορθωσάμενος ὅσα κατὰ τὴν τῶν Σύρων διάλεκτον, καὶ τὴν προσοῦσαν αὐτοῖς δασύτητα, ἐδόκει πρὸς τὴν συνήθη διηλλάχθαι φωνὴν, τουτέστι τοῦ Η στοιχείου εἰς τοῦ Ε μεταβολὴν, ἢ τοῦ Ω εἰς τὸ Ο, ἢ τὸ ἀνάπαλιν, ἢ τοιαῦτά τινα βραχέα, μήτε ἐμοὶ τῆς ἐναλλαγῆς φέροντα κίνδυνον, μήτε τῷ συντάξαντι ἐκ τοῦ ἰδιώματος. τῆς γλώσσης εἰς ὅ παρελείφθησαν πρὸς τοὺς ἐντυγχάνοντας φέροντα κατάγνωσιν. Πλέον δέτι παρασαλεῦσαι τῶν συνταγέντων, ἢ ἐν προσθήκῃ, ἢ ἐν ὑφαιρέσει τολμηρὸν ἡγησάμην· ἐρατώτερα καὶ γλυκύτερα τοῖς ἀναγινόσκουσι νομίσας τὰ τοῦ μοναχοῦ τοῦ γεννήσαντος αὐτὰ, καὶ συντάξαντος ἐν ἁπλότητι σφάλματα ἐν σολοικισμοῖς. Εἴπερ τὰ ἐμὰ ἐδοκοῦν, ὡς ἐν σοφίᾳ κοσμικῇ ἄτακτα καὶ ἀχαρίτατα διορθώματα, ἐῤῥωμένος εὔχου ὑπὲρ ἡμῶν εὐλαβέστατε, διὰ πόθον τῆς εὐλαβείας σου φιλόχριστε Ἱερεῦ ὅν σοι ὁ Θεὸς ἀνέθηκεν ἀξίῳ ὄντι. Δίὰ γαρ τῶν πραγμάτων ἐπείσθεμεν, ὅτι ὁ Χριστὸς ἐποίησέν σε νέον Κορνήλιον. Καὶ διὰ τὴν πίστιν ὑμῶν εὐλαβέστατοι καὶ γνήσιοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοὶ, ὅτι Χριστὸν ἀγαπῶντες, καὶ πόθῳ πνευματικῷ φερόμενοι, καὶ θεόθεν κινούμενοι, ἅμα τῷ δούλῳ τοῦ Χριστοῦ πλειστάκις μοι διοχλήσαντες ᾐτήσασθε τὴν ἐμὴν ἐλεηνότητα, μᾶλλον δὲ ὁ ὑμῶν πόθος προετρέψατό με τραπέζης πνευματικῆς ἀπολαῦσαι καὶ πληρωθῆναι ὀφελείας μεγίστης· ὅπως εἰς δόξαν Θεοῦ, καὶ τιμὴν τῶν Ἁγίων· τῶν ἀγωνισαμένων τὸν καλὸν ἀγῶνα, καὶ τῷ Θεῷ εὐαρεστησάντον κατὰ δύναμιν, σημᾶναι καὶ τῇ εὐλαβείᾳ ὑμῶν τὴν τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου πολιτεῖαν. Τῆς γὰρ χάριτος τοῦ Χριστοῦ συνεργούσης διὰ τῶν εὐχῶν ὑμῶν, πιστεύω τῷ Θεῶ μου, ὅτι δωρήσεταί μοι Χριστὸς γνωρίσαι τὸν μοναδικὸν καὶ σεμνὸν βίον τοῦ ἁγίου Ὑπατίου· ὅσα τε ἐγὼ ἐθεασάμην θαυμάσια τοῦ Θεοῦ δι᾽ αὐτοῦ γινόμενα· ὅσα τε ἀκήκοα παρὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ τῶν πρὸ ἐμοῦ· ὅσα τε αὐτὸς διηγεῖτο δοξάζων τὸν Θεὸν, καὶ εὐχαριστῶν αὐτῷ, ποίων δωρεῶν καταξιοῖ ὁ Θεὸς τοὺς ἀγαπῶντας αὐτὸν κατὰ τὸ γεγραμμένον, Διηγήσομαι πάντα τὰ θαυμάσιά σου.

[3] Ταῦτα διὰ γραμμάτων ἐσπούδασα γνωρίσαι τῇ ὑμετέρᾳ θεοφιλίᾳ, ὅπως καὶ ἡμεῖς καὶ πάντες οἱ φιλόχριστοι ἐντυγχάνοντες καὶ ὀφελούμενοι, τὸν Θεὸν δοξάζωμεν, καὶ τοὺς Ἁγίους τιμῶμεν, καὶ ἐν καλῷ ζηλώσαντες σπουδάσωμεν αὐτοὺς μιμήσασθαι, ἵνα συγκληρονόμοι αὐτῶν εὑρεθῶμεν ἐν τῇ αἰωνίᾳ ζωῇ, ὅτε μέλλουσιν οἱ δίκαιοι λάμπειν ὡς ὁ ἥλιος κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὧν οὖν ἀναθεωροῦντες τὴν ἔκβασιν τῆς ἀναστροφῆς, μιμεῖσθε τὴν πίστιν. Ἠναγκάζετο γὰρ καὶ νουθητεῖν πρὸς ὁφέλειαν, χρείας γινομένης, τοὺς ἰδίους μαθητὰς, καὶ τούτοις ἔλεγεν ἀεὶ· Τεκνία, χαλκεὺς εἰ ἤμην ἢ τέκτων, οὐκ ἄν με ἐμιμήσασθε ἵνα μάθετε τὴν τέχνην; καὶ νῦν γίνεσθε ὡς ἐγὼ καὶ ὑμεῖς, μάθετε φόβον Κυρίου, καὶ πῶς εὐαρεστεῖται ὁ Θεός. Ὁμοίως καὶ τοῖς ἐρχομένοις ἔξωθεν μονάζουσιν, καὶ τοῖς ἀπαντῶσι φίλοις, καὶ τοῖς σπουδαίοις· πλεῖστοι γάρ εἰσιν καὶ ἐν τῷ κόσμῳ, ζέοντες τῷ πνεύματι, καὶ ἐν δίψῃ ζητοῦντες ποῦ εὑρεῖν ἄνδρα πιστὸν καὶ ἔχοντα χάριν τοῦ ἐπιστρέψαι ψυχὰς εἰς τὸν φόβον τοῦ Θεοῦ, κατὰ τὸν λέγοντα· Ἐπιστρεψάτωσάν με οἱ φοβούμενοί σε, καὶ οἱ γινόσκοντες τὰ μαρτύριά σου. Ἄνδρα γὰρ πιστὸν, ἔργον ἐστὶν εὑρεῖν. Τούτων οὖν ἐρχομένων ἐν τῷ μοναστηρίῳ αὐτοῦ, καὶ ἀναγκαζόντων αὐτὸν πρὸς διδασκαλείαν, ἐνθυμοὺμενος ὅτι εἰς τοῦτο ἐκάλεσεν αὐτὸν ὁ Θεὸς, ὥστε ὤφελον καὶ σώζειν ψυχὰς, βιαζόμενος ἔλεγεν· Ὅτι εἴ τι παρ᾽ ἐμοῦ ζητεῖτε, ταῦτα ἐν τῇ θεοπνεύστῳ γραφῇ εὑρήσεσθε· ἐγὼ δὲ κατὰ τὴν ἐμὴν βραχύτητα ὅσα ἄν παράσχῃ ὀ Κύριος πρὸς τὸν καταρτισμὸν τῶν ψυχῶν ὑμῶν καὶ τὴν ἐμὴν ὠφέλειαν ταῦτα ὑμᾶς, ὡς ὁ Θεὸς καὶ λόγοις καὶ ἔργοις ἐχαρίσατο ἡμῖν, ὁ ἀνάξιος ἐγὼ διδάξω, μᾶλλον δὲ ὁ Κύριος διδάξει διὰ τῆς ἑμῆς ταπεινώσεως· τί γὰρ ἔχομεν, ὅ οὺκ ἐλάβομεν παρὰ τοῦ Θεοῦ; Καθὼς γὰρ ἡμᾶς ἐνουθέτει, σπουδαίως δακρύων, αὐτὸς ἔλεγεν ὀφελεῖσθαι, εὐφραινόμενος ἐπὶ τῇ χορηγήσει τοῦ θείου λόγου. Ἅμα γὰρ τὸ ἄρξασθαι αὐτὸν λαλεῖν, τοσοῦτον ἔπνευσεν αὐτῷ ἡ χάρις, ὡς τὸν ἀκούοντα τὸν λόγον εὐθὺς κατανύσσεσθαι, καὶ μὴ νομιζειν παρὰ ἀνθρώπου νουθετεῖσθαι, ἀλλὰ παρὰ Κυρίου, Καὶ γὰρ ὁ Κύριος ἐλάλει δι᾽ αὐτοῦ· ὁ Θεὸς γὰρ ἐλάλησεν ἐν τῷ Ἁγίῳ αὐτοῦ, κατα τὸ γεγραμμένον, Ἵνα δῶ χάριν τοῖς ἀκούουσιν· περὶ ἧς διδασκαλίας ὕστερον διηγήσομαι· καιρὸς γὰρ ἡμᾶς καλεῖ τοῦ κατάρξασθαι ἄνωθεν, καὶ ἐξ ἀρχῆς ποιήσασθαι τοῦ καλλίστου βίου, καὶ τῆς ἐναρέτου πολιτείας αὐτοῦ τὴν ἐξήγησιν.

PROOEMIUM
Scriptum ad Religiosissimum Diaconum Eutychum.

[1] Benedictus Deus, qui docet homimem scientiam, & revelat parvulis nec opinato, quæ sapientes assecuti non sunt. Cum noverim propensionem animi tui ad studium, quo ferri soles, mi Eutyche, ad cognoscendum gesta Sanctorum, ut, sive oculis tuis illa coram spectes, sive absens descripta legas, [Eutycho inscribitur S. Hypatii vita,] talibus interiorem hominem deliciis sedulo nutrias. Cumque ego sanctissimi Patris nostri Hypatii Vitam, a quodam ejus discipulo, cui nomen Callinico, descriptam & historice expositam invenerim; participem illico te reddere volui tam desiderabilis scripturæ. Sico quidem plura ad vitam ejus spectantia, sancteque gestra, quæ ex ipso beato Abbate audivi; imo & alia, qua oculis ipse meis usurpavi, dignissima relatu opera, historiæ huic inserta non esse: [a Callinico ejus discipulo collecta,] nihilominus non tam doleo, quod quædam illic prætermissa sint, quam gaudeam, quod aliqua sint reperta: quæ etiam ipsa thesaurus sunt non exiguus, sancta dicere & Christo placere cupientibus. Composita igitur illa in modum libri, Dilectioni tuæ submisi; a me fortuito quodam casu aut potius provida dispositione recte omnia moderantis Dei inventa, cum iter faciens transirem a per monasterium, quod est in Rufinianis, [in Rufinianis inventa;] apud illum, qui tertius a beatissimo viro istic loci præest, Hegumenum; cui ipsa reliquerat, ex hac vita ad Dominum commigrans, ille sancti senis, secundum datam sibi gratiam Dei, discipulus; qui eadem, ut jussus fuit, in volumen collegerat.

[2] Hunc ego auctorem mutavi correxique in illis quæ Syrorum dialectum insitamque ipsis asperitatem sonabant; [hic simplici suo Stylo proposita,] ratus talia in vulgarem pronuntiationem convertenda esse, mutando elementum η in ε, & ω in ο, b aut contra; vel talia quædam faciendo brevia, quæ neque mihi ob mutationem periculum reprehensionis; neque auctori ex proprietate linguæ suæ, qua scripsit, contemptum pariat apud lectores: amplius vero aliquid in compositione illa movere loco suo, sive addendo, sive demendo, temerarium duxi; existimans cariora & gratiora legentibus fore ipsa auctoris religiosi scripta originalia, simplici stylo composita, cum suis mendis ac solœcismis c. Quod si correctiones nostræ visæ fuerint sapientiæ mundanæ parum aptæ aut insulsæ; tu forti animo sis & ora pro nobis, religiosissime Christique amans Sacerdos, per illud desiderium pietatis tuæ, quod tibi commerito, Deus indidit. Ex operibus quippe tuis novimus, quod alterum te Christus Dominus Cornelium fecerit. [a multis desiderata,] Et vos religiosissimi verique in Christo Fratres, d per fidem vestram pro me orate; vos, qui Christum diligitis, & spirituali desiderio incitamini, & divinitus movemini; vos una cum illo Christi famulo sæpius me interpellantes, rogastis humilitatem meam (potius dixero, excitavit me desiderium vestrum accumbere spirituali mensæ & maximis satiari bonis) rogastis, inquam, me, ut ad gloriam Dei & honorem Sanctorum, qui pulcrum certavere certamen & totis viribus conati sunt gratum Deo præstare famulatum, conscriberem religiosæ Pietati vestræ sancti Patris nostri Hypatii vivendi agendique modum. [& veridica.] Confido igitur futurum, ut, gratia Christi per vestras preces cooperante, conferat mihi Deus facultatem explicandi vobis monasticam & venerabilem S. Hypatii vitam, referens tum quæ ego met vidi mirabilia, per ipsum a Deo facta; tum quæ audivi ex discipulis ejus, qui me præcesserunt; tum etiam, quæ ipse Sanctus, glorificans Deum eique gratias agens, narrare solicitus fuit, una docens, qualibus quantisque donis dignetur Deus diligentes se, juxta illud: Narrabo omnia mirabilia tua. [Psal. 9, 2]

[3] Hæc sunt quæ scripto indicare volui Dilectioni vestræ; ut & nos & Christiani omnes isthæc utiliter legentes glorificemus Deum, honoremus Sanctos, [Quomodo discipulos] & virtuti incumbentes, sedulo ipsos conemur imitari; ut coheredes eorumdem inveniamur in vita æterna, quando fulgebunt justi sicut sol, prout scriptum est; Quorum igitur intuentes exitum conversationis, imitamini fidem. [Mat. 13, 43.] Oportebat enim ipsum, ubi usus ferebat, etiam stimulare ad virtutem discipulos suos; quibus identidem dicebat: Filioli, si sculptor aut faber ego forem, utique me imitaremini, ut disceretis artem. [Heb. 13, 7.] Nunc igitur quemadmodum ego sum, & vos sitis. Discite timorem Domini & quomodo placeatis Deo. Similia suggerebat peregre advenientibus monachis, & amicis obviam sibi factis, virtutumque studiosis. Plurimi quippe sunt etiam in seculo, [aliosque profectum suum amantes] spiritu ferventes & ardenter quærentes virum fidelem, qui gratia divina præditus, convertat animas ad timorem Dei, juxta illum qui dicit: [Ps. 118, 79.] Convertantur mihi timentes te, & qui noverunt testimonia tua: nam hominem ejusmodi fidelem invenire, difficile est. Illis igitur frequentantibus monasterium viri sancti, ipsumque, ut se doceret, quodammodo cogentibus; cum intelligeret eo se a Deo vocatum esse, ut & salutem animarum curaret; tandem sic impulsus, dixit: Quod a me petitis, in sacris Litteris invenietis. Ego vero, pro ut fert imbecillitas mea, quæcumque ad perfectionem animarum vestrarum & meam utilitatem præstiterit mihi Dominus; [ad virtutem excitaret Sanctus.] quantumque ipse me verbis & exemplis suis instruere dignatus fuerit, indignus vos docebo; aut potius Dominus vos illa docebit per os humilitatis nostræ: quid enim habemus, quod non accepimus a Deo. Quemadmodum ipse nos perfusus lacrymis docebat, ita faciendum aiebat exultando in administratione verbi divini. Simul enim atque loqui cœpisset, talia inspirabat ei gratia divina, ut auditores illico compungerentur corde; rati non ab homine verba sibi salutaria dici, sed a Deo. Etenim Deus loquebatur per eum: Deus quippe locutus est in Sancto suo, prout scriptum legimus, ut dei gratiam audientibus. [Ps. 59, 8.] Verum de doctrinis ejus postea dicendi locus erit; nunc tempus nos vocat, altius ut repetamus & a principio commemoremus pulcherrimam viri vitam & plena virtutum gesta.

ANNOTATA D. P.

a Hinc vero simile sit, Scriptorem hujus Proœmii & expolitorem Vitæ non fuisse ipsius Sancti Discipulum; & bonam ipsius Proœmii partem in qua ille de Sancto velut sibi notissimo loqui videtur, scriptam a primo Auctore Callinico; sed ut summum ex monasterio Ionæ in Thracia ut infra num. 12 notatur.

b Non tamen vel sic reperitur in Ms. Vaticano ea puritas orthographiæ, quam scriptor promittit, & sæpe necesse fuit η in ει, vel ει in η, & ω in ο, & ο in ω convertere, aliaque non nulla, quæ tamen librariis potius, quam Scriptori ipsi imputanda videntur.

c Tales existimo esse voces terminatione aut significatione diversas ab usitatis, quarum potiores suo loco notabimus, reliquas per se ipsum distinguet peritus Φιλέλλην.

d Quæ ex hinc sequuntur videntur esse ex originaria Callinici Præfatione ad S. Hypatii successorem & Fratres monasterii Rufinianensis.

CAPUT I.
Hypatius e patia transit in Thraciam; monasticam exercet; infirmos curat.

[4] Γέγονεν γὰρ ἀπὸ Φρυγίας γεννητὸς· κατὰ φύσιν δὲ ἡ πατρὶς φιλοπαιδεύτριά ἐστιν ἐν τῇ παιδεύσει τῶν γραμμάτων. Οἱ δὲ γονεῖς αὐτοῦ ἦσαν εὐγενεῖς καὶ φοβούμενοι τὸν Θεὸν· σχολαστικός τε ὢν ὁ πατὴρ αὐτοῦ, ἐπαίδευσεν αὐτὸν τὰ γράμματα ἱκανῶς. Ἀναστρεφόμενος δὲ μετὰ φόβου, καὶ ὑποτασσόμενος τοῖς γονεῦσιν, ἐδιδάσκετο παρ᾽ αὐτῶν παιδείαν καὶ νουθεσίαν Κυρίου· αὐτός τε ἦν φυσικῶς ἐκπαιδόθεν ἡγιασμένος, ἐν φόβῳ Θεοῦ καλῶς ἀνατραφεὶς· εἶχεν δὲ κατάνυξιν καὶ πόθον, καὶ ἐτήρει καιρὸν, πότε διαδρὰς ἀπέλθῃ ἠ ἐν Ἐκκλησίᾳ, ἢ ἐν μοναστηρίῳ ὅ που ἂν εὕρῃ ἄνδρας εὐλαβεῖς· οὐδέπω γὰρ ἦν τότε ἐν τῇ Φρυγίᾳ εἰ μὴ ἀραιῶς εἷς ἢ δεύτερος, καὶ εἴπου εὑρέθη Ἐκκλησία οἱ Κληρικοὶ, ὡς ἐπὶ χώρας, νωθρώτεροι ὑπῆρχον· ὅθεν καὶ ἕως τοῦ νῦν πάνυ κατηχηθέντες, ἀκούοντες τὰ περὶ αὐτοῦ, καὶ θαυμάζοντες ποῖος ἀνὴρ γέγονεν ἐκ τῆς χώρας αὐτῶν· πάντες μὲν γεγόνασιν μικροῦ δεῖν Χριστιανοὶ· τινὲς δὲ καὶ ἐζήλωσαν αὐτὸν ἐν καλῷ. Ἀλλ᾽ οὔτε ἐν τῇ φαιδρᾷ Κωνσταντίνου πόλει ὑπῆρχον τότε μοναστήρια εἰ μὴ μόνον τὸ τοῦ μεγάλου Ἰσαακίου, ὅν διεδέξατο ὁ ἅγιος Δαλμάτιος. Μιᾶς γοῦν ἡμέρας, δείραντος αὐτὸν πατρὸς, ἔχων τὴν πρόθεσιν, ὑπεχώρησεν ἀπὸ τῶν γονέων, καὶ ἐλθὼν μονὰς δύο ἢ τρεῖς, ὡς διηγήσατο, κατήντησεν εἰς Ἐκκλησίαν, καὶ ἀκούσας τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου λέγοντος, ὅτι εἶπεν Κύριος· Ὅστις ἀφῆκεν πατέρα ἢ μητέρα, ἢ ἀδέλφοὺς, ἢ ἀδελφὰς, ἢ γυναῖκα, ἢ τέκνα, ἢ ἀγροὺς ἕνεκεν ἐμοῦ ἑκατονταπλασίονα λήψεται, καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσει· ἀφήκεν γὰρ σὺν τοῖς γονεῦσιν καὶ μικρὰν ἀδελφήν. Τοῦτο οὖν ἀκούσας ἐν τῷ Ευαγγελίῳ θεοπνεύστως, καὶ μᾶλλον τοῦ σκοποῦ αὐτοῦ εις προκοπὴν ἐληλυθότος, εὑρών τινας ὁδεύοντας ἐπὶ τὴν Θράκην, συνώδευσεν αὐτοῖς.

[5] Γενομένων δὲ αὐτῶν ἐν τῇ Θράκῃ, καὶ μὴ φθασάντων αὐτῶν εἰς μονὴν, ηὐλίσθησαν ἐν ᾧ κατελήφθησαν ὄρει· ἐν δὲ τῷ ἑνὶ μέρει δασὺ ἦν τὸ ὄρος ἀπὸ τῶν δένδρων, καὶ φοβερὸς ἦν ὁ τόπος ἀπὸ τῶν δαιμόνων αὐλιζομένων, οἵ ἦλθον τοῦ πειρᾶσαι αὐτοὺς, καὶ ἔλεγον εἰς ἀλλήλους· Οὐδὲν αὐτοῖς δυνάμεθα ποιῆσαι, σὺν αὐτοῖς γάρ ἐστιν παιδίον, λαβον ἐξουσίαν καθ᾽ ἡμῶν. Καὶ τοῦτο καθεύδοντες ἤκουσαν, καὶ θροηθέντες καὶ διυπνήσαντες, ἤκουον ψόφους ἐν τοῖς δένδροις φευγόντων τῶν δαιμόνων. Ἦν δὲ γινώσκων καὶ ὁ παῖς τοῦ Θεοῦ τὰ γινόμενα· ἐτῶν γὰρ ἦν δέκα καὶ ὀκτὼ. Γενομένης δὲ ἡμέρας, ἠρώτων αὐτὸν εἰ ἔγνω τι τῶν γινομένων. Τοῦ δὲ ἀρνησαμένου, αὐτοὶ ηὐχαριστοῦν τῷ Κυρίῳ, θαυμάζοντες ποῖον παῖδα Χριστιανὸν ἔσχον παρὰ τοῦ Θεοῦ συνοδοιπόρον· καὶ θεωροῦντες αὐτὸν πάνυ κατηφῆ, καὶ ἐν εὐλαβείᾳ διάγοντα, παρέθεντο αὐτόν τινι οἰκοδεσπότῃ· αὐτὸς γὰρ ᾐσχύνετο μόνος, τοῦ ἀπιέναι· λαβὼν δὲ αὐτὸν ἐκεῖνος, έδωκεν αὐτὸν βόσκειν πρόβατα. Καὶ μὴ ξενιζώμεθα, τοῦτο γὰρ αὐτῷ προεσημαίνετο παρὰ τοῦ Θεοῦ, ὅτι ἔμελλεν ποιμαίνειν καὶ πρόβατα Χριστοῦ λογικὰ· οὐκ ἀγνοοῦμεν δὲ [ὅτι] καὶ ὁ ἅγιος Μωϋσῆς, καὶ Ἰακώβ, καὶ Δαυΐδ πρόβατα ἐβόσκησαν. Ὡς οὖν ἐποίμαινε τὰ πρόβατα, ἐπῇρεν τὴν φωνὴν αὐτοῦ ᾄδὼν, ὡς γίνεται ἐν τοῖς ποιμέσιν. Οὔσης δὲ πλησίον Ἐκκλησίας, ὁ Πρεσβύτερος ἀκούσας αὐτοῦ τῆς φωνῆς, προτρεψάμενος ᾖρεν αὐτὸν ἀπὸ τοῦ οἰκοδεσπότου, ἐπαγγειλάμενος διδάσκειν ψαλμοὺς, καὶ ποιεῖν αὐτὸν ψάλλειν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ· εἰ δὲ καὶ βούλοιτο, διδόναι αὐτὸν μονάζουσιν. Ὁδὲ τὸν πόθον ἐν τούτῳ ἔχων, ἐπέδωκεν ἑαυτὸν. Ὡς οὖν ἔψαλλεν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἐθαύμαζον αὐτοῦ τὴν ἐπιστήμην, καὶ πῶς τοὺς ψαλμοὺς [οὐκ] ἐμπόνως ἐμάνθανεν. Οἴνου δὲ οὐκ ἐβούλετο μεταλαβεῖν· τῶν δὲ Κληρικῶν πάνυ οἰνοποτούντων εἰς τὰ ἄριστα, τὸν μὲν ἐθεώρει πλαγιάζοντα, τὸν δὲ στρηνιῶντα ἀπὸ εὐφρασίας, ὡς ἐν ἀγρῷ, καὶ τοὺς κοσμικοὺς μὴ ὠφελουμένους, καὶ πάνυ ἀηδίζετο.

[6] Λυπουμένου δὲ αὐτοῦ, καὶ τὸν Θεὸν παρακαλοῦντος ὅπως καταξιωθῇ μετὰ εὐλαβῶν οἰκῆσαι, εὐχομένου αὐτοῦ, ᾠκονόμησεν ὁ Θεός τινα στρατιώτην εἰς Κωνσταντινούπολιν, Ἰωνᾶν ὀνόματι, Ἀρμένιον τῷ γένει, ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἐγκεντρισθέντα ἀποτάξασθαι. Ὅστις Ἰωνᾶς πλειστάκις παρακαλέσας τὸν Τριβοῦνον τοῦ νουμέρου, καὶ μὴ ὰπολυόμενος, μιᾷ τῶν ἡμερῶν λαβὼν φορτίον μικρὸν ἐπὶ τῶν ὤμων, καὶ πῦρ ἐν τῇ χειρὶ, προερχομένου τοῦ εὐσεβεστάτου βασιλέως Ἀρκαδίου, προσελθὼν εἶπεν αὐτῷ· Ἕως τοῦ νῦν ἐδούλευσα τῷ κράτει σοῦ, ἀπάρτι δὲ βούλομαι τῷ Χριστῷ δουλεῦσαι, κέλευσίν με ἀπολυθῆναι· εἰ δὲ μήγε, ἐξουσίαν ἐχεις ἐν τούτοις καῦσαι τὸν δοῦλόν σου. Ἐγὼ γὰρ ἄλλο τι πρᾶξαι οὐ δύναμαι. Ἰδὼν δὲ ὁ βασιλεὺς τὴν εὐσεβῆ αὐτοῦ ὑπόνοιαν, εὐθέως ἐκέλευσεν αὐτὸν ἀπολυθῆναι· καὶ εὐθὺς ἐξῆλθεν τῆς πόλεως, καὶ ἐξελθὼν, ἔπηξεν καλύβην ἑαυτῷ εἰς τὸ ορος, οὐ πάνυ μήκους ἀπὸ τῆς Ἐκκλησίας ἐν ἧ ἦν ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ. Μένων δὲ ἐν τῇ σκηνῇ, ἕζη ἀπὸ τῶν βοτανῶν. Γνῶντες δὲ οἱ πέριξ χωριγοὶ ἀναβάντες ᾠκοδώμησαν αὐτῷ κέλλαν, καὶ ἔπειραν d αὐτῷ τόπον μικρὸν ἐν τῷ ψάλλειν αὐτὸν, καὶ εὔχεσθαι,d καὶ νηστεύειν, καὶ πᾶσαν τὴν τοῦ μονάζοντος ἀρετὴν ἐξασκεῖν, ἔμπειρος γὰρ ἦν ταύτης ἐκ τῆς ἰδίας πατρίδος μαθὼν· οἱ γὰρ Ἀρμένιοι σφόδρα πρόσκεινται τῷ Θεῷ.

[7] Ἤρξατο εἷς καὶ εἷς προσκολλᾶσθαι αὐτῷ εἰς τὸ δουλεύειν τῷ Θεῷ. Ἀκούσας οὖν περὶ αὐτοῦ καὶ ὁ θεοφιλὴς Υπάτιος, εὐθὺς συνταξάμενος τῷ Πρεσβυτέρῳ καὶ τοῖς λοιποῖς, ἀπῆλθεν πρὸς αὐτὸν λέγων· Βούλομαι κἀγὼ δουλεῦσαι τῷ Θεῷ. Καὶ εὐθὺς ἐδέξατο αὐτὸν. Οἱ δὲ ἀπολύσαντες αὐτὸν, πάνυ ἐλυπήθησαν διὰ τὴν εὐλάβειαν αὐτοῦ, καὶ ὅτι ὑπὲρ πάντας παρέμενεν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Ἦν δὲ ἐτῶν εἴκοσι ὅτε εἰσῆλθε πρὸς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Ἰωνᾶν· καὶ ἄλλων οὖν προσκολλωμένων αὐτοῖς, ἤρξαντο φιλοκαλεῖν, καὶ κῆπον καὶ χώραν εἰς τὸ σπείρειν, καὶ ἐπικτίζειν μοναστήριον, ὡς συναχθῆναι ἀδελφοὺς ὀγδοήκοντα, καὶ γενέσθαι καστέλλιον μέγα. Διὰ γὰρ τὸ τοὺς Οὕννους γειτνιάζειν, καὶ ῥαδίως πραιδεύειν τοὺς τόπους, καστέλλια ᾠκοδομοῦντο. Καθηγεῖτο οὖν τῶν πάντων ὁ ὅσιος διδάσκαλος Ἰωνᾶς. Τοσοῦτον δὲ ἐφήψατο τῆς ἀσκήσεως ὁ Ὑπάτιος, ὡς ὑπερβάλλεσθαι πάντας, μικροῦ δεῖν καὶ τὸν Ἡγούμενον, ἐν νηστείᾳ καὶ ἀγρυπνίᾳ καὶ ψαλμῳδίᾳ, καὶ εὐχῇ, καὶ ὑπακοῇ, καὶ ἡσυχίᾳ, καὶ ταπεινοφροσύνει, καὶ ἀκτημοσύνῃ, καὶ πάσῃ ἀρετῇ, ὡς πάντας ὠφελεῖσθαι παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ τὸν Θεὸν δοξάζεσθαι, καὶ τὸν Ἡγούμενον ἀγαπᾷν αὐτὸν καὶ χαίρειν ἐπὶ τῇ πολιτείᾳ αὐτοῦ.

[8] Τοσαύτην γὰρ νηστεύων καὶ εὐχόμενος ἡσυχίαν ἤσκει, ὡς ἐπιθυμεῖν πάντας λόγον ἀκοῦσαι παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ παρακαλεῖν αὐτὸν τοῦ νουθετεῖν αὐτοὺς πρὸς ωφέλειαν. Ὁ δὲ παρῃτεῖτο λέγων· Καὶ ἐν τῷ κόσμῳ δοῦλος ὑπῆρχον, νῦν δὲ ἦλθον ἵνα καταξιωθῶ καὶ ὑμῶν δοῦλος γενέσθαι. Ὅθεν προσέπεσε τοῖς ποσὶ τοῦ Ἡγουμένου λέγων· Κέλευσὸν με διόλου τοῖς κακουμένοις έξυπηρετεῖσθαι, τοῦτο γὰρ ἔλεγεν πεποιηκέναι, ὅτι ἐξελεξάμην ταύτην τὴν ἐντολὴν, ἀκούσας ἐν τῷ ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ τοῦ Κυρίου εἰπόντος τοῖς ἐκ δεξιῶν· Δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ Πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν· ἐπείνασα γὰρ, καὶ ἐδόκατέ μοι φαγεῖν· ἐδίφησα, καὶ ἐποτίσατέ μοι· ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με γυμνὸς, καὶ περιεβάλετέ με· ἀσθενὴς, καὶ ἐπεσκέψασθέ με· ἐν φυλακῇ, καὶ ἤλθετε πρός με. Τῶν δὲ εἰπόντων, Κύριε, πότε σε εἴδομεν οὕτως, καὶ ἐποιησάμεθα ταῦτα; ἀπεκρίνατο· Ἀμὴν, ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἀποιήσατε.

[9] Κελευσθεὶς δὲ παρὰ τοῦ Ἡγουμένου, τοσαύτην προθυμίαν ἐπεδείκνυτο, ὥστε καὶ ἀπὸ μήκους ἀπιέναι προφάσει κατασκοπῆσαι τῆς χώρας τοῦ σπόρου, καὶ εὑρεῖν χωρικοὺς ἀσθενοῦντας, καὶ ἐῤῥιμμένους ἐν τῇ ὁδῷ πενηχροὺς ὄντας (ὡς διηγεῖτο ἡμῖν· καὶ γὰρ τὰ τοῦ ἁγίου Ἰωνᾶ αὐτὸς ἡμῖν διηγεῖτο) τούτους ἐπ᾽ ὤμων λαμβάνων βαστάσας, ἀπετίθετο ἐν τῷ πυλῶνι, καὶ εἰσερχόμενος ἔλεγεν τῷ Ἀββᾷ· Τινὲς εἰσήνεγκαν ἐν τῷ πυλῶνι ἄῤῥωστον, καὶ αφέντες αὐτὸν ἀπῆλθον· καὶ κελευσθεὶς, εἰσέφερεν αὐτόν. Καὶ εἴτε τραῦμα εἶχεν, ἤ τινα ἀῤρωστίαν, καταντλήσας αὐτον ἐπεμελεῖτο αὐτοῦ ὡς χρὴ, καὶ στρώσας κλίνην, ἀνέπαυεν αὐτόν, καὶ βρώμασιν ἐπιτηδείοις διέτρεφεν αὐτόν. Εὶ δὲ χρεῖα ἦν τοῦ ἀλειφῆναι τὸν ἄῤῥωστον, ἀναγγείλας τῷ Ἀββᾷ, ἦν γὰρ πρεσβύτερος, ἐποίει αὐτὸν ἐλαίῳ εὐλογημένῳ ἀλειφῆναι παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ ἐν ὀλίγαις ἡμέραις ἀπέλυεν αὐτὸν ὑγιῆ, τοῦ Θεοῦ αὐτῷ συνεργοῦντος, καθὼς γέγραπται, πάντι τῷ ἐργαζομένῳ τὸ ἀγαθὸν, συνεργεῖ ὁ Θεὸς. Ἀκηκόαμεν δὲ καὶ τοῦτο παρὰ τῶν ἐκεῖσε ἀδελφῶν ὅτι εἴτις προσφάτως ἦν πυρέξας, ἀπερχόμενος ὁ Ὑπάτιος, ὡς ψηλαφῶν αὐτὸν, καὶ ἐπισκεπτόμενος, τῇ μὲν χειρὶ ἀσυμφανῶς τὸν τίμιον σταυρὸν ἐποίει· τῷ δὲ νῷ ἐκτενῶς ἤυχετο λέγων τῷ ἀδελφῷ· Ἤγειρε, οὐδὲν κακὸν ἔχεις, κάτελθε εἰς τὴν ὑπερεσίαν. Τᾶυτα δὲ ἔλεγεν πίστει, ὡς εὐθὺς κουφισθέντα τὸν ἄῤῥωστον, εἰς τὸ βέλτιον καταστῆναι· εἰδὲ καὶ προθύμως τις ἀκούσας αὐτοῦ ἀνέστη, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος διέμενεν ὑγιὴς, μὴ κακὸν ἔχων.

[4] [e Phrygia nobili genere oriundus,] Oriundus fuit Hypatius e Phrygia, quæ patria bonis litteris delectatur natura sua, gaudetque iis imbui: parentes habuit nobiles ac timentes Deum; cum enim pater ejus esset a Scholasticus, probe eum in litteris erudivit, qui conversans reverenter, & obediens parentibus, didicit ab ipsis disciplinam & scientiam Domini. Erat enim in timore Dei præclare enutritus, & a nativitate sua tenerisque annis veluti sanctificatus. Præstabat contritione cordis ac pio desiderio serviendi Deo. Hinc observabat temporis opportunitatem, quo se furtim conferret aut ad ecclesiam aut ad monasterium aliquod, [ubi tunc Monachi vix ulli erant,] ut ibi colloqueretur cum viris religiosis. Nondum enim tunc temporis in Phrygia talis quis inveniebatur, nisi quam rarissime unus vel alter: & sicubi inveniretur ecclesia, ejus Clerici, ut fieri solet in agris, tardiori erant ingenio. Unde etiamnum, licet satis instructi, cum audiunt gesta Hypatii, mirantur talem virum prodiisse e regione sua; ubi omnes propemodum nunc profitentur religionem Christianam, aliqui etiam æmulantur Sancti virtutem. Sed neque in pulcra Constantinopoli tunc erant monasteria præter unum magni Isaacii, cui successit S. Dalmatius. [uti & Constantinopoli;] Quodam igitur die cum vapulaslet a patre suo; quod dudum animo continuerat peregre profectus est clam parentibus; cumque duarum vel trium mansionum itinere progressus esset, ingressus est, uti ipse narrabat, ecclesiam, & audivit ex sacrosancto Euangelio legi isthoc Domini oraculum: Qui reliquerit patrem aut matrem, aut fratres aut sorores, [eos quærit in Thracia, relictis divina monitione parentibus,] aut uxorem aut liberos aut agros propter me, centuplum accipiet & vitam æternam possidebit. [Mat. 19 29] Quo audito (reliquerat enim cum parentibus etiam sororem parvulam) & inspirante Deo intelligens venisse tempus exequendi propositum de vita perfectiori amplectenda; ac repertis aliquibus, in Thraciam iter facientibus comitem sese iis junxit.

[5] Cum autem isti Thraciam ingressi, nullum reperissent hospitium; pernoctarunt in monte, ad quem tunc pervenerunt. Erat autem pars una montis densum nemus, terribile ab infestatione dæmonum illic commorantium; [Annos 18 natus timetur a dæmonibus;] qui & appropinquabant dormientibus, ipsos tentaturi, ac dicebant inter se: Nihil nocere istis valemus, adest quippe cum eis adolescens, cui data est a Deo potestas in nos. Quæ cum percepissent homines illi, perterrefacti, excusso somno, audierunt strepitum fugientium inter arbores dæmonum; uti & ipse adolescens Hypatius, annos tunc duodeviginti natus. Orto autem die, interrogatus ab illis, num cognovisset quæ facta fuerant; negavit: ipsi vero gratias egerunt Deo, mirantes, [oves pascit,] qualem sibi adolescentem Christianum viæ comitem adjunxisset; considerantesque summam ejus verecundiam & vitam religione conspicuam, commendarunt ipsum (verecundabatur enim solus abire) cuidam patrifamilias qui eum suscipiens, pascere oves jussit. Neque id mirari debemus, hac enim ipsa re præsignificare voluit Deus, illum aliquando pastorem fore ovium Christi rationalium: neque enim ignoramus, etiam sanctos viros Moysen, Jacobum ac Davidem oves pavisse. [psallere in ecclesia discit,] Hypatius interea dum pascebat oves, cantilenam, uti obtinet inter pastores, elata voce modulabatur. Quod ecclesiæ, quæ prope aberat, presbyter audiens, conatus est ipsum abducere ab illo, quem diximus, patre familias, promissione interposita, quod eum doceret psalmos, & cantorem constitueret ecclesiæ suæ; atque etiam, si ita vellet, in monasterio collocaret. Adolescens autem qui aliud in votis non habebat, sese commisit roganti; ac spallendo tantum profecit, [vino abstinet.] ut mirarentur omnes ipsius artem, & quomodo psalmos tam facile didicisset. Interea vino abstinebat: & Clericos multum potantes inter prandendum, notabat alios quidem a virtutis declinare via, alios vero se voluptatibus dedere (uti agrestes solent) & nihil utilitatis afferre secularibus; unde & verecundabatur.

[6] Interea cum lacrymis orabat Deum, ut sibi gratiam faceret habitandi cum viris religiosis: disposuitque Deus militem quemdam in urbe Constantinopoli Jonam nomine, genere Armenum, stimulans eum ut militiæ mundoque valediceret. Is vero cum pluries Tribunum Numeri b missionem postulasset, nec tamen impetrasset; [Excitat Deus militem Armenum, Jonam nomine,] die quadam imposito humeris lignorum fasciculo, ignem manu ferens, stitit se prodeunti in publicum augustissimo Imperatori Arcadio, c atque ita ipsum alloquitur: Hactenus servivi Majestati tuæ; imposterum vero serviam Christo Domino: jube igitur me dimitti. Sin autem, ecce lignum & ignem, quibus per me licet, comburas me famulum tuum. Ego quippe aliud facere non possum. Imperator visa militis intentione atque animi proposito tam pio, jussit ilico eum exauctorari. Ille autem continuo civitate egressus, [ad serviendum sibi;] compegit sibi tugurium in monte, non admodum procul ab ecclesia, ubi famulus Dei Hypatius morabatur; herbis ibidem vitam sustentans. Hoc ubi resciverunt circum incolentes rustici, eo conscenderunt, ac cellam viro construxerunt, & addiderunt locum parvum, ubi psallere, orare, jejunare, & quaslibet monasticas exercere posset virtutes; quarum jam tirocinium posuerat in patria sua. Sunt enim Armeni in paucis pietati & servitio divino addicti.

[7] Hocce loci cœperunt unus & alter novo Solitario ad serviendum Deo se conjungere; [cui se Hypatius, annos jam 20 habens, adjungit,] & Hypatius quoque, audita viri fama, eodem se contulit, vale Presbytero ceterisque ibi sociis dicto; Volo, inquiens, & ego servire Deo; moxque admissus fuit, dolentibus multum illis a quibus discesserat, tum quod religiosissime vivebat, tum quod præ ceteris in ecclesia perseverabat. Erat vero, quando ad servum Dei Jonam accessit Hypatius, annorum viginti. Post hunc accesserunt & alii plures; [& excitato munitoque contra Hunnos monasterio,] & cœperunt colere hortum, & seminare agros, & ædificare monasterium; & congregati sunt Fratres octoginta, & factum est castellum magnum (quia enim in vicinia insederant Hunni e quibus facile erat loca ista deprædari, castella fuerunt excitanda) & præerat omnibus sanctus magister Jonas. Hypatius vero tam strenue incumbebat in ascetica opera, [exemplar fit omnis generis virtutum;] ut antecelleret omnibus, & tantum non ipsi etiam Hegumeno ac magistro suo, jejuniis, vigiliis, psalmodiis, orationibus, obedientia, silentio, humilitate, paupertate, & omni virtutum genere; adeo ut omnes utilitatem non exiguam caperent ex convictu ejus, ac Deum propterea glorificarent; Hegumenus vero strenuum asceten singulariter amaret, delectareturque plurimum conversatione ejus.

[8] Etenim tantam Hypatius inter jejunandum atque orandum habebat silentii curam, ut omnes quidem desiderarent ipsum loquentem audire, & rogarent sibi ut sermone suo ad virtutem stimularet, [supplex petit infirmorum, ministerio impendi,] ille vero talia subterfugiens, diceret: Ego uti in mundo servus fui, ita nunc huc veni, ut & vobis servus esse merear. Tunc procidens ad pedes Hegumeni, adjecit: Præcipe, uti me totum infirmorum ministerio impendam: hoc enim, inquiebat, institutum elegi audiens Dominum in Euangelio dicentem stantibus ad dextera: Venite, benedicti Patris mei, accipite paratum vobis regnum. [Matth. 25 34] Esurivi enim, & dedistis mihi manducare; sitivi, & dedistis mihi libere; peregrinus eram, & collegistis me; nudus, & vestistis me; infirmus, & visitastis me; in carcere eram, & venistis ad me. Illis autem dicentibus, Domine, quando te vidimus sic, & fecimus talia? respondit; Amen, amen dico vobis, quantum fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis.

[9] Cum vero Hegumenus id muneris roganti commisisset, tantam ilico monstravit alacritatem, ut etiam procul abiens, [quod impetrat, & mira dexteritate implet,] quasi inspecturus agros ac sementem, quæreret inveniretque rusticos infirmos, & in via quandoque, quia pauperes erant, jacentes (uti ipse, inter narrandum nobis gesta Jonæ, de se referebat) quos humeris suis impositos bajulabat, atque in porta monasterii deponebat: tum ingressus dicebat Abbati: Quidam huc ad portam attulerunt ægrotum, ibique, abeuntes deposuerunt: tum jussu Abbatis illum inferebat in domum, [curans infirmos tempestive oleo sacro muniri,] & si quod vulnus habebat, aut aliam infirmitatem, ipsum mundabat curabatque solicite ut oportet; sternebatque etiam lectum, & strato inferebat ægrotum, cibisque idoneis nutriebat. Si vero necessitas f suaderet, ipsum oleo sacro inungi debere, monebat Abbatem, qui Presbyter erat; & curabat ab ipso perfici unctionem; & sæpe accidit ut hominem paucis diebus dimitteret sanum, Deo ipsi cooperante, prout scriptum est; Omni operanti bonum cooperatur Deus. Audivimus quoque a Fratribus, ibidem commorantibus, quod si quis in febrim recens indidisset, adibat ipsum Hypatius, veluti visitaturus, & manu eum contrectans, clam signum crucis imprimebat, mente vero orabat ferventer Deum, [& verbo sæpe suo sanat.] dicens infirmo Fratri: Surge, nihil tibi mali adest: & confer te ad ministerium tuum. Hæc autem tali pronuntiabat fide, ut continuo melius haberet infirmus, ac sanitati restitueretur. Quisquis vero illis auditis statim surgebat, Deo salutem præstante sanus permanebat, nullo mali vestigio relicto.

ANNOTATA D. P.

a Scholastici Græcis dicebantur causidici seu advocati, ut docet Cangius in Glossario, quo sensu hic accipi vocem illam puto, licet eadem subinde etiam usurparetur simpliciter pro erudito ac litterato.

b Græcis uox νούμερον & latina numerus, utriusque linguæ scriptoribus in usu est, idem significans quod cohors.

c Imo Theodosio ut supra num. 11 demonstravimus.

d Quid si legatur ἤγειραν? ἔπειραν quid hic proprie significet & an recte scriptum sit necdum divino.

e Hunni in Ecgrapho nostro ὄνοι & ad mariginem Οὕννοι gens ad Meotidem paludem nata, primum a Rufino in imperium Romanum evocati, orientales ejus partes vastasse deinde & Thraciam invasisse scribuntur. Prius tamen eo Gothi penetrarant.

f Hinc apparet extremæ Unctionis, & a quacumque alia unctione diversæ antiquissimus usus; ejus scilicet quæ non nisi a Presbytero nec nisi agonizantibus conferebatur, licet alioqui fideles a quocumque viro sancto ac religioso acceptum oleum ad quasvis infirmitates uterentur.

CAPUT II.
Tentationes jejunio vincit Hypatius, patrem juvat, Chalcedonem & Rufinianas adit dæmonum victor.

[10] ΤΑῦτα οὖν ποιῶν τοῖς ἀδελφοῖς καὶ πᾶσιν, αὐτὸς ἐν ψιάθω ἀνακλίνων, ἑαυτὸν τοσοῦτον ἐνεκρατεύετο, ὡς πολλάκις καὶ τὰς πέντε ἄιρειν αὐτόν. Πλειστάκις δὲ ὀχλούμενος ὑπὸ τοῦ δαίμονος, ὡς νεώτερος, τῆς μυσαρᾶς ἡδονῆς τῆς τοῖς νέοις ἐνοχλούσης, καὶ ἐὰν μὴ ἀποταξάμενος ἐν ἐγκρατείᾳ αγωνίσηται δεόμενος τοῦ Θεοῦ διὰ παντὸς, ἵνα αὐτὸς ἐλθὼν πολεμήσῃ τοὺς πολεμοῦντας αὐτὸν, πίστει ὑπομένων. Καὶ ταῦτα κατεργαζόμενος, τὴν ἐγκράτειαν, τὴν ὑπομονὴν, τὴν ἀγάπην, τὴν ταπεινοφροσύνην, μὴ ἀπογνῶ ἑαυτοῦ διὰ τὸν πόλεμον ἐκεῖνον· ἀλλὰ πιστεύει ὅτι κᾂν μὴ σήμερον ἐλυτρώθην, αὔριον λυτροῦμαι· κᾂν μὴ εἰς τὴν πενταετίαν, εἰς τὴν δεκαετίαν· μόνον μὴ ἐνδοὺς φύγῃ τὸ στάδιον, ἀλλ᾽ ἀνθιστάμενοι ὑπομείνῃ· Ὁ γὰρ εἰς τέλος ὑπομείνας, οὗτος σωθήσεται. Μόνον ἐπερχομένου πολέμου σφραγίσας ἑαυτὸν, εὐθὺς τραπεῖ εἰς τὸ εὔξασθαι· καὶ βλέπων αὐτοῦ ὁ Θεὸς τὸν ἀγῶνα, ἀποστέλει τὴν χάριν αὐτοῦ, καὶ ἐλευθεροῖ αὐτοῦ τὴν ψυχήν. Εἰ δὲ καὶ βραδυτὴς γένηται, ἡμῶν πάνυ ἐπιζητούντων αὐτὸν, ἡμεῖς μὴ ἀποστήσαντες ὑπενδῶμεν, ἀλλ᾽ ὑπομένωμεν· οἶδεν γὰρ ὁ Θεὸς τὶ ἡμῖν συμφέρει, κατὰ τὸν λέγοντα· Εἰ πιστεύης ἰδεῖν τὰ ἀγαθὰ Κυρίου, ὑπόμεινον τὸν Κύριον. Εἰ δέ τις τοῦτο ἠρνήσατο τὸ διάγειν ἐν βίῳ, μὴ ἀποταξάμενος, τῆς τελείας λοιπὸν ἡλικίας γενόμενος, νομίμως γαμησάτω, σεμνῶς διάγων μετὰ φόβου Κυρίου, καὶ τοῦτο γὰρ δεκτὸν παρὰ Θεῷ· οὕτω προασφαλιζόμενοι, ἵνα μὴ πειράζῃ ἡμᾶς ὁ σατανᾶς· ἕκαστος γὰρ ἰδιον χάρισμα ἔχει ἐκ Θεοῦ, ὅς μὲν οὕτως, ὅς δὲ οὗτως.

[11] Μιᾶς γοῦν ἡμέρας ὁ Ὑπάτιος, πάνυ πολεμηθεὶς ὑπὸ τοῦ πολέμου τούτου, ἐν τοῖς καύμασι πεντήκοντα ἡμέρας οὐκ ἔπιεν. Σκληροκοιλιάσαντος δὲ αὐτοῦ, καὶ τὰ χείλη αὐτοῦ τῇ ξηρότητι διεῤῥάγη. Ὃν ἰδόντες οἰ ἀδελφοὶ, διεσάφησαν τῷ Ἀρχιμανδρίτῃ. Ὁ δὲ παρασιωπήσας, ἀπὸ τῶν νυκτερινῶν εὐχῶν κεράσας ποτήριον οἴνου μετὰ ψωμοῦ, ἐπὶ πάντων φωνεῖ αὐτὸν, Ὑπάτιε. Ὁδὲ ἀπεκρίνατο, εὐλόγησον. Λέγει αὐτῷ· Ἔλθε ἐν τῷ μἑσῳ, καὶ δεξάμενος πίε τὴν εὐλογίαν ταύτην, οἴνου γὰρ οὔτε ὅλως μετελάμβανεν· ὁ δὲ, πατρικῇ φερόμενος, καὶ γινώσκων ὅτι ὑπακοὴ ζωὴν κατεργάζεται, πίστει δεξάμενος ἔπιεν, ἀνεκτότερος τοῦ πολέμου γενόμενος.

[12] Διηγεῖτο δὲ ὅτι καὶ οἱ βάρβαροι πλειστάκις ἐπελθόντες τῇ Θράκῃ, ἐκύκλωσαν ἡμῶν τὸ καστέλλιον· καὶ ὁ Θεὸς πάντοτε ὑπερασπίζων τῶν δούλων αὐτοῦ, αὐτῶν εὐχομένων, ἀπεδίωκεν αὐτοὺς. Εἶχον γάρ τινα τρυμαλιὰν, ὅθεν ἀκοντίζοντες λίθον, ἐποίουν ἕνα πληγάτον c, ὡς τοὺς λοιποὺς γνῶντας, καὶ τὰ φραγέλλια σείσαντας, συσσήμου χάριν, ἐπιβαίνειν τοῖς ἵπποις, καὶ ἀναχωρεῖν. Καταπαύσεως δὲ γενομένης, οἱ χωρικοὶ πραιδευθέντες, λοιπὸν μηδὲν ἔχοντες, εἰς τὸ μοναστήριον προσέτρεχον, ζητοῦντες τὰ πρὸς τὴν χρεῖαν. Ὁ δὲ κύρις Ἰωνᾶς εἰσερχόμενος ἐν τῇ Μεγαλοπόλει, ἔλεγεν τοῖς Ἰλλουστριοις μετὰ παῤῥησίας, Πεινῶσιν οἱ πτωχοὶ πραιδευθέντες ὲν τῇ Θράκῃ, καὶ ὀχλοῦσί μοι· ἀποστείλατε αὐτοῖς ἀναλώματα. Ἐκεῖνοι δὲ ἀκούοντες ὡς παρὰ πατρὸς, Ῥουφῖνος καὶ οἱ λοιποὶ τῶν μεγάλων, ὅσοι διὰ Θεὸν ἐβούλοντο, πλοῖα γεμίζοντες σίτου καὶ ὁσπρίων, ἔπεμπον αὐτῷ, ἵνα δίδωσιν αὐτοῖς. Ἅμα γὰρ τοῦ εἰσιέναι ἐν τῇ πόλει, πάντες οἱ πλούσιοι ἠξίουν αὐτὸν, ὅπως εὐχὴν ποιήσας ἐν τῷ οἴκῳ αὐτῶν, εὐλογήσῃ αὐτούς. Τοσοῦτον γὰρ ἦν ζηλωτὴς, ὡς πἁντας τοὺς ἰλλουστρίου᾽ς ἐλέγχειν εἰς πρόσωπον. Εἰ εὗρεν ὅτι τινὰ ἠδίκουν, ἕως θανάτου προΐστατο τοῦ ἀδικουμένου, ἅμα δὲ καὶ ἐνουθέτει, αὐτοὺς λέγων, ὅτι δάκρυα ἀδικουμένων, κρίσεις γίνονται τῶν ἀδικούντων. Οἱ δὲ ὠφελούμενοι οὕτως ἐτίμων αὐτὸν, ὡς ἀληθῶς δοῦλον Θεοῦ. ἅμα δὲ καὶ ἐθαύμαζον, ὅτι ἀγράμματος ὢν καὶ ἰδιώτης, τοιαύτην ἔλαβεν χαριν παρὰ Κυρίου.

[13] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ πατὴρ τοῦ Ὑπατίου, καὶ δίκης αὐτῷ εἰς πρᾶγμα γενομένης, ἐλθὼν εν τῇ πόλει ἐκ τῆς ἰδίας χώρας, εὐθὺς ἀνατρέχει ἐν τῇ Θράκῃ, καὶ ἐπἰζητήσας τὸ καστέλλιον, οὗ ὄνομα Ἀλμύρισσος, καὶ εὑρὼν, ἐζήτει τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν· ἦν γὰρ γέρων καὶ λίαν ἐνυπόληπτος. Γνῶντες δὲ οἱ μονάζοντες ἔλεγον, οὐχὶ δοῦλον ἑαυτὸν ἔλεγεν ὁ Ὑπάτιος; Καὶ πάντες ἔχαιρον σὺν τῷ Ἀββᾶ, ὅτι διὰ τὸν Θεὸν τοῦτο ἐποίει, καὶ διὰ τὴν ταπείνωσιν. Ἀκούσας δὲ ἐκεῖνος τὸν ἑαυτοῦ πατέρα ἐληλυθέναι, οὐκ ἐβούλετο γνωσθῆναι αὐτῷ· ἐπὶ πολὺ δὲ βιασθεὶς, συνέτυχεν αὐτῷ, καὶ ἀσπασάμενος συνηύξατο, καὶ ἔμαθεν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν κοίμησιν τῆς μητρός. Γνοὺς δὲ ὅτι χρεία ἐστὶν εἰς τὸ πρᾶγμα ἐπὶ τὸ βοηθῆσαι τῷ πατρὶ, καὶ ὅτι εἰς ὕστερον οἱ ἀδελφοὶ ὑπὲρ τὴν λειτουργίαν, καὶ τοῦ γεωπονεῖν ἐπεμελοῦντο· τοῦ Ἀββᾶ αὐτῶν γηράσαντος, καὶ διὰ τὸ γῆρας ἐν τῇ πόλει χρονίζοντος, παρακαλέσας τὸν Ἀρχιμανδρίτην, ἔρχεται σὺν τῷ πατρὶ ἐν τῇ πόλει· καὶ μείνας σὺν αὐτῷ εἰς προάστειον Ἐλευθέρου τινὸς, καὶ εἰς τὸ πρᾶγμα αὐτῷ βοηθήσας διὰ τὸν Θεὸν, κατηχήσας προέπεμψεν εἰς τὴν ἰδίαν χώραν· ἀπελθὼν δὲ καὶ αὐτὸς ἀνεπάυσατο ἐν εἰρήνῃ.

[14] Τῷ δὲ Ὑπατίῳ γνώριμός τις ὢν ἀσκητὴς προσεκολλήθη ὀνὀματι Τιμόθεος· τοσοῦτον δὲ ἦν καὶ οὗτος εὐλαβὴς καὶ σπουδαῖος εἰς τὴν ἀρετὴν, ὡς διὰ τοῦτο κολλᾶσθαι τῷ Ὑπατίῳ διὰ τὸ εἶναι δοῦλον Θεοῦ. Προσετέθη δὲ τούτοις καὶ ἄλλος μονάζων ὀνόματι Μοσχίων, καὶ ἐγένετο τριὰς ἀδελφῶν δούλων Θεοῦ. Ὡς οὖν ἔμενον ἐν τῷ προαστείῳ, λέγει πρὸς αὐτοὺς ὁ Ὑπάτιος· Ἐγὼ συνήθησα εἰς τὸ ὄρος οἰκεῖν, οὐ γὰρ εἰς πόλιν. Ἀπεκρίναντο δὲ καὶ αὐτοὶ· Ὅπου σὺ, καὶ ἡμεῖς. Περάσας οὖν ἐν χαλκηδόνι, ὥδευεν ἐπὶ ἀνατολὰς, ζητῶν ὄρος, ἢ σπήλαιον· καὶ ἐλθὼν τρία σημεῖα εὑρίσκει ἀποστολεῖον, καὶ μοναστήριον πλεσίον αὐτοῦ, ἅπερ ᾠκοδόμησεν ὁ μακάριος Ῥουφῖνος, λείψανα λαβὼν ἀπὸ Ῥώμης τῶν ἁγίων ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου, ἅπερ, οἰκοδομήσας τὸ μαρτύριον, ἐνδόξως κατέθετο, ἐν ᾧ καὶ ἡ σωρὸς τοῦ Ῥουφίνου πλησίον ἀπόκειται· τὸ δὲ μοναστήριον κτίσας, μονάζοντας Αἰγυπτίους κατῴκησεν. Τοῦ οὖν Ῥουφίνου τελευτήσαντος, ἐάσαντες αὐτὸ οἱ αἰγύπτιοι, τὴν ἰδίαν πατρίδα κατέλαβον· καὶ ἔμεινεν λοιπὸν τὸ μοναστήριον ἔρημον, ὡς μὴ φαίνεσθαι ὅτι μοναστήριον ἦν, ἀλλὰ γὰρ καὶ δαιμόνια εἰσελθόντα κατοικεῖν ἐν αὐτῷ. Πολλῶν οὖν ἐπιχειρησάντων κατοικῆσαι, διὰ τὸν δαίμονα, καὶ τὰ πηλὰ τοῦ χειμῶνος, συντυχίαν παροχῆς μὴ ἐχόντων, μεῖναι οὐκ ἴσχυον· ἦν γὰρ καὶ ὁ τόπος ἀφιδιάζων.

[15] Ἐλθὼν δὲ ὁ Ὑπάτιος, καὶ μαθὼν ὅ τι δαίμων κατοικεῖ δεινὸς, τῇ πίστει τοῦ Χριστοῦ ἀναζέσας, σφραγίδα ποιησάμενος, καὶ εὐξάμενος εἰσῆλθε, καὶ γέγονεν γείτων τῶν Κορυφαίων καὶ ἁγίων Ἀποστόλων, ὧν καὶ πρεσβείαις ἐλεηθῶμεν. Ἀκούσαντες δὲ οἱ δύο ἀδελφοὶ τούτου, ἦλθον πρὸς αὐτὸν, καὶ ὁμοφρόνως εἴχοντο στεῤῥῶς τῆς ἀσκήσεως· ἔριζον γὰρ ὅ τε Ὑπάτιος, καὶ ὁ Τιμόθεος, τίς πλέον νηστεύσει, ἢ ἀγρυπνήσει, ἢ εὔξεται, ἢ ταπεινωφρονήσει, ἢ ἐλεήσει πτωχῶν· εἶχον γὰρ ἐκ τῶν ἰδίων χειρῶν τὴν παραμυθίαν, ὁ μὲν τρίχινα ἐργαζόμενος, ὁ δὲ τὸν κῆπον. Ἦν δὲ καὶ μεσαύλιον, κύκλῳ ἔχον κέλλας, καὶ εὐκτήριον οἶκον, πάνυ ἠμελημένον· ἐν αὐτοῖς δὲ εὗρον κέλλιον μικρὸν, καὶ ἠδυνήθησαν μεῖναι, καὶ ἡσυχᾶσαι ἐργαζόμενοι· Ὁσάκις δὲ ἠθέλησαν ἐν τῷ εὐκτηρίῳ εὔξασθαι, ἢ ψάλλειν, ἐθεώρουν ὡς κουβάριον πύρινον περιτρέχον ἐν ὅλῳ τῷ οἰκήματι μετὰ κρότου ἐπερχόμενον αὐτοῖς· αὐτοὶ δὲ ἐδραῖοι ὄντες, τῇ εὐχῇ προσεκαρτέρουν. Ἦν γὰρ τὸ οἴκημα μέγα καὶ ἔρημον ὡς χιόνος ἐν χειμῶνι γεμίζεσθαι. Μιᾶς οὖν τῶν ἡμερῶν, λειψάντων τῶν πρὸς ζωὴν, ἀπέρχονται οἱ δύο ἐν τῇ πόλει, ἵνα τὰ τῶν χειρῶν ἔργα δόντες οἰκονομηθῶσιν· γυνὴ δέ τις, πλουσία καὶ πάνυ Χριστιανὴ, εὐξαμένη εἰς τοὺς Ἀποστόλους, ἤκουσεν παριοῦσα, ὅτι μονάζων ἐστὶν ἐν τῇ μονῇ; καὶ ἐάσασα τοὺς παῖδας ἔξω, μόνη εἰσέρχεται, πειράζουσα τὸν ἀσκητὴν· ἦν γὰρ Διακόνισσα ἀσκητικωτάτη· καὶ προσπίπτουσα αὐτῷ, ἔλεγεν Χριστιανὲ εὐλόγησόν με, καὶ δέξαι με μετὰ σοῦ ἵνα μείνω. Ὁδὲ χολέσας μετὰ κραυγῆς λέγει· Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ· ἦλθες ᾧδε φυγαδεῦσαι ἡμᾶς; ἀκμὴν οὐκ ἔχομεν πολλὰς ἡμέρας· Ἔχε τὰ ᾧδε καὶ μένε ὡς θέλεις· καὶ ἐξήρχετο δρομαῖος. Εἶτα ἐκείνη νεύσασα τοῖς παισὶν κατέσχεν αὐτὸν λέγουσα. Ἐδοκίμασά σε εἰ ἀληθῶς εἶ μονάζων· ὕπαγε ἐν τῷ κελλίῳ σου, καὶ εὔχου ὑπὲρ ἐμοῦ. Γνοῦσα δὲ ὅ τι τρεῖς εἰσι τῷ ἀριθμῷ, εὐθὺς ἀποστέλλει τὰ πρὸς ζωὴν ἀρκέσοντα αὐτοῖς ἱκανῶς·

[10] Dum isthoc modo agebat Sanctus cum Fratribus suis atque aliis omnibus; [Libidinis. tentationem jejunio vincit,] ipse in storea cubans, temperanter adeo ducebat vitam, ut sæpe quinque dies cibo abstineret. Pluries vero, ut erat junior, a dæmonio, nefandæ libidinis, juvenibus insidiari solito, tentatione conturbatus, ejus astutiæ succubuisset; nisi sobrie temperanterque ab omnibus abstinens pugnasset perpetuo, magna cum fiducia invocans Deum, [nihil propter ejus diuturnitatem omittens solitorum operum,] ut ipse in auxilium veniens, impugnaret impugnantes se. Atque ita operans, nihil de temperantia, patientia, dilectione ac humilitate sua propter insultus illos remittebat; firmiter confidens fore, ut si minus hodie, saltem cras, si minus intra quinquennium, saltem intra decennium liberaretur; dummodo non fugeret e stadio cedens hosti, sed fortiter resisteret ac perseveranter toleraret. Qui enim perseveraverit in finem hic salvus erit. Ingruente igitur bello, tantum signabat se cruce, & ad orationem confugiebat: Deus autem viso certamine militis sui, suppeditabat ei gratiam & eripiebat inde animam ejus. Quod si tardaverit Deus succurrere militibus suis, nos qui ipsum valde requirimus, [sed magis Deo confidens,] non recedamus, terga vertentes, sed viriliter sustineamus: novit quippe Deus, quid nobis expediat, juxta illum qui dicit: Si credis videre bona Domini, sustine Dominum: Si quis vero istiusmodi vitæ modum sequi & mundo renuntiare noluerit; ubi ad maturam ætatem pervenerit, uxorem sibi legitime jungat, vitamque honeste instituat in timore Domini. Nam & illud acceptum est apud Deum: itaque fiet ut a tentationibus sathanæ securi simus. Quilibet enim suum a Deo donum habet; unus quidem sic, alius vero sic.

[11] Aliquando igitur vehementer impugnatus ab hoste illo, [abstinet dies 40 omni potu,] fervente æstu, per dies, quinquaginta omni potu se abstinuit: unde durities alvi secuta, & labia præ siccitate ei fissa fuerunt. Quod conspicati Fratres, rem ad Archimandritam detulerunt. Hic autem nihil locutus, post nocturnas preces, miscuit vini poculum cum buccella; & coram omnibus vocat Hypatium. [deinde ex obedientia bibens, fortior evadit contra tentationes.] Hic autem respondens ait, Benedic. Et Archimandrita: Adesdum in medio, accipe & bibe benedictionem hanc. Ille vero, tametsi vinum alias non gustaret omnino, paternaæ voci obsequens, utpote probe sciens, obedientiam operari vitam, poculum fidenter capit, atque ebibit, & sic tolerantior laborum in isto bello evasit.

[12] Barbaros quoque Thraciam invadere solitos, non raro castellum nostrum a obsedisse narrabat Hypatius: Deum vero semper pro servis suis, [Hunni, obsesso frustra monasterio, circum prædantur,] ipsum invocantibus, pugnasse, hostesque abegisse. Habebat enim castelli murus foramen, per quod ejaculabantur lapides, quibus vulnerato hostium uno, reliqui, illo cognito, quatientes flagella sua, signum recessus dabant & conscensis equis, unde venerant redibant. Sed ab his quiete monasterio reddita, aderant continuo rustici, ab iisdem barbaris spoliati rebus suis; & nihil reliquum habentes, quærebant quæ ad sustentandam vitam necessaria sunt. Quamobrem Constantinopolim abiit Domnus Jonas, fidenterque dixit Primoribus civitatis: Esuriunt pauperes in Thracia bonis suis spoliati; [auferentes bona rusticorum;] & mihi molestiam afferunt; vos igitur suppeditate illis, unde vivere possint. Istis autem, talibus veluti a patre suo auditis, Rufinus b & reliqui Magnates, qui propter Deum conferre aliquid eo volebant, navigia, frumento atque leguminibus onusta, ad ipsum mittebant, ut distribueret indigentibus. Simul enim atque urbem ingressus fuerat, suspiciebatur ab omnibus & rogabatur passim a divitibus, ut domus eorum subiens, [quorum inopiæ succurrit Jonas per Magnates C Poli,] eas orationibus suis; incolas vero, sua benedictione muniret. Inter hæc tantus erat viri zelus, ut Magnates quoslibet coram reprebendere non formidaret; si autem comperisset, alicui injuriam ab illis illatam fuisse, hujus partes sibi sumebat tutandas, nec mortis propositæ metu inde absterrebatur; illos interim commonefaciens officii sui, atque dictitans, lacrymas eorum qui affliguntur injuste, judicium fieri injuriam facientium. [ubi summa in veneratione est.] Illi porro, qui opem ejus experti erant, venerabantur ipsum, uti verum Dei servum; mirabanturque simul, hominem litterarum rudem ac idiotam, talem a Deo gratiam consecutum fuisse.

[13] Cum talia audisset pater Hypatii, qui ob litem, [Hypatius convenitur a patre suo,] sibi de re familiari intentatam venerat e patria sua in urbem; continuo perrexit inde in Thraciam, quærens castellum, cui nomen Almyrissus; eoque invento inquisivit ibidem in filium suum, jam senex & facile se sinens duci. Quod ubi resciverunt monachi, interrogare inter se cœperunt, Nonne servum sese dicebat Hypatius? Multumque gavisi sunt omnes, uti & Abbas, intellecto jam, id amore Dei & humilitatis ab ipso dictum fuisse. Audiens autem & Hypatius, advenisse patrem suum, primum nolebat ei innotescere: deinde tamen, pluribus compulsus rationibus, ipsum convenit, & amplexatus est, & oratione simul ab utroque ad Deum fusa, didicit, matrem suam supremum jam obiisse diem: didicit quoque, opem patri in præsenti rerum necessitate ferendam esse. Quamobrem quia postridie Fratres, præter liturgiam, agriculturæ etiam dare operam debebant, [cui in quodam negotio opem fert C Poli;] & Abbas propter ingravescens senium incolebat urbem; petita obtentaque ab Archimandrita d facultate, eodem se contulit cum patre suo, cum eoque substitit in suburbano Eleutheri e cujusdam, & amore Dei opem ipsi in negotiis tulit: tum vero salutaribus instructum doctrinis remisit in regionem suam, ubi & ipse vitam in pace finivit.

[14] Hic celebris quidam asceta, nomine Timotheus, religiosæ vitæ virtutumque studiosus, [indeque cum sociis duobus trajicit Chalcedonem:] sese Hypatio junxit, non alia de causa, quam quod verus Dei famulus esset. Adjunxit pariter illis sese alius Monachus, cui nomen Moschion: & factus est ternarius Fratrum numerus Deo famulantium. Cum autem commorarentur in prædicto suburbano, dixit Hypatius sociis: [& monasterium Rufini,] Consuevi ego montes incolere, non civitates: illisque respondentibus; Ubi tu volueris, & nos erimus: transivit Chalcedonem f, atque orientem versus iter instituens, quæsivit sibi montem aut specum aliquam; & progressus ad tria milliaria invenit ecclesiam cum adjuncto prope monasterio, quæ construxerat beatus Rufinus, cum sanctorum Apostolorum Petri & Pauli Reliquias accepisset, Roma allatas, quas ibidem ædificato martyrio honorifice condidit cui proxime ipsius arca consistit. Monasterium vero incolendum concesserat monachis Ægyptiis; qui mortuo Rufino, illud deserentes in patriam suam reversi sunt; mansitque locus deinceps ita desolatus, ut vix amplius monasterii speciem præ se ferret: [incolis ob infestationem dæmonum vacuum] imo & dæmones ibidem dominantes, monachorum loco successerant incolæ. Multi interea tantaverant ibidem inhabitare; sed quia dæmones omnia infestabant & hiemis rigores g non permittebant parochiam illic congregari, permanere ibidem non potuerunt; ut taceam quod locus perquam humidus esset h.

[15] Eo igitur progressus Hypatius, & edoctus, terribilem ibi dæmonem inhabitare, munivit se signaculo crucis, [signo crucis munitus ingreditur ac inhabitat,] & ardore fidei christianæ succensus, orationibusque intentus, ingressus est locum; & Sanctorum Principum Apostolorum (quorum intercessionibus nos quoque misericordiam consequi speremus) factus est vicinus: cumque duo alii Fratres id intellexerunt, ipsi quoque eodem accesserunt; & unanimi consensu perseverabant in exercitiis pietatis; contendentibus inter se Hypatio ac Timotheo, uter alteri præcelleret jejuniis, vigiliis, orationibus, humilitate, & misericordia erga pauperes. Porro necessaria vitæ subsidia sibi parabant ipsi labore manuum suarum; unus conficiendo cilicia, alter texendo sportas, tertius colendo hortum. Erat autem in monasterio atrium circumdatum cellis & oratorio, valde labefactatis: [varia objiciente dæmone terriculamenta,] unam tamen inter illas invenerunt cellam parvam habitabilem, ubi quiete laborantes manere potuerunt. Quoties vero oratorium precandi psallendive causa ingrediebantur, conspiciebant veluti catellum igneum, i, circum cursantem per totum domicilium cum strepitu, & ipsos invadentem orantes; qui, propterea loco non moti, perseverabant in oratione. Quoniam vero ædificium amplum erat, ut dixi, cuivis pervium, ac tam male materiatum ut hiemis tempore etiam nivibus impleretur; atque duo contubernales Hypatii aliquando urbem adiverant, pro reculis quas ipsi confecerant, deficientia sibi vitæ necessaria comparaturi; accidit, feminam, quamdam prædivitem & probe Christianam (quæ forte in ecclesia Apostolorum orationi vacans, inaudiebat illuc monachum venisse habitatum) ingredi monasterium, jussis extra illud persistere, quos secum habebat, pueris suis; ut novi incolæ ejusque virtutis periculum faceret; [& femina probitatis ejus periculum faciente.] erat quippe Diaconissa eaque exercitatissima. Ingressa autem procidit ad pedes Ascetæ, dicens: Vir Christiane, benedic mihi & suscipe me, ut hic maneam tecum. At ille indignabundus exclamat; Abi post me, satana: huccine venisti ut nos expellas, paucorum dierum incolas? Habe hæc tibi, & incole, ut lubet. Quibus dictis curriculo inde profugit. Tunc illa, dato famulis signo, ut fugientem tenerent, dixit ei: Periculum feci, num verus tu monachus fores. Nunc abi in cellam tuam, atque ora pro me: & cum cognovisset, tres ibidem cohabitare, misit continuo quantum ipsis ad victum abunde sufficeret.

ANNOTATA D. P.

a Hinc colligi videtur inventorem vitæ hujus monachum illius monasterii fuisse, quod Hypatius cum Jona extruxit & prius incoluit, quam ad Rufinianas transiret.

b Rufinus, qui tamquam præcipua persona, hic solus nominatur, potest fuisse Præfectus Prætorio, cum hæc irruptio & populatio barbarorum contigit; qui forte iidem fuerunt, quos ipse evocaverat, hoc modo viam sibi ad summum imperium pandere conatus. Nec obstare debet nota ipsius avaritia, quin hoc casu motus fuerit ad succurrendum miseris, eo facilius, quo pluris intererat non videri auctorem calamitatis.

c Πλαγάτος a πληγὴ plaga terminatione latina quasi plagatus, qua voce utitur Leo in Tacticis, aliique apud Cangium.

d Hinc inter Abbatem & Archimandritam, ejusdem Monasterii superiores, videtur discrimen & subordinatio quædam notari posse; nisi malimus dicere Abbatis titulum adhæsisse Jonæ tamquam seniori, licet is ex quo urbem frequentare & incolere cœpit, Archimandritam sive Hegumenum in monasterio suo ordinari curasset, cui omnes subessent.

e Palladius in vita Chrysostomi meminit cujusdam Eleutheri viri divitis sub Arcadio; & hujus fortassis suburbanum illud fuerit.

Hæc migratio concipi potest facta anno circiter 404, quando jam novem anni transierant & nece Rufini Præfecti Prætorio, quem in commentario prævio permisimus credi, si non fundatorem primum monasterii Rufinianensis, saltem fautorem & benefactorem.

g Τὰ Πηλὰ rigorem verti, non quia alicubi vocem hanc reperi, Rithynis aut Thracibus fortassis propriam (quod etiam de pluribus in hac Vita occurrentibus nec alibi repertis hactenus dictum puta) sed quia tale quid exigit sensus. Quidsi legatur πηγὰ quo congelata & frigore condensata significantur?

h Hic in Codice Græco Ms. relictum est spatium unius versus vacuum.

i Græcus textus habet Κουβάριον πύρινον Quorum primum nihil mihi significat, nec etymologia ejus ulla apparet; nisi quis a Κυβαρὶς, quod asellum ex insectis, quæ sub vasis aquariis sæpe inveniuntur, significat: sed hic illud ad rem non facit. Neque magis huc facit πύρινον proparoxytonum, id est triticeum. Quamobrem, eorum loco legendum existimo Κυνάριον πυρινόν; quod latine sonat ac verto catellum igneum.

CAPUT III.
Rufiniano fugiens eodem divinitus remittitur, infirmos sanat, fit superior & visitur a viris Sanctis.

[16] Δουλευόντων οὖν αὐτῶν γνησίως τῷ Κυρίῳ ἐν ἀγάπῃ, μὴ στέγων ὁ μισόκαλος, πολλὰς μηχανὰς κατ᾽ αὐτῶν κινῶν, καὶ μὴ ἰσχύων αὐτοὺς διῶξαι, μήτε φόβῳ, μήτε ἑτέρας μηχανῆς τρόπῳ· καρταρικοὶ γὰρ ὄντες ὑπέμενον, καὶ προσετίθεντο αὐτοῖς ἀποτασσόμενοι τῷ κόσμῳ· Τέλος ἐμηχανήσατο, καὶ παρωξύνθησαν πρὸς ἀλλήλους, ότε Ὑπάτιος καὶ ὁ Τιμόθεος. Καί ὁ μὲν Ὑπάτιος ὑπάρχων συνετῶς παρεχόρει αὐτῷ, ἦν δὲ αὐτοῦ ὁ τόπος. Ἐκεῖνος δὲ μᾶλλον ἀκαίρεος ὢν καὶ πνευματικὸς, οὔτε αὐτὸς ἤθελε κρατεῖν καὶ διοικεῖν, οὔτε τὸν Ὑπάτιον ἐᾷ διοικῆσαι. Χρόνῳ δὲ θλιβεὶς παραχωρήσας αὐτῷ δίδωσι τόπον ὁ Ὑπάτιος, καὶ εὑρὼν ἀδελφὸν ἐκ τῆς πρώτης αὐτοῦ μονῆς, ἀπέρχεται σὺν αὐτῷ εἰς τὴν Θράκην· Ἐξερχομένων δὲ αὐτῶν, ἔκειτο ἔξω παράλυτος, ὅς παρελύθη ὑπὸ δαίμονος, καὶ ἐζήτει αὐτοῖς ἐντολήν. Ὅν ἰδὼν ὁ Ὑπάτιος, κατανυγεὶς ἠρῶτα· Τί σοί ἐστιν; Καὶ μαθὼν ὅτι παρελύθη ὑπὸ δαίμονος, λέγει τῷ σὺν αὐτῷ· Κρατήσωμεν αὐτὸν, καὶ εἰσενέγκωμεν ἀμφότεροι εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Λαβὼν δὲ ὁ Ὑπάτιος ἔλαιον τῆς κανδήλης, καὶ εὐξάμενος, ἤλειψεν αὐτὸν, καὶ εὐθέως Κύριος αὐτὸν ἐστερέωσεν, καὶ γενόμενος ὑγιὴς, ἠκολούθησεν αὐτοῖς. Ενδόντες οὖν οἱ ἐντόπιοι τὸ γεγονὸς, κατεδίωκον ὀπίσω αὐτῶν, καὶ τῶν κρασπέδων αὐτῶν ἁπτόμενοι, παρεκάλουν ἵνα καὶ ἄλλους ἐπισκέψονται. Οἱ δὲ ἀπεκρίναντο, Καὶ ἡμεῖς αὐτοὶ ἄνθρωποί ἐσμεν ἁμαρτωλοὶ· τοῦτον δὲ ὁ Κύριος ἰάσατο.

[17] Ὁδεύσαντες οὖν, ἦλθον εἰς τὸ μοναστήριον, καὶ ἀκούσαντες οἱ ἀδελφοὶ τὰ γενόμενα καὶ ὁ Αρχιμανδρίτης, καὶ ἰδόντες τὸν ἄνθρωπον τὸν ἰαθέντα, ἐδόξαζον τὸν Θεὸν, καὶ ἔλεγον, ὅτι πρὶν ἀναχωρήσει ἔνθεν, ἔγνωμεν ὅτι χάριν ἰαμάτων ἐδωκεν αὐτῷ ὀ Θεός. Ὁ δὲ ἰαθεὶς ἀπετάξατο, καὶ δουλεύσας τῷ Κυρίῳ, ἐτελειώθη. Ὑπάτιος δὲ παρεκάλεσεν τὸν καλόγηρον τὸν κύριν Ἰωνᾶν, ἱνα δῶ αὐτῶ κελλίον τοῦ ἡσυχᾶσαι. Ὁδὲ Τιμόθεος σὺν τοῖς ἄλλοις ἀδελφοῖς μικροῦ δεῖν κλαίοντες ἐζήτουν τὸν Ὑπάτιον· καὶ γνῶντες, ἐληλυθέναι τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Ἰωνᾶν ἐν τῇ πόλει, ἐπέμενον προσκλαίοντες αὐτῷ, ὅπως ποιήσῃ τὸν κύριν Ὑπάτιον ἐλθεῖν πρὸς αὐτοὺς ἀπὸ Θράκης. Ἐν τῷ μεταξὺ δὲ ἀνωμαλίσας ὁ Ἀββᾶς Ἰωνᾶς, καὶ βαρέως ἔχων, ὀρᾷ ἐν νυκτί τινα λέγοντα αὐτῷ· Ἐὰν μὴ ἔλθῃ ὁ Ὑπάτιος, οὐχ ὑγιαίνης· καὶ ταχέως δηλοῖ τοῖς ἀδελφοῖς, ἵνα ἀποστείλωσιν αὐτὸν. Μαθόντες δὲ οἱ ἀδελφοὶ τὸ ἀποκαλυφθὲν τῷ Ἀββᾷ καὶ ὅτι ζητεῖται, συνἀχθέντες παρακαλοῦσιν αὐτὸν ἀπελθεῖν· μὴ θέλοντος δὲ αὐτοῦ, βιασάμενοι ἀποστέλλουσιν αὐτὸν μετὰ καὶ ἄλλου ἀδελφοῦ. Ὡς οῦν ὥδευεν, ἕν τινι τόπῳ τὴν εὐχὴν ἐποίουν τῆς τρίτης Ὥρας. εὐχομένων οῦν αὐτῶν, ἤκουσαν φωνὴν ἐκ τοῦ ἀέρος λέγουσαν· Ὑπάτιε ὕπαγε εἰς Ῥουφινιανὰς, τέθεικα γάρ σε εἰς φῶς ἐθνῶν ἕως ἐσχάτού τῆς γῆς. Φοβηθέντες οὖν, ἔπεσαν ἐπὶ πρόσωπον δεόμενοι ἐπὶ πολὺ τοῦ Θεοῦ· ἀναστάντων οὖν αὐτῶν, ἤρξατο ὁ Ὑπάτιος γογγύζειν ὡς παραιτούμενος· ὁ δὲ σὺν αὐτῷ ἔντρομος ὑπάρχων, λέγει αὐτᾧ· Τί λαλεῖς ἄνθρωπε, ποιεῖς ἡμᾶς καταποθεῖναι;

[18] Ὅτε οὖν ἦλθον πρὸς τὸν κύριν Ἰωνᾶν, καὶ εἶδον αὐτὸν βαρέως ἔχοντα, καὶ μὴ δυνάμενον σχεδὸν μήτε λαλῆσαι, ἁψάμενος αὐτοῦ ὁ Ὑπάτιος, καὶ εὐχὴν ποιήσας, ἔδωκεν αὐτῷ τροφὴν, καὶ εὐθέως ἐλαφρότερος γέγονεν, ἦν γὰρ ἡμερῶν μὴ γευσάμενος· καὶ εὐρωστότερον σχῶν, μεθ᾽ ἡμέρας παρεκάλει τὸν ἀββᾶν Ὑπάτιον, ἵνα ἔλθῃ πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς ἐν Ῥουφινιαναῖς καλέσας καὶ τὸν Τιμόθεον, καὶ παρῄνει αὐτοὺς λέγων, Ὅτι μὴ ξενίζεσθε· καὶ εἰς τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους ἐγένετο παροξυσμὸς· κᾀκεῖνοι ἀλλήλοις προσπεσόντες ἐποίησαν εἰρήνην· καὶ κατεδέξαντο λοιπὸν ἔχειν πατέρα τὸν Ὑπάτιον, καὶ ἡγεῖτο αὐτῶν κατὰ τὴν κέλευσιν τοῦ Κυρίου, τοῦ λαλήσαντος αὐτῷ ἐκ τοῦ ἀέρος· ἦν δὲ λοιπὸν ἐτῶν τεσσαράκοντα. Καὶ τότε συνεκροτοῦντο κατὰ μέρος μοναστήρια ζῶντος τοῦ μακαρίου Ἰσαακίου, καὶ εἰς ζῆλον αὐτοὺς ἄγοντος, ὅθεν καὶ ἐν αὐτῇ τῇ πόλει καὶ ἔξω, πλησίον καὶ ἀπὸ ἰκανοῦ διαστήματος συνεχῆ γεγόνασι μοναστήρια, ἐν οἷς καὶ ἀπὸ πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν οἰκοῦντες ἀδελφοὶ τὸν Θεὸν δοξάζουσιν. Ἐπισκεπτόμενος οὖν διετέλει ὁ μακάριος Ἰσαάκιος αὐτοὺς ὡς ἴδια τέκνα· ἐν οἷς καὶ πρὸς Ὑπάτιον συνεχῶς ἐρχόμενος ἐνουθέτει λέγων· Δόξα τῷ Θεῷ τῷ δόντι εἰς τοὺς καμάτους Ῥουφίνου οἰκῆσαι δούλους Θεοῦ·. καὶ νῦν ἄκουσόν μου τέκνον, ὁμολογῶ σοι ἵνα δοξάσῃ σε ὁ Θεὸς, κᾴν σοι ὀλίγον ὑπάρχῃ, κᾴν πολὺ, μὴ παρέλθῃ ξένος λυπούμενος κατὰ σοῦ, ἀλλὰ ξένῳ ἄνοιτε τὴν θύραν σου. Καὶ συνευξάμενος, καὶ εὐλογηθεὶς παρ᾽ αὐτοῦ ὁ Ὑπάτιος ἀπήρχετο, καὶ ὅπου ἂν ἔγνω λειπομένους, τὰ πρὸς ζωὴν εἰ μὴ εἶχεν αὐτὸς, τοῖς ἁδροῖς καὶ Χριστιανοῖς ἔλεγεν, καὶ ἀπέστελλον. Παρὰ πᾶσιν γὰρ ἔντιμος ἦν, καὶ ἤκουον αὐτοῦ ὡς πατρός.

[19] Ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ μέγας Ἰωάννης τότε ὢν Ἐπίσκοπος, πάνυ ἐφρόντιζεν καὶ ἠγάπα τοὺς δούλους τοῦ Θεοῦ, ὁ ὄντως τοῖς ἔργοις Ἐπίσκοπος, ὁ λύχνος τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ἔντιμος λίθος τοῦ στεφάνου τῆς πίστεως, ὁ μηδὲν ἀνάξιον Θεοῦ πράττων, καὶ παρὰ Θεοῦ ἀξίως τὸν θρόνον καὶ τὴν χάριν δεξάμενος, ὅν καὶ ὁ τρόπος ἀπέδειξαν· ἐξορισθεὶς γὰρ ἔν τινι τόπῳ ἀπὸ φανερῶν μονῶν εὐξάμενος ἐτελειώθη· μετὰ οὖν πλείῳ ἔτη τό λείψανον αὐτοῦ μετὰ καὶ ἄλλων ἁγίων μαρτύρων ὁ εὐσεβέστατος βασιλεὺς Θεοδόσιος ἀνεκαλέσατο μετὰ πολλῆς τῆς δόξης. Φροντίζων δὲ τὰ πρὸς ζωὴν τοῖς εὐλαβέσι κατακράζων ἔλεγεν, Ὅτι λόγον ἔχετε δοῦναι διὰ τὸ ἑαυτοὺς κρύπτειν, καὶ τὸν λύχνον ὑμῶν ἐπὶ τὴν λυχνίαν οὐ τίθετε, παραιτούμενοι τὰς χειροτονίας, καὶ ποιοῦντες ινα χειροτονοῦνται ἕτεροι, οὑς οὐκ οἶδαμεν· εἷς γὰρ τῶν μοναχῶν χειροτονούμενος, καὶ μὴ θέλων ἐπιτεθῆναι ἐπ᾽ αὐτῷ τὴν χεῖρα τοῦ Ἐπισκόπου, τὸν δάκτυλον αὐτοῦ ἔδακεν.

[20] Ὁ οὖν Ὑπάτιος ἐλθὼν εἰς Ῥουφινιανὰς σὺν τῷ Τιμοθέῳ, τοσοῦτον ἐπέτειναν τὴν ἀγάπην τὴν εἰς ἀλλήλους, ὡς πολλοὺς ὁρῶντας ζηλῶσαι καὶ ἀποτάξασθαι τῷ βίῳ, καὶ ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ κατὰ μέρος συναχθῆναι καὶ γενέσθαι σὺν αὐτοῖς μοναχοὺς τριάκοντα. Προσκαρτερούντων δὲ αὐτῶν τῇ ψαλμωδίᾳ καὶ τῇ προσευχῇ καὶ τῇ φιλοξενίᾳ, ὁ Κύριος καὶ τὸν δαίμονα ἀπήλασεν τῆς μονῆς, καὶ τῷ Ὑπατίῳ χάριν ἐδωρίσατο ἰαμάτων. Ὁ οῦν Ὑπάτιος πρὸς πάντας συμπαθὴς ὢν, παρὰ πάντων ἠγαπᾶτο· τοῖς γὰρ πάσχουσι συνέπασχεν, καὶ τῶν θλιβομένων ἀντελαμβάνετο λέγων· Γέγραπται τοῖς δεσμίοις ὡς συνδεδεμένοι, τοῖς κακουχουμένοις ὡς καὶ αὐτοὶ ὄντες ἐν σώματι, κλαίειν μετὰ κλαιόντων, καὶ χαίρειν μετὰ χαιρόντων· ἐν οἷς Κουβικουλάριός τις, τ᾽ οὔνομα Οὐρβίκιος πάνυ Χριστιανὸς ὢν, καὶ μαθὼν περὶ τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, ἐφιλιώθη αὐτῷ πάνυ, καὶ εὑρών τινα καταπονούμενον ὑπὸ ἰδίου ἀδελφοῦ, πλουσίου ὑπάρχοντος· ὁ εἷς γὰρ τὸν ἕτερον ἀδελφὸν γοητεύσας ἔκφρονα πεποίηκεν, καὶ ἐγκλείσας ἔν τινι τόπῳ, ἐπειρᾶτο φονεύειν. Τοῦτο οὖν μαθὼν ὁ καλὸς Οὐρβίκιος, καὶ ἀποσπάσας αὐτὸν, ἤγαγεν πρὸς τὸν ἅγιον Ὑπάτιον, καὶ παρέθετο.

[21] Τινὲς δὲ τῶν παίδων αὐτοῦ ὑπονοήσαντες, λέγουσι τῷ Κουβικουλαρίῳ· ὅτι ἐὰν ἀποθάνῃ ἐν τῇ μονῇ, τὰ πράγματα αὐτοῦ λαβεῖν ἔχει ἡ μονή. Πεισθεὶς οὖν τούτοις τοῖς λόγοις, παραγίνεται ἐν τῇ μονῇ, καὶ ὁρμήσας εἰσέρχεται ὡς λέων ζητῶν πάλιν λαβεῖν τὸν ἄνθρωπον καὶ ἀποστεῖλαι εἰς τὸ ἵδιον χωρὶον. Ὁδὲ ἄνθρωπος. φρενοβλαβὴς ὢν, ἠῤῥώστη σφόδρα τῷ σώματι· ἦν δὲ ὄνομα αὐτῷ Αέτιος. Ὁ οὖν Ὑπάτιος ἤυχετο ὑπὲρ αὐτοῦ ὅπως ὑγιαίνῃ, καὶ μὴ δυνάμενον γεύσασθαι, ἰδίαις χερσὶν ἐψώμιζεν, καὶ ἐξυπηρετεῖτο.

[22] Ὡς οὖν ἦλθον ὁ Οὐρβίκιος, ζητῶν αὐτὸν λαβεῖν, καὶ ἀποστεῖλαι εἰς τὰ ἴδια, ἔλεγεν πρὸς αὐτὸν ὀ Ὑπάτιος· Ἐμὲ ὁ Θεὸς σωματοφύλακα ἐποίησεν τοῦ ἀντρώπου, καὶ οὐ δύναμαί σοι αὐτὸν δοῦναι, ἐπειδὴ καὶ ἀῤῥωστεῖ, καὶ μή ποτε ἐν τῇ ὁδῷ ἀποθάνῃ· ἔασον οὖν αὐτὸν ὑγιᾶναι, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος, καὶ μετὰ ταῦτα λάβε αὐτὸν· εἰ δὲ φοβῇ διὰ τὴν οὐσίαν αὐτοῦ, ἐγγράφως ποιῶ τοῦ μὴ λαβεῖν μέ τι ἐξ αὐτῆς· τοῦτον δέ σοι ἐγὼ οὐ προδίδω· εἰ δὲ εὐψυχῆς εἰσελθεῖν, καὶ ἀποσπᾶσαι αὐτὸν, ἀπόσπασον. Ἐκεῖνος δὲ ὡς ἀποῤῥηθεὶς μετὰ λύπης ἀπίει· ἐπεμελεῖτο δὲ τοῦ ἀνθρώπου ὁ Ὑπάτιος εὐχόμενος καὶ ἐλαίῳ εὐλογημένῳ ἀλείφων αὐτὸν, καὶ διαναπαύων αὐτὸν, ἐποίησεν εἰσελθεῖν εἰς ἑαυτὸν, τοῦ Θεοῦ παρασχόντος αὐτῷ τὴν ὑγίαν. Καιρὸν δὲ διαιτηθεῖς ἐν τῷ μοναστηρίῳ, ἐδόξαζεν τὸν Θεὸν, εὐχαριστῶν τῷ Ὑπατίῳ· καὶ μετὰ ταῦτα ἱκανοῦ χρόνου διελθόντος ἀνεπαύσατο, καὶ εὐθέως ἐδήλωσεν ὁ Ὑπάτιος τῷ Κουβηκουλαρίῳ, καὶ αἰτησάμενος ὁ Κουβικουλάριος, ἔλαβεν τὴν οὐσίαν αὐτοῦ· οθεν εὐχαριστῶν ὁ Οὐρβίκιος, ἦλθεν κατασπαζόμενος ὡς πατέρα τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, καὶ προσφέρων καρποφορίαν, οὐκ ἐδέχθη, καὶ λοιπὸν ἠξίου, κἄν τὸ μοναστήριον φιλοκαλεῖν, καὶ λαβὼν τεχνίτας, συγκαμνόντων καὶ τῶν ἀδελφῶν, ἐφιλοκάλησεν τὸν οἶκον τοῦ Θεοῦ, τὸ εὐκτήριον οἰκοδομήσας, καὶ ἕτερα κελλία, ὡς γενέσθαι δόξαν Θεοῦ, καὶ δύνασθαι πλείονας ἀδελφοὺς κατοικεῖν ἐν αὐτῷ.

[16] Ex hinc illis Domino in caritate mutua sedulo famulantibus; non tulit virtutis osor diabolus, variis eos malisque artibus aggressus; nec tamen loco pellere seu timore; seu alio quovis machinamento, potuit. [Orto dissidio, redit in Thraciam;] Tolerantia quippe sua illi vincebant omnia, & aliorum quoque numero, nuntium seculo remittentium augebantur. Nihilominus tandem machinationibus ejus dissidere cœperunt inter se Hypatius & Timotheus. Et Hypatius quidem, ut erat prudens ac moderatus, alteri cedebat id muneris, tametsi sibi potius conveniret: Timotheus vero magis importunus, ac spiritus ferventioris, neque volebat ipse reliquorum curam & regimen acceptare, neque Hypatio permittere. Quamobrem diu multumque afflictus Hypatius, recedens inde, locum Timotheo reliquit; inventoque primi monasterii sui Fratre quodam, abiit cum illo in Thraciam: cumque egrederentur simul, conspexerunt iacentem foris hominem paralyticum, a dæmonio vexatum; qui petiit ab eis mandatum a. Et intuitus in eum Hypatius atq; commiseratione tactus, interrogavit; quid ei deesset: & edoctus id quod erat, quodque modo diximus, paralyticum esse; ait socio suo; [per viam paralytico sanitatem restituens oleo lampadis:] Sublevemus misellum atque in ecclesiam ambo portemus. Eo autem illatum, præmissa oratione, unxit Hypatius oleo e lucerna accepto: & continuo paralyticus operante Deo roboratus ac sanitate restitutus, benefactores suos secutus est. Quod conspicati regionis istius incolæ sequebantur & ipsi abeuntes, & fimbrias vestimentorum tangebant, rogantes, alios quoque ægrotos ut inviserent. Verum illi responderunt, se quoque homines esse peccatis obnoxios: Dominum autem infirmo illi salutem contulisse.

[17] Prosecuti ergo suum iter, pervenerunt ad monasterium. Fratres vero illic & Archimandrita, audientes quæ facta erant, & videntes hominem, qui fuerat curatus; glorificabant Deum, dicentes; quod prius quam abscessit Hypatius, cognoverint ei gratiam curationum divinitus datam esse. is vero, qui curatus fuerat, mundo valere jusso, in Domini famulatu vitam finivit. Hypatius autem rogavit optimum senem Domnum Ionam, sibi ut concederet cellulam, ubi asceticam viveret vitam. [revocatur mox a sociis,] Tum vero Timotheus & aliqui Fratres ejus, tantum non plangentes, quærebant Hypatium: cumque rescivissent, famulum Dei Ionam advenisse in urbem, institerunt apud ipsum, cum fletu orantes, ut juberet e Thracia reverti ad se Hypatium. Interea vero temporis ægrotare cœpit Abbas Ionas, & invalescente morbo, vidit noctu quemdam sibi dictitantem: Nisi huc advenerit Hypatius, sanitatem non recuperabis, & continuo rem Fratribus suis revelans; Hypatium ad se mitti mandavit. Illi vero edocti id quod revelatum fuerat Abbati suo, & requiri Hypatium, convenerunt simul precatique sunt ipsum eo ut abiret; [ac tergiversatus, jubetur divinitus redire.] negantemque, se abiturum, adegerunt vi ac dimiserunt cum alio Fratre. His igitur facientibus iter, & certo quodam loco Horam tertiam orantibus, allapsa est ex aëre vox hujusmodi: Hypati, abi sis in Rufinianas; constitui enim te in lucem gentium usque ad extremum terræ. Perculsi hac voce illi, ceciderunt proni in facies suas, ac diutius Deum oraverunt: surgentes autem inceperunt, Hypatius quidem veluti murmurando deprecari mandata; socius vero ejus tremens, dicere; Quid loqueris, o homo; potesne nos pessumdatos velle?

[18] Inter hæc pervenerunt ad Domnum Jonam atque animadverterunt periculose eum infirmari, jamque vix amplius loqui posse; cum tetigit ipsum Hypatius, &, facta oratione, recreavit cibo. [Sanato prius Abbate Iona;] Dudum enim nihil gustaverat. Ecce autem subito melius habere cœpit infirmus, & recuperatis viribus post dies aliquot, rogavit Hypatium, ut Fratres reviseret in Rufinianis, & advocato etiam Timotheo hortatus est utrumque ad concordiam, inquiens; nihil novi ipsis accidisse: etiam inter sanctos Apostolos fuisse contentionis aliquid. Et illi statim alter alteri supplices ad genua accidentes, restauraverunt pacem; ac deinceps susceperunt sibi omnes Hypatium in Patrem; [Superior constituitur annos 40 natus;] qui & curam eorum juxta mandatum Domini, ex aere locuti, sedulo gessit, annos tunc natus quadraginta: & eodem tempore monasteria, inter se commercium non habentia, superstite adhuc beato Isaacio, & ad æmulationem ipsos excitante, in unum congregata sunt. Unde factum est, ut & in ipsa civitate, & extra, & prope, & longe inde, quasi continuata fierent monasteria, in quibus quinquaginta imo & centum Fratres, simul habitantes, laudabant Deum. Hos visitans beatus Isaacius, uti filios suos perficiebat; & frequens ad Hypatium quoque accedens, [visitaturque & instruitur a S. Isaacio,] sic eum hortabatur: Gloria sit Deo, qui fecit famulos suos habitare in laboribus, Rufini opera extructis. Nunc vero audi me, fili: Pando tibi secretum hoc, ut te glorificet Deus. Sive curta tibi res domi sit, sive ampla; nullus peregrinus transeat per te mœstus, sed omnibus aperi domum tuam. Ita monitus, fusa cum ipso oratione & accepta benedictione, abibat Hypatius; & ubicumque reperiebat egentes, si ipsemet quod daret, non haberet; monebat divites & Christianos, qui necessaria mox submittebant. Omnibus quippe in veneratione erat, atque observabatur ut pater.

[19] quemadmodum & magnus ille Joannes, b qui tunc Episcopus erat, solicite curabat ac diligebat famulos Dei. Ille, inquam, Joannes qui operibus ipsis Episcopum se præstabat: ille, lucerna Ecclesiæ; [exemplo S. Io. Chrysost. exercens opera misericordiæ.] ille, pretiosus lapis coronæ fidei; ille, qui nihil non dignum Deo operabatur, quique a Deo pro meritis suis thronum & gratiam adeptus, se moribus suis Episcopum probavit. Ille enim quodam in loco exul, e claris monasteriis expulsus, inter orandum diem clausit extremum. Cujus & aliorum Sanctorum Martyrum sacra lypsana post annos plures piissimus Imperator Theodosius c summo cum honore Constantinopolim reduci jussit. Curans igitur ille Monachis necessaria vitæ, religiosioribus inter eos dicere solebat: Ratio vobis reddenda est Deo, quia vos ipsos absconditis, & lucernam vestram supra candelabrum non ponitis; deprecantes ordinari ipsi, & satagentes ordinari alios, quos non novimus. Contigerat enim, unum quemdam monachorum, dum ordinabatur, nolletque sibi manum ab Episcopo imponi, suum sibi digitum præmordisse. d

[20] Hypatius igitur cum Timotheo reversus in Rufinianas, tantum illic promovit monasticam vitam & mutuam caritatem, ut multi, [Monachorum numerum auget,] talia videntes, desiderio imitandi succenderentur mundumque desererent, ac brevi tempore congregati cum ipsis ibidem fuerint monachi triginta; perseverantes simul in psalmodia, in oratione, in hospitalitate: & Dominus expulit inde, quos diximus, dæmones; deditque gratiam curationum Hypatio: qui ut omnium commiserabatur, ita diligebatur ab omnibus. [ac monasterium dæmone liberat:] Cum patientibus enim patiebatur ipse, & afflictos paterne succipiebat, dicens: Scriptum est, vinctis tamquam simul vincti, & laborantibus tamquam & ipsi in corpore morantes. [Ad Hæbr. 1313.] Flere cum flentibus, gaudere cum gaudentibus. [Ad. Rom. 12, 15.] Ex talium numero fuit Cubicularius aliquis, nomine Urbicius, probe Christianus; qui notitiam Hypatii nactus, afficiebatur ei plurimum; & resciens, opprimi quemdam hominem a fratre suo prædivite (alterum enim alter, magicis præstigiis in amentiam actum, loco quodam inclusum tenebat & necare parabat) ipsum, potestati hujus ereptum, adduxit ad sanctum Hypatium eique commendavit.

[21] [amentis curam suscipit domi suæ;] Verum aliqui e famulis Cubicularii, male suspicati, dixerunt ei futurum, ut si illic loci vitam cum morte commutaret homo iste, monasterium res ejus sibi vendicaret: idque credens Cubicularius, redit ad monasterium, & impetu leonino illic ingressus, reddi sibi postulat, quem adduxerat amentem, volens ipsum remittere in patriam suam. Interea vero ille infirmus mente (nomen homini Aëtius erat) multum pariter infirmabatur corpore: & Hypatius pro ipso Deum orabat, ut sanitatem recuperaret; imo & propriis manibus, cibum quem ille sumere per se non poterat, concisum in frusta, ori ejus ingerebat miseroque necessaria subministrabat.

[22] Supervenienti igitur Urbicio Cubiculario, & infirmum ad propria, uti dictum est, remittere volenti, ait Hypatius: [eumque recusat reddere priusquam sanatus sit,] Meæ Deus hunc hominem custodiæ commisit; & concedere illum tibi non possum; quoniam nimis infirmus est, ac timendum, ne forte in via moriatur. Sine ipsum recuperare valetudinem favente Deo; & tunc eum duc quo voles. Quod si forte metuas facultatibus ipsius; age, chirographum tibi do, nihil me quidquam inde accepturum: hunc autem tibi ego non tradidero: si vero constitueris ingredi & abstrahere ipsum hinc; abstrahe. At ille, veluti prohibitus ultra tentare aliquid, mœstus abiit; & Hypatius perrexit curare infirmum suum, commendando ipsum precibus Deo, ungendo oleo benedicto, refocillando cibis; sicque effecit, ut præstante Deo rationis usum & corporis sanitatem recuperaverit miser qui etiam in monasterio opportune instructus laudabat Deum, Hypatio agebat gratias atque aliquanto post tempore quievit in Domino: id quod Hypatius continuo renuntiari Cubiculario jussit; qui veniens petiit & accepit bona demortui, [nihil compensationis volens admittere.] gratiasque agens famulo Dei Hypatio, ipsum, veluti patrem suum, amplexatus est; obtulit ei quoque mercedem, quam ille non acceptavit; ac tandem rogavit, monasterium sibi ejus restaurare ut liceret: operasque adducens, collaborantibus etiam Fratribus, refecit ecclesiam, oratorium, ceterasque cellas, ad gloriam Dei & plurium monachorum commorationem.

ANNOTATA D. P.

a Quomodo Mandatum vocetur ablutio pedum pauperibus peregrinis, aut mutuo inter Fratres facienda, vide prolixe docentem Cangium in Glossario Latino-barbaro: sed in Græco-barbaro nihil tale reperios ad vocem ἐντολὴ quod hinc discimus; nisi forte ejus significatio hic latius extendatur ad quodcumque opus misericordiæ.

b Videlicet Joannes Chrysostomus, qui ad Episcopatum assumptus anno 398, Sedem illam vix 4 annis pacifice tenuit, exinde semel iterumque missus in exilium primo Cucuzum, deinde Commanas, denique in Armeniam, unde reducendus obiit Commanis anno 407, 14 Septembris. Hinc intellige exemplum Joannis Chrysostomi non præcise referri ad tempus secutum susceptionem regiminis, in quo pia istæc opera exercuit Hypatius, licet Auctor utatur adverbio τότε id est tunc.

c Scilicet Theodosius junior anno 438, 27 Januarii, quando præcipue etiam apud Latinos colitur ipse sanctus.

d Similia humilitatis religiosæ exempla nolentium promoveri ad dignitatem Sacerdotalem leguntur alibi & hic infra de Ammonio num. 77: tomo autem 1 Martii pag. 667 de Thoma Anglico narratur ex Bzovio quod sibi pollicem amputarit ne missam dicere cogeretur.

CAPUT IV.
Includitur cella; cognoscit arcana; beneficus, etiam percussoribus suis; augetur numero monachorum, quorum utilitati consulit.

[23] Ὁδὲ φιλόχριστος Ὑπάτιος ἐποίησεν ἑαυτῷ κελλίον πάνυ σεμνότατον, εἰς ὃ ἐνέκλειεν ἑαυτὸν τὴν Τεσσαρακοστὴν, τῆς θύρας μετὰ πηλοῦ χριομένης, θυρίδος δὲ μικρᾶς οὔσης ἐν τῇ θύρᾳ, δι᾽ αὐτῆς τὸν ἄρτον παρὰ μίαν ἐλάμβανεν, καὶ δι᾽ αὐτῆς συντυγχάνων, ὠφέλει τοὺς παρόντας, καὶ ἐν τῷ ἁγίῳ Πάσχα προἳὼν ἐκ τοῦ προσώπου ἐφαίνετο ὡς Ἄγγελος Θεοῦ πεπληρωμένος θείας χάριτος. Εὐθέως οὖν ἀπίει πρὸς τοὺς ἁγίους αποστόλους, ἦν γὰρ χειροτονηθεὶς ἐν τῷ ἁγίῳ ἀποστολίῳ πρεσβύτερος τοῦ μακαρίου Φιλοθέου τοῦ ἐπισκόπου μετὰ βίας αὐτὸν χειροτονήσαντος. Λειτουργοῦντος δὲ αὐτοῦ ἐν τῇ θείᾳ προσανέξει b τοσοῦτον στενάζων ἀνεβοα πρὸς τὸν Θεὸν, ὡς τούς ἀκούοντας κατανύσσεσθαι τοῖς δάκρυσιν · φόβος δὲ καὶ ἐπιστήμη πᾶσιν ἐγένετο, προἳόντος αὐτοῦ εἰς τοὺς ἁγίους ἀποστόλους, πάντας τε διωρθοῦτο καὶ ἔργῳ καὶ λόγῳ, ὅν καὶ οἱ Κληρικοὶ εὐλαβοῦντο ὡς πατέρα.

[24] Πολλάκις γὰρ ἐγκλειομένου αὐτοῦ ἀπεκαλύπτετο αὐτῷ πολλὰ μυστήρια, ἅπερ οὐκ ἐβούλετο λέγειν. Ἐκ τούτου δὲ ἐγινώσκομεν ὅτι εἴτις τῶν ἀδελφῶν ἐθλίβετο ὑπὸ λογισμῶν ἢ ἄλλης θλιψεως ἀδημονῶν, τοῦτον μεταστελλόμενος, καὶ νουθετῶν ὠφέλει αὐτοῦ τὴν ψυχὴν· ἐν οἷς περί τινος ἀδελφοῦ νεωστὶ ἐκλελυθότος λέγει· βλέπων ὅτι ὁ δεῖνα χωρὶς εὐλογίας ἐσθίει, ὅν τηρήσας ἀδελφὸς εὗρεν τοῦτο ποιοῦντα· καὶ διορθωθεὶς διὰ τῆς τοῦ ἁγίου νουθεσίας διωρθῶσατο, ἐν ἀγνοίᾳ τοῦτο πεποιηκέναι λέγων· ἑωράκει γὰρ αὐτὸν ὑπὸ ὄφεως ἀπὸ ποδῶν ἕως τραχήλου κυκλωθέντα ὅλον,καὶ τὸ στόμα τοῦ ἀδελφοῦ παρέκυπτεν· Πολλάκις δὲ ἐν τῷ ἁγίῳ Πάσχα ἐξερχόμενος τῆς κέλλης, εὑρίσκετο σωρεύσας τὰ διδόμενενα αὐτῷ ψωμία ἐν τῷ κελλίῳ· μικρὸν γὰρ μετελάμβανε, καὶ τὸ ἂλλο ἐτήρει.

[25] Ἄλλο τε πάλιν ὁ δομέστηκος τοῦ ἀνδρὸς Οὐρβικίου, ονόματι Ἄλκιμος περιεργασθεὶς, ἡμίξηρος γέγονεν, καὶ ἐλθὼν σὺν τῷ Οὐρβικίῳ, παρεκάλει τὸν Ὑπάτιον ἰάσεως τυχεῖν. Εὐχομένου οὖν τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ, καὶ ἀλείφοντος αὐτὸν ἐλαίῳ, ἐν ὀλίγαις ἡμέραις ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν· καὶ ἐν τῷ μεταξὺ θεωρεῖ ἐν τῷ κελλίῳ αὐτοῦ τὸν μισόκαλον ἐν σχήματι λαμπρῷ καὶ λέγοντα αὐτῶ· Ὑπάτιε, διατὶ ἐπῇρες τὸν ἄνθρωπον ἀπ᾽ ἐμοῦ, ἤδη γὰρ χρόνος ἐστὶν, ἐξ οὗ παρεδόθη μοι. Ὁ δὲ Ὑπάτιος πρὸς αὐτὸν εἶπεν· ἐπιτιμήσει σοι ὁ Κύριος, διάβολε, καὶ κακομηχανίας σου. Ἕως πότε πολεμεῖς τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, εἰς τὰς κνίσας καὶ ῥυπαρίας ἀναστρεφόμενος, ἀπὸ τοιαύτης δοξης ῥιφεὶς; ἕως πότε οὐ μετανοεῖς ἀπὸ τῶν κακῶν; Ἀπεκρίνατο ἐκεῖνος· Δέχεταί με ὁ Θεὸς εἰς τὸν πρῶτόν μου τόπον, εἱ μετανοήσω, ὦ Ὑπάτιε; Ὁ δὲ πρὸς αὐτὸν· Μή σοι καλῶς διάβολε· οὐκ ἀρκετὸν γάρ σοι ἵνα παρακληθῇ ὁ Θεὸς διὰ τῶν Ἁγίων δέξασθαί σε ὡς ἕνα τῶν ἁμαρτωλῶν μετανοοῦντα. Ἀπεκρίνατο ἐκεῖνος· Τοσαύτην ἔχω ἐξουσίαν ἐν τῷ κόσμῳ, καὶ σύ μοι λέγεις ὡς ἕνα ἁμαρτωλὸν ἔσεσθαι; καλὰ λαλεῖς Ὑπάτιε· καὶ τοῦτο εἰπὼν, εὐξαμένου τοῦ Ἁγίου, ἀφανὴς ἐγένετο. Ὁδὲ Κουβικουλάριος σὺν τῷ δομεστήκῳ ἐδόξαζον τὸν Θεὸν , καὶ εὐχαριστοῦντες ἠσπάζοντο τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ. Ὁ οὖν Κουβικουλάριος γενόμενος Πραιπόσιτος ᾠκοδόμησεν ὑπὲρ ψυχῆς αὐτου ἡρωεῖον, καρποφορήσαντος καὶ τοῦ εὐσεβεστάτου Βασιλέως, εἰς ὅ τὰ λείψανα τῶν τελειουμένων ἀδελφῶν ἀποτίθεται· διαδεχθεὶς οὖν πάλιν [ἐν τῷ κελλίῳ Ὑπάτιος] ἑαυτῷ προσεῖχεν.

[26] Ἦλθεν δὲ καὶ ὁ μακάριος Ἰωνᾶς εἰς ὲπίσκεψιν τοῦ Ὑπατίου, καὶ συνευξάμενος εὐλόγησεν αὐτὸν λέγων· Ἦλθὸν σε ἰδεῖν, γνήσιον τέκνον· μέλλω γὰρ ὁδεύειν τὴν ὁδὸν τῶν πατέρων· (κᾄν σε εἶχον μετὰ τὸν Θεὸν δεξιὰν χεῖρα, καὶ ἐάσας με, ἐποίησας ἑαυτῷ μοναστήριον·) καὶ ταῦτα εἰπὼν ἀπῆλθεν εἰς τὸ μοναστήριον, καὶ ἐν εἰρήνῃ ἀνεπαύσατο. Διηγεῖτο δὲ ὁ Ὑπάτιος, ὅτι ὄντος αὐτοῦ ἐν τῇ Θράκῃ, ἀδελφὸς κρούσας αὐτὸν, αἷμα ἐποίησεν ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ· καὶ ἐλθούσης τῆς ἑννάτης ὥρας ὑπὸ συνειδότος πληττόμενος, εὐλογίαν ὁ κρούσας αὐτὸν οὐκ ἔλαβεν· ἐν δὲ τῷ ἐσθίειν ἐπεζήτησεν ὁ Ἀββᾶς τὸν ἀδελφὸν ἐκεῖνον, καὶ μαθὼν τὸ πρᾶγμα, ἐκάλεσεν αὐτὸν καὶ λέγει τῷ Ὑπατίῳ· Ποίησον εἰρήνην. Καὶ ὁ Ὑπάτιος ἀπεκρίνατο, πρὸ μικροῦ τὸ στόμα μου αἵματος ἐγέμησεν, καὶ νῦν ἐλθὼν φιλήσω αὐτὸν· Ταῦτα δὲ ἡμῖν ἔλεγεν, διδάσκων ὅτι κἂν συμβῆ τινα ὀργισθῆναι τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, εὐθέως διαλλαγῆναι ὀφείλει· καθὼς καὶ ὁ Κύριος ἐδίδαξεν ἡμᾶς ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ.

[27] Καὶ ὅτε ἦλθεν μονᾶσαι ἐν τῶ τόπῳ τούτῳ ἔλεγεν· Ὅτι ὄστρακον εὑρὼν, καὶ θερμὸν ἐν αὐτῷ ποιήσας, ἔβαψά μου τὸν ψωμὸν· τοσοῦτον ἤμην ἐνδεής. Καὶ ἄλλοτε ἐλθόντος ξένου, καὶ ἡμῶν ἐχόντων ἕνα ἄρτον, ἀλλαχοῦ ἀπῆχθον εἰς συντυχίαν, ἵνα ὁ ἄρτος ἀρκέσῃ τοῖς τε μετ᾽ ἐμοῦ δύο ἀδελφοῖς καὶ τῷ ξένῳ, καὶ ἀπελθὼν κἀκεῖ, εὗρον αὐτοὺς ὁτι ἐγεύσαντο, καὶ ἠρώτων μοι λέγοντες· Ἐγεύσω Ἀββᾶ Ὑπάτιε; καὶ ἀπεκρινάμην αὐτοῖς ναί. Καὶ πάλιν γενομένῳ μοι ἐν τῷ μοναστερίῳ, ἔλεγόν μοι οἱ ἀδελφοὶ· Κύρι ἐγεύσω; ἀπεκρινάμην καὶ αὐτοῖς ναὶ· καὶ μαθὼν ὅτι ὁ Θεὸς ἔπεμψεν ἄλλους ἄρτους, τότε ὡμολόγησα αὐτοῖς, καὶ ἐγευσάμην. Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν λειψάντων ἡμῖν ἄρτων, ἐν τῇ μεσημβρίᾳ καθήμενος ἐν τῷ προδύρῳ, ἀπενύσταξα περίλυπος ὑπάρχων, καὶ ὁρῶ τινα γηραιον ἔνδοξον, ἐλθόντα, καὶ λακτίσαντά με ἐν τῇ πλευρᾷ, καὶ λέγοντά μοι· Ὑπάτιε, ἐλυπήθης ὅτι ἄρτους οὐκ ἔχεις; ἔγειρε, μὴ λυποῦ, ἀπὸ γὰρ τῆς σήμερον οὐ μὴ λείψῃ εἰς τὴν τράπεζάν σου ἄρτος, οὔτε σοῦ, οὔτε τῶν μετά σε. Καὶ ἔπειθεν ἡμᾶς λέγων· Οὔτως τέκνα ἀπὸ τότε πλειστάκις ἠβουλήθεν εἴ τι εἶχον δοῦναι πτωχοῖς, ἵνα εἴδω εἰ λείψῃ, καὶ οὐδέποτε ἔλειψεν διὰ τὸν παρέχοντα, ὡς πληρωθῆναι τὴν γραφὴν τὴν λέγουσαν· Οἱ δὲ ἐκζητοῦντες τὸν Κύριον, οὐκ ἐλαττωθήσονται παντὸς ἀγαθοῦ. Αὐτοὶ δὲ ἐργαζόμενοι, ἐκ τῶν ἰδίων κόπων εἶχον τὸν ἄρτον καὶ παρεῖχον καὶ ἄλλοις· εἰ δὲ καί τι ἐκαρποφόρησεν, μετὰ προθυμίας, τοῖς πτωχοῖς διεδίδοτο, ὡς πληρωθῆναι τὴν γραφὴν τὴν λέγουσαν· Αἱ χεῖρες αὕται ἐπήρκεσαν καὶ ἐμοὶ, καὶ τοῖς μετ᾽ ἐμοῦ. Ὡς συναχθῆναι ἐν ὀλίγοις ἔτεσιν καὶ γενέσθαι σὺν αὐτῷ ἀδελφοὺς πεντήκοντα, οὓς κατὰ μέρος ὁ Ὑπάτιος καὶ ἄλλους πολλοὺς κατηχῶν μαθητὰς αὐτοῦ κατειργάζετο· καὶ καταφρονοῦντες τοῦ κόσμου, ἐγίνοντο μοναχοὶ.

[28] Ἐν οἷς τις Ἀκύλας ὀνόματι ἀπετάξατο ἐν τῇ ἀρχῇ μετὰ πέντε παίδων, καὶ τῆς ἐλευθέρας αὐτοῦ, καὶ τὴν μὲν γυναῖκα ἀπὸ διαστήματος ἐποίησεν εἰς κελλίον μονάζειν. Εἷς δὲ ἐκ τῶν παίδων Βενιαμὶν λεγόμενος, ἐχρησίμευσε πάνυ τῷ Κυρίῳ· ἀνωμαλίσαντος γὰρ τοῦ Ἀββᾶ Ὑπατίου, καὶ ἤδη βαρέως ἔχοντος, ἐστως τὸ παιδίον Βανιαμὶν μετὰ πόνου ψυχῆς ἐστέναξεν καὶ λέγει· Κύριε διὰ τοὺς πένητας ἐμὲ λάβε ἀντὶ τοῦ Ἀββᾶ. Ἐν τρισὶν οὖν ἡμέραις ἠῤῥώστησεν τὸ παιδίον, καὶ μετὰ ταύτας τὰς τρεῖς ἡμέρας ἀνεπαύσατο εν Κυρίῳ. Ὁμοίως δὲ καὶ Ἀκύλας καλῶς πολιτευσάμενος, ἐτελειώθη ἐν γῆρᾳ καλῷ.

[29] Ὕδατος δὲ ἐπιῤῥέοντος ἐν τῷ ἀγωγῷ πλησίον τῆς μονῆς, ἐξ αὐτοῦ εἶχον οἱ ἀδελφοὶ τὴν χρείαν· τινὲς δὲ ῥυπαρίας ἀκαθάρτους ἐνεβαλον εἰς τὸ ὕδωρ, ἢ κατὰ ἄγνοιαν, ἢ καθ᾽ ὑποβολὴν τοῦ δαίμονος, αὐτοὶ γινώσκουσιν· ὅμως οἱ ἀδελφοὶ ἐκ τούτου ἐν ἀῤῥωστίᾳ ἐτέθησαν, καὶ πάνυ ἐθλίβοντο, ὅτι ἐπέμενον οἱ τοῦτο ποιοῦντες. Ὁδὲ Ἅγιος λυπηθεὶς ὡς πατὴρ διὰ τὰ ἰδια τέκνα, νηστεύων καὶ εὐχόμενος, παρεκάλει τὸν δεσπότην Χριστὸν, ὅπως δώσῃ αὐτοῖς ὕδωρ, ἢ τοὺς ἐπιβούλους παύσῃ. Καὶ μετὰ τρίτην ήμέραν ὁρᾶ τρεῖς ἄνδρας ἐν ἐσθῆτι λαμπρᾷ λέγοντας πρὸς αλλήλους· Ποῦ δείξωμεν τῷ Ἀββᾷ, ἵνα, ποιήσας τὸ ὄρυγμα, ὕδωρ εὕρῃ τοῖς ἀδελφοῖς, ὡς τὸν ένα ἐξ αὐτῶν κρατῆσαι τῆς χειρὸς τὸν Ὑπάτιον, καὶ ἀπενέγκαι εἰς τὸν τόπον, καὶ εἰπεῖν αὐτῷ· Ὀρύξας ἐνταῦθα, ἐπαύριον λαβὼν ὁ Ὑπάτιος πάντας τοὺς ἀδελφοὺς, καὶ ἀπελθὼν εἰς τὸν τόπον τὸν ὑποδειχθέντα αὐτῷ, καὶ εὐξάμενος ἐπὶ πολὺ, ἅμα πᾶσι τοῖς άδελφοῖς, καὶ ὀρύξας, εὗρεν ὕδωρ ἀσύγκριτον καὶ καθαρὸν καὶ πάνυ γλυκύ. Ὁδὲ τόπος πλησίον τοῦ εὐκτηρίου οἴκου ἦν, ὡς τὸν ἀντλοῦντα ἀπὸ τοῦ φρέατος εἰς τὸ μαγειρεῖον ἐπείγεσθαι.

[30] Ἄλλο τε πάλιν τὸ γέννημα τοῦ σίτου ἐβρώθη ὑπὸ σκωλήκων, ὅ δεινῶς εἶχον οἰ ἀδελφοί. Γνοὺς δὲ ὁ Ὑπάτιος ὅτι ἤδη μέλλει ἀπώλλυσθαι, καὶ τί ποιῆσαι οὐκ ἦν, γεμίσας σάκκους λέγει· Ρογεύσωμεν e αὐτὸ εἰς τὰς στράτας τοῖς πτωχοῖς, ἵνα μὴ φάγῃ αὐτὸ ὁ σατανᾶς· ὡς οὖν ἀπῆλθεν καὶ ἐδίδου τοῖς πτωχοῖς· καὶ τὸ γέννημα ὁ Κύριος ἐπλήθυνεν αὐτομάτως ἄνευ αὐθρωπίνης χωριγίας, καὶ ὁ σκώληξ ἔτι ἐν αὐτῷ οὐκ ἐφάνη, ἀλλ᾽ ἦν καθαρὸν λίαν.

[31] Ἄλλοτε, παῖδες τέσσαρες Μοναξίου, τοῦ ἀπὸ Ὑπάτων, ἀναχωρίσαντες, ἦλθον ἐν τῷ μοναστηρίῳ βουλόμενοι ἀποτάξασθαι· καὶ δεζάμενος αὐτοὺς ἐποίησεν μονάζοντας. Ὁ δὲ Μοναξιος ἐν πολλῇ σπουδῇ βερέδοις ἀποστείλας, ἐζήτει αὐτοὺς, ὅτι εἷς ἐξ αὐτῶν συγγενὴς αὐτοῦ ἦν, καὶ πάνυ αὐτὸν συνεκρότει, ὅστις γενόμενος δοκιμώτατος ἀσκητὴς, καὶ πρεσβυτερίου κατηξιώθη. Ἕνα δὲ ἐξ αὐτῶν πιάσας ὁ Μονάξιος ὀνόματι Παῦλον, βασανίσας εἰς ἀλύσεις ἔβαλλεν, καὶ στρατιώτῃ παρέδωκεν ἐγκατάκλιστον ποιήσας. Μέσης δὲ τῆς νυκτὸς Ἄγγελος Θεοῦ ἐλθὼν, καὶ τὰ δεσμὰ αὐτοῦ ἔλυσεν, καὶ τὰς θύρας ἀνέωξεν, καὶ ἀπολύσας αὐτὸν εἶπεν, ἄπελθε καὶ σώζου· ὅστις ἀπολυθεὶς, καὶ εἰδὼς ποῦ εἰσιν οἱ ἄλλοι, ἦλθεν καὶ ἀυτὸς ἐν τῷ μοναστηρίῳ, οὔπω γὰρ ἤδει τὸ μοναστήριον ὁ Μονάξιος. Γνοὺς δὲ αὐτὸ μετὰ ταῦτα, καὶ μαθὼν ἐκεὶσε εἶναι τοὺς παῖδας Ἄποστέλλει πρὸς τὸν Ἅγιον λέγων. Ἀπόστειλόν μοι τοὺς παῖδας· ὁ δὲ λέγει τοῖς παροῦσιν· Ἀπελθόντες εἴπατε αὐτῷ οὕτως, Ἐγὼ αὐτοὺς οὐκ ἐπαίρω ἀπὸ τοῦ Θεοῦ καὶ σοὶ διδῶ. εἰ δὲ τολμᾶς αὐτοὺς ἐπάραι, αὐτὸς ἔλθε, καὶ ἔπαρον· αὐτοὶ γὰρ πρὸς τὸν Θεὸν κατέφυγον. Ἐκεῖνος δὲ ἐκούσας καὶ ἀπορηθεὶς ἐν τῷ λόγῳ, ἀποστείλας πρεσβυτέρους, παρεκάλει αὐτὸν λέγων· Ἔλθε ὅπως θεάσομαί σε, διότι πόθον ἔχω τοῦ ἰδεῖν σε. Πλειστάκις δὲ ἀποστείλαντος, βιασθεὶς ἀπῆλθεν· ἄλλοι δὲ ἐνέτρεπον τὸν Ὑπάτιον λέγοντες· Μὴ ἀπέλθης, ὅπως μή σε εἰς φρουρὰν ἐμβαλὼν, ἀπαιτῇ σε τοὺς ἀνθρώπους. Συντυχὼν οὖν αὐτῷ ὁ Μονάξιος, καὶ πάνυ περιχαρὴς γενόμενος, διωμόσατο λέγων, ὅτι τὴν νύκτα ταύτην ἐθεασάμην σε Εὐχὴν ποιοῦντα ἐν τῷ οἴκῳ μου· ὡς οὖν ἤρξατο ἐγκαλεῖν περὶ τῶν παιδαρίων, καὶ πολλὰ λέγειν, ὡς πεπαιδευμένος, καὶ τρὶς Ἔπαρχος γενόμενος, Βούλομαί, φησιν, ἵνα τοὺς δούλους μου ἀποστείλης. Ὁδὲ Ὑπάτιος ὡς δῆθεν ἐκπληττόμενος λέγει πρὸς αὐτὸν· Ἐὰν φρονεῖς τὰ τῶν ἀνθρώπων, εἰκότως δοῦλοι σού εἰσιν· εἰδε οὐ φρονεῖς τὰ τῶν ἀντρώπων, ἀλλὰ τὰ τοῦ Θεοῦ, οὐκ εἰσὶν δοῦλοί σου, ἀλλὰ σύνδουλοι· ἐὰν οὖν κωλύσης αὐτοὺς ἐκ τοῦ κοινοῦ δεσπότου Θεοῦ τί σοι ποιήσει; οὐχὶ ἐκκαύσει τὸν θυμὸν αὐτοῦ ἐπί σοι; Θαυμάσας δὲ ἐκεῖνος τὸν ἄνδρα, καὶ ἐκπλαγεὶς ἐπὶ τῇ ἀποκρίσει αὐτοῦ, παρεκάλεσεν αὐτὸν λέγων· Ἀββᾶ ποίησον εὐχὴν, καὶ εὐλόγησόν μου· τὸν οἶκον καὶ τὰ τέκνα, καὶ ἄπελθε ἐν εἰρήνῃ, καὶ εὔχου ὑπὲρ ἐμοῦ, οὐκ ἔτι γὰρ τολμήσω εἰπεῖν, ἵνα μὴ δουλεύσωσι Θεῷ. εὐξάμενος οὖν, καὶ εὐλογήσας αὐτὸν, ἀπίει ἐν τῷ μοναστηρίῳ αὐτοῦ.

[23] Post hæc carus Christo Hypatius construxit sibi cellulam valde venerabilem, [Cellula se includit,] eaque se includebat sacri jejunii quadraginta diebus, relicta dumtaxat in ostio, quod luto oblinebat, fenestella per quam panem alternis diebus accipiebat, & foris adstantibus colloquio suo opem ferebat. In sacro autem Paschate inde prodiens, facie sua referebat Angelum Dei, gratia divina plenus: & continuo conferebat se ad ecclesiam sanctorum Apostolorum, ubi Presbiter initiatus fuerat, a beato Philotheo a Episcopo, tantum non coactus. Hic ille, ad aram faciens, in sacra oblatione talibus ad Deum gemitibus clamabat, [devote Missam celebrat,] ut audientes compungerentur profusis lacrymis. Cum vero procededebat ad dictam ecclesiam, timore omnes percellebantur & instituebantur salutari doctrina, ipso tum operibus, tum verbis docente; quamobrem & Clericis in veneratione erat, ut pater.

[24] Sæpe in cella sua latitanti revelabantur multa arcana, quæ manifestare nolebat: hoc autem ex eo novimus quod siquis Fratrum impugnaretur pravis cogitationibus, [arcana aliorum cognoscit,] aut alterius generis tentatione graviter affligeretur, ipsum accersebat; & instructione sua opem afferebat animæ ejus. Hujusmodi illud fuit, quod de quodam Fratre paulo ante defuncto, narrabat: nempe quod ipsum extra tempus benedictionis manducantem viderit, quem alius Frater observans ista facientem invenit: iste autem correctus salutari monitione Sancti, emendavit delictum, causatus se ignoranter fecisse. Viderat quippe Hypatius totum hominem a planta pedum usque ad collum, a serpente circumdatum, cujus os illius ori insertum erat. Sæpe etiam cum tempore paschali prodibat e cella sua, observatum fuit, eum coacervasse frusta ciborum, quæ ipsi illic data fuerant. Perparum enim ex iis gustans, reliquum seponebat.

[25] Alias iterum domesticus quidam supradicti Urbicii, nomine Alcimus, misere afflictus, [eripit hominem e potestate dæmonis,] alterum latus habebat aridum; & veniens cum Domino suo, rogabat Hypatium, malo suo ut mederetur: orante autem famulo Dei, oleoque ipsum ungente, paucis diebus, quam petierat sanitatem, recuperavit a Domino. Interea vero temporis, videt Hypatius in cellula sua dæmonem splendido habitu, dicentem sibi: Hypati, cur eripis mihi hominem istum? dudum enim meus est. Et Hypatius: Increpabit te Dominus, o diabole; [ideo indignati,] & vana reddet maleficia tua. Quousque bellum geres cum genere humano, ad nidorem & sordes conversus, postquam e gloria cælesti ejectus es? Quousque non pœnitebit te scelerum tuorum? Ille autem: Recipietne Deus me in locum primum, si me pœnituerit, Hypati? Et Hypatius denuo: Nequaquam diabole: Possesne tolerare ut rogaretur Deus per sanctos suos, ut te recipiat, velut unum e peccatoribus, pœnitentiam agentibus? Ad hæc diabolus: [ac nolentis inter peccatores numerari.] Tantum mihi in mundo dominium est; & tu me unum e peccatoribus velis esse? Belle loqueris, Hypati. Et his dictus, convertente se ad orationem viro sancto, evanuit mox diabolus, & Cubicularius Urbicius cum domestico suo dedit gloriam Deo; atque una ei gratiis actis, amplexati sunt famulum ejusdem. Idem vero Cubicularius, deinde Præpositus factus, ædificavit ibi pro salute animæ suæ, conferente etiam sumptus piissimo Imperatore, monumentum, ubi corpora Fratrum vita functorum deponuntur. Rursus autem regressus [in cellam Hypatius] sibi ipsi vacavit.

[26] Venit quoque beatus Jonas ad visitandum Hypatium, & facta simul oratione, [a Jona Abbate, brevi morituro, benedicitur.] benedixit ei, dicens: Huc veni invisum te, fili mi; brevi enim ingressurus sum viam Patrum: tu vero, quamvis secundum Deum dextera mihi manus esses, me relicto, constituisti ipse tibi monasterium. Atque ista locutus, abiit in monasterium, & in pace quievit. Narrabat quoque Hypatius, quod cum adhuc in Thracia degebat, Frater aliquis ita ipsum percusserat, ut sanguine os ejus impleretur. Cumque advenisset Hora nona, percussor, criminis sui sibi conscius, non accepit benedictionem c: Abbas vero inter manducandum animadvertens desiderari illum; & edoctus id quod res erat; advocavit Fratrem istum, dixitque Hypatio: Reconciliari Fratri tuo. Et Hypatius: Ipse quidem paulo ante os meum sanguine opplevit, eum tamen deosculabor. Hæc autem narrabat, ut nos doceret, pacem, si forte contigerit inter Fratres alterum alteri succensere, continuo redintegrandam esse. Quemadmodum & Dominus nos docet in Euangelio.

[27] Quando autem hocce in loco cœpit habitare, tam omnium se indigum dicebat fuisse, ut in reperta casu testa calefacere sibi aquam deberet, ad intingendam ei buccellam suam. Alias vero superveniente nobis hospite, cum unum solummodo panem haberemus, [Pauperrimus, panem fratribus porrigit, jejunus ipse] Abivi, inquiebat, ego alicubi ad diversorium ut panis ille sufficeret duobus, qui mecum habitabant, Fratribus, atque hospiti. Eo autem perveniens, inveni illos manducantes; interrogantibusq; num & ego manducassem, respondi, Ita. Cumque inde rediissem ad monasterium, quæsiverunt similiter Fratres, an manducassem; & ego similiter reponebam, Ita: edoctus vero mox, Deum alios submisisse panes, fatebar quod res erat, & manducabam. Aliquando etiam deficiente nobis pane in meridie, consedi in vestibulo domus, & mœstus gemebam; cum ecce conspicio senem gloriosum venire ad me, percussoque latere meo dixit: Hypati, mœstusne es, quia panis tibi deest? [& promissionem divinitus accipit,] Surge mœrorem absterge; post hac enim nec tuæ, nec posterorum tuorum mensæ panis deficiet. Idque non vanum fuisse vaticinium, persuasurus ipse nobis dicebat: Vere, filii mei, exinde sæpius jussi, si quid haberem, dari pauperibus; ut observarem, num deficeret panis: & numquam defecit per illum qui præbebat, ut impleretur Scriptura, dicens: Inquirentes Dominum non minuentur omni bono. [Psal. 33. 11] Ipsi autem Fratres labore manuum suarum sibi comparabant panem, ex eoque & aliis porrigebant. [panem monasterio deinceps non defuturum.] Si quis vero etiam aliquid amplius acquisisset, protinus distribuebat pauperibus; impletaque fuit alia Scriptura: Quoniam ad ea quæ mihi opus erant & his qui mecum sunt ministraverunt manus istæ: congregatique cum illo sunt paucis annis quinquaginta Fratres: quos Hypatius singulos atque alios plures, elementa religionis docens, discipulos suos faciebat, indeque ipsi contempto mundo fiebant monachi. [Act. 20, 34]

[28] Inter hos in primis quidam nomine Aquila mundum deseruit cum quinque filiis, & una liberta d & hanc quidem ad intervallum aliquod separatam in cellula habitare fecerunt. [Aucto Monachorum numero,] Unus vero puerorum, Benjamin nomine, valde profecit in Domino: nam cum Abbas Hypatius in morbum incidisset & jam gravius haberet, adstans ipsi puer Benjamin cum dolore ingemuit, & ait Domine propter Fratres & pauperes accipe me pro Abbate. [puer unus pro ægro Abbate morti se offert.] Itaque intra triduum ægrotavit etiam puer iisque exactis obdormivit in Domino. Similiter & Aquila laudabiliter conversatus, mortuus est in senectute bona.

[29] Erat juxta monasterium cisterna in quam confluebant aquæ ad usum Fratrum: quidam autem injectis in aquam sordibus (utrum per inadvertentiam an ex suggestione Dæmonis ipse norint) effecerunt ut Fratres inde bibentes infirmarentur, [Ipse, pro infecta cisterna,] multumque affligerentur; quia illi a maleficio non cessabant. Sanctus vero constristatus tamquam Pater filiorum causa, jejuniis & orationi se dedit, Dominum rogans, ut aquam eis præberet & ab injuria cessare faceret incommodi auctores. Post tres autem dies vidit viros tres, splendida veste amictos, qui dicebant ad invicem: Ubinam ostendemus Abbati locum, ut fodiendo aquam inveniat Fratribus suis? Tunc unus ipsorum manu arripiens Hypatium deduxit ad locum, eique dixit. Hic fode, & aquam invenies. Postero ergo die assumens Hypatius Fratres omnes adduxit in locum sibi monstratum, [puteum cælitus ostensum fodit.] & una cum illis prolixe orans, fodit, invenitque purissimam & dulcissimam aquam. Erat autem locus proximus oratorio; ita ut hausta inde aqua commode in culinam derivaretur.

[30] Alio tempore contigit ut proventus frumenti a vermibus corroderetur, magna cum molestia Fratrum. [frumentum a vermibus purgatum multiplicat.] Quod Considerans Hypatius, & videns omnino perditum iri, neque sciens quid ageret, jussit impleri saccos, dicens; Erogemus ipsum publice in plateis, ut pauperes potius commedant quam dæmones. Hoc autem cum ab iis factum esset, multiplicatum est frumentum absque humanæ opis præsidio, nec amplius in eo apparuerunt vermes; sed purum valde triticum fuit.

[31] Die quodam venientes quatuor pueri Monaxii f cujusdam viri Consularis, petierunt ad habitum recipi seculo renuntiantes; quos suscipiens Hypatius Monachos fecit. [famulos Monaxii Cos.] Monaxius vero missis post ipsos veredis, omni cum diligentia perquiri ipsos fecit, quia illorum unus cognatus sibi erat, eique valde afficiebatur: sed is egregius factus Asceres Sacerdotio quoque dignus fuit. Unum vero eorum nomine Paulum in via deprehensum, Monaxius probe verberatum conjecit in vincula, & militi cuidam servandum tradidit. Sed veniens media nocte Angelus Domini vincula solvit, fores aperuit, & dixit: Vade & salvare. Ita solutus & sciens quonam se recipissent socii, venit etiam ipse ad Monasterium. Hoc ubi esset, ignorabat Monaxius; postea vero id edoctus & pueros istic esse, misit ad Sanctum, qui diceret: [ipso frustra renitente,] Mitte mihi pueros. Respondit autem Hypatius eis qui advenerant; Abeuntes renuntiate illi; Ego eos Deo non auferam ut dem tibi: si vero audes eos vi tollere, veni ipse & tolle: ipsi enim ad Deum confugerunt. Ille hæc audiens & animi ambiguus mittens Presbyseros rogavit eum ad se venire dignaretur, quia multum desiderabat ipsum videre; qui denique sæpe sic interpellatus ad illum abiit: alii vero suadebant illi, ut non iret, ne forte in carcerem missus cogeretur homines reddere. Accedente nihilominus illo, vehementer lætatus est Monaxius, cum juramento affirmans quod ista nocte illum vidisset domi suæ orantem. [ad habitum recipit, defenditque ne retrahantur ad seculum.] Cum autem expostulare cœpisset pro pueris, multa loquens (utpote vir facundus, & qui tertio Præfectus urbis fuisset) Volo, inquit, mihi remitas famulos meos. Ad quæ consternatus Hypatius: Si solum humana sapis, consequens est ut servi tui sint; si autem non humana, sed divina; conservi tui sunt. Quodsi eos tibi vindices a communi Domino; quid tibi fiet? numquid non in iram accendetur contra te? Ille porro virum admiratus, ejusque responso conterritus rogavit eum dicens; Abba, oro & benedic domui meæ ac filiis, atque abi in pace, Deum pro me precaturus: non enim ausim amplius urgere ne serviant Deo. Bene ergo ei precatus recessit in monasterium suum.

ANNOTATA D. P.

a Verosimiliter Chalcedonensis Episcopus jam enim a tempore Niceni Concilii ea civitas invenitur Episcopum habuisse Marim, eademque anno 451 obtinuit titulum Metropoleos.

b Προσάνεξις necdum alibi a nobis reperta vox, per conjecturam redditur oblatio quasi a προσανέχω: ἀνέχω enim redditur sustineo, attollo.

c Id est non venit ad cœnam, quæ hic & superius benedictio vocatur.

d Libertas uxores habere familiare Romanis fuit, ut ostendi ex Epitaphiis eorum Antverpiæ refossis tom. I Iunii pag. 943, quæ exinde viri cognomine censebantur.

e Imperii sede Constantinopolim cum bona parte Senatus & Nobilitatis translata, quam plurima latina vocabula in linguam græcam transierunt, qualia frequenter in hac Vita occurrunt; ita supræ inveniuntur νούμερος, πραιτώριον, πραιπόσιτος, πραιδεύειν prædari: hic vero στράτα, via publica; ῥογεύειν erogare a voce roga erogatio, apud Anastasium Bibliothecarium in Vitis Pontificum usitatissima, aliaque similia sese deinceps oblatura.

f Monaxius cum Plinta anno 419 Consulatum gessit. Præfecturæ meminit Chronicon Alexandrinum anno 407, occasione seditionis contra eum motæ, propter panis defectum.

CAPUT V.
S. Hypatii erga afflictos misericordia, solutæ per eum Dæmonum præstigiæ.

[32] Τοσοῦτον δὲ ἠγάπα τοὺς πένητας, ὡς γίνεσθαι ὀρφανοῖς· ὡς πατὴρ, καὶ ἀντὶ ἀνδρὸς ἀνὴρ τῇ μητρὶ αὐτῶν. Οὐδὲ γὰρ ἐστι δυνατὸν πόσους ἐνέδυσεν γυμνοὺς, ἢ πόσους πεινῶντας διέθρεψεν ὁ Κύριος δι᾽ αὐτοῦ· ἐκ γὰρ τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἐφαίνετο ὅτι φιλόπτωχος ἦν· ἡ γὰρ χάρις τοῦ Θεοῦ ἔλαμπεν εἰς αὐτὸν κατὰ τὸ γεγραμμένον· Ἐλεημοσύνη ἀνδρὸς σφράγισμα αὐτῷ. ὡς πληρωθῆναι γραφὴν τὴν λέγουσαν· Μακάριος ὁ συνιὼν ἐπὶ πτωχὸν καὶ πένητα, ἐν ἡμέρᾳ πονηρᾷ ρύσεται αὐτὸν ὀ Κύριος, Κύριος διαφυλάξαι αὐτὸν, καὶ ζῆσαι αὐτὸν, καὶ μακαρίσαι αὐτὸν ἐν τῇ γῇ. Οὔτε γὰρ πτωχός ποτε διακενὴς ἀνεχώρησεν ἀπὸ τοῦ μοναστηρίου. Οὐκ ἔστιν εἰπεῖν πόσους τραύματα ἔχοντας ἐθεράπευσεν δι᾽ αὐτοῦ ὁ Θεὸς· πολλοὺς γὰρ, οὕσπερ οἱ ἰατροὶ ἀπηγόρευσαν ὡς μὴ δυναμένους θεραπείας τυχεῖν διὰ τὸ εἶναι πένητας, καὶ οἷς ἄλλος οὐκ ἠδύνατο πλησιᾶσαι διὰ τὴν δυσωδίαν, αὐτὸς ταῖς ἰδίαις χερσὶν ἀπονίπτων τοὺς ἰχῶρας ἐπεμελεῖτο, χρώμενος μηδενὸς ἰατροῦ, ἢ ἐμπλάστρου, η ἄλλου τινὸς· οὔτε γὰρ ἦν ἐτιστάμενος· ἀλλ᾽ ἢ φακῇ ἐψομένῃ, καὶ ἅλατι κατέπλα εὐχόμενος, καὶ τὴν σφραγίδα τοῦ Χριστοῦ ποιῶν, καὶ ἐν ὀλίγαις ἡμέραις, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος τὴν χάριν, ὑγιεῖς ἀπέλυεν δοξάζοντας αὐτόν. Τοῖς δὲ θεραπευομένοις παρήγγελεν μὴ αὐτῷ εὐχαριστεῖν, ἀλλὰ τῷ Θεῷ, καὶ δοξάζειν αὐτὸν τὸν ποιοῦντα θαυμαστὰ μετὰ τῶν δούλων αὐτοῦ. Πόσους μέλλοντας τυφλοῦσθαι ἀπὸ λευκωμάτων ὁ Κύριος δι᾽ αὐτοῦ ἰάσατο; ἐξ ὧν εἰσελθών τις μὴ βλέπων λέγει τῷ Ὑπατίῳ· Κατασφράγισόν με δοῦλε τοῦ Θεοῦ, καὶ πτύσον μου εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς, ἵνα αναβλέψω ….

[33] Καὶ τὸ πεισθῆναι. Μήτε δειλιῶμεν τὰς φαντασίας αὐτοῦ, ἔχοντες τὸν Κύριον βοηθοῦντα ἡμῖν· οὐ γὰρ ἔδωκεν ἡμῖν ὁ Θεὸς πνεῦμα δειλίας, ἀλλὰ δυνάμεως, καὶ ἀγάπης, καὶ σωφρονισμοῦ. Ταῦτα οὖν ἐν πᾶσι τοῖς χρόνοις ἐδίδασκεν ἡμᾶς τοὺς αὐτοῦ μαθητὰς· ἡμεῖς δὲ ἀκούοντες παρ᾽ αὐτοῦ ταῦτα, καὶ ὁρῶντες τὰ θαυμάσια τοῦ Θεοῦ, τὰ γινόμενα δι᾽ αὐτοῦ, ὅτι διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν αὐτοῦ πολλοὺς ἐκ ποικίλων νόσων ἰᾶτο ὁ Κύριος, θαυμάζοντες, ἐδοξάζομεν τὸν τοιαύτην χάριν διδόντα τοῖς δουλεύουσιν αὐτῷ, καὶ προθυμίαν λαμβάνοντες, ἐγινώσκομεν ὅτι τοῦτό ἐστιν ὅ ἐλαλησεν αὐτῷ ὁ Θεὸς διὰ τῆς φωνῆς, τῆς ἐνεχθείσης αὐτῷ διὰ τοῦ ἀέρος, Ὅτι τέθεικά σε εἰς φῶς ἐθνῶν ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς· ὅτι καὶ ζῶντος αὐτοῦ πολλῶν πρόξενος γέγονεν ὁ βίος αὐτοῦ εἰς τὸ τὸν φωτισμὸν τῆς σωτηρίας καταφυγεῖν, καὶ ἀποταξαμένους τῷ κόσμῳ, γενέσθαι μοναχούς. Καὶ μετὰ τὸ ἀναλῦσαι αὐτὸν πρὸς τὸν Θεὸν ἡ νουθεσία αὐτοῦ πολλοῖς ὠφέλεια γενήσεται, καὶ φωταγωγήσει εἰς τὸ φῶς τοῦ Κυρίου. Φῶς γὰρ Κυρίου τὸ φοβεῖσθαι τὸν Κύριον· πᾶς γὰρ ὁ ἀκούων τὰς ἐντολὰς Κυρίου, καὶ τὰς νουθεσίας τῶν ἁγίων Πατέρων, καὶ φυλάττων ἐν φωτὶ Κυρίου τὸ ἴχνος αὐτοῦ· ὁ γὰρ ποιῶν τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ, καὶ φυλάττων, καὶ ταπεινῶν ἑαυτὸν, τεθεμελίωται ἐπὶ τὴν πέτραν· ἡ δὲ πέτρα ἐστὶν ὁ Χριστὸς, καὶ γὰρ οἱ ἅγιοι Πατέρες οὐδὲν ἔξωθεν τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ διδάσκουσιν ἡμᾶς.

[34] Ἡ δὲ δίαιτα ἦν τοῦ ἁγίου Ὑπατίου ὄσπριον καὶ λάχανον καὶ ἄρτος ὀλίγος, εἰς τὸ γῆρας δὲ αύτοῦ οἴνου μετελάμβανεν· ἤσθιεν δὲ πάντοτε εἰς τὴν βαθείαν ἑννάτην, πολλάκις δὲ καὶ ὑπερθέσεις ἐποίει. Καὶ ἐν τῇ τεσσαρακοστῇ ὑπὲρ μίαν ἤσθιεν, ἐγκλείων ἑαυτὸν, καὶ ψάλλων, καὶ εὐχόμενος ὀρθρινὰ, τρίτην, ἕκτην, ἑννάτην, λυχνικὰ, πρωθύπνια a, μεσονυκτικὰ, κατὰ τὸν λέγοντα· Ἑπτάκις τὴν ἡμέραν ᾔνεσά σε ἐπὶ τὰ κρίματα τῆς δικαιοσύνης σου· ἐποίει οὖν τὸ νυχθήμερον ψάλλων ἑπτάξις ἑκατὸν ψαλμοὺς καὶ ἑκατὸν εὐχάς. Ταύτην οὖν τὴν πολιτεῖαν ἕως τῆς τελευτῆς αὐτοῦ μαθηταῖς κατέλειπεν· μήτε ἐν τῷ γήρει ποτὲ ὑπενδοὺς εἰς ἧς ἀεὶ κατεῖχεν δίαιταν· ὑγιὴς γὰρ ἀεὶ διαμένων τὸ σῶμα εἶχεν συνεστηκὸς· καὶ τοσοῦτον εἶχεν τὸ πρόσωπον ἀνθηρὸν, ὥσπερ τὸ πολυτελῶν σιτείων μετέχων· ἀληθῶς γὰρ οἱ Ἅγιοι λαμπρῶν σιτείων μετέχουσιν, ἀπολαύοντες τῆς θείας καὶ πνευματικῆς τραπέζης ἐν τῷ ἔσω ἀνθρώπῳ.

[35] Ἐγίνετο δὲ αὐτῷ συνεχῶς κατάνυξις εὐχομένῳ· καὶ τοσοῦτον ἔκλαιεν καὶ ἐβόα πρὸς τὸν Θεὸν, ὡς φόβῳ συνέχεσθαι ἡμᾶς δκαρύοντας. Ἔλεγεν δὲ ἡμῖν ἀεὶ· Ὁ μονάζων τοῦτον ἔχει τὸν θεμέλιον τῆς προκοπῆς, τὸ ἀποτάξασθαι τοῖς ἰδίοις θελήμασιν, καὶ τὴν ὑπακοὴν τοῦ πνευματικοῦ Πατρὸς ἐκπληροῖν, καὶ πᾶσαν τὴν μέριμναν καὶ τὴν ἐλπίδα ἐπιῤῥίψαι πρὸς τὸν Θεον, ὅτι αὐτῷ μέλλει περὶ ἡμῶν· οὐ γὰρ παρορᾶ Κύριος τοὺς ἐλπίζοντας εἰς αὐτὸν.· ἰδοὺ γὰρ ἤλθετε ὑμεῖς τὴν ταπείνωσίν μου, ἐάσαντες τὸν κόσμον διὰ τὸν Θεὸν, καὶ τοὺς γονεῖς ἑαυτῶν, καὶ τὸ βάρος ἐπ ἐμὲ ἐπεθήκατε τῆς ὑμῶν διαγωγῆς· ὅ οὖν ὑμῖν εἴπω, τοῦτο ὀφείλετε ποιεῖν, καὶ γὰρ ἐγὼ σπουδάζω τὸ εὐάρεστον τῷ Θεῷ λέγειν. Ὑμεῖς οὖν ἀκούσετέ μου, ἵνα ἀμφότεροι τῷ Θεῷ εὐαρεστήσωμεν, καὶ καταξιωθῶ μεθ᾽ ὑμῶν ἐν ἐκείνῃ ἡμέρᾳ εἰπεῖν· Ἰδοὺ ἐγὼ καὶ τὰ παιδία ἅ μοι ἔδωκας ὁ Θεὸς. Ταῦτα οὖν διδάσκων ἡμᾶς, ἑτέρας παραγγελίας ἔγραψεν ἐν χάρτῃ, καὶ παρέδωκεν, ὅπως διὰ τούτω;ν εὐαρεστήσωμεν τῷ Κυρίῳ. Τοῖς δὲ φίλοις τοῖς ἐρχομένοις ἐν τῷ μοναστηρίῳ ἔλεγεν τὰ δέοντα, ὅπως μηδὲν προκρίνωσι τοῦ φόβου τοῦ Θεοῦ, φεύγειν τε ἀπὸ ἀδικιῶν, σπουδάζειν δὲ συνεχῶς εις τὰς Ἐκκλησίας, καὶ κατὰ δύναμιν ἐλεημοσύνας ποιεῖν· ταῦτα οὖν νουθετούμενοι, ἠσπάζοντο αὐτὸν, καὶ ἀνεχώρουν ὠφελούμενοι.

[36] Ποτέ τινος ἄλλου ἐλθόντος πρὸς αὐτὸν κοσμικοῦ καὶ ἔλκος ἔχοντος δεινὸν· ὁ γὰρ μήρος αὐτοῦ ὅλως ἦν σεσηπὼς· ἐπεμελεῖτο αὐτὸν εὐχομενος ὑπὲρ αὐτοῦ, καὶ οὐδεμία ὠφέλεια ἐγίνετο τῷ ἀνθρώπῳ. Τότε λέγει αὐτῷ ὁ ἅγιος Ὑπάτιος, μή τι κακὸν διεπράξω; ὁ δὲ ἀπεκρίνατο, ὅτι πρὸ τοῦ ἐλθεῖν με ἐν τῷ μοναστηρίῳ, γυνὴ τις μάχαιραν λαβοῦσαῖ, ἐπαοιδίας ἔλεγεν ἐπὶ τὸ ἕλκος. Ὅτε οὖν ἐξομολογήσατο, διηγήσατο ἡμιν ὸ ἅγιος Ὑπάτιος λέγων, ὅτι ἑώρακα ἐν αὐτῆ τῇ νυκτὶ τὴν γυναῖκα ἔξω τοῦ πυλῶνος καθεζομένην, καὶ τὸν διάβολον ἀπὸ ὀλίγου διαστήματος αὐτῆς, ἐν κιβωρίῳ b καθεζόμενον σχήματι Βασιλικῷ, καὶ πολλῶν δαιμόνων ἔχοντα παράστασιν. Ἐξήρχοντο δὲ οἱ Ἀδελφοὶ διώκοντες τὴν γυναῖκα, καὶ οἱ δαίμονες ἀντεπάλαιον τοῖς Ἀδελφοῖς· ἐμοῦ δὲ ἐπιφθάσαντος, λέγει ὁ διάβολος τοῖς έαυτοῦ ὑπηρέταις· Δότε τόπον; οὐδὲν δύνασθε αὐτῷ ποιῆσαι· καὶ εὐθὺς τοὺς πάντας ὁ Κύριος ἀφανεῖς ἐποίησεν, καὶ γέγονεν ὁ ἄνθρωπος ὑγιὴς ἐν ὀλίγαις ἡμέραις. Ἄλλον πάλιν ἤνεγκαν πρὸς αὐτὸν ἔχοντα τὴν κεφαλὴν ὀγκωμένην ὡς ἄν τις εἴδοι ὄγκον τριῶν κεφαλῶν εἰς ἓν γενομένων, καὶ ἐν αὐτῇ ἕλκη ἔχοντα· ἦν δὲ οὗτος ὑπηρέτης τοῦ δρομικοῦ, ὥς τινες λέγουσιν ἱπποκόμος. Εὐξάμενος οὖν καὶ καταπλύνας ταῖς ἰδίαις χερσὶν ἐπεμελεῖτο αὐτὸν· ἐν ἱκαναῖς δὲ ἡμέραις τοῦ πάθους προκόπτοντος, ὁ Ὑπάτιος θαυμάζων ἔλεγεν τῷ ἀνθρώπῳ· Ἐξομολόγησαι μήτι προσέκρουσας τῷ Θεῷ; εἰ μὴ γὰρ αἰτία τις ὑπῆρχεν, οὐκ ἂν ἠπόρει ὁ Θεὸς τῶν καμάτων ἡμῶν. Τοῦ δὲ μηδὲν ὁμολογοῦντος, ὁρᾶ ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ τῇ νυκτὶ δαίμονας πέντε λέγοντας αὐτῷ· Τί θέλεις ἐπάραι τὸν ἄνθρωπον ἀφ᾽ ἡμῶν; μὴ κάμνε· ἡμῖν γὰρ παρεδόθη διὰ τὴν ἀνομίαν αὐτοῦ. Τοῦ δὲ Ἁγίου εἰπόντος, Ποῖαν; ἔφησαν ἐκεῖνοι, Ὅτι γυναῖκα ἔχων, τὴν τοῦ ἑτέρου ἐμοίχευσεν, καὶ μοιχεύσας ὤμοσεν ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ, καὶ ὀμόσας προσῆλθεν καὶ ἐκοινώνησεν εἰς τὸ πρωΐ. Ταῦτα εἶπεν ὁ Ἅγιος τῷ ἀνθρώπῳ, Ὅτι τάδε ἐποίησας. Ὁδὲ ἀπεκρίνατο οὕτως εἶναι· τότε λέγει αὐτῷ· Ἀνθ᾽ ὧν οὐκ ὡμολόγησας ἐρωτώμενος, ἰδοὺ ἔτι τρεῖς ἡμέραι, καὶ ἀποθνήσκεις· εἰ γὰρ ἀνήγγειλας καὶ μετενόησας, παρεκαλοῦμεν καὶ ἡμεῖς τὸν Θεὸν, ἱνα συγχωρήσας ἰάσηταί σε. Τοῦ δὲ λοιποῦ ἀφήλπισε, καὶ ἐν τρισὶν ἡμέραις ἀπέθανεν. Ψυχὴ γὰρ ἡ ἁμαρτάνουσα αὐτὴ ἀποθανεῖται.

[37] Ἄλλο τε, πάλιν μοναχοί τινες ἀπὸ τριῶν σημείων ἐκκλησίδιον μικρὸν εἶχον, καὶ ἀπῆλθεν πρὸς αὐτοὺς περίεργός τις προφάσει τοῦ ἀποτάξασθαι· εἶχεν δὲ καὶ παιδάριον μετ᾽ αὐτοῦ· ἀνέμενεν δὲ θλίβων τοὺς Ἀδελφοὺς, καὶ τὸν Ἡγούμενον εἴς τινας προφάσεις. Ἐκαλεῖτο δὲ ὁ Ἡγούμενος Εὐμάθιος, ἀνηρ θαυμαστὸς καὶ κεκορεσμένος τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ· ἀποστέλλει οὖν οὗτος πρὸς τὸν Ὑπάτιον, παρακαλὼν ἥκειν πρὸς αὐτὸν, ὅτι πάνυ ἐθλίβετο. Ἀπελθὼν δὲ, ἅμα τὸ ἰδεῖν, εὐθέως ἔγνω τὸν ἄνθρωπον τίς ἦν· ἐγένετο δὲ σφαλεῖναι τὸν παῖδα ἐκεῖ, κἀκεῖνος τύπτων τὸν παῖδα, αἱματόφυρτον ἐποίησεν. Ὁ δὲ Ὑπάτιος λαβὼν τὴν ῥάβδον, μεθ᾽ ἧς ἔτυπτεν τὸν παῖδα, ἔκρουσεν αὐτὸν, λέγων· Ἦλθες ᾧδε φόνους ποιῆσαι; Κἀκεῖνος χωλέσας ἠπείλησεν αὐτῷ λέγων· Εἴσω μιᾶς ἑβδομάδος δεῖ μέ σου ἐκδικηθῆναι. ᾞλθεν οὖν ὁ Ὑπάτιος εἰς τὸ ἴδιον μοναστήριον, καὶ μεθ᾽ ἡμέρας πέντε ὁρᾶ δαίμονας τέσσαρας ἐν χήματι καμήλων, δρακόντων δὲ εἶχον τραχήλους καὶ κεφαλάς. Ὁδὲ Ἄγγελος τοῦ Θεοῦ ὁ παρὼν αὐτῷ, ἀνωτέρω αὐτὸν προσελαμβάνετο, καὶ ἐπεκτείνοντες οἱ δαίμονες τοὺς τραχήλους ὥστε καταλαβεῖν αὐτὸν, οὐκ ἠδύναντο διότι ἀνωτέρω ἀνέβαινεν. Τέλος δείκνυσιν αὐτῷ ὁ Ἄγγελος ἐκεῖνον τὸν ἄνθρωπον ἐν σχήματι δούλου ἠλιμμένου τὴν καπίλαν c αὐτοῦ, καθήμενον ὑπὸ κλίνην λέγων. Οὗτος ἀπέστειλεν αὐτούς. Ὁδὲ Ὑπάτιος πρὸς τοὺς δαίμονας λέγει· Ὑμῖν λέγω τοῖς δαίμοσιν, ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὅ ἀπέστειλεν ὑμᾶς ποιῆσαί μοι, ἀπέλθετε, ἐκεῖνο ποιήσατε αὐτῷ. Καὶ εὐθὺς ἐκεῖνοι ἀπεστράφησαν πρὸς τὸν πέμψαντα αὐτοὺς· ὁ δὲ παραχρῆμα ἤρξατο ἐλεγχόμενος κατεσθίειν τὴν γλῶσσαν αὐτοῦ, καὶ τὰς χεῖρας ἀφειδώς. Ἦλθον οὖν πάλιν οἱ Ἀδελφοὶ πρὸς τὸν Ὑπάτιον λέγοντες, Ὅτι δεινῶς κατατρώγει ἑαυτὸν, καὶ τὸ ὄνομά σου ἐπικαλεῖται· καταξίωσον οὖν ἐλθεῖν καὶ εὐξασθαι ὑπέρ αὐτοῦ. Συνέβη δὲ αὐτὸν ἐγκλισθῆναι, ἐπελθοῦσα γὰρ ἦν ἡ ἁγία Τεσσαρακοστὴ, καὶ ἀπεκρίνατο αὐτοῖς· Ὅτι ἄφετε αὐτὸν παιδευθῆναι ὀλίγον, ἵνα ἐπιγνῶ τὸν φόβον τοῦ Θεοῦ· ἀναπαύσατε οὖν αὐτὸν ἕως τοῦ ἁγίου Πάσχα. Πληρωθείσης οὖν τῆς νηστείας, ἐν τῷ ἁγίῳ Πάσχα, ἀπῆλθεν ὁ ἅγιος, Ὑπάτιος, καὶ εὑρίσκει αὐτον ἐν δεινοῖς, καὶ λέγει αὐτῷ· Μὴ ἄδικος ὁ Θεὸς, ὁ ἐπιφέρων τὴν ὀργὴν; κατὰ ἄνθρωπον λέγω· μὴ γένοιτο· ἔγνως ὅτι ὑπερασπιζει ὁ Θεὸς τῶν δούλων αὐτοῦ. Καὶ εὐθέως ἐποίησεν ὑπὲρ αὐτοῦ εὐχὴν, ἀλείψας αὐτὸν ἐλαίῳ, καὶ τὴν σφραγίδα τοῦ Χριστοῦ ποιήσας, εὐθὺς ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτον ἀπὸ τοῦ πονηροῦ· στῆναι δὲ οὐκ ἠδύνατο δίὰ τὴν πολλὴν κακουχίαν· λέγει οὖν ὁ Ὑπάτιος τῷ Ἀββᾶ Εὐμαθίῳ· Εἴσω ὀλίγων ἡμερῶν ἔχει ὑγιᾶναι, καὶ εὐθὺς ἀπόλυσον αὐτόν. Καὶ ῥυσθέντες οἱ Ἀδελφοὶ ἀπὸ τῆς θλίψεως ἐκείνης, εὐχαρίστουν τῷ Θεῷ.

[38] Ἄλλος πάλιν Ἀναγνώστης τῶν ἁγίων Ἀποστόλων πλησίον τοῦ μοναστηρίου ἔγημεν, καὶ λαβὼν τὸ ἥμισυ τῆς προικὸς, ἐπεζήτει τὸ ἄλλο ἥμισυ τοὺς γονεῖς τῆς κόρης, ἡ δὲ κόρη οὐκ ἔτικτεν. Οἱ δὲ γονεῖς ὀργιζόμενοι ἦσαν τῇ κόρῃ, καὶ πρὸ τοῦ γῆμαι, καὶ γνοντες ὅτι οὐ τίκτει, οὐ μόνον τὴν προῖκα οὐκ ἐκλήρουν, ἀλλ᾽ οὔτε εἰρηνεῦσαι ἐβούλοντο τῇ θυγατρί. Ἦλθον δὲ οἱ ἀμφότεροι πρὸς τὸν Ὑπάτιον, καὶ ἠξίου ἡ κόρη ὥστε ειρηνεῦσαι μετὰ τῶν γονέων αὐτῆς· ὁ δὲ Ὑπάτιος ἔλεγεν· Ποιήσατε εἰρήνην μετὰ τῆς θυγατρὸς ὑμῶν. Ἐκεῖνοι οὐκ ἐβούλοντο λέγοντες· Ὅτι ἐὰν ἀποθάνῃ, καὶ ὅ ἐδώκαμεν εἰς προῖκα δεῖ ἡμᾶς λαβεῖν, ἐπειδὴ τέκνον οὐκ ἐποίησαν. Χρόνου οὖν διελθόντος, κἀκείνων μὴ βουλομένων εἰρήνην ποιῆσαι μετὰ τῆς αὐτῶν θυγατὸς, τέλος, ἐφώνησεν ὁ Ὑπάτιος ἐπὶ πάντων τὴν κόρην, καὶ στήσας ἐν τῷ μέσῳ ἔφη· Σοὶ λέγω ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, συλλήψῃ καὶ τέξῃ υἱὸν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Περσωνᾶν εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πάππου αὐτοῦ. Καὶ συλλαβοῦσα ἔτεκεν, καὶ ἐκάλεσεν τὸ ὄνομα αὐτοῦ Περσωνᾶν, τοῦ Θεοῦ ποιήσαντος τὸν λόγον τοῦ δούλου αὐτοῦ· θέλημα γὰρ τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιήσει, καὶ τῆς δεήσεως αὐτῶν εἰσακούσεται. Κἀκεῖνοι κατὰ τὸν νόμον, καὶ τὸ χρέος ἀπέδωκαν, καὶ τὴν εἰρήνην ἐποίησαν, καὶ τὸν Θεὸν ἐδόξασαν ἐπὶ τῷ γεγονότι.

[39] Ἄλλον, ποτὲ χωρικὸν, ὀνόματι Ζήνωνα, ἤγαγον πρὸς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, δεινῶς ὑπὸ δαίμονος καταφερόμενον, ὡς μὴ γινώσκειν αὐτὸν ποῦ ἔστιν, ἀπελάλει δὲ καὶ πᾶσιν ἐπήρχετο· ἡ δὲ κώμη αὐτοῦ ἦν ἀπὸ σημείων ἕξ τοῦ μοναστηρίου. Κλαίουσα δὲ ἡ τούτου ἐλευθέρα, προσέπιπτεν τῷ Ἁγίῳ· ὁ δὲ Ὑπάτιος πᾶσιν ἔλεγεν, ὅτι ὁ Κύριος εἶπεν τῷ τυφλῷ, Πιστεύεις ὅτι δύναμαι τοῦτο ποιῆσαι; εἰ οὖν ὁ Κύριος ἀπαιτεῖ τὴν πίστιν τοῦ προσαρχομένου, πόσῳ μᾶλλον ἡμεῖς οἱ ἁμάρτωλοι ἄνθρωποι; εἰ οὖν πιστεύετε τῷ Θεῷ μου, ᾧ δουλεύω ἐκ νεότητός μου, ὅτι τὴν ἰασιν ὑμῖν παρέχει διὰ τῆς παρακλήσεώς μου, [καὶ] ὅτι τὴν θεραπείαν δωρεῖται· εἰ οὖν οἱ προσφέροντες μὴ ἔχωσί τινα πίστιν, ὁ πρεσβεύων ου δύναται ῥαδίως ἀκουσθῆναι· ἐπειδὴ ἡ πίστις τοῦ προσιόντος τῇ εὐχῇ οὐ συνεργεῖ· ἐὰν οὖν ἡ πίστις ἐκείνου τῇ εὐχῇ συνεργήσει, εἰσακούει ὁ Θεὸς τοῦ εὐχομένου, καὶ τὰ ἰάματα χαρίζεται· μὴ γὰρ νομίσῃ τις ὅτι ἐκτὸς τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος δύναταί τινα ἰάσασθαι, καθὼς ειπεν ὁ Κύριος· νοσοῦντας θεραπεύετε, δαίμονας ἐκβάλλετε, δωρεὰν ἐλάβετε, δωρεὰν δότε· δῆλον ὅτι παρὰ τοῦ Θεοῦ τὴν χάριν λαμβάνουσιν τῶν ἰαμάτων οἱ ἄξιοι, καὶ αὐτὴ ἐνεργοῦσα εἰς αὐτοὺς, τὰ ἰάματα χαρίζεται. Ταῦτα ἐνουθέτει τοὺς ἐρχομένους πρὸς αὐτὸν ἕνεκεν θεραπείας, ὅπως τὸν Θεὸν δοξαζωσι, τὸν σώζοντα τοὺς δοξάζοντας αὐτὸν, καὶ ἰάμενον πᾶσαν νόσον διὰ τῆς πρεσβείας τῶν Ἁγίων αὐτοῦ. Ὡς οὖν ἐδέξατο τὸν Ζήνωνα, τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἠσφαλίζατο, σάκκον ἐνδύσας αὐτὸν χειρίδας μὴ ἔχοντα, ὡς ἐζωσμένον εἶναι, και τὰς χεῖρας ἔνδον ἠσφαλισμένας· ὁ δὲ σάκκος ἦν ἰσχυρώτατος πάνυ. Τοὺς δεινῶς δαιμονιῶντας ἐπερχομένους εἰς τὸ πλῆξαί τινας, ἐνέδυεν αὐτοὺς τὸν σάκκον, καὶ αὐτοὶ μέν τινι οὐκ ἐπήρχοντο, ἀλλ᾽ ἐδαμάζοντο παραμένοντες τῇ νηστείᾳ καὶ τῇ προσευχῇ· ὁ Θεὸς γὰρ αὐτοὺς διὰ τῆς πρεσβείας τοῦ Ἁγίου ἰᾶτο· οὕτως οῦν ὁ Ζήνων άπολαλῶν ἔλεγεν τῷ δούλῳ τοῦ Θεοῦ, Τί ἔχεις μετ᾽ ἐμοῦ ἄνθρωπε; τί ἐπαίρεις τοὺς ἐμοὺς; ἐγὼ αὐτοὺς συνάγω, καὶ σὺ αὐτοὺς σκορπίζεις κακῶς; τί ἔχεις μετ᾽ ἐμοῦ; τί τὰ ἐμὰ πραιδεύεις; τί σοι καὶ τοῖς ἐμοῖς; ταῦτα ἀκούοντες οἱ Ἀδελφοὶ ἐμειδίων χαίροντες ἅμα, καὶ τὸν Θεὸν ὑμνοῦντες, εὐπρόθυμοί τε ἐγίνοντο εἰς τὸ γνησίως δουλεύειν τῷ Θεῷ, ὁρῶντες τὰ θαυμάσια ἅ έποίει ὁ Θεὸς διὰ τῶν φοβουμένων αὐτὸν. Ἐν ὀλίγαις οὖν ἡμέραις ἰάσατο αὐτὸν, καὶ ἀπελθὼν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ, εὐθέως εἰς τὰς ἀταξίας τοῦ βίου περιεπάτει, καὶ ἐπέστρεψεν εἰς αὐτον πάλιν τὸ πνεῦμα τὸ ἀκάθαρτον· καὶ φέρουσιν αὐτὸν πάλιν ἐν τῷ μοναστηρίῳ, καὶ χείρονα ἐποίει τῶν πρώτων μὴ λαμβάνων τροφήν. Ὁδὲ Ἅγιος ἐλθὼν ἐψώμιζεν αὐτὸν τῇ ἰδίᾳ χειρὶ, καὶ μόλις ἐδέχετο· παραμείνας οὖν χρόνον, καὶ ἰαθεὶς, πάλιν ἐπηρεάσθη, καὶ ἤνεγκαν αὐτὸν διὰ πολλοῦ χρόνου. Τοῦτο οὖν τέσσαρας ἀγωγὰς, ἐπὶ τέλει ὀ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν, καὶ εὐχαρίστει τῷ ἁγίῳ Ὑπατίῳ, δοξάζων τὸν Θεὸν, τοῦ λοίπου γὰρ διέμεινεν ὑγιής. Ὑπῆρχεν δὲ ὁ Ἅγιος ἀνεξίκακος λίαν, καὶ ηὐσπλαγχνίζετο εἰς τούς τὰ πάθη ἔχοντας, καὶ ἔλεγεν· Οὗτός ἐστιν ὁ ὑπὸ ληστῶν δαρεὶς τῶν δαιμόνων, καὶ ἡμιθανὴς γεγονὼς περὶ οὗ λέγει τὸ εὐαγγέλιον· τούτο ποιήσωμεν ἔλεος διὰ τὸν Θεὸν· τὸν γὰρ Ἀδὰμ, ὁ Κύριος ἐλθὼν ἐλυτρώσατο διὰ τοῦ βαπτίσματος, ἐν ᾧ βαπτίζονται οἱ πιστεύοντες εἰς αὐτὸν.

[32] Pauperes tantopere diligebat, ut orphanis esset quasi Pater, [Misericors erga pauperes] & Matribus ipsorum quasi vir: dici autem vix potest quam multos nudos vestiverit, & quam multos esurientes paverit Dominus per ipsum; nam ex ipso ejus vultu apparebat, quod esset amator pauperum: gratia enim Dei effulgebat in eo prout scriptum est Eleëmosyna viri ipsi signaculum est: itaque implebatur scriptura dicens: Beatus qui intelligit super egenum & pauperem; in die mala liberabit eum Dominus: conservet eum & vivificet eum & beatum faciat eum in terra. [Ech. 17, 18., Psal. 40. 2] Neque enim pauper ab ejus monasterio umquam recessit vacuus. Dici quoque non potest quot vulneratos Deus per ipsum curaverit: multos enim quos medici ob egestatem dimiserant quosque ob fœtorem alii accedere formidabant, abstergens propriis manibus saniem, sanavit, nullo usus emplastro vel medicamine quorum erat ignarus; [& vulneratos] sed vel lente cocta vel sale applicito cum oratione & signo Dominicæ Crucis: quos Dei gratia concurrente intra paucos dies remittebat sanos, Deum collaudantes. Sed iis sic curatis præcipiebat ipse, ut ne sibi, sed Deo agerent gratias, [ac cæcutientes:] eumque glorificarent qui faciebat mirabilia per servos suos. Quam multis suffuso oculis albugine excæcandis visum Dominus per ipsum servavit? ex quibus unus nihil prorsus videns, Hypatio dixit: Signa me Serve Dei, & inspue mihi in oculos ut videam… hic desunt aliqua.

[33] Non formidemus Phantasmata Diabolica habentes Dominum adjutorem: non enim dedit nobis Deus spiritum timoris, [eorum plurimos miraculose curat;] sed fortitudinis, dilectionis, & prudentiæ. Hæc igitur semper nos discipulos suos docebat, qui talia ex ipso audientes & videntes mirabilia Dei, & quomodo manuum ipsius impositione plurimos a diversis morbis curaret Dominus, cum admiratione glorificabamus eum, qui talem gratiam conferebat famulis suis: atque alacriores inde facti agnoscebamus illud esse, quod ipsi dixerat Dominus, per vocem ad eum e cælo factam; Posui te in lucem gentium usque ad extremum terræ. Sed & vita ipsius multis fuit causa, ut ad lumen salutis confugerint, & deserto mundo, Monachi fierent. Postquam autem emigravit ad Dominum, doctrina ejus multis fuit utilis, eosq; ad Divinam lucem adduxit: lumen enim Domini timere eum: [verbo & exemplo multos convertit.] quisquis enim audit mandata Dei, atque Sanctorum Patrum doctrinam; & gressus suos dirigit in eo lumine; quique præcepta Dei observans humiliat seipsum, fundabitur supra petram, quæ Christus est: neque enim SS. Patres aliud, quam præceptorum observantiam nos docent.

[34] Victus S. Hypatii erant legumina, [parce vivit,] & olera cum modico pane; in senectute vero sumebat parum vini: comedebat autem completa jam Nona: sæpius vero ipsam transiliebat. At in Quadragesima, alternis tantum diebus reficiebatur, includens se, & psallens Matutinum, Tertiam, Sextam, Nonam, Lucernarium, quæque ad primum somnum, quæque ad mediam noctem decurri solent Officia, [arcte jejunat;] secundum quod scriptum est: Septies in die laudem dixi tibi super judicia justitiæ tuæ. [psal. 118, 164.] Itaque intra diei unius & noctis spatium persolvebat centum Psalmos & totidem preces. Atque hanc vivendi rationem usque obitum tenens, eandem discipulis suis reliquit, ne in extrema quidem senectute dimittens quam assumpserat vitæ formam: [frequenter psallit,] robusta autem sanitate utens, tam vivido colore tinctam habebat faciem, [corpore nihilominus vegeto.] atque si multis lautisque ferculis visceretur: vere enim splendido Sancti utuntur victu, cum spirituali ac divino cibo homo interior pascitur.

[35] Oranti frequens aderat compunctio, & tam valido planctu atque clamore Dei aures pulsabat, [magnæ vir compunctionis] ut nobis flentibus horrorem incuteret. Dicebat autem nobis quod Monachus hoc habeat fundamentum sui profectus; renuntiare propriæ voluntati, & perfectam ergo spiritualem Patrem habere obedientiam, atq; omnem suam solicitudinem projicere in Deum; quoniam ipsi cura est de nobis: non enim despiciet Dominus sperantes in se. Ecce venistis ad humilitatem meam, relinquentes mundum & parentes vestros propter Deum, & onus disciplinæ vestræ mihi imposuistis. Quod igitur vobis dico oportet id faciatis: studeo enim docere, quod Deo gratius esse scio. Vos igitur audite me, ut utrique Deo placeamus, & dignus sim qui de vobis in illa die dicam: [suos instruit ad perfectam obedientiam,] Ecce ego & pueri quos mihi dedisti Deus. Hæc porro verbis docens, etiam scripto præceptiones alias in chartam conferebat, tradiditque ut Deo per ipsas placeremus. Amicis vero ad se in monasterium ventitantibus congrua suadebat, nihil Dei timori præferre, [& seculares ad timorem Dei.] fugere injustitiam, frequentare diligenter ecclesias, & pro facultate eleemosynas facere. Sic instanti valedicebant ei, & cum fructu abibant.

[36] Cum ad eum venisset homo quidam mundanus ulcus ferens quo femur totum computruerat, curam ejus suscepit super ipsum orando, qui tamen nihil inde utilitatis retulit: quare interrogavit eum Hypatius, numquid mali commississet. Ille vero respondit, prius quam ad monasterium veni mulier quædam, accepto cultro, incantationes aliquas super ulcus protulit: quod cum esset confessus dixit nobis Sanctus, [Femur ulcerosum fugatis dæmonibus curat.] vidisse se noctu mulierem sedentem extra vestibulum; & non procul ab ea dæmonem, in throno, habitu regio, multis dæmonibus circumstantibus. Exibant autem Fratres ad persequendam mulierem, quibus dæmones resistebant, donec superveniente me diabolus dixit ministris suis; Date locum, nihil potestis ipsi nocere: & statim Dominus omnes fecit disparere: ac sanatus est homo intra paucos dies. Alio tempore adductus est alter tam tumido capite ut videretur trium capitum in unum conflatorum tumorem æquare; habebatque illud ulceribus plenum: erat autem minister cursus publici, ex iis quos equisones vocant. Orans vero & propriis manibus caput ejus purgans, curare ipsum cœpit; cumque per multos dies nihil proficeret, malo etiam ingravescente, admirabundus Hypatius dixit ei; Confitere an aliquid contra Deum commiseris? nisi enim causa aliqua subesset, non despiceret Deus laborem nostrum. Cumque is porro nihil fateretur, vidit noctu vir sanctus dæmones quinque, [Adulterum impœnitentem dimittit incuratum,] sic ipsum alloquentes; Quid niteris eripere nobis hominem istum? noli laborare: nobis enim traditus est propter iniquitatem suam: quærente autem Sancto qualem; responderunt illi, quod uxorem habens, adulterium commisit cum uxore alterius, & adulteratus juravit super S. Euangelia, itaque mansit cum ea usque mane. Dixit ergo homini Sanctus; Hæc & hæc fecisti: confessusque est ita se rem habere. Tunc ait Hypatius quia interrogatus negavisti, ecce intra tres dies morieris; quod si pœnitens fuisses confessus, rogassemus Dominum, ut remissa tibi culpa sanareris. Denique desperavit homo, & tertio die mortuus est. Anima enim quæ peccaverit ipsa morietur.

[37] [A malefico deprehenso] Alio rursus tempore, quidam Monachi habebant ecclesiolam, tribus milliaribus dissitam, venitque ad ipsos præstigiator, quasi renuntiaturus seculo, habens secum puerum: perseveravit autem quibusdam de causis molestus esse Fratribus & Egumeno, qui vocabatur Eumathius, vir admirabilis & Dei dilectione præditus. Misit ergo Hypatio rogans ad se dignaretur venire, quia multum affligebatur. Abiens ergo ut illum visitaret, statim agnovit hominem quis esset: contigerat enim ut puer nescio quid delinqueret, & ab hero vapulans cruentaretur: quod videns Hypatius, arripuit baculum quo puer verberabatur, & vicissim percussit eum dicens: Huccine venisti ut cædes patrares? Ast iste iracundia motus, comminando dixit: Intra hebdomadam unam pœnas mihi dabis. Redivit ergo in suum monasterium Hypatius, [immissos in se quatuor dæmones] & post quinque dies vidit quatuor dæmones in specie camelorum, colla & capita draconis habentium: sed Angelus Dei ipsi adstans sustulit ipsum supra illos; qui colla sua extendentes ad eum comprehendendum, non poterant, quia altior ipsis erat. Denique ostendit ipsi Angelus hominem illum, habitu servili, crinibus intortis, sedentem supra lectum, dicens: Hic illos misit. Hypatius autem ad dæmones conversus, Vobis dæmonibus mando in nomine Jesu Christi, ut ei, qui vos misit, hoc ipsum faciatis, quod mihi ut faceretis, jussit. Et ecce continuo conversi ad ipsum sunt: qui mox cœpit suam ipsius linguam ipsasque manus ferociter admordere. [in illum remittit,] Venerunt ergo rursum Monachi dicentes, Se ipsum laniat, & nomen tuum invocat: digneris igitur venire & super ipsum orare. Agebat autem tunc inclusus quia approquinquabat tempus S. Quadragesimæ & respondit eis; Demittite eum tantisper erudiendum ut dicat timere Deum, & facite eum usque ad Pascha requiescere. Ita expletis jejuniis in die sancti Paschatis, abiit Hypatius, & inveniens graviter afflictum ait ei; An injustus est Deus, (ut secundum hominum loquar) quia vindictam petit? Absit: [& pœnitentem sanat.] jam novisti quod Deus famulum suum custodiat. Statimque super eum oravit & oleo inunctum cum signo Crucis, confestim Dominus sanavit ab omni malo. Sed propter nimiam debilitatem pedibus consistere non valebat; dixitque Abbati Eumathio Hypatius; Intra paucos dies persanatum dimitte. Fratres vero ab illa tribulatione liberati, gratias Deo agebant.

[38] Lector, ecclesiæ Apostolorum prope monasterium sitæ, uxorem duxit, [Puellæ sterili fœtum] & accepta medietate dotis, aliam medietatem postulabat a parentibus puellæ, licet sterilis esset. Illi vero jam ante nuptias offensi erga filiam, & intelligentes ipsam non parere; non modo non præstiterunt dotem, sed neque reconciliari volebant. Ambo igitur necesserunt ad Hypatium; rogavitque ipsum puella, ut dignaretur pacem a parentibus impetrare. Cumque is parentibus diceret facite pacem cum filia, noluerunt illi dicentes; Quodsi illa sine prole moreretur, etiam id, quod dederant in dotem, recipere volebant. Cumque ita plusculum temporis transiret, nec illi vellent pacem filiæ suæ dare, [& pacem cum dote a parentibus impetrat.] tandem vocavit coram omnibus puellam, eamque in medio statuens dixit ei: In nomine Iesu Christi concipies & paries filium, & vocabis Personam, nomine avi sui. Et concipiens peperit, filioque nomen Personæ indidit: Deo sermonem Sancti complente; voluntatem enim timentium se faciet, & deprecationem eorum exaudiet: parentes vero juxta legem solverunt debitum, & pace inita glorificaverunt Dominum super iis quæ contigerunt.

[39] Rusticum quemdem nomine Zenonem alio tempore adduxerunt sancto viro, tam graviter a dæmone vexatum, [Fidem exigere solitus ab adducentibus ægros] ut nesciret ubi esset, sed aliena loqueretur, omnibus insultans. Distabat vicus ejus sex milliaribus a monasterio: liberta autem ejus procidit lacrymabunda ante Sanctum, qui coram omnibus dixit, id quod Christus cæco; Credis quia hoc possum facere? Si enim Dominus postulavit fidem ab iis qui veniebant ad se, quanto magis nos homines peccatores; si ergo creditis Deo meo cui a juventute servio, quod propter deprecationem meam sanitatem vobis conferet, prompte largietur medelam: si autem afferentes quempiam fidem non habeant, haud facile poterit deprecator exaudiri; quia fides accedentis non cooperatur orationi: si vero fides illius orationi cooperatur, Deus eam suscipit, & sanitatem impertitur. Nemo existimet quod sine Dei gratia homo possit sanare quemquam, sicut Dominus dixit; Infirmos curate, dæmones ejicite, gratis accepistis gratis date. [Matth. 10, 8.] Patet ergo quod dignis concedatur gratia morbos curandi, & illa ipsis cooperans præstat facultatem curationum. Sic instituebat venientes ad se curationis gratia, ut scilicet glorificarent Deum salvantem glorificantes se, [& furiosorum manus constringere,] & sanantem omnis generis morbos per intercessionem Sanctorum suorum. Cum ergo Zenonem suscepit, manus ejus constrinxit intra sagum absque manicis, ut ab ejus sic implicati manibus nihil cuiquam timendum esset: erat autem sagum fortissimum cui involvebat dæmoniacos truculentiores, & assuetos percutere appropinquantes sibi, itaque nemini nocere poterant, & domabantur jejunio atque oratione: Deus enim per deprecationem Sancti curabat. Hic porro Zenon ita garriebat adversus Servum Dei: [rusticum energumenum ac tertio relapsum,] Quid tibi mecum o homo? quare meos aufers? ego ipsos colligo; & tu illos male dissipas? quid mihi tecum? quid mea prædaris? quid tibi cum meis? Talia audientes Fratres subridebant, gaudentesque glorificabant Deum, alacrioresque fiebant ad rite famulandum Deo, videntes mirabilia, quæ Dominus per se timentes operabatur. Et illum quidem intra paucos dies sanavit Sanctus; sed ille in domum suam rediens, cito ad prioris vitæ licentiam rediit, rursumque in eum ingressus est spiritus immundus. Quare iterum adduxerunt eum in monasterium, ubi pejora prioribus fecit, cibum nullum recipiens; Sancto autem propria manu buccellas ejus ori ingerente, [quarta vice corrigit & liberat.] ægre suscipiebat: cumque post aliquam istic moram curatus esset, denuo tentatum diu sustinuerunt: ac denique quarta vice adductum persanavit Dominus, qui gratias egit S. Hypatio Deum collaudans, & ex inde sanus permansit. Sanctus vero quia patiens erat & commiseratione plenus ergo omnes afflictos; Hic est, inquit, qui, ut legitur in Euangelio, vulneratus fuit a latronibus, Dæmonibus scilicet, a quibus semivivus relictus est; faciamus ei misericordiam propter Deum. Adamum enim redimere venit Dominus per Baptismum, in quo baptizantur credentes in illum.

ANNOTATA D. P.

a Πρωθύπνια neque in Ritualibus Græcorum libris, unde totius Officii nychthemerici Acoluthian dedimus ante Tomum 2 Iunii, neque in Glossariis Græcobarbaris hactenus invenimus: sed solum duplex Ἀπόδειπνον, Majus ac minus, quorum ultimum censuimus respondere Completorio Latinorum; idem fortassis hic dicitur Πρωθύπνιον.

b Rectius κυβωρίῳ, frequens vox apud Anastasium, & hodiedum Romanis usitata ad significandum tabernaculum, quatuor columnis suffultum supra altare, per modum throni.

c Καπίλα pro capillitio alibi apud Græcos necdum inventum est.

CAPUT VI.
Variæ virtutes Hypatii & spiritus propheticus, imminente fame & in Nestorio probatus, Olympia disturbata.

[40] Ἀνεγίνωσκέν τε ὁ ἅγιος Ὑπάτιος ἡσόχως, ἦν γὰρ πόθον ἔχων εἰς τὰς θείας γραφὰς, καὶ σπουδαίως ἐφιλοκάλει εἴ που εὗρεν βίβλίον ἐνδιάθετον τῶν ἠθῶν τὴν κατάστασιν ἔχον, μήτε προἳὼν εἰ μὴ εἰς τὸ Ἀποστολεῖον τὸ πλησίον κατὰ Κυριακὴν, ἕνεκεν τῆς λειτουργίας τοῦ Θεοῦ, καὶ μετὰ τὴν ἀπόλυσιν εὐθέως ἐν τῳ μοναστηρίῳ ὑπέστρεφεν. Τοσοῦτον δὲ ἦν συνετὸς, ὡς πάντοτε ὥσπερ θεοφορούμενον αὐτὸν ὁρᾶσθαι· προορατικὸς γὰρ ἦν ἐν τοῖς πράγμασιν, καὶ τὰς ἐκβάσεις προέβλεπεν διὰ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ· ἀπὸ σχολαστικῶν γάρ τινες ἀποταξάμενοι γεγόνασιν αὐτοῦ μαθηταὶ, καὶ εἴ ποτε ἐβουλήφησαν τῇ τέχνῃ τῆς παιδεύσεως αὐτῶν φιλοσοφῆσαι ἐν τῇ ὁμιλίᾳ, εὐθέως ἔλεγεν αὐτοῖς εἰ ὀρθῶς ἀπεκρίναντο κατὰ τὸ δίκαιον, ἢ μετὰ τεχνικῆς φιλοσοφίας.

[41] Ζῆλον δὲ εἶχεν Θεοῦ, καὶ πολλοὺς τόπους ἐν τῇ Βιθυνῶν χώρᾳ ἀπὸ πλάνης εἰδωλικῆς ἠμέρωσεν· ποῦ γὰρ ἤκουσεν ἢ δένδρον ἢ ἄλλο τι τοιοῦτον ὅτι προσκυνοῦσί τινες, ἤρχετο ἐκεῖ εὐθέως, παραλαβὼν τοὐς μονάζοντας, τοὺς ἑαυτοῦ μαθητὰς, καὶ κατακόψας αὐτὸ κατέκαιεν πυρὶ, καὶ οὕτω λοιπὸν κατὰ μέρος Χριστιανοὶ γεγόνασιν. Καὶ γὰρ ὁ κύρις Ἰωνᾶς ὁ τούτου Πατὴρ γενόμενος, οὕτως ἠμέρωσεν τὴν Θράκην καὶ Χριστιανοὺς ἐποίησεν· ὁ δὲ ἅγιος Ὑπάτιος εἴ που εἶδέν τινα ἀμελοῦντα εἰς τὸ ἔργον τοῦ Θεοῦ, ἐκινεῖτο ἀπὸ τοῦ ζήλου καὶ ἔλεγεν ἡμῖν, τεκνία, σπουδάσατε εἰς τὸ ἔργον τοῦ Θεοῦ, ἵνα μὴ ἀγανακτῶ· ἐν γὰρ τῷ ἀγενακτεῖν με τὴν εὐχήν μου οὐχ ὁρῶ καθαρὰν· ὅμως καλόν ἐστιν μικρὸν κόλαφον ἔχειν, ἵνα γινώσκομεν ὅτι ἄνθρωποί ἐσμεν ἁμαρτωλοὶ, καθὼς λέγει ὁ Ἀπόστολος· Ἐδώθη, μοι σκῶλωψ τῇ σαρκὶ, Ἄγγελος σατὰν, ἵνα με κολαφίζει, ἵνα μὴ ὑπεραίσομαι· ἀφ᾽ οὗ γάρ με ἔταξεν ὁ Θεὸς ἀφηγεῖσθαι ὑμῶν τῶν αὐτοῦ προβάτων, ἀνάγκη με ἐπίκειται ἐὰν μὴ εὐαγγελίζωμαι καὶ διδάξω ὑμᾶς τὴν ὁδὸν τοῦ Θεοῦ· εὐλαβοῦμαι γὰρ μὴ ἐγκληθῶ ὡς Ἡλὶ, διατὶ οὐκ ἐπιτίμησεν πρὸς διόρθωσιν τοῖς ἑαυτοῦ υἱοῖς τῷ Ὠφνὶ καὶ Φινεὲς τοῖς ἱερεῦσιν, καὶ σὺν αὐτοῖς ἀπέλαβεν τὴν ὀργήν. Καὶ γὰρ ὁ Ἀπόστολος λέγει, ἔλεγξον, ἐπιτίμησον, παρακάλεσον· Καὶ, Ὁ ἀγαπῶν τὸν υἱὸν αὐτοῦ, παιδεΰσει αὐτόν. Ὑμεῖς οὖν τέκνα σπουδάσατε τὴν ἀρετὴν κατορθῶσαι, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος τὴν χάριν, καὶ τὴν ὑπομονὴν· καὶ μὴ θέλουσαν τὴν καρδίαν ἄγχειν αὐτὴν μετὰ βίας πάντοτε εἰς ἀγαθὸν, εἰς πᾶσαν ὑπομονὴν καὶ μακροθυμίαν, ἀπὸ παντὸς εἴδους πονηροῦ ἀπέχεσθε, πάντα δοκιμάζοντες, τὸ καλὸν κατέχετε· ὑπομγνῆς γὰρ ἔχετε χρείαν, ἵνα τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου ποιήσαντες, κομίσησθε τὴν ἐπαγγελίαν· βιαστῶν γὰρ ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν Οὐρανῶν, καὶ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτὴν.

[42] Τοσάυτας δὲ ἐποίει ἐλεημοσύνας τοῖς πένησιν καὶ τοῖς λειπομένοις μονάζουσιν, ὡς τοὺς ὁρῶντας δοξάζειν τὸν Θεὸν καὶ λέγειν· Ἀληθῶς οὗτος, κατὰ τὸ ὄνομα αὐτοῦ, Ὑπατός ἐστι Χριστὸς χορηγεῖ αὐτῷ. Ποτὲ γὰρ ἔμελλεν λιμὸς γίνεσθαι, καὶ ἑώρακεν ἑαυτὸν διδόντα ἐν τῇ νυκτὶ τοῖς πένησιν ἄρτους, καὶ τὸν Ἄγγελον τοῦ Θεοῦ τὸν πάντοτε συμπαρόντα αὐτῷ, λεγοντα· Τήρησον Ἀββᾶ, λιμὸς γὰρ ἔχει γενέσθαι, καὶ ἵνα τότε αὐτοῖς δώσης · και εὐθὺς τῇ ἐπαύριον παρακαλέσας φίλους, καὶ δανεισάμενος ἀποτίθεται ὅσπριον καὶ σίτον εὐῶνώς · καὶ ἴσω δεκα ἡμερῶν σπανία ἐγένετο, ὡς μὴ εὑρίσκειν μὴ δὲ τὸ ἥμισυ τῶν ὠνίων, καθὼς τότε ἐδίδοτο · καὶ ἐπεκράτησεν ὁ λιμὸς ἔτη τρία. Πᾶσα οὖν ἡ ἀγροικία λιμώττουσα, πρὸς τον Θεὸν καὶ πρὸς αὐτον ἀπεκρέμαντο μάλιστα ἐν τοῖς χειμῶσιν. Ὁδὲ Καλόγηρος ἐκέλευσεν ἐψεῖσθαι ὅσπριον, καὶ ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς ἑννάτης συνάγεσθαι ὡς πεντακοσίας ψυχὰς, καὶ ἐσθίοντες ἔλεγον, τὸ Κύριε ἐλέησον · καὶ μετὰ εὐχαριστίας καὶ εὐχῆς ἐλάμβανον τὴν τροφὴν τῆς ἡμέρας, ὡς πληροῦσθαι τὸ γεγραμμένον · Ἐσκόρπισεν, ἔδωκεν τοῖς πένησιν, δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, τὸ κέρας αὐτοῦ ὑψωθήσεται ἐν δόξῃ. Καθὼς καὶ ἀλλαχοῦ, Ὅτι τοῦ πιστοῦ ὅλος ὁ κόσμος τῶν χρημάτων, τοῦ δὲ ἀπίστου οὐ δὲ ὀβολός. Εἴ τις δὲ ὠφελήσθη ποτὲ εἰς τὸν βίον αὐτοῦ, καὶ ἐβουλήθη αὐτὸν μακαρίσαι εἰς πρόσωπον, αἰδιζόμενος ἔλεγεν πρὸς αὐτὸν · Εἴ τι ἂν εἶδες ἀγαθὸν ἀδελφὲ, τοῦ Θεοῦ ἐστὶν· εἴτι δὲ ὡσάλλως ἐμόν ἐστιν· τὸν Θεὸν οὖν δόξαζε καὶ αὐτὸν εὐχαρίστει, καὶ μὴ μακαρίσης ἄνθρωπον πρὸ τελευτῆς αὐτοῦ· ἕως γὰρ ἐσμὲν ἐν τῇ σαρκὶ ταύτῃ, ὑπὸ φόβον καὶ τρόμον ἐσμὲν, μή τι ὡς ἄνθρωποι πταίσωμεν, καὶ προσκρούσωμεν τῷ Θεῷ· ἕως οὖν τελευταίας ἡμέρας μηδεὶς καυχήσηται, ἢ ἀμεριμνήσει, ἀλλὰ μετὰ φόβου καὶ τρόμού τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν ὀφείλωμεν κατεργάζεσθαι, τοῦ συνεργοῦντος ἡμῖν. Εἴ τις οὖν τῶν πάνυ πλουσίων, καὶ συνετῶν, καὶ τὸν Θεὸν ἀγαπόντων ἐβούλετο μαρτύριον οἰκοδομῆσαι, εͅς τοὺς πέριξ τόπους, ηὔχετο, ὅπως ἐκ τῶν μαθητών Ὑπατίου ποιήσῃ Κληρικοὺς, λέγων· Ὃτι ὄντως ἐκεῖνοι ἐσταυρωμένοι εἰσὶν, καὶ πολλὰ παρεκάλουν αὐτὸν ἵνα παράσχῃ, καὶ ῥᾴδίως οὐ παρεῖχεν αὐτοῖς.

[43] Ἐν οἷς καὶ νεστορίου ἐρχομένου ἀπὸ Ἀντιοχείας, καὶ μέλλοντος γίνεσθαι ἐν τῇ φαιδρᾷ Κωνσταντινουπόλει Ἐπισκόπου, ὅν ἔφερεν Διονύσιος ὁ στρατηλάτης γενόμενος τῆς Ἀνατολῆς. Ὡς δὲ πλησίον τῆς πόλεως ἔμελλεν γίνεσθαι, ὁρᾶ ὁ ἅγιος Ὑπάτιος ἐν τῇ αὐτῇ ἁγίᾳ Ἐκκλησίᾳ τῆς μεγαλεπόλεως, ὅτιπέρ τινες κοσμικοὶ προκαθίζουσιν αὐτὸν ἐν τῷ θρόνῳ, καὶ εὐθέως φωνὴ λέγουσα· Τρεῖς καιροὺς καὶ ἥμισυ καιροῦ, καὶ ἐκτίλεται τὸ ζιζάνιον. Ἤρξατο οὖν ὁ Ὑπάτιος λέγειν τισὶν καὶ τοῖς ἀδελφοῖς ὅτι εὐλαβοῦμαι τέκνα διὰ τὸν μέλλοντα γίνεσθαι, ὅτι ἑώρακα περὶ αὐτοῦ ὅτι σκολειᾶσαι ἐχει εἰς τὴν πίστιν, ἄρχει δὲ τρία, καὶ ἥμισυ ἔτη. Ἐν τῷ οὖν διὰ τοὖ μοναστηρίου διέρχεσθαι αὐτὸν, οὐκ οἶδα πόθεν ἀκοῦσας νεστόριος, οὐκ ἠβουλήθην ἐλθεῖν εἰς συντυχίαν τοῦ Ἁγίου, καθὼς πανταχοῦ πάντας ἐπεσκέπτετο ἐν τῷ ὁδεύειν. Ὅτε οὖν εἰσῆλθεν ἐν τῇ μεγάλῃ πόλει; καὶ γέγονεν Ἐπίσκοπος, εὐθὺς ἀποστέλλει Κληρικοὺς πρὸς τὸν Ὑπάτιον λέγων, Ἀπελθόντες εἴπατε τῷ ἐνυπνιαστῇ ἐκείνῳ, ὅτι ἐγὼ εἴκοσι ἔτη ἔχω κρατῆσαι τῆς πόλεως, καὶ ποῦ τὰ ἐνύπνιά σου; Ὁ δὲ Ὑπάτιος λέγει αὐτοῖς· Εἴπατε τῷ Ἐπισκόπῳ, ὅτι ἐὰν γένηται ὅ εἶδον, ἀποκάλυψις ἦν, εἰ δὲ μή, ἐνύπνιον ἤν, καὶ ἐφαντάσθην ὡς ἄνθρωπος· Ἀποκριθεὶς οὖν ἐν τῇ ἀποσταλείσῃ αὐτῷ ἀποκρίσει, μετ᾽ ὀλίγον καιρὸν πάλιν ἄλλους τινὰς ἀποστέλλει, ὃπως ἐπιλάβονται αὐτοῦ τινα ρήματα· οἱ δὲ πειράσαντες αὐτὸν ἐπερωτήσεσί τισιν ἀκαίροις, καὶ ἀνωφελέσιν, οὐ μόνον οὐχ εὗρον ἐπιλαβέσθαι τῶν λόγων αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ θαυμάζοντες ἀνεχώρησαν, μεγάλην σύνεσιν μαθόντες ἐν αὐτῷ· ὅθεν ἡσυχάσας νεστόριος, οὐκ ἔτι τινὰ ἀπέστειλεν πρὸς αὐτόν. Πληρωθέντων δὲ τῶν τρίων ἐτῶν ἤρξατο κατὰ μέρος φανεροῦσθαι ὁ πονηρὸς θησαυρὸς τῆς καρδίας αὐτοῦ· ἐν γὰρ τῷ ὁμιλεῖν, ἐλάλησεν ἀπόῥρητα περὶ τοῦ Κυρίου κατὰ τῆς ἑαυτοῦ κεφαλῆς, ἅπερ οὐκ ἔστιν ἡμῖν σεμνὸν τοῦ λέγειν· οὐκ εἰδὼς ὁ ἄθλιος τὴν θείαν γραφὴν τὴν λέγουσαν, ὅτι Τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται· καὶ, Βαθύτερά σου μὴ ἐρεύνα.

[44] Γνοὺς δὲ ὁ Ὑπάτιος ὃτι παρ᾽ ὅ δεῖ ἐφρόνησεν ὁ νεστόριος, εὐθέως ἐν τῷ ἀπεστολείῳ περιεῖλεν τὸ ὄνομα αὐτοῦ, τοῦ μὴ ἀναφέρεσθαι ἐν τῇ προσφορᾷ. Γνοὺς δὲ τοῦτο ὁ εὐλαβέστατος Ἐπίοκοπος εὐλάλιος, διεδοικὼς τὴν ἔκβασιν τοῦ πράγματος, ὡς δὲ λόγος εἶχε, κᾀκεῖνος ἐδήλωσεν αὐτὸν, ἵνα ἐπιτιμήσει τῷ Ὑπατίῳ· ἦν γὰρ ἀκμὴν ἐγκρατὴς ἐν τῇ πόλει ὁ νεστόριος. Λέγει οῦν ὁ Εὐλάλιος τῷ Ὑπατίῳ· Διατὶ περιεῖλες τὸ ὄνομα αὐτοῦ, μὴ γινώσκων τὸ ἀποβησόμενον; Ὁ δὲ Ὑπάτιος ἔφη· Ἐγὼ ἀφ᾽ οὗ ἔγνων ὅτι ἄδικα λαλεῖ περὶ τοῦ Κυρίου μου, οὐ κοινωνῶ αὐτῷ, οὔτε ἀναφέρω τὸ ὄνομα αὐτοῦ· ἐκεινος γὰρ οὐκ ἔστιν Ἐπίσκοπος. Τότε λέγει ὁ Ἐπίσκοπος ἐν ὀργῇ· Ὕπαγε, διώρφωσον ὅ ἐποίησας, ἐπεὶ τί ποιῆσαι ἔκω εἰς σέ. Ὁ δὲ Ὑπάτιος ἀπεκρίθη· Ὅ θέλεις, ποίησον, ἐγὼ γὰρ πάντα προεθέμην παθεῖν, καὶ οὕτως τοῦτο ἐποίησα. Ὡς οὖν ὥδευσεν ἐν τῇ Ἐφέσῳ νεστόριος, καὶ συνεκροτήθη σύνοδος, τῇ ἡμέρα, ᾗ ἤμελλεν καθαιρεῖσθαι, ὁρᾶ ὁ Ὑπάτιος ὅτι Ἄγγελος Κυρίου κρατήσας τὸν ἅγιον Ἰωάννην τον Ἀπόστολον ἀπήγαγεν πρὸς τὴν εὐσεβέστατον Βασιλέα λέγων· Εἰπὲ τῷ βασιλεῖ, Δός ἀπόφασιν νεστορίῳ· κᾀκεῖνος ἀκούσας, ἔδωκεν. Καὶ ἐσημειώσατο τὴν ἡμέραν, καὶ εὑρέθη, ὅτι ἐν αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ καθηρέθη, πληθέντων τῶν τριῶν καὶ ἥμισυ ἐτῶν, καθὼς ὁ Κύριος προεδήλωσεν αὐτῷ· καὶ μετ᾽ ὁλίγας ἡμέρας ἠνέχθη ἡ καθαίρεσις νεστορίου, καὶ ἀνεγνώσθη ἐνώπιον παντὸς τοῦ Κλήρου, καὶ τοῦ λαοῦ, παρόντων ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ Ἐὐλαλίου καὶ Ὑπατιου.

[45] Ἄλλοτε, πάλιν Λεόντιος ὁ Ἔπαρχος ἐπεχειρίσθη Ὀλύμπια ἀνανεοῦν ἐν τῷ θεάτρῳ Χαλκηδόνος, ἅπερ οἱ ἀρχαῖοι Βασιλεῖς, καὶ ὁ τὸν αἰωνιας μνήμης ἄξιος Κωνσταντῖνος καθεῖλεν. Ὡς οὖν ἤκουσεν τοῦτο ὁ Ὑπάτιος, τοσαύτην ζήλου σφοδρότητα ἐπεδείξατο, ὥστε στενάζοντα κλαίειν καὶ αναβοᾶν πρὸς τὴν Θεὸν καὶ λέγειν· ὅτι Κύριέ μου ζῶντός μου εἰδωλολατρεῖα βούλεται ἀνθίσαι; μη συγχωρήσης τοῦτο Δεσποτα. Καὶ εὐθέως λέγει τοῖς ἀδελφοῖς· Εἴ τις δειλός ἐστιν ἀποθανεῖν διὰ τὸν Χριστὸν, μὴ ἔλθῃ μετ᾽ ἐμοῦ. Καὶ ἠκολούθησαν αὐτῳ ὡς εἴκοσι ἀδελφοὶ, καὶ εὐθέως ὠρμησεν πρὸς τὸν Ἐπίσκοπον Εὐλάλιον. Τοῦ δὲ Ἐπισκόπου πυνθανομένου τὸν σκοπὸν αὐτοῦ, ἔφη αὐτῷ· Ἤκευσα καὶ ἔγνων, ὅτι εἰδωλολατρεῖα μέλλει γίνεσθαι ἐν τοῖς Ὀλυμπίοις πλεσίον ἡμῶν, καὶ τῆς ἁγιας τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίας, καὶ ἔκρινα ἐν τῷ θεάτρῳ ἀποθανεῖν, ἢ τοῦτο συγχωρῆσαι γενέσθαι. Ὁ δὲ Ἐπίσκοπος καὶ ἐν τούτῳ ἀντέστη αὐτῷ λέγων· Ἁπλῶς ἀποθανεῖν θέλεις, ἄν μή τις ἀναγκάζη ἡμᾶς θύειν; σὺ μονάζων ὢν, κάθου, καὶ ἡσύχαζε· τοῦτο γὰρ ἐν ἐμοί ἐστιν. Ὁδὲ ἔφη· Ἐπειδὴ γὰρ ἐν σοί ἐστιν, καὶ οὐ μέλει σοι, ἐγὼ βλέπων τὸν Δεσπότην ἀτιμαζόμενον ὑπὸ τῶν ταῦτα ἐπιχειρούντων, καὶ τὸν Χριστιανὸν λαὸν ἐν ἀγνοίᾳ ἀπερχόμενον καὶ εἰδωλολατροῦντα, ἦλθον διαμαρτύρασθαι τὴν Ἁγιοσύνην σου, ὅτι αὔριον, προκαθίσαντος τοῦ Ἐπάρχου, εἰσελθεῖν ἔχω μετὰ πλήθους Μοναχῶν, καὶ ἄνωθεν κατασῦραι τὸν Ἔπαρχον, καὶ οὕτως ἀποθανεῖν ὑπὲρ Χριστοῦ, ἢ ἐμοῦ ζῶντος τοῦτο συγχωρῆσαι γενέσθαι. Ὁδὲ Ἐπίσκοπος καὶ ἐν ἄλλοις πολλάκις ὕβριζεν αὐτὸν καὶ ἐξουθένει. Ὁδὲ Ὑπάτιος εὐθέως πρὸς τοὺς Ἀρχιμανδρίτας ὤρμησεν λέγων· Συναγωνίσασθέ μοι, ἱνα διώξωμεν τὸν διάβολον, εἰδὲ μὴ, ἀποθάνωμεν δια τὸν Θεόν. Ἔχαιρον δὲ πάντες καὶ ὑπήκουον αὐτῷ ὡς Πατρί. Γνοὺς δὲ ταῦτα Λεόντιος, ὅτι συνεφώνησαν οἱ Μοναχοὶ κωλῦσαι αὐτὸν, ἀῤῥωστίαν προφασισάμενος, ἀντιπερᾶ εἰς Κωνσταντινούπολιν μηδὲν ποιήσας ὧν προείρητο· τοῦ γὰρ Ὑπατίου προερουμένου ἀθλῆσαι, ὁ Κύριος ἀνέτρεψεν τὴν βουλὴν τῶν κακὰ βουλευομένων. Ὁ δὲ Ἐπίσκοπος Εὐλάλιος καὶ ἐν τούτοις καὶ ἐν πλείοσιν γνοὺς τὸν Ὑπάτιον, ὁτι ἐσταυρωμένος ἦν, καὶ πάντα διὰ τὸν Θεὸν ἐποίει, καὶ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ κατευοδοῦτο, εἰς ὕστερον ἐτίμα αὐτὸν πάνυ καὶ ἐδυσώπει μικροῦ δεῖν ὡς πατρὶ· ἦν γὰρ οὗτος πάνυ εὐλαβὴς καὶ σεμνότατον βίον διάγων καὶ ὀρθώτατον. Ὁδε Ὑπάτιος τοσοῦτον ἦν τὸ πρᾶγμα ζηλώσας τὸ τῶν Ὀλυμπίων, ὡς καὶ μαθεῖν αὐτῷ ἡ γωνία g, καὶ τὶς ἡ κακία τοῦ ἐπιτηδεύματος, οὐ γὰρ εἴδη αὐτὸν εἰ μὴ μερικῶς ἐξ ἀκοῆς. Ὡς οὖν ἐφρόντιζεν περὶ τουτου ἀποστέλλει αὐτῷ ὁ Θεὸς ἄνθρωπον, ὀνόματι Εὐσέβιον, εἰς ἄκρον εἰδότα περὶ τούτου· ἔλεγεν οὖν ὁ Εὐσέβιος οὗτος, πάνδεινον εἶναι ἑορτὴν τοῦ σατανᾶ Ὀλύμπια, καὶ πληρεστάτην εἶναι εἰδωλομανίαν, καὶ τῶν Χριστιανῶν ὄλισθον καὶ ἀπώλειαν, καὶ ἐκτίθεται αὐτῷ ἐν χάρτῃ τὴν διήγησιν.

[46] Τοσαύτην δὲ εἶχεν ἀκτημοσύνην καὶ τὸν τρόπον ἀφιλάργυρον ὁ Μακάριος, ὡς πλειστάκις αὐτὸν πείθειν ἡμᾶς καὶ λέγειν, Ὅτι οὐδέποτε ἔσχον ἐν καρδίᾳ μου, ὅτι τίποτε κέκτημαι ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ, ἄλλ ὅτι ὁ Θεός με ἔστησεν οἰκονόμον. Ἐν οις ποτε ἔασεν κληρονομίαν σχολαστικός τις ὀλίγα νομίσματα, καὶ ἱμάτια, καὶ εὐθὺς διέδωκεν αὐτὰ μοναστηρίοις, τὰ δε ἱμάτια τοῖς πένησιν· ὀλίγα δὲ ἐκ τῶν ἱματίων κατελείφθη, καὶ λέγει τῷ ἀδελφῳ τῷ παρ᾽ εστῶτι αὐτῷ· Ὕπαγε, ἅπλωσον αὐτὰ, ἵνα μὴ βρωθῶσιν ὑπὸ σητῶν. Ὁ δὲ ἀδελφὸς τινάξας αὐτὰ, λέγει τῷ Ἀββᾷ Ὑπατίῳ· Ὅτι κέλευσόν μοι ἐνδῆσαι αὐτὰ μετὰ σινδόνης, ἵνα μὴ βρωθῶσιν· ὁ δὲ Ὑπάτιος ἐπετίμα αὐτῷ λέγων· Ἄξιος εἶ ἐπιτιμίας, ὅτι εἶπες, Ἐνδήσω αὐτὰ εἰς τὸ ἀποθέσθαι, καὶ οὐ μᾶλλον δίδωμι αὐτὰ τοῖς πτωχοῖς. Ὁ δὲ ἀδελφὸς εἰδὼν τὴν φιλοπτωχίαν αὐτοῦ, πάνυ ὠφελήθη.

[40] Legebat cum attentione & mora Hypatius, vehementer amans divinas Scripturas, & studiose scrutabatur, [Sacræ lectioni deditus] si quem inveniebat librum spiritualem, mores informare idoneum: neque foras prodiens, nisi in Dominica ad proximam Apostolorum ecclesiam, divinæ Liturgiæ causa: hac absoluta, statim revertebatur ad monasterium suum, eratque tam circumspectus in omnibus & intelligens, ut velut Divinus homo in omnibus suspiceretur; quia providus in negotiis prævidebat cujusque exitum per Dei gratiam. Itaque ex legum peritis aliqui relicto mundo fiebant ipsius discipuli; [& valde prudens] cumque vellent ex suæ artis disciplina in collationibus philosophari, statim discernebat, an recte secundum jus & æquum & artis philosophicæ regulas respondissent.

[41] Zelum quoque Dei habens multa Bithyniæ loca expurgavit ab errore idololatrico: [ac zelosus] ubicumque enim sciebat esse arborem quæ adoraretur, procedebat illuc cum suis discipulis, & excisam tradebat flammis; atque ita paulatim omnes efficiebantur Christiani: quamadmodum & Pater ejus spiritualis Ionas mansuefecit Thraciam ad Christianismum. Quod si videbat aliquem in Dei opere negligentem, zelo motus dicebat nobis; Satagite, filioli, in Dei obsequio ne forte irascar; si enim iratus fuero non inveniam orationem meam puram. Bonum tamen est subinde modicum colaphum accipere, ut agnoscamus nos esse homines peccatores, sicut ait Apostolus: Datus est mihi stimulus carnis angelus satanæ qui me colaphiset, ut non extollar. [2. Cor. 12, 7.] Ex quo enim voluit Dominus me præesse ovibus suis necessitas mihi incumbit evangelizandi & docendi vos. [suos hortatur] Etenim vereor ne in judicium vocer sicut Heli, qui quod non corripuit filios suos sacerdotes Ophni & Phinees, similem cum illis vindictam subiit: siquidem Apostolus ait Argue, increpa, exhortare; &, Qui diligit filium castigat. [2. Tim. 4, 2.] Studete igitur Filii virtutem exercere præstante Deo gratiam & perseverantiam, & animum, nolentem vi constringi, semper ad omne bonum, omnemque tolerantiam & longanimitatem inclinantes, abstinetes ab omni specie mali, [ad tolerantium,] omnia probantes quod bonum est tenete: patientia enim vobis necessaria est ut voluntatem Dei facientes, referatis promissionem. Regnum enim cælorum vim patitur & violenti rapiunt illud.

[42] Tales faciebat pauperibus & Monachis derelictis eleemosynas, ut, qui videbant, glorificarent Deum ac dicerent: [ad eleemosynas profusus & de instanti fame præmonitus,] Vere hic homo secundum nomen suum Consul Christi est, qui omnia ipsi subministrat. Cumque aliquando fames immineret, visus sibi per noctem est panes pauperibus distribuere & Angelus Dei, qui semper ei aderat, dicere: Serva eos Abba, instat enim penuria, ut illos tunc ipsis largiaris. Primo autem mane ab amicis convocatis, mutuum accipiens parvo pretio, legumina & frumenta coëmpta reposuit; & intra decem dies tanta fuit annonæ caritas, ut pro eo quod ante dederat vix dimidium habere potuisset: duravitque fames annis tribus; unde tota multitudo rusticorum fame laborans a Deo ipsoque pendebat, præsertim hiemali tempore. [eidem prospicit in triennium.] Sanctus vero senex jubebat legumina coqui, & hora nona colligi ad quinquaginta animas, a quibus inter vescendum diceretur Kyrie eleison, itaque cum gratiarum actione & oratione sumebant quotidianam alimoniam, ut impleretur quod scriptum est: Dispersit, dedit pauperibus; justitia ejus manet in seculum seculi, cornu ipsius exaltabitur in gloria; & alibi, Fidelium est totus mundus divitiarum, infidelium vero nec obulos. [Psal 111, 9.] Siquis autem adjutus ab eo ipsum in faciem laudabat, verecundatus dicebat; Si quid vides boni, Frater, id totum Dei est; si quid aliud, meum. Deum glorifica eique gratias age, nec beatifices hominem ante mortem: quam diu enim in hac carne versamur, cum timore & tremore vivimus ne labamur tamquam homines & Deum offendamus; quopropter ante diem obitus nemo glorietur, vel sine cura sit: sed cum formidine debemus operari salutem nostram, Deo nos adjuvante. Siqui Divitum & honestiorum Deumque timentium volebant in circumjacente regione ædificare alicui Sanctorum oratorium, [Recusat ex bono opere laudari.] satagebat ut ex discipulis ejus obtineret Clericos: dicebat enim; Isti sunt vere crucifixi, multumque rogabant eum, ut submitteret: neque facile illos dabat.

[43] In illis diebus cum veniret ab Alexandria Nestorius a, deducente illum Præfecto militiæ orientalis Dionysio b, futurus in præclara civitate Constantinopolitana Episcopus, jamque urbi approquinquaret: vidit Sanctus Hypatius quod seculares aliqui ipsum collocarent in throno; [Nestorii breve tempus prædicens,] & statim audivit vocem dicentem sibi: Tres anni aut dimidium anni & zizania exstirpabuntur: hinc Hypatius aliquibus nec non Fratribus suis dicebat: Formido futurum Episcopum: quoniam vidi de ipso quod fidem labefacturus sit: dominabitur tribus cum dimidio annis. Cum ergo id, nescio unde, audivisset Nestorius, per monasterium transiens, noluit in congressum Hypatii venire, quamvis exteros omnes per quos transitus erat, solebat visitare; veniens autem in magnam civitatem, factusque Episcopus; protinus ad Hypatium Clericos misit, dicens: Euntes nuntiate somniatori isti quod ego viginti annis civitatem obtenturus sum, & ubi tunc erunt illius somnia? Respondit Hypatius, Renunctiate Episcopo, si evenerit id quod ego vidi, vera fuerit revelatio mihi facta; sin minus, somnio & imaginatione delusus fuerim, tamquam homo. [ridetur ut somniator,] Ita captus in missa sibi responsione, post modicum temporis rursus alios direxit, ut ejus verba captarent. Hi ergo tentare ipsum inutilibus & frivolis interrorogationibus aggressi sunt: adeo autem non potuerunt invenire quod carperent, ut admirabundi discesserint, cognita illius prudentia tanta: quapropter quiescens Nestorius desiit ad ipsum mittere. [ab eoque ad se missis scite respondet,] Transactis autem tribus annis, cœpit paulatim apparere, quam malus thesaurus lateret in corde Nestorii: nam inter prædicandum loquebatur nefanda c contra Dominum nostrum in caput suum, quæ non est dignum hic expromere; non intelligens miser quod scriptum est Generationem ejus quis enarrabit? &, Profundiora te ne scruteris d.

[44] Hypatius porro intelligens quod Nestorius vellet sapere plus quam oportet, statim in sua Apostolorum ecclesia nomen ejus sustulit, ne recoleretur in Sacrificio. [Is. 33, 8.] Quo intellecto piissimus Eulalius e, & rei exitum, ut dicitur, veritus, denuntiavit Nestorio, [& incipientem blasphemias suas vulgare privatim excommunicat,] ut Hypatium increparet, quia is valde potens erat: Hypatio autem dixit: Quare sustulisti illius nomen, necdum sciens quid eventurum sit? Respondit Hypatius: Ego, ex quo cœpit improbe loqui de Domino meo, ipsi amplius non communico, neque sustineo nomen ejus referre inter Sacra: ille enim Episcopus non est. Tunc dixit ei cum stomacho Eulalius; Apage emenda quod fecisti; sin minus, scio quid tecum agam. Hypatius respondit; Fac quod vis, ego quidlibet pati paratus sum: hac enim mente hoc feci. Cum ergo Ephesum proficisceretur Nestorius ad convocatam istic Synodum, ipsa die qua exauctorandus esset Nestorius, vidit Hypatius quod Angelus Domini, manu arripiens S. Joannem Apostolum, [quod depositio ejus præscito tempore facta probat.] deduxit eum ad religiosissimum Imperatorem cui dixit: Da sententiam contra Nestorium; quod ille audiens fecit. Notato ergo die f, inventum est ipsum esse quo explebatur tertius & medius annus, eodemque abdicatus est Nestorius, sicut Hypatio manifestaverat Dominus. Post paucos autem dies enuntiata est illius depositio, & lecta est coram omni Clero & Populo in ecclesia, præsentibus Eulalio & Hypatio.

[45] Alio quoque tempore Præfectus Leontius voluit in theatro Chalcedonensi restaurare ludos Olympiacos, [Frustra monito Episcopo ne patiatur Olympia restaurari,] quos veteres Imperatores & æterna memoria dignus Constantinus aboleverant: quod audiens Hypatius tanto zelo incensus fuit, ut cum gemitu clamaret diceretque ad Dominum: Etiam vivente me volet idololatria reflorescere? ne hoc quæso permiseris Domine. Statimque dixit Fratribus: Siquis timeat mori pro Christo, non veniat mecum. Et secuti sunt ipsum ad viginti Fratres, statim euntem ad Episcopum Eulalium. Hoc autem interrogante qua de causa veniret, respondit: Audivi quod idololatria restauranda sit per ludos Olympicos, idque prope ecclesiam & monasterium nostrum: certus autem sum prius in theatro emori, quam id tolerare. Episcopus vero in hoc resistebat ei dicens: An ergo vis gratis mori dum nemo nos cogit thurificare? tu qui Monachus es, sede & sile: hoc mihi incumbit. Cui Hypatius, Si id, inquit, tibi incumbit, neque curæ est; ego videns Dominum meum contemnendum ab iis qui talia aggrediuntur, populumque Christianum per ignorantiam procedere ad idololatriam, veni ut monerem Sanctitatem tuam, quod ego die crastina quando Præfectus consederit, [ipse potius moriturus monachos omnes concitat & rem disturbat ut idololatricam.] cum Monachorum multitudine ingrediar, ipsumque de suo loco præcipitabo; itaque pro Christo moriar potius, quam hoc permittam. Ast Episcopus, qui eum sæpe etiam alias contumelia affecerat, tunc quoque contempsit. Quare Hypatius continuo ad ceteros Archimandritas profectus; Ad certamēn mecum procedite, inquit, ut diabolum agamus in fugam: sin minus, Dei causa vitam ponamus. Gavisi illi paruerunt omnes tamquam patri suo. Leontius vero intelligens Monachos conspiravisse ad ipsum impediendum; simulans infirmitatem confestim regressus est Constantinopolim, nihilque factum est eorum quæ designaverat. Hypatio enim præ se ferente quod vellet decertare, subvertit Deus consilium eorum, qui mala cogitabant. Eulalius vero, hoc & aliis multis experimentis edoctus, cognovit vere crucifixum esse Hypatium, omniaque pro Deo facturum, & recte coram eo ambulare, deinceps eum maxime æstimavit, & veneratus est pene tamquam patrem: erat enim perquam religiosus & venerabilem vitam atque rectissimam agens. Hypatius autem erat tam fervens in negotio Olympicorum, etiam prius quam intelligeret in quo rei cardo verteretur, & quæ malitia illi subesset: neque enim nisi ex parte & ex auditu aliquid de ipso noverat. Cum autem de eo solicitus esset, misit illi Deus hominem nomine Eusebium ejus rei scientissimum, qui exposuit, Olympia esse merum diaboli festum, plenissimum furorem idololatricum, perditionemque & ruinam Christianorum; & totius rei descriptionem ei in charta tradidit.

[46] Tantus erat divitiarum contemptor, & ab omni avaritia alienus vir beatus, ut sæpius nos instruendo diceret: [ejus propensio ad eleemosynas.] Numquam in cor meum descendit, ut crederem me aliquid possidere in hoc mundo: sed solum quod essem Dei dispensator. Argumento sit; quod cum aliquando causidicus unus testamento legasset ei quamdam pecuniæ summam & vestimenta; pecuniam quidem monasteriis, vestimenta vero pauperibus distribuit: cumque adhuc aliquid reliquum esset de vestimentis; dixit astanti sibi Fratri: Explica illud ne comedatur a tineis: cui Frater excutiens illud; Iube inquit, id ipsum induam cum sindone, ut non consumatur. Reprehendit autem eum Hypatius, dicens: Dignus es reprehensione; quia dixisti induar eo, ut custodiam: & non potius dabo pauperibus. Frater vero videns amorem ejus erga pauperes multum ædificatus fuit.

ANNOTATA D. P.

a Nestorius Presbyter Antiochenus in sedem C. P. venit an. 428, 10 Aprilis.

b Dionysius idem fortassis qui sequentis anni 428 Consulatum cum Florentio gessit.

c Negabat Nestorius Christi matrem vocare debere Θεοτόκον Deiparam: quippe quæ solum hominem peperisset; itaque duas in Christo personas consequenter fingebat.

d Ecclesiastici cap 3, 22. in Vulgata nostra sic legitur: Altiora te ne quæsieris & fortiora te ne scrutatus fueris. Septuaginta vero χαλεπώτερά σου μὴ ζήτει, καὶ ἱσχυρότερά σου μη ἑξέταζε. Unde apparet Auctorem identidem accumulantem loca Scripturæ non valde scrupulose inhæsisse verbis; quod non vacat sæpius annotare.

e Neque in Concilio neque Conciliabulo Ephesinis, contra & pro Nestorio habitis, nominatur Eulalius Chalcedonensis, ita ut hic vel omnino non, vel non nisi post latam sententiam Ephesi comparuerit.

Dies hic fuit Calendarum Iulii CCCCXXXI ut constat ex Actis Concilii; unde retrogrediens per tres & medium annos, venies ad Calendas Ianuarii: cum autem Sisinnius obierit die nono ante easdem Calendas; non potest præmissa visio & prophetia Hypatii alio die facta concipi, quam quo Constantinopoli decretum fuit Nestorium Antiochia evocare ad Sedem Constantinopolitanam. Interim superius dicitur Hypatio oblata visio Ὡς δὲ πλησίον τῆς πόλεως ἔμελλεν γένεσθαι, cum jam prope civitatem futurus esset Nestorius: adeoque emenso itinere plus quam dierum quadraginta: & tamen mox notatur, quomodo hic admonitus de dictis Hypatii, noluit eundem in suo per Bythiniam transitu visitare. Quæ cum conciliari nequeant, oportet in præcitatis verbis memoria lapsum auctorem fuisse.

g Hiulcus sensus & quantum conjectura assequor, pendens ex quodam vulgari adagio, quod malim ab alio doceri, quam operose scrutari, satis habens ei substituere congruam ex lingua latina phrasim.

CAPUT VII.
Magna Hypatii prudentia, & apud omnes æstimatio; eulogiarum ejus effectus miraculosi, efficacia contra dæmones.

[47] ΣΧολαστικὸς δέ τις ἀκούσας περὶ τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, καὶ ὢν πάνυ Χριστιανὸς, ἐγνώσθη αὐτῷ, καὶ γέγονεν αὐτῷ ἐνδιάθετος φίλος· ἦν γὰρ ποθὼν τὸν Θεὸν, καὶ τιμῶν τοὺς εὐλαβεῖς ἄνδρας. Ε͂ἰχεν δὲ οὗτος καὶ ἄλλους ἀδελφοὺς τρεῖς ὁμοίως καὶ αὐτοὶ σχολαστικοὶ· ἐξ αὐτῶν δἑ οἱ δύο οὔπω εἰλήφεισαν τὸ βάπτισμα. Γνοὺς δὲ ἀπὸ συνέσεως ὅτι μέγιστός ἐστιν ἐν φιλοθεΐᾳ ὁ Ὑπάτιος, καὶ κεκόσμηται πίστει καὶ ἀρετῇ, ἀπέρχεται καὶ φέρει τοὺς ἑαυτοῦ ἀδελφούς. Οἱ δὲ λέγουσιν τῷ Ἀββᾷ Ὑπατίῳ πειράζοντες αὐτον· Ὅτι τις παρθένος ἐλευθέρα βούλεται παρά σοι ξενίδιον λαβεῖν, καὶ μεῖναι σήμερον. Ὁ δὲ Ἀββᾶς Ὑπάτιος γνοὺς τὸ πᾶν διὰ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, λέγει αὐτοῖς, καὶ ξενίδιον ἔνι καὶ ἡμεῖς δεχόμεθα· ῥᾳδίως δὲ γυναικὶ οὐ συνετύγχανεν ὁ Ὑπάτιος. Καὶ λέγουσιν αὐτῷ. Ὅτι εἰ δέξεται ἡμᾶς ἡ Ἁγιοσύνη σου βουλόμεθα, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος, διὰ τῶν χειρῶν σου λαβεῖν τὸ ἅγιον βάπτισμα· ἦσαν γὰρ πάνυ ὀφειληθέντες ὑπὸ τῆς νουθεσίας αὐτοῦ, ἀκούσαντες καὶ τὸν βίον αὐτοῦ παρὰ τοῦ προτέρου αὐτῶν ἀδελφοῦ. εὐθὺς οὖν ὁ Ὑπάτιος εὐχαριστῶν τῷ Χυρίῳ, ἐδίδου αὐτοῖς ἀναγινώσκειν, καὶ ἔλεγεν, Καθεκάστην, Τέκνα, σπουδάσατε τὰς ψυχὰς ὑμῶν σῶσαι, ὅτι αὐτὸ κέρδος ἔχετε ἀπὸ τοῦ κόσμου· τὰ γὰρ ἄλλα πάντα ῴδε μένουσιν· ἦσαν γὰρ σφόδρα εὐποροι σεμνῶς βιοῦτες. Ὡς οὖν ἐβάπτισεν αὐτοὺς, τοσοῦτον εἰς τὸν ἕνα ἐξ αὐτῶν ἐξεχέθη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, ὡς νοῆσαι τοὺς παρεστῶτας, ὅτι ἡ ψυχὴ αὐτοῦ ἠρπάγη ἐν τοῖς οὐρανοῖς· πρινὴ γὰρ τοῦ ἐπινεῦσαι ὰυτὸν εἰς τὸ βαπτισθῆναι ἐμεγαλαύχη ἐν τοῖς τοῦ βίου πράγμασιν διάγων· ὅτε δὲ ἐβαπτίσθη, τοσοῦτον ἐπληρώθη κατανύξεως ἀπὸ τοῦ Θεοῦ, ὡς εὐθὺς ἀποτάξασθαι πᾶσι τοῖς τοῦ βίου πράγμασιν, καὶ μηδὲν ἄλλον μεριμνᾷν, εἰ μὴ πῶς ἀρέσῃ τῷ Θεῷ· νυκτὸς γὰρ καὶ ἡμέρας εὐχόμενος καὶ κλαίων καὶ ἡμᾶς εἰς κατάνυξιν ἔφερεν· ἐταπεινωφρόνει δὲ καὶ ἡγεῖτο ἑαυτὸν ἔσχατον πάντων. Καὶ ὁ άγἱος. Ὑπάτιος ἠγάπα αὐτὸν, καὶ ἰδὼν τὴν μεταβολὴν τὴν ἐξ ἁγίου Πνεύματος γενομένην, ἐβουλήθη κατασχεῖν αὐτὸν παρ᾽ ἑαυτῷ. Ἐκεῖνος δὲ ἔλεγεν ἀπελθεῖν, καὶ σῶσαι τὴν ἑαυτοῦ γαμετήν. Ὁδὲ Ὑπάτιος εἶπεν αὐτῷ· Ἐὰν ἀπέλθῃς, εὐθέως χειροτονοῦσίν σε Πρεσβύτερον· καὶ καθὼς εἶπεν αὐτῷ, οὕτως καὶ ἐγένετο. Καὶ χειροτονηθεὶς μετὰ τῆς ἑαυτοῦ γαμετῆς, καὶ συνοίκησαν μετ᾽ ἀλλήλων ἁγνῶς ὡς δύο ἀδελφοὶ, καὶ ζηλώσας τὸν βίον τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, εὐλαβῶς διῆγεν, ὡς πάντας ὀφελεῖσθαι εἰς αὐτὸν, καὶ βουλόμενος μιμήσασθαι τὸν Ἀββᾶν, πόθῳ κινούμενος, ἤτησεν ἐγγραφῆναι τὸν βίον τοῦ Ἀββᾶ. Μετ᾽ ὀλίγον δὲ καὶ ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ κατηξιώθη Πρεσβυτερίου, καὶ ὁμοθυμαδὸν κατοικοῦντες, ἐκτενῶς ἐδούλευσαν τῷ Θεῷ.

[48] Πόσοι δὲ καὶ ἄλλοι ἰδόντες τὸν Ὑπάτιον, πόθον ἔλαβον τοῦ βαπτισθῆναι ὑπὸ τῶν χειρῶν αὐτοῦ; Πόσους δὲ καὶ ἀπὸ αἱρέσεων καὶ ἀπὸ ἐθνῶν ἐπέστρεψεν, καὶ Μοναχοὶ ἐξ αὐτῶν ἐγένοντο, καταφρονοῦντες τοῦ κόσμοῦ; Πόσοι χειμαζόμενοι ἐν πράγμασιν, κατέφευγον πρὸς τὸν Θεὸν καὶ πρὸς αυτὸν, καὶ βοηθείας ἐτύγχανον; πᾶσι γὰρ περιβόητος γενόμενος, παρὰ πάντων ἠκούετο· τίς γὰρ ξένος ἤρχετο πρὸς αὐτὸν; καὶ οὐκ ἀνεπαύετο; ἢ τίς λυπούμενος οὐ παρεμυθεῖτο; τοῖς γὰρ πάσχουσιν συνέπασχεν, καὶ τοῖς ὀλιγοροῦσιν ἐν τῇ ἀσκήσει προθυμίαν ἐδίδου· ὁρῶντες γὰρ πάντες γέροντα αὐτὸν καὶ οὕτως ἀγωνιζόμενον, προθυμίαν ἐλάμβανον. Περὶ δὲ τραυματικῶν, ἢ χωλῶν, ἢ τυφλῶν, ἢ παραλυτικῶν, ἢ ἀῤῥώστων, ὅσους ὁ Κύριος ἰᾶτο διὰ τῶν εὐχῶν αὐτοῦ, οὔτε ἐξηγήσασθαι τὸ καθ᾽ ἓν δυνατόν. Ἀκούσαντες δὲ περὶ αὐτοῦ ἐν τῇ Δύσει, καὶ ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ἔγραφον αὐτῷ ὡς Πατρὶ, καὶ εὐλογίας ἀπέστελλον αὐτῷ ἀπὸ Ἱεροσολύμων, καὶ αἰγύπτου, καὶ Συρίας, καὶ Ῥώμης, Ἀσίας τε, καὶ Θεσσαλονίκης· πάντες οἱ Ἀρχιμανδρίται, καὶ οἱ Ἐπίσκοποι, καὶ ἄνδρες εὐλαβεῖς ἐκ τῆς ἐρήμου ἤυχοντο ἀντίγραφα δέχεσθαι παρ᾽ αὐτοῦ καὶ εὐλογίας. Ὁδὲ ἀντέγραφεν, παρακαλῶν πάντας ἵνα εὔχονται ὑπὲρ αὐτοῦ, ὅπως μετὰ καλοῦ περάσωμέν, φησιν, τὸν αἰῶνα τοῦτον.

[49] Ὁδὲ εὐσεβέστατος Βασιλεὺς Θεοδόσιος δεύτερον θεασάμενος αὐτὸν, περιεπλάκη ἀσπαζόμενος αὐτὸν καὶ λέγων· Καθὼς ἤκουσα, οὕτως καὶ εἶδον· πυκνότερον δὲ ἔγραφεν ὡς Πατρὶ καὶ παρεκάλει αὐτὸν τοῦ ἀντιγράφειν, καὶ ἀντέγραφεν αὐτῷ τὴν εὐχὴν ταύτην ὡς Χριστιανῷ· Δώῃ σοι Κύριος ἐν τελείᾳ καρδίᾳ ἐκζητεῖν τὰ δικαιῴματα αὐτοῦ. Αἱ δὲ τρεῖς Βασίλισσαι αἱ ἀδελφαὶ τοῦ Βασιλέως ποθήσασαι ἰδεῖν τὸν Ὑπάτιον, ἔρχονται πλησίον τοῦ Ἀποστολείου έις τὸ παλάτιον, καὶ δηλοῦσιν αὐτῷ· Ἐλθὲ, ἵνα σε ἴδωμεν, ἢ ἐρχόμεθα ἡμεῖς πρός σε ἵνα εὐλογηθῶμεν. Ὁδὲ ἀναγκασθεὶς, ὅτι τὸν Χριστὸν ἀγηπῶσιν, ἀπῆλθεν, καὶ ὠφελήσας αὐτὰς διὰ τῆς νουθεσίας αὐτοῦ καὶ εὐχὴν ποιήσας, εὐλόγησεν αὐτὰς καὶ ἀνεχώρησεν.

[50] Ἄλλοι σχολαστικοὶ δύο ἐγνώσθησαν αὐτῷ, καὶ ἐσύχναζον ὡς πρὸς Πατέρα, θαυμάζοντες αὐτοῦ καὶ τὸν σύνεσιν, καὶ τὸν βίον· οἵ τινες διηγήσαντο ἡμῖν πολλὰ θαυμάσια τοῦ Θεοῦ ἑωρακέναι ἐν τῷ ἀνδρὶ· ἐξ ὧν τινες καὶ τοῦτο ἔλεγον, Ὅτι ἀπήλθωμεν εἰς τὸ ἴδιον χωρίον, παιδίον δὲ δουλάριον αὐτῶν ἔκρουσεν τὸν ὀφθαλμὸν αὐτοῦ ἐν ξύλῳ, ὡς τὰς σάρκας τῶν. ὀφθαλμῶν αὐτοῦ κρεμάσθαι εἰς τὸ ἐκπεσεῖν· κλαιόντων δὲ πάντων, τί ποιῆσαι οὐκ ἦν· εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν σύνδουλος λέγει· Φέρετε εὐλογίαν τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, καὶ ἰᾶται ὁ ὀφθαλμὸς αὐτοῦ. Ἀποστείλαντες δὲ καὶ λαβόντες εὐλογίαν παρὰ τοῦ Ἁγίου, ἤγαγον, καὶ βρέξαντες ἐν ὕδατι ἐπέδεσαν τὸν ὀφθαλμὸν αὐτοῦ, καὶ τῇ ἐπαύριον λύσαντες, εὗρον αὐτὸν ὑγιῆ, καὶ ὁλόκληρον ὡς τὸν ἄλλον αὐτοῦ ὀφθαλμὸν, καὶ πάντες ἐδόξαζον τὸν Θεόν. Καὶ ἄλλοι πολλάκις διηγήσαντο, ὅτι μακρὰν εὐρεθέντες, καὶ κινδύνοις περιπεσόντες, διὰ τῶν εὐλογιῶν τοῦ ἁγίου Ὑπατίου ὁ Κύριος ἔσωσεν αὐτοὺς· εἷς γάρ ποτε ναυαγήσας, καὶ διασωθεὶς σὺν τοῖς ἀνθρώποις, τὰ γὰρ τού πλοίου ἀπώλετο πάντα, δύο τινὲς ἐξ αὐτῶν τῶν ναυτῶν ἐδράξαντο δύο πρησώρια a ὁλοσηρίκων, ἐζήτουν δὲ τίνος εἰσίν. Τότε λέγει ὁ ἄνθρωπος· Λύσατε, καὶ ἐὰν έυρεθῶσιν εὐλογίαι τοῦ ἁγίου Ὑπατίου ἐμά ἐστιν. Καὶ λύσαντες εὗρον οὑτως, καὶ ἐδόξαζον τὸν Θεὸν, ὅτι οὐκ ἐβράχη εἰ μὴ ἕν ἱμάτιον.

[51] Πλησίον δὲ τῆς μονῆς σταῦλος b ὑπῆρχεν, ἐν ᾧ εἰσιν οἱ ἵπποι τοῦ Δρόμου c, καὶ εἰσελθὸν δαιμόνιον έφόνευεν τοὺς ἵππους. Ὁδὲ σταυλιστὴς ἦλθεν βοῶν, καὶ προσπίπτων τῷ Ἁγίῳ. Ὁδὲ εὐλογήσας ὕδωρ δέδωκεν αὐτῷ λέγων· Ῥάνον ἐν τῷ οἴκῳ καὶ εἰς τοὺς ἱππους· δοὺς δὲ αὐτῷ καὶ εὐλογίαν εἶπεν· Κρέμασν αυτὴν ἐν τῷ οἰκήματι, καὶ ὁ δαίμων φεύξεται. Ἀπελθὼν δὲ ἐκεῖνος καὶ ποιήσας ὡς ἐκελεύσθη παρὰ τοῦ Ἁγίου, οὐκ ἔτι ἄλλο ζῶον ἀπέθανεν, τοῦ δαίμονος ἀποδράσαντος. Πολλοὺς δὲ καὶ τῶν χωρικῶν εἰς τοὺς οἴκους εἰσελθὸν δαιμόνιον ἔθλιβεν σφοδρῶς, ἀποκτένον ἢ βοῦν, ἢ πρόβατον. Οἱ δὲ χωρικοὶ εὐθέως ἦλθον πρὸς αὐτὸν κλαίοντες, ὅπως ἀπελθὼν ποιήσῃ εὐχὴν, ἀπελθόντος δὲ αὐτοῦ, καὶ εὐχὴν ποιήσαντος, ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτοὺς.

[52] Μετὰ δὲ πολὺν χρόνον τοῦ ἐξορισθῆναι νεστόριον, ἤρχοντο πολλάκις καὶ Ἀξιωματικοὶ, καὶ εὐλαβεῖς Ἀσκηταὶ, καὶ ἠρώτων αὐτὸν, εἰ δυνατὸν ἐλθεῖν νεστόριον ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ὁδὲ πρὸς αὐτοὺς ἔλεγεν· Εἴ ἐστιν καιρὸς τοῦ Ἀντιχρίστου, δεῖ νεστόριον ἐλθεῖν ἐν Κωνσταντινουπόλει, εἰ δὲ καιρὸς οὐκ ἔστιν τοῦ Ἀντιχρίστου, οὐδὲ νεστόριον τοῦ ἐλθεῖν ἐν Κωνσταντινουπόλει· ἡ γὰρ διδαχὴ νεστορίου προετοιμασία τοῦ Ἀντιχρίστου ἐστὶν· ὄντως γὰρ Ἀδελφοὶ ἐρυθριῶ τὴν ἀσέβειαν τῶν τὰ ἐκείνου λαλούντων, καὶ τὰ ἀκατάληπτα οἰομένων τολμῆσαι αὐθάδεις ἅ οὐχ ἑωράκασιν ἐμβατεύοντες νεστόριος, καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, εἰς οὕς ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ γρηγορίσει, καὶ ἡ ἀπώλεια αὐτῶν οὐ νυστάξει, ἐὰν μὴ ἐπιστρέψωσιν, καὶ μετανοήσωσιν ἐκ τῆς ἀπάτης αὐτῶν τῆς παρανόμου· ἡμᾶς δὲ γένοιτο πεφωτισμένους τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς διανοίας ἔχοντας, βαδίζειν ἐπὶ τὴν ἀληθῆ τρίβον, καὶ τὴν πίστιν, ἥν παρέδωκαν ἡμῖν οἱ Ἀπόστολοι κατέχειν, προσκυνοῦντες ἕνα Θεὸν ἐν τρισὶν ὑποστάσεσιν· ἕν γὰρ θέλημα, μία δύναμις, μία θεότης, μία βασιλεία Πατρὸς καὶ Ὑοῦ, καὶ ἁγίου Πνεύματος. Ἥτε τοῦ Μονογενοῦς ἐνανθρώπησις ἀληθὴς, σαρκωθέντος ἐκ Πνεύματος ἁγίου, καὶ Μαρίας τῆς παρθένου κατὰ τὴν τῶν Πατέρων εὔσεβῆ παράδοσιν, καὶ ἐν σαρκὶ φανερωθέντος ἡμῖν, καὶ θαύματα ἐργασαμένου θεῖα καὶ παράδοξα, καὶ παθόντος σαρκὶ τὸν ὑπὲρ ἡμῶν σταυρὸν τε καὶ θάνατον, καὶ συναναστήσαντος ἡμᾶς ἑαυτῷ τοὺς ὑπὸ ἁμαρτιών κατεῤῥαγμένους, καὶ ἀναγαγόντος ἡμᾶς εἰς τὴν πρώτην μακαριότητα. Οἱ μὲν οὖν ἀκούοντες ἔχαιρον, καὶ ἠσπάζοντο αὐτὸν καλῶς διδασκόμενοι.

[53] Ποτὲ δὲ ἀπιόντος αὐτοῦ ἐν Κυριακῇ εἰς τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, εὑρέθην τις γυνὴ ξένη βοῶσα, καὶ ἐλεγχομένη, καὶ ὁρκίζουσα ἔλεγεν· Τί ἐμοὶ καὶ σοὶ ὦ Ὑπάτιε, μή με βασανίσης, καὶ εἰσελθοῦσα ἕως τοῦ προθύρου, ἔμεινεν συγκλῶσα ἕως ἀπολύσεως· καὶ εὐθέως ἐξελθὼν ἐσφράγισεν αὐτὴν, ποιήσας εὐχὴν· ἐκείνη δὲ πεσσῦσα εἰς τοὺς πόδας αὐτοῦ, καὶ ἡσυχάσασα μίαν ῥοπὴν, ἀνέστη σωφρονοῦσα, τοῦ Θεοῦ τὴν ἴασιν αὐτῇ παράσχοντος διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν τοῦ Ἁγίου. Ἄλλος τις νεώτερος, ὀνόματι Ἀλέξανδρος ἠνέχθη ὑπὸ τοῦ ίδίου πατρὸς, κλαίοντος καὶ παρακαλοῦντος τὸν Ἅγιον περὶ τοῦ ἰδίου υἱοῦ. Ὁδὲ λέγει, Ἔασον αὐτὸν παραμεῖναι ἐν τῷ μοναστηρίῳ. Παραμείναντος δὲ αὐτοῦ τεσσαράκοντα δυσεκβάτως εἶχεν ὁ δαίμων ὁ κατοικῶν ἐν αὐτῷ· θέλος προσευξαμένου τοῦ Ἁγίου ἐξῆλθεν ὁ δαίμων ἐκλαλήσας μεγάλα. Ἄλλον πάλιν νεανίστκον ὀνόματι Στέφανον ἤνεγκεν ἡ ἰδία μητὴρ δεινῶς ὑπὸ δαίμονος ἐλαυνόμενον· οὐ γὰρ ἠδύνατο παραμένειν ἐν ἑνὶ τόπῳ, πελαζόμενος εἰς ἀτοπιας· τοσοῦτον γὰρ ἦν δυνατὸς ὣς περιγίνεσθαι αὐτὸν δέκα ἀνδρῶν, καὶ τὰς ἀλύσεις ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ ὡς ξύλα συντριβειν. Παραμείνας δὲ ἐν τῷ μοναστηρίῳ, καὶ ὑγιὴς γενόμενος διὰ τῶν εὐχῶν τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ, ἀπελθὼν πάλιν εἰς τὰς νεωτερικὰς ἀταξίας τοῦ κόσμου περιεπάτει· ὅθεν ἐπέστρεψεν πάλιν ἐπ᾽ αὐτὸν ὁ δαίμων. Καὶ πάλιν δήσαντες αὐτὸν, ἔφερον πρὸς τὸν Ἄγιον, ὅν τινα ἰᾶτο ὁ Θεὸς διὰ τῆς παρακλήσεως τοῦ Ἁγίου· τοῦτο δὲ ἐποίησεν καὶ πρῶτον, καὶ δεύτερον, καὶ τρίτον, καὶ τέταρτον, ὡς διαβῆναι τετραετῆ χρόνον. Ὕστερον δὲ ἐπεχείρησεν ὁ δαίμων καὶ φόνον ποιῆσαι, σκάμνον γὰρ μέγα ἐπάρας, κοιμομένων τῶν Ἀδελφῶν εἰς τὸ μεσεμβρινὸν, κατὰ κεφαλῆς ἠβούλετο κρούειν· ἀλλ᾽ ὁ Κύριος οὐ συνεχώρησεν αὐτῷ· φυλάττει γὰρ Κύριος τὰς ψυχὰς τῶν ὁσίων αὐτοῦ· εἷς γὰρ τῶν νεανίσκων, ἐξυπνίσας ἐκράτησεν αὐτὸν, καὶ θορύβου γενομένου, μόλις ἔδησαν αὐτὸν λστ᾽, ὃς ἐξ αὐτῶν ἔδακεν δύο, τοῦ ἑνὸς τὸν βραχίονα, καὶ τοῦ ἄλλου τὸν δάκτυλον ἀπέτεμεν. Ὁδὲ Κύριος διὰ τῶν εὐχῶν τοῦ δούλου αὐτοῦ Ὑπατίου κἀκεῖνον εἰς τέλος ἰάσατο, καὶ οὐκ ἔτι ἐπλησίασεν αὐτῷ ὁ δαίμων, καὶ τοὺς δαχθέντας ἐθεράπευσεν.

[54] Ἄλλον ἄγροικον ὀνόματι Τρίφωνα ἤνεγκεν σεσηπότα ἔχεντα τὸν πόδα, πρὸς τὸ θεραπευθῆναι αὐτὸν ὑπὸ τοῦ Ἁγίου. Ὁδὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ προσκαλεσάμενος ἔμπειρον ἰατρὸν, ὅπως δι᾽ ἐπιστήμης το ὀστέον τὸ λεγόμενον καλαμίσκον ἐκκόψῃ, ἐκείνου δὲ λέγοντος μᾶλλον ἀποκόψωμεν τὸν πόδα ἀπὸ τοῦ γόνατος, ὁ Ὑπάτιος εὐξάμενος κελεύει τὸ ὀστέον ἀρθῆναι. Λαβὼν οὖν ὁ ἰατρος τέρετρον καὶ σφύραν ἔκοπτεν τὸ ὀστοῦν, καὶ ψόφον ἀπετέλει. Ὁδὲ ἄγροικος πονῶν ἔλεγεν· Τί μοι ποιεῖτε; ὁ δὲ ἰατρὸς χαριέντως λέγει αὐτῷ· Ποδάριόν σοι ποιοῦμεν χωρὶς ὀστέου· καὶ ἄραντες τὸ ὀστοῦν ἀπὸ τοῦ ἀστραγάλου, ἐν όλίγῳ χρόνῳ ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν ἔχοντα τὸν πόδα χωρὶς ὀστέου. Ἔτρεχεν δὲ ὡς πάντες, καὶ ἔκαμνεν πλέον τῶν ἀλλων. καὶ οὺδὲν ἐνεμπόδιζεν αὐτὸν ὡς πάντας τοὺς ὁρῶντας δοξάζειν τὸν Θεὸν.

[55] Ἅλλο τε πάλιν λάκκον ὤρυγαν οἱ ἀδελφοὶ, δύο ὀργυῶν τὸ βάθος, καὶ ἀνενεγκόντες λίθον μέγαν, οιον ἄιρουσιν ὀκτὼ ἄνδρες, καὶ ἐξ ἄκρου ἀποθέμενοι, ἀπέπεσεν ὁ λίθος, καὶ συνέλαβεν δύο ἀδελφοὺς κάτω ἐν τῷ λάκκῳ. Παρεστὼς δὲ ὁ ἅγιος Ὑπάτιος, καὶ θεασάμενος τὸ γεγονὼς ἐν τῷ καταπίπτειν αὐτοὺς ανέκραξεν λέγων· Εὐλογητος Κύριος· καὶ οὺ δὲ εἷς ἐξ αὐτῶν ἐβλάβει ἀπὸ τοῦ λίθου τὸ σύνολον, εἰ μὴ μόνον ὁ εἷς ἔβρεξεν τὰ ἱμάτια· ὕδωρ γὰρ ἦν ἐν τῷ λάκκῳ διὸ καὶ ὠρύγοντες εὕρον καὶ τὸν λίθον, τὸ δὲ ὕδωρ ηὕρισκον ὅπως ἀρδεύοι αὐτῶν ὁ κῆπος.

[56] Ἄλλος τις στρατευόμενος Σκρινιάριος τῶν Ἐπάρχων, ὀνοματι Ἐγέρσιος, μέσην ἡλικίαν ἒχων, ἕλλην ὑπῆρχεν· βουλόμενος δὲ ὁ Θεὸς σῶσαι αὐτὸν, οἰκονμεῖ ἀπολέσαι αὐτὸν χαρτία, καὶ ἦν ἀκούων περἰ Ὑπατίου, καὶ ἔρχεται πρὸς αὐτὸν προσπίπτων αὐτῷ καὶ λέγων· Εὖξαι ἵνα εὑρθῆ τὰ χαρτία καὶ πιστεύω τῷ Θεῷ· ἐπεὶ ἐὰν μὴ εὑρεθῇ φυγῇ χρῶμαι, ἣ ἄλλο τι κακὸν ἐπινοῶ, ἵνα μὴ ὑπὸ τοῦ Ἄρχοντος ἀναιρεθῶ. Ὁδὲ ἐνουθέτησεν αὐτὸν παραινέσεσιν, καὶ εὐξάμενος τῷ Θεῷ λέγει αὐτῷ· Ὕπαγε, ἀπαντήσει γάρ σοι ἄνθρωπος λέγων ὅτι εὕρηνται οἱ χάρται, καὶ εὐθὺς, ὡς συνετάξω τῷ Θεῷ, ποίησον καὶ γενοῦ χριστιανὸς. Ὡς οὖν ἀπῆλθεν τρία σημεῖα, ἤδη μέλλων περᾷν, ἤκουσεν ὅτι εὕρηνται τὰ χαρτία· κατεδίωκεν γὰρ αὐτὸν ἴδιος αὐτοῦ ἄνθρωπος, νομίσας ὅτι ἀπέδρα καὶ ἀπαντήσας, ἀπήγγειλεν αὐτῷ ὅτι εὕρηνται αἱ χάρται. Ἐκεῖνος δὲ περιχαρὴς γενόμενος. ἀνέκαμψεν πρὸς τὸν Ὑπάτιον, εὐχαριστῶν τῷ Κυρίῷ, καὶ οὺ μόνον ἐπίστευσε τῷ Θεῷ, καὶ ἐβαπτίσθη, ἀλλὰ καὶ ἀπετάξατο· στήσας γὰρ ἴδιον ἄνθρωπον εἰς τὸ Σκρινεῖον, αὐτὸς σεμνὸν βίον καὶ εὐλαβῆ διῆγεν. Καὶ γενόμενος ξενοδόχος, ἐφ᾽ ἑκάστης ἡμέρας ἐξενοδόχει καὶ μονάζοντας καὶ πτωχοὺς ἱκανοὺς τὴν τροφὴν ἀπονέμων, ἐξ ὧν ἔδωκεν αὐτῶ ὁ Θεὸς ἐν τῇ στρατείᾳ.

[47] Causidicus quidem, bonus Christianus, audiens famam S. Hypatii, factus est ei perquam familiaris: quia Dei amans valde honorabat viros religiosos: [prudentia in dirigendis a seculo conversis] habebat autem & alios tres fratres, similiter legis peritos; quorum duo necdum baptismum susceperant. Sciens ergo per experientiam, quam magnus in Dei charitate esset Hypatius, & quanta virtute & fide ornatus; adduxit ei fratres suos. Hi vero dixerunt Abbati tentantes eum: Virgo ingenua quædam petit a te munusculum aliquod, & hodie exspectat. Quibus Hypatius, omnia per gratiam Dei cognoscens, sic respondit: Quin nos potius munusculum accipimus: non enim facile cum muliere agebat Sanctus. Ipsi vero dixerunt; Si suscipiat nos Sanctitas tua, volumus per Dei gratiam e manibus tuis accipere baptismum: multum enim fuerant ædificati ejus exhortatione, & iis quæ prius de vita ejus ex fratre priore audiverant. [quorum uni insigniter proficienti,] Quapropter Deo gratias agens Hypatius, dedit eis quæ legerent & ipsos sic admonebat: Satagite quotidie filii salvare animas vestras: hoc enim lucrum feretis ex mundo; quia alia omnia hic remanent: erant enim valde divites & splendide vivebant. Cum eos baptizasset, tam copiosa Spiritus sancti gratia supra unum eorum effusa est, ut circumstantes existimarent animam ipsius rapi in cælum: prius enim quam baptizaretur, extollebatur tractans seculi negotia: post baptismum vero tanta compunctionis gratia repletus fuit a Deo, ut statim renuntiaverit omnibus mundi rebus, & aliud nihil curaret, quam quomodo Deo placeret: noctu quippe ac die orans & plorans nos quoque ad compunctionem movebat, humiliabatque se, & novissimum omnium reputabat. Ideo S. Hypatius diligebat eum, & videns mutationem talem ex Spiritu sancto esse, volebat eum apud se retinere: ipse vero dicebat, abire se velle & salvare etiam conjugem suam. Cui Hypatius; Si abieris, continuo te ordinabunt presbyterum; factumque est sicut dixerat Sanctus. [prædicit ordinandum Presbyterum.] Ordinatus vero cum conjuge sua vixit tamquam cum sorore; & imitatus vitam Hypatii, tam pie suam instituit, ut omnes vehementer ædificaret: utque melius Abbatis mores in se exprimeret, rogavit vitam ipsius sibi describi. Sed & fratre ipsius haud diu post ad presbyteratum evecto, insimul habitantes unanimiter serviebant Deo.

[48] [Ubique celebris] Quam multi videntes Hypatium accendebantur desiderio baptismi de manibus ejus suscipiendi! Quam multos ab hæresi & Gentilismo convertit, ex quibus etiam Monachi facti plures despexerunt mundum! Quam multi negotiis secularibus immersi ad Deum ipsumque confugerunt, opportune adjuti! Celebris enim apud omnes ab omnibus audiebatur. Quis peregrinus ad eum venit, & non suscipiebatur? Quis afflictus non accipiebat solatium? Patientibus enim compatiebatur, & in exercitatione deficientibus addebat animos: quia videntes senem tam viriliter certantem, alacriores fiebant. Vulneratorum autem, claudorum, paralyticorum, aut aliter infirmorum, per ejus preces a Deo sanatorum, sigillatim reddere rationem impossibile est. Quotquot ipsius famam audiebant in Oriente & Occidente, ipsi tamquam patri suo scribebant, ipsique mittebant eulogias ab Hierosolymis, Ægypto, Syria, Roma, Asia, [undique consulitur;] Thessalonica. Episcopi & Archimandritæ omnes & religiosiores quique Eremicolæ, rogabant eum ut rescripta & benedictiones ipsius mererentur accipere: ipse vero rescribebant cunctis, rogans ut pro se orarent, Quatenus, inquiebat, cum virtute transeamus per hoc seculum.

[49] Piissimus Imperator Theodosius semel iterumque eum visitans, complexus eum est cum osculo, dixitque, Sicut audivi ita & vidi: sæpius etiam ei scribens, rescribi sibi petebat: [expetitur ab Imperatore,] eique tamquam Christiano rescribens sic apprecabatur: Det tibi Dominus in corde perfecto exquirere justificationes ejus. Tres autem Reginæ, Imperatoris sorores, desiderantes videre Hypatium, [ejusque sororibus.] veniebant in palatium vicinum ecclesiæ Apostolorum, eique misso nuntio dicebant; Veni ut videamus te, aut nos ipsæ veniemus ad te, benedictionem percepturæ. Ipse vero necessitate coactus, eo quod Christum diligebant, ibat, & sua instructione ædificabat; factaque pro iis oratione benedicens recedebat.

[50] Alias Scholastici duo in ipsius deducti notitiam, ipsi adhæserunt tamquam Patri, admirantes ipsius sapientiam & conversationem, nobisque narraverunt mirabilia multa quæ in viro notaverant: quorum aliqui etiam hoc referebant: [Eulogiis ejus sanatur oculus pœne evulsus,] cum aliquando in propriam nostram regionem reverteremur, puer quidam servilis conditionis oculo impegit in lignum, sic ut carnes ipsius oculi extrorsum pendentes prolapsuræ viderentur. Omnibus autem flentibus, neque scientibus quid agerent, unus ex conservis dixit: Adferte eulogias S. Hypatii, & sanabitur oculus ejus. Miserunt ergo & acciperunt & aqua macerantes imposuerunt oculo ejus: postridie vero dissolventes, invenerunt illum sanum atque integrum, sicut oculum alium; atque omnes glorificaverunt Deum. Alii similiter sæpe numero referebant quod se procul & in periculo positos salvaverit Dominus per eulogias ejus. [& naufragæ merces non humectantur,] Horum unus aliquando naufragium passus, indeque una cum sociis salvatus (nam navis tota funditus perierat) narravit quomodo duo ex nautis totidem sarcinas pannorum holosericorum apprehenderant: quærentibus autem illis cujusnam essent; dixit homo iste: Solvite ipsas, & si ibi inveneritis S. Hypatii eulogias, meæ sunt. Aperuerunt ergo, itaque invenerunt & dederunt gloriam Deo, nihilque madefactum repererunt, nisi vestem exteriorem.

[51] In vicinia monasterii stabulum erat, in eoque equi cursus publici, quod ingressus Dæmon animalia occidit: venit ergo stabularius clamans, & procidens ad genua Sancti, [cessat ab equis publicis maleficium,] qui benedicens aquam, ipsi dedit: Hac, inquiens, asperge domum & equos, addensque & eulogiam, dixit, Suspende ipsam in stabulo & aufugiet dæmon. Fecit homo quod jussus erat, nec ultra animal ullum mortuum est, dæmone aufugiente. Multos quoque rusticorum vehementer affligebat dæmon, in Domos eorum ingressus, [& ab animalibus rusticorum.] & vel bovem vel ovem occidens: tunc autem confestim recurrerunt ad ipsum, plangentes & orantes, ut veniens ad se orationem funderet; quo facto Dominus ipsos curabat.

[52] Diu post mulctatum exilio Nestorium, venerunt ad Sanctum multi in dignitate positi, nec non Clerici & religiosi Eremitæ, [Consultus de reditu Nestorii,] interrogantes eum, num qua ratione fieri posset ut Constantinopolim reverteretur Nestorius: ille vero respondebat si tempus adsit Antichristi, oportebit ipsum reverti: sin vero necdum tempus ejus venit, neque Nestorio redeundi est tempus: nam hujus doctrina illius præludium est. Vere Fratres erubesco ad impietatem loquentiam cum eo, vel pro eo, & audentium probare nefanda illa quæ Nestorius sociique ipsius, nimium sibi complacentes, aggressi non intellexerunt; [exsecratur ejus fautores,] in quos ira Dei vigilabit & perditio eorum non dormitabit, nisi conversi fuerint & pœnitentes recesserint ab errore istius impii. Nobis autem contingat, illuminatis oculis mentis, gradi per viam veritatis, eamque fidem tenere, quam tradiderunt nobis Apostoli, adorando unum Deum in tribus Personis: una enim est voluntas, una potestas, una Deitas, unum regnum Patris & Filii & Spiritus sancti: item Unigeniti vera incarnatio corpus assumentis ex Spiritu sancto & Maria virgine, [& catholicos in fide confirmat.] secundum Patrum traditionem, & in carne apparentis nobis, ac divina & stupenda miracula patrantis, in eademque carne pro nobis passi crucem & mortem, nos quoque secum recuscitantis prostratos a peccatis & reducentis ad priorem beatitudinem. Talia docentem, qui audiebant lætabantur plurimum ipsumque amplexabantur bene instructi.

[53] Cum die quadam Dominica iret ad Apostolorum ecclesiam, occurrit ei peregrina quædam vociferans atque increpans eum hisce verbis: Quid tibi & mihi Hypati? [dæmonem a muliere] ne me torqueas: prosecutaque eum usque ad vestibulum, mansit ibi d … quoad populus dimitteretur. Ille vero mox egressus consignavit eam, oravitque; quæ procidens ad pedes ejus modicumque quiescens, surrexit sanæ menti reddita, Deo ipsi sanitatem præstante per impositionem manuum S. Hypatii. Alius quidam juvenis nomine Alexander adductus a patre suo est flente atque plorante, & Sanctum pro filio suo deprecante: qui dixit: Permitte hunc manere in monasterio. Manente autem eo istic per dies quadraginta, [& juvene ejicit;] difficile fuit ejicere dæmonium quo possidebatur. Tandem tamen exivit dæmon multa garriens. Similem alium nomine Stephanum mater adduxit dire vexatum a dæmone: non enim poterat manere in eodem loco ex insania vagabundus: erat autem tam robustus, ut decem viris esset superior, & vincula manibus imposita tamquam ligna frangeret. Manens autem in monasterio & per servi Dei preces sanus effectus, [difficiliorem tertium, quater regressum, quinta demum vice omnino superat.] abiit, iterumque ad juveniles seculi ineptias deflexit: quapropter in ipsum iterum reversus est dæmon, ideoque rursus ligantes eum adduxerunt Sancto; quem Deus sanavit per intercessionem Sancti. Hoc vero factum est semel, bis, ter, & quater per spatium annorum quatuor: ac denique conatus est dæmon per eum stragem magnam edere; scamnum enim grande tollens inter dormientes sub miridiem Fratres, volebat ipsis capita elidere; sed non permisit eum Deus: custodit enim Dominus animas Sanctorum suorum; quia unus juniorum expergiscens apprehendit eum, & tumultu facto, ægre Fratres triginta sex vincire eum potuerunt: qui tamen duos eorum morsibus appetens, uni admordit brachium, alteri digitum abstulit. Deus autem per famuli sui preces ipsum sanavit, neque ad eum accessit dæmonium; curati sunt etiam qui fuerant vulnerati.

[54] Rusticum etiam nomine Triphonem curandum Sancto adduxerunt, cui pes computruerat. Servus autem Dei accersivit expertum medicum, ut secundum artem suam os, [Pedi laboranti ossiculum exscindi facit] quod radiolus vocatur, exscinderet. Verum hic, Tibiam potius, inquit, a genu abscindemus: sed perstitit Sanctus jubens solum os tolli: quapropter medicus, cuneo malleoque arrepto, os amputavit cum fragore: dolens autem rusticus, Quid mihi facitis? inquit, cui subridens medicus, Pedunculum tibi ab osse removemus. [citra noxam.] Cumque os abstulissent a talo, intra breve tempus sanatus æger a Deo est, habens pedem absque osse illo, currebatque ut ceteri, & operabatur plusquam alii, citra ullum impedimentum, ad omnium intuentium stuporem.

[55] Cisternam aliquando fodiebant Fratres profundam orgyas duas; unde efferentes lapidem grandem, qualem octo viri tollere poterant, atque in margine locantes, excidere eum sibi passi sunt, supra duos qui intra cisternam erant Fratres: [Duos e suis ruina saxi obruendos servat.] quod videns qui adstabat Sanctus in ipso saxi lapsu exclamavit, dicens: Benedictus Dominus: & nullus eorum qui intus erant læsus est, nisi quod vestimentum unius madefactum fuerit: aqua enim in cisterna erat, cujus causa fodientes, lapidem invenerant: ipsa vero aqua servire debebat ad hortum eorum rigandum.

[56] Miles quidam, Præfectorum Scriniarius, e primævæ ætatis & adhuc gentilis, nomine Egertius, Deo qui salvare ipsum volebat sic disponente, [Scriniario amissas chartas inveniri curans,] chartas suas amisit, cumque de Hypatio audivisset, venit ad ipsum & procidit dicens; Ora ut scripta mea recipiam, & credo in Deum: sin autem; necesse habeo fuga mihi consulere, aut etiam pejus aliquid facere, ne princeps me de medio tollat: qui ei, multis exhortato, post factam ad Deum orationem dixit: Abi, & occurret tibi homo, dicetque chartas esse inventas, statimque quod Deo pollicitus es facito, fiasque Christianus. Cum igitur ad tria milliaria processisset, essetque trajecturus, audivit inventas esse chartas: sequebatur enim eum domesticus suus, [ipsum Christianum & Monachum facit.] veritus ne fugam caperet, eique occurrens, nuntiavit repertas esse: quo ille læratus ad Hypatium rediit, gratias Deo agens, neque solum baptizatus est; sed etiam factus Monachus, officium Scrinii in hominem suum transtulit, ipseque vitam religiosam ac probam egit. Factus quoque peregrinorum receptor quotidie plurimos, tam Monachos quam pauperes, hospitio exceptos cibo reficiebat ex iis quæ Deus ipsi militanti contulerat.

ANNOTATA D. P.

a Πρησώριον, fascis complicatorum pannorum a latina voce pressus nuncupari videtur, alibi necdum reperta vox: solent autem complicati panni prælo comprimi in fasces quadratos, ut notum est.

b Σταῦλος, vel σταῦλον, vox græcolatina teste Eustatio, de quo vide pluribus agentem Cangium in Glossario Græco-barbaro.

c Δρόμος, cursus publici officium, hodie Postam vocamus, propter dispositas certis intervalis equorum & curruum mutandorum stationes.

d Quia nequeo certo definire unde, & quo sensu hic usurpetur participium συγκλῶσα malui alteri id divinandum relinquere, cum absque eo sententia perfecta habeatur.

e Quem a Scrinio latina voce Σκρινιάριον Græci appellant, alias χαρτοφύλακα, id est, chartarum custodem: nos a secretis dicimus secretarium, de quo multa erudite Cangius.

CAPUT VIII.
S. Alexander Acœmeta receptus, Monachus præsumptuosus castigatus, superstitiones coërcitæ a S. Hypatio.

[57] ἌΛλο τε πάλιν Ἀρχιμανδρίτης τις, ὀνόματι Ἀλέξανδρος, ἐλθὼν ἐκ τῆς Ἀνατολῆς, καὶ σὺν αὐτῷ Ἀδελφοὶ ὡς ἑκατὸν ὤκησαν ἐν τῇ πόλει· καὶ ἡ πολιτεῖα αὐτοῦ ἐπίδοξος πᾶσιν ἐγένετο, ζηλωτὴς γὰρ ἦν εἰς ἄκρον, καὶ ζήλῳ φερόμενος ἤλεγχεν τοὺς Ἄρχοντας, εἴτι ὰν συνέγνω ἄτοπον· ἐκεῖνοι δὲ μίαν βουλὴν ποιήσαντες, ἐξώρισαν αὐτὸν, ἵνα ἀπέλθῃ εἰς τὴν ἰδίαν πατρίδα. Ἐκεῖνος δὲ ἅμα τοῖς ἀδελφοῖς ἐξελθὼν ἐκ τῆς πόλεως, ἔρχεται καὶ καταφεύγει εἰς τοὺς Ἀποστόλους πλησίον τῆς μονῆς Ὑπατίου. Καὶ ἀποστέλλει ὁ Ἐπίσκοπος ὄχλους διὰ τὸ κέλευσμα τῶν Ἀρχόντων, ἵνα διώξωσιν αὐτοὺς ἐκεῖθεν· οἱ δὲ ὄχλοι ἐλθόντες καὶ τοὺς Ἀδελφοὺς σὺν τῷ Ἀλεξάνδρῳ δήραντες, ἐξέβαλον τοῦ Ἀποστολείου· τοὺς δὲ καὶ ἐτραυμάτισαν. Βαστάζοντες λοιπὸν οἱ ἀδελφοὶ τὸν Ἀββᾶν αὐτῶν διέβαινον πλησίον τοῦ μοναστηρίου, οὐ γὰρ ἠδύνατο περιπατεῖν διὰ τὰς πληγάς. Παριόντων οὖν αὐτῶν ἐκεῖσε, ἐξελθὼν ὁ Ὑπάτιος ἐπέσχεν αὐτοὺς· εἰσαγαγῶν οὖν πάντας ἐν τῷ μοναστηρίῳ ἀνεκτήσατο, καὶ τὰ τραύματα ἐθεράπερευσεν. Ὁδὲ Ἐπίσκοπος χαλκοδόνος ἀποστέλλει λέγων τῷ Ὑπατίῳ, ὅτι ἐδέξω Ἀλέξανδρον, αὔριον σὺν αὐτῷ διωχθῆναι ἔχεις. Ὁδὲ λέγει τῷ ἀποσταλέντι· Εἰπὲ τῷ Ἐπισκόπῳ· Οὕτως ἔσται ὁ ἁπτόμενος αὐτοῦ, ὡς ὁ ἁπτόμενος τῆς κόρης τοῦ ὀφθαλμοῦ αὐτοῦ. Τῇ οὖν ἕωθεν ἀποστέλλει ὁ Ἐπίσκοπος Δεκανοὺς τῶν μαρτυρίων, καὶ πτωχοὺς καὶ ἐκ τῶν ἐργαστηρίων τινὰς, καὶ Κληρικοὺς, καὶ βούρδονας δύο ἵνα καθίσαντες ὡδεύσωσιν εἰς τὴν ἐξορίαν. Οἱ δὲ ἄγροικοι λυπηθέντες ἀποστέλλουσιν πρὸς Ὑπάτιον λέγοντες· Κέλευσον, καὶ συναχθέντες διώξωμεν αὐτούς. Ὁδὲ εἶπεν αὐτοῖς· Ἐάσατε τέκνα, εἰ γὰρ οὐκ ἔστιν ἀπὸ Θεοῦ διωχθῆναι ἡμᾶς, ὁ Θεός μου διώξει αὐτούς. Ὡς δὲ ἑτοιμάσθησαν οἱ ἀδελφοὶ ἀμφότεροι, καὶ ἐβούλετο ἕκαστος κἂν βιβλίον ἆραι εὐλογίαν εἰς τὴν ὁδὸν, ἰδοὺ Δεκανὸς ἀπὸ τοῦ παλατίου Ἔφιππος, ὅς μαθὼν τὰ γινόμενα, εἰσελθὼν ἐν τῷ ὄχλῳ λέγει· Δότε νοτάριον καὶ χάρτην, δότε ὑμῶν τὰ ὀνόματα, ἡ Βασίλισσα ἀπέστειλεν μαθεῖν, τίνες εἰσὶν οἱ διώκοντες τοὺς δούλους τοῦ Θεοῦ. Καὶ εὐθέως ἐκεῖνοι ἀκούσαντες, τὰς ὄψεις ἐνεκαλύπτοντο καὶ ἀπεδίδρασκον, ὡς μὴ ἀποληφθῆναι ἕνα ἐξ αὐτῶν. Καὶ ἐπληρώθη ἡ γραφὴ ἡ λέγουσα· Πῶς διώξεται εἷς χιλίους, καὶ δυό μετακινήσουσιν μυριάδας, εἰ μὴ ὁ Θεὸς ἀπέδοτο αὐτοὺς; παρεμβαλεῖ γὰρ ὁ Ἄγγελος Κυρίου κύκλῳ τῶν φοβουμένων αὐτὸν, καὶ ῥύσεται αὐτούς. Ὁ οὖν Ὑπάτιος χρόνον ἀναπαύσας, τὰ πρόβατα σὺν τῷ ποιμένι ἀπέστειλεν. Οἱ δὲ εὐχαριστοῦντες ἀπῆλθον ὡς ἀπὸ σημείων δεκαπέντε ἐν ἰδιάζοντι τόπῳ ποιήσαντες μοναστήριον μέγιστον, ἐν ᾧ κατοικοῦσιν τριακόσιοι ἅμα ἀσκηταὶ, τὸν Θεὸν δοξάζοντες ἀκαταπαύστως. Οὗτοι δέ εἰσιν οἱ μονάζοντες, ὁι τὸ μοναστήριον τῶν Ἀκοιμητῶν οἰκοῦντες.

[58] Ἄλλος δὲ μαθητὴς γέγονεν τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, ὀνόματι Μακάριος· οὗτος δὲ ἐν τῷ κόσμῳ διάγων, ζῆλον εἶχεν, ἀλλ᾽ οὐ κατ᾽ ἐπίγνωσιν, καὶ ἦν συνοικῶν περιέργοις ἀνδράσιν, ὅθεν καὶ παραλλαξίαν εἶχεν ἀσυμφανῶς εἰς τὰς φρένας, ὡς μήτε ἐκεῖνον γινώσκειν, τοῦτο ἀσυμφανὲς γὰρ ἦν. Οὗτος λαβὼν τὸ ἅγιον βάπτισμα, ζήλῳ καὶ πόθῳ εὐθέως κινούμενος ἐν τῷ μοναστηρίῳ ἐλήλυθεν, καὶ ἀποταξάμενος τῷ κόσμῳ γέγονεν μοναχὸς· καὶ τοσοῦτον ἤλασεν εἰς ἐπίμονον ἄσκεσιν, ἦν γὰρ καὶ τῷ σώματι πάνυ συστικὼς, ὡς κάμνειν αὐτον πρὸς τρία ὀνόματα. Εἴ ποτε γὰρ κῆπον γεωργῆσαι, ἢ ἀμπέλους σκάψαι, ἢ ἄλλο τι ποιῆσαι ἐπίμονον, οἱ ἐπιτήδειοι τὸ ἔργον εἰς τοῦτο τεταγμένοι εἰσὶν· οἱ δὲ λοιποὶ τρίχινα ἐργάζονται. Ἔστι μὲν ἐξ αὐτῶν ὁ μὲν καλλιγράφος, ὁ δὲ πλύτης καὶ ῥάπτης, ἄλλος ὀστιάριος, μιᾶς γὰρ θύρας οὔσης, οὐκ ἔστιν τινὰ ἁπλῶς εἰσιέναι ἢ ἐξιέναι· ἀλλος ἐπὶ τῶν ζώων τῶν ἀληθόντων, ἄλλος οἰκοδόμος· καὶ εἴπου χρεῖα οἰκοδομήματος ἦν γενέσθαι, πάντες συνήρχοντο ἐκεῖ. Ἄλλος τοῖς αῤῥώστοις ὑπηρέτη, ἄλλος εἰς τὸ ἀποδεχεσθαι τοὺς ξένους καὶ ἀναπαύειν· οἱ πάντες δὲ ἑβδομάδας ποιοῦντες, ἀλλήλοις τὴν ὑπηρεσίαν ἀποδιδόασιν, παρεκτὸς τῆς κοινῆς τῶν πάντων Λειτουργίας, καὶ οὐκ ἔστιν ἁπλῶς τινα ἀπὸ τοῦ ἰδίου ἔργου, οὗ προσετάγη ἀποπηδῆσαι εἰς ἄλλο, ἀλλ᾽ ὅπου ἐκελεύσθη μένει ἐν τῇ τάξει αὐτοῦ.

[59] Ὁ δὲ Μακάριος εἰς ὅ ἂν ἐπετράπει, προθύμως καὶ σπουδαίως ἐπεδίδου ἑαυτὸν τῷ μόχθῳ, ὡς ἀληθῶς τῷ Θεῷ δουλεύων, κατὰ τὸν λέγοντα· Ἐν κόποις περισσοτέρως· ἐγκρατευόμενος γὰρ πάνυ ἠγρύπνει, πολλάκις καὶ τὸ τρίτον τῆς νυκτὸς ὀρθῶς ἰστάμενος ηὔχετο· παρεκτὸς γὰρ τῆς κοινῆς τῶν πάντων ψαλμωδίας καὶ ἀγρυπνίας, εἰς τὸ νυχθήμερον τὸν Δαυΐδ ὅλον δεύτερον ἐμελέτα. Τοσάυτην δὲ ἀγάπην ἔσχεν πρὸς τοὺς Ἀδελφοὺς, ὡς μὴ ζητεῖν ποτε τὴν ἰδίαν ἀνάπαυσιν, ἀλλὰ τὴν τοῦ Ἀδελφοῦ. Οὕτως οὖν δουλεύων τῷ Θεῷ, καὶ πρώτης παραπληξίας τὴν ἴασιν παρὰ τοῦ Θεοῦ ἔλαβον. Ποιήσαντος οὖν δέκα καὶ ὀκτὼ ἔτη ἐν τῷ μοναστηρίῳ, μὴ δυνηθεὶς ὁ διάβολος πόθεν αὐτὸν χειρώσασθαι, εὗρεν αὐτὸν σαθρώτερον περὶ τὴν ταπεινοφροσύνην, καὶ τοὺς πόνους τῶν ἀρετῶν ἀναμοχλεύων ἐν τῇ διανοία, καί τινας φαντατίας αὐτῷ προσάγων ἐπὶ σχήματι τοῦ Χριστοῦ, τέλος εἰς οἴησιν αὐτὸν ἠχμαλώτευσεν, ὑποβαλὼν αὐτῷ ἐν τοῖς λογισμοῖς, ὅτι ὑπὲρ πάντας δίκαιος ἦν· Μείζω γὰρ πάντων ἤσκησας, καὶ ὁ Ἰησοῦς ἀγαπᾶ σε, καὶ ἔν σοι κατοικεῖ, καὶ διά σου λαλεῖ τοῖς Ἀδελφοῖς. Χρόνου δὲ παριόντος ἐκ τῶν λόγων αὐτοῦ ἔγνω ὁ Ὑπάτιος, καί τινες ἀπὸ τῶν Ἀδελφῶν ὅτι πλανᾶται, καὶ νουθεσίας αὐτῷ προσέφερεν, καὶ οὐκ ἐπείθετο αὐτῷ, ἀλλὰ πάντας ἐξεμυκτήριζεν· πεπόρθητο γὰρ ὑπὸ τῆς ἐναντίας δεινότητος, τοῦτο δὲ αὐτῷ συνέβη διὰ τὸ ἀδιάκριτον. Τοσοῦτον οῦν ἐφρενοβλάβησεν, ὡς παῤῥησίᾳ ἀποκαλεῖν τὸν ἅγιον Ὑπάτιον ἀντάρτα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ δεξιὰ τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μου ἐστιν, καὶ ὁ Ἰησοῦς δι᾽ ἐμοῦ ὁμιλεῖ, καὶ ἀπεκαλύφθη μοι, καὶ εἶπέν μοι ὁ Ἰησοῦς, ὅτι χιλίους σοι Ἐπισκόπους χαρίζομαι, ἵνα ἄρχῃς αὐτῶν ὡς Ἀρχιεπίσκοπος. Οδὲ Ὑπάτιος σπλαγχνιζόμενος ἐπ᾽ αὐτὸν ἵνα μὴ ἐξέλθῃ τοῦ μοναστηρίου πλανόμενος, βάλλει αὐτῷ σίδηρα εἰς τοὺς πόδας, ὅπως διαφυλαχθεὶς ἔλθῃ εἰς ἑαυτόν. Καὶ μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας λέγει ὁ Μακάριος τῷ Ὑπατίῳ· Ἀπόλυσόν με, καὶ δός μοι ἕνα Ἀδελφὸν, ἵνα ἀπελθὼν συνάξω τοὺς χιλίους, οὕς ὑπέσχετό μοι ὁ Ἰησοῦς. Ὁδὲ Ὑπάτιος εἶπεν πρὸς αὐτὸν· Ἐγὼ μεν ἐβουλόμην μὴ ἀπελθεῖν σε, εἰδὲ οὐκ ἀνέχῃς, ἄλλον ἀδελφόν σοι οὐ δίδωμι· ἀλλ᾽ εἰ βούλῃ ἀπελθεῖν, σὺ μόνος ἄπελθε.

[60] Ἀπελθὼν οὖν, εὐθέως προσῆλθεν τοῖς ἁγίοις μυστηρίοις μὴ λαβὼν εὐλογίαν, μήτε κατειρηνεύσας μετὰ τοῦ πνευματικοῦ Πατρὸς· τύπος γὰρ τοιοῦτος καὶ ἀκολουθία ἐκράτησεν, ἵνα ὁ ἐξερχόμενος τοῦ μοναστηρίου, καὶ ἐν ἄλλῳ τόπῳ ἐν καταστάσει γένηται, ἢ καὶ ἐν ὁδῷ μέλλει ἀπέρχεσθαι, πρῶτον ἔρχεσθαι καὶ κατειρηνεύειν μετὰ τοῦ Ἱερέως καὶ Πατρὸς, καὶ λαμβάνειν εὐλογίαν, καὶ οὕτως λοιπὸν ἀνεμποδίστως καὶ ἀκηλιδότως προσέρχεσθαι τοῖς ἁγίοις μυστηρίοις, κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου, τὴν λέγουσαν· Ἐὰν προσφέρῃς τὸ δῶρόν σου, πρῶτον διαλλάγηθι τῷ ἀδελφῷ σου· ποτὲ γάρ τις δι᾽ ἀφροσύνην ἐκοινώνησεν, μὴ λαβὼν εὐλογίαν, καὶ δεινὴν παιδεῖαν ἐπαιδεύθη παρὰ τοῦ Θεοῦ, ἕως ὅτε ἦλθεν πρὸς τὸν Ὑπάτιον, καὶ ηὔξατο περὶ αὐτοῦ καὶ ἰάθη. Ὁδὲ ἄθλιος Μακάριος ὁ πλήρης τῶν δακρύων τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ, τέσσαρα ἔτη ποιήσας, οὔτε ἦλθεν πρὸς τὸν Πατέρα καὶ κατειρήνευσεν, οὔτε ἕνα ἐκ τῶν χιλίων συνήγαγεν· τὸ δὲ μὴ εἰρηνεῦσαι μετὰ τοῦ Πατρὸς χείρων γέγονεν αὐτῷ πάσης βλάβης· Μετὰ γὰρ ἐνιαυτὸν τῆς τελευτῆς τοῦ Ὑπατίου παιδευθέντα εἰς ἀκροτάτην ἀῤρωστίαν, φέρουσίν τινες Ἀδελφοὶ ἐν τῷ μοναστηρίῳ, ὅν κατοικτείραντες οἱ μαθηταὶ τοῦ Ὑπατίου ἐδέξαντο, ἕως οὗ ἐξετάκη καὶ τὸ σαρκίον καὶ τὰ ὀστὰ αὐτοῦ. Ἡμερῶν δὲ ὀγδοήκοντα, τινὸς οὐ μετέλαβεν τροφῆς κραζων καὶ λέγων· Οἴμοι ὅτι ἠθέτησα τὸν ἅγιον Ὑπάτιον τὸν ἐμὸν Πατέρα· νήφων γὰρ τῇ ἰδίᾳ διανοίᾳ ἐβόα λέγων· Τὸν νῶτόν μου θεάσασθε, τινες γὰρ μὲ μετὰ ῥάβδων δεινῶς βασανίζουσιν· καὶ ταῦτα λέγων ἀπέδωκεν τὸ πνεῦμα. Καὶ κατέθεντο αὐτὸν μετὰ τῶν Ἀδελφῶν, ἐν ᾧ καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν οἱ Ἀδελφοὶ τὰς εὐχὰς ἐπιτελοῦσιν· ἐπειδὴ γὰρ ἄπὸ ἀδιακρισίας καὶ ἐλαφρότητος τοῦτο ὑπέστῃ, καὶ ὡς ἄπειρος νηφαλέως οὐκ ἔστῃ εἰς τοὺς πολέμους, τούτου χάριν εὐσπλαγχνίσθη εἰς αὐτὸν ὁ Κύριος, καὶ οὐχ ὑστέρησεν αὐτὸν τῆς ἀδελφότητος· ὅνπερ ἐλπίζομεν ταῖς πρεσβείαις πάντων τῶν Ἁγίων, καὶ τοῦ Πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου, ἔλεος εὑρεῖν παρὰ Κυρίου ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ μετὰ πάντων τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ. Ἀμήν.

[61] Τοῦτο δὲ ἐμνημονεύσαμεν εἰς ἀπόδειξιν τῆς ὠφελείας τῆς οὔσης ἐν τῇ ταπεινοφροσύνῃ· μυρίας γὰρ ἀρετὰς ἐὰν ἔχῃ τις χωρὶς ταπεινωφροσύνης, μάτην κοπιᾷ· βδέλυγμα γὰρ παρὰ Κυρίῳ πᾶς ὑψηλοκάρδιος, καὶ ἐπὶ τὴν ψάμμον οἰκοδομεῖ, καὶ ἐξουδένωσις τοῖς ὑπερηφάνοις, ἐπιβλέπει δὲ Κύριος ἐπὶ τὴν προσευχὴν τῶν ταπεινῶν· Ἐταπεινώθην γὰρ καὶ ἔσωσέ με. Ἰδοὺ γὰρ ὁ Ἀδελφὸς Μακάριος πῶς ἤσκησεν; καὶ ἵνα οἰηθῇ περὶ ἑαυτοῦ εἶναί τι, εἰ μὴ ὅτι τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ προέφθασεν αὐτὸν, ἀπώλεσεν πάντα. Ὅσα οὖν καλὰ ἔργα ἐὰν ποιήσῃ τις ἵνα λέγει ἐν τῇ καρδίᾳ ἐπ᾽ ἀληθείας ὅτι οὐκ εἰμὶ ἄξιος κληθῆναι δοῦλος τοῦ Κυρίου, οὕτε ἱκανός εἰμι πρὸς ἐλάχιστον δοῦλον Θεοῦ· τὰ γὰρ ἀγαθὰ ἔργα ὁ Θεὸς ποιεῖ, ὁ διδοὺς τὴν χάριν, καὶ καταξιὼν ἡμᾶς τοῦ γινώσκειν ποιῆσαι τὸ καλὸν, ὁ διδάσκων ἄνθρωπον γνῶσιν· εἶπεν γὰρ, Ἔκκλινον ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθὸν· ὅ γάρ τις ποιήσει ἀγαθὸν, τοῦτο κομιεῖται παρὰ Κυρίου.

[62] Ἄλλο τε πάλιν, ἐστηκότος αὐτοῦ εἰς τὴν ὑπηρεσίαν, ἤσθετό τινος πικρὰς δυσωδίας, πολλοὶ γὰρ ἐκ τῆς πόλεως ἀκούοντες περὶ αὐτοῦ ἤρχοντο καὶ ἀπέλαυον τῶν ἁγίων αὐτοῦ εὐχῶν. Πληρωθείσης δὲ τῆς ὑπηρεσίας, ὡς ὑπὸ θείας δυνάμεως ἐκάλεσεν τὸν ἄνθρωπον, ἐν ᾧ ἦν ἡ δυσωδία, καὶ στήσας αὐτὸν ἐν τῷ μέσῳ εἶπεν· Πόθεν εῖ, καὶ τί τὸ ἐπιτήδευμά σου, καὶ τί βαστάζεις; Ὁ δὲ εἶπεν· Ἀπὸ Ἀντιοχείας εἰμὶ, καὶ βούλομαι Χριστιανὸς γενέσθαι. Ἐρευνήσας δὲ αὐτὸν εὗρεν ἐν αὐτῷ ῥάκκος ὡς ζώνης τριδακτυλαίας, καὶ ἀνετάσας αὐτὸν, τί θέλει εἶναι τοῦτο; ἐγὼ γὰρ ἡσθόμην ἐν τῇ εὐχῇ σατανικῆς δυσωδίας. Μόλις ὡμολόγησεν τὸ ἱμάτιον αὐτὸ εἶναι τῆς Ἀρτέμιδος, καὶ εὐθὺς ἐκέλευσεν αὐτὸ καῆναι. Βληθέντος οὖν τοῦ ἱματίου εἰς τὸ πῦρ οὐκ ἐκαίετο, ἀλλ᾽ ἐγένετο ὡς σκεῦος σφαιροειδές. Τότε ὁ Ἅγιος εὐχὴν ποιήσας μετὰ ἄλλων Ἀδελφῶν, καὶ τοῖς ποσὶν αὐτοῦ συντρίψας, ἐλέπτυνεν κατὰ λεπτὸν, καὶ γῇ μίξας εἰς ἀφεδρῶνα ἔῤῥιψεν, καὶ λέγει τῷ ἀνθρώπῳ· Εἰ βούλει Χριστιανὸς γενέσθαι, φέρε μοι τὸ βιβλίον σου, καὶ πάντα τὰ περίεργά σου, καὶ συναπέστειλεν αὐτῷ Ἀδελφὸν· ὁ δὲ περισταλεὶς ἀπέδρα.

[63] Ἄλλο τε, ἀκούσας περί τινος ὅτι μαντεύεται, μεταστέλλεται αὐτὸν λέγων, ἐλθὲ, ἵνα τιμῇ σε τιμήσω. Ἐλθόντος οὖν αὐτοῦ, λέγει αὐτῷ· Ἀκούω περί σου ὅτι τὰ μέλλοντα γίνεσθαι, καὶ εἴ τίς τι ἀπωλέσει, λέγεις αὐτῷ τίς αὐτὰ ἔκλεψεν· καὶ παρακαλῶ σε εἰπέ μοι πῶς ποιεῖς, ἵνα κἀγὼ μαθὼν ἀξίως τιμήσω σε· ὁ δὲ προθύμως ἤρξατο λέγειν· Εἴ τίς μοι εἴπῃ περὶ πράγματός τινος, εὐθὺς ἐν τῇ νυκτί μοι ἀποκαλύπτεται· καὶ λέγω αὐτοῖς ἵνα ἕκαστος αὐτῶν ἢ πρόβατον, ἢ ὄρνεον ἀπελθὼν θύσῃ εἰς τὸ εἰδωλεῖον, καὶ οὕτως λοιπὸν εἴ τί μοι ἀποκαλύψῃ ὁ ἄγγελος, λέγω. Ταύτας δὲ τὰς φωνὰς ἐποίησεν ὁ Ὑπάτιος γράφεσθαι, καὶ ὅτ᾽ ἂν αὐτὸν ἠσφαλίσατο, λέγει αὐτῷ· Ὣστε οὖν διά σου διδάσκει ὁ σατανὰς τοὺς ἀνθρώπους εἰδωλολατρεῖν; πέπεισο, οὐκ ἐξέρχῃ ἐντεῦθεν, ἵνα μὴ ὁ σατανὰς διά σου ἀπολλείῃ ψυχὰς, ἐν κελλίῳ σε ἐγκλίσας παρέχω σοι τὸν ἄρτον ἕως ζωῆς σου· ἦν γὰρ γέρων. Ποιήσας δὲ αὐτόθι χρόνον ὀλίγον, ἦλθον οἱ πρεσβύτεροι οἱ γειτνιάζοντες τῇ χώρᾳ αὐτοῦ, καὶ μόλις λόγον ἔδωκαν τῷ Ὑπατίῳ μὴ συγχωρεῖν αὐτῷ ταῦτα ποιεῖν, κἀκείνου ἔγγραφον ἐξομοσίαν ἔλαβεν, καὶ οὕτως ἀπέλυσεν αὐτὸν, καὶ μετ᾽ ὀλίγον ἀπέθανεν.

[64] Ἄλλο τε πάλιν, ἤκουσεν ὅτι ἀπὸ μονῶν τριῶν οἶκός τίς ἐστιν, ἐν ᾧ κατοικοῦσιν ὡς τεσσαράκοντα ἄνδρες θύοντες τοῖς εἰδώλοις, καὶ εἷς ἐξ αὐτῶν ἠβουλήθη Χριστιανὸς γενέσθαι, ὀνόματι Ἐλπίδιος, καὶ οὐ συνήρχετο αὐτοῖς εἰς τὰ ἀθέμητα, διὰ τοῦτο πλειστάκις μαστίξαντες ἔῤῥηξαν αὐτὸν, λέγοντες· Εἴδωμεν τί σε ὀφελεῖ ὁ Χριστὸς, ὅς ἐν τῶν πληγῶν κατακείμενος, ἕλκη ἐποίησεν δεινά. Ταῦτα δὲ μαθὼν ὁ Ὑπάτιος, εὐθὺς ἀποστείλας ὑποζύγιον, ἤγαγεν αὐτὸν. ἐν τῷ μοναστηρίῳ, καὶ διαναπαύσας ὡς ἴδιον πατέρα, καὶ τὰ ἕλκη ἰάσατο· καὶ ὑγιὴς γενόμενος. ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Ὑπατίου κατηξιώθη τοῦ βαπτίσματος· καὶ ἀποταξάμενος ἐδούλευσεν τῷ Κυρίῳ ὁσίως τρία ἔτη, καὶ τελέσας μακαρίως τὸν βίον αὐτοῦ, ἐν γῆρᾳ καλῷ ἀνεπαύσατο. Ἐκείνοις δὲ τοῖς τεσσαράκοντα ἀπέστειλεν ὁ Ὑπάτιος λέγων· Μετανοήσατε, καὶ γίνεσθε Χριστιανοὶ, εἰ δὲ μὴ, τάχιστα καταλήψεται ὑμᾶς ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ. Ἐκείνων δὲ μὴ βουληθέντων ὑπακοῦσαι, οὐκ ἐπληρὡθη εἷς ἐνιαυτὸς, καὶ κατέλαβεν αὐτοὺς ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ. Καὶ οἱ μὲν αὐτῶν ἀπὸ δαίμονος πικροῦ θανάτου ἐτελεύτησαν, οἱ δὲ λοιποὶ ἐσκορπίσθησαν, καὶ ὁ οἶκος ἠφανίσθη, ὡς μὴ κατοικεῖσθαι, ὡς γέγραπται· Γενηθήτω ἡ ἔπαυλις αὐτῶν ἠρημωμένη, καὶ ἐν τοῖς σκηνὡμασιν αὐτῶν μὴ ἔστω ὁ κατοικῶν.

[57] Archimandrita quidam nomine Alexander ex Asia minore adveniens, [Alexandrum Abbatem urbe pulsum cum suis] una cum Monachis circiter centum, domicilium sumpsit in urbe, cujus conversatio omnibus fuit probata: zelo enim vehementi accensus ipsosmet Principes increpabat, si quid ab iis nosset improbe factum. Illi vero communi consilio exilium ei indixerunt in patriam suam, qui recedens ab urbe cum Monachis suis confugit ad sanctos Apostolos, propre monasterium S. Hypatii. Episcopus vero, accepto a Principibus mandato, ut illos inde expelleret; misit turbam hominum, qui Alexandrum cum suis Monachis verberibus cæsos ab ecclesia ejecerunt. Bajulantes ergo Abbatem suum Fratres ad monasterium (nec enim præ vulneribus ambulare poterat) obviam sibi habuerunt Hypatium, [excipit Hypatius & defendit;] qui omnes suscepit, & apud se habuit, donec illorum vulnera curarentur. Chalcedonis autem Episcopus misit Hypatio, qui diceret, ipsum quoque, eo quod Alexandrum suscepisset, postero die expellendum: cui ille renuntiari hæc jussit: Sic erit qui ipsum tetigerit, ac si tetigisset pupillam oculorum ipsius Domini. Sequenti ergo mane misit Episcopus Decanos oratoriorum, & pauperes & quosdam ex ergastulis, Clericosque cum duobus asinis, quibus impositi in exilium abirent. Rustici vero id ægre ferentes miserunt Hypatio, quod si mandaret, venturi essent omnesque in fugam acturi. Verum respondit ille; Sinite ipsos agere filii: si enim Dei voluntas non est, ut hinc abeamus, ipse illos fugabit. Præparantibus ergo utrimque se Fratribus ad decessum, & volentibus benedictionis causa unum saltem librum pro via efferre, [citra vim tamen,] ecce Decanus Palatii, Ephippus nomine, cum id quod fiebat didicisset, processit in medium, clamavitque; Date Notarium & date nomina singulorum: Imperatrix enim mandavit sibi renuntiari, [subveniente eis palatii Decano.] quinam sint qui famulos Dei persequuntur. Quod illi audientes obvolutis capitibus abscurrerunt, ut ne unus quidem comprehenderetur: impletaque est Scriptura quæ dicit: Quomodo persequatur unus mille & duo decem mille, nisi quia Dominus vendidit eos: &, Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum & eripiet eos. [Deut. 32. 30, Ps. 33. 8] Itaque ad tempus aliquod apud se fovens Pastorem cum ovibus, dimisit eos: qui actis gratiis abierunt ad quindecim milliaria in locum solitarium & quietum, [qui deinde condunt monasterium Acœmetarum.] ubi maximum condiderunt monasterium, habitantes in eo usque ad trecentos, jugiter Deum laudando; atque hi sunt Monachi qui Acœmetarum a cœnobium incolunt.

[58] Fuit & alius S. Hypatio discipulus dictus Macarius, qui adhuc in seculo degens habebat zelum, [Quidam ab insania curatus;] sed non secundum scientiam: habitabat enim cum quibusdam impostoribus, unde occultam cerebri perturbationem incurrit, ita ut ipsemet ignoraret, quia clanculum id agebatur; accepto autem sacro baptismate, zelo ac desiderio magno motus, venit ad monasterium, & dimisso seculo factus est Monachus; tantumque constanti exercitatione profecit, ut, cum esset corpore perquam firmo, [& factus Monachus,] tria officia solus ipse impleret: nam si hortus colendus esset; aut vineæ, vel aliquid stati & necessarii operis faciendum, deputabantur aliqui talium experti; ceteri vero texebant cilicia: & alius quidem ex iis scriptor est, alius fullonem agit, sutorem alius, alius denique ostiarium, quibus cum unum dumtaxat ostium sit, non licet alicui pro arbitrio ingredi vel egredi. [singulis singula officia hebdomadatim obeuntibus,] Erat qui curam habebat animalium molæ servientium, alius fabricæ domus intendebat: sicubi autem opus erat ædificare quidpiam, omnes ad opus concurrebant. Sed & infirmorum curator erat, uti & susceptor peregrinorum: omnes autem sibi mutuo hebdomatim succedebant in officio, nisi quod Liturgia omnibus esset communis; neque licebat cuiquam ab eo, quod ipsi injunctum erat, munere transire ad aliud; sed in suo quisque ordine jubebatur manere.

[59] Macarius autem quidquid sibi imperabatur, exequebatur alacriter nulli parcens labori, [ille ad omnia ferventior egregie proficit:] tamquam verus Dei servus, qui dicere possit, In laboribus abundantius: perseveransque in vigiliis sæpe tertiam noctis partem erectus stans, in oratione transigebat: extra vigilias autem & psalmodiam omnibus communem, bis intra diem noctemque totum Psalterium decurrebat. Quod ad dilectionem Fratrum attinet, ita excellebat in ea, ut numquam propriam, sed semper illorum commoditatem spectaret. Sic igitur Deo serviens curationem prioris mali obtinuit: Cumque sic transegisset octodecim annos in monasterio, non valens invenire diabolus, unde ei prævaleret, tandem observavit infirmiorem esse circa humilitatem; eique in memoriam revolvens suos pro virtute labores, & phantasmata quædam sub specie Christi adducens, [inde in superbiam elatus; deceptusque a diabolo,] tandem ejus mentem captivavit, ut cogitaret quod præ omnibus esset justus: Plus enim habes, inquiebat, quam ceteri, & Jesus te diligit in te habitans, atque per te loquitur Fratribus. Procedente ergo tempore, ex verbis ejus notavit Hypatius, aliique ex Fratribus nonnulli, quod deciperetur, eumque instruere conabatur; sed nihil persuasit: quin potius contemnebat omnes: auferebatur enim ab adversarii violentia, idque propter defectum discretionis. In tantam igitur rapiebatur amentiam, ut confidenter Hypatium appellaret Christi adversarium, dicens: Dextera Dei supra caput meum est, & Jesus per me loquitur, mihique revelavit & dixit: Mille Episcopos tibi congregabo, ut ipsis Domineris tamquam Archiepiscopus. [dimitti petit:] Hypatius autem ejus misertus, timensque ne monasterio egrederetur errabundus, compedes ei injecit, ut custoditus ad se rediret. Post dies autem paucos Macarius Hypatio dixit: Da Fratrem, quicum vadam ut congregem illos mille quos mihi Jesus promisit. Cui Hypatius; Equidem nolebam te dimittere: id si non pateris, non dabo tibi Fratrem socium: abire si vis, abito solus.

[60] Discedens ergo, accessit ad Divina mysteria; sed neque benedictionem neque pacem a Patre spirituali accepit: [digressusque sine solita benedictione,] hic enim mos & ordo inoleverat, ut egrediens de monasterio, sive in alio loco perstiturus, sive iter simpliciter aliquo facturus, prius quam illud auspicaretur, acciperet a Patre spirituali pacem cum benedictione, itaque sine impedimento purus accederet ad divina mysteria, juxta mandatum Domini dicentis, Si offers munus tuum, prius reconciliare fratri tuo: si quis autem per imprudentiam communicasset, benedictione non accepta, graviter mulctabatur a Deo, donec rediret ad Hypatium, &, hoc super eum orante, sanaretur. Infelix ergo Macarius, prosequentibus eum frustra lacrymis Fratrum, quatuor annos sic egit, ut neque ad Patrem spiritualem reconciliandus veniret, neque vel unum ex mille colligeret. [& ideo infirmatus ac relatus,] Patri autem non reconciliari, quocumque alio malo ipsi pejus erat: nam uno post Sancti mortem anno, gravissima infirmitate castigatum, Fratres quidam retulerunt ad monasterium, ubi misericorditer ab Hypatii discipulis receptus fuit, donec emarcuerunt ejus carnes & ossa; per octoginta autem dies nihil cibi admittens clamabat: Miserum me, qui contempsi Sanctum Hypatium Patrem meum! sobriæ vero menti redditus clamabat: Videte dorsum meum, [pœnitens moritur] aliqui enim virgis me cædentes graviter cruciant, itaque vociferans exspiravit: & sepelierunt eum in loco ubi quotidie solent orare Fratres: quia enim hoc passus est propter indiscretionem & levitatem suam, & tamquam inexpertus non satis caute se gessit in bello spirituali, ideo misertus est ejus Dominus, neque privavit eum consortio fraternitatis. Quapropter confidimus, quod per preces Sanctorum Dei sanctique Hypatii inveniet misericordiam in die judicii cum omnibus Dei servis. Amen.

[61] Hujus autem meminimus, ut discamus quæ sit utilitas humilitatis: absque hac enim, si quis millenas virtutes habeat, frustra laborat: quia abominabilis Deo est omnis superbus, & supra arenam ædificat; [unde elucet necessitas humilitatis.] & superextollentes se ad nihilum redigentur. Dominus vero humiliantium sese preces respicit juxta illud: Humiliatus sum & salvavit me. Ecce enim quomodo Frater Macarius sese exercuit? sed quia existimabat se esse aliquid, funditus periisset; nisi Divina eum misericordia prævenisset: quæcumque igitur bona opera quis fecerit, dicat in corde suo; Vere non sum dignus vocari servus Domini, neque ad hoc vel minimam habeo capacitatem: nam bona opera facit Deus, gratiam largiens, qui dignos nos reddit intelligere ad bene operandum, & docet hominem scientiam: dicit enim; Declina a malo, & fac bonum: nam bonum quod quisque fecerit, Deo curæ erit. [Psal. 36. 27.]

[62] Contigit ut intendens cuidam ministerio Hypatius sentiret molestam quamdam graveolentiam: multi enim ex civitate ad ipsum veniebant, percepturi fructum ex ejus precibus: [Sanctus magum ex fœtore agnoscit,] completo autem ministerio, vocavit hominem in quo fætor iste erat, eumque in medio statuens dixit: Unde es? quid operis exerces, aut quid portas? Qui respondit: Antiochenus sum, & volo fieri Christianus. Ille vero illum perscrutatus, invenit super illum panniculum, quasi zonæ tres digitos latæ, ipsumque extendens; Quid hoc, inquit, sibi vult? etenim in oratione existens sensi satanicum quemdam fœtorem. Quod cum tandem fateretur ille esse vestem Dianæ, jussit Sanctus ut statim combureretur: sed illud projectum in ignem non urebatur, verum fiebat quasi rotundum vasculum. Orationem ergo faciens Sanctus una cum Fratribus, pedibus suis illud contrivit & comminuit in frusta, & terræ commixtum misit in latrinam, dixitque homini; Si vis Christianos effici, ferto hic librum tuum & omnia maleficia, misitque cum eo Fratrem, sed ille dimissus abscurrit.

[63] Alia vice intelligens aliquem vaticinari, accersivit eum dicens, [sortilegum deprehendit,] Veni, ut honorem te: venienti autem ad se, Audio, inquit, te futura prædicere, &, si quid amissum fuerit, indicare quis illud furatus sit: rogo igitur te, indica mihi quomodo hoc facias, ut possim te digno honore prosequi. Qui prompte cœpit ei dicere: Si quis mihi de re quapiam loquatur, ipsa statim nocte revelatur mihi: & ego ipsi mando ut singuli interrogantium bovem vel ovem vel volucrem mactent in idolio, atque enuntio quid angelus mihi revelaverit. Hæc omnia verba jussit Hypatius scribi; cumque eum comprehendi fecisset, Sic ergo, inquit, diabolus per te docet homines idola colere? [& arguit.] suadeo tibi ne hinc egrediaris, ne per te satanas animas perdat: ego te in cella claudens, præbebo tibi panem quoad vixeris: nam senex erat. Modico autem tempore sic transacto, venerunt presbyteri, qui in ejus vicinia habitabant

& sponsionem suam dederunt, quod non permitterent ipsum amplius talia facere: quare scripto ejus ejurationem accipiens, dimisit illum, qui paulo post mortuus est.

[64] Audivit aliquando domum esse tribus mansionibus distantem, ubi habitabant quadraginta circiter viri immolantes idolis, quorum unus, nomine Elpidius, [40 idololatrarum contubernium] volebat fieri Christianus, qui non cooperabatur impietatibus eorum; quapropter sæpius eum verberibus mulctabant, dicentes: Videamus quid tibi prosit Christus, ita ut ex plagis decumbens gravia ulcera pateretur. Quod intelligens Hypatius, misit jumentum, cui ille impositus ad se deportaretur; eumque ut patrem suum excipiens, sanavit ulcera ejus, qui persanatus, baptismum de manibus Hypatii digne excepit, factusque Monachus servivit Deo; & triennio supervivens, [dissipandum prædicit.] in bona senectute vitam feliciter terminavit. Illis autem quadraginta nuntiavit Hypatius, ut pœnitentiam agerent, & fierent Christiani; sin minus, futurum, ut Dei vindicta illos comprehenderet: quod, ipsis nolentibus obedire, intra unius anni spatium evenit. Quidam enim illorum a dæmonibus morte acerba sublati e vivis sunt, alii vero divulsi ab invicem; & domus ipsa ita concidit, ut nemini esset habitabilis, prout scriptum est: Fiat habitatio eorum deserta, & non sit qui habitet in tabernaculis eorum. [Psal. 68 – 26.]

ANNOTATA D. P.

a Acœmetæ quasi non dormientes propter institutum perpetuæ psalmodiæ, quod deinde imitati in Occidente Agaunenses Monachi, San-Dionysiani & alii, devisis in tres turmis Fratribus mutuoque succedentibus: quod vulgo dicitur laus perpetua. Vide de istis prolixe tractantem Henschenium ad 15 Januarii, occasione S. Joannis Calybitæ in ipsorum monasterio aliquandiu versati, cujus etiam Vitæ præmittitur Vita hujus S. Alexandri, necdum reperto illius Natali; quæ poterit in supplemento Januarii multum illustrari ex hac Vita S. Hypatii, quoad ea quæ urbe pulsis Chalcedone acciderunt, alibi non tam distincte relata: putat autem Henschenius eadem contigisse tempore Nestorii ante Concilium Ephesinum, sub annum 430.

CAPUT IX.
Maleficia sublata, salubria monita discipulis data a S. Hypatio.

[65] Ἄλλο τε πάλιν, κουβουκλαρία τις, τοὔνομα εὐφημία, ὑπὸ δαίμονος δεινοῦ ὠδυνᾶτο, καὶ ἀποστέλλει πρὸς τὲν Ἅγιον παρακαλοῦσα, ἵνα εὐχὴν ποιήσῃ ὅτι ἐκινδύνευεν. Πολλὰ οὖν παρακαλέσασα, παρεκλήθη ὅτι ἦν πάνυ χριστιανὴ· καὶ ἀπελθὼν, ἐποίησεν εὐχὴν, καὶ εὐθέως μετέλαβεν τροφῆς, καὶ ἐλθὼν ἐν τῷ μοναστηρίῳ ηὔχετο περὶ αὐτῆς τὸν Χριστὸν παρακαλών. Οἱ οὖν δαίμονες στενούμενοι, ἐμφανίζουσιν τῷ Ὑπατιῳ λέγοντες· Τί ἡμᾶς ἐκβιάζεις ἀναχωρῆσαι ἀπ᾽ αὐτῆς, ἐὰν ἐκεῖθεν διώξῃς ἡμᾶς, ἐλθόντες σὲ ἔχομεν θλίψαι, ὅ καὶ ἐποίησαν· ἐκείνης γὰρ ὑγιανάσης, τοσοῦτον ἔθλιψαν τὸν Ἅγιον, ὥστε ἕως ἡμερῶν εἴκοσι ἀῤῥωστῆσαι, καὶ ὑγιοῦς αὐτοῦ γενομένου, εἰς τέλος ὁ Κύριος κατήργησεν αὐτούς.

[66] Ἄλλος τις Κώμης, τοὔνομα Ἐλπίδιος, ἀρχιτέκτων τοῦ Βασιλέως, δεινῶς καὶ οὗτος ὑπὸ δαίμονος τὸ σῶμα ωδυνᾶτο, καὶ πονοις δεινοῖς τρυχόμενος, βοὰς ἀνέπεμπεν. Ἀκούσας δὲ περὶ τοῦ Ἁγίου, ἔρχεται πρὸς αὐτὸν μετὰ κλίνης καὶ παίδων. Ἅμα οὖν ἐποίει ὁ ἅγιος Ὑπάτιος εὐχὴν ὑπὲρ αὐτοῦ, καὶ καθίσας ἐν τῇ κλίνῃ, ἐπετίθει τὴν χεῖρα ὅπου ἐπόνει, ἀνεκτότερον αὐτῷ ἐγίνετο· αὐτὸς δὲ οὐκ ἐᾶ αὐτὸν ἀναχωρῆσαι, ἅμα γὰρ τοῦ ἀναχωρεῖν, εὐθὺς οἱ πόνοι ὠδύνουν αὐτὸν, καὶ ἐβόα λέγων, ἔλεγεν δὲ καυχόμενος, Ὅτι οὐχ ὑποβάλλεται ἀριθμῷ τὰ χρήματά μου. Ποιήσαντος δὲ αὐτοῦ ἡμέρας ὀλίγας, ἤρχοντο ἐργολάβοι, καὶ πένητες ἐργάται, καὶ προσήρχοντο τῷ Ἁγίῳ γέγοντες, ὅτι ἠδίκησεν ἡμᾶς ὁ Ἐλπίδιος, καὶ ὅτι ἀπὸ πλεονεξιῶν ἔχει τὰ χρήματα. Γνοὺς δὲ ταῦτα ὁ Ἅγιος, λέγει τῷ Ἐλπιδίω· Ἐδηλώθη μοι ὅτι ἀποθνήσκεις, ὁ γὰρ Θεός σε ἐπαίδευσεν, διότι πολλοὺς ἠδίκησας· ἄπελθε οὖν καὶ διάταξαι περὶ τοῦ οἴκου σου, καὶ εἴ τι ἠδίκησας, ἀπόδος· ἵνα ἄνεσιν λάβῃ ἡ ψυχή σου. Ὁ δὲ λαβὼν τὴν ἀπόκρισιν, περίλυπος ἀπίει. Βουλομένου δὲ αὐτοῦ διατάξασθαι, οἱ ἰατροὶ καθ᾽ ὑπερβολὴν τῶν βουλομένων καθαρπᾶσαι αὐτοῦ τὰ χρήματα, ἔλεγον αὐτῷ ὅτι οὐκ ἀποθνήσκεις. Καὶ εἴσω τριῶν ἡμερῶν δυσχερῶς ἔχων ἔκραζεν, Ποῦ εἶ Ἀββᾶ Ὑπάτιε, καὶ ταῦτα λέγων, ἀπέδωκεν τὸ πνεῦμα αὐτοῦ. Ἐδόξαζον δὲ πάντες τὸν Θεὸν, ὅτι εἴ τι ἐλάλει ὁ Ἅγιος εὐθὺς ἐγίνετο.

[67] Ἄλλος τις τοὔνομα Ἀντίοχος ἀγαπώμενος ὑπὸ τῶν Ἰλλουστρίων, περιεργασθεὶς ὑπό τινος διὰ φθόνον, τοσοῦτον κατεπονήθη ὑπὸ τοῦ δαίμονος, ὥστε πάντας τοὺς ὁρῶντας συμπάσχειν αὐτῷ, ὅν ἀπαγαγόντες καὶ ἐν ἄλλοις μαρτυρίοις λόγῳ θεραπείας, ἔπειτα ἤγαγον αὐτὸν πρὸς τὸν Ὑπάτιον, καὶ τοσοῦτον ἦν δεινὸς ὁ δαίμων, ὥστε ἕως πεντήκοντα ἡμερῶν μὴ δύνασθαι κἂν μίαν ὥραν ὑπνῶσαι ἀπὸ τοῦ βοᾷν αὐτόν. Παραμείναντα δὲ αὐτὸν ἐκεῖσε ἐνιαυτὸν, ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν· καὶ λοιπὸν ηὐχαρίστει τῷ Θεῷ, προσκυνῶν καὶ δεόμενος τοῦ Ὑπατίου, ἵνα εὔχηται ὑπὲρ αὐτοῦ. Ἦν δὲ καὶ ἐξ ἑτέρας θρησκείας, καὶ γενόμενος τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, εὐθὺς ἀπετάξατο· καὶ τοσοῦτον ἐζήλωσεν τὴν ἀρετὴν, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος τὴν ἄσκησιν ἐν αὐτῷ, ὡς αὐτὸν γενέσθαι ἀληθῶς μαθητὴν Ὑπατίου, ἤγε καὶ ὁ Θεὸς αὐτον τελείως ἐν εὐχαῖς τῶν Ἁγίων, ὡς πληρωθῆναι τὴν γραφὴν λέγουσαν, Αὕτη ἡ ἀλλοίωσις τῆς δεξιᾶς τοῦ Ὑψίστου.

[68] Ἄλλος τις ὀνόματι Διονύσιος, τοσοῦτον ἐπηρεάθη ὑπὸ τοῦ δαίμονος, ὡς τὸ σῶμα ἀπο τῆς καρδίας κινούμενον ἐξάλλεσθαι διόλου, καὶ ὥσπερ σύντρομος ἐγίνετο. Καὶ ἀπελθόντα πρὸς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, ἐν ὀλίγαις ἡμέραις ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν, καὶ εὐθέως καὶ οὗτος ἀπετάξατο τῷ κόσμῳ, καὶ ἐγένετο δοῦλος τοῦ Θεοῦ, καὶ μαθητὴς γνήσιος τοῦ Ἁγίου. Ἄλλος τις, λατόμος τὴν τήχνην, ἐρασθεὶς τὴν πολιτείαν τοῦ Ἁγίου, δὲ ποθήσας αὐτὴν, λόγον δίδωσιν τῷ Ἀββᾷ τοῦ ἀποτάξασθαι· ἀπελθόντος δὲ καὶ χρονίσαντος, ἐστράφη ἡ διανοία αὐτοῦ. Καὶ παιδεύει αὐτὸν ὁ Θεὸς εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ δεινῶς ἐπαιδεύετο, καὶ ἔρχεται ἀπολογούμενος καὶ λέγων· Ἡμάρτηκα, καὶ συνταξάμενος τῷ Θεῷ καὶ ἀθετήσας· νῦν οὖν εὔξαι ἵνα θεραπευθῶ, καὶ οὐ μὴ ἀθετήσω. Εὐξαμένου δὲ τοῦ Ὑπατίου, ὁ Κύριος ἰάσατο αὐτὸν, καὶ ἀπελθὼν πάλιν ἠθέτησεν τὸν λόγον, καὶ μεθ᾽ ἡμέρας ὀλίγας εἰς τὸ λατομεῖον κατελήφθη καὶ ἀπέθανεν, ὡς μὴ φανῆναι αὐτοῦ μήτε τὰ ὀστὰ, καθὼς γέγραπται· Παγὶς ἀνδρὶ, ταχύ τι τῶν ἰδίων ἁγιᾶσαι, καὶ ἁγιάσαντα μὴ ἀποδοῦναι· οὐ γὰρ ἀνάγκην ἡμῖν ποιεῖ ὁ Θεὸς τοῦ συντάξασθαι· ὑπὲρ γὰρ τοῦ δοῦναι λόγον μετὰ τὴν συνταγὴν ἐὰν ἀθετήσωμεν, ἀγανακτεῖ καθ᾽ ἡμῶν. Εὔξασθε γάρ φησιν, καὶ ἀπόδοτε Κυρίῳ τῷ Θεῷ ἡμῶν.

[69] Ἄλλος τις Πολυχρόνιος ὄνόματι, ἕλκος ἐν τῷ δεξιῷ ποδὶ εἶχεν δεινὸν, ὅπερ ἐποίησεν πόρον σὺν τῇ σαρκὶ τὸ ὀστοῦν, ὡς μὴ εὑρίσκεσθαι ἣ ἀρχὴν ἢ τέλος τοῦ ἕλκους, μήτε πῶς αὐτοῦ ἐπιμελλήσασθαι. Δυσκολοῦντος οὖν εἰς τὴν θεραπείαν, ἐδέετο τοῦ ἁγίου Ὑπατίου, ὑποσχόμενος ἀποτάξασθαι· Ὁδὲ Ἀββᾶς πρὸς αὐτον εἰπεν· Εὐχόμεθα τῷ Θεῷ ὅπως ὑγιάνῃς, καὶ ἐν τούτῳ γνωσόμεθα ὅτι ὁ Θεὸς καλεῖ σε εἰς τὸ δουλεῦσαι αὐτῷ, ἐάν σε ἰάσηται. Καὶ ἅπαξ ἁπλῶς ὡς ἰατρὸς ἦν παρὰ τοῦ Θεοῦ δοθεὶς τῇ χώρᾳ ταύτῃ κατὰ τὸν Ἰώβ, Ποῦς χωλῶν ἦν, καὶ ὀφθαλμὸς τυφλῶν, καὶ ἀδυνάτων βακτηρία, καὶ δεομένων παραμυθία, κατὰ τὸν λέγοντα· Δός πεινόντι τὸν ἄρτον σου ἐκ ψυχῆς σου, καὶ πτωχὸν ἄστεγον εἰσάγαγε εἰς τὸν οἶκόν σου, καὶ ἀνατελεῖ πρώἳμον τὸ φῶς σου. Τυφλὸν δὲ ὅταν ἀκούσης, μὴ νομίσῃς ὅτι ὥσπερ τὸν ἐκ γεννητῆς τυφλὸν· τοῦτο γὰρ μόνῳ τῷ Κυρίῳ δυνατόν. αὐτὸς δὲ καὶ περὶ τῶν σεληνιαζομένων, ὅτι οὐδενὶ δυνατὸν θεραπεύειν αὐτοὺς, εἰ μὴ μόνῳ τῷ Κυρίῳ τῷ ἐπὶ πάντας φιλανθρωπευομένῳ διὰ τῶν εὐχῶν τῶν Ἁγίων, καθὠς ἐν τῷ εὐαγγελίῳ εἶπεν, ὃτι προσηνέχθη τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, καὶ οὐκ ἰάθη, ὁ δὲ Κύριος ἰάσατο αὐτόν.

[70] Ποτὲ δὲ γέγονεν αὐτὸν ἀπελθεῖν εἰς ἐπίσκεψιν Ἀδελφῶν εἰς τὴν ἔνδον χώραν τῶν Βιθυνῶν, ὅπου καὶ ὁ Ῥίβας ἐστὶν ποταμὸς, καὶ ἦν ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ὅπερ λέγουσιν ὁ Κάλαθος τῆς μυσαρᾶς Ἀρτέμιδος, ὅπερ κατ᾽ ἐνιαυτὸν ἡ χῶρα φυλάττουσα, οὐκ ἐξήρχοντο εἰς μακρὰν ὁδὸν, ἡμέρας πεντήκοντα· Αὐτοῦ δὲ βουλομένου ὁδεύειν, ἔλεγον αὐτῷ οἱ ἐντόπιοι, Ποῦ ἀπέρχῃ ἄνθρωπε; ὁ δαίμων σοι ἔχει ἀπαντῆσαι ἐν τῇ ὁδῷ, μὴ ὁδεύσῃς, πολλοὶ γὰρ ἐπηρεάσθησαν. Ὁ δὲ Ὑπάτιος ἀκούσας ταῦτα, ἐμειδίασε λέγων· Ὑμεῖς ταῦτα φοβεῖσθε, ἐγὼ δὲ ἔχω τὸν συνοδεύοντά μοι Χριστόν. Ἐν τῷ οὖν ὁδεύειν αὐτὸν θαρσαλέως ἦν· δίκαιος γὰρ ὡς λέων πέποιθεν. Ἀπήντησε δὲ αὐτῷ γυνὴ, μακρὰ ὡς δέκα ἀνδρῶν τὸ μῆκος, νήθουσὰ τε περιεπάτου, καὶ χοίρους ἔβοσκεν· ὡς οὖν εἶδεν αὐτὴν, εὐθέως ἑαυτὸν ἐσφράγισεν. καὶ ἔστη εὐχόμενος τῷ Θεῷ, καὶ εὐθὺς ἐκείνη ἀφανὴς ἐγένετο, και οἱ χοῖροι μεγάλῳ ῥοιζῷ ἔφυγον.

[71] Ἄλλο τε, ἐπὶ τὸ ὄρος τοῦ Ὀλύμπου μετὰ καὶ ἄλλων Ἀδελφῶν διερχόμενος ἐν καιρῷ μεθοπορινῷ, αἰφνίδιον ἔστη, ταραχὴ γὰρ τοῦ ἀέρος και νέφος γνοφῶδες ἐπεσκότασεν αὐτοὺς ἐν τῷ ὄρει· καὶ οἱ σὺν αὐτῷ ἔλεγον αὐτῷ· Κύριε εὔξαι μὴ χάλαζα ἐπέλθῃ ἐφ᾽ ἡμᾶς. Ὁδὲ Ὑπάτιος εὐθὺς ἐν τῷ τόπῳ τὰς χεῖρας διαπετάσας, ἤυχετο πρὸς τὸν Θεὸν, καὶ γενομένου ὄμβρου σφοδροτάτου μικροῦ δὴν χαλάζης, ὁδευσάντων αὐτῶν δύο ἠ τρία σημεῖα, οὐδὲ τὰ ὑποδήματα αὐτῶν ὅλως ἐβράχη. Φθασάντων δὲ ἐν ᾧ ἀπήρχοντο μοναστηρίῳ, οἱ ἐκεῖσε Ἀδελφοὶ ἐθαύμαζον, ὅτι οὐκ ἦν ὕδωρ ὅλως ἐν τοῖς ἱματίοις αὐτῶν. Μηδεὶς οὖν ἀπιστήτω, εἰ ἑ Θεὸς διὰ τοῦ δούλου αὐτοῦ ταῦτα ἐποίησεν τὰ θαυμάσια· φθάσας γὰρ εἶπεν ὁ Κύριος, Ἀμὴν λέγω ὑμὶν, ὁτι ἐὰν ἔχητε πίστιν ὡς κόκκον σινάπεως, καὶ εἴπητε τῷ ὄρει τούτῳ, Ἄρθητι, καὶ βλήθητι εἰς τὴν θάλασσαν, γενήσεται. Καὶ, Ὃ ἐὰν αἰτήσησθε τὸν Πατέρα μου ἐν τῷ ὀνόματί μου, δώσει ὑμῖν, πάντα γὰρ δυνατὰ τῷ πιστεῦοντι. Καὶ, πᾶν ὃ ἐὰν αἰτήσησθε τὸν Πατέρα μου ἐν τῇ προσευχῇ πιστεύοντες, λήψεσθε. Ὁδὲ ἅγιος Ἀπόστολος φθάσας ἡρμήνευσεν τὴν ἀδιάκριτον πίστιν, εἰπὼν, Πίστις ἐλπιζομένων ἐστὶν ὑπόστασις πραγμάτων, ἔλεγχος ου βλεπομένων. Ἰδοὺ γὰρ, κατενώπιον Θεοῦ ἐν Χριστῷ λαλοῦμεν, ὅτι οὐδὲν προσκεχαρίσμεθα τῷ δούλῳ τοῦ Θεοῦ Ὑπατίῳ· ἀλλὰ τὰ κεφαλαιοδέστερα ἀπομνημονεύσαντες ἐσημάναμεν τοῖς ποθοῦσιν δουλέυειν Θεῷ· οὐδ᾽ αὖ πάλιν φαμὲν τὸν Ὑπάτιον κελεύοντα ἰᾶσθαι, ἢ ἐπιτάττοντα τοὺς δαίμονας, ἀλλὰ τὸν Χριστὸν παρακαλοῦντα, και εὐαρεστοῦντα ἐνώπιον αὐτοῦ· πάντα γὰρ ὅσα ἂν ποιῇ ὁ Δίκαιος, κατευοδοθήσεται. Εὐμενῆ γὰρ εἶχεν τὸν Κύριον διὰ το ἀγαπᾷν αὐτὸν, και πόθῳ πυρώδει ποιεῖν τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ, διὸ καὶ κατηργήσατο ὁ Χριστὸς ταῦτα ἐν αὐτῷ, τοῖς γὰρ ἀγαπῶσιν τὸν Χριστὸν, πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν.

[72] Διὸ καὶ ἐδίδασκεν ἀεὶ ὡς πατὴρ λέγων· Τεκνία, οὐκ ἔστι τὸ τυχὸν χριστιανισμὸς, σπουδάσατε, ἀγωνίσασθε τὸν καλὸν ἀγῶνα· κάμετε ὀλίγον, ἵνα πολυ ἀναπαύσησθε· ἐπιλάβεσθε τῆς αἰωνίου ζωῆς· δράμετε ἐπὶ τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως· μάθετε καλὸν ποιεῖν· ἀνδρίζεσθε ἐν Κυρίῳ· καὶ ἐνδυναμοῦσθε κραταιῶς, ὅτι οὐκ ἔστιν ἡ πάλη πρὸς αἷμα καὶ σάρκα, ἀλλὰ πρὸς τοὺς πονηροὺς δαίμονας, καὶ πρὸς τὰ πάθη τῆς σαρκὸς· διὸ καὶ ἀναλαβόντες τὴν πανοπλίαν τοῦ Θεοῦ, καὶ περιζωσάμενοι τὴν ὀσφὺν ὑμῶν ἐν ἀληθείᾳ, καὶ ὑποδησάμενοι τοὺς πόδας ἐν ἑτοιμασίᾳ τοῦ εὐαγγελίου τῆς εἰρήνης, ἀναλαβόντες καὶ τὸν θυρεὸν τῆς πίστεως, καὶ τὴν περικεφαλαίαν τοῦ σωτηρίου δέξασθε, καὶ τὴν μάχαιραν τοῦ πνεύματος, ὅ ἐστιν ρῆμα Θεοῦ διὰ πάσης προσευχῆς καὶ δεήσεως. Ταῦτα οὖν τὰ ὅπλα ἐνδυσάμενοι διὰ τὸν ἄῤῥητον τῆς δικαιοσύνης μισθὸν, εὐάρεστοι στρατιῶται τοῦ χριστοῦ ἀναδειχθῶμεν, καὶ κραταιῶς πολεμήσωμεν πρὸς τὰς μεθοδείας τοῦ διαβόλου, καὶ ἀντιστῶμεν μέχρις αἵματος πρὸς τὴν ἁμαρτίαν· τελεία γὰρ [ἀρετή] ἐστιν, τὰ αἰσθητήρια γεγυμνασμένα ἔχειν πρὸς διάκρισιν καλοῦ καὶ κακοῦ, κατὰ τὸν λέγοντα· Ἐνκόποις περισσωτέρως, ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν νηστείαις, ἐν ψύχει καὶ γυμνότητι, ἐν πληγαῖς, ἐν φυλακαῖς, ἐν ἀκαταστασίαις.

[73] Εἰ δέ τις σχήματι, ἢ λόγοις τὸν Χριστὸν φιλοσοφεῖ, μὴ προσέχετε αὐτῷ· οὐ γὰρ ἐν λόγῳ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, ἀλλ᾽ ἐν δυνάμει· οὐ δὲ ἐν σχήματι προβατων, ἀλλὰ καθὼς εἶπεν ὁ Ἰησοῦς, Ἐκ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς. Εἴ τις εὑρεθῇ πόθῳ τὰς ἐντολὰς τοῦ Χριστοῦ ἐργαζόμενος, καὶ τὰ ἔργα αὐτοῦ συμφωνεῖ τοῖς ἀγαθοῖς αὐτοῦ λόγοις, πάντοτε ἔχων καρδίαν συντετριμμένην, κατευτελίζει ἑαυτὸν νυκτὸς καὶ ἡμέρας· καὶ ὁ τοιαῦτα ποιῶν οὕτως ἐν ἀληθείᾳ στήκει, καὶ τῷ τοιούτῳ προσκολληθήσεσθε, και ὡς πατέρα καὶ διδάσκαλον, καὶ ἀδελφὸν, καὶ μέλος οἰκεῖον τῆς πίστεως, καὶ φίλον πιστὸν, καὶ γνήσιον ὁμόψυχον ἑαυτοῖς προσλαμβανώμεθα, κατὰ τὸν λέγοντα· Στήθει ἐν μέσῳ πρεσβυτέρων καὶ εἴ τίς συνετὸς, αὐτῷ προσκολλήθητι· καὶ ἐὰν ἴδῃς συνετὸν ὤρθριζε πρὸς αὐτὸν· ὁ γὰρ κολλώμενος ἁγίοις ἀγιασθήσεται. Καὶ πάλιν, Μετὰ ἀνδρὸς θυμώθους μὴ συναυλίζου, μή ποτε μάθῃς τὰς ὁδοὺς αὐτοῦ, καὶ λάβῃς βρόχους τῇ ψυχῇ σου· φθείρουσι γὰρ ἤθη χριστὰ ὁμιλίαι κακαὶ· ἐὰν δὲ προσκολλάσῃ τῷ ἀγαθῷ, καὶ συνετῷ προσκολλοῦ· ὁ γὰρ ἀγαθὸς ἄνθρωπος ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ θησαυροῦ τῆς καρδίας προσφέρει τὸ ἀγαθὸν, καὶ πάντοτε τὰ ἀγατὰ συμβουλεύει σοι· συμβούλεται γὰρ ἴσον ἑαυτοῦ ποιῆσαι, καὶ προσαγαγεῖν τῷ Θεῷ, κατὰ τὸν λέγοντα. Θέλω πάντας εἶναι ὡς κᾀγὼ· ἀλλ᾽ ἕκαστος ἰδιον χάρισμα ἔχει ἐκ Θεοῦ. Ἐβούλετο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ Ὑπάτιος τοὺς ἰδίους μαθητὰς, τοιούτους εἶναι, οἵους δεῖ παρεστᾶναι Θεᾧ, καὶ δουλεύειν ὥσπερ καὶ αὐτὸς· ἐν τελείᾳ γὰρ καρδίᾳ ἐπαίδευεν τὰ ἴδιὰ τέκνα, καὶ γὰρ σφόδρα εὐλαβοῦντο αὐτὸν, καὶ μετὰ φοβου ὑπήκουον αὐτὸν, καὶ μετὰ αἰδοῦς ἐτίμων ὡς πνευματικὸν Πατέρα· ἀεὶ γὰρ ἐδίδασκεν αὐτοὺς λέγων· Τεκνία, μὴ ἀκηδιάσωμεν εἰς τὸν βραχὺν τοῦτον αἰῶνα· ὀλίγος γάρ ἐστιν ὁ κάματος τῆς ἀρετῆς, καὶ μεγάλα τὰ ἐπαγγέλματα, σπουδάσωμεν διὰ βραξέων πόνων εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, καὶ ἐμπολιτογραφῆναι εἰς τὴν μερίδα τοῦ κλήρου τῶν Ἁγίων. Οὐκ εἰσὶ γὰρ ἄξια τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρὸς τὴν μέλλουσαν δόξαν ἀποκαλυφθῆναι εις ἡμᾶς.

[74] Ὥς ἔτι καιρὸν ἔχωμεν, προσχῶμεν ἑαυτοὺς, καὶ ὑπομείνωμεν εὐαρεστοῦντες τῷ Κυρίῳ, ἵνα μὴ μέλλωμεν μεταμελεῖσθαι καὶ κλαίειν, ὅτε οὐκ ἕνι μετανοῆσαι, ἢ ἀγαθόν τι ἐργασασθαι· ἡ γὰρ ῥαθυμία τοῦ κόσμου τούτου καὶ αἱ μέριμναι περισπῶσιν τὴν διάνοιαν ἡμῶν, ἵνα μὴ ἀνανήψαντες προσχῶμεν τηλαυγῶς τῷ Θεῷ, καὶ ἑαυτοὺς ἀσφαλισώμεθα ἀπὸ παντὸς κακοῦ· ἀδύνατον γὰρ τὸν ἐν ἀδιαφορἱᾳ διάγοντα, καὶ κορεννύοντα γαστέρα ἑαυτοῦ, τοῦτο φωτισθῆναι τὸν φωτισμὸν τοῦ ἐνδοτάτου ἀνθρώπου, ἐν τῷ κρυπτῷ τῆς καρδίας ἐργαστηρίῳ. Ὁ γὰρ ἐπιγνοὺς τὸν κατὰ διάνοιαν πόλεμον ἀγωνίσασθαι κραταιῶς ἐν ἀσφαλείᾳ, σπεύδει καὶ ἑαυτῷ προσέχει, καὶ πάντα τὰ γήἳνα ἀποφεύγων, πρὸς. Θεὸν τὴν διάνοιαν κολλήσει ἀποκρεμάμενος, εἰς, τὸν πόθον αὐτοῦ νηφούσῃ τῇ ψυχῇ νυκτὸς καὶ ἡμέρας, οὗτος ἄρξηται φωτίζεσθαι ὑπὸ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ τὸν ἔσω ἄνθρωπον, καὶ ὁδηγεῖσθαι εἰς τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας. Πολλὰ οὖν δεῖ θλιβῆναι ἐν πειρασμοῖς, καὶ οὕτως τὸν βαθμὸν τοῦτον καταλαβεῖν· εἰ δὲ καὶ μετὰ τὸ λαβεῖν τὴν χάριν ἐπέλθωσιν αὐτῷ πειρασμοὶ καὶ θλίψεις, ὠφείλει ὑπομεῖναι εἰς τὸ ἀγαθὸν, διὰ παντὸς δεόμενος τοῦ Θεοῦ, καὶ μὴ ἀθυμήσαντα ἐν τῇ θλίψει ἀκηδιάσαι, ἀλλ᾽ ἐνέγκειν γενναίως καὶ ὑπομεῖναι· ἡ γὰρ ἀγάπη πάντα ὑπομένει, καὶ εὐθὺς πάλιν ἐπαναστρέφει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ κατασκηνοῖ εἰς αὐτόν. Ἰδοὺ γὰρ τεκνία ἀναγκάζομαι λέγειν διὰ τὴν ὑμῶν ὠφέλειαν ὅπερ ὤφειλον κρύπτειν, ἵνα μὴ καυχησάμενός τι ζημιωθῶ, ἀλλ᾽ οἴδεν ὁ Δεσπότης Χριστὸς, ὅτι εἰς δόξαν τοῦ Θεοῦ λέγω καὶ ὑμῶν ὠφέλειαν· ἤδη γὰρ ἐξηκοστὸν ἔτος ἔχω ἐν τῷ μονήρει βίῳ, οὔτε ὕπνου ἐκορέσθην, οὔτε ἄρτου, οὔτε ὕδατος, ἵνα δυνηθῶ γνήσιος καὶ πιστὸς δοῦλος γενέσθαι, ἵνα καταξιωθῶ ἀκοῦσαι παρὰ τοῦ Κυρίου μου· Εὖ δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστὲ, ἐπὶ ὀλίγα ἦς πιστὸς, ἐπὶ πολλῶν σε καταστήσω, εἴσελθε εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου σου. Ἀκμὴν γὰρ οὐ λογίζομαι ἑμαυτὸν ὡς ἕνα τῶν ἐλαχίστων δούλων τοῦ Θεοῦ· ἐξότου γὰρ ἐνέπεσα· εἰς τὰς. φροντίδας τῶν Ἀδελφῶν, καὶ ἀναγκάζομαι διρθοῦσθαι ἕνα ἕκαστον, πάνυ ἐχερσώθη τὸ καθαρὸν τῆς διανοίας μου, ὅ εἶχον πρὸς τὸν Θεὸν· ἤμην γάρ ποτε ἀμέριμνος, καὶ ἐκτενῶς προσέχων τῷ Θεῷ καὶ ἐμαυτῷ, καὶ εἶχον μικρὰν τότε παῤρησίαν. Ὡς οὖν ἔλεγεν ταῦτα ἐκ μέρους λυπούμενος, ἀπεκρίνατο αὐτῷ τις τῶν Ἀδελφῶν καὶ εἶπεν. Κύρι Ἀββᾶ, τότε ἑαυτὸν ἔσωζες διὰ τοῦ Θεοῦ, νῦν δὲ πολλοὺς, καὶ ἐκεῖ ἐζημιώθης, ἔνθα διπλὰ ἀνασώζεις; ὁ γὰρ Κύριος Ἰησοῦς ἦλθεν, ἵνα τοὺς πένητας σώζῃ. αὐτὸς δὲ ἀκούσας ἐν Κυρίῳ ἐχάρει.

[65] Cubicularia quædam, Euphemia nuncupata, torquebatur a sævo dæmone, quæ ad Hypatium mittens, [Energumena liberata ipse sanctus cæditur a dæmonibus.] rogavit eum venire & super ipsam orare, quia periclitabatur; multumque precata, meruit solatium, quia erat bona Christiana: veniens enim Hypatius pro ea oravit, quæ continuo cibum sumpsit: & ipse in monasterium rediens, perrexit pro ea depræcari Dominum: quod ferre non valentes dæmones, apparuerunt ei, dixeruntque, quare nos cogis ab ipsa recedere? si nos inde ejeceris ipsum te tribulabimus: quod & fecerunt: ipsa enim sanata, illum sic afflixerunt, ut inde per dies viginti ægrotaverit: sed sanato rursus ipso, Deus denique illos cohibuit.

[66] [Ab iis vexatum & sibi adductum] Comes quidem Elpidius, Imperatoris architectus, gravem a dæmone totius corporis patiebatur cruciatum, quo attritus erumpebat in clamores. Hic audita fama Hypatii, venit ad eum in lectica cum pueris suis: mox vero ut ille facta oratione, lecticæ insedit, manumque loco doloris imposuit, levius habere cœpit infirmus; sed hunc abire non permisit Sanctus, quia statim ut illud tentabat, recrudescebat malum, cogebaturque clamare, & dicebat insultabundus Dæmon: Numerum excedunt divitiæ meæ. Et intra paucos dies, quibus istic mansit, advenerunt operarii pauperes conquerentes de injuriis sibi ab Elpidio illatis, & quod per avaritiam opes suas acquisierat. Quod intelligens Hypatius dixit Elpidio; Manifestatum mihi est moriturum te: Deus enim castigavit te propter multam injustitiam. Vade igitur, [jubet restituere ablata mox moriturum, sed frustra,] dispone domui tuæ; & si quid injuste rapuisti, redde ut indulgentiam obtineat anima tua. Tali accepto responso, mœstus abiit homo; cui volenti restitutionem facere, medici, ex eorum suggestione qui bonis inhiabant, dixerunt: Non morieris. Ast ille intra tres dies ad extrema redactus exclamavit; Ubi nunc es Abba Hypati: itaque spiritum reddidit. Omnes itaque glorificabant Deum; quia quidquid Sanctus loquebatur, statim effectui mācipabatur.

[67] Antiochus quidam, carus Magnatibus, per invidiam maleficio tactus, [Nobilem ethnicum maleficio liberat,] tantopere affligebatur a dæmone, ut omnes eum videntes compassione moverentur. Quem cum curationis causa ducentes per oratoria varia tandem adduxissent S. Hypatio, tam molestus erat Dæmon, ut nec unam quidem horam per dies quinquaginta sineret miserum dormire; sed jugiter vociferaretur: postquam tamen integrum annum ibi mansisset, curavit eum Dominus: qui demum Deo gratias agens, procidit ad pedes Hypatii, precatusque est ut semper pro se oraret. [& in discipulum suscipit.] Porro cum esset alterius religionis, conversus ad fidem orthodoxam, factus est Monachus, tantoque ad studium virtutis ferebatur zelo, exercitationem ejus suscipiente Deo, ut genuinus Hypatii discipulus apparuerit: promovebat enim illum Deus per preces Sanctorum; ut impleretur Scriptura quæ dicit, Hæc mutatio dexteræ Excelsi. [Psal. 76, 11.]

[68] Quidam appellatus Dionysius adeo vehementer a dæmone vexabatur, ut totum ejus corpus, ab intimo corde motum, subsiliret, & omnibus membris tremeret; [Item toto corpore tremulum,] venientem autem ad famulum Dei intra paucos dies sanavit Dominus, qui confestim mundo renuntians, dedit se in disciplinam Sancti. Similiter alius, opificio latomus, captus conversatione Sancti, eamque desiderans imitari, promisit Monachus fieri: sed cum abiens rem differret, mentemque mutasset, castigavit eum Dominus in oculis suis tam graviter, [alium itē, qui bis deficiens a proposito] ut denique excæcaretur. Quare rediens excusavit se dicens: Peccavi promittens Deo & non præstans: nunc ora ut curer, nec amplius resiliam a proposito. Oravit ergo pro eo Sanctus, & ille sanitatem recuperavit: sed cum iterum fidem datam fefellisset, post paucos dies latomiæ ruina sic obrutus est, [misere perit.] ut ne ossa quidem inventa sint; quemadmodum scriptum est: Laqueus viro est, rerum suarum aliquid cito sanctificare & sanctificantem non reddere: neque enim cogit nos Deus promittere: sin autem promissa non præstemus, indignatur nobis propter infidelitatem: Vovete, inquiens, & reddite Domino Deo vestro. [Psal. 75. 12.]

[69] Polychronius quidam in pede dextro ulcus patiebatur, quod in ejus carne fistulam fecerat usque ad os, ita ut nec initium nec finis ejus inveniretur, [Curat pedem exulceratum.] nec qua ratione curari posset. Desperans ergo medecinam, supplicabat S. Hypatio, promittebatque mundo renunctiare. Cui Hypatius: Oramus, inquit, ut saneris, & in hoc cognoscemus utrum Deus te elegerit ad serviendum sibi: a erat enim regioni isti datus a Deo tamquam medicus instar Jobi qui dicit: Pes eram claudo, & oculus cæco, & baculus imbecilli, atque solatium indigentium, [Iob. 29, 15.]juxta eum qui dicit: Da ejurienti panem ex corde tuo & pauperem sine tecto induc in Domum tuam; & orietur mane lumen tuum b. [Isa. 58. 7.] Cum autem cæcum audiveris noli arbitrari quod fuerit talis a nativitate: ejusmodi enim curare ipsius Dei est. Idem dixerim de lunaticis c quos præter Dominum curare nemo potest, omnibus miserentem propter preces Sanctorum, sicut in Evangelio scriptum est, quod adductus ad ejus discipulos sit unus, quem hi curare non potuerunt: Dominus autem eum sanavit. [Matth. 17. 14]

[70] [Contemnit superstitionem timentium infestis Dianæ iter facere.] Cum quadam vice exivisset Hypatius visitare Fratres per interiores partes Bethyniæ, quas fluvius Rhibas d alluit, agebatur in illa regione festum execrandæ Dianæ, quod Kalathi e appellant, quod ipsa annue sic observat, ut nemo tunc audeat per dies quinquaginta longinquum iter suscipere. Volente ergo illo proficisci, dicebant incolæ; Quo vadis o homo? dæmon tibi in via occuret; cave ne iveris: multi enim hoc experti sunt. Quibus subridens Hypatius, Vos, inquit, ista timete: ego viæ comitem habeo Dominum: ita profectus animos sibi addi sensit, Justus enim ut leo confidit. Occurrit autem ei mulier, longa tamquam viri decem, quæ nens ambulabat & porcos pascebat: quam cum vidisset ille, signavit se, & continuo ipsa evanuit: porci vero cum magno grunnitu sunt dispersi in fugam.

[71] Alia vice profectus cum fratribus quibusdam in montem Olympum f tempore autumnali de repente substitit: [Ab imbre intactus iter agit cum suis,] gravis enim tempestas & obscura nubes obtenebravit eos ipso in monte: comites autem ei dixerunt, Domine ora, ne grando comprehendat nos. Hypatius vero extendens manus suas, oravit ad Dominum, & procedentibus ipsis, factus est vehementissimus imber similis grandini per tria milliaria, nec tamen eorum calcei vel modicum madefacti fuerunt. [Luc. 17. 6] Cumque pervenissent ad monasterium, quo tendebant; Fratres ibi exstentes mirati sunt, quod in ipsorum vestibus ne gutta quidem aquæ appareret. Sed nemo miretur quod Dominus in Sanctis suis talia operetur miracula: dixit enim Dominus: [Hebr. II. 1.] Si habueritis fidem tamquam granum sinapis, dicetis monti huic tollere & mittere in mare, & fiet: &, Si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis: omnia enim possibilia sunt credenti, & Quidquid orantes petieritis Patrem cum fiducia, accipietis. Apostolus vero definivit sinceram fidem, dicens: Fides est sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium. Ecce enim coram Deo in Christo loquimur, quia nihil per adulationem affingimus servo Dei Hypatio: sed principaliora tantum commemorantes, ea indicamus desiderantibus Deo servire. Iterum autem non dicimus Hypatium imperio suo sanitates operatum, aut dæmonia expulisse, sed Christum invocando & bene agendo in ejus conspectu: quidquid enim faciebat Justus, dirigebat in Deum, benignum habens Dominum, quia illum amabat, & ferventi corde implebat ejus præcepta: ideo enim Christus per ipsum operabatur, quia diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum.

[72] Et hoc est quod semper nos docebat Pater; Filioli non est res parva Christianismus: studete bonum certamen certare: [eosque instruit] modicum laborate, ut multam requiem consequamini: apprehendite vitam æternam: currite ad bravium supernæ vocationis: discite bene facere: confortamini in Domino & corroborabimini; quia non est nobis colluctatio adversus carnem & sanguinem, sed contra malos dæmones & carnis passiones. Quapropter accipientes arma fidei & succincti lumbos vestros in veritate, [ad spirituale carmen,] & calceati pedes in præparationem Euangelii pacis, assumentes scutum fidei, & galeam salutis suscipite, & gladium spiritus, quod est verbum Dei per omnem orationem & supplicationes. Hæc igitur arma sumentes propter ineffabilem justitiæ mercedem, boni milites Christi appareamus, & fortiter præliemur contra insidias diaboli, & resistamus usque ad sanguinem contra peccatum: consummata enim [virtus] est, sensus exercitatos habere ad discretionem boni & mali, juxta eum qui dicit: In laboribus abundantius, in vigiliis, in jejuniis, in frigore & nuditate, in plagis, in carceribus, in instabilitate. [2 cor. II. 23]

[73] Si autem quis in apparentia sermonis Christo philosophatur; ejusmodi ne suscipiatis: non enim in verbis, sed in virtute est regnum Dei: [& jubet adhærere optimis,] neque in specie ovium; sed uti Christus ait, ex fructibus eorum cognoscetis eos. Siquis vero inveniatur ex animo faciens Dei mandata, & opera ejus consonent bonis sermonibus, semperque habens cor contritum die ac nocte se perficiat; [Matth. 7. 20., 1.] talia qui agit, hic in veritate persistit; ipsique adhærete & veluti patrem, magistrum, fratrem, & genuinum membrum fidei, fidumque amicum & germanum unanimem nobis assumamus; quemadmodum dicitur g: Sta in medio seniorum, & si quis intelligens est, ei adhære; & si videris intelligentem, mane vigila ad eum: qui enim conjungitur Sanctis, sanctificabitur: & cum iracundo ne habites, ne quando imiteris eum & laqueum animæ tuæ accipias: [eosque imitari,] corrumpunt enim bonos mores colloquia prava: si vero adhæres bono, etiam adhærebis intelligenti; quia vir bonus ex bono thesauro cordis sui profert bonum & semper bona tibi suadebit: suadebit enim ut eadem quæ ipse facias, atque Deo accedere juxta dicentem; Volo omnes vos esse sicut & ego: sed unusquisque donum proprium habet a Deo. [cor. 7. 7] Volebat enim Hypatius ut discipuli sui tales essent quales convenit adstare coram Deo, & taliter ministrare ei sicut ipse: nam in corde perfecto corripiebat filios suos, qui valde eum reverebantur, & cum tremore obediebant illi, atque honorabant velut Patrem spiritualem. Continuo namque docebat eos dicens; Filioli, non pigritemur in hoc brevi seculo: exiguus enim hic est labor & magna promissa: festinemus per exigui temporis molestias ingredi in regnum cælorum & adscribi in civitate hæreditatis Sanctorum: Non enim sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis.

[74] Dum adhuc tempus habemus, [ac vigilare in tentationibus,] attendamus nobis, & perseveremus placentes Domino, ut non contingat nobis pœnitere & plangere, quando non erit locus pœnitentiæ vel alicujus boni faciendi; quia socordia hujus mundi & solicitudines distrahunt mentem nostram, ne vigilantes perfecte inhæreamus Deo, nosque custodiamus ab omni malo: impossibile enim est indiscrete agentem, & ventris ingluviei servientem, lumine interioris hominis collustrari in occulta cordis sui officina: quia peritus belli spiritualis, diligenti cura sibi ipsi attendit, & terrena omnia effugiens, mentem suam affigit Deo, pendens ex illius amore, mente sobria, die ac nocte: hic incipiet per Dei gratiam illuminare hominem interiorem, & dirigere in viam salutis. Multa igitur oportet in tentationibus pati, atque ita ad culmen pervenire: si autem postquam gratiam acceperit quis, superveniant ipsi tentationes & tribulationes, opertet perseverare in bono, Deum semper orando, neque per acediam in eo difficere, sed generose sustinere atque persistere; quia charitas omnia sustinet: tum vero statim redit gratia, & in ipso habitat. Ecce, filii, cogor pro vestra utilitate dicere, quod opertet latere, ne gloriando damnum aliquod patiar (novit Christus quod hoc ad gloriam Dei moneo & vestram utilitatem) jam enim sexagesimum annum ago in vita solitaria, neque somnum umquam vel cibum aut potum sumpsi ad satietatem, ut possem verus ac fidelis servus effici, dignusque fiam audire: Euge serve bone & fidelis, quia super pauca fuisti fidelis super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui: [ad suum exemplum.] adhuc vero non me existimo esse vel minimo ex Dei famulis comparandum: ex quo enim incidi in curas Fratrum & unum quemque eorum cogor dirigere, valde inculta squalluit puritas mentis meæ, quam in rebus divinis habebam: eram enim tunc temporis sine solicitudine, totus intentus Deo & mihi, multaque in ipsum fiducia utebar. Hactenus ille ex parte afflictus. Respondit ei Fratrum quidam dicens, Domine Abba, tunc te ipsum salvabas, nunc vero multos; & ibi damnum fecisse te ais, ubi in duplum lucratus es? Dominus enim Jesus venit ut omnes salvet. Quæ ille audiens in Domino lætatus est.

ANNOTATA D. P.

a De Polychronio quid factum infra n. 80 dicitur: videtur autem hic intercidisse illuminatio alicujus cæci, post quam primum apte cadit quod sequitur ex Jobo.

b Etiam hic sensui potius, quam textui Prophetæ insistit Auctor, prout hunc consulenti patebit.

c Etiam hic Græcus textus aliqua correctione vel suppletione indiget, quam alteri conjectori relinquo. Cæcos autem a nativitate & lunaticos curatos a Sanctis, Deo hanc ipsis gratiam conferente, toties in eorum Actis legimus, ut non appareat necessitas hujus tam operosæ exceptionis; esto id ante Christum nemo fecisse legatur, quod solum forsitan hic auctor intendit; cum ipse dixerit Joan: 14. 12. Qui credit in me, opera quæ ego facio, & ipse faciet, & majora horum faciet.

d Rhibas qui & Rhebas & Rhœsus, ex Mysia per Bithyniam in Euxinum decurrit.

e Calatho isto fortasse offerebantur primitiæ frugum nomine totius regionis. Simile quid apud Athenienses Cænephoria erant, in quibus puellæ nubiles offerebant in canistris puellarium suorum laborum munuscula: de quibus vide Petri Castellani Gerardimontensis Eortologium, sive de festis Græcorum syntagma. pag. 178.

f Olympus, mons Mysiæ, Bithynis proximæ, distat Chalcedone 100 P. M.

g In vulgata editione non invenitur hic & hunc sequens locus: facile fortassis inveniretur in græco 70 Interpretum, si hujus haberentur Concordantiæ quas vocant, uti habentur textuum latini & hebraici.

CAPUT X.
Extrema vitæ acta, mors sancta, & quædam post secuta.

[75] ἌΛλο τε, πολλῶν αὐτῷ ἐνοχλούντων, καὶ εἰς πολλὰ περισπόντων, εἰς ἀῤῥώστους, εἰς ἀποκρίσεις κελλαρίου, ἢ ὀστιαρίου, περὶ ξένων, περὶ πτωχῶν, περὶ Ἀδελφῶν· ὡς οὖν ὤχλουν αὐτῷ, παρεστώς τις Ἀδελφὸς λέγει αυτῷ· Ἄρτι Κύρι τούτοι ὅλοι οὐ περισπῶσί σου τὸν νοῦν ἀπὸ Θεοῦ; Ὁδὲ ἀπεκρίνατο λέγων· Πιστεύω εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, κᾄν εἰσιν ἄλλοι τοσοῦτοι, ὁ νοῦς μου πρὸς τὸν Θεὸν νηφάλεος διαμένει. Ὅτε οὖν γέρων ἐγένετο, καὶ ἡ πολιὰ αὐτοῦ ὡσεὶ χιὼν ἐν ὅλῃ τῇ κεφαλῇ, καὶ τῷ πώγωνι· ἦν γὰρ καὶ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἀρχαῖον καὶ ὁφέλιμον, ὡς ἀληθῶς Ἰερέως Θεοῦ καὶ Πατρὸς· ἐφιλοκάλησε δὲ ἄμπελον ὀλίγην, ἵνα οἱ ἄῤῥωστοι ἔχωσιν παραμυθίαν. Ἄλλος τις ἀσκητὴς ὀνόματι Ζήνων ἦλθεν πρὸς αὐτὸν, καὶ ἀπαντήσας αὐτῷ ἐξιόντι ἐπὶ τὴν ἄμπελον, ἐν τῇ ὁδῷ λέγει αὐτῷ, Σὺ εἶ ὁ Κύρις Ὑπάτιος; ὁ δὲ λέγει αὐτῷ, ναὶ· καὶ εἶπεν αὐτῷ, Πρός σε ἀπεστάλην ἵνα παρά σοι τὰ ὀστά μου ἀναπαυθῶσιν· τὸ δὲ εἶδος αὐτοῦ ἐλάχιστον, ταπεινὼν γὰρ εὑαυτὸν εὐτελὴς ἦν τῷ σχήματι, ὡς ἄγροικον ὁρᾶσθαι, καὶ ἐδέξατο αὐτὸν, καὶ ποιήσας ἡμέρας ὡσεὶ δέκα, ἕκαμνεν εἰς ὑπερβολὴν· καὶ ὶδὼν Ἀδελφὸν προκομισθέντα, σταθεὶς λέγει· Ὦ Θεός μου κᾳμὲ τὸν ταπεινὸν ᾧδε ἀνάπαυσον, καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ ἀῤῥωστήσας, τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ ἀνεπαύσατο, καὶ εὑρέθη ἐν τῷ μαρσίππῳ αὐτοῦ συστατικὰ a, ὅτι Πρεσβύτερος ἦν, καὶ τὸ σύνολον οὐχ ὁμολόγησεν οὐδενί.

[76] Καὶ μετὰ τρεῖς μήνας γενόμενος ὁ ἄγιος Ὑπάτιος ἐτῶν ὀγδοήκοντα, καὶ καλῶς ποιμάνας τὰ τεσσαράκοντα ἔτη τὸ ποίμνιον τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὴν ἱεροσύνην ὁσίος κατακοσμήσας, τέλειος δοῦλος Χριστοῦ εὐάρεστος ἀνεδείχθη, προπέμψας πρὸ ἑαυτοῦ ὀγδοήκοντα μαθητὰς αὐτοῦ πρὸς τὸν Θεόν. Ἔλεγεν δὲ εἰς τοὺς τρεῖς μήνας ἐκείνους, Τεκνία, δεινὴ ὀργὴ ἐπίκειται τῷ κόσμῳ, καὶ ἀγαθὸν ἀπελθεῖν πρὸς τὸν Κύριον πρὸ τοῦ γενέσθαι τὸν πειρασμόν. Προσέχετε οὖν ἑαυτοὺς· ἐγὼ γὰρ τὸ ἐμὸν ἐπλήρωσα, καὶ σπουδάσατε γνησίως δουλεῦσαι τῷ Κυρίῳ, ἐν φόβῳ καὶ τρόμῳ τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν κατεργάζεσθε, ὅν τρόπον ἐθεάσασθε κᾀμὲ, καὶ καθὼς παρέδωκα ὑμῖν, ἃ ἐδιδάχθην ἀπὸ τοῦ Θεοῦ, τὰς παραδόσεις κατέχετε· πιστεύω γὰρ τῷ Θεῷ ὅτι ἐὰν ποιήσητε τὸ ἔργον τοῦ Θεοῦ, οὺ μὴ ὑμᾶς ἐγκαταλήψῃ ὁ Θεὸς· ἀλλα καθὼς ἐμὲ ἠλέησεν καὶ ὑμᾶς ἐλεήσει, καὶ τὸν μισθὀν τῆς ὑπομονῆς πλήρη· ἀπολαύετε, καὶ προσδέξομαι ὑμᾶς ὡς ἀληθῶς ἰδιά μου τέκνα, ἱνα ὁμοθυμαδὸν καταξιωθῶμεν μετὰ τῶν Ἁγίων συναυλισθῆναι. Ταῦτα αὐτοῦ λέγοντος πάντες ἐστηριζώμεθα καὶ ἐκλαίομεν, γινώσκοντες ὅτι ηὔξατο τελειωθῆναι. Καὶ ἀῤῥωστήσας ἡμέρας πέντε, τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ, Κυριακῆς οὔσης, λέγει· Καλέσατε τοὺς Ἀδελφοὺς, ἱνα δώσω αὐτοῖς κοινωνίαν, καὶ ἐν ἐκστάσει ἤδη γενόμενος, ἐν τῷ διδόναι τὴν εὐλογίαν, ἄλλου παρακρατοῦντος τὴν χεῖρα αὐτοῦ, ὑποβάλλει ὑπόψαλμα, b Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ. Ψάλλοντες δὲ οἱ Ἀδελφοὶ, καὶ τὴν κοινωνίαν δεχόμενοι ἐκ τῆς χειρὸς αὐτοῦ ἔκλαιον πάντες, γινόσκοντες ὅτι ἀληθῶς ἀγαλλιῶνται οἱ Ἄγγελοι, οἱ παραλαμβάνοντες αὐτὸν, καὶ διὰ τοῦτο ἐψαλλον, Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ· Ὥσπερ γάρ τινας Ἐπισκόπους, καὶ ἐνδιαθέτους φίλους αὐτοῦ ἑώρα ἐλθόντας λαβεῖν αὐτὸν, καὶ ἐν ἐκστάσει ὢν εὐλογίας λαμβάνων παρὰ τοῦ παρεστῶτος, ὥσγερ τισὶν ἐδίδου, καὶ οὐδεὶς ἐφαίνετο τοῦ δέξασθαι, καὶ πάλιν ὁ παστεστηκὼς ἀπεδέχετο· καὶ πάντες οἱ φίλοι καὶ Μοναχοὶ καὶ Κληρικοὶ συνελθόντες ἔλαβον παρ᾽ αὐτοῦ εὐλογίαν. Πάντας δὲ εὐλογήσας καὶ ἀσπασάμενος, ἐν εἰρήνῃ ἀνεπαύσατο, καὶ προσετέθη πρὸς τοὺς ἁγίυς Πατέρας, καταλειπὼν ἄχρι πεντήκοντα Ἀδελφῶν συνοδείαν, οὓς καὶ παρέδωκεν ἑνί τινι διαδόχῳ αὐτοῦ, τοῦ καθηγεῖσθαι αὐτῶν..

[77] Συνελθόντες δὲ Ἐπίσκοποι πλεῖστοι, καὶ πάντες οἱ φιλοῦντες αὐτὸν διὰ τὸν βίον αὐτοῦ τὸν ἐνάρετον, ὥστε ἐκ τούτου γενέσθαι πλῆθος πολὺ λαοῦ φιλοχρίστου, καὶ ἐκ παντὸς μοναστηρίου, καὶ πάντες κεροὺς ἄφαντες ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις ἐκήδευσαν αὐτὸν ὁσίως. Πάντες οἱ προκομίζοντες αὐτοῦ τὸ τίμιον σῶμα, ἔκλαιον, ὡς ὀρφανοὶ γενόμενοι τοιούτου Πατρὸς· τὸ οὖν ἅγιον αὐτοῦ λείψανον κατέθεντο ἐν εἰρήνῃ ἐν σεπτῷ εὐκτηρίῳ τοῦ αὐτοῦ μοναστηρίου ἐν σωρῷ λιθίνῃ, ἐν ᾧ οἴκῳ οἱ Ἀδελφοὶ τὰς εὐχὰς ἀναπέμπουσιν· Κατατιθεμένου δὲ αὐτοῦ, εἱ ὄχλοι διεσπάραττον τὴν κλίνην, βουλόμενοι εὐλογίας χάριν λαβεῖν ἀπὸ τῶν ἱματίων αὐτοῦ, καὶ ὁ μὲν μετὰ μαχαίρας τὴν σινδόνα ἔτεμεν, ἄλλος ἐκ τοῦ ἱματίου, ἕτερος δὲ ἐκ τῆς γενιάδος αὐτοῦ τρίχας, καί μόλις διἳσχυρισαμένων τινῶν ἠδυνήθημεν παύσασθαι αὐτοὺς ἐκ τούτου. Τὴν οὖν σωρὸν αὐτοῦ ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ Οὐρβίκιος ἐκαρποφόρησεν, πλησίον δὲ αὐτοῦ κατάκειται ὁ ἅγιος Ἀμμώνιος ὁ τῆς ἐρήμου μέγας ἀσκητὴς, περὶ οὗ φέρεται ὅτι τὸ οὖς αὐτοῦ ἀπέτεμεν διὰ τὸ μὴ θέλειν αὐτὸν δέξασθαι τὴν ἱεροσύνην, οὗ ἡ πολιτεία ἐξαίρετος, καὶ παρὰ πᾶσιν θαυμαζομένη διὰ τὸν Κύριον. Οὕτως οὖν καὶ ἡμεῖς ἀσκεῖν οφείλομεν Ἀδελφοι, καὶ γὰρ ὁ Κύριος τοὺς δοξάζοντας αὐτὸν δοξάζει, καὶ τοὺς δουλεύοντας αὐτῷ γνησίως οὐ μόνον εἰς τὴν βασιλείαν αὐτοῦ ἀναγράπτους ποιεῖ, ἀλλὰ καὶ χαρακτῆρα πρὸς μίμησιν ἀγαθὴν τὴν πολιτείαν αὐτῶν τοῖς πᾶσιν ἐντίμως ἀναδείκνυσιν.

[78] Οὐ παρῆλθον οὖν ἡμέραι τριάκοντα, καὶ εὐθέως γέγονεν χάλαζα ἐν αὐτοῖς τόποις, ὡς ὀρμάσασεν τὴν ἄμπελον, εἰς τέλος αὐτὴν ἀποτρυγηθῆναι ἐκ τῆς χαλάζης· ἦν γὰρ ἡ χάλαζα ὡς λίθος ἡμέγας, ἔχων ἐν ἑαυτῷ ὀφθαλμὸν ἀνδρὸς, σημαίνων, Βλέπετε τὰ ἐρχόμεμενα· εἴσω γὰρ ἄλλων πέντε μηνῶν γεγόνασιν οἱ σισμοὶ οἱ μεγάλοι, ὃι καὶ ἐπὶ χρόνον ἐκρατησαν, καὶ τὸ βαρβαρικὸν ἔθνος τῶν Οὕννων τὸ ὂν ἐν τῇ Θράκῃ τοσοῦτον γέγονεν, ὡς πλείους ἑκατὸν πόλεις λειφθῆναι, καὶ μικροῦ δεὶν κινδυνεύειν Κωνσταντινούπολιν, καὶ φυγεῖν ἀπ᾽ αὐτῆς τοὺς πλείους. Μέχρι δὲ καὶ Μοναχοὶ ἐβούλοντο ἀποδιδράσκειν ἐν Ἱερεσολύμοις, μικροῦ δεὶν γὰρ ἤγγισαν καὶ τὴν Κωνσταντινούπολιν πορθῆσαι· τοσοῦτοι δὲ φόνοι καὶ αἱματεκχυσίαι γεγόνασιν, ὡς μέτρῳ μὴ ὑποβάλλέσθαι τοὺς θανόντας. Καὶ γὰρ τὰς Ἐκκλησίας καὶ μοναστήρια ἠχμαλώτευσαν, καὶ μονάζοντας καὶ παρθένους πλείστους ἀπέκτειναν, ὡς καὶ τὸν ἅγιον Ἀλέξανδρον πορθηθῆναι, καὶ τὰ ἐν αὐτῳ χρήματα καὶ κειμήλια παραλαβεῖν, ὅπερ οὑδέποτε συνέβη· ἐρχομένων γὰρ τῶν Οὕννων πλειστάκις πρὸς τὸ τειχισθῆναι τὸν ἅγιον Ἀλέξανδρον, οὐδείς ποτε ἐξ αὐτῶν πλησιᾶσαι ἐτόλμησεν τῷ μαρτυρίῳ. Τοσοῦτον δὲ ἐρήμωσαν τὴν Θράκην, ὡς μηκέτι ἀνακεφαλίσαι, καὶ γενέσθαι καθὼς ἦν τὸ πρώἳν. Ἡμεῖς δὲ μνημονεύοντες θαυμάζομεν, ὅτι ταῦτα ἦν ἅ προέλεγεν ὁ ἅγιος Ὑπάτιος ἐν τῷ αὐτὸν τελειοῦσθαι· πόθεν γὰρ ᾔδεί, εἰμὴ ὁ Κύριος αὐτῷ ἐδήλωσεν;

[79] Εἶχεν δὲ καὶ Ἀδελφὴν μίαν, ἥ τις μονόγαμος γενομένη χῆρα, καὶ μίαν θυγατέρα ἐσχηκυῖα, ἀπετάξατο, καὶ δουλεύσασα τῷ Χριστῷ, πρὸ τριῶν ἡμερῶν τοῦ ἀδελφοῦ αὐτῆς, καὶ αὐτὴ ἀνεπαύσατο· ἡ δὲ ταύτης θυγάτηρ καὶ αὐτὴ μονόγαμος μίαν θυγατέρα ἐσχηκυῖα, ἀπετάξατο σὺν τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς· ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς γενόμενος Διάκονος ἀνεπαύσατο· ἡ δὲ σφόδρα προσέκειτο τῷ Θεῷ, δουλεύσασα αὐτῷ νυκτὸς καὶ ἡμέρας. Πάντα σὖν ἀκολούθως πράξας ὁ ἅγιος Ὑπάτιος τοῦ ἁγίου Πατρὸς ἡμῶν Ἀντωνίου μέχρι καὶ τῆς ἀδελφῆς αὐτοῦ· κᾀκεῖνος γὰρ μίαν ἀδελφὴν ἔσχεν, καὶ οὗτος μίαν· ὡς γὰρ ἔλεγεν ὁ ἅγιος Ὑπάτιος περιάγων ἐν σαρκὶ, ὅτι γινώσκετε τεκνία, μετὰ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων ἐθεασάμην τὸν ἅγιον Ἀντώνιον τὸν Πατέρα ἡμῶν καὶ ἀσπασάμενος εὐλόγησέ με, καὶ εὐχὴν ποιήσας ἀπέλυσεν.

[80] Μετὰ ταῦτα ἦλθέν τις ζητῶν τὸν Ζήνωνα Πρεσβύτερον, καὶ ἡμῶν λεγόντων ὅτι οὐχ ὁμολόγησεν ἡμῖν ὅτι ἦν Πρεσβύτερος· εὐθὺς ἐκεῖνος ἀπεκρίνατο λέγων· Τοῦτον τὸν Ζήνωνα, ὅν ἐνομίζετε εὐτελῆ εἶναι, Οἰκονόμος ἦν ὀκτακοσίων Ἀδελφῶν, καὶ ἐμοὶ εἶπεν ἐν τῇ ζωῇ αὐτοῦ, φίλος γὰρ μου ἐτύγχανεν ἀπὸ Ἀλεξανδρείας καὶ τῆς ἐρήμου, Ὅτι ἐχριματίσθην ὑπὸ τοῦ Κυρίου, Ὅτι ὕπαγε πρὸς Ὑπάτιον κᾀκεῖ τελειοῦσαι· Πέπεισο οὖν ὅτι εὐθέως τελειωθεὶς, καὶ πρὸς τὸν Θεὸν ἀπελθὼν, καὶ τὸν Ἀββᾶν Ὑπάτιον ἀκόλουθόν μου λαμβάνω· τρίμηνον γὰρ μεταξὺ τοῦ Ζήνωνος ὁ Ἀββᾶς Ὑπάτιος ἐπιζήσας, ἀνεπαύσατο, κατὰ τὸν χρησμὸν τοῦ Θεοῦ τὸν δηλωθέντα τῷ Ζήνωνι. Καὶ ἐλθόντος μου ᾧδε ἐν τῷ μοναστηρίῳ, ἔτι ζῶντος τοῦ Ζήνωνος (ἔλεγεν ὁ Παπᾶς ἐκεῖνος) ὅτι διενεύσατό μοι ὁ Ζήνων, καὶ παρήγγειλέν μοι μὴ εἰπεῖν τινὶ ὑμῶν ὅτι γινώσκω αὐτόν. Τὸ δὲ μοναστήριον τοῦ Ζήνωνος ὑπῆρχεν πλησίον τῆς θαλάσσης τῆς Ἐρυθρᾶς, δι᾽ ἧς παρῆλθεν ὁ λαὸς τοῦ Ἰσραὴλ, ὅπερ μοναστήριον βάρβαροι ᾐχμαλώτευσαν· πάντοτε γὰρ τὸν Ζήνωνα οἱ ἐκεῖσε ὡς προφήτην εἶχον.

[81] Καὶ ὁ ἀδελφὸς Πολυχρόνιος ὁ προγεγραμμένος, ὁ τὸν πόδα ἀλγήσας, ᾧ εἰπεν ὁ ἅγιος Ὑπάτιος ὅτι, ἐὰν θεραπευθῆς, γίνῃ μοναχὸς, τοῦ Θεοῦ παρέχοντος, οὗτος γέγονεν μοναχὸς, καὶ δοῦλος τοῦ Θεοῦ κατὰ τὴν προφητείαν τοῦ πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου· οἱ δὲ μαθηταὶ αὐτοῦ ἀγάπην, καὶ συμφωνίαν ἐν Χριστῷ μετ᾽ ἀλλήλων ὁμοθυμαδον ἔχοντες δουλεύουσι τῷ Θεῷ, τὴν μνήμην τοῦ πατρὸς ἐπιτελεῦντες, καὶ τὰς παραινέσεις αὐτου κατέχοντες, ἑαυτοὺς πρὸς τον Θεὸν σπουδάζουσι δοκίμους παραστῆσαι ἐργάτας, τοῦ Θεοῦ παρέχοντςς αὐτοῖς τὴν χαριν διὰ τῶν εὐχῶν τῶν ἁγίων, καὶ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ὑπατίου· τὰς γὰρ παραδόσεις τοῦ πατρὸς καὶ τὴν διαγωγὴν αὐτοῦ τὴν πνευματικὴν ἐπιτελοῦντες, τοῖς τοῦ πατρὸς ἴχνεσιν ἐπιβαίνουσιν ἐν Χριστῷ, καὶ πνευματικοῖς χωροῖς χωρεύοντες, νυκτὸς καὶ ἡμέρας τῷ Θεῷ ὕμνους ἀναπέμπουσι, δοξάζοντες Υιατέρα, καὶ Ὑὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα· ᾡ πρέπει πᾶσα δόζα, τιμὴ, καὶ προικύνησις· νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[75] Cum multi S. Hypatium vexarent & distraherent pro ægris, pro responsis dandis cellario, ostiario, pro peregrinis, pro pauperibus, [Ad sanctum jam senem] pro Fratribus: videns eum turbari is qui abstabat Frater dixit ei; Eia Domine, omnes isti numquid abstrahunt menten tuam a Deo? Cui ille respondit: Etiam si duplo plures essent, confido quod per Dei gratiam mens mea firma apud eum maneret. Cum autem senuisset, & toto capite ac barba incanuisset ut nix (unde species ipsius erat plena ædificationis & venerabilitatis, tamquam veri Patris & Sacerdotis Dominici) cœpit exiguam vineam colere ad solatium infirmorum. Tunc Asceta quidam alius, Zenon nuncupatus, venit, eique ad vineam eunti occurrens, Tune es, inquit, Abbas Hypatius? [venit Zenon apud eum moriturus, & post obitum in venitur fuisse Presbyter,] Cui ille: Sum etenim. Iste vero, Ad te missus sum, inquit, ut ossa mea per te sepeliantur. Erat autem ei species vilis, seipsum enim humilians abjecto erat schemate, ita ut rusticus videretur; suscepit tamen eum Hypatius, qui decem dies apud ipsum manens supra modum laborabat: vidensque Fratrem quemdam efferri ad sepulturam; Etiam, inquit, o Deus, me hic facito requiescere: & eadem die infirmatus obiit die sexta. Marsupium vero ejus aperientibus, inventæ sunt litteræ patentes, unde constabat Presbyterum fuisse, id quod nemini omnino confessus fuerat.

[76] Ipse vero Hypatius mensibus ei tribus superstes, anno ætatis suæ octogesimo, cum annis quadraginta Christi gregem pavisset, Sacerdotiumque sua sanctitate ornasset, [quem post trimestre secuturus Sanctus] perfectus Dei servus apparuit; & præmissis ante se ad Deum octoginta Fratribus, dixit, Intra hos tres menses, filioli, gravis Dei ira mundo incumbet; quare bonum est abire ad Dominum, prius quam tentatio veniat. Prospicite ergo vobis: ego enim cursum meum consummavi, & satagite Deo perfecte servire, in timore atque tremore salutem vestram operantes, quemadmodum me vidistis facientem, & sicuti vobis tradidi quæ accepi a Deo, servate traditiones. Confido enim in Domino, quod si ejus opus feceritis, nunquam vos deseret, & sicut misertus est mei, sic & miserebitur vestrum, & plenam patientiæ mercedem accipietis. [suos hortatur ad perseverantiam,] Ego autem suscipiam vos tamquam genuinos filios: ut digni habeamur in eodem cum Sanctis tabernaculo recipi. Hæc eo dicente, consternati omnes flere cœpimus: videbamus enim quod optabat mori Infirmatus ergo dies quinque, sexta, quæ Dominica erat, dixit: Convocate Fratres, ut dem illis communionem, [data iis communione,] factusque in ecstasi dum singulis benedictionem daret, & alius manum ejus apprehenderet, subjecit versiculum; Venite exultemus Domino. Psallentes vero Fratres & communionem suscipientes de manibus ejus, flebant universi: cognoscentes tamen quod Angeli exultabundi animam ejus susciperent, dixerunt etiam ipsi, Venite exultemus Domino. Deinde tamquam si videret Episcopos aliquos familiaresque amicos, venientes ad se suscipiendum, ipse in eadem ecstasi quasi benedictionem accipiebat ab astante quodam, [sancte moritur:] sicut aliquibus dederat, & nemine apparente qui reciperet, rursus is qui astabat recipiebat. Omnes amici, & Monachi, & Clerici pro petenda benedictione veniebant, quibus eamdem cum osculo impertitus, in pace requievit, & appositus est ad SS. Patres, post se relinquens congregationem Fratrum quasi quinquaginta, quos suo cuidam Successori dirigendos tradidit.

[77] Convenientibus porro Episcopis plurimis & omnibus qui propter vitæ probitatem eum dilexerant, [& peractis solenniter exsequiis,] facta est ingens multitudo populi Christum amantis, ex omni loco & monasterio, qui accensis cereis ipsum sancte composuerunt ad sepulturam cum hymnis & canticis: universi autem inter efferendum venerabile corpus amare flebant, utpote tali patre orbati. Sacrum vero pignus deposuerunt in venerando oratorio intra arcam lapideam, ubi Fratres orationes suas fundunt: cum autem sepeliretur irruerunt populi in feretrum discerpendo illud, volentes benedictionis causa accipere aliquid vestium illius: & alii quidem cultris scindebant syndonem, alii vestem, non nulli etiam pilos genarum detondebant, ita ut ægre potuerimus tumultantes compescere. Et ad urnam quidem ipsius amicus Dei Urbicius c sumptus suppeditavit d. Proximum vero locum obtinet magnus ex eremo ascetes Ammonius e; de quo circumfertur quod aurem suam sibi abscidit, [deponitur juxta S. Ammonium.] quia nolebat ordinationem Sacerdotalem admittere; certe conversatio ejus excellens fuit & omnibus propter Dominum admirabilis f. Igitur & nos Fratres sic debemus exerceri: quia Dominus glorificantes se glorificat sibique fideliter servientes non solum adscribit in regnum cælorum, sed & ipsorum sanctam conversationem in exemplum ad imitandum proponit omnibus.

[78] Necdum triginta dies abierant, cum illis in locis facta est grando tanta, [Secutæ intra semestre sunt plagæ a Sancto prædictæ.] ut in jam maturescentem vineam irruens, eam radicitus contriverit: erat enim grando instar saxorum & habebat quasi oculos humanos ac si prænuntiaret imminentia mala: etenim post alios quinque menses facti sunt magni terræ motus, qui etiam diu durarunt. Et barbarica gens Hunnorum quæ est h in Thracia, sic invaluit, ut plus quam centum urbes occupaverit, parumque abesset, quin ipsa Constantinopolis periclitaretur, multique eam fuga desererent: quin etiam ipsi Monachi volebant Ierosolymam usque abscurrere, quia tantum non appropinquabant Constantinopoli capiendæ: tantum autem cædis fuit & tam copiosus effusus sanguis, ut mortuorum numerus iniri non posset. Ecclesias vero & monasteria expilarunt, Monachos & sanctimoniales necarunt, ex ipsaque Sancti Alexandri i basilica cimelia omnia abstulerunt id quod factum prius numquam fuerat: nam cum antea sæpe venientes illi muros S. Alexandri conscendissent k, nemo eorum ausus fuit appropinquare Confessioni illius. Thraciam vero sic vastaverunt, ut caput erigere numquam potuerit, & ad priorem statum redire. Nos vero prædictorum ab Hypatio memores, admirabundi cognovimus ipsa esse quæ circa mortem nobis insinuarat: quomodo enim hæc ille scivisset, nisi Dominus ipsi revelasset?

[79] Habebat Sanctus ille sororem, quæ unius viri contenta matrimonio, viduitatem coluit, unam filiam habens, quæ cum seculo renuntiasset, [Sancti ex sorore neptis una cum viro renuntiat seculo,] Deoque serviret, tribus ante fratrem diebus mortua est. Filia vero ejus etiam unius viri uxor & unius filiæ mater, una cum viro monasticum sumpsit habitum: & vir quidem Diaconus factus requievit in Domino: uxor vero multum profecit in Dei cultu serviens die ac noctu. Igitur per omnia similis fuit S. Hypatius magno Patri nostro Antonio usque ad sororem: [sicut olim soror S. Antonii.] nam etiam hic sororem unicam habuit, & ille unicam: sic enim S. Hypatius adhuc in vivis nobis loquebatur: Scitote filii quod cum sanctis Apostolis viderim Sanctum Patrem nostrum Antonium, meque salutans benedixit, atque oratione facta dimisit.

[80] Postea venit quidam interrogans nos de Zenone Presbytero, [Intelligitur quis fuerit Zenon Sancto præmortuus.] cui cum responderemus, quod numquam nobis confessus esset se Presbyterum, ait ille; Imo quem vilem existimastis, Oeconomus fuit octoginta Fratrum, mihique adhuc vivens dixit (erat enim ab Alexandria l atque ab eremo mihi amicus) quod divino oraculo monitus fuerit abire ad Hypatium & apud eum mori. Quare, inquit, credo quod cito moriturus sim atque ad Deum abiens etiam Abbatem Hypatium post me ducam. Supervixit autem Zenoni tribus mensibus Hypatius, secundum Dei oraculum Zenoni patefactum, & similiter obdormivit, cumque venissem huc ad monasterium adhuc vivente Zenone (dixit Pater iste) innuit mihi Zeno & rogavit ne cui vestrum dicerem quod ipsum nossem. Monasterium autem Zenonis est prope mare rubrum m per quod transiverunt filii Israel, quod monasterium barbari depopulati sunt, ubi quotquot erant, Zenonem ut prophetam æstimabant.

[81] Frater autem Polychronius n dequo scriptum est supra, cui pedem dolenti dixerat Hypatius, ut si sanaretur fieret Monachus, Deo hanc ei gratiam faciente, id factus est; & Dei servus juxta prophetiam Patris nostri Hypatii. Fratres vero ceteri caritatem & concordiam unanimiter inter se conservantes famulabantur Domino, memoriam Patris jugiter recolentes, ejusque exhortationes præ oculis habentes, satagebant ut se bonos Deo operarios præberent, ipso hanc eis gratiam largiente, per intercessionem Sanctorum & S. Patris nostri Hypatii: [discipuli Hypatii perseverant in ejus instituto.] ejus enim traditiones & spiritualem illius conversationem habentes præ oculis, vestigia ipsius in Christo sectabantur; chorosque in spiritu ducentes, diu ac noctu hymnos Deo offerebant, glorificando Patrem & Filium & Spiritum sanctum, quem decet omnis gloria, honor, & adoratio, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Συστατικὰ & Συστατικαὶ, litteræ Episcopales, peregre proficiscentibus Presbyteris, Clericis, laicis, dari solitæ ad fidem faciendam de ipsis: patentes vulgo dicimus: vide Cangium in Gloss. Gr. barb.

b Ὑπόψαλμα videtur posse Antiphona reddi, quasi sub initium psalmi recitandum: nihil tamen definio, quia in Liturgicis Græcorum necdum reperi nominatum, est autem initium psalmi 94, quem Matutino præmittere soliti Latini Invitatorium nominant.

c Ille scilicet Cubicularius Imperialis, laudatus supra num. 20, & mox num. 21 dictus sibi depoposcisse partes restaurandi monasterii.

d Sic enim intelligo, quod Sancti urnam ἐκαρποφόρησεν: quod ad verbum redderetur lucrifecit. sive lucratus est, tamquam fructum suæ pietatis; aut etiam obtulit sive dedicavit; nec non perfecit: quibus omnibus notionibus græcum καρποφορεῖν substat.

e De hoc jam egimus in Commentario prævio num. 3. quod autem de eo hic refertur, ita narrat Socrates lib 5 cap. 23. Cum ad Episcopatum traheretur fuga elapsus, dextram sibi amputavit aurem, ut corporis mutilatione sacerdotalem ordinationem effugeret.

f Hactenus tamen neque in Synaxario Constantinopolitano Collegii nostri Parisiensis, neque in aliis ullis Sanctorum Fastis nomen ejus reperitur.

h Iam ergo ibi aliqui, ex prioribus irruptionibus relicti, sedem sibi stabilem fixerant in confiniis.

i Hic est Alexander miles, quem cum S. Antonina colunt Græci, præsertim Constantinopolitani, 10 julii; Latini 3. Maji: hinc vero discimus ipsum non solum in urbe habuisse oratorium prope Basilicam SS. Apostolorum; sed etiam celebrem in suburbanis ecclesiam, donariisque opulentam, under forsitan hac occasione translatæ in urbem Reliquiæ sint, idque 12 Ianuarii, quando breviter notatur in Menæis.

k Potest etiam hoc sic verti quod cum antea sæpe venissent ut muros conscenderent, numquam ausi fuerint ipsis appropinquare, sumendo το Μαρτύριον pro tota ecclesia Martyris.

l Alexandriam enim multi confluebant studiorum causa.

m Est illud monasterium Raïthu, de quo Decessores nostri 14 Januarii, ubi de Monachis sanctis istic per Blemmyas occisis, incertum littorine orientali, an occidentali maris Rubri impositum fuerit: prudenter autem noluerunt confirmare cædem illam fuisse patratam sub Imperio Dioclesiani, sicut antea aliud agenti Bollando visum fuerat ad Acta S S. Iuliani & Basilissæ 9 Ianuarii: postea enim mecum comperit Henschenius nihil obstare, quo minus crederetur Cedreno, qui ipsam refert ad annum 10 Anastasii Imp. Christi 601, prout pluribus deduxi in responsione ad Exhibit. errorum Art. 15 num. 314. Dicendum ergo, monasterium istud æque ac monasterium montis Sinaï sæpius fuisse a barbaris violatum; adeoque hic memoratam depopulationem, quam Zeno videtur prædixisse, multo priorem martyrio prædicto fuisse; quo tamen non obstante illuc redibant, qui fuerant dispersi.

n Supra num. 69.

DE SANCTO AVITO PRESBYTERO ET ABBATE MICIACENSI
APUD AURELIANOS, PICIACI IN PERTICO

>CIRCA DXXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De ejus melioribus Actis, variisque sed parum sinceris Compendiis vitæ, ætate, cultu.

Avitus, Presbyter & Abbas Miciacensis, Aurelianis in Gallia (S.)

G. H.

Floruit in Galliis seculo Christi quinto & sexto, [Cultus sacer] illustri sanctitatis & miraculorum gloria, Avitus: cujus memoria ad hunc XVII Junii antiquis Hieronymiani Martyrologii apographis sub finem adscripta est his verbis: Aurelianis civitate, Aviti Presbyteri. Beda in genuino Martyrologio: Aurelianis civitate, depositio S. Aviti, Presbyteri & Confessoris. Quibus Florus addit; Cujus vitæ descriptio, inter cetera virtutum suarum miracula, adstipulatur mortuum suscitasse. Hæc ibi, quæ forsan omnia solius Flori sunt, uti ibidem annotamus. Longissimo eum encomio, ex Vita desumpto, celebrat Rabanus. Meminerunt ejusdem Usuardus, Ado, Bellinus, Molanus, aliique cum Martyrologio Romano. Eumdem ad dictum XVII Junii solenni Officio venerantur Aurelianenses, Carnotenses, Cenomanenses, Bellovacenses, & aliæ Ecclesiæ, etiam monasticæ; ut patet apud Martinæum de rit. vet. Mon. lib. 4 cap. 6, ex Corbeiensi kalendario & Consuetudinibus Dionysianis, præscribentibus officium trium Lectionum de S. Avito Presbytero & Confessore.

[2] [Vita ex Ms.] Habemus Acta, quæ venerationem ejus plene confirmant, submissa a R. D. Joanne de S. Martino Religioso Foliantino, anno MDCLII Parisiis defuncto; qui annotarat, lectiones Breviariorum manuscriptorum S. Maximini Miciacensis, & Sanctimonialium S. Aviti prope Castrodunum convenire etiam in verbis cum hac Vita. Auctor in Prologo testatur S. Avitum suo ævo vixisse quem, inquit, supernæ pietatis dignatio huic mundo, [auctore coævo.] nostro attribuit ævo. S. Siviardus Abbas Anisolensis, cujus Vitam dedimus Kalendis Martii, scripsit Acta S. Carilephi primi Abbatis Anisolensis, ad Kalendas Julii illustrandam; in eaque plurima ipsis hujus Vitæ verbis descripsit, quæ infra ad caput secundum annotamus. Præterea in Actis S. Maximini, Abbatis Miciacensis V Decembris, sub quo ambo, scilicet S. Avitus & Carilephus monachi vixerunt, [Convenit cum Actis aliorum Sanctorum.] atque S. Avitus successit, confirmantur eadem, quæ hic referuntur, quæque tam a Bertoldo quam a Letaldo monachis Miciacensibus sunt exarata. Suum etiam calculum huc conferunt, Auctores Vitarum S. Leobini, Episcopi Carnotensis, & S. Læti, Monachi Miciacensis, quæ erunt ad XV Septembris & VI Novembris illustrandæ. Item Vincentius Bellovacensis, aliique infra citandi.

[3] Hactenus autem indicata, adeo plana, perspicua, & dilucida sunt, ut nihil videatur clarius & evidentius posse proferri. Interim quædam Vitæ compendia, res ab Sancto gestas adeo obscuras & implicatas reddiderunt, ut etiam Joannes Mabilio, in Appendice seculi primi Benedictini pag. 613, plusquam probabile censuerit, [Aliqua Compendia non satis sincera.] Avitos duos in Miciacensi cœnobio eodem tempore floruisse Sanctitate. Primum compendium æstimamus, quod per Laurentium Surium, mutato fere stylo, est descriptum; quale primigenio stylo, ex Mss. Trevirensi S. Maximini, & Ultrajectino S. Salvatoris, habemus; & variis, sententiis insuper exornatum, descripsimus ex Ms. codice Christinæ Reginæ Sueciæ num. 721 signato. Ex his ad priora Acta varias Annotationes subjicimus oculis & judicio legentium, ut sic veritas facilius elucescat: nec enim conducibile credimus utraque dare, certam confusionem inductura.

[4] Aliud compendium magis intricatum quam istud edidit Petrus de Natalibus lib. 3 cap. 31 hoc exordio: [Magis corrupta apud Petrum de Natalibus.] Adjutus Abbas primo Monachus Mimatensis, postea Abbas Carnotensis pagi, quem Portesum vocant, Deo providente, factus est. Sed hic est Avitus, primo monachus Menatensis, dein Miciacensis, ubi & Abbas fuit, & inde decessit in vastas loci Pertici solitudines, ac dein Childebertus Rex ei construxit monasterium prope Castrodunum, utique in ultima diœcesi Carnotensi. Additur dein, ex indicato Compendio, sepultura Aurelianis facta, & cultor vineæ cervice retorta punitus ac postea sanatus: Quæ infra num. 22 & 24 legi possunt. Demum dicitur, festum agi, VI Kalendas Februarii. Verum ad illum diem non reperimus ullam mentionem S. Aviti in Breviariis Aurelianensibus aut Carnotensibus. Interim Petrum de Natalibus sequuntur Maurolicus, Felicius, Saussaius, & potissimum Wion, Dorganius, Menardus, Bucelinus in suis Benedictinis Fastis, atque Jacobus Branche in opere de Sanctis Arverniæ; sed hic S. Avitum, de quo agimus, nominat, & ad diem XXVI Januarii collocat; addens, die XXI Januarii in diœcesi Claromontana eumdem in veneratione haberi, scilicet ob ejus in dicta diœcesi ortum & auspicium vitæ monasticæ.

[5] Alius quoque ejus venerationi assignatur dies, XIX Decembris, ad quem ceteris præivit Ado, his verbis: Aurelianis S. Aviti Abbatis, [Cultus quoque 19 Decemb.] qui spiritu prophetiæ illustris fuit, & honorifice in eadem urbe tumulatus est: ubi a Rosweido annotatur Gregorius Turon. de Gloria Confessorum, cap. 99, qui de S. Avito, quem referimus agit; additque miraculum vinitoris puniti & sanati. Adonem describit auctor Martyrologii sub nomine Bedæ suppositi, sed pro Avito perperam excusum est Vitus. Melius Avitus legitur in Mss. Leodiensi S. Lamberti & S. Laurentii, Bruxellensi S. Gudilæ, Florario Sanctorum, & aliis. Item in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ sub annum 1490 excuso. At Grevenus, cum eumdem Avitum ex Adone retulisset; addidit eum apud Usuardum haberi XV Kalendas Julii, sive hoc XVII Junii: quo die tam Grevenus, quam Canisius in Martyrologio Germanico, plura de ejus cum S. Carilepho amicitia & egressu de monasterio habent, quæ late infra capite secundo referuntur. Interim Maurolycus & Galesinius, mutato nomine, ista habent: Aurelianis S. Adjuti Abbatis, prophetiæ Spiritu illustris, & annotat Galesinius librum scriptum, quem valde imperfectum habuisse eum sæpe monuimus. Denique, citatis recentioribus & manuscriptis, S. Avitum eisdem verbis Martyrologio Romano ad dictum XIX Decembris inscripsit Baronius: [etiam sub nomine Adjuti] quem mox plenis velis secuti sunt in suis monasticis Fastis, Wion, Dorganius, Menardus, Bucelinus. Et Wion quidem allegat Vincentium Bellovacensem, libro 21 cap. 41, in quo de SS. Avito & Carilepho eadem scribit, quæ infra habentur cap. 2, & Vitam a nobis propositam magnopere confirmant. Bucelinus plura ex eadem Vita allegat, citatque Petrum de Natalibus, quem de S. Avito, (licet Adjutum appellet) evidenter agere jam ostendimus.

[6] Vixisse ipsum, secundum regulam SS. Antonii & Pauli, infra num. 16 indicatur; neque ut Ordini Benedictino adscribatur, permittit ejus ætas; [vixit ante S. Benedictum,] utpote ante S. Benedictum nati, & vita functi antequam idem Casinum venerit, quod factum fuisse anno DXXIX, diximus ad ejus Vitam XXI Martii. Clarebat jam tum post mortem suam S. Avitus pluribus miraculis, quorum notitiam nactus Childebertus Rex, vovit ei constructionem ecclesiæ, si ab expeditione Hispanica, quam assumpsit anno DXXI, salvus & incolumis rediret: ut consequens sit, eum jam tum aliquot annis ad æternam felicitatem migravisse: quare ejus obitum referimus ad annum circiter DXXVII: [mortuus circa an. 527.] & sic potuit, anno DXXIV, Chlodomeri Regi Francorum, a B. Avito Abbate, magno tunc temporis Sacerdote, dictum fuisse; si occideret S. Sigismundum, periturum etiam ipsum, uti ex Gregorio Turonensi diximus Kalendis Maji, ad Vitam S. Sigismundi Regis pag. 86.

VITA
Auctore ferme coævo,
Ex Mss. codicibus.

Avitus, Presbyter & Abbas Miciacensis, Aurelianis in Gallia (S.)

BHL Number: 0882

EX MSS.

PROLOGUS.

[1] Rector orbis æternus, sanctæ quoque Ecclesiæ defensor invictissimus, [Ecclesia a Christo fundata,] Dominus Jesus, postquam eam pretiosi sui sanguinis effusione redemit & mortis devicto principe gloriæ se restituit paternæ; nequaquam eam reliquit viduam, vel superni moderaminis respectu destitutam. Ipse enim a supernis gloriæ suæ sedibus eam invisere non desiit, & quibus sanæ doctrinæ gubernaculis e mundi liberetur naufragio, sola præscientiæ suæ majestate providit. Quam licet fundaverit in Patriarchis & Prophetis, [roborata est Martyribus] futuri sui sacramenti præconibus; amplioris tamen privilegii gratia excoluit in Apostolis, roboravit in Martyribus; qui victricis patientiæ insigniti laurea, respuere caduca, ut possent adipisci sine fine mansura: nec virtutis eorum longanimitatem sævientis mundi potuit perfringere terror; quippe quibus vivere Christus erat & mori lucrum. Quorum gloriæ non extorris Confessorum numerosus apparuit chorus: qui licet persecutorum haud experti sint belluinæ crudelitatis rabiem; contra tamen occulti & invisi hostis pugnando machinamenta & proprii corporis blandimenta, operum bonorum æmulis ingentia virtutum reliquere documenta. Gloriosior porro Martyrum confessio, quod nec corporei cruciatus exquisitissimis cesserint pœnis. Tum demum Confessorum prædicanda virtutis a Deo datæ fortitudo, [& Confessoribus:] quod vitæ labilis voluptate calcata, noxia carnalis suggestionis desideria, in semet pro Christi nomine mortificaverint. Crucem enim Christi gestantes, inter adversa & prospera, eodem mentis proposito, constanter ab omni vitiorum superflua labe sese fecere sequestres.

E quibus unum, virtutis gloria prædicandum, supernæ pietatis dignatio huic mundo, nostro attribuit ævo, nomine Avitum: [Ex his fuit S. Avitus,] qui scutum fidei viriliter tenens, contra veternosi anguis incentiva, spiritalia sancti exercitii intorsit jacula. De cujus ortu, vita & obitu, quæ comperta habemus, ad multorum, ut remur, profectum, plenæ fidei veritate adnotare cupimus; non nostris viribus fisi, aut altioris ingenii prærogativa fidei; verum illius misericordissimæ Deitatis omnipotentiæ subditi, qui os mutorum aperit, quique rudem pecudis linquam articulata voce resolvit. Ad hoc etiam accedit & illud, quod non injussi aut temerarii ausus præsumptione, sed reverendorum quorumque Patrum caritativæ dulcedinis aggredimur jussione, simul etiam nacti non mediocris augmenti fructum, [cujus vita ad imitandum proponitur.] si tanti viri laudabilis ad imitandum digeratur Vita. Quia devotæ consuetudinis est, Catholicis, sanctorum Patrum natalitias dies observare diligenter, & tunc præcipue virtutes eorum, assignatas litteris, in Ecclesia recitare ad Dei laudem, ex cujus munere sunt; & ad instrumenta minorum; ut & studiosi æquitatis habeant quod sequantur, & tepidi unde inspiratione divina ad fervorem bonæ actionis incitentur. Nos autem quia invalidi reddimur, nostris exigentibus desidiis, ad Sanctorum sequenda vestigia; saltem memoriæ commendemus quæ de eis miranda comperimus; ut vel propter hoc ad sui consortium asciscamur, si operum, quorum illi Deo auctore extitere factores, nos inveniamur vel qualescumque narratores; simul etiam adjuti eorum precibus, avidi imitatores fieri mereamur.

CAPUT I.
Ortus, educatio, vita monastica in cœnobio Menatensi.

[3] Cum a igitur præclara miraculorum gesta Christi Confessoris Aviti, in brevitatis comprehendentes volumine, ad audientium imitationem elucidanda duxerimus; dignum fore videtur, primum aliquid intimare de ejus genere, postmodum nativitatis ejus tractari debere decus: ut mirabile principii mysterium subsequentium fidem faciat expositioni virtutum. Fuerunt namque hujus memorabilis viri genitoris religiosi, in b Aquitaniæ partibus juste & religiose conversati; [Parentibus piis & justis,] sequenti quoque tempore illic venerabile conjugium sortiti: qui licet minus nobilitatis pollerent titulis, affuit tamen huic ignominiæ animus clientelæ devotissimus Dominicæ, quæ eos, obumbrata parentum paupertate, potiore donavit claritudine. Ita namque eos decor sapientiæ adornabat, ut secundum Apostolum, sermo illorum semper sale esset conditus, bonorumque operum gratia repletus. [Col. 4, 6] Erat illis studium orationi frequenter imcumbere, & pietatis actibus semper insistere, necessitatibus pauperum prout poterant subvenire, & nihilominus hospitalitatem diligere. Inclinabant corda sua ad exequenda Dei præcepta, pro retributionis spe, ut in sui exitus die mererentur cum Propheta Domino supplicare: Suscipe nos secundum eloquium tuum, & vivamus; & ne defraudes nos ab expectatione nostra. [Psal. 118. 116.] Implentes præceptum Apostoli, crucifigebant corpora sua cum vitiis & concupiscentiis: laborabant assidue operando manibus suis, ut haberent quod tribuerent necessitatem patientibus. Dum ergo his & hujusmodi insisterent actibus pietatis; non causa exercendæ voluptatis, sed magis desiderio sobolis procreandæ, usi sunt sibi concessa copulatione. [Gal. 5. 24] Et quia oculi Domini semper respiciunt justos, [natus nocte luminosa,] & aures ejus intendunt precibus eorum, sequenti tempore Dei famulum, sibi divinitus concessum, suscipere meruerunt. Qui quantum in ortu nativitatis suæ cælestis gratia dono dignus extiterit, subsequentis veritatis ratio approbat. Nam hora nativitatis ejusdem tanti luminis fulgor inibi emicuit, ut obstetrices pavore perculsæ nimio, procumberent solo; quod in præsagio hujusmodi fuerat ortus. Nam qui noctis in obscuritate præsenti nascebatur lumine, Dei præscientia futurus erat splendor in mundi caligine c. Cui sacri baptismatis fonte renato a spiritalibus Patribus Aviti nomen imponitur.

[4] Suscipientes denique jam dicti parentes sibi concessum venerabilem puerum, & tenerioribus quidem adhuc morantem in annis, studiosissime nutriverunt. [sacris litteris imbutus,] Adultum quoque, divina gratia providente, cuidam dignæ memoriæ Sacerdoti sacris litteris imbuendum devotissime commiserunt; qui ab ipsis infantiæ rudimentis erecta semper humilitate crescebat, ita tenere ætatis annos morum maturitate castigans, ut jam dignitatem futuræ conversationis præcederet gratia sanctitatis. Postquam vero adolescentiæ ritu corporeo robore pubesceret, blandimenta voluptatis animum incitantia ita edomabat, ut pollicitæ virginitatis palmam pro incorrupta integritate perciperet, & postmodum sine fine in regnis cælestibus triumpharet. Igitur ab ipso ætatis tempore, quo rectitudinis intelligentia animum penetravit, jamque orbatus utroque parente, totis se viribus ad arma cælestis militiæ exercebat; [parentibus orbatus,] quatenus in tempore & in acie viriliter staret, & se ab insidiantium telis undique Domino protegente sciret munire. Illud denique memoriæ non aberat eum qui tirocinii tempora inconsueto pertransit exercitio, in die belli facile hosti succumbere. In laicali autem ordine positus, temporaneis ita utebatur rebus, ut tamen a memoria numquam excederet illud Apostolicum: Præterit enim figura hujus mundi: prudenti denique consilio præcavebat, [spreto seculo,] ne cum pereunte mundo & ipse periret. [Cor. 7. 31] Grescente corporis ætate, cum augmento carnis cælestium quoque gratiam virtutum magis magisque promerebatur: ita ut non solum interni Judicis examinationi placeret; verum & erga omnium religiosorum benevolentiam nimio æstuaret dilectionis affectu. Neque horum dilectionem ita solam menti impresserat, ut ab inimicis ejusdem caritatis affectum detraheret d. Nam tanto religionis moderamine præditus erat, ut omnibus omnia esset. Itaque cum jam ad provectæ ætatis initia veniret, florentis mundi pulchritudinem penitus despexit, nolens se coronari cum his qui se mutuo hortantur, dicentes: Coronemus nos rosis antequam marcescant. [Sap. 2. 3] Malebat enim ut de eo illud non immerito diceretur: Beatus vir qui suffert tentationem, quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitæ quam repromisit Deus diligentibus se. [Jac. 1. 12.]

[5] Interea cœpit apparere gravis secularium negotiorum sarcina, & displicere ei felicitas vana; paulatimque laudabili sapientia succedente, cœpit vitæ spiritualis amor exurgere, desiderium lectionis, insuper, & indefessum orationis studium crescere. Proinde monasterierum suavissimos greges frequentius visitans, servorum Dei mores propositumque discebat. Tandem in hæc verba prorumpens aiebat: Cur obsecro sine spe futurorum bonorum laboramus in sæculo? Quid nobis utile poterit conferre mundus? Refugium nostrum Deus est. Post hæc, Spiritu sancto revelante, decrevit omnimodo secularibus renuntiare negotiis, & illius vitæ, quam laudabat, [fit monachus in Menatensi monasterio,] imitator fieri. Est in præsata regione cujusdam loci monasterium, in territorio Arvernensi, quod vocatur e Menate: in quo sub Spiritalis Patris regimine Christo Domino Monachorum turba famulatur devote. Illuc famulus Dei Avitus velociter veniens, ab Abbate comam capitis in morem Clericorum sibi secari poposcit. Quo peracto monasticæ professionis jugum devote suscepit, & Deo administratore & litterarum facundiam & sanctæ conversationis devotissime didicit regulam. Videres namque ejusdem loci devotos Christi famulos alterutro in ejus caritate sese præcedere festinantes, & ut eum alius verbo, alius instrueret exemplo laborantes: ipsum vero tamquam terram bonam, suscepto divini verbi fœnore, quo centuplicatum redderet insistentem. Nempe, quamquam immaturitas temporis juveniles ei repromitteret annos, gravitas tamen maturior lascivos compresserat motus: & quamvis polleret intelligentiæ sapientiæque acrimonia, veluti ad omnia invalidus, humilitate magistra a senioribus studebat expetere consulta. [ubi ob accuratam observantiam] Quæcumque autem ex eorum [quolibet] aure audiebat, veluti oracula sibi divinitus emissa, summopere statuebat servanda. Et ut interius divinæ legis præcepta agnosceret, ita naturali capax acumine & litterarum erat studiis eruditus, ut pastum animæ legendi assiduitate colligeret, & more apum æternæ dulcedinis nectar aviditate sitis spiritualis hauriret. Eo autem in tempore, tam humiliter Abbatis sui Præpositorumque impiger jussis parebat, ut nullis sibi injunctis præceptis contrairet; illud sæpe revolvens: Christus factus est pro nobis obediens usque ad mortem. [Phil. 2, 8]

[6] Cumque cæterarum virtutum indesinenter studiis inserviret veræ simplicitatis affectus, cœpit a quorumdam adversariorum invidia dehonestari, [incurrit invidiam aliorum,] ac veluti amens deputari: nam ob locutionis suæ veritatem, tamquam brutum dicebatur. At vir Domini Avitus, spe subnixus bonæ conscientiæ, Apostoli verbis confirmabatur, dicentis: Hæc est gloria nostra, testimonium conscientiæ nostræ; quoniam in sinceritate mentis, & sanctitate operationis, & gratia Dei conversati sumus in mundo. [2 Cor. 1. 12] Illius enim Psalmistæ versiculi non immemor erat, Quia propter te mortificamur tota die, æstimati sumus sicut oves occisionis. Ex more quidem actionis suæ procedebat, ut partem ciborum suorum sibi abstrahens, pauperum refectioni illam erogaret; ac suis se expolians vestibus, illos vestiret. Quod non aliqua facultatum fretus copia agere poterat, sed divinæ dispensationis munere; illud apud se replicans, Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. [Psal. 43. 22] Sed vir Domini Abbas prædictus, cum tantam in eo conspexit pollere virtutem, clam illum ob invidorum detractionem diligere cœpit, adeo ut extra monasterium ei cellam construeret; ne quod servis Dei divinæ servituti impendebat, ab æmulis favori imputaretur: ubi vero manifestis operum indiciis, tanta servi Dei bonitas cœpit enitere; repugnanti aliquantulum, sed semper obedienti animo, curam tradiderunt cellarii. [Matth. 5. 7] Cujus officii suscepta diligenti administratione, ita se in omnibus exhibuit providum, ut nec superpetenti aliquid daret superfluum, [fit tamen cellarius.] nec indigenti congruum subtraheret alimentum.

ANNOTATA G. H.

a Alia Acta pluribus omissis contracta, & sub initium depravata ita incipiunt in Ms. Christinæ Reginæ Sueciæ: Beati Aviti Vitam scripturus, primum genus nativitatis illius intimare disposui, qualiter post in ceteris diutius immorari liceat. Cujus genitrix ab oppido Viridunensi causa inopiæ digrediens, Aurelianam urbem expetiit, ut illic quoque modo paupertatis sarcinam deponere posset. Audierat enim prædictam urbem multarum circa se regionum emporium esse. Ubi cum aliquantisper moraretur, cujusdam viri ruralis sortitur conjugium &c. Quæ in Mss. Trevirensi S. Maximini, & Ultrajectino S. Salvatoris, omisso Prologo, sic incipiunt: Igitur Avitus infra Aurelianorum mœnia plebeio sanguine procreatus, exiguis parentibus. Virdonensis namque oppidi genitrix ejus oriunda refulsit: ingenuitatis tamen genus & meritum vendicabat. Illam vero ad prædictam urbem conditio egestatis & inopiæ causa advexerat, & illic cuidam Belsicolæ viro annectitur puella conjugio, horum Avitus soboles digna conceditur. Hæc ibi, ex quibus Surius Vitam mutato stylo dedit: & notatur Belsiam unde hic dicitur Belsicola, vulgo la Beauce nominari.

b Est in Aquitania Orientali & Arvernia superiore, urbs ampla & pulchra, Aureliaca; in qua natum arbitramur; quæ ab Aureliana non nisi unica littera diffent; & quia in hoc sepulturam habuit, dedit occasionem aberrandi. Imo Viridunum seu Virdonum, est ditio & oppidum ad Savam fluvium in Aquitania Occidentali, unde potuit mater Aureliacam venisse. Nam Hugo Abbas Flaviniaci; in Chronico Virdunensis urbis in Lotharingia; apud Philippum Labbe; ista scribit: Tempore Chlotarii & Childeberti S. Avitus & S. Carilephus ab Arvernis de monasterio Menate egressi, cœnobium Miciacense expetierunt, nulla facta mentione matris; quod factum esset, si ex suo Virduno fuisset oriunda.

c Reliqua hujus capitis desunt in supracitatis Mss, Trevirensi & Ultrajectino & apud Surium.

d In Ms. Reginæ Sueciæ ista inseruntur: Erat enim omnibus [virtutibus] ornatus. Nam forma erat præcipuus, colloquio dulcis, prudentia sagax, æquitatis censura rectus, temperantiæ fræno pollens, humilitate præditus, castitate decorus, in distributione paupertatis liberalis. Numquam illum prospera superbum viderunt, nec adversantia fractum. Flevit enim, ut postea rideret, cilicio indutus, ut nunc albis vestibus indutus dicat, Scidisti saccum meum & circumdedisti me lætitia. Cinerem ut panem manducavit, & potum cum fletu miscuit dicens; Fuerunt mihi lacrymæ meæ [panis] die ac nocte, ut in æternum [cælesti] cibo vesceretur & caneret, Gastate & videte quam suavis est Dominus &c.

e Menate monasterium XV M. P. distat ab Aureliaca urbe Arveniæ supra indicata. Ibidem monachum fuisse S. Avitum indicant citatus supra Hugo Abbas, Bertoldus in Vita S. Maximini, & S. Siviardus in Vita S. Carilephi, in qua pleraq; eisdem verbis proferuntur. Nulla hujus monasterii mentio in aliis Mss. & apud Surium: Sed hic peracta tribuuntur Miciacensi cœnobio, potissimum in Ms. Reginæ Sueciæ, & subinde adjunguntur aliæ sententiæ sacræ Scripturæ.

CAPUT II.
Amicitia & vita acta cum S. Carilepho, tam monastica quam anachoretica. Sacerdotium & Abbatialis dignitas in monasterio Miciacensi.

[7] Interea a cum his diu operam daret exercitiis, veluti in gymnasio exercitatus cælesti, cupiebat tandem aperto sese credere campo, [Vitam eremiticam cum S. Carilepho eligit:] & singulari contra diabolum dimicare certamine; eremiticam scilicet appetens vitam, in qua solus cum solo dexteram consereret, & fautrice Divinitate hostem protervum humilitatis protereret armis. Hæc eo inter se diutius volvente, & debita cum cautela, qualiter sibi agendum esset, deliberante; quadam die vir spectabilis & per cuncta laudabilis, ejusdem cœnobii Monachus, b Carilephus nomine, ei collocutionis gratia affuit. Erat namque idem, de quo sermo agitur, vir, quamquam c clarus secundum perituram seculi dignitatem prosapia, meritorum tamen præditus summorum prærogativa. Dum ergo inter se opportuna colloquia serunt, & divini epulas verbi palato mentis degustant; codicem textum S. Euangelii gestantem aperiunt, oblatamque oculis lineam, quæ prima forte occurrit, lingua recitant, mente pertractant. [Matth. 30 47] Erat namque hujusmodi: Qui plus diligit patrem aut matrem, aut sorores quam me, non est me dignus. Itaque cœpere, veluti animalia munda, cibum hunc dente discretionis terere, & quia se plus ad arduam conversationem hæc verba sectendam admonerent, commentari: ubi scilicet vacui parentum sollicitudine, alieni a cognatorum notitia, solo brachio intentionis cælestis sanctique desiderii vitia carnis libere possent conterere.

[8] Cupientes denique Beati Petri Apostoli imitari exemplum, qui voce Domini audita, protinus retibus navique relictis, Domini secutus est vestigia. In sequenti nocte contigit, ut cum B. Avitus Abbatem, pro more singulariter ei serviendo, in lecto collocasset; cellarii claves d cingulo innexas, capitio ejus clanculo supponeret. Domno itaque Abbate, atque aliis jam soporis oppressione gravatis, citissime ruptis deliberationum morulis, pedem a monasterio extulere; & Deo annuente conceptum iter in suo corde carpere cœpere. Cum vero prædictus Abbas, ad explendi celebrationem officii, surgeret ex more; apprehenso cingulo claves ei invicem copulatæ tinnitus reddidere sonum. [ambo petunt monasterium Miciacense S. Maximini,] Eo igitur obstupefactus casu, B. Avitum aufugisse habuit indicium. Mentis ergo intentione solicita ejus inquirens præsentiam, totius monasterii parte lustrata interiori, ad cellulam in qua prius morabatur advenit, eumque ibidem non reperit. Emenso itaque multo a monasterio itinere, Christi famuli adiere fretum Ligeris: quod navi conscensa Christo propitio facile transmearunt, & post multum laborem in territorium Aurelianense devenerunt. Cum autem aliquantisper ibidem morarentur, fama notitiæ sancti viri Maximini eorum occupavit aures, tantoque animos eorum fervore ignivit, ut ab inchoato desisterent itinere, quo usque sancti viri mererentur conspectibus frui: idem namque præclarus meritis vir Domini Maximinus, a Clodovæi Regis & Reginæ liberalitate fundum, vocabulo Miciacum, acceperat: in quo sibi suisque cœnobium construxerat, & in eo spirituali philosophiæ tunc temporis operam dabat. Itaque præfati Christi famuli ad eum visendum ardentissimo properant cursu: quos e vir Dei ut vidit, officiocissime salutavit, benigne suscepit, eosque contemplatione sui atque allocutione, ita in spirituali affectu pellexit, ut postposito priori proposito jam eremum non desiderarent, si eis sanctissimo viro adhærere liceret. Sanctus autem Maximinus, plenus caritate, qui rudes atque agrestes in Dei servitio instruebat animos, tanto citius eorum desiderio satisfecit, quanto illos adjutores in tali opere futuros non dubitavit. Itaque & cohabitandi secum copiam indulsit, & ardentissimo amore sibi devinxit; utpote quos unius caritatis vinculum Deo sociaverat, & in Christo eorum animos Spiritus sanctus suo igne conflaverat.

[9] Ipsi vero supradicti servi Dei, nequaquam obliti suæ propositum intentionis, non retro aciem mentis retorserunt, vel tepididati aut ignaviæ manus dederunt: [& ibidem sancte conversantes] sed tamquam Euangelico manum imponentes aratro, mentis obtutibus, ad bravium supernæ vocationis intendebat, castigabantque corporis sensus sinistris affectibus, ac studebant eos venustare sacrorum actuum exhibitionibus, studiumq; illis erat & opere sese conspicuos & sermonibus salsos [exhibere]. Erat quoq; in eorum operibus videntium admiratio, & in sermonibus gratiæ oblectatio. Reddebat namq; eos castitas floridos, fides invictos, mentis puritas simplices, splendor vitæ laudabiles. Præponebatur ab ipsis cunctis quæ diligi possunt in dilectione Dominus, & propriæ dilectioni nullo modo supponebatur proximus. Erat illis humilitas, non modo verborum vel habitus, sed totus ipsorum veritate conditus erat actus, ita ut quicumque eos viderent, in eorum studiis velut pinace spiritali verba Domini picta putarent: quibus ait: Si quis vult post me venire, abneget semet ipsum, & tollat crucem suam quotidie, & sequatur me. [Luc. 9. 23] [sacerdotio initiantur] Præterea cum eum conspiceret vir piæ recordationis Maximinus quotidiano provectu ad virtutum culmina conscendere, studuit ambos insigniri sacerdotali honore, & magis magisque eorum affectu ducebatur. Sancti quoque Carilephi pene assidua fruebatur collocutione.

[10] Sancto autem Avito curam delegavit fraternæ substantiæ, sciens eum secundum Apostolum bene ministraturum, [S. Avitus factus œconomus.] ac per hoc gradum bonum sibi acquisiturum. Subsequenti vero tempore dira fames habitatores Aurelianæ civitatis, simul & cum agrestibus incolis, cœpit valide vexare, & pene in mortem urgere. Coacti autem tanta necessitate, pauperes quique sanctum virum Avitum adeunt, alimenta sibi tribui quærunt, necessitatem querula voce & importuna coram eo deponentes. Cumque, juxta præceptum B. Maximini, vir sanctus & fidelis œconomus beatissimus Avitus indigentiæ advenientium occurrere satageret, emensio medio anno, [cum indigentibus succurreret,] cœpit deficere quod daretur. Cumque instaret turba quotidie clamans, ut sibi subveniretur, tunc sanctis vir sæpe memoratus, cum a cingulo solutis clavibus cellarii januas aperuisset; ecce conspiciuntur vasa, rei frumentariæ usui præparata, copia exuberante repleta. Vasa vero vinaria non modo plena, sed effluentia, subjecta humectare pavimenta. Quo viso inexperto miraculo, sanctus vir Avitus, [reperit cellarium frumento & vino divinitus repletum] timore pariter & lætitia oppletus, cellarium apertum reliquit & festinus opera Domini Fratribus annuntiaturus occurrit. Qui unanimiter Christo Domino gratias egerunt; & eum, pro tali eventu, & misericordiæ suæ solatio, toto mentis ac vocis officio collaudarunt. In tantum autem emanavit largitas sanctis viris indulta, ut nullum ejusdem loci civem famis dura necessitas corpore avelleret, nisi quem sors conditionis a corpore lege naturæ secerneret.

[11] Interea dilectissimi Christi famuli, Avitus & Carilephus, superno flagrantes amore, nec satisfieri suo in his cernentes desiderio; remotius sibi habitaculum judicarunt perquirendum. Ad quam rem non illos fluctivaga incitabat levitas, sed Domini excitabat voluntas, Christoque placendi inexplebilis cupiditas. [cum S. Carilepho ad eremum Segaloniæ descedit:] Erat namque illud studii, ut quia multum jam transegerant in cœnobitali conversatione cursum, attingerent anachoritale certamen singulare: nequa illis deesset perfectio, quam illis demonstrabat Patrum recitata lectio. Itaque digredientes ab habitatione monasterii, f Segoloniæ abditissimis sese contulerunt locis. Decem vero, aut eo amplius a monasterio segregati millibus, ibidem vilibus contextam virgultis cellulam in speciem fornicis construxerunt. In cujus refugii parte secreta multo dierum curriculo, Dei præsentes conspectibus, hominum latuerunt notitiam. Evolutis autem diebus multis, g B. Maximinus, onere carnis exutus, ad regna cælorum migravit coronandus. Postquam vero beati corpus viri Monachorum conventus sepulturæ tradidit, gravi afficitur mœrore pro tanti Pastoris morte. At ne diutius sine Pastoris vigilantia oves errarent per devia, [in locum S. Maximini mortui] quem in præcedentis loco possent substituere, sagaci consilio visum est perquirere. Unde absentis famuli Dei memoriam recolentes Aviti, eum ad inquirendum celeri discurrunt gressu h. Quo tandem in loco, quem præfati sumus, cum venerabili sodali suo reperto, ad monasterii reducunt cœnobium postulantes ut eis præminendo Patris Maximini vice fungeretur: [constituitur Abbas Miciacensis,] traditaque illi, licet vehementer obstanti, a Pontifice Aurelianis Ecclesiæ regiminis cura; secundum temporis spatium, more benigni Patris, consolationem & sagacis Pastoris curam præbere non destitit i.

[12] Præterito autem aliquanto dierum spatio, nequaquam diutius aliis præesse passus est. Videbatur enim ei quod ita Abbatis premeretur nomine, ac si magni ponderis gravaretur mole. Quapropter noctis cujusdam in tempore, B. Carilepho comitante, vastas loci k Perthici solitudines, ut sese iterum occultarent, expetierunt. Ad cujus optata loci pervenientes secreta, diligenter cœperunt inquirere, si forte aptum exequendis officiis, divinitate propitia, mererentur refugium adipisci. Erat namque in eo, quem petierant, veteris structuræ ruina, qui fertilis admodum & jucundus, tunc antiquitus Piciacus vocatus, nunc vero vocabulo cellæ S. Aviti agnoscitur insignitus: ubi quondam accolarum habitantium operatio pulcræ habitationis fundaverat tecta; sed in succedentis cursu temporis, nemine prius inhabitantium remanente, parietibus dirutis, omnia scilicet in ruinam devenerant. Quo in loco, toto mentis desiderio manere cupientes, modici tugurii claustrum, suæ habitationi congruum, construxerunt. Taliter enim a villarum confinio penitus exclusi, diu optati consecuti sunt secretum exilii, ubi non modici intervalli spatio hominum cognitioni absconsi l, arboribus victum præbentibus degebant. Sane ut amœna Divinitatis potentia in eorum cordibus uberrimum monstraret fluere sancti Spiritus rivum, eis in solitudine aperuit fontem aquæ viventis; ne qua illi qui gratia Spiritus sancti potabantur; necessitate gravarentur exterius. Quem fontem beatissimus Carilephus, præcipiente venerabili S. Avito, manu sua, ut aquæ retentor esset, tereti circumdedit ædificio; & hactenus ob amorem illorum non ignobili a devotis tegitur operculo. Quem locum tamquam Domini provisione sibi delectum amplexi, in eo jam melioratam stationem collocant, diesque quam plures in sanctæ & individuæ Trinitatis devotione continuant.

[13] [a Childeberto conditum monasterium accipit:] At cum & tempora eis; divinis studiis mancipata, in eodem loco protelarentur, & odor eorum notitiæ atque operum circumquaque divulgaretur; fama beatissimi Aviti aures Regis prominentis Childeberti occupavit, probata veridica sententia Salvatoris, dicentis. [Luc. 11, 33] Nemo accendit lucernam & ponit eam sub modio sed super candelabrum, ut qui ingrediuntur, lumen videant. Iussu itaque ipsius incliti Regis, basilica in eodem loco fabricatur, opibusque regiis ditatur, nec non cœnobium præparatur, quatenus lychnus sanctæ Ecclesiæ nequaquam furvis occuleretur in tenebris, sed cunctis ejusdem filiis suis radios spargeret luminis.

[14] Beatus autem Carilephus, prout moris est sanctis viris, vitare prospera, [a S. Carilepho tum in Cenomanicas partes profecto,] sinistra ob custodiam sui appetere; in his carissimum sibi relinquens locis S. Avitum, carne ab ejus præsentia secessit in interiora eremi; cum tamen ei in extricabilibus esset devinctus nexibus animi. Itaque pedes vertit in partes Cenomanicæ urbis, in locum Casagaiani nuncupatum, præter quem defluit m Anisola amnis. Ubi dum quadam die instaret operi, sudore coactus, vestimento, quod cucullam vocant, quercui appendit. Interea dum intendit labori, avicula perexigua, quæ vitriscus n vocatur, vestimento sese abdit, atque inde recens ovum enixum reliquit. Carilephus autem devotus Christi famulus opere explicito vestimentum recepturus arborem adiit, ovum alitis reperit. Tunc assumpto secum germano suo * Animero, beatissimi Aviti præsentiam adiit, eique de inventi opportunitate loci, & illud quod de ovo acciderat retulit. [dein reduce consulitur.] Vir autem Domini repletus gratia Spiritus sancti, intelligens, quia non frustra id acciderit, congratulabundus ei ait: O mi amantissime, & nulli mortalium postponende, insiste labori, quia editus alitis fœtus magnos loci illius futuros portendit proventus: scito enim multo majorem olim ejusdem loci futurum Dominicum gregem, quam hic cernis nobiscum consistentem. His dictis, post spiritualium locutionum hortamenta o, B. Carilephus valedicens sancto venerabili Avito, repedans quo venerat, tugurio sese recepit dilecto.

ANNOTATA G. H.

a Hæc plane eisdem verbis a S. Siviardo Abbate narrantur in Vita S. Carilephi.

b Ibidem ponitur, Avitus nomine.

c Ibidem, minus clarus scilicet Avitus.

Ibidem additur: Erat namque tunc temporis rei frumentariæ, apothecisque præpositus monasterialibus. Bertoldus in Vita S. Maximini Furto fideli seipsos Abbati & proprio subduxerunt cænobio Menatensi Carilephus & Avitus. Quæ in alio Ms. Vitæ S. Maximini latius explicantur.

e Hæc simili modo explicantur in Actis S. Maximini, etiam quæ de frumento & vino divinitus multiplicato hic referuntur. Imo & Letaldus libro miraculorum S. Maximini eadem habet.

f Segalonia aut Secalonia, totam Australem regionem Aureliæ, ultra Ligerum, versus Bituriges, occupans, vulgo Solegne dicta. Etiam S. Lætus cujus Acta ad 6 Novembris danda, ibidem ei accessit.

g S. Maximinus mortuus est anno 520, die 15 Decembris, cum adhuc in vivis esset Eusebius Episcopus qui monasterium consecrarat.

h Letaldus de miraculus S. Maximini. B. Avitus ab eremi quiete divellitur, & in ejus loco a Fratribus subrogatur: qui & ipse religione mirabilis, pii Patris vestigia indeclinabiliter est prosecutus.

i Idem Letaldus, B. Avitus cum parvo tempore monasteriale regimen tenuisset, ad dulcedinem anachoreticæ vitæ, quam jam degustaverat ire disposuit.

k Siviardus in Vita S. Carilephi, Vastas expetunt Perthici saltus solitudines: quas peragrantes, inter opaca quæque nemorum, & lustra abditissima ferarum, obvium se tulit eorum conspectibus fertilis locus, qui tunc Piciacus dictus, & nunc vocabulo cellæ S. Aviti cognoscitur insignitus. Letaldus Quatuor, imo quatuordecim, fere a monasterio millibus seu leucis, in loco qui Maceriæ dicitur, cellulam sibi constituit: ubi usque hodie oratorium in ejus nomine permanet consecratum. Est etiamnum in Comitatu sive agro Perthicensi prope Ligerulam fluvium Masieres, nec procul inde prope Bronium oppidum parochia S. Aviti vulgo S. Aug. Apud Surium in Catalauniam amandatur.

l Additur in Ms. Reginæ Sueciæ: Fructibus arborum sustentatus potius quam pastus est. In aliis Ms. Pomiferis dapibus Sanctum silva cibavit.

m Hinc Arisolanum monasterium, dein S. Carilephi, vulgo S. Calais dictum.

n Bitriscus (alias scriptum Britiscus) fortassis contracte pro Bitoriscus: sed Bitorius Cangio aliisque est ardea Francis Butoir, avis sane non parva.

o Quod miretur Lector, in Mss aliis contractis & apud Surium nulla facta est mentio S. Carilephi, & rerum omnium quæ hic circa ipsum facta narrantur.

* al. Daumero

CAPUT III.
Muto loquela, cæco visus, mortuo vita redduntur.

[14] Illo autem in tempore, quo Christi famulus Avitus deserti abstrusa petierat, uberrimam glandium copiam silva protulerat: cujus proventus abundantia porcorum greges eumdem ad locum fecerat confluere. Itaque cum a subulcis geminis, [sanctus muto accedenti,] quorum unus mutus erat, grex porcorum nocte facibus accensis ageretur, eorum lumen repentina imbrium effusione est extinctum. Quo ex casu accidit, ut nec pecoris sibi commissi curam possent habere, nec quo tenderent scire. Eo quidem in loco, utpote deserto, spes nulla supererat recuperandi ignem: at cum jam diu tanti mœroris molestia gravarentur, foculo a longe viso, mutus ad eum dirigitur. Qui cum ad servi Dei habitaculum, quoniam ea in parte signum lucernæ conspexerant, pervenisset; hærens in limine, quia verbis non poterat, nutibus accomodari sibi ignem petebat. Cujus incertæ petitionis signum famulus Dei considerans, timore perterritus, a Dæmoniorum credidit portentis attentari. Erat enim hujuscemodi formæ mutus, ut ex eo caperetur conjectura talis: crine siquidem deformi squallidus, amictu sordidatus, totoque vultu incompositus. Ex ritu vero suæ operationis servus Dei ad arma conversus orationis, solo incumbens, [signo Crucis loquelam rededit:] Dei misericordiam aliquandiu intima mentis prece postulare cœpit, utrum phantasma esset, an humanæ rationis consors, requisitus a se vocis propriæ explanationem manifestaret; Expleta oratione a terra consurgens, signum Crucis contra eum, de quo hæsitabat, expressit. Ut autem certus redderetur, sicut ei videbatur de monstro, in Dei nomine statim quid esset ex suæ vocis oratione indicari præcepit. Mox ad imperantis jussum muti lingua resolvitur, atque ordinata narratione exposuit quod petierat. Igitur petitione duplex donum promeruit, ut qui lumen sine voce quæsierat, vocem referret cum lumine. Tunc famulus Dei, peracto ex pietate Conditoris omnium miraculo, non fortuitu eum suam adiisse præsentiam, sed ex ipsius voluntate cognoscens; gratias agebat Domino, qui suæ potentiam misericordiæ dignatus esset conferre servo. Osculatus itaque, quem saluti restituerat, Crucis munivit signaculo, ac sic ut rediret præcepit munere duplicato.

[15] Jam itaque porcorum grex efferus cum altero custode in profundum siluæ longius se immerserat: in quo ergo dimiserat, non inveniens fratrem loco, magno vocis jubilo nomen ejus ingeminat. Cum autem toties nomen suum repeti audiret, obstupefactus cogitare cœpit, si quis muto reddiderat vocem, aut si quilibet advenisset tertius. Cumque jam, prodente lumine, fratris agnovisset faciem; amplexatus eum præ gaudio flere cœpit, curiose inquirens quis ei vocem contulerat. Igitur totius rei ordine ac eventu manifestato, celeri gressu devenit. Gratias itaque pro impenso vocis munere referentes, ingentem ex grege, cui præerant, suem humiliter offerunt, ut acciperet. At ille, a ne velut merces redderetur ex opere, accipere recusavit, magis obsecrans, [suem ideo oblatam renuit acceptare:] ut neque locum vel miraculum hominum notitiæ propalarent. Recedentes denique a tanti viri præsentia, patris sui velocius adeunt domum. Quam cum ingrederetur, qui prius mutus extiterat, o pater, inquit lætare in filio loquente, pro cujus taciturnitate longo doluisti tempore: nec minus lætata mater accurrit & filio dulcia porrigit oscula.

[16] Ex hujuscemodi quidem operatione miraculi longe lateque divulgatur tanti viri fama, & qui in deserti solitudine latendo se ignorari voluerat, multo frequentatur populorum conventu. Variis namque detenti infirmitatibus, ejus adeuntes præsentiam, [varios ægros sanat,] Dei misericordia citius liberantur. Glorificabatur ab omnibus qui audierant Divina majestatis potentia, quæ in servo suo crebra excercebat, miracula. Verum ubi ejus præsentiam accedentium multitudo inquietare cœpit, nolens frequentari a populo, ad remotioris loci abstrusa sese transferre cogitabat. Visum est autem divinæ providentiæ consilio, ut hujuscemodi voluntas populi notitiam Carnotensis Antistitis b Eutherii non lateret. Quorum obnixa postulatione, ac quodammodo Præsidis potestate, cohibitus, eodem in loco residere est compulsus. Ibi etenim ut providerat præscientis omnia consideratio sicut præmisimus, monasterii jam regiis sumptibus constructam habitationem sub priscorum Patrum Pauli & Antonii c nomine dedicare fecit.

[17] Sub ejus quoque temporis curriculo Aurelianis iter, caussa orationis, habere visum est famulo Dei: [Aurelianis captivos liberat.] Ut autem ad contiguas eidem civitati ventum est partes, quicumque in ergastulo tenebantur carceris, ejus transitu solvuntur; cujus ex divinæ voluntatis gratia merito incolumes recedebant cum gaudio. Erat ibidem in collegio ceterorum quidam ab ipsius nativitatis exordio cæcum habens filium, quem ante sancti viri exposuit genua, humiliter postulando ut & filii mederetur cæcitatem, & patris consolaretur orbitatem. Hujus vero Patris supplicationi humillimæ præsentium petitio se conjunxerat quatenus pro communi voto citius impertiret donum quæsitæ salutis. Commotus ergo vir misericordiæ supplicantium precibus, ubi signum Crucis impressit exterius, ex Dei munere collatum est oculorum lumen interius. Eo tandem prædictæ urbis penetrante locum, inibi commorantium ejus adventus præsentia ita devicta est judicum protervitas, ut reos penes sui custodiam carceribus detentos magis ipsius timore, quam misericordiæ caussa liberos abire permitterent. O virum laudabilem, per quem tanta & tot rutilant insignia miraculorum! O prædicabilem Domini Confessorem, cujus meritis & sanitates corporum recuperantur, [cæcum signo Crucis illuminat:] delictorum quæque vincula solvuntur, & salutaria totius sanitatis beneficia adipiscuntur! O præcelsæ sanctitatis virum, per quem infirmitatum gravamina potentialiter extruduntur, & sospitatis jura largiuntur! Tantorum namque largitione miraculorum exultat valde cœtus Clericorum, gratulatur concio populorum, pariterque reddunt omnipotenti Deo præconia laudum, qui Beatum clarificavit Avitum, triumphali solennitate virtutum. Eleganter quippe & assertionaliter de eo dicitur: Amavit eum Dominus & ornavit eum, stola gloriæ induit eum. Amavit quidem eum, cum primævæ pubertatis tempore virtute sacræ fidei sibi illum gratanter ascivit: ornavit eum, quia in spe gloriæ filiorum Dei competenter solidavit. Stola gloriæ induit eum, quia in caritate radicatum, & solidanter fundatum, docuit eum scire supereminentem scientiam caritatis Christi, ut impleretur in omni plenitudine Dei.

[18] Hujuscemodi ergo inseramus paginæ aliarum prodigia virtutum, ad laudem divinæ majestatis, & honorem S. Aviti gloriosi Confessoris. Addendum est namque in divini operatione mysterii, [Monachū Miciacensem a morte resuscitat,] quod quidam Monachorum, in præfati Miciacensis monasterii degens cœnobio, qui quondam dilectionis privilegio a beato diligebatur Avito, quique eum eremi primitus petentem locum solus fuerat secutus, prævalida infirmitatis angustia gravari cœpit. Cumque jam extremo vicinus spatio, moriturum se propediem cognosceret, assistentes sibi deposcit Fratres, ne eum penitus humadum traderent sepulturæ, donec famulus Dei Avitus super ipsius corpusculum orationis officio fungeretur. Tunc temporis idem Domini servus, caussa visendi septa animalium, longius in desertum processerat: ut tamen poscentis Fratris supradicta petitio impleretur, quidam eorum B. Avito nuntiatum perrexit festinus, quem multum dilexerat, præsentis vitæ esse substractum luci. Audita itaque tanti mœroris legatione, vehementi confusus dolore, ad monasterii pervenit locum, jam medio noctis exacto tempore. At ubi oratorium ejusdem Ecclesiæ ingressus fuit, omnes qui exequiis intererant, somno resolutos vidit; cujus rei eventum considerans, ac silentio gaudens, feretro contiguus, mox orationi incubuit solo prostratus. Tota ergo mentis intentione misericordiæ supplicabat Dei, pro sui restauranda vita dilecti. Expleto tandem orationis suæ voto, ex Dei munere cognovit, se quod petierat promeruisse. Confidens ergo ipsius misericordiæ, in his vocibus defunctum alloquitur: In paterni nominis gratia, per filii coæternæ voluntatis imperium, ex dono Spiritus sancti citius incolumis surgas, & nostræ vitæ adhuc fruaris aura. Cujus vocis audito imperio, surrexit sanus, illico edisserens ab ordine servo Dei Avito, quod suarum revivisceret intercessione precum. Quorum alterna confabulatione, qui dormierant, excitati, tanti eventus recognita tenebantur perculsi; totius autem ignari rei, pavore præ nimio, Domini Aviti se humiliter genibus submittebant. Iam vero tantæ operationis vere cognito miraculo, omnipotentis Dei bonitati gratias referunt, qui talia exercere dignatur per servi sui meritum. Quapropter venerabilis Patris nostri Aviti miracula magis ac magis, Deo cooperante, in dies augmentabantur.

[19] [admittit S. Leobinum Monachū.] Tunc audita virtutum ejus fama B. Leobinus monachus cum duobus Fratribus Euphronio & Rustico, ipsius præsentiam adiit, suppliciter postulans, ut caussa meliorandi, eis secum attribueret possibilitatem cohabitandi. d Quos ille fraterna caritate suscipiens & illos prædictos duos per congrua sibi officia disponens, e ut cognovit beati viri mentem cælesti bonitate uberius enitescere, eum intimi amoris desiderio cepit. Adeo namque ejus obsequium conspexerat gratum, ut suæ fragilitatis corpus jejunio maceratum & senio attenuatum, nullo alimento reficeret, nisi quod B. Leobinus ministrando præpararet.

ANNOTATA G. H.

a Alia Mss. interponunt, cum nullis unquam carnibus vesceretur. Surius cum ille omnem sibi carnis esum penitus interdixisset.

b Eutherius, aliis Atherius & Hetherius, successit S. Aventino cujus Vitam 4. Februarii dedimus.

c In aliis Mss. Regulam inibi constituit. Sur. In quo in hunc usque diem priscorum Patrum Antonii & Pauli instituta inconvulsa servantur. Est jam Sanctimonialium ordinis S. Benedicti monasterium in agro Dunensi.

d Hæc eadem in Vita S. Leobini 15 Septembris danda leguntur.

e Dicta Vita: Eum cellarii præfecit officio. At perperam legitur apud Surium, tunc Episcopum Carnotensem fuisse.

CAPUT IV.
Obitus, sepultura, miracula Ecclesia constructa.

[20] Postquam vero miraculorum ejus insignia facta, [Rogatus ut apud Dunenses sepeliretur,] quæ Dominus per merita servi sui operabatur, adeo divulgari cœperant; quidam Dunensium homo, motus respectu divino, beatissimi Aviti adiit præsentiam; supplicatione fungens humillima, ut functo vitæ cursu, se illis in partibus, non multum a sua habitatione remotis, tumulari permitteret: quatenus ex corpore ejus sacro munere illius loci salvarentur incolæ: Ad quod etiam promerendum spopondit toto animi affectu, ut si hujusmodi impleretur petitio, digna in suo nomine ædificaretur ecclesiæ habitatio. Ut autem Pater misericordiæ petenti humiliter responsi consultum redderet, eo exorsus est modo: Cum sub humanæ conditionis lege me peccatorem vivere fatear, [prædixit juxta Aurelianensem urbem sepeliendū.] indignum esse judico, corporis mei reliquiis Ecclesiæ fabricam dedicari. At ut vestræ voluntati coæquetur effectus bonus, in Dei nomine censeo ædificandum. Corporis vero mei pusillitatem juxta Aurelianam urbem Dei providentia decretum est debere poni, si quid tamen ex jam resoluti vilitate corporis, vestris in partibus visum fuerit haberi, inter ventura rerum necessaria divino nutu profuturum comperietis ipso necessitatis tempore. Cujus promissionis præsagium, postea verum esse claruit.

[21] Non multo vero temporis spatio peracto, servus Dei Avitus agonis sui digne cursu expleto, a remunerari meruit cælesti palma. Dilexit namque eum Dominus, [Eo ad æternam gloriam evocato] quia sub annis pueritiæ & ephebitudinis implevit eum misericorditer clarissima agnitione suæ veritatis, & erudivit omni sapientia & intellectu spirituali: quo per omnia placens digne ambularet coram se. Fecit quoque eum in omni opere bono fructificare, & in scientiæ sublimiter crescere. Confortavit eum in omni virtute secundum potentiam & longanimitatem, cum gaudio gloriosum illi æternæ vitæ præmium promittendo. Ornavit eum scilicet meritorum prærogativis, & triumphalibus magnarum virtutum titulis: stola gloriæ induit eum; quia post diversos hujus vitæ agones, stolam immortalitatis & perennis gloriæ est indeptus, & in lucida astriferæ amœnitatis & perpetuæ jucunditatis orchestra collocatus. Doxali quoque sidere glorificationis palma donatus, inter candidos cælestium virtutum choros infula æternitatis residet laureatus. Postquam igitur fama obitus tanti viri tam Dunensium, quam etiam Aurelianensium auribus innotuit; pro vererabilis obtentu corporis utrobique [populus] accingitur bello. Erat enim utriusque partis sua talis ratio [ut videretur] debere promoveri. Plebs namque Dunensium, [de corpore certatur a Dunensibus & Aurelianensibus,] quoniam eum in supradicta eremo vicinum habuerat, suæ parti pro merito vindicari asserebat. Cui rationi in his verbis Aurelianorum turba resistebat; eum rectius suis finibus esse tumulandum, quem prius Monachum ac deinde Abbatem in Miciacensis habuerunt cœnobio loci. Sed quia locus monasterii, quod B. Avitus construxerat, ubi tunc etiam præsenti luci privatus jacebat, Dunensium incolis vicinus erat, illuc cito perveniunt. Sublato ergo S. Aviti corpore, ad basilicæ quam construxerant locum recto itinere deferre cupiunt. Audito igitur hujus rei nuntio, quod Aurelianorum multitudo ad præfatum non in tempore poterat pervenire locum, ad quem perventuros sciunt Dunenses, Ecclesiam undique circumvallare disponunt. Astantes itaque præ foribus clypeati, penetrandi aditum venientibus interdicere parant. Ubi tandem Dunensium cohors ex obstruso silvarum egredi secura cœpit, Aurelianorum acies quem petebant loci limina conspiciunt occupasse.

[22] Ex hujuscemodi ergo perturbati casu, quoniam ad basilicæ optatæ habitationem pervenire nequibant, [relicta parte Reliquiarum Dunensibus,] castris opponunt castra, atque beati corpus Aviti deponunt in in medio. Fit ergo intentio, cui partium cælestis nutus præberet subsidium, ne ejus causa inferretur [aliquid] damnationis, qui prius extiterat & adhuc est caussa salutis. Vir quidam nobilitate pollens, ac maximi jure imperii præpotens b Eleusius, qui ut jam diximus, de instructione supradictæ ecclesiæ a beato viro reverenter fuerat admonitus, jurgantium imperitiam dissipavit prudentia jussionis, & salutiferum corpus Aurelianis deferendum esse decrevit. Subdita illico Dunensium pars tanti viri imperio flere cœpit, graviter supplicando deposcens & cujus integritatem corporis obtinere non poterant, [defertur corpus Aurelianas,] saltem Reliquias mereretur. Ne autem pars negaretur beneficii quos pro integro cernebant intimi doloris luctu affici; Reliquiarum munus conferunt poscentibus c Accepto itaque sacratissimo corpore animis gaudentibus ad destinatæ Dei providentia deferunt illud ad locum sepulturæ. Ubi ergo supernæ pietatis placuerat consilio, venerabile tumulatur corpus. Tunc totius regni incolæ S. Aviti memoriam cœperunt cum summa reverentia, ut dignum est, colere.

[23] Factum est autem, ut cum Dominus, B. Aviti solitarius laborem cælesti mercede remunerans, terrenis exemptum impedimentis eum in Collegio Sanctorum suorum connumeratum haberet; B. Eutherius Carnotensis Ecclesiæ Præsul, consummato vitæ cursu, ad cæleste regnum victor migraret. Cumque de successore ejus varia esset electio, præcipiente præfato Childeberto Francorum Principe, [Apparet B. Leobino Episcopo Carnotensi.] simulque omni populo acclamante, B. Leobinus ad Pontificii culmen est electus. Cui succedenti tempore B. Avitus tali modo dignatus est apparere. Quidam monachus, vocabulo d Tyrannus, crudelis quidem nomine, sed præclarus actibus atque virtute, dum esset quadam nocte in oratione solicitus & pervigil, vox ei directa est, quod tactum Ecclesiæ signum jam sonuisset. Hac itaque voce commonitus, surgit continuo, & ingressus est templum Beatæ Dei Genitricis Mariæ, splendore luminis radians: prospicit duos egregia forma viros, sanctum videlicet Leobinum, & alterum sibi nomine incognitum. Ex quorum visu, pavore perterritus fugam iniit, seseque rapido cursu in sua cella abscondit. Sed cum iterum ad signi tactum in præfatam Ecclesiam ad matutinos se intulissit hymnos; expleta orationum consuetudine, præfatus monachus cautus & devotus, pergit ad Dominum Leobinum, deprecans ut sibi indicaret, quæ esset illa persona, quam tam lucide splendentem cum eo quoque pariter loquentem in ecclesia vidisset. Agnoscens itaque beatus vir illum dignum fuisse tanti secreti mysterium videre, ait: Frater cum fuisses ingressus domum orationis, & duos viros pariter ibi adesse vidisti, me ut audio cognovisti. Alter vero tibi incognitus, sed micanti splendore candidus, ipse est Dominus meus Avitus, dignatus me visitando corripere & admonere, qualiter debeam quemdam Fratrem pro suis excessibus distringere, & populum mihi creditum ab insidiis antiqui hostis liberare.

[24] Inseratur paginæ ejusdem Patris factum memorabile, ut in hac celebri festivitate ad Episcopi laudem cum tripudiali legatur exultatione. Post obitum etenim sanctissimi viri, cum depositionis ejus annua summo honore coleretur dies e, aliis tantæ solennitati venerationem devotissime exhibentibus, unus civium vineam pergebat excolere. Qui cum a pluribus, [in festo S. Aviti laboraturus,] cum huic festo religionem præbere renueret, vehementissime increparetur, voce respondebat tumida, quem venerabantur etiam labori operam dedisse. Non ergo veritus quod disposuerat irreverenter appetere, cum primo terram ictu sulcaret, retorta post tergum cervice, [cervice retorta punitur,] habuit experimentum inique se egisse: certo enim patebat indicio, quod ob meritum temeritatis & irreverentiæ, hujusmodi damnaretur clade. Tandem apud se quid egerit recogitans, & quod jure acciderit revolvens; Beatissimi Aviti basilicam, tali affectus incommodo, quantocius adire festinabat: [sanatur pænitens.] ubi orationi aliquandiu devotus insistens, solita Conditoris omnium miseratione, & ejusdem sanctissima Patroni interventione, ad gloriam & laudem Dei pristinæ salutis jucundo renovatur munere. O quam metuenda est districtio omnipotentis Dei: Quam potenter obstinatis resistit & superbis! O quam laudanda est virtus & misericordia Dei, qua humilibus multiplicem gratiam suæ clementer impendit largifluæ benignitatis & pietatis! Ex hoc denique facto perpenditur quam sit hominibus affectanda celsitudo veræ humilitatis, qua sapienter intelligant declinare formidabile dissidium elationis, ne forte per insolentiam incurrant infortunium justæ damnationis. Hoc quippe experimento claret liquido, quanta veneratione dignus idem Patronus habeatur. Ostendit quidem omnipotentia Divinitatis potenter in mirabilibus suis, cujus meriti sit quantæque virtutis. Ceterum experiatur prudentialis strenui lectoris sagacitas, quia in pernicie prælibati hominis, quam per superbiam promeruit, debet quisque fidelis auditor verum Dei judicium pertimescere; in reparatione vero, quam per humilitatem acquisivit, misericordiam prædicare; ut in utroque salutariter ædificatus, altissimo Deo, cum David Propheta veridico & Rege magnifico, pronuntiet cantando; Judicium & misericordiam cantabo tibi Domine. [Psal. 100. 1]

[25] Nos vero præfati Patroni gloriæ corde tenus congaudentes, alia enarremus facta, [Miraculis ejus excitatus Rex Childebertus] quia non debet silere lingua carnis a laude Divinæ majestatis. Accidit autem sub ejusdem temporis curriculo Childebertum Francorum Principem, jam sæpius nominatum, congregato exercitu ad obtinendum properare f Hispaniæ regnum. Audita igitur B. Aviti virtutum fama, tota mentis intentione pollicitatur ut si ab iisdem partibus ejus intercessione rediret prospere, libenter accresceret & venustaret fabricam suæ Ecclesiæ. Quem peracto suæ petitionis desiderio, ex voluntate Domini ac merito servi, non multo post triumphantem sua recepit regio. Non immemor suæ siquidem promissionis, quod spoponderat opere complevit. Hujus vero ædificationis curæ quemdam suorum præfecit Procerum custodem, vocabulo Wadonem, [curat extrui ecclesiam.] quem ob laborem credimus participem præmii; quo in loco multarum gesta clarebant virtutum: quoniam omnibus pro qualitate infirmitatum, conferebatur sanitatis præmium. Nobilitabatur namque locus ille splendida claredine meritorum g, & magnificabatur de die in diem glorifica virtute signorum. Magnifica glorificatione laudetur, summa benedicatur veneratione, æterna laude prædicetur mirabilis Deus, qui B. Avitum tot tamque præclaris exornat virtutibus; omnesque in commune Dei glorificent magnalia, qui illum magnifica sublimavit gloria & doxali mirificavit potentia. Ex tanta denique cælestis operatione mysterii Aurelianorum lætatur congregatio, quia Aniani operibus in virtute miraculorum socium adepta est B. Avitum. Gaudet igitur toto mentis desiderio se duplicato tueri adjutorii suffragio, quorum nos patrocinio, omniumque simul Sanctorum merito conservare dignetur in unitate Trinitas per secula seculorum, Amen.

ANNOTATA G. H.

a circa an. 527 mortuum esse supra indicavimus.

b Surio & aliis Mss. Leysus.

c Mss. Trevir. Ultraject. hæc latius exponunt Tunc summi qui aderant Sacerdotes trementes audent contingere corpus, & Reliquiarum magnum poscentibus conferunt munus. Igitur inde progressi Sacerdotes, corpus in sublimi attollunt, & urbanæ manus lectulo protinus nobilia colla supponunt: velut, gaudent qui possint feretri contingere lignum. At nunc sanctissimum funus cominus hostilis turba præcedit, atque strata passim subpressat in ordine plebs, urbemque petentes populi condenso pede feruntur. Cerneres illic cerea succensis ruralia candere flammis, & in millibus multis stipatur Belsa catervis. Jam primorum cornu populi tendebat ad arcem, & adhuc multi castro necdum commoverant ex Dunensi. Quis enormem Clericorum psallentium multitudinem, qui ex vicinis urbibus ob sacram religionem ad Aviti exequias alacres convolarunt celebrandas, valeat replicare. Quorum hymnificus chorus velut cæleste tonitruum sidereo pulsabat Olympo: & erat vox una omnium, clamantium & dicentium: Gloria in excelsis Deo, & in terra pax Aurelianorum populo in perpetuum sub Avito: Illi vix tandem in terra congesta agmina duriter perrumpentes, defunctum perferunt ad sepulcrum, ibique Sanctum in locum, centum ab urbe gressibus distantem, formidanter cum summa reverentia magni Pontifices tumulant defensorem. Cui titulus superponitur vilissimi ligni memoria. Hæc ibi, quæ suo stylo etiam edidit Surius.

d In Vita S. Leobini, ubi hoc miraculum etiam narratur, nomine antitheto appellatus, dicitur, id est contrario quam sibi competeret.

e Apud Gregorium Turonensem de Gloria Confessorum cap. 99 ubi hæc historia profertur, dicitur, unus e civibus, aliis ad missarum solemnia euntibus, accepto rastro vineam pastinare directus.

f Hæc Childeberti expeditio contigit anno 531, eam describit Greg. Turonensis lib. 3 Hist. Franc. cap. 10.

g Additur in Mss aliis. Oculorum claustra solvuntur, debilium membra solidantur, mutus vocem recipit, surdus auditum postulans apprehendit. Datur salus integræ regioni, & per omnium infirmitates velox medicina percurrit.

DE S. AVITO EREMITA IN SARLATENSI APUD PETRACORICOS DIOECESI.

>CIRCA DLXX

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus vita, ætate ac cultu in variis sui nominis ecclesiis.

Avitus Eremita Petracoricensis in Gallia (S.)

P. D.

Eodem fere tempore, quo Lugdunensem Galliam multis miraculis illustrare mortuus cœpit sanctus, [Vixit post alterum Avitum,] de quo jam egimus, Avitus, Abbas apud Aurelianos sepultus circa annum DXXVII; simili solitariæ vitæ incensus amore, alius ejusdem nominis Sanctus, eremiticum sibi secessum in Petracoricis quæsivit & invenit, eumque totis quadraginta annis incoluit, ad annum circiter DLXX superstes; eodemque pro ille die XVII Junii, mortuus, (ut fertur) cultum certe ecclesiasticum nihilo inferiorem, tali die obtinuit a posteris. Vita, licet non statim a morte, nec seculo eodem scripta fuerit, sicut Vita istius: scripta tamen est paucis seculis post ex notitiis valde distinctis, quoad nomina locorum ac personarum; prius saltem quam nova ecclesia, in ejus sub quo habitaverat montis jugo, ædificaretur; & in eam transferretur corpus ab inferiori, ubi sepultum fuerat cujus Translationis monumentum Chronicum, ibi lapidi insculptum, [translatus 1118 in Martio.] sic legitur:

Anno milleno centeno, ter quoque seno,
Ad montem sancti transfertur corpus Aviti.

Translationis istius anniversarium celebrari mensis Martii die XXII, [Vita ex Mss.] nobis scripsit idem, qui Vitam, ex Legendario Ms. & antiquo Sarlatensi Breviario, misit suis quibusdam Annotationibus illustratam, Armandus Girard Canonicus Sarlatensis: cujus beneficio etiam accepimus librum Joannis du Puy, de statu ecclesiæ Petracoricensis post inductum Christianismum, [Officium hinc novum in Proprio Sarlaten.] ubi hujus Sancti Vita ipsa Gallice narratur.

[2] Idem Armandus, sub annum MDCLXXVII Parisiis imprimendum curavit Episcopi sui jussu, quod speciali diligentia per multos annos collegerat, novum Sarlatensis Ecclesiæ Proprium; ubi veteri Vitæ conformes Lectiones tres proponuntur, quas hic præmittere placet, causa majoris claritatis. Avitus Petracoricensis, ex vico de Linocassio ad Duranium fluvium … oriundus … militavit sub Alarico Visigothorum Rege, qui ad Pictavos pridem stativa habebat. Hunc Clodoveus … ut provocaret ad pugnam, [Fuit an. 507 miles sub Alarico Goth. R.] castra posuit ad Pictavos, sic provocatus Alaricus, Pictavis egreditur cum exercitu suo, & ad decimum ab urbe milliarium pugnandi potestate facta … magna strage fusi fugatique sunt Visigothi, Alaricus manu Chlodovæi occisus, captivi facti quam plurimi; inter quos Avitus, qui Lutetiam Parisiorum deductus est. Acta sunt hæc anno DVII, ut si tunc vicennis fere Avitus fuerit, & usque ad annum DLXX vixerit, octogenario major fuerit cum obiit; sic ut eidem inde Senioris cognomentum adhæsisse, suspicentur aliqui: nam locus vulgo saint Avit le Senieur nuncupatur: Sed talis suspicio facile corruit, ex eo quod vox Senieur, etsi a Latina Senior tracta sit, honoris tamen, non ætatis sit titulus. Hac ergo suspicione rejecta, aliam verosimiliorem mox prolaturus, redeo ad novi Officii Lectiones.

[3] Captivitate solutus, dum patriam repetit; Aureliis civem quemdam, Benedictum nomine, ægrotum, surdum & mutum sanat, & in socium individuum assumit. Pictavos ambo pergunt: cumque ad oram Provinciæ lassus quiesceret, adeo populorum concursu frequenti obruitur, ut hinc coactus fuerit aufugere in monasterium de Bonavalle Pictaviensis territorii, [deinde per Pictavos, ubi Monachum induerat,] ubi Monachi veste induitur ab Abbate. Ab eodem locum obtinet, in quo solitariam ducat vitam: oratorium ex ramis arborum contexit; vineam jussus excolit: unico in hebdomade contentus ferculo, residuum alimoniarum, sibi ex monasterio subministratarum, erogat pauperibus. Hinc male audit apud Fratres, qui de eo graviter questi apud Lucinum Abbatem, nudantes tunica, carnem ejus semiexesam a vermibus manifestant, ac crimini vertunt. Eam ob causam a monasterio indigne ejicitur.

[4] Petracorium contendit ignotus suis, & apud Mauregium Benedictus, [ad Petracoricas regressus,] comes ejus fidelis, moritur; ubi in ejus & S. Aviti memoriam ecclesia postmodum constructa est. Post Benedicti decessum, vir sanctus cœptum iter non deserens, in vico de Bana reperit Secundinum, qui se ipsi jungit in socium. Ambo pergunt ad locum de Ruffiaco, & in denso nemore S. Avitus cellam sibi subterraneam construit, in qua per annos quadraginta, jejuniis, vigiliis & orationibus vacat. Tandem meritis & virtutibus plenus, post triduum orationis, sacro Viatico sumpto, annosus moritur XV kalendas Julii. Corpus ejus sepelitur in ecclesia B. Mariæ de Valle: unde translatum est anno MCXVIII in ecclesiam, ipsius nomini in monte de Dauriaco ædificatam, [ibidem mortuus & sepultus est.] quæ a Guilielmo Episcopo Petracoricensi anno præcedenti consecrata fuerat. Quod ultimum habetur ex marmore, ad latus dextrum aræ majoris in pariete, sic notato; Anno MCXVII, Guilielmus Episcopus Petrocoricensis de Alba-rupe, in honorem B. Joannis Baptistæ & Euangelistæ, sexto kalendas Januarii, hoc altare consecravit.

[5] Fuerintne eo loci, ubi, cum scriberetur Vita, plures coadunati reperiebantur, Regulares an Seculares Clerici, [Ad ejus corpus Clerici collecti, putantur seculares fuisse:] ante prædictam ecclesiæ mutationem, ambiguis sententiis controverti intelligo. Seculares, ut nunc sunt, ita ab initio fuisse se prætendunt; obtentu sententiæ, anno MCCXCII latæ, qua secularem ecclesiam habendam decernitur, sub Canonicis septemdecim, quos inter sint Prior, Cantor, Sacrista, Operumque Præfectus. Ad horum temporale ac supremum dominium cum totus mons & agri circumjecti, nec non & alia plura loca, S. Aviti nomen gerentia, pertineant; putat in observationibus suis Armandus, hinc potius factum esse, ut præcipua ista ecclesia vulgo vocaretur Saint-Avit le Senieur; fortassis integre scribendum les Senieurs; [nunc Canonici sunt, & ab iis dictus videtur S. Avit le senieur] ut sit, S. Avitus Dominorum, scilicet Canonicorum, quemadmodum in diœcesi Turonensi dicuntur Fontaines les Blanches, id est Fontes-Alborum, scilicet Cisterciensium; & passim diœceseon nomina adduntur nominibus monasteriorum per articulum les V. G. Beaulieu les Mans, S. Lucian les Beauvais &c. ut videre est apud Petrum du Val in Alphabeto Abbatiarum Franciæ.

[6] Ecclesiæ autem & loca quæ a jurisdictione Canonicorum S. Aviti pendent & nomen etiam illius ferunt, [sub eodem S. Aviti nomine aliæ ecclesiæ 4.] ac simul cultum late per Petracoricos sparsum probant, sic indicantur ab Armando. I, S. Avitus de Riperia, vulgo de Riviere, una solum leuca distans a loco primario; qui Sarlato septem, Petracorico novem leucis abest, inter oppida Bellomontii & Molariarum, vulgo Beaumont & Molieres. II S. Avitus de Grave meyrous ad fines diœcesis Sarlatensis, prope S. Fidem & Dordaniæ ripam. III. S. Avitus de Villariis, prope Bugum Petracoricensis diœcesis, quatuor Sarlato leucis ad Occidentem IV. S. Avitus de Solegia, diœcesis Agennensis prope Dordoniam fluvium & S. Fidem. In his ergo omnibus locis Patronus colitur S. Avitus Petracoricensis dictus, & Officio duplici per totam Sarlatensem diœcesim (fortassis & Petracoricensem) celebrandus præscribitur, cum hac oratione propria: Sancti Confessoris tui Aviti, [Corpus nunc frustra requiritur.] tribue nos Domine supplicationibus foveri, ut cujus depositionem annuo celebramus officio, ejus intercessionibus & meritis sublevemur.

[7] Corpus, quod anno MCXVIII translatum diximus, modo ignoratur ubi sit: & quamquam anno MDCXLIV Dominus de Lingendes, tunc Sarlatensis, postea Matisconensis Episcopus, sub prædicto translationis olim factæ monumento, ubi per traditionem putabatur sacras illas Reliquias infossas fuisse, terram alte explorari jusserit; inventum tamen nihil est. Canonici quoque prædicti anno MDCLXIII, quo ista nobis scripsit Armandus, scrutati diligenter veteris ecclesiæ fundum ad pedem montis, ipsiusque cryptæ quam Sanctus incoluit, nihilo plus repererunt: fuit enim superioribus bellis studiosius abditum, neque est qui divinare possit quo loco. Sed neque superest pars aliqua, tempore prioris Translationis extra arcam servata, ut passim fieri similibus in actibus solet, ad populi majorem commoditatem & devotionis incitamentum.

VITA.
Ex duobus Mss. Sarlatensibus.

Avitus Eremita Petracoricensis in Gallia (S.)

BHL Number: 0884

EX MSS.

Beatus Avitus, ex nobili prodiens a stirpe, ad alta pullulando, congruenti tempore maturos fructus, longe lateque redolenti suavitate, [nobiliter natus & probe educatus,] produxit. Hic, secundum schema curialis prosapiæ, altorum natalium productus floruit germine, ac loci Principum; & in quodam vico nomine Linocasio b Petragoricæ provinciæ felicis nativitatis sumpsit exordium. Vix tempore ablactationis emerso, parentum cura urgente, litterarum imbuendus studiis traditur. Transcurso igitur puerilis metæ bravio, jam juvenili pubescens flore bivium attigit Pythagoricæ c litteræ: in quo utriusque vitæ confinio, dextrum ramum præelegit sapienti consilio; malens in exilio hujus vitæ coarctari, quam ambitiose vivendo, vel voluptatum latitudinem sequendo, in extremo judicio damnari.

[2] Ea tempestate Alaricus, Christiani nominis publicus d inimicus, regnum Gothorum obtinuit: [sub Alarico Goth. Rege] qui tyrannica crudelis animi rabie, & feralis sævitiæ atrociate, adepti regni potentia in superbiam elatus, & quia brachio suæ fortitudinis undequaque affines vincere est solitus; spei animatus majoris fiducia, oppugnandi scilicet gratia regnum adire e disposuit Franciæ; quod suæ pertinaciæ votum ut firmius roborari videt assensu suorum totius regni, [argenti] ponderosa massa per exactores in unum corpus conflatur: & quisque ex militari Ordine viribus potens, donativum Regis volens nolens recepturus, per præcones urgente sententia invitatur.

[3] Beatus ergo Avitus, athleta Dei strenuissimus, jam triumpho philosophicæ palæstræ nobiliter potitus, censu majore, [militiæ ad scriptus;] equestri gradu natalium, licet invitus, seculari præscriptus militiæ, quasi alter Martinus militare donativum recepturus, inter ceteros prænotatur, ut contra hostilem Francorum aciem pugnaturus. Qui non surdus illius auditor Euangelii, ubi præcipitur, Reddite ergo Cæsari quæ sunt Cæsaris, & quæ sunt Dei Deo, exterius baltheo circumcinctus, & secularibus armis obumbratus: interius vero Christi gerens occultam militiam, terreno Regi accessit militaturus, sed cælestem in tempore belli vexillo fidei secuturus. [Luc. 20, 25] Cujus Alarici [adventus] veloci fama volante ad aures optimatum venit Franciæ, [commisso cum Francis prælio] qui cum illorum Rege Clodoveo, f maximæ multitudinis manu collecta, festino impetu occurrunt Gothis obviam. Fit utrimque strages maxima: tandem Franci nobili potiuntur victoria.

[4] Belli hoc eventu supernæ dispositionis arbitrio, suum tironem Avitum, vexillo fidei munitum, [capitur,] saluti providens plurimorum, defendit jaculis inimicorum: sed ut hoc intelligeret, quia per multas tribulationes in Regnum Dei introire oportet, ad tempus libertate privatur, & captivus vinculis g coarctatur, & extraneo Domino in servitutem destinatur; [& a Domino suo habitus liberaliter,] sed illius dominus, ut cognovit in eo morum constantiam, & divinam & humanam pollere sapientiam, miro amoris affectu, omnique humanitatis officio non ut personam servilis conditionis tractavit, sed in loco filiationis honestius ceteris in domo sua locavit. Jam illius Patriarchæ Joseph exemplo, servus liberis præfertur, fit major omnibus liberalis.

[5] Post aliquot tempus h taliter [eum] consolatus est Dominus per Angelicam visionem: Serve meus bone & fidelis Avite, [apparente sibi Angelo] qui usque huc bono certasti certamine; oportet te verbi mei longe lateque prædicatorem fieri; & tu testis meus fidelis, multum pro nomine meo laborabis. In me constantem habens fiduciam, Petracoricam visita provinciam, [jubetur Petracoricis prædicare:] corona servatur ibi tuo certamini: ibi credent multi per te meo nomini. In loco qui vocatur i Ruffiacus, sacra quæ invenies, destruet penitus; & diabolicæ fraudis artem pessimam, qua ibi insidiatur hominum generi depelles; & in nomine meo facto signo crucis, omnia idolorum contagia penitus exterminabis. Ibi habitando usque ad finem vitæ boni certaminis cursum consummabis.

[6] Qua visione beatus vir Avitus non modice confortatus, eidem obtemperans jussioni, fidemque præbens tam manifestæ revelationi; mox iter arripuit, & domino ducente Aurelianas usque pervenit. [Aurelianis subsistens] In qua civitate requiescens aliquantulum temporis, nequaquam potuit abscondi sub modio lampas tam clari luminis: nam in eadem civitate quemdam surdum & mutum, ac infirmitate gravatum, oratione pro infirmo habita, mox sanitatis incolumitas, [curat mutum & surdum.] ex integro est consecuta; qua in re omnes stupefacti incolæ civitatis, laudibus in cœlum extulerunt mirandam clementiam divinæ bonitatis, totiusque humanitatis solatium certatim cupientes præbere, virum Dei unanimiter volebant retinere.

[7] Sed B. Avitus vir Dei, neque ad sinistram vel ad dexteram declinans a sui propositi incepto, solo illo sociatus comite itineris, [Pictavis quoque per miracula notus,] qui adeptus fuerat gratiam sanitatis; tandem intra Pictavensis provinciæ terminos constitit: ubi dum aliquantisper moraretur, præ morum continentia & Spiritus sancti gratia, & quæ in eo resplenduit sapientia, omnibus notus habebatur; & importuno cursu populorum, dietim nocturnatimque frequentabatur. Ejus obtentu, omnes qui infirmitatis erant molestia præocupati, ad propria redibant restituti perfectæ incolumitati: & non solum debilibus vel agrotis pro sanitate adipiscenda ejus profuit oratio: sed plerique gravis oneri paupertatis obnoxii, ejus munimine caritatis substentabantur solatio.

[8] [latendi studio recedit in Provinciam,] Sed dum pro tot beneficiis illustri fama per omnes Pictaviensis provinciæ terminos clarus haberetur, per singulos dies undequaque vicinis populis, declinare volens popularis strepitus favorem, & secularis [conversationis] dispendium; dicto comite sociatus, adiit locum ejusdem provinciæ, qui vulgo k Bonevallis vocatur; ubi tunc temporis monasterium, regulariter constructum, & divino servitio aptum, ab incolis in maximi honoris reverentia habebatur. Quo cum Domino disponente pervenisset, honorifice a Fratribus loci recipitur.

[9] Sanctus Avitus, sui propositi nequaquam oblitus, humiliter exposuit coram omnibus causam sui adventus; [& in monasterium receptus,] summa cum devotione eos expostulans qualiter cum reciperent infra monachici gregis consortium, & sancta conversationis sibi non denegarent habitum. Cujus petitioni Fratres aquiescentes, pari assensu obtemperantes, in Fratrem susceperunt. Factum est autem dum perfectus imitator factus est omnium, ab omnibus perfectionis nancisceretur testimonium. [solitariam cellam impetrat;] Patrem petiit humiliter Monasterii: ut sibi, non longe a cellulis Fratrum, locum aptum provinderet optatæ solitudini. Quam petitionem Abbas libenter suscipiens, prope monasterium ad excolendum pro obedientia vineam commisit: in qua vir Dei mox oratoriolum virgis contextum, prout potuit, ædificavit: ubi adhuc hodie, l in suæ conversationis memoria, postmodum ab habitatoribus [erecta] lapidibus resplendet ecclesia.

[10] In quo oratoriolo die noctuque laudes meditabatur Domino: expensas autem communis stipendii, [ubi abstinentissime victitans,] quas a Fratribus dictim susceperat, larga manu pauperibus erogabat: ipsi vero corpus macerando semel reficiebatur in hebdomada. Sed humani generis inimicus, dolens de viri Dei abstinentia, dolose distillans suæ invidiæ venenum per pectora Fratrum: nam ejus solitaria conversationi Fratres invidentes observabant nimia diligentia, quænam esset ejus abstinentia: & dum sæpius hac causa ejus frequentarent cellulam, una die Sabbati iterato supervenientes, offendebant eum sumptus hilari vultu tribuentem pauperibus, quos a monasterio receperat in totius hebdomadæ usus. Hujuscemodi res fortuito visa, invidiæ veneno inebriati per ordinem ut actum erat retulerunt Abbati. Abbas, nisi prospiciat tuus divinus animus, iste peregrinus in ruinam & scandalum factus est omnibus? non sufficit autem Avito regulari institutione reficere, vel jeiunare; sed præsumptuosa temeritate contrarius consuetudini Fratrum, [accusatus ut indiscretus,] tantum semel reficitur in hebdomada, ad propagandum nomen suæ novellæ conversationis: & sub specie vanæ religionis vagos homines coadunat & substantiam monasterii inutiliter erogat: sed & de corpore ejus horrida profluit tabes; quæ nos conturbat omnes: in tugurio autem suæ cellulæ, plus gaudet vermibus consociari habitatione, quam Fratrum visitari consolatione.

[11] His & talibus auditis abbas m Lucinus virum Dei convocavit protinus: & in Fratrum præsentia tali eum alloquitur sententia: [frustraque dissimulans quid pateretur,] Itane, Frater, hæc in re erga te habentur, quæ isti contra te testificantur? Vir autem Domini suæ simplicitatis conscius, nullum verbum ei respondit penitus: nam quod Fratres, eum invide accusantes & clanculum convincentes, vitio imputabant; ipse vere pro magno triumpho gloriæ æstimabat: & in similitudinem patientis Job, In omnibus his, non peccavit labiis suis. [Iob. 1, 22] Sed demum multotiens interrogantes, hoc solum placido vultu dedit responsum, Sufficiat vobis me quandoque quærere, [invenitur totus corrosus a pediculis:] & minime invenire. Fratres autem, quasi insanum apprehendentes, omnia vestimenta penitus sibi deposuerunt; & ita, ut antea Abbati retulerant, plenum vermibus, & exesis usque ad ossa vulneribus totum corpus tabie sulcatum invenerunt. Tandem cogente Abbatis jussione, Fratrum medicinali cura, in diebus triginta penitus restituta sunt sanitati ejus vulnera: quæ post convotantes Fratres dixerunt ei unanimes, [& curatus dimittitur:] Recede a nobis: quia nolumus tam indiscretum exemplum tuæ conversationis. Dilectus Deo Avitus, propositi sui non immemor, videns se cum illorum moribus convenire non posse, Angelicæ visitationis consolatione n admonitus, valedicens cunctis fratribus, ad propria est reversus.

[12] Igitur B. Avitus Petracoricam provinciam est reversus: & ne a suo proposito detraheretur nobilium cura parentum, [reversus in patriam] omnino notitiam fugiens suorum, propriæ nativitatis devitabat locum: & huc ac illac deserta & devia percurrebat regionis. Tandem pervenit ad quemdam locum, qui o Mauregius vocatur, ibique lassitudine confectus, disposuit paucis manere diebus. Cumque Hymnis Dei & laudibus vacaret, [socium ibi mortuum sepelit,] contigit Deo disponente Discipulum suum Deo dignum, nomine Benedictum, ex hoc sæculo migrasse ad Dominum: cujus exeqiis Vir sanctus ut dignum est celebratis, eum tradidit humandum sepulturæ: super cujus Mausolæum Ecclesiam construxit, quæ usque in hodiernum diem, meritis ejusdem beati viri Aviti, & venerabilis discipuli sui Benedicti, p clari virtutibus Christi operante refulget.

[13] Post cujus decessum vir sanctus cœptum iter non deserens, ad quandam ecclesiam, quæ habebatur in loco nomine q Banavico, [alioque adscito per deserta vagatur,] in honore Pantaleonis r Martyris proficiscitur; ubi ab indigenis mox honorifice & spirituali gaudio suscipitur. Cum vero per aliquot dies ib moraretur, quidam probabilis vitæ nomine Secundinus, majoris familiaritatis gratia viro Dei conjungitur. Cumque ambo per devia ab incolatu hominum penitus declinando, per arbusta difficulter transirent, montiumque & concava distertarum investigarent vallium; demum, ut supernæ placuit provisione, perventum est ubi nunc sanctissimum ejus Corpus requiescit; ubi ex omni parte vastæ solitudinis aspectus se obviam dedit, ubi locus aptior ferarum & serpentium habitationi fuit quam hominum. [tandemque venit ad locum horrificum,] Sed vir Dei Avitus locum adiit intrepidus: ac finita oratione omnis multitudo immanium bestiarum & serpentum subito disparuit. In eodem loco erat continguus Paganorum lucus, prope quem mirifice habebatur constructum templum idolorum, in quo colebantur a paganis (ut antiquitatis prænotat fama) ter mille statuæ s idolorum. Sanctus Avitus, una cum supradicto suo socio, flexis genuum interna humilitate poplitibus, preces effundit Domino; & completa oratione, factus est terræ motus magnus in eodem loco, ita ut manifesto possit indicio cognosci, quod locus ille servitio Dei esset aptus: in quo fidelis servi Dei Aviti exaudita esset oratio.

[14] Igitur vir Dei Avitus, ab omnibus volens esse remotus, [ubi ædificata cellula,] ædificavit sibi de lapidibus modicæ quantitatis cellulam; prope quam costruxit in honorem sanctæ Dei Genitricis Mariæ Ecclesiam, vocatam nostræ Dominæ t de vallibus: in qua usque ad finem vitæ suæ quadraginta annis, jejuniis, vigiliis orationibus & eleëmosynis vacabat; & colloquiis Angelorum sæpius pro solatio fruebatur & se humiliando de die in diem divinitus exaltabatur.

[15] Quodam autem tempore latro quidam valentissimus, [alveare ex hortulo ejus furatum,] & per illam omnem provinciam fama nominatissimus, viri Dei cellulam clanculum adiit, & per secreta noctis furtive hortum qui erat cellulæ contiguus, irrumpere non pertimuit: cumque fuisset introgressus, examina apum prætentando cucurrit. Tandem unum vas ceteris ponderosius reperit, quod levare non distulit: quo bene & apte ad portandum locato, impetu disposuit abire festino: sed hac & illac diu multumque incassum nisus, pene denegavit motus officium immobile corpus: quod divinæ virtutis [miraculum] ut testimonio confirmaretur plurimorum, [& immobilitate punitum,] per tres dies totidemque noctes, velut statua immobilis, omnibus membris præmansit inflixibilis. Hoc videntes plerique supervenientes, glorificabant Deum, qui delinquentes in servos suos non dimittit abire impunitos. Quarta vero die latro videns se penitus non movere posse, rogavit servum Dei dicens; Serve Dei miserere mei: absolve in te delinquentes, & ne tam graviter punias peccantem: fussiciat tam longa vindicta, [ad peccata confitenda inducit.] dummodo in melius corrigantur delicta: hæc tam fortis membrorum connexio, pro certo fiet morum correctio: tempus meum instare cognosco & pro innumerabilibus malis meis pavesco. Cui vir Dei Avitus ait; Parum prosit ille timor; quem non sequitur correctionis amor: si vis solutus abire, compuncto corde peccata quæcumque egisti confitere. Quia nequaquam est ibi vera remissio; ubi vera non præcedit confessio.

[16] Alio quoque tempore, dum vir Domini Avitus, [Pellit dæmonem in specie mulieris visam,] in ecclesia quam sibi construxerat, orationi insisteret, perfidus tentator, indutus mulieris specie, ad ostium pulsavit dicens; Rogo te, serve Dei, introduc me in tectum tui hospitii, & non sinas me a feris hujus vastæ solitudinis morte damnari. Cui mox vir Dei, fraudem perpendens, in faciem ejus exsufflavit: & statim ille callidus hostis in tenues auras consusus evanuit.

[17] Quidam homo, Liberius nomine, Burdegalensis provinciæ, villæ quæ Prisciagus u appellatur, [servat veneno potatum,] in potu, per dolosi hominis maleficium, incaute hauserat venenum mortis: venit ad sanctum Dei virum Avitum, & ad pedes ejus provolutus precabatur ut misereretur sui; quem cum signo Crucis undique munivit, subito mortiferum venenum evomuit. Quadam autem die, dum vir totius Misericordiæ Avitus esset in cellula sua, quidam venatores, quandam cervam acriter insequentes, eam lassitudine, [& cervam a venatoribus liberat.] confectam, & gladii sui mucrone vulneratam, ad ostium cellulæ viri Dei perduxerunt. Cui vir Dei ostium cellulæ aperuit: eamque ab instantibus venatoribus misericordia compunctus eripuit, illæsamque & sanam, omnium terrore venatorum procul rejecto, ad devia eremi loca remisit.

[18] Cum his & aliis miraculorum virtutibus, longe lateque haberetur clarus, & Deo & populo amabilis; jam senex & plenus dierum, intrans in illud supradictum oratoriolum, in Sanctæ Mariæ constructum honore, ibique per tres dies totidemque noctes in oratione perseverans, missarum solemnia x celebrans, sumens Sacro-sanctum Dominici corporis viaticum, spiritum in eodem loco redderit Domino: ad cujus exequias corpusculi, ac suæ memoriæ commendati, in eodem loco ubi requiescit, sunt plures y coadunati, Deo præstante cui est honor & gloria in secula seculorum z.

ANNOTATA F. B.

a Lectiones ex illustri prosapia de Lanquaisso: non alio tamen id fundamento, quam quod Dux Bullionius (ad quem mox nominandum Linocassium vulgo Lancays, pertinet) sub annum 1651 Deputatis ad se a Capitulo S. Aviti ostenderit vetus Ms. genealogicum familiæ Lancassiæ, in quo Sanctus iste pictus cernebatur, absque ulla probatione ulteriori; quam puto in re tam antiqua frustra requirendam ab iis, qui forsitan valde laborarent ut familiæ suæ seriem certam ad quatuor vel quinque secula attollerent. Quid enim magis incertum, quam ex eo quod Lancassii nobiliter natus sit aliquis, velle statuere quod ex ea familia ortus sit, penes quam post tot secula loci dominium est?

b Situs est locus 7 leucis a Sarlato, & 2 supra Bergeracum, prope Dordoniam.

c Ea est littera Y, quia bifariam scinditur, hinc lata, inde arcta.

d Utpote Arianus.

e Imo a Francis ultro lacessitus, coactus fuit ab iis se defendere, sed adverso numine.

f Religionem prætexuit Chlodovæus, suscipiendo contra Visigothos bello; sed apud Francos tantum: apud Burgundiones æque Arianos, aliis rationibus opus fuit, ut eos ad belli societatem pertraheret.

g Ductum Parisios, nescio unde probaturum se speraverit Lectionum auctor.

h Aliquantorum annorum illud tempus concipi oportet, puta 10 aut 12; ut videatur major trecenario venisse ad Dei servitutem, liberatus & conversus Avitus, puta circa annum 520.

i Hoc nomen fuisse toti silvæ, eique olim magnæ, intra quam nunc S. Aviti burgum est, existimat Armandus.

k Mss. Bone allus, quid recte videtur correctum in Lectionibus Bonæ-vallis quamquam ea Abbatia nunc Sanctimonialium sit: frequenter enim accidit, ut virorum monasteria in parthenones converterentur, & contra: est tamen etiam apud Pictavos Abbatia virilis, Allus dicta, cui potuit olim affixum fuisse Epitheton Boni.

l Hoc saltem arguit unius alteriusve seculi intervallum: modo autem nihil tale superest, prope alterutrum ex prænominatis locum.

m Tam distincta notitia nominis hujus ac aliarum personarum indicat notitiam rerum plus quam simplici traditione acceptam, & fidem huic Vitæ majorem conciliat.

n Quandoquidem non solus ipse Sanctus, sed & socius ejus Benedictus inde recesserunt; consequens videtur, quod inra probationis tempus, necdum ullis adstricti votis, dimissi sint. Potuerit scilicet eos, ut nunc quoque fit, Abbas recipere ad habitum auctoritate propria: sed ad Professionem admittere non potuerit absque consensu Capituli.

o Quamquam hujus nominis locus non inveniatur, sequendo tamen itineris rationem; prope S. Avitum de Villariis juxta Bugum invenitur locus vulgo Majozac: & Mauregius fortassis est, ipsa quam dixi S. Aviti ecclesia, in qua prædictus socius Benedictus sepultus sit.

p Quid si hic Benedictus, inde in patriam postea fuerit translatus, sitque is de quo Saussayus 24 Oct. Ipso die in pago Pictaviensi S. Benedicti Confessoris gratiæ privilegiis perorati? de eo certe nihil adhuc alibi reperimus & discere cupimus.

q Videtur esse Banes ad Consam, inter ejusdem nominis oppidum & Bellomontium, una leuca remotus locus a S. Avito Dominorum.

r Colitur S. Pantaleon M 27 Iulii, celebri cultu ubique notus.

s Ita verosimiliter credebatur per traditionem: quod autem vere uno in templo veteres Galli coluerunt idola, præter morem Romanorum, in quorum ut potestatem sic & religionem illi trnasierant, difficulter probaveris.

t Superest etiamnum ea ecclesia ad pedem montis, juxta cryptam Sancti: ipsumque Capitulum S. Aviti, cui olim pro parochiali erat, certis anni diebus eo accedit processionaliter, ad Missam ibi cantandam.

u Fortassis hodie Priezac in Lemovicibus, juxta Alphabetum P. de Val. Nondum ipsum in tabulis legi; Lemovices autem ad Burdegalensem Provinciam quadamtenus referri possunt: sed hæc conjectura est.

x Ms. Missarum per omnia: non videtur tamen ipse fuisse Presbyter, ut per se Missam celebrare potuerit; sed per alium ipsam curare potuit, & sub ea Viaticum accepisse.

y Necdum scilicet constituto Canonicorum collegio, cum hæc scriberentur; sed simplices Clerici erant, si non Monachi.

z Dividebatur Vita in Capitula XVII, unde totidem Paragraphos feci.

DE S. HUVARNO SEU HERVÆO ABBATE
IN BRITANNIA MINORI.

>SEC. VI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De certo cultu ejus & Actis non magnæ certitudinis.

Herveus, Eremita in Britannia Armorica (S.)

F. B.

[1] Quoties nobis de Sanctis Britanniæ Armoricæ est agendum, toties laudandus occurrit Albertus le Grand, qui solus eorum notitiam pleniorem dedit; prout hac die decima septima Iunii producit in lucem, [Cultus antiquus ostenditur] saltem exteris regionibus, S. Huvarnum sive Hervæum. In eo tamen maximam laudem meretur, quod certa & solida antiqui cultus argumenta proferat, quibus deficientibus, ad prætermissos tantisper ablegandi essent, donec de illo magis constaret. Ad S. Hervæum quod attinet; colligit accurate Vitæ ejus numero 18 varias translationes Reliquiarum, annotans quo anno & a quo fuerint celebratæ; [ex veneratione Reliquiarum.] inchoando ab anno octingentesimo septuagesimo octavo, quando ex priori sepulchro, quod ei a morte obtigerat, in ecclesia Parochiali, sub ejus nomine postmodum dicata, translatum est Brestum, ad Capellam Prioralem Castri Regii, ob metum Normannorum Britones depopulantium. Deinde anno millesimo secundo argenteæ capsæ inclusum a Duce Godefrido I & honorifico loco repositum in Ecclesia cathedrali Nannetensi. Hoc primum est antiqui cultus monumentum.

[2] Alterum adfert idem Albertus ex antiquo Manuscripto Rituali ecclesiæ Nannetensis, [& juramentis solemnibus factis ad sepulcrum,] anni nempe millesimi ducentesimi vigesimi quinti: in illo legitur antiquitus Iuramenta Solennia ad ejus sepulcrum & Reliquias emitti solere. Probant præterea antiquum cultum. Breviaria & Legendaria antiquitus conscripta, ex quibus Acta se collegisse testatur Albertus: Vita hæc, inquit, per nos colecta est ex antiquis Breviariis ecclesiarum Leonensis, Nannetensis & Cornubiensium, quæ novem lectionibus Historiam continent hac decima septima Iunii; item ex antiquis Legendariis Mss. ecclesiæ Cathedralis Nannetensis & Leonensis atque ecclesiæ Collegiatæ Dominæ nostræ de Follcoat in urbe Leonensi & altero Ms. continente Vitam distributam per lectiones, [& ex Breviariis antiquis,] Hymnos, Antiphonas, Responsoria & Prosas, quod servatur in ecclesia Parochiali de Favet diœcesis Trecorensis in Sancti hujus Honorem consecrata… Tum ad cumulum auctoritatis adjicit omnes qui Vitam S. Hervæi conscripserunt, vel laudabilem de eo mentionem in suis scriptis fecerunt, Robertum Cænalem, de re Gallica libro I. Periodo 6, Arnoldum Wion, in adjectionibus Ligni vitæ; Benedictum Gononum, in Vitis Patrum Occidentis; Magistrum Charron, [atque recentiorum scriptis] in suo catalogo Episcoporum Nannetensium, in Hervæo XLI & Calendario Nannetensi ab ipso ordinato; Renerum Benedictum, in suo Legendario quod accepit ex Archivis ecclesiæ Cathedralis Leonensis, ipsi transmissis per Rev. in Christo Patrem D. Rolandum de Neuville Episcopum Leonensem, nobilem & discretum Dominum Ivonem le Grand, Canonicum Leonensem & Eleemosynarium Ducis Francisci II, in disquisitionibus diœcesis Leonensis.

[3] Hæc omnia quamvis certo probent aut confirment, S. Hervæum antiquitus, [quæ tamen veritatem Actorum non probant,] usque in præsentem diem, ab ecclesia cultu sanctis debito honoratum fuisse; non idcirco irrefragabilem auctoritatem vendicant Actis ab Alberto collectis; quam diu nobis negatur oportunitas de antiquis istis quæ allegat monumentis, eorumque auctoribus, certius aliquid statuendi. Etenim si Legendaria illa, aut Breviaria, omnia habeant quæ profert ipse; nunquam credidero ab auctore, qui fidem in omnibus mereatur, primo exarata fuisse; sed solum ex obscura & confusa populi traditione, quæ vix quidquam pro Sanctorum Actis, præter cultum probare potefl. Subinde etiam collectoribus ejusmodi contigisse comperimus, ut circumstantias ad Acta ex diversis deprompta monumentis adderent, quæ in his non inveniebantur, aut proprio fallente ingenio, ita rem se habere persuasi; aut quia congruum id ipsis videbatur, omnia contigisse existimantibus, ut suo quo vivebant tempore fieri debuissent. Et quoniam non singula monumenta eadem Sanctorum Acta contineant, sed aliqua dumtaxat, fit, ut ista colligentes, nullo temporis servato ordine, ὕστερον πρότερον connectant plurima.

[4] [Auctore in chronotaxi errante] Quod forsan Alberto viro licet sincerissimo & diligentissimo evenerit, cum dicit in principio Actorum, Childebertum Iustino seniore Imperante, Ecclesiam gubernante Hormisda Pontifice, regnum Francorum suscepisse: si verum est, quod Cointius ait contra Claudium Roberti, Childebertum anno DXII regnare cœpisse nam Hormisdas sedere cæpit anno DXIV, Iustinus imperare DXVIII: neque enim existimo chronotaxim hic allegatam, in Breviariis antiquis lectam fuisse. Quod quædam etiam descripserit more seculi sui, ostenditur dum Brittanniam Armoricam dividit in superiorem & inferiorem, temporibus Clodovæi & Childeberti, scriptoribus aliis dubitantibus, an vel tunc Armorica, Brittannia diceretur. Videtur etiam confudisse non nulla gestorum tempora, [& in adjectis circumstantiis.] dum Sanctum inducit modo vitam solitariam degentem. inde statim se conferentem ad scholas discendi gratia, & aspirantem ad sacros Ordines, dein confestim ad eremum fugientem, rursus aperientem scholas adolescentibus, rursusque ad solitudinem se proripientem, nec diu post minores Ordines ab Episcopo suscipientem: quæ omnia, si ita gesta essent, aliquam arguerent in Sancto inconstantiam aut mutandi propositi facilitatem. Cæterum ut de veritate Actorum per Albertum collectorum judices lector, Vitam ipsam considera, in qua non nulla invenies quæ sæpius in Sanctorum Hybernorum & Armoricorum Vitis ut minus probata rejecimus, non enim opus est semper eadem dicendo repetere.

VITA
Per Albertum le Grand Ordinis Prædicatorum.
Ex variis Legendariis gallice collecta.

Herveus, Eremita in Britannia Armorica (S.)

F. B. & EX IMPR. GALLICO

CAPUT I.
Nativitas Sancti & adolescentia.

[1] Justino a seniore Clavum Imperii tenente, sedente in Romana cathedra S. Hormisda b Pontifice, Hoële c secundo regnante in superiori d Britannia, in inferiori Jova e, anno Christi quingentesimo decimo quinto f, Childebertus primus Clodovæo Magno patri suo in monarchiam Francicam successit. Princeps hic inter reliquas quibus ornabatur virtutibus, liberalis erat & munificus, in remunerandis iis qui aliquod ipsi exhiberent obsequium; & ita ad palatium suum invitabat præclariora quæque ingenia, non solum regni sui, sed etiam circumjacentium regionum: [Pater sancti] inter eos qui Childeberti obsequio sese addixerunt, adolescens quidam fuit Huvarnion nomine ex magna Britannia oriundus g, admodum eruditus & variis quibus perfecte loquebatur linguis, instructus; præ cæteris autem arte musices excellebat, in cantilenis ad modos aptandis, & tripudiis ordinandis ad numeros: quibus cum Rex mire oblectaretur, inter familiares & domesticos eum adnumeravit & divite donavit stipendio. Novus iste aulicus, non permisit se, quibus palatia Regum abundare solent illecebris, inquinari: sed timorem Dei præ oculis habens, pie afficiebatur erga orationem, [in aula pius] frequentabat ecclesias, & eleemosynis pauperes juvabat, singularique cura pudicitiam & castitatem servabat illæsam.

[2] Annis quatuor in Regia curia transactis, recogitabat patriam, & a Rege dimissionem rogabat; quam Rex ægre quidem, sed tamen propter importunitatem concessit: nam virtutum suarum gratia eum intime diligebat. Donis ergo plurimis & magnis muneribus cumulatum misit eum in inferiorem Britanniam ad proregem h Jugduvalum i cum commendatitiis, ut facilis illac in patriam pateret transitus. k Huvarnion laute & honorifice a Prorege exceptus est hospitio per triduum. [jubetur per revelationem uxorem ducere] Eo tempore somnium ipsi de nocte objectum est, quo sibi videbatur in sponsam accepisse quandam istius regionis virginem sequenti etiam nocte idem ei obvenit somnium. Quapropter tertio illucescente die, cum sacro-sancto Missæ sacrificio devotus interesset, supplex orabat Dominum, ut averteret a se somnia ejusmodi, si a spiritu fornicationis objicerentur: se enim optare illibatam per omnem vitam servare virginitatem: si vero somnia hæc a divina ejus provenirent voluntate, dignaretur hanc manifestius declarare. Ad eum finem diem in jejunio transigens, vesperi eandem orationem ad Dominum fudit & quieti se tradidit. Eadem nocte tertium ei obvenit somnium, quod tale erat: vidit ingredientem cubiculum suum juvenem multo lumine circumdatum, qui eum submisse salutatum ita alloqui visus est: virginem, quæ tibi in somnio præteritis noctibus apparuit, ne dubites in sponsam accipere: hæc quidem, sicut & tu, castitatem servare decreverat: verum aliter Deo visum est, qui ex vobis filium nasci decrevit, futurum Dei famulum sanctitate præclarum. Virgo illa, nomine Rivannone, mane in via ad fontem quemdam tibi est occursura.

[3] Sequenti die Huvarnion Proregi visionem narrando exponit non levem inde lætitiam capienti: tum uterque conscensis equis versus mare progreditur. Vix urbe egressis ad fontem occurrit virgo, quæ de nomine & stirpe interrogata, comiter respondit: nomen sibi esse Rivannone, se parente mortuo fratri suo Riovaro cohabitare: responsum hoc eos compulit viam suam remetiri & invitato ad se Riovaro cum Rivannone virgine; somnium quod Huvarnioni objectum fuerat, exponunt; compertumque est similem visionem obvenisse virgini: hinc ortum omnibus gaudium, matrimoniumque decretum; quo brevi post celebrato, novi conjuges apud fratrem suum Riovarum habitationem sibi delegerunt.

[4] Anno ad finem vergente Rivannona masculum peperit, qui cæcus in lucem editus est, & in Baptismo Huvarnus vocatus, [quæ ei filium peperit] eodem quo pater nomine: qui non nisi ad quinquennium supervivens vitam finiit, relicta in omnium animis magna sanctitatis suæ opinione. Hervæus, orbus & minorennis, sub tutela matris remansit, quæ magna solicitudine ipsum educavit in territorio Kereranensi; l ubi adhuc cunæ ejus, tamquam sanctio res Reliquiæ, astervantur; [& pie educavit.] quarum attactu curantur infirmi. Tenellum mater symbolum Fidei docebat & Psalterium, quæ ante completum septennium memoriæ mandaverat, simul cum hymnis breviarii m. Ut provideret ipsi Deus majoris meriti occasionem permiserat visu corporali orbatum venire in mundum; [Hic cæcus ad ecclesiam procedit,] hinc nemine ducente per vias nequibat incedere. Accidit in vigilia n sanctorum omnium, cum se ad ecclesiam parochialem o conferret, vicum pertransiens in quo ipsi aliqua præbebatur refectio, ut defatigatus ex itinere rupi insideret: tunc sternutanti dens p unus excidit, quem in rupis quamdam cavernulam abscondit. Inde digresso & viam versus ecclesiam prosequente, [ex dente suo] vici incolæ conspexerunt supra rupem, cui insederat, lumen magnum instar ardentis lampadis, aut accensi cerei: & ipse dux viæ ejus respiciens, videt vicum, unde exierant, ingenti ignis flamma, quæ ad nubes usque pertingeret, [miraculoso lumine erumpente.] relucentem, eaque de re sanctum adolescentem admonet: qui respondens ait, Deus meus tantum lumen producit: vade & quære illum, ego hic reditum tuum operiar & hæc dicens scipionem in terra defixit. Abiit famulus, & dentem retulit: sed ita currendo festinaverat, ut pene calore & siti enecaretur. q Hoc prænoscens S. Hervæus, præcipit extrahere scipionem terræ infixum: & ecce eodem momento sons limpidissimus exilit, ex quo bibit ipse, & salit usque in præsentem diem, [& fonte per scipionem elicito.] Fons S. Huvarni nuncupatus.

[5] Interim dum sanctus adolescens cresceret ætate, crescebat etiam virtutibus & meritis, plurimisque eum miraculis Deus honorabat. Transibat forte per vicum quemdam, ducente eum itineris comite; [Pueri ei convitiantes] cum pueri quidam opilionum, deridentes cum dicerent: Quo vadis, cæcule, quo vadis? At Sanctus qui nolebat eos tanta severitate punire, quanta olim Elisæus contumeliose acclamantes sibi pueros; [nani manent:] O fatui, inquit, oro Deum meum ut ignoscat animabus vestris hanc quam mihi infertis contumeliam: sed precor, ut in punitionem delicti, [& rupes eum lædens durescit magis.] corpore non crescatis amplius, quod ita evenit: nam pueri isti nanorum instar parvuli permanserunt. Alia vice eundem vicum pertransiens, ut semper nudipes incedebat, pedem ad petram præacutam læsit. Hinc ita rupes deinceps induruit, ut nec ferro nec chalybe lædi posset.

[6] Cum teneretur desiderio Deo serviendi in statu Ecclesiastico; erudiendum se tradidit sancto monacho, [Grammaticam discit,] cui Martiniano nomen; cum quo annis septem habitavit cantum Ecclesiasticum & Grammaticam r perdiscens tam perfecte, ut inter condiscipulos suos primas referret. Schola illa egressus, invisere decrevit avunculum suum S. Vulphroëdum, s eximiæ sanctitatis & doctrinæ virum, in exiguo quodam monasterio Archidiaconatus Aquensis. t Cumque mater sua relictis terrenis opibus solitudinem incoleret, [Avunculum visit; eoque] ignorans filius in quem deserti locum se subduxisset, interrogavit S. Vulphroëdum: illum vero illuminavit Dominus, non solum revelans ei locum in quo mater degeret, verum etiam quod remissionem peccatorum suorum impetrasset, & quod brevi de hoc mundo migratura esset. Hoc impulit ipsum quam primum eam adire, [ad matrem brevi morituram] ut benedictionem ejus reciperet & morienti adesset; ob multa tamen corporis incommoda & cæcitatem suam, permisit suadenti S. Vulphroëdo, is primus accurreret, reversusque de omnibus ipsum certiorem faceret, ac deinde ambo simul ad eam proficiscerentur.

[7] His ita decretis, in viam se dedit S. Vulphroëdus, [pro se misso,] parvi sui domicilii commissa custodia S. Hervæo nepoti, & comiti ejus Guiharano, cui injuxit, ut reliquum, quod supererat agriculturæ, perficeret: in eum finem relicto ipsi asino suo. Fecit servus quod imperatum erat, deinde asinum dimittit ad pascua; [lupum qui jumentum devoraverat,] ubi inventum lupus devoravit. Hoc aspiciens Guiharanus, neque auxilium adferre valens, clamando, conatur terrere lupum. Tum forte Hervæus in oratorio, precando Deum erat intentus, qui clamorem percipiens egreditur foras: & quid factum esset edoctus, rursus ingreditur, intentiusque orat Deum, ne occasione sui permittat hoc damnum evenire avunculo suo & hospiti: [oratione] ita orante Sancto: ecce lupus citato cursu adest, quem videns, Guiharanus, clamabat ad sanctum, ut, janua oratorii occlusa, se servaret. At Nequaquam, inquit, ille: non enim ad nocendum venit; sed ad reparandum damnum quod nobis intulit: apprehendito & abducito eum, [cicurat.] & utere ut prius solebas asino. Paruit ille; & (o rem mirabilem) viderunt lupum innoxie commorantem in eodem cum ovibus stabulo, trahere carrum, ferre onera, & instar jumenti domestici subire servitia.

ANNOTATA F. B.

a Justinus senior imperavit ab anno 518 ad 567

b S. Hormisdas Pontifex sedit ab anno 514 ad 523.

c Hoël secundus Rex Britanniæ regnavit ab anno 484 ad annum 460 per annos septuaginta sex.

d Britannia quidem Armorica apud Geographos nunc in superiorem & inferiorem dividitur teste Baudrand.: verum an ista divisio in usu fuerit tempore Clodovæi & Childeberti merito videor dubitare, quod tunc primum cæperint magno numero Britanni, trajecto mari, venire in Armoricam.

e Fuerit hic forsan ille quem alii Jonam, alii johavam appellant fuit præterea alius, tempore Hoëlis qui regnum Britanniæ sibi vendicabat, nempe Rivalonus, ex Britannia majori in minorem trajiciens titulum Regis Britanniæ assumpsit, permittente, aut ignaviter ferente Hoële: ita ob multitudinem Regum, Regis titulus facilis obtentuerat.

f Cointius in Annalibus Francorum Regnum Childeberti inchoat triennio citius; nempe Christi 512 contra claudium Roberti, qui annum 514 statuit. Childebertus autem non in monarchiam Francicam, sed in ejus partem aliquam patri successit. Defuncto enim Clodovæo, in quatuor filios divisum fuit ejus imperium.

g Et hoc quidem non incongrue narratur: nam teste Argentræo in Historia Britannica, tempore Hoelis II multi Sanctorum & nobilium virorum ex majori Britannia in minorem trajecerunt, a quibus non ignobiles Historici existimant, nomen Britanniæ illis terris illatum, contra pugnante Argentræo.

h Quis quæso in regione non magna, disceptantibus de regno duobus Regibus Hoële, Rivallone, & Jova Prorex necessarius erat? si vero Regis Locumtenentem malis de signari, quales nunc habent nobiliores urbes sub Rege Christianissimo: non credo dignitatem istam tam antiquam esse.

i Inter Sanctos qui tempore Hoëlis de transmarinis trajecerunt ad Britones quidam S. Tugdual nominatur: an forte ab isto nomen Proregis illius mutuavit quiscumque primus hæc Acta conscripsit.

k Et hoc recte dicitur nam regio admodum portuosa est, ut facilis inde pateat ad ultramarina transitus.

l Alberto territoire de Kereran.

m Ejusmodi Breviariorum usus, aliquammultis seculis recentior est.

n Festum omnium Sanctorum instituit Gregorius IV qui sedit ab anno 828 ad 844; nec facile credendum, ducentis annis ante Gregorii tempora, festum istud in Britannia cum vigilia celebratum fuisse; quamvis variæ Ecclesiæ diversis diebus festum illud celebraverint antequam per totam Ecclesiam, eodem die solenniter celebrandum, præciperetur.

o oportet ecclesiam hanc Parochialem, longius solito a domo sancti dissitam fuisse, ut necesse fuerit in via quiescere & reficere.

p Necesse est dentem admodum vacillasse, aut sterruitationem admodum validam fuisse, quæ illum excuteret.

q Quid opus erat tam festinantur currere? & valde sitibundus fuerit famulus, qui cum ante horam dimidiam in vico sitim bibendo sedasset rursus siti pene deficiat.

r Res multum miranda, si Grammticam id est litteras scribere & legere didicerit cæcus, quin etiamsi per grammaticam idioma latinum intelligas id quoque addiscere cæco perquam difficile fuerit.

s Vitam nullam S. Vulphroëdi repertam esse a se fatetur Albertus nec diem cultus assignat; quem optamus discere.

t Vulgo L', Archidiacone d, Akh, situs est in Episcopatu Leonensi; nam Archidiaconus Aquensis unus est es dignitatibus ecclesiæ Cathedralis Leonensis; & solent majores diœceses in Archidiaconatus dividi. Attamen vix credere possum, quod talis fuerit eo quo sanctus vivebat tempore, si seculo sexto vixerit: non enim videtur jam tum Britannia in Episcopatus aut Archidiaconatus divisa fuisse: Apostolis ejus in propaganda fide adhuc laborantibus.

CAPUT II.
Adest matri morienti, in variis eremis degit, monasteria construit, dæmones pellit.

[8] Sanctus Vulphroëdus completo itinere pervenit ad sororem suam, [Ad matrem profectus] matrem S. Hervæi & plurimam a filio salutem impertitur: quod magno gaudio fuit, morbo licet & austeritatibus sponte susceptis afflictæ. Oravit hæc fratrem suum Vulphroëdum, ut adduceret sibi filium, quod ipse pollicitus domum revertitur, ubi edoctus quid asino & lupo factum esset, gratias Domino pro tanto miraculo retulit. Deinde cum Hervæo rursus ad matrem profectus est. Hervæus autem matri aperuit revelationem sibi factam, de peccatorum remissione percepta & instante tempore felicis transitus. Propterea gaudio delibuta sancta mulier, benedicens filio, adjurabat eum, ut ibidem subsisteret cum avunculo suo, donec ex hac vita migrasset. Hanc ob causam in eremo eadem commoratus est cum aliis paucis Religiosis: S. Vulphroëdo a in eremum aliam, quæ eremus sancti divi b vocatur, [mortem ei prædicit;] profecto. Interim Angelus S. Hervæo prænuntiavit diem, qua mater ejus mortem obitura esset; quod ipse aliis, qui secum erant monachis, indicavit; mittens eos binos & binos per singulas noctes, ut in ejus cellula sacras in oratione vigilias servarent. Pridie vesperi ejus diei quam moreretur, [morientemque precibus adjuvat,] apparuit vicinis omnibus, supra oratorium ejus, schala pulchra & lucida ad cælum usque pertingens, perque eam ascendentes & descendentes Angeli, qui audiebantur suavissima cantare cantica. Sanctus matrem adiit ultimisque sacramentis ad felicem ex hac vita transitum muniendam curavit. Posteaquam vero animam creatori reddidisset, [& defunctam sepelit] sepelivit eam in eodem oratorio, quæ nunc est ecclesia parochialis de Land-Houarn, ubi ad tumulum ejus multa contigerunt miracula. c

[9] S. Hervæus longo adhuc tempore, post matris obitum in ejus oratorio se continuit, die noctuque orans ad ejus tumulum: deinde scholas aperuit pueris erudiendis d qui ex circumsita regione ad eum confluebant. [juventutem instruit.] Degebant cum eo in eodem loco monachi nonnulli vitæ sanctitate & perfectionis studio præstantes; qui magnis, quæ per eos Deus operabatur miraculis, omnes rapiebant in admirationem. Quadam die per divinam intellexit revelationem obitum avunculi sui Vulphroëdi. Pertæsus etiam locum nimis celebrem & frequentes hominum turbas ad se confluentes, [Avunculum suum obiisse intelligens] decrevit oratorium istud deserere & aliud magis solitarium perquirere. Egressus itaque cum Monachis suis e adire decrevit oratorium & sepulchrum S. Vulphroëdi: eoque consilio desertum penetrat, occurrentesque fortuito pastores rogat, ut ad oratorium Sancti viam monstrarent, quod fecerunt. Neglectus jacecebat locus sacer, collapsis f in terram parietibus & tectis, eorumque ruinis ita contectum pavimentum, ut discerni non posset, quo loco sanctum corpus requiesceret. Interim dum Sanctus in oratione prosternitur, tam vehementer terra contremuit, ut omnes qui in oratorio aderant, in terram collaberentur: [sepulcrum ejus ornat;] & qua parte sacrum pignus depositum erat, terra sese aperuit, hiatu, per mensem integrum, suavem supra modum spirante odorem. Hoc tam manifesto miraculo inventum tumulum magistri & avinculi sui, S. Hervæus lapidibus concinne circumsepsit, qui deinceps miraculis g magnis inclaruit.

[10] Inde profectus est ad fanum h S. Pauli, urbem præcipuam Episcopatus Leonensis, [ordinatur Exorcista] ubi ab Episcopo benigne exceptus Minores Ordines i usque ad Exorcisticum suscepit, noluitque ulterius pro moveri, [locum ædificando monasterio] seipsum indignum existimans. In reditu autem memorabile quid evenit. Cum longius distaret a fano S. Pauli, dicit monachis suis: Tædet me fere quotidianæ & vagæ peregrinationis: oremus Dominum, ut nobis locum demonstret, in quo degere possimus, ei serviendo reliquis diebus vitæ nostræ. Omnes se precibus dederunt; & ecce vox de cælo dicens: Prosequimini viam Orientem versus, & ubi jussero vos iterato requiescere, ibi erit habitatio vestra. Actis gratiis pro oraculo, recta in Orientem iter dirigunt, donec longius profecti, pervenerunt ad agrum multo frumento consitum, [revelatione divina eligit] in quo ob defatigationem consederunt: & ecce iterum vox de cælo dicens: Hic manete, hic habitate. Iterum gratiæ Deo habitæ. Tum Sanctus in eodem campo, itinere & calore exhaustis, recentis aquæ fontem elicuit. Cumque ager ad virum quemdam honestum, cui nomen Innoco, spectaret; eum ad se vocari jussit, ipsique exposita divina voluntate, rogavit, ut sibi largiretur agri partem ad parvum monasterium sibi suisque ædificandum. Enim vero inquit Innoco quid frumento fiet, quod adhuc viride & immaturum est, si modo demetatur, peribit: expecta paulisper usque ad messem proximam. [& miraculo comparat] Nequaquam reponit Hervæus; sed quantum ex agro demetam immaturum, tantum tibi siccum & maturum tempore messis restituam. Postquam ita inter ipsos conventum esset; cœperunt omnes frumentum eradicare, idque colligentes in fasciculos seorsim reposuerunt: factum est autem, ut singulari Dei favore, adventante messe, fasciculi adhuc virentes demessi: non solum maturuerint; verum etiam induplum excreverint & multiplicati sint: quod videns Innoco, & fontem miraculose elicitum a S. Hervæo considerans; venerabatur Deum, qui tam sanctos ad se viros destinasset: agrum integrum Sancto donat cum vico adjacente, & promittit ecclesiam suis sumptibus ædificandam.

[11] Cum Sanctus die quodam adesset operis in construendo monasterio laborantibus; [contemnens sanctum punitur,] nobilis quidam Tyrmallonus insequebatur grassatores duos, qui monilia uxoris suæ rapuerant: & iter prosequens festinanter Sanctum nec reveritus nec salute dignatus est. Tum vero tam spissa nubes eum involvit, ut equi nec viam invenirent, nec subditis calcaribus moverentur. Tum unus ex famulis monuit Dominum, hoc in ultionem irreverentiæ in Sanctum admissæ, evenire. Tyrmallonus itaque viam remetitur versus S. Hervæum, & equo descendens, pedibus ejus advolvitur, [pœnitens beneficium ejus consequitur.] & veniam orat; quam Sanctus, eum de terra elevans, facile concedit; oratione deinde cogit adesse illico raptores, concessaque eis vita, restituere monilia Domino.

[12] Sanctus nolens nimium gravare benefactorum suum Innocum, decrevit per circumjacentem regionem, [Ranas coaxantes] pro Dei amore quærere subsidium construendo monasterio suo: deduci igitur se voluit per montem Aram k in regionem Cornubiæ l, ubi statim rumor adventus ejus percrebuit. Hospitium quandoque habuit in villa Launguedrec vocata. Hospes erat nobilis quidam Uvoigonus, qui illum honorifice excepit; quippe non hominem eum reputabat, sed sanctum magnumque Dei amicum & famulum, ut revera erat. Villa ista silvis perpulchre circumsepta, in quibus stagna erant & piscinæ atque in iis ingens ranarum multitudo, [obmutescere jubet] quæ coaxatione sua multam molestiam creabant villæ incolis. Vesperi cum de more cæna haberetur, & amphibia illa consuetam sibi musicam inchoassent, hospes super incommodo isto conqueritur: Sanctus ad orationem confugit, & continuo illæ obmutescunt, ac si guttur ipsis præcisum esset. Ex præsentibus aliquis hoc advertens miraculum, exclamavit: si reliquis nunc conticentibus una sola coaxet, [excepta una.] credam ipsum hominem sanctum. Vix verba ista protulerat: cum ecce una sola cœpit indesinenter coaxare. Uvoigonus viso miraculo, ex silvis suis largitus est Sancto ligna omnia necessaria suo monasterïo, multas præterea terras & villas, commendans se precibus ejus.

[13] Ex Cornubia rediens Hervæus transivit per curiam Comitis Heleni, a quo magno gaudio & benevolentia exceptus, [Dæmonem servi specie famulantem] ipsi in aurem dixit: veni huc, ut te tuosque liberem a grandi in quo versamini periculo; nam mihi revelavit Dominus, dæmonem sub humana specie in domo vestra versari, qui tibi instar famuli inservit. Obstupuit ad hæc Comes; sed dissimulans nemini quidquam indicavit sternuntur mensæ & accumbitur: potum Hervæus rogat: dæmon in ephebi specie vinum offert. Tunc Sanctus elevata manu, signum S. Crucis super calicem format, qui disrumpitur effuso vino. Hoc cum iterum & tertio factum esset, stupente Comite, mirantibus cunctis, Sanctus apprehendit dæmonem & invocato Dei nomine jubet eum declarare, quis esset, [& Dominum cum domesticis occidere machinantem] & quem in finem domum hanc intrasset. Sum, inquit dæmon inferno egressus, qui ad crapulam & gulam homines excito, ad iram, discordiam & rixam provoco, quandoquidem vero me, invitum & frendentem licet, cogit divina potentia, per sanctum famulum suum, hoc declarare, potum hunc ideo miscueram: ut si ex eo bibissetis, furore in invicem exardescentes, mutuis vulneribus hoc loco occubuissetis. Tum Sanctus Dei nomine præcicipit, domum istam desereret, [pellit.] nec amplius reverteretur. Ille jussa facit, clamans per aërem: Hervæe, Hervæe serve Dei, cur mihi tam crudele moves bellum? Comes Helenus videns se tanto periculo liberatum, gratias egit Deo, & S. Hervæo, qui reversus est ad suum monasterium.

[14] Similem fraudem detexit in monasterio S. Majani: m nam cum se eo contulisset, Deo per Angelum jubente; eodem revelante cognovit, inter sancti Abbatis Domesticos, diabolum sub humana specie latere, [in monasterio S. Majani] quod S. Majano aperuit: qui convocatos omnes domesticos obtulit S. Hervæo, singulos jubens seorsim ad ipsum accedere. Hic eos interrogabat de nomine, patria, officio. At dæmon diu tergiversatus, coactus tandem est Sancto sese sistere: interrogatusque dixit; se Hucan vocari, oriundum Hibernia, arte fabrum cœmentarium, serratorem & nautam bonum, denique nullum opificium esse quod non posset exercere. Cum igitur, inquit Sanctus, tam bene omni arte instructus sis; pavimento signum Crucis digito imprime, & Jesum Christum Crucifixum adora. Voluit miser aufugere & sese abscondere: at Sanctus eum subsistere compulit, & S. Majano dixit: jam nosti, quali usus fueris servo; [idem facit.] adducamus eum ad vicinum tuum Abbatem Gedovinum; ut ipse nobis indicet quid eo faciendum. Adducunt itaque eum, & sacris exorcismis coactus, confessus est, eo se fine in monasterio conversatum, ut monachos deciperet & seduceret. Mandatum ei est in Dei nomine, ne amplius eo veniret devolveretque se in mare præcipitem.

ANNOTATA F. B.

a Si Vulphroëdus alio abierit, quomodo satisfecit postulato sororis suæ; nisi forte discessus ejus hic per anticipationem referatur.

b Armorice sant diui.

c Unde miror eam inter Sanctas ab Alberto non referri.

d Nisi intelligatur id fecisse non per se, sed per habitantes secum Monachos; incredibile est a cæco pueros doceri potuisse, quod satis difficile esse solet magistro acute videnti. Præterea id parum congruit eremiticam vitam sectanti.

e Quid igitur factum scholis ejus?

f Fateor, non solet esse tam firma structura talium oratoriorum, ut ad secula perdurare possint: at unius alteriusve anni spatio, quantum interjici solum potest inter mortem S. Vulphroëdi & perquisitionem tumuli ejus, quis credat ita collabi potuisse omnia, quis credat rusticos & pastores, qui ipsunt, ut sanctum colebant, nullam curam habuisse servandi saltem aliquam sepulchri memoriam.

g Optaremus miracula hæc, ut & Rivannonæ ab idoneo ad probandum auctore, scripta videre.

h Ipsa civitas vocatur Leona vel S. Paul de Leon, in ora septemtrionali Britanniæ minoris. Episcopalis sub Archiepiscopo Turonensi. Ecclesia Cathedralis dicata est S. Paulo primo Episcopo Leonensi de quo actum a nobis 12 Martii, qui potuit esse Episcopus de quo in hac Vita agitur: dicitur enim a Samarthanis obiisse circa annum 600 a nobis circa 573.

i Cæcus juxta canones irregularis est ad omnes Ordines; quomodo ergo ordinatus dicitur? videtur subinde auctor Vitæ inter scribendum oblitus Sanctum cæcum fuisse.

k Albertus Le Grand Montagne d' Are.

l Cornubia pars Britanniæ minoris Cornuallie Gallis.

m Gallice S. Majan idem qui S. Meen de quo agendum 21 Iunii.

CAPUT III.
Coram Episcopis honoratur Miraculo, Cælum apertum videt, moritur.

[15] Eo tempore Comes Comorrus a in uxorem duxerat S. Triphinam filiam Gueroki b Comitis Venetensis, quam existimans gravidam, [Synodus ad puniendum parricidium convenit,] crudelitate plusquam barbarica interemit eam cum filio suo S. Tremorio c. Cum Guerokus sceleris tanti atrocitatem manifestasset: omnes Britanniæ Episcopi convenerunt ad crimen puniendum & membrum tam putridum, ab Ecclesiæ corpore rescidendum, Synodus ista habita fuit in monte appellato Menes-bre d, prope l'Ourgart e, Belleisse f & Guengamp g. Non enim audebant convenire in urbem aliquam, timore hujus tyranni, qui occiso Rege Johava h, filium ejus Jugduvalum exulare cogebat: & ita pro libitu toto regno dominabatur. Episcopus Leonensis i ad synodum istam ascendens, jubet S. Hervæum venire secum: [ad eam serius veniens sanctus convitium patienter fert,] hanc ob causam non potuit tam cito adesse: nam S. Hervæus, ut erat cæcus, & nudipes incedebat, non poterat alios eundo subsequi. Cum ad synodum pervenisset, ex præsentibus quidam audita causa, ob quam serius adesset Episcopus Leonensis; iracundia commotus dixit, ut quid tantum temporis consumpsimus, hunc cæcum præstolantes? S. Hervæus nihil dicto hoc irritatur, sed placide respondit Frater mi, ut quid mihi exprobras cæcitatem meam? numquid non in divina potestate est, te quoque visu privare? numquid non secundum beneplacitum suum ipse fecit nos? numquid non gratias debemus ipsi quod nos tales, quales sumus, creavit? Reprehendebant graviter alii Episcopi virum hunc, qui continuo sensit gravem Dei manum super se: [miraculose punitus convitiator] confestim enim in terram concidit, facie sanguine madente & amisso visu: hoc videntes alii, vindictam divinam agnoverunt, supplicaruntque Sancto, ut visum restitueret & vulnus curaret: omnesque se in preces dederunt, Sanctus salem & aquam postulat ad benedictionem. Respondetur aquam non esse reperiendam in monte tam excelso. [novo miraculo sanatur.] At Sanctus scipione suo Crucis signum format in terra & fodi jubet. Atque ecce fons nitidissimus exilit, cujus aqua, per ministerium præsentium Episcoporum, benedicta, lavat oculos excæcati & visum ipsi restituit: in memoriam autem tam præclari miraculi, sacellum exstructum est in supercilio montis ad honorem S. Hervæi & Sanctorum Britonum.

[16] [Episcopus rogans revelationum esse particeps.] Synodo finita, Episcopus Leonensis & S. Hervæus ad propria redierunt; in familiari, quod per viam habebant, colloquio, Hervæus uno alterove verbo, mentionem fecit de revelationibus sibi factis, quod audiens Episcopus rogavit illum, Dominum oraret, ut istarum posset esse particeps: promisit Hervæus, & cum ad S. Pauli fanum revertissent; subduxerunt se omni humanæ conversationi; jejunantes omni tempore. Tertia vero die circa meridiem, audiverunt vocem dicentem: suspicite in altum: sustulerunt oculos, & viderunt cælum apertum; diuque contemplati sunt Ordines cælestes, [cælum apertum cum sancto videt:] Hierarchias Angelicas, Patriarchas, Prophetas, Apostolos, Martyres, Confessores, Virgines & omnem cælestem curiam. Audientes interim suavissimam harmoniam cantantium: & cœpit S. Hervæus omnes & singulos nominare, Angelo ipsi suggerente omnium nomina: deinde cantarunt canticum, Cantemus Domino &c. eoque finito clausum est cælum, & Episcopus Leonensis, tam attonitus permansit ex hac contemplatione, [Vulpes raptam gallinam refert,] ut oculos a cælo avertere non posset. Tandem S. Hervæus valedicens Episcopo suo, reversus est ad monasterium suum. Vulpes gallinam monasterii ceperat: Sanctus vero oravit, ut Deus sibi furem revelaret; & ecce vulpes gallinam illæsam & vivam retulit.

[17] Tandem appropinquavit tempus, quo Deus Sanctum suum remunerare volebat. Tum per revelationem intellexit, mortem sibi, intra sextum diem instare, [mortem suam prædicit;] quod indicavit Presbytero Hadriano & Hardiano & Gozhurano aliisque monachis suis. Amitam habebat nomine & re Christianam, quæ de morte ejus instante certior facta, projecit se ad pedes ejus, supplicans ne permitteret se ipsi supervivere. At sanctus respondit: Hoc ego rogandus non sum: [& ad eam omnia disponit,] Deus solus vitam nostram aut prolongat aut abbreviat, juxta beneplacitum suum. Adsis mihi in ultima hac infirmitate mea & reliqua Divinæ providentiæ permitte. Commendato itaque monasterio suo & Fratribus suis Presbytero Hadriano, cum processione circuivit cellulam suam, deinde in lectum se projecit, [præsente Episcopo moritur,] grandique infirmitate pressus, viribus destitui cœpit. Orari jussit Episcopum Leonensem, ad se dignaretur venire, qui eo pervenit sexto morbi die: huic Sanctus confessus est: absolutione & benedictione Episcopali percepta, sacro Viatico & extrema Unctione munitus est. Deinde Antistiti Monachos suos commendavit, & jacens in cinere, coopertus cilicio, spiritum suum reddidit in manus Salvatoris. [cum amita sua.] Mulier optima, amita sua Christiana, pedibus ejus advoluta, etiam defuncta est. Simul atque afflarat animam; Episcopus & Monachi audiverunt in aere cælestia cantica sanctus autem Antistes cum sanctis Abbatibus Guenegano, [sepelitur honorifice,] Majano, Mormedo, cum Clericis & monachis suis, exequias ejus celebrarunt, sepelientes eum ante altare oratorii sui, in capsa lapidea firmata ferreis & plumbeis laminis. Deinde supra parvum istud oratorium ædificata est major ecclesia Parochialis, quæ de Sancti nomine appellata est Land Houarne, ubi sepulcrum ejus spectatur miraculis illustre per merita & intercessionem Sancti.

[18] Sacrum ejus corpus mansit in ecclesia de Land Houarne usque ad annum octingentesimum septuagesimum octavum, [tranfertur corpus,] quo tempore ad vitandum Normannorum furorem, delatum est Brestum ad capellam Prioralem Castri Regii; ibique quievit usque ad annum millesimum secundum, quando Dux Godefridus k illud transtulit in magnam capsam argenteam insculptis præcipuis vitæ ejus Actis & gemmis adornatam, eamque dono dedit Confessario & Eleemosynario suo, Hervæo l Episcopo Nannetensi, qui eamdem intulit thesauro cathedralis ecclesiæ, [& argenteæ captæ includitur,] ubi venerabiliter conservatur in sacello ejusdem ecclesiæ, quod primum est ad dexteram navis: ædificatum a Guilielmo Guegen m, quondam Episcopo Nannetensi, qui ibidem conditus est in tumulo marmoris candidi. [punit perjuria.] Hic Sanctus perjuriorum osor est: pejerantes enim ad capsam Reliquiarum ejus, graviter fuere puniti; unde antiquitus sacramenta solennia, jussu magistratuum, supra Reliquias S. Hervæi emittebantur, ut advertit antiquum Rituale Manuscriptum in pergameno, de officiis propriis Ecclesiæ Nannetensis ordinatum anno millesimo ducentesimo vigesimo quinto.

ANNOTATA F. B.

a Leonensis scilicet. Hujus meminit Argentræus in Historia Britanniæ libro 2 cap 2.

b Hic est Guerech Comes Venetensis, qui contra Chilpericum bellum gessit, a Gregorio Turonensi appellatus Waroch, teste Argentræo lib 10 Cap. 29.

c Triphinam & Tremorium inter Sanctos refert Albertus le Grand, sed fatetur se Vitam non habere.

d Menetbre Argentræo, qui dicit ibi Sanctum habitasse, adeoque eo non potuissent convenire Episcopi.

e In Mappis Geographicis vocatur, ut existimo, Louegra.

f Bellisse forsan oppidum donatum Abbatiæ de Kemperle.

g In mappis Guingand.

h An forte hic est, quem Albertus initio hujus Vitæ Jovam appellat, Regem Britanniæ inferioris: Argentræus Jonam, cujus mortem ejusque filii fugam & scelera Comorri narrat historiæ libro 2 Cap 2: ubi etiam dicit Comorrum ab Episcopis Britanniæ fuisse excommunicatum: sed de parricidio verbum nullum.

i Quomodo eum permisit venire Comorrus, qui erat Comes Leonensis? nisi forte alibi tunc habitarit Episcopus.

k Godefridus I dux Britanniæ patri successit anno 992 usque ad 1008.

l Albertus asserit eum electum anno 999.

m Hic possessionem Episcopatus adiit anno 1498 obiit 1506.

DE SANCTO HYMERIO EPISCOPO AMERIÆ IN UMBRIA

>SEC. V AUT VI

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu deque historia vitæ, translationis & miraculorum.

Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria (S.)

AUCT. G. H. & D. P.

Ameria, aliis Amelia, urbs Umbriæ antiquissima, in amœno fertilique colle sita, a Cicerone, Virgilio, Plinio, Ptolomæo, Strabone, Plutarcho, [Memoria apud Petrum de Natalibus,] Festo, aliisque memorata, usque ad declinationem Imperii, Romanæ rei paruit; dein Ecclesiasticæ ditioni subjecta fuit, & Episcopali Sede exornata. Inter suos Episcopos habuit S. Hymerium, cujus sacra memoria ad hunc XVII Junii celebratur. Petrus de Natalibus lib. 5. Catalogi cap. 122 de S. Hymerio Episcopo ista scribit. Hymerius Episcopus, Emiliæ in Tuscia (imo Ameriæ in Umbria) virtutibus & miraculis clarus, ibidem in pace quievit XV Kalendas Iulii, ibidemque sepultus fuit. Cujus corpus processu temporis quidam Episcopus Cremonensis, illuc ab Imperatore ex aliqua causa directus, dato pretio non modico, obtinuit; & Cremonam translatum in ecclesia almæ Virginis Cathedrali honorifice collocavit, [& in Martyrologiis.] ubi & miraculis pollet. Hæc ibi. Secuti Grevenus in Additionibus ad Usuardum, Maurolycus, Felicius, Canisius, Witfordus, Molanus; sed ad diem XVIII plerique eorum post Grevenum & Molanum. Verba sunt: Cremonæ S. Hymerii, Episcopi Æmiliæ & Confessoris. At Galesinius solum Cremonæ adscribit. Nitidius in Romano Martyrologio singula ita exprimuntur: Ameriæ in Umbria, S. Himerii Episcopi, cujus corpus Cremonam translatum est.

[2] Vitam ejusdem Sancti, inquit Ughellus in Episcopis Cremonensibus, tom. 4 col. 800, [Vitæ, translatio & miracula antiquibus scripta.] scripsit Ambrosius quidam Abbas, quam legimus in veteri Codice: quem nobis communicavit eruditus senex, amicus noster, Abbas Constantius Caietanus, cujus initium; Cunctis sanctæ Cremonensis Ecclesiæ Fratribus, vestræ quondam Fraternitatis Ambrosius, nunc Abbas indignus, salutem in Christo. Nusquam valet humana præsumptio &c. Ibidem etiam extant ejusdem S. Hymerii miracula, a quodam Cremonensis ecclesiæ Canonico, Offredi Episcopi temporibus, circa annum Domini MCLXXIV, quorum initium; Licet, dilectissimi, dignum Sanctorum &c. Translationis & Miraculorum historiam ex ipsius Ughelli ecgrapho dabimus: nec non inter ista descriptam Epistolam prænotatam, veluti secuturæ mox Vitæ præviam, sed quam Ughellus in isto Ms. non reperit, vel (quod minus crediderim) non curavit transcribendam. Ipsam Vitam ubi simus requisituri nescio; inventam nobisque communicatam pro magno habituri thesauro. Siquidem ex illa Epistola mox integre danda & versibus aliquot ei insertis videtur consequi eodem tempore & stylo scriptam Vitam eam esse, quo scripta sunt miracula; & profitetur auctor quod Dominus sibi innotuit Hymerii scriptis promere facta; & nihil se subdola calliditate intimare: sed quæ ab illius loci hominibus, unde B. Hymerius fuit Episcopus, & quæ a nostris, inquit (ego Monachos intelligo) didici, hæc etsi indignus protuli. Talis Vitæ defectum supplebit alia multo recentior, quæ quomodo ad nostras manus pervenerit dignum est commemorare.

[3] Alexander Papa VII, cum in Minoribus esset Fabius Chisius appellatus, Nuntius Apostolicus directus ad partes Rheni & inde auctoritate Pontificia missus Monasterium Westphaliæ ad pacem communem procurandam; [recentior ab Alexandro VII Papa submissa] inde, ut semper fuit studiis nostris de Actis Sanctorum edendis addictissimus, ita sæpe varia Acta Sanctorum transmisit, inter quæ habemus Vitam S. Hymerii Episcopi Ameriæ, quam ex ipso tunc nobis submissa charta edimus. Auctor hujus Vitæ fuit Antonius Maria Gratianus Episcopus Ameriæ, qui suæ Ecclesiæ præfuit ab anno MDXCII usque ad annum MDCXI, vir magnæ doctrinæ, quique conscripsit opus aureum de septem Ecclesiæ Sacramentis, [auctore Gratiano Ep. Amerino,] de sacrificio Missæ, de vita ministrorum Ecclesiæ, de Parochorum officiis & de multis aliis, Venetiis anno MDCXVII excusum. Huic operi sub finem adduntur Vitæ Sanctorum Amerinæ Ecclesiæ Patronorum ab eodem Gratiano scriptæ, inter quas extat etiam hæc S. Hymerii indeque ad tertiam editionem Surianam translata est. Illustre compendium extat apud Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ, citatis monumentis Ecclesiæ Amerinæ & Cremonensis, [Compendia apud alios,] & apud Ughellum tomo primo Italiæ sacræ in Episcopis Amerinis. Ludovicus Jacobillus Acta S. Hymerii Italice deducit tomo primo de Sanctis Umbriæ, citatis antiquis Mss. Lectionibus Ecclesiæ etiam Amerinæ & Cremonensis, e quibus scilicet Vitam confecit Gratianus post quam seorsim agemus, de S. Hymerii apud Cremonenses cultu.

[4] Quo tempore vixerit, incertum est: Jacobillus arbitratur eum Romæ ordinatum Episcopum a Silvestro Papa, [tempus vitæ & Sedis.] circa annum CCCXXIV, ac mortuum esse circa annum CCCXLIV. Ast Ughellus asserit haud ante annum CCCC vixisse Hymerium. Sed multa post cum monachorum sanctum institutum efflorescere cœpit: qua propter etiam placuit Ughello illum commemorare post Salustium Episcopum qui Romanæ Synodo sub Symmacho Pontifice celebratæ reperitur subscriptus habitæ anno DII. Ibi Salustius aliquis adfuit quidem, sed non indicata Sede, & sic aliqui apud Jacobillum obitum ejus referunt an annum DXXIV. Porro apud Ughellum ob catalogos Episcoporum Amerinorum valde imperfectos, non reperitur certus ullus ante annum DCXLIX, quando Adeodatus Amerinus Episcopus subscripsit Concilio Romano sub Martino Papa.

AMBROSII ABB. EPISTOLA
Ad scriptam ab eo antiquiorem Vitam, quæ desideratur.
Cunctis sanctæ Cremonensis Ecclesiæ Fratribus vestræ quondam fraternitatis Ambrosius, nunc Abbas indignus, salutem in Christo.

Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria (S.)

BHL Number: 3956

Nusquam valet humana susceptio, ubi divina deerit cooperatio: & nihil est terrena factio, cui cælica obstat collectio. [Author profitetur se divinitus jussum] Idcirco nemo totus implicatus seculo, arbitretur se placere Deo: quisquis ergo laboret exterius quo felix vivat interius. Notum enim volo fieri vestræ Fraternitati, quæ Dominus meæ innotuit parvitati, Hymerii sancti nostri Patris atque beati magnifica scriptis depromere facta; sed tamen non est meæ possibilitatis, nec fortis ingenii vel callidæ artis hoc tantum promere, ni alias suppetat scire. [scribere de S. Hymerio,] Omnes ideo nunc precor attendite, & huc sancta mente vertite sensum: quoniam quidquid operis facturus, quidve sim dicturus vestro favore grandisono, & summo adminiculo satis indigeo:

Est quia res grandis multis dictanda magistris.

Quamvis enim hic secundus labor non priori maneat similis, tamen quæso ne contemnatis: [petit tamen juvari a Fratribus,] n iam quod mea mens parvula voluit, id stylo scribens tenui protulit. Parcite, peto, parcite ætati; & sapientiæ veniam dantes, nolite zelo tacti livido invidere, sed amore divino pleni gaudete: & hoc mihi cælitus datum credite, quia non sum sic philosophiæ lacte alitus, nec melleo nectare pastus, ut tanti Patris egregium auderem promere factum, nisi cælica vis tantum opus suggereret. Si quid autem hujus acti fuerit felleum, conglutinata caritas faciat melleum; ut igne probatum [aurum] Solidum, rutilet septuplum. Ne miremini me non posse clavam de manu Herculis trahere; dum surculum pigmæi digitis nequeo vellere, magno nixus conamine. Ego igitur non, ut divites, grandia jacto munera templo; sed veluti paupercula offero minuta Domino; totumque victum quem habeo libenter impendo. Nemo enim mea capacitate aut subdola calliditate istud me arbitretur intimare: sed quæ ab illius loci hominibus, unde B. Hymerius fuit Episcopus, [& suam excusari tenuitatem.] & quæ a nostris didici, hæc etsi indignus protuli.

Est nihil orbe novum docet ut nos dogma priorum.

Multa tamen de prædicti Patris sanctitate audivi, quæ tacitus prætermisi; timens ne in falsitatis ruerem baratrum, ut legimus quondam accidisse Lentio. Hæc ergo, si vacat, sufficient, quæ, etsi non multa nec physice ducta, scripsi tamen audacitate promptula. Hæc ille, quem autem indicet Lentium, non capio.

MIRACULA SECULI XII.
Auctore Joanne Canonico Cremonensi coævo.

Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria (S.)

BHL Number: 3958
a

[1] Licet, dilectissimi, dignum Sanctorum conversatum, [Prologus auctoris,] morem, & studia imitari minus digne studeamus; decet tamen ipsorum merita, & præclara mirabilia, tota devotione nobiscum revolvere, summaque diligentia venerando & admirando incessanter recolere; & cum expedierit & tempus exegerit, non præterire silentio, sed enarrando & adscribendo memoriæ commendare, dicente Domino; Non est lucerna ponenda sub modio, sed super candelabrum, ut luceat intrantibus domum. [Matth. 5, 15] Nullum enim bonum est quod non pulchrius elucescat, si plurimorum notitia comprobat. Unde Propheta: Confitebor tibi Domine in toto corde meo narrabo omnia mirabilia tua, id est, Quæcumque dicam erunt mirabilia. [Ps. 44, 16] Verum tam eleganti & digno proposito illud Davidicum videretur occurrere, & quasi ab incepto trahere, Peccatori dixit Deus, quare tu enarras justitias meas? Et quod alibi dicitur: non est speciosa laus in ore peccatoris. [Ecli. 15, 9] Verumtamen quia his verbis indevotus repellitur; devotis autem seu corrigendis laus vel lectio non negatur; non nunquam etiam, juxta Augustinum, per canales lapideos puri fluvii ad steriles areolas provehuntur aquæ, licet audacter non tamen impudenter, divina opitulante gratia, propositum situm aggredimur, ipso Domino promittente; Aperi os tuum & ego implebo illud; non enim est volentis aut currentis, sed Dei miserentis. [Ps. 80, 11.]

[2] Beatissimi itaque Hymerii merita dignissima recolentes, nec non admiranda ejus miracula nuper nobis exhibita conscribentes, ut ex ipso ordine gestorum veritas pateat, [Brixiensis civis Sancto devoti uxor] a primo incipientes, reliqua prosequamur. Non enim possumus quæ vidimus, & audivimus, non loqui: sicut enim audivimus, sic vidimus in civitate Domini, in templo B. Hymerii. In Episcopatu siquidem Brixiensi, instante solennitate Confessoris nostri, vir quidam magnæ devotionis & fidei alio properans, suæ persuasit uxori: [1 Cor. 1, 28] Caveas tibi, uxor, diligentius ab omni opere, & ab omni labore quiescere studeas, qua hodie Cremonæ B. Hymerii celebratur solennitas. [Luc. 10, 21] O magnæ fidei mira devotio! quæ… licet pauper & ignobilis, temporalia negligens commoda, sabbatum mentis diligens, verum sabbatismum sibi thesaurizat & requiem … b Uxor autem, videns vicinas suas consuetis vacare operibus, [contra viri mandatum ejus festo texens,] circa consuetum & ipsa deliberat opus: & contempto prudentis viri edicto, suo usa consilio, sicut erat ejus officii, textrili se tradidit operi … Cum autem esset intenta operi, subito brachium ejus gravatur, debilitatur, & consueto vigore privatum ab incepto retrahitur: demum manus ipsa prius extensa reflectitur, [manus contractione punitur.] reflexa contrahitur, contracta nullo conamine aperitur, & quanto magis nititur, tanto magis quasi in truncum redigitur…

[3] Viro autem redeunte ad propria, & quod factum est admirante; divinum approbat ille Judicium, & dignam asserit in uxore vindictam; & multis medicorum curis frustra adhibitis, [& post oblationem manus cereæ,] deficiente humano auxilio, divinum expetit: quia non est consilium, non est scientia, vel fortitudo contra Dominum. Ipse utique est clavis quæ aperit, & nemo claudit; claudit & nemo aperit: ipse eripit, & non est qui de manu sua possit eruere. Voverunt itaque manum ceream B. Hymerio & annuam ejus solennitatem studiosius venerari de cetero… Veniente itaque Octava solennitatis, uterque festinat ad B. Hymerii limina: & ceream manum, emptam duplicato pretio, intima devotione offerunt ejus altari; adimplentes quod dicitur; [curatur.] Vovete & reddite Domino Deo vestro, Quid plura? [Ps. 75, 12] vix voto adimpleto, manus prius contracta erigitur, erecta omnino extenditur, extensa more solito clauditur, & aperitur … His itaque indubitanter cognitis, & omnimoda certitudine approbatis, concurrit summa devotione clerus Cremonensis & populus utriusque sexus, nobiles & ignobiles, divites & pauperes, senes & juvenes: & ordinata processione, sonoris laudibus, altisonis vocibus Deum glorificant, Sanctum honorant, miraculum admirando collaudant, & in laudem tanti Patroni universa civitas resonat.

[4] Prædictum, dilectissimi, miraculum, tamquam aliorum initium, & causam sequentium, [atque multis ex tunc accurentibus] pro modulo nostræ fragilitatis diligentius executi, quæ admiranda sequuntur, suffragante divina gratia, brevius transcribamus. Divulgato itaque priori miraculo, & ab omnibus approbato, ardente festinantes desiderio devotissimo concurrunt animo, debiles & infirmi, claudi & cæci, aridi & contracti, & quacumque infirmitate detenti, cupientes meritis B. Hymerii misericorditer liberari; adimplentes quod dicitur: Petite & accipietis, quȩrite & invenietis, pulsate & aperietur vobis. [Luc. 11, 9] Volens autem Dominus Confessorem suum iterato honorari miraculo, & prædicta confirmare sequenti testimonio, mirandis plus miranda adjungit continuo. [sanatur contracta similiter manus puellæ:] Cujusdam enim puellæ, pluribus cognitæ ab annis prioribus, manus contracta, cunctis videntibus misericorditer aperitur, omnino sana ostenditur, & naturali vigore solidata mirabiliter agitatur… Accrescit itaque gaudium gaudio, jubilus cantico, processioni processio, verbo bonum eructat omnium unanimitas, & in laudem Sancti geminatur solennitas.

[5] Et quia devotus Clerus, & populus tanti beneficii minime sunt ingrati, sed cum alienigena mundato, ut refert Euangelium, gloriam reddunt Domino; [idemque miraculum sæpius iteratur:] divinitus collato multiplici gaudet beneficio. [Luc. 17, 18] Quia etenim non cessat devotio & obsequium, omnino secundo simile, tertium, quartum, quintum in extensis manibus sequitur miraculum: quæ propter similitudinem brevius perstrinximus, ne forte seorsum dicta lectori fastidium generarent. Animadvertat itaque devotio vestra, quam fidelis sit promissio illa Euangelica: Qui petit accipit, & qui quærit invenit, & pulsanti aperietur: quia omnis qui se exaltat humiliabitur, [& Octava pie duplicatur.] & qui se humiliat exaltabitur; nec unquam deerit copia largitoris, nisi forte desit assiduitas petitoris; quia non qui inceperit, sed qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit. Continuatam igitur usque ad aliam Octavam solemnitate, unanimi voto & communi consilio, honorabilis Clerus, una c cum suo Pontifice c Offredo dignissimo, & venerabilibus ejus Fratribus Canonicis, festum celebrat elegantis varietate officii; scilicet obsequiis, canticis dignis, hymnis & psalmodiæ laudibus, eximiis processionibus, devotis orationibus; fidelis vero populus, mira varietate donorum, spectabili diversitate munerum, decoris scilicet palliis, vasis argenteis, cereis non modicis, nummis innumeris, & ceteris dignis oblationibus; misericors vero Dominus, finis omnium & principium, incipiens & consummans, multiplicis novitate miraculi, solemnia sui Confessoris exornat.

[6] Prima itaque & secunda die, crebris ut diximus coruscantibus miraculis, [illuminatur puer cæcus,] quia procedente tempore [successerunt] alia admiranda; siquidem nec devotionem vestram tædeat audire, nec parvitatem nostram pigeat scribere. Constat siquidem puerulum, ab annis prioribus lumine privatum, a parentibus ante altare B. Hymerii devotissime oblatum, omnino sperantibus ejus suffragio ipsum illuminandum: & quia fidem & devotionem indesinenter offerunt, infantem protinus illuminatum recipiunt. Pius etenim Dominus, ejus oculos aperiendo illuminans, cæco visum restituit, & miro beneficio contra naturam vertitur in habitum privatio: quod omnibus præsentibus adeo manifestum apparuit, [sanatur iterum brachium contractum.] ut ab ipso Pontifice evidentibus signis fuerit approbatum… Et quia cælestis participes beneficii laudem & devotionem incessanter persolvunt, votaq; & orationes multiplicando indesinenter offerunt; omnipotens Dominus suæ benedictionis gratiam eas multiplicando largitur. Cum enim die noctuque, ut diximus, multitudo astaret infirmorum, cæcorum, claudorum, aridorum, & similium, expectantum misericordias Domini; mirificans misericordias suas, cujusdam adultæ brachium, longo tempore simul cum manu aridum & contractum, extendendo erigit, erigendo naturali vigore consolidat, solidando membrum utrumque pristino reddit officio… Et ut cetera brevia dicta facilius teneantur, quod huic simile secundum & tertium miraculum comprobatur … d.

ANNOTATA D.P.

a Ms. miracula sic: Ab egregio Canonico Joanne Tentabeo ypo, futassis legendum Tentalbene, notum Italis nomen, quid significat Adhære bono: Yporedia autem, primis litteris hic expressa, alias Eporedia, vulgo Yvrea, est civitas Insubriæ; ut Ioannes ille intelligatur patria Eporediensis fuisse.

b Ne fastidio sit diffluens ad parerga concionatorius stylus, pleraque hinc rescidimus: quo clarius evadat absque illis narratio, alias identidem interrumpenda.

c Offredus alias Unfredus Episcopus Cremon. ab an. 1170 ad 1185.

d Sequitur longa adhortatio, ad imitandos quos laudamus Sanctos, virtutibus potius exercendis quam miraculis faciendis, proposito nostro inutilis, ideoque hic imissa.

VITA RECENTIOR
Auctore Antonio Maria Gratiano Episcopo Amerino.

Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria (S.)

A. GRATIAN. EP.

[1] Hymerius natione a Brutius cum adolescentiam summo pudore castissimisque moribus transegisset; [natione Brutius,] atque iis litterarum disciplinis, quas capere illa ætas potest, imbuisset; & in eo cum ipsa ætate studia quoque pietatis ac cælestium rerum coaluissent; ne, quod fieri intelligebat, ab earum fructu ac meditatione, humanis curis atque hominum consuetudine, distraheretur; patria parentibusque relictis, abditam ac desertam in insulam secessit. Ubi Anachoretarum instituto, divinis laudibus precibusque intento, & jejuniis atque abstinentia magnopere dedito, diu cibum agrestia poma, [fit anachoreta,] & quas terra sponte sua fundit, herbæ radicesque præbuerunt; sitim fontanæ aquæ extinxere, tectum silvestres arbores, stratum ipsa humus fuere. Donec prodente eum ipsa sanctitatis admiratione, recipere se coactus est in Monachorum cœnobia: inter quos adeo omnibus religionis laudibus excelluit, ut nemo continentia cum illo, nemo precandi assiduitate, nemo contemptu sui, nemo aliis Christianis virtutibus conferretur: [dein monachus,] quibus cum divinarum quoque litterarum doctrinam haud mediocrem adjunxisset, earumque studio, quidquid sacris precandi & psallendi officiis superavit temporis impenderet; sibi inter homines cælestem quamdam vitæ rationem instituisse videbatur.

[2] Sed tantam hominis virtutem, tam insignia sapientiæ, religionis, sanctitatis ornamenta in solitudine atque intra cœnobiorum septa delitescere, & uni pene sibi fructui esse, non sivit divina providentia: [nutu divino] eaque ipsa ornamenta prodire in apertum, & quam plurimis usu atque exemplo prodesse, tum voluit, cum ille maxime in solitariæ vitæ rationem intentus, nihil tale poterat cogitare. Nam cum forte Amerina Ecclesia, Episcopi sui morte, viduata Pastore esset; & felicibus illis exurgentis atque efflorescentis Ecclesiæ seculis, [Amerinorum precibus exauditis,] Episcopi non tam hominum studiis suffragiisque crearentur, quam piis Cleri populique precibus a Deo poscerentur; iique demum acciperentur, quos vi sua cæleste monstrasset numen; & Amerini de novo Episcopo deligendo cum suo Clero consultarent, crebrisque supplicationibus ac sacrificiis insistentes Deum orarent, ut sibi rectorem moderatoremque sacrorum & animarum custodem daret; [ignotus & absens eligitur Episcopus:] repente divinitus indicatum, omnes magno consensu Hymerium, longe inde absentem, nec ulli visum, aut aliter quam fama sanctitatis cognitum, Episcopum conclamarunt. Quæ res miraculo inde ipsis, qui patrarant, fuit; reputantibus ignoti hominis nomen, tanta omnium voluntate atque approbatione acceptum fuisse.

[3] Delato igitur ad eum Episcopatu, legatos Romam mittunt, qui rem ad Pontificem Maximum referant; ex cujus auctoritate profecti inde in insulam, [auctoritate Papæ incitatus] ubi vir sanctus agebat, trajecere; eique cœnobii latebris educto, quid venissent, exposuere. Qui, ut erat vir gravis & prudens, re mature perpensa, demum nec divinæ voluntati obsistere, nec Pontificis Maximi jussa detrectare est ausus: ac ne Amerini quidem Cleri populique flagrantissimas preces ac tanta in se studia deserere sustinuit. Itaque cum Pastoralis officii onus, ut a Deo ipso impositum sibi, [venit Ameriam,] demisse atque obedienter b subiisset; Ameriam venit: exceptusque est tanta omnium lætitia, quanto nuper consensu expetitus delectusque Episcopus fuerat.

[4] Hic sancti viri eximia virtus, eo magis explenduit statim, quo illustriori ac celsiori jam e loco conspiciebatur. [diligens in disciplina obserda] Non enim solum vitæ innocentiam eamdem præstitit, qua in solitudine atque inter cœnobitas suos nituerat; sed ita omnia Pastoralis officii munera implevit, ut non minorem prudentiæ, diligentiæ, assiduitatis, quam religionis & sanctimoniæ gloriam promeruerit. Disciplinam sacrorum totamque divinorum Officiorum rationem ita rexit, ut nihil sua ecclesia esset ornatius, nihil cultius, nihil descriptius. In moderandis autem moribus illud in primis tenuit, ut nihil præciperet aliis, quod ante non imperasset sibi; nihil in aliorum exigeret vita, quod non eluxerat in sua. At populum frequentibus statim concionibus aggressus, non quidem facultate atque arte dicendi (quamquam ne hoc quidem illi defuit ingenii decus) sed simplicitate & commoditate orationis, [& moderandis moribus,] & rerum ac sententiarum gravitate, & (in quo sita omnis persuadendi vis est) innocentiæ atque Sanctitatis opinione, brevi omnium animos ita devinxit sibi, ut quo vellet facile impelleret. Sæpe de æternis suppliciis, quæ sontes damnatosque apud inferos manent disserens, ingenti terrore audientium pectora concutiebat: sæpe ad cælestium illorum bonorum spem quæ humana despicentibus, & pie, caste, juste, & ex Jesu Christi disciplina viventibus parata sunt, erigens animos, mirum dictu est, quantos pietatis & religionis amores excitaret.

[5] At officia caritatis non facile discerneres, mansuetudine, [addictus operibus caritatis, & abstineniiæ,] an largitate majori susciperet. Egentibus omnibus certum in eum subsidium, afflictis solatium erat: & quos re nequisset, opera aut concilio juvabat. Ægros cum viseret, subveniendo, consolando, monendo, non tam ut ab eorum corporibus morbi depellerentur, quam ut in animis lues peccatorum sanaretur, studiosius curabat. Domus ejus hospitibus, & maxime religionis causa peregrinantibus, semper patuit. Ipse jejunii atque abstinentiæ observantissimus semper fuit, ut pane & aqua, & cum lautius exciperet sese, ficubus, aut ovis, pomisve corpus sustentaret magis, quam aleret.

[6] Tam insignes virtutes, tantam viri sanctitatem Deo longe acceptissimam esse, admiranda prodigia miraculaque, [miraculis claret,] quæ identidem edidit, testata sunt. Nam sæpe loca, sæpe humana corpora, adversis spiritibus insessa infestataque, fusis ad Deum precibus, liberavit: sæpe ægros, sæpe varie membris captos, in summa valetudinis desperatione, iisdem precibus, saluti restituit.

[7] [prædicit diem obitus.] Postremo cum valens atque integer diem, quo mortem obiturus ipse erat, divino instinctu prædixisset; qua pietate vitam egerat, eadem ultimum quoque spiritum edidit. c Nec inde e corpore ejus asservatisque per multa secula & magna [religione] Amerinorum circumjectorumque populorum cultu Reliquiis, minora aut minus crebra miracula prodierunt: ut quam Ecclesiam præsens maximarum virtutum gloria exemplisque illustraverat, eam e cælo quoque novis subinde beneficiis ornaret, celebrioremque redderet, donec magna Urbis hujus infelicitate, circa annum DCCCCLXV, [Transfertur Cremonam anno 965.] sanctæ Reliquiæ Cremonam ablatæ sunt a Loyza d Cremonensium Episcopo; cui quod apud Otthonem primum Imperatorem facile principem gratiæ atque autoritatis locum obtineret, Amerinus episcopus adversari ausus non est; eo quidem minus, quod per Loyzam ipsum irati infensique Imperatoris animum recuperare ac placare cupiebat: Cremonæque usque ad hanc diem Hymerii Reliquiæ in Cathedrali ecclesia custodiuntur, pieque coluntur. Corpus quidem marmorea in arca clausum habetur, in quam a Siccardo episcopo conditum fuisse arcæ ipsius inscriptio docet. e Caput integrum in pellucido vitreo vase, lanternæ f forma, asservatur, & Cremonensis ecclesia sanctum ipsum Patronum sibi adoptatum, in magno honore ac veneratione habet.

ANNOTATA G. H.

a Brutii incolebant hodiernam Calabriam ulteriorem, & partem Calabriæ citerioris isti magis vicinam.

b Romam accersitus, inquit Ferrarius, statim Episcopus ordinatur.

c Sepultum in Cathedrali, cunctis lacrymantibus, asserunt Ughellus & Jacobillus.

d Loyza, aliis Luizo, Luizardus, Luitprandus, Episcopus, celebris scriptor, etiam Trithemio Eutrandus dictus; de quo actum est in Præfatione ad tomum 1 Februarii cap. 4: eumque dicto anno fuisse Episcopum Cremonensem, optime ostendit Ughellus in Episcopis Ticinensibus. Idem in Amerinensibus dicit: quod pariter translatum Spoleto Cremonam sit corpus S. Gregorii Presbyteri Martyris, qui colitur 24 Decembris.

Hanc infra referemus, & priorem corporis translationem in arcam ferream. Accipe inscriptionem ex Ughello tom. 1 col. 337.

Quatuor exemptis annis de mille ducentis idest, 1196.
Fabricat hanc arcam Præsul Sicardus, & aram:
Qui triduo tandem perfectā sacrat eamdem,
Anno dotatus undeno Pontificatus.

Hinc intelligitur Sicardus iste ordinatus fuisse 1185: obiit autem 1215, juxta Ughellum: qui etiam narrat, quomodo eodem curante canonizatus sit S. Homobonus an. 1200, a triennio defunctus 13 Novembris. Ante ipsum fuit quidam Obertus, an. 1117 ordinatus, qui anno 1141, Præsulatus sui ferme 24, corpus S. Hymerii ferrea arca inclusit, intulitque in novam Cathedralem; & anno 1158 corpus S. Gregorii Presbyteri, in ecclesiam S. Michaelis transferendum curavit, defunctus 1169. Huic successit Emmanuel, deinde Offredus: & Emmanuel quidem laudatur ut sanctus, sicut inter Prætermissos ad 27 Febr. diximus; sed tacente de eo Merula, inter Sanctos ac Beatos Cremonenses; expectamus de ejus cultu (siquem habeat) ac deinde de Vita & miraculis, instructionem magis distinctam.

f Lanterna & Lanternus, medio ævo pro laterna, de quorum etiam inter sacra vasa usu, pluribus vide disserentem Cangium in Glossario.

ACTA TRANSLATIONIS,
Ex veteri Ms. Abbatis Constantini Caietani.

Hymerus Episcopus Ameriæ in Umbria (S.)

BHL Number: 3957

[1] Fuit in diebus Othonis Majoris, clarissimi Imperatoris, quidam Cremonensis Episcopus bonæ memoriæ, Luizo, a Sumista b Regius, in commisso benignus, in consilio providus, [Cremonensis Episcopus] amore divino donisque repletus, ut tanti Patris Hymerii inventor & portitor fieret almus. Qui cum, frequenter ingrediens & exiens a facie Regia, fideliterque agens erga præcepta Imperatoris, Romanis inesset partibus, venit ad eum Ameriensis Episcopus c, quem malevola turbatio discorque accusatio fecerat extorrem a conspectu: qui sic est orsus fari voce lugubri: Pater carissime, quem Imperator in secundo regni culmine dicavit, [rogatus intercedere pro Ameriensi] deprecor mihi subvenire, quoniam quadam accusatione damnatus nugacula, ac injuste acri percussus sententia, Imperiali sum privatus gratia. Nunc ergo adjuva me, meam condolens abjectionem: recompensabo enim te quovis munere. Cui ille; Si felix, inquit, Sanctorum d corporibus, me habendo aliquod felicem feceris, te reddam benevolentiæ pristinæ Regis. Ad hæc ille, Non audeo, [vicissim rogatur dare corpus alicujus Sancti.] inquit, in hoc tuis satisfacere rogationibus: condita enim sunt Sanctorum corpora sacris altaribus. Sed est mihi unus, arca in lignea positus, quem illius loci incolæ summo venerantur honore, Hymerius nomine: si hunc tibi inferre valerem ratione aliqua, & ad tuam possem transferre patriam, te fore lætandum scio tanto Patre beato.

[2] His vero relatis sermonibus ad Ameriam oppidum venere protinus; & alma caliditate ingressi sunt ecclesiam, [Hic noctu S. Hymerii corpus tollens,] quasi nocturna celebraturi mysteria: prostrati namque in oratione diutius, multis vacabant votis & precibus, quo suis Sancti faverent petitionibus. Vix expletis orationibus, totus ille contremuit locus, in quo jacebat S. Hymerius. At Præsules, quamvis tremefacti, tamen spe credula propius sunt aggressi. Interea custodibus gravi somno dormientibus, adierunt Episcopi ad S. Hymerii sepulchrum. Qui dum cœperunt arcam frangere, [ipsum tradit Cremonensi:] beatum corpus conantes extrahere; expergefactus quidam ex custodibus cœpit clamare: Surgite Fratres, surgite velociter. Nobis beati Hymerii corpus furatur. Quo Luizo Præsul egregius audito custode, occurrens illico ei dat munera & petiit silentium: ille vero, accepto munere, suoque viso Episcopo tacens, contulit præsidium.

[3] Tunc Pontifices, corpus tollentes celebre, adoraverunt tanto gavisi munere: condentes vero sanctissima membra vase purissimo, clam omnibus exierunt ab oppido. [qui illud ponit sub altari B. M. V.] Rediens autem prælibatus Antistes Cremonam, secum optata attulit gaudia. Qui propriam ingressus urbem, advocans plebem, cunctis beatissimi Hymerii corpus ostendit: prostratus etenim in oratione populus, obnixe laudabant Dominum, qui talem illis patronum dederat. Cumque in tanti Patris laude persisterent, plurimi petierunt ecclesiam, & in honorem ejus mysteria celebravere; tunc reconditum est sacrosanctum corpus scrinio decorato decentius, post sanctæ Dei Genetricis altare, quod illo tempore conditum erat in Australi parte illius ecclesiæ, ubi permansit diutius, non in altari positus, quia deerat condendi locus: sed tamen ut Sanctus semper in annos colebatur. Laudabilis autem præfatus Pontifex, tanto Patre gaudens, animadvertebat qualiter Sancti corpus conderet sacrum; sed tamen non fuit hoc illi datum, quia imperiali servitio coactus, Constantinopolim e directus, illuc amplius haud est reversus.

[4] Temporibus tandem venerabilis Olderici, f subsequentis Episcopi, non immemor Dominus sui Confessoris Hymerii, [Eidem propria crypta fabricatur:] volens illum sigillatim condi, permisit uni cubiculariorum Præsulis modo prædicti, volenti construere cryptam in sancti honore Patris, suæ causa salutis. Qua de re idem cubicularius, sævo infirmitatis vinculo nexus, divina virtute pristinæ sanitati mox est redditus. Quo vero fideliter laborante in opere sancto diu, sui Pontificis suffragio remuneratum credimus utroque præmio. Peracta autem crypta & polita intrinsecus, [ab Episcopo successore.] cum Domini Clero & populo conveniens Episcopus alma translatione summaque jubilatione beatum corpus condivit aromatibus, in loco orationis, loco colendo omnibus; ubi divina celebrantur mysteria, & devote poscentibus donantur auxilia, ac ægrotis innumerabilibus restauratur sospitas.

[5] Interea paucis jam transactis diebus advenit quidam utroque lumine cæcus, & ante sacrum Hymerii altare corruit pronus, credens se illuminaturum g Sancti virtutibus. Cum in oratione sedula perseverans, [Illuminatur cæcus,] denique Sancti præstolaretur misericordiam, optata suscepit munera. Inundans enim lympha, ex quadam prosiliens, situla, in Missarum celebratione ducta, stillavit guttas in ore ejusdem accubantis juxta; & accendit lucernas olim extinctas, inferens fronti clara lumina. Qui fuerat cæcus fit sumpto lumine lætus. [aquæ gutta oculis infusa] O mira res & stupenda! omnibus illis in audita temporibus! Valde enim timenda est omnipotentis misericordia, qui sic dissidentia conglutinat elementa. Quis enim vidit frigidam aquam fontis, ignis extincti accendere flammas? sed hæc lympha, cælesti ardore ignita, natatoriam siloë est imitata, quæ quondam jubente Deo aperuit oculos cæco. Hac itaque fama per totam provinciam divulgata; undique multi conveniebant, munera ferentes.

[6] Ipse vero Oldericus Episcopus, vir bene catholicus, tanto prodigio gavisus, mox præcepit argenteam fabricari tabulam, ante sancti Patris Hymerii altare ponendam, auro gemmisque decoratam: qua incepta, a pluribus argenti munuscula sunt contracta. [argenti in tabulam oblati pondus invenitur majus,] Cumque argentum in fabricationis pondere æqua libraretur lance, ut sciretur cujus quantitatis esset integra; mirisice cœpit crescere. Quotiescumque enim ponderabatur trutina, toties libra crescebat altera, usque ad peractam tabulam. O nova & admirabilis virtus quam nusquam accidisse audivimus! Illa nimirum ubertas in argento emanavit, quæ olim esurientem populum in deserto saturavit. Talibus vero præcipuis emanantibus miraculis, utriusque sexus turba concurrens innumerabilis, [infirmi multi curantur,] ad præfatum Patrem properabat alacris. Multi enim cæci, surdi, aridi, variisque ægritudinibus gravati, hæc audientes miracula, festinabant ad B. Hymerii limina, & optatæ redebantur sanitati, a quacumque fuissent infirmitati detenti: sed & dæmonia a pluribus obsessis corporibus Sancti jussu profuga ululabant, dicentia, Heu! heu! ecce nostri generis interitus: ecce nobis aufertur populus. [energumeni liberantur.] Quæ nempe, ut diximus, miracula, & multa alia, per plurima viguerunt tempora: sed insurgente flagitio populi, Pater sanctus modicum a virtutibus cessavit, quasi soliti oblitus miraculi. Post vero suorum recordans fidelium Pastor mirificus, multiformia dietim ostendit prodigia.

[7] Lætemur ergo in Domino Carissimi, diem festum Patris nostri celebrantes Hymerii: quandoquidem, [Sanctus in vocatur.] si nos senserit festivos fideliter, favebit propitius nostris orationibus feliciter. Ille vero puros diligit servientes, cujus nomen purum dicimus resolventes. Si enim secundum etymologiam nominis respicimus, Ymeron h Hebraice & Æolice, Purus Latine interpretabimur. Vere Domino fuit purus, quia puritiam cordis est executus. His itaque peractis salubriter, oramus te, sanctissime Pater, ut patrociniis tuis fruentes, mereamur cælesti munere fieri participes, ipso auxiliante, qui unus in trinitate vivit & regnat, per æterna seculorum secula. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Luizo diminutivum a Luitprandus, sicut Gothilo vel Gozilo a Gothofredus; Gelizo, a Gelehardus; & alia plurima hujus generis ac promiscui usus.

b Sumista, an pro summista, seu summulista vel secretario scriptum? an pro Græco symmysta quatenus idem nomen ab arcanorum conscientia ducitur? non definio.

c Nomen excidit, deficiente ad seculum 10 Catalogo.

d In his primum locum tenent SS. Firmina & Olympias Martyres, civitatis Patronæ primariæ, quarum festa aguntur 24 Novembris, & 1 Decembris. Item secundus Martyr 1 Iunii; sed hujus corpus Eugubii esse creditur. De aliis nihildum scio.

e Legatus Constantinopolim Missus Luizo dicitur an. 968, a Nicephoro Phoca Otthoni juniori petiturus uxorem Theophaniam. Ejus legationis Historiam ipse scripsit, qualis edita habetur; ubi etiam meminit legationis prioris ad Constantinum Imp. quam obierit, non Episcopus, sed Diaconus; nec ab Imperatore aut Rege, sed a Berengario Marchione missus: antea scilicet Diaconus Ticinensis, quod cum esset, historiam scripsit; tunc vero Episcopus Cremonensis. Neque obstat scrupulus, ab Henrico Canisio objectus, quod in historia ipsa lib 6 cap. 6 fiat mentio Luidbrandi Cremonensis Episcopi, tamquam ab Historiæ auctore diversi: revera enim Luidprandi historia non pertingit ultra lib. 6 cap. 5; cetera alius & recentior adjecit, judicio Baronii, Bellarmini, Vossii, Labbei, & aliorum: superfuit autem post ipsam legationem ad annum 970, ac forte diutius.

f Sedit Oldericus, usque ad annum 1003.

g Illuminaturum, id est illuminandum seu illuminatum iri.

h Imo Hemeron, Ἥμερον: quod tamen non significat Græce Purum, sed Mansuetum, mitem, suavem: Hebraicas radices operosius scrutetur cui vacat, primo intuitu nil tale nobis occurrit.

DE SANCTO AGRIPPINO
EPISCOPO COMENSI IN ITALIA.

>CIRCA DLXXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, rebus gestis, & corporis translatione.

Agripinus, Episcopus Comi in Italia Subalpina (S.)

AUCT. G. H. & D. P.

Pergimus celebrare sanctos Ecclesiæ Comensis sive Novocomensis, apud Larium lacum; & tertium hoc mense Iunio damus sanctum Episcopum Agrippinum, cujus cultus exploratissimus est: nam quotannis per urbem & diœcesim Novocomensium memoria ejus instauratur in Officio Ecclesiastico, [Officium Ecclesiasticum.] uti scripsit nobis R. D. Primus Aloysius de Tattis Novocomensis, Congregationis Somaschæ Theologus, ac sacri Officii Consultor, rogatus de cultu S. Dominicæ Virginis ac sororis S. Agrippini, de qua ad illius Vitam XIII Maji dictum est. Idem Primus Aloysius de Tattis, in suo Martyrologio Novocomensi, anno MDCLXXV excuso, exornat S. Agrippinum hoc elogio: [Memoria in Martyrolog. Comensi,] Quinto decimo Kalendas Julii. In Monasterio Cisterciensi Aquæ-frigidæ diœcesis Comensis, S. Agrippini Episcopi & Confessoris: qui in summa temporum improbitate, Ecclesiam sibi commissam gubernans, summa etiam enituit sanctitate. Antiquum S. Justinæ Martyris, nunc S. Nicolai, templum Pionæ consecravit. Denique in insula Larij lacus extrema correptus ægritudine, in eadem gloriosis meritis cumulatus, migravit in cælum.

[2] [mentio apud scriptores] Mox in Notis primo loco ista leguntur: De eo agunt, cum Breviario Ecclesiæ Comensis, Lazarus Carafinus, in Officiis peculiaribus ejusdem Ecclesiæ; Philippus Ferrarius, in Catalogo sanctorum Italiæ, in catalogo generali sanctorum, & in Topographia ad Martyrologium Romanum; Benedictus, Jovius, Historiæ patriæ lib. 2; Thomas Porcacchius, Nobilitatis Comensis lib. 2; Philippus Archintus, in syllabo suorum Prædecessorum; idem Lazarus Carafinus, tum in Dyptica Episcoporum Comensium num. 13, tum in Catalogo Sanctorum ac Beatorum, quorum Corpora in civitate & diœcesi requiescunt; Robertus Ruscha, tum lib. 1 Nobilitatis suæ familiæ, tum in descriptione monasterii Aquæ-frigidæ; Franciscus Ballarinus, Chronici Comensis parte 2; Quintilius Lucinus Passalaqua, in sua prima epistola historica; Ferdinandus Ughellus, Italiæ sacræ tomo 5, in serie Episcoporum Comensium num. 13; Lelius Fravezzius, in Diario Comensi hac die, & nos fusius Annalium Comensium Decade, lib. 8 a num. 11 usque ad 80.

[3] Hæc ibi ille: qui in Annalibus pag. 571, initium Episcopatus S. Agrippini ponit ad annum DLXVIII, [Annus Episcopatus Suscepti 568.] ac primo inquirit de ejus patria, quia eum Ballarinus pag. 10, eumque secutus Ughellus natione Germanum crediderunt, Coloniæ Arippinæ natum, ex divino instinctu pervenisse Comum; cumque Ioanni Episcopo ejus sanctitas innotuisset, [An patria Colonia Agripina,] eumdem post suum excessum, præviis suasionibus, curasse in Episcopum eligendum. Quod cum ex voto decedentis feliciter successisset, populi Comensis expectationi cumulate respondit. Verum ea de re antiquiora monumenta requiruntur; nec enim videntur temporibus illis aliunde quam ex proprio Clero Episcopi assumpti. Causam id fingendi, nomen Agrippini dedisse videtur, quod tamen diminutivum ab Agrippa (quo nomine illustris fuit Cæsaris Augusti gener) satis frequens Romanis erat. [an Benedictinus.] Præterea late agit de Tattis contra Robertum Ruscham, perperam affirmantem S. Agrippinum ex Ordine monastico S. Benedicti fuisse assumptum: quæ apud ipsum videri possunt. Addit idem veritati injuriam inuri, affirmando, ab Agrippino Ecclesiam S. Mariæ conditam, quæ Aquæ-frigidæ Prioratus nunc appellatur, hujus enim fundamenta jacta fuisse anno MCXLII, antiquæ & fideles tabulæ docent: non ergo Ecclesiam ibi sacravit Agrippinus, neque defunctus sub ara majori ibidem tumulum accepit: cum ea ecclesia non nisi post annos quingentos & sexaginta post obitum S. Agrippini cœperit ædificari.

[4] Hisce rejectis, tamquam certiora, ista idem de Tattis tradit. [Mortuus circa an. 586 in Castro Insulæ depositus,] Obiit S. Agrippinus circa annum DLXXXVI, humatur in Castro Insulæ, quam Larius ambit; & Paulus Diaconus, in Longobardorum historia, Comacinam appellat. Hic primo ægrotavit Agrippinus, hic obiit, & hic vere post mortem sepulturæ traditus est. Hic etiam per plures annos, usque ad ultimum Insulæ excidium, quievit in propria ecclesia: [translatus ad S. Petri Sacellum & Ecclesiam Aquæ-Frigidæ,] ex qua postmodum delata sunt ossa ad Divi Petri sacellum: atque hoc etiam post aliquot annos diruto, tandem ad Aquæ-frigidæ ecclesiam commigrarunt. Constant hæc omnia ex antiquis S. Euphemiæ monumentis, ad nos transmissis: quæ quia cohærent cum aliis Aquæ-frigidæ manuscriptis, nos ea fidelissima existimamus, & merito rejectis neotericorum fabulis approbamus. Obdormivit sub ara majori Agrippinus, [& anno 1598 honestius depositus.] usque ad annum Domini MDXCVIII, quo inventus est; & dignis cultus honoribus a Philippo Archinto Episcopo Novocomensi, denuo sub eodem altari honestiori conditus est sepulcro.

[5] Ita prælaudatus scriptor in suis ad Martyrologium Comense Notis. Coluntur XVIII Ianuarii sanctæ Virgines Liberata & Faustina: quarum Vitam ex Italico Francisci Balarini edidimus, [an coram eo vota professæ SS. Liberata & Faustina.] in qua num. 4 ista leguntur: Præ erat eo tempore Ecclesiæ Comensi S. Agrippinus, XIII Antistes: coram quo votum perpetuæ virginitatis sanctæ sorores nuncuparunt, habitumque & regulam recentis adhuc Benedictinæ familiæ susceperunt; ac patre sumptus præstante, oratorium Deiparæ Virgini Mariæ nomine statuerunt. Non audet hisce ut certis assentiri Aloysius in Annalibus ad annum 570 num. 43; & in suo Martyrologio ad eumdem diem XVIII Januarii non meminit S. Agrippini; quin imo in illarum exequiis ad annum 591 num. 121 dicit adfuisse Adelbertum Episcopum, non Agrippinum. Antea vero ad an. 586 num. 65 ad confirmationem consecratæ ab eo ecclesiæ S. Nicolai Pionæ in plebe Gravedona, hanc antiquam Inscriptionem edidit hisce litteris: [Inscriptio Ecclesiæ S. Iustinæ ab eo consecratæ.] AGRIPINUS FAMULUS XPĪ COM. CIVITATIS EPS, HOC ORATORIUM. SCTÆ IUSTINÆ. MARTYRIS, ANNO X. ORDINATIONIS SUÆ, A FONDAMENTIS FABRICABIT ET SEPULTURAS. [i] BI. ORDENABIT. ET IN OMNI [bus] EXPLEBIT. Ad GLO[riam] ✠ DICABIT. id est, ad gloriam Crucis dicavit, nam B, usurpatur pro V.

[6] His ab Henschenio sic collectis tertio post mortem ejus anno, [Translatio corporis,] prodiit Mediolani alter Annalium Comensium tomus, ubi pag. 461, sub nota anni MCLXVI, agitur de excidio prænominatæ insulæ, adeoque & de translatione corporis S. Agripini ejusque sororis S. Dominicæ XIII Maji commemoratæ, hanc tali occasione primo facta arguït Robertus Rusca, recentior auctor, ipsam Translationem prolixius describens, atque anno MCXXVII factam utramque asserens. Sed cum eodem anno Comensis civitas funditus eversa fuerit, merito censet Aloysius, de propria clade resarcienda solicitos cives, [ante excidium Insulæ factum an. 1166] non recte credi tantum habuisse animorum, ut vindicare tunc se voluerint de Insulianuis suis in bello Mediolanensi rebellibus. Est autem vehementer mirum, quomodo sic exerrare potuerit in signando excidii prædicti anno, qui versum hunc haberet præ oculis, uti eum ex illo transcribit Aloysius, non tamen sine mendo etiam ipse, sed typographico, quo scribitur 9 Ique pro V. Ique, Zyfrarum certe usus tali ætate nullus in Europa erat; sicut erudite probavit Kircherus, Zyfrarum natales ab ovo, ut ita loquar, scrutatus; quo præeunte concinnavi in Historica serie Patriarcharum Hierosolymitanorum Parergon XII. Ipsum distichon notius scriptum accipe, & singulas litteras numerales syllabatim lege eM, Ce &c.

M. C. dans annos, L. X. V. Ique notandos;
Insula quando ruit magna pestilentia fuit.

Hinc si numerales litteras in unum colligas, habebis MCLXVI.

[7] Erat tunc civitatis Episcopus Anselmus; qu cum sumptum publicitus de exterminandis insulanis, ipsisque etiam ecclesiis destruendis consilium divertere non posset; [curante Anselmo Episc.] persuasit ut sacræ intra illas Reliquiæ alio decenter tranferrentur. Ac primo quidem placuit ut deponerentur ad tempus, donec ulterius discerneretur quid expedientius foret, intra capellam S. Petri, sitam in ora lacus a regione insulæ: unde fortassis sperabat Episcopus facile ad suam Cathedralem omnes se translaturum: [qui illud deinde ecclesiæ Cisterciensium concessit.] sed Cisterciensium Monachorum magna tum apud ipsummet, tum apud Comenses cives gratia impetravit, ut post aliquam ibi moram iisdem cederetur sacer hic thesaurus, collocandus in ipsorum ecclesia S. Mariæ de Oliveto; quam novo titulo SS. Mariæ & Agripini nuncupandam censuerunt. Totum Processionis ordinem ornatumque Robertus prædictus describit, sed in nominando Episcopo Guidone; etiam sibimet contradixit. Hactenus Annalista Comensis: Robertum decepisse potuerunt aliorum Sanctorum corpora, quæ eumdem Guidonem transtulisse constat anno MXCVI: qua de re dicendum adhuc aliquid ex Ughello erit in supplemento ad XVIII Januarii, ubi de SS. Liberata & Faustina. Vide interim dictos Annales pag. 289.

DE S. GUNDULPHO EPISCOPO
QUI COLITUR IN AGRO BITURICENSI

>FORTE SEC. VI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu, Translatione, & miraculis, deque ejus Episcopatu Mediolanensi per conjecturam.

Gundulphus Episcopus, in agro Bituricensi honoratus (S.)

AUCT. G. H. & D. P.

Celebris est cultus S. Gundulphi Episcopi, tam in Fastis sacris, quam in Breviario Bituricensi. Martyrologium duplex Ms. Usuardi quod ab illo Parisiis in monasterio S. Germani exaratum ibidem adservatur, post relatos Martyres Romanos CCLXII, [Cultus sacer ex fastis] ista immediate subjungit: In territorio Bituricensi S. Gundulfi Episcopi & Confessoris, ac mox subdit S. Avitum Presbyterum Aurelianis. In alio Ms. Martyrologio Usuardi, etiam valde antiquo, quo usus est Molanus, quodque jam nostrum est, post dictos Martyres Romanos, omisso S. Gundulpho, inserta est memoriæ S. Vulmari Confessoris, cujus memoria alias fit ad diem XX Julii, quo colitur in Mss. prioribus Parisiensibus S. Germani, omissa in altero Ms. Præter priora autographa Usuardi, octo aut plura alia ecgrapha Mss. ejusdem Usuardi penes nos legenda, similiter S. Gundulphum referunt. In Martyrologio Bellini Parisiis, anno MDXXI auctius edito, post S. Avitum relatum additur: In pago Biturico S. Gundulfi Quæ eadem verba Molanus, in prima editione, sola addidit, ast in posterioribus adjecit, Episcopi & Confessoris: sicque illa referuntur in hodierno Martyrologio Romano, citatis Molano in Additionibus ad Usuardum & Galesinio. Qui ultimus insuper illud elogium addit: Cujus pietas cum in ceteris religionis officiis, tum in captivis redimendis, mirifice eluxit: & in Notationibus allegat tabulas Ecclesiæ Bituricensis, ex quibus cultus habetur. Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio non sunt, [& Breviario.] eumdem retulit, quamvis habeatur in dicto Martyrologio Romano. Eumdem commemorat Maurolycus, & Præsulem appellat. In festis propriis diœcesis Bituricensis & in Breviario Bituricensi, auctoritate Rolandi Heberti anno MDCXXV excuso, præscribitur hodie Officium Gundolphi Episcopi & Confessoris sub ritu trium Lectionum: ac dein XX Junii Officium S. Genulphi Episcopi & Confessoris, etiam sub ritu trium Lectionum: Hic autem est is cujus Acta illustrata sunt ad diem XVII Januarii, ubi non satis hi duo Genulphus & Gundulphus fuere distincti quod erit in Supplemento corrigendum.

[2] Celeberrimus est autem cultus hujus Sancti in propria Parochia & Prioratu vulgo le Bourg S. Gondon, [Burgum S. Gundulphi.] in Archipresbyteratu Dam-Gillonis ad sinistram ripam Ligeris fluvii, infra Giemum oppidum, in confinio agri Aurelianensis, quatuor scilicet leucis a Floriaco S. Benedicti monasterio, a cujus Abbate dependet Prioratus S. Gundulphi, & hujus Prior constituit Parochum in dicto Burgo S. Gundulphi, quod infra Nobiliacum & Nobilis villa appellatur. Philippus Labbe tomo 2. Novæ bibliothecæ inter Vitas & elogia Sanctorum Bituricensium, edidit ex codice Ms. Ecclesiæ S. Austregisili de Castro, [Translatio & Miracula.] Translationem & Miracula S. Gundulphi Præsulis: in qua relatione omittit Auctor Acta S. Gundulphi, cum illi, inquit, scripserint, qui piis ejus actibus interesse meruerunt; & opera justitiæ, quæ per eum Dominus operari dignatus est, viderunt. Utinam ea Acta obtineri possent, ut ex iis aliquid de ejus Episcopatu certius cognosceretur. Nam quod in dicta relatione Archiepiscopus Mediolanensis appelletur, ægre subsistit, quia in Catalogis Archiepiscoporum Mediolanensium, [Cujus loci Episcopus fuerit ignoratur.] toties jam discussis & editis, nullus scitur fuisse Episcopus Gundulphus, multo minus talis qui (quod notare dignum & opportunum erat) relicto Episcopatu Bituricas partes adiisset, & ibidem eremiticam vitam suscipiens obiisset, & jam requiescens nomen Burgo dedisset. Fuit Gundulphus Episcopus Metensis, sed qui dicitur rexisse Ecclesiam suam annos quinque, menses octo, dies septem, & ibidem anno DCCCXXIV obiisse, & requiescere in Abbatia Gorciensi, quæ erunt discutienda ad diem VII Septembris, quo ab aliquibus inter Sanctos habetur. Fuit etiam S. Gundulphus Episcopus Trajecti ad Mosam, qui eam Ecclesiam annis septem rexit, & ibidem in medio Ecclesiæ S. Servatii cum S. Monulpho sepultus, colitur XVI Julii, & festum elevationis incidit in X Augusti. Ita possunt alii plures esse Gundulphi Episcopi, qui modo non occurrunt memoriæ; & potissimum aliquis, qui relicto Episcopatu in dictas partes Bituricas venisset. Ignoratur ergo Episcopatus S. Gundulfi, quem tamen cum Usuardo, Martyrologio Romano & Breviario Bituricensi appellamus Episcopum, licet ab eo titulo aliqua Martyrologia abstrahant. In Catalogo ex Polonia accepto, indicatur S. Gundulphum Martyrem coli XVI Maji Cracoviæ, eumque esse Episcopum in pago Bituricensi. quod ex conjectura additum arbitramur.

[3] Hactenus Henschenius, quo defuncto, pertexui pridem cœptam Exegesim de Episcopis Mediolanensibus & ante VII Tomum Maji proposui: ubi cum pervenissem ad Vitalem illius ecclesiæ Antistitem ab anno DLII ad DLV, [Fuerit forte pro Vitali Mediolan. schismatico Romæ ordinatus an. 555.] qui (sicut habet marginalis Synopsis) damnationi trium Capitulorum adversatus, ejusdem sententiæ successorem habuit schismaticum, hactenus anonymum usque ad annum DLXVI; huc, inquam, cum pervinissem, subjunxi quæ præfatus auctor Translationis & miraculorum habet de S. Gundulfo, tamquam Mediolanensi Archiepiscopo, qui, inquit ille, propter mala suæ civitatis, quæ per eum Dei justitia necdum sedare disposuerat, ab eadem urbe digrediens … transcensis Alpibus Bituricas partes adiit &c. his autem ibi relatis, dixi, quod ea, si fidem aliquam mereantur in silentio Italicorum scriptorum omnium, recentium ac vetustiorum; haud aliter inveniri possint, [sed nunquam receptus,] nisi comminiscendo verosimilem aliquam istius silentii causam. Talis autem (ut porro suggero) fortassis habebitur, si concipiatur iste S. Gundulphus (manifestato jam schismate, & lata contra Episcopos ejus tenaces sententia excommunicationis, cum Imperiali de ipsis gradu movendis mandato) designatus fuisse, aut etiam ordinatus Mediolanensium Episcopus; prævalente tamen schismaticorum factione numquam receptus, transiisse in Gallias, ubi inanis titulus Archiepiscopi Mediolanensis ipsi adhæserit.

[4] Sed repugnare videtur conjecturæ isti Venantius Fortunatus, [is quem anno 544 visitaverat S. Radegundis Regina,] eadem hac ætate Pictavensis Episcopus, in Vita S. Radegundis Reginæ, illustranda XIII Augusti, dicens, quod Sancta, mox a consecratione sua Diaconali (hanc autem suscepit circa annum DXLIV) inter alia piorum hominum, quæ visitavit & oblatis numeribus ornavit, oratoria sive cellas, æquiter S. Gundulfi (post Mettis Episcopi) progressa receptaculo, non minori laboratu nobilitavit synergium, seu fabricam monasterii. Attamen, Metensibus æque ac Mediolanensibus ejusmodi Episcopum ignorantibus, adeo non evertitur conjectura prior, ut potius ex ipsa illa obscuritate lucis ac roboris aliquid accipere possit. Primum enim intelligitur, Sanctus iste Gundulfus, ante suam promotionem qualemcumque, ad Ligerim fluvium habitasse (hinc enim felici navigio Turonis appulsa dicitur Regina Noviomo veniens) atque eatenus corrigitur prior relatio: deinde oportet aliquod in nomine Mettis vitium agnoscere, cum Metenses intra annum DXXXV & DXCVIII septem omnino Episcopos nominent, absque ulla apparentia alicujus hiatus. Quin igitur vicinum Mediomatricum nomini nomen requirimus, & Mediolanum substituere liceat? [alibi perperam dictus Mettensis Episcopus.] pro quo vel ipsi Venantio, vel potius Sanctimonialibus eum transcribentibus (nam perquam varie satisque mendose transcripta a feminis invenitur Vita) obrepserint Mettæ, Episcopalis civitas Galliæ; non capientibus forsitan illis, quomodo homo Gallus, alibi quam in Gallia fuisset Episcopus. Hunc autem vel devotio sua, vel alia quæpiam causa Romam adduxerit, eo ipso tempore, quo Pelagius pontifex angebatur, quomodo laboranti Ecclesiæ Mediolanensi succurreret; is vero idoneum Gundulfum censuerit tentandæ, si qua se daret, occasioni, ad Sedem illam excluso schismatico Episcopo repurgandam, cum auxilio Imperialium ministrorum: quod tamen eis non successerit, remissius agente Narsete, ægreque ad violenta consilia contra Schismaticos procedente.

HISTORIA TRANSLATIONIS ET MIRACULORUM.
Ex Nova Bibliotheca Philippi Labbe.

Gundulphus Episcopus, in agro Bituricensi honoratus (S.)

BHL Number: 3704

AUCT. G. H.

Sicut summa æternæ felicitatis remedia promere videntur, qui ea, quæ de miraculis Christi & Sanctorum viderunt, vel ab aliis audierunt, fideliter referunt; ita delinquere in Deum & Sanctos æstimandi sunt, qui eadem videntes miracula & audientes, chartis tradere & æternæ memoriæ negligunt, & sub silentio quantum in ipsis est, occultare non formidant. Ut quid enim divina potentia, [Miracula Sanctorum edenda.] vel per se, vel per servos mira in mundo operari dignaretur, si ea silentio contegi voluisset? aut quid miracula vocarentur, si nullus videret qui ea miraretur? Vult ergo omnipotens Deus miracula, id est consueta * beneficiorum suorum opera, mundo demonstrare; ut qui non credunt verbis, miraculis ad fidem trahantur; & qui jam crediderunt, Divinitati tenacius adhærescant. Non igitur in talibus silere rationabile est, cum sit rationabile & Deo gratum referre quod verum est. Quæ ergo de miraculis Christi aut Sanctorum ejus vidimus, aut audivimus ab aliis qui in Christo locuti sunt, vera referentes, ad posteritatis utilitatem litterarum apicibus tradendum est.

[2] Fidelibus populis Deum intimasse credimus, quatenus corpus beati ac piissimi Gundulphi, Mediolanensis Archiepiscopi, [Gesta in vita omittuntur alibi scripta;] ad honestum sepulturæ locum transferrent. Hic namque propter mala suæ civitatis, quæ per eum Dei justitia nondum sedare disposuerat, ab eadem urbe digrediens, comitante grege discipulorum suorum ac sociorum, transcensis Alpibus, Bituricas partes adiit; & silvam, vastitate eremi a frequentia humanæ conversationis & accessu valde remotam, inibi reperiens, eremiticæ vitæ & contemplationi vacare studuit. Quantas cruces, quanta tormenta corpori suo intulerit, quantum bellum contra seipsum excitaverit, quamdiu in hac eremo & in vita permanserit, non est nostræ modo intentionis replicare: præsertim cum illi scripserint, qui piis ejus actibus interesse meruerunt, & opera justitiæ, quæ per eum Dominus operari dignatus est, viderunt.

[3] Expleta itaque hujus vitæ laboriosæ militia, plenus Deo & virtutibus, [corpus Nobiliacum translatum] post diutinam macerationem carnis & crucifixionem, terræ corpus, cœlo spiritum Deo vocante reddidit. Cujus corpus, per manus sociorum suorum, in eadem silva, pia cum devotione humatum est. At vero sanctæ Ecclesiæ crescente famulatu, Christiani illius temporis inde corpus piissimi Confessoris auferentes, Nobiliacum transtulerunt; & in ecclesia dedicata in honore Matris misericordiarum, in medio choro ecclesiæ terræ mandaverunt, ubi sacra ejus ossa longo tempore quieverunt.

[4] [& clevatum miro odere fragrans.] At quoniam quicumque per chorum illum transibant, atque ad altare ad vota sua solvenda proficiscebantur, super eum irreverenter vestigia ponebant; iterum, inspiratione Divinæ bonitatis, Christiani eum de illo humili loco levandum, & desuper terram tumulandum judicaverunt; in eaque ecclesia ubi hoc digne fieret scilicet inter vitream capitis ecclesiæ & altare, locum honestum elegerunt. Cum autem de terra corpus illud sanctissimum elevarent, ita densa nebula ad instar noctis totam replevit ecclesiam, ut vix qui aderant se invicem valerent intueri. Tanta autem miri odoris abundantia nebulam illam subsecuta est, ut tamquam paradisi dulcedine perfunderentur universi. Sed & rosa tam rubei coloris & virentis in sarcophago cum eo inventa est, ac si recens de sua arbore vellicata fuisset.

[5] Forte huic officio dum omnes indulgerent, quidam Archipresbyter Bituricensis ecclesiæ, quem bene novimus, Goscellinus nomine, pio furto inserviens, [Os furto auferens fit cæcus,] unum de ossibus sustulit, & in manica sua reponens abire voluit: sed Divina justitia hunc, recedere volentem, sic cœcitate percussit, ut videre non posset. Iam quærit ducem quo ducente redeat, quia viam qua pergere debeat nequaquam videt: nondum tamen se furti reum confitetur. Expectat infelix, sine furti confessione, luminis reditum obtinere. Concurrit multitudo plebis; vident tam repente cœcum fieri, quem modo luminis claritate viderant gaudere; quærunt tam repentinæ cœcitatis causam, quomodo id sibi acciderit, quidve fecerit, unde hæc luminis privatio fuerit subsecuta. Divina coactus virtute & S. Gundulfi tactus timore, furtum confitetur: Volebam, inquit, hujus piissimi Confessoris mecum momoriam in ecclesia mea habere, [quo reddito lumen recipit:] & inter alias quas habet Reliquias collocare & venerari; sed quoniam hujus voti mei effectum habere non possum, ecce os, quod surripueram; reddiditque os quod in manica sua absconditum habebat, & in momento lumen recepit.

[6] In pago Bituricensi quoddam castrum situm est, quod ab antiquis pro sua magnitudine Nobilis-villa vocabatur, in qua ecclesia est, in honore Beatæ & gloriosæ Mariæ & sancti Gundulfi Mediolanensis Episcopi, cujus corpus sanctissimum inibi venerabiliter quiescit humatum. Quædam itaque matrona, secundum seculi reverentiam bene nobilis, Aqualeia nomine, in eadem villa morabatur; quæ, posteaquam vir suus ab ea recedens sanctæ religionis & monachi habitum suscepit, minime continuit; sed carnalis concupiscentiæ inflammata ardoribus, [adultera sacro igne correpta,] neminem fere, qui ad eam accedere vellet, dicitur repulisse. Hanc Divina dignatio ad pœnitentiæ lamenta edocens, paterno verbere, ut rei probavit eventus, castigare disposuit. Namque morbus, qui sacer ignis a medicis appellatur, tam velociter pedes illius, prius in tumorem versos & nigredinem, corripuit, ut prima die accensionis, flamma illius incendii ambulandi officium mox ei penitus abstulerit. Venerat celebris dies vigiliæ Matris misericordiarum, in qua fidelium multitudo ad vespertinale Officium sonantibus signis solet convenire. Quæ illa audiens, quia per se ambulare non poterat, ad ecclesiam se portari præcepit; in qua per totam noctem pervigilans, nullum qui in ecclesia remansisset vel orare vel quiescere sinebat, ita eam feralis incendij flamma vexabat.

[7] Hæc supina iacebat, & cervice parietes ecclesiæ tundens, & palmis terram percutiens, ecclesiæ pavimenta, [pœnitens subito sanatur:] rupta cute manuum fluido sanguine fœdabat. Lecto autem post lucis exortum ad matutinalem Missam Euangelio, cum, ut mos est, fideles ad altare oblationes munerum suorum deferrent; illa, quia pedibus non poterat, genibus & manibus per terram repens, nullo adjuvante, ad altare cum magno labore & dolore pervenit; & quanta potuit devotione Sacerdoti obtulit oblationem. Deinde ante altare gloriosæ Matris misericordiarum & S. Gundulfi se projiciens, jacuit prostrata; donec subito exiliens, magna vociferatione clamare cœpit: Sana sum; & ingeminare, Sana sum: venite ergo populi omnes & mecum pro tam festina salute laudate Dominum. Flent populi præ gaudio, exultat femina pro salute sibi a Deo concessa: lætantur monachi pro miraculo, & cantantes altissime, Te Deum laudamus, signa solenniter pulsari fecerunt. Mulier autem quæ sanata fuerat, in tertia die post acceptam sanitatem, pedibus suis sine calceamento basilicam B. Mariæ Carnotensis, quæ trium dierum itinere a domo sua distare perhibetur, gratias actura expetiit. Ibi se ante altare projiciens & Matri misericordiarum gratias agens, oblationem obtulit; ac peracto voto incolumis remeavit ad suos.

[8] In SS. Innocentium solemnitate populus in ecclesiam S. Gundulphi de more convenerat; & sanctarum Missarum, quæ isto die festive aguntur, intererat solemniis. Cum ecce ignis vehemens, in quadam magna domo, [incendium extinguitur.] multo plena fœno & stipula, in medio villæ videbatur accensus. Concurrunt populi, ut illius incendii flammas extinguerent; sed frustra: nam vis ventorum & ignis volans ita convaluerant, ut alias mansiones, ante & retro, retrorsum & sinistrorsum, jam corriperent. Clamor fugientium tumultusque lugentium pervenit ad monachos, qui jam rumorem incendii acceperant; & sibi metuebant, ne pariter res eorum flamma involveret. Accipientes itaque corporalia ecclesiæ, super quæ Dominici Corporis fit sacratio, & brachium S. Gundulphi piissimi Confessoris (quod extra sepulchrum ejus, tempore translationis corporis ejus, ad subveniendum rebus afflictis, reservatum fuerat) multitudine eos populi comitante, contra incendium deferunt, & flammis ferventibus objiciunt; non sine clamore multitudinis & mœrore, qui res suas miserabiliter devastandas incendio subjacere cernebant. Quo facto ita furor ignis & incendii conquievit & decidit, ac si divina voce increpatus minime auderet amplius relevare caput. Ustio quidem exterius apparebat in domibus, sed nullam illarum interius flamma consumpserat, excepta illa in qua prius desæviit incendium.

[Annotatum]

* al. inconsueta

DE S. VEROLO PRESBYTERO,
CASTELLIONE AD SEQUANAM ET MARCENNACI.

>CIRCA ANN. DC.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Sancti cultu, ætate, translatione, miraculis.

Verolus Presbyter, Castilione ad Sequanam (S.)

G. H.

Castellio, ad Sequanam fluvium, urbs Galliæ satis culta, sita est in Ducatu Burgundiæ & Episcopatu Lingonensi, a qua urbe tredecim versus occidentem distat leucis. Patronum suum agnoscit illa S. Verolum Presbyterum vulgo saint Vorle. Claudius Robertus, [Cultus sacer,] & ipse Lingonensis Presbyter, in Isaaco XXXVII Episcopo Lingonensi, asserit, S. Verolum, in villa Marcenay stirpe nobili ortum obiisse XVII Iunii: quo etiam die aliquis ejus cultus præscribitur in Breviario Lingonensi, auctoritate Caroli Descars Episcopi Lingonensis sub annum MDCIV excuso. Hinc miramur primo, quomodo citatis monumentis Ecclesiæ Castellionis ad Sequanam, Ferrarius in Catalogo generali retulerit ad diem præcedentem XVI Iunii, S. Verolum Presbyterum & Confessorem, in territorio Lingonensi. Sed hic lapsus unius diei satis communis est, quo die etiam refertur in Ms. Vesontionensi S. Pauli, & Ms. Coloniensi apud Carmelitas servato. At multo magis miramur, quomodo Saussaius ipsum rejecit ad Martyrologii Gallicani Appendicem, in qua ordine alphabetico complectitur Sanctos, quorum dies natales hactenus incertos vel incompertos habuerit, & sic ibidem pag. 1234 ista habet: S. Verulus, Patronus Ecclesiæ de Castellione super Sequanam, Lingonensis diœcesis.

[2] Acta S. Veroli nacti sumus in antiqua charta pergamena, ex pervetusto Ms. Legendario extracta, item in alia Parisiis ad nos transmissa, & contulimus cum Ms. codice Reginæ Sueciæ, numero 80 signato. [Acta ex Mss.] Eadem nobis submisit Petrus Franciscus Chifletius, ex Ms. codice Ecclesiæ Castellionensis ad Sequanam fluvium, in qua requiescit. Verum in hisce Actis nonnulla desunt ad numerum 2, infra indicata & sub finem omnia quæ a numero 10 describuntur. Videntur hæc in Lectiones ad Matutinum recitari solitas descripta atque sic nonnulla intermissa.

[3] Temporis, quo floruit, indicatur unicus character in S. Gunthramno Rege Burgundionum, [Tempus vitæ.] unde possit censeri Sanctus circa annum DC ad æternam beatitudinem migrasse. Miraculorum certior fides pendet ex asseveratione Auctoris, dolentis Vitæ Acta nulla haberi deinde num. 3 sic loquentis: cetera nostris temporibus ostensa, tanto certius affirmare possumus, quanto iisdem nos præsentes interfuisse, vidisse, vel audivisse memoramus.

ACTA
Auctore miraculis hic scriptis coævo
Ex IV codicibus Mss.

Verolus Presbyter, Castilione ad Sequanam (S.)

BHL Number: 8547

EX MSS.

CAPUT I.
Res in vita gestæ, Obitus, Translatio corporis.

[1] Ad solemnitatem Venerandi Patris nostri Veroli, celebrem undique facientes concursum, Fratres dilectissimi, prout nostræ fragilitatis possibilitas valet, debemus attento & docili cordis auditu laudum ejus præconia frequentare. Hic enim quamvis generaliter universo orbi sit colendus; nobis tamen [magis], qui sacratissimi corporis ejus fruimur præsentia, specialiter est honorandus. Quia quanto magis ipsi meruimus fieri propiores, tanto magis ejus virtutes quotidie experimur certiores. [Miracula ad Sancti tumulum fieri solita indicant eum digno cultu honorandum:] Videmus namque ad ejus tumulum, vel in quo nunc quiescit, vel in quo antea humatus jacuit, claudis gressibus accedentes, salientibus regredi; lepræ maculis fœdatos, mundata cute gratulari; paralysis morbo membra dissoluta resolidari, atque quacunque infirmitate anxios relevari. Ipse quoque ejus clementiam in nostris invocantes necessitatibus, statim efficaciter eam adesse gaudemus. Apparet siquidem, quod beatus Sacerdos, dum in præsenti seculo adviveret, Dominica præcepta avida aure percepit, profundæ mentis memoriæ a commendavit, vivacissimæ operationis intellecta effectu adimplevit. Nam, ut indubitanter asserere possumus, [& olim omni virtute splendidum vixisse,] euangelicæ memor jussionis, lumbis præcinctis, carnalium turpia inquinamenta voluptatum sprevit; angelicæ amator vitæ, castitatis splendidæ pretiosam margaritam custodire studuit: & quia hanc non sibi sufficere ad salutem præsensit, lucerna in manibus accensa, universo mundo eximiæ conversationis exemplum ostendit. Deindeque ad sui custodiam semper vigil, mentis oculos duplici modo apertos tenuit; uno fraudulentis antiqui certatoris insidiis firmiter resistendo, ne quando se adversus eum prævaluisse jactaret; alter justificationes & mandata Domini toto corde exquirendo, summoque adnisu studendo, ne unquam ab eis b oberrans deviaret; sicque præsentis ævi spatium circumspectus percurrere laboravit, quatenus non solum inreprehensibilis hominibus appareret, verum etiam omnibus imitabilis præfulgeret: sacerdotiique sui officio fideliter peracto, beatis Angelis perenniter conregnaturus cælestem auram feliciter penetraret.

[2] Possumus sane his adjicere venerandum, de quo sermo habetur, Patrem nostrum vere beatum fuisse quem tanto cernimus a Domino sublimari honore. [& octo beatitudinum gradus adimplevisse.] Fuit enim secundum Domini mandatum spiritu pauper, humiliter & cum bono timore ejus dogma amplectendo, ut ad regni cælorum hereditatem percipiendam dignus inveniretur. Fuit & mitis non resistens videlicet malo, verum vincens in bono malum ut portionem bonorum in terra viventium c possidere mereretur. Lugere omni vitæ tempore studuit peccata, non tam sua quam plebis Christianæ; ut Spiritus paracliti consolatione percepta, perpetua Sanctorum lætitia, post finitum præsentis seculi luctum, perfrueretur. Esurire semper & sitire justitiam studuit, ut pane verbi Dei, quod est impletio voluntatis paternæ, & aqua fontis salientis in vitam æternam, saturari quandoque valeret. Misericordia vero ita uti curavit, ut primum se ipsum a vitiis, quantum humana patitur fragilitas, castigaret (nequid scilicet perpetraret, unde postmodum pœnas lueret) deindeque, ipsa virtute ad fratres dilatata, quemcumque potuisset compatiendo adjuvaret; sicque misericordia Regis æterni consecuta, cum ipso gauderet. d Mundicordem illum fuisse in hoc constat, quod signa & prodigia operari creberrime non cessat: non enim tanta ac talia inclitus operator nobis ostendere posset, nisi vultus omnipotentis præsentia illustratus, illum semper videre dignus adesset: ad quod culmen nullo modo pervenisset, nisi in hac vita desudando fortiter, interioris oculum hominis ad contemplandam Deitatis majestatem, mundissimum redderet. Pacificum vero adeo semet exhibuit, ut nulli vitio locum decertandi cum virtutibus, quibus refertus pollebat, in se dereliquerit; deindeque dissidentes prout sibi possibile fuisset inter se ad pacem componeret, quatenus in consortio filiorum Dei e connumerari posset, & quia hoc promeruit, monstratur vere, quoniam velut benevolus genitor unici filii voluntatibus satisfacere satagit; ita & Christus Veroli sui affectum, dum pro famulis exorantem exaudit, se tenere diligere ostendit. Persecutionem autem a mundi principe, seu ab ejus officialibus mundi dilectoribus, sive etiam a terrenæ materiæ membris, passum in hoc comprobamus, quod regni cælestis gaudiis absque ambiguitate ipsum perfrui cognoscimus. His itaque suffultus egregius sacerdos virtutibus, fide credulus, spe certus, caritate diffusus, periculosi seculi prælia & blandimenta expugnans, terrenæ corruptionis victor migravit ad Dominum, cum illo & cum Sanctis ejus æternæ felicitatis partem habiturus f, per omnia secula sæculorum, Amen.

[3] Quamvis igitur scriptum reperire, proh dolor! Fratres carissimi, nequeamus, quibus beatissimus Pater noster Verolus parentibus procreatus extiterit; quantas sinistrorum spirituum & tentationum tribulationes sustulerit, quibusve modis easdem superaverit; quas abstinentiæ cruces corporis sui membris indiderit; quo Præsule ecclesiastici ministerii gradus subierit; tamen de virtutum ejus operibus plurima ad nostram g notitiam pervenisse contigit. Quorum unum, satis mirabile, vitæ suæ tempore peractum non incelebri diffamatione ad nos est delatum: cetera vero, nostris temporibus ostensa, tanto certius affirmare possumus, quanto iisdem præsentes nos interfuisse, vidisse vel audisse memoramus. Eo tempore, quo Dei symmystes hujus lucis aura potiebatur, contigit venerandum Regem Burgundionum Domnum h Gunderannum, per i Marcennacum villam, in qua idem Dei famulus sacerdotali fungebatur officio, transitum fecisse. Qui audito sanctitatis ejus præconio, ut erat religionis amator ferventissimus, precari studuit, ut se præsente Missæ solennia celebrare dignaretur: Dei autem Sacerdos petitionis ejus votis annuens, officium solenne ex more peragere ingreditur. Quo inchoato, [Coram S. Gunthramno Rege celebrans Missam,] dum post finitam Euangelici verbi lectionem sacrosancti mysterii consecratio subsequi debuisset, velut ille toto orbe famosissimus & inclitus Pontisex k Ambrosius, in hora transitus S. Martini legitur fecisse, Verolus noster obdormivit. At his prædictus Rex cum Proceribus suis visis, præ novitate rei corde turbati, ad invicem non parum mirantur. Nullus tamen Sacerdotem affari præsumit. Facta vero fere unius horæ intercapedine, [extrase per horam rapius] Dei famulus ad se reversus, cœptum Officium peragit. Itaque Rex propius accedens, quid rei acciderit solicite perscrutatur. Dei autem minister narrare cœpit, humani generis inimicum, in villa quæ l Platanus vocatur, sex fere millibus ab illo loco distans, domui cuidam, dum ejusdem loci incolæ ad audienda verbi divini officia, derelicto quodam solo puerulo, ad aliam villam m Musciacum dictam cuncti profecti fuissent, incendium ingessisse; seque illo divinis jussionibus properasse, puerulum ab ignis periculo abstractum eripuisse, rogi violentiam totam extinxisse. [alibi incendium extinguit:] Quibus Rex auditis vehementer obstupuit; legatisque illuc directis, ut rei veritatem solicite indagarent, præcepit. Qui maturius convolantes, repererunt ita omnia, ut vir Dei dixerat, vera esse: Verolum sanctissimum dum domus cremaretur ibi visum fuisse, infantem domumque ejus auxilio servata mansisse.

[4] Hoc solum de miraculis, quæ per famulum suum præsenti luce fruentem Dominus operari dignatus est, nobis innotuisse contigit. Ceterum quæ post ejus obitum ipso intercedente facta sunt, imo quæ quotidie fiunt, absque gravi labore præ sui numerositate colligi non possunt. Post longum namque a Venerabilis viri transitu tractum, extitit n Isaac, Lingonensis Ecclesiæ admodum reverendus Antistes o; qui divinis instantissime intentus rebus, loca Sanctorum suæ diœceseos omnia quantumcunque potuit, ditavit, decoravit, atque in meliorem statum largitione bonorum temporalium morumque traditione perfectorum transmutare studuit; denique canonicalem S. Mammetis p congregationem, eatenus pauperem, copiosis villarum atque prædiorum donis amplificavit; normaque recte vivendi insinuata Clerum inibi deservientem, [ab Isaaco Lingonensi piissimo Episcopo] se religiosiorem Dei adjutus auxilio effecit: quod diligentius investigans, liquidius cognoscere valebit. Abbatiam quoque egregii Christi martyris q Benigni non modicis terrarum sumptibus augmentare procuravit, quem locum etiam sepulturæ sibi ipse delegit. Sed quid de plurimis pauca perstringere malim; cum in toto suo episcopio nulla pæne parvi loci, nedum magni remanserit Ecclesia, quam non quoquo modo meliorare vir eximius laboraverit. Hic itaque, comperta signorum fama quæ per famulum suum in villa Marcennaco ubi prius sepultus fuerat, Dominus ostendebat; religionis igne succensus, accersitis quibusque sibi necessariis, deliberationeque concepta; Non est, inquit, justum sive decens, ut servi Dei Reliquiæ, cujus meritorum ope tot sanitatum beneficia devote quærentibus impertiuntur, in loco abjecto, utpote rusticano, viliter conditæ amplius conserventur. Placet itaque nobis talem in locum eas transferre, ubi & venerabilius tumulatæ quiescant, & tutius repositæ maneant, a nobis quoque sæpius frequentatæ, vota nostra precesque exaudiant. Quo in loco, vita comite, Canonicorum seu Monachorum congregationem, ad Deo & sancto ejus famulandum, stabilire decernimus. Qui protinus Pontificis voluntati favorem præbentes, [sacræ Reliquiæ deferuntur Castellionem,] sententiam ejus uno ore approbaverunt. Præsul ergo venerandus, facto Cleri ac plebis non modico agmine, festinus locum adiit: apertoque sancti viri mausoleo, veneranda ossa, cum Crucibus & cereis, ac hymnorum maximo canore r, Castellionem asportavit: ibique in basilica Sanctæ Dei Genitricis egregiique Christi Confessoris Martini, cum honore debito collocata, beneficiorum etiam xeniis quibusdam donavit: votum quoque promissæ Congregationis perficere moliens, secularium fluctibus impedimentorum innodatus, tandemque inevitabili mortis præventus forte, quod corde concupierat, opere implere non valuit. Deinde vero successor s ejusdem, nomine Geilo, pium prædecessoris sui votum cognoscens, crebrisque miraculorum insignibus prædicti Sancti corpus coruscare cernens; [ubi a Brunone Ep. Collegium Clericorum fundatur.] quædam ei dona largitus, optavit simili modo, si sibi fas fuisset, Deo servientes ibidem delegare. Sed quia multis itidem occupationum laqueis irretitus minime potuit, Bruno Præsul egregius, qui decimus ab illo Pontificatus arcem strenue gubernavit, multis Ecclesiarum terrarumque collatis donis, adjunctis etiam suæ largitioni quorundam religiosorum muneribus Clericorum, ipso in loco Deo famulantium Ordinem t instituit, qui die noctuque Regi inmenso ejusque Militi egregio divina mysteria celebrare student, divinorumque harmoniam hymnorum devote reboare non cessant.

ANNOTATA G. H.

a Ms. Reginæ Sueciæ vivacissima operatione commendavit, effectu adimplevit.

b Idem devians oberraret.

c Idem perciperet.

d Reliqua hujus numeri desunt in Ms. Castellionensi quod Chiffletus submisit.

e Ms. Reg. Sueciæ communicari.

f Idem sive finali termino.

g Idem salutem innotuisse.

h S. Guntramnus præfuit regno Burgundionum ab anno 561 ad an. 593, quo mortuus est 28 Martii, ad quem diem ejus Acta illustravimus.

i Marcennacum, Marcennay leuca a Castellione distans.

k Dissertatione singulari, ante tomum primum. Aprilis, propugnans veritatem hujus historiæ.

l Platanus vulgo Pleine distans Marcennaco hic notatis sex millibus.

m Masciacum male hic Musciacum vulgo Massis l' Evesque, oppidum ad Sequanam, a quo Platanus vix leuca distat.

n Isaac, cognomento Bonus vel Pius, interfuit Concilio apud Saponarias anno 859 habito; Suessionensi an. 861; Tricassino, an. 878, & aliis.

o Sequentia eisdem verbis referuntur a Sammarthanis, citata veteri scheda, forsan ex hac Vita excerpta.

p Cathedralis Lingonensis antea S. Joanni Evang. sacra, S. Mammetium seu Mamantem cœpit Patronum præcipuum venerari, postquam seculo XI illuc allatæ fuerunt Sancti hujus Reliquiæ, qui colitur 17 Augusti.

q Hæc erunt illustranda ad Kalendas Novembris S. Benigno sacras; est hæc Abbatia in urbe Divionensi.

r Meminit hujus Translationis Claudius Robertus, & post eum Sammarthani sed hi perperam S. Vorlium appellant.

s Mortuo Isaac anno 880, subrogatus Geilo, præfuit usque ad annum 887, quo decessit 28 Iunii. Fuerat ante Abbas Tornodorensis 7 de quo Chifletius in Historia Abbatiæ & urbis Tornodorensis.

t Bruno ordinatur anno 981, a quo Collegium Clericorum S. Veroli Castellione institutum scribit etiam Claudius Robertus.

CAPUT II.
Miracula post translationem ab oculato ut plurimum teste descripto. Epilogus.

[5] Translato beati viri in prædictum oppidum venerando corpore, cœpit ibidem sanitatum gaudia languentibus multipliciter impertiri; quamvis in loco, ubi antea tumulatus fuerat, non minus miseris conferre dignaretur auxilii: nam ut, antequam transferretur, in uno; ita postea in utroque sanctitatis suæ efficaciam ostendere curavit loculo. Vidimus siquidem quemdam de Masciaco villa, hominem, nomine Ermengisum, qui universis, culpa sua exigente, bobus amissis, tantum dolorem incurrit, ut numquam sibi aliquod consolationis remedium adhiberi passus sit: [Amens ad patrocinia variorum Sanctorum ductus,] crescenteque de die in diem mœroris anxietate, amens efficitur. Tunc temporis Reliquiis Beati Protomartyris Stephani multorumque Sanctorum apud Senones nuper a repertis, admirandis locum ipsum Dominus clarificabat signis; nam & dæmones sanctorum meritis ab obsessis fugabantur, febrium ignes restinguebantur b, abocules recepto visu illuminabantur, diversarumque specierum morbi curabantur. Illuc itaque vir prædictus a parentibus perductus, divinum exspectando auxilium multis hæsit diebus. At vero nihil remedii, occulta summi Arbitri dispensatione, illo capiente; per multa sanctorum loca eum propinqui circumducere, recuperandæ spe salutis, curaverant. Iamque innumera ecclesiarum peragrata multitudine, nulloque prorsus invento salutis solamine, quasi itinerum fatigati labore, longius ultra ducere desistentes, ad Adiutoris nostri limina, veluti propinqua, perducunt. Die ergo Ascensionis Dominicæ, Fratribus ejusdem loci ad processionem gradientibus, in ipso ecclesiæ ingessu fit eis ipse obvius. Præcipientes itaque illum aqua benedicta aspergi, sub sanctæ Trinitatis commemoratione, Sanctorum pignoribus secum habitis, consignant. At ille, sancta sibi adhiberi sentiens, velut ictum teli declinare moliens, dextrorsum sive sinistrorsum seu etiam retrorsum quibusdam corporis motibus cedere gestiebat. Deinde vero subsecuta exorcismi adjuratione ante sanctum altare, ubi Venerandum B. Veroli corpus requiescit, deducitur; ibique non longo spacio prostratus mentis integritatem, [ad Reliquias S. Veroli sanatur.] fugata erroris energia, penitus recipit: sicque sanitate adepta, altera die vita præsenti decedens occubuit. O admirandum supremi Regis judicium! O collaudandum venerandi Patris meritum! Ægrotus divino jam judicio in ipso mortis limine aderat, & tamen hunc Verolus ab imminentis morbi periculo liberat: & quamvis sæculi terribilis Arbiter pene ipsum morti addixerit; tamen dilecti sui precibus sospitatem ei largiri non distulit. Nec dubitandum quin animæ quoque potuerit impetrare salutem, qui in ipso obitu corporis obtinere valuit medicinam.

[6] Quodam tempore nostræ patriæ equestri manu prædarum rapacitate cuncta pene depopulante, religiosus Princeps Rotbertus c nitens pacem, siquo modo posset, inter dissidentes componere, jussit cunctos valentes Episcopos occurrere & Abbates apud Airyacum, villam in Autissiodorensi diœcesi sitam & cum Sanctorum pignoribus adesse; quatenus si malitiæ d amatores minus libenter, pro terreni principatus districtione, [in Concilio Airiacensi coram Roberto Rege] pacificari vellent; saltem pro Dei & sanctorum ejus, quos præsentes seque quodammodo exspectantes viderent, timore, pacis concordiam & promptius firmandam exciperent; & sanctorum, in quorum præsentia firmassent, semper memores, irruptam arctius conservarent. Ad hoc igitur concilium devectis Beatissimi Veroli Reliquiis, cœperunt populorum turbæ orationis caussa ad ejus memoriam undique confluere. Inter quos contigit quemdam, Gozbertum nomine dictum, asino bajulante adventare: [contractus recuperat valetudinem.] qui quidem contractis crurum nervis prorsusque negato pedum officio, manibus furcis retentis pro pedibus utebatur; genibus ac cruribus potius reptans, quam pergens. Hic itaque Willedonæ exortus villa, Autissiodorum profectus fuerat, ibique eleëmosyna cujusdam S. Stephani Canonici, nomine Texardi, sustentatus victitabat. Cumque audita Sanctorum fama, in prædicto loco collectorum, salutis requirendæ caussa, eo profectus fuisset; multisque obsecrando præteritis, ante venerandi Patris (ut diximus) papilionem pervenisset; ab asino sese ipse deponens, alienis manibus deponi solitus; humi prosternitur, lacrymansque gemensque Confessoris præcipui suffragia exorat. Confestim igitur ipsius intercedentibus meritis, adest divina virtus, quæ fugata debilitate pristinum vigorem restituit artubus; sicque pedum integrum recepit usum, ut venerandas Reliquias prosecutus, Castellionem usque cum ipsis pervenerit; ibique hactenus conversatus, adeo se auxiliatori suo fidelem famulum exhibuit, ut ad custodienda cellarii communis stipendia, conventus Fratrum inibi Deo militantium ipsum idoneum judicaverit e.

[7] Præterea mulier quædam, nomine Gudina, Plataneti villæ indigena, manus dexteræ debilitatem gravissimam incurrerat; [Curantur manus intorta & inutilis,] digitosque in palmam recurvans, nihil inde operis efficere poterat nullumque sorori auxilii levamen præbere valebat. Quæ audita Beati viri ad exaudiendum clementia, ad adjuvandum potentia, celeri festinatione ad prædictum locum maturavit ejus potiri præsentia. Quo perveniens, humili ipsius aures pulsat prece, cordis tamen in altum porrecta intentione. At vero Deo conjunctus Sacerdos, non passus diu vota precantis morari, auxilium celerrimum confert, medelam citissimam præbet. Mulier itaque manus sanitate inventa, Christum potentem Regem prædicat, Verolum gaudii sui impetratorem magnificat, miraculum in se perpetratum ubique locorum diffamat. Dominus ergo ejus temporalis, nomine Quinardus, servili siquidem fuerat conditione progenita, comperta hujusmodi fama, statim ipsam inclito largitur medico traditione perpetua.

[8] Quidam vero oculis captus, cum uxore contracta, & (ut testantur qui viderunt) prægnante, ad eumdem locum est perductus; quo nil luminis capiente, muliereque nil itineris perficere valente, [item contracta uxor,] hoc modo quo valebant gressum protendere satagebant. Ipse quidem, illam brachiis complexam præ se ferebat; illa vero, manu tenens baculum, cæco viæ index fiebat; sicque alternum compensantes adjutorium, quodque utrique deerat alterna administratione supplentes, victus necessaria quæritabant. Itaque ad Venerandi viri tabernaculum deveniunt soloque incumbentes, preces devotas fundunt, peccaminum veniam exposcunt, corporum salutem petere non omittunt. Sed reliquos audire solens Verolus, unius votem admittit, alterius respuit. Nam mulier, a contractionis vinculo soluta sibi ipsa redditur; vir negato lumine, noctis tenebris remanere sinitur. Non tamen parvum auxilium ei acquiritur, dum & diutissimo tempore laboriose portatam non necesse habuit amplius ferre, [cæco marito non illuminato,] & sic melius habere adjutricem promeruit universo in opere. Quibus peractis non modicum suis servitoribus præstitisset donorum quæstum Verolus, nisi quorumdam impedimentorum metu domum cogerentur redire citius.

[9] Nuper, peccatis nostris exigentibus, per cuncta pæne quadrifidi orbis climata, gemina pestis, justo Omnipotentis judicio permittente, [pestis late gressans cum ingenti siccitate,] populos atterebat. Nam siccitatis inmensæ tanta vis ingruebat, ut frugum tota spes colligendarum deperire inciperet; & cladis hominum tam immanis pernicies desæviebat, ut siquis sero incolumem se collocasset, crepusculum oriens se non visurum crederet; atque mane surgens, ad vesperum se pervenire desperaret; nemoque se repentino obitu interiturum non putaret. Unde in unum collectus Clerus, inclito Dei athletæ Verolo famulans, his ad invicem sermonibus sese alloquitur: Videmus, Fratres, per nostra flagitia universum duplici modo periclitari seculum; clade scilicet universum hominum genus pene consumente, & siccitate nostrorum laborum fruges depopulante. Utraque ergo pestis adeo est intolerabilis, ut utramlibet evadendi vix inveniri queat ratio aut via: siquis enim præsentis mortis evaserit articulum, futuræ famis non evadet periculum. Ut certe nostis, præsentem Protectorem nostrum omnes tribulatos corde, se devota mente expetentes, semper exaudisse, plenitudinemque adjutorii oportune impendisse. [exposito corpore S. Veroli,] Quapropter necessarium nobis videtur, sancti viri corpus ab abside, in qua quiescit loculo, removeri, atque extra oppidum aperto in loco honorifice collocari. Quod scilicet afflictæ plebis turbæ audientes, ad ejus captandum undique confluent auxilium, precibus ejus clementiam implorabunt, odis atque donis magnificentiam honorabunt, sicque forte sui nostrique ereptionem se impetrare gaudebunt: quam sententiam universorum consensus approbans optimum consilium esse judicat. Tumba itaque viri Dei aperitur; sanctum corpus inde elevatum ab ecclesia sive castro extrahitur, juxtaque almi martyris Mammetis basilicam, in papilione decenter collocatur. Quod populi ad suam salutem cognoscentes procuratum, ex tota fere patria certatim advolant; munera quæ quisque valet secum ferentes, Sancto donant; hymnis ac precibus devotis ipsum ardenter frequentant. Quibus pia aure Pater Venerandus susceptis, [depellitur; & pluvia impetratur.] quanti apud Deum valeat, ostendere curavit. Nam, ut Gregorius quondam ille Papa Maximus, septiformi Litania instituta, pestem inguinariam sedavit; ita & Verolus noster, prædicti morbi lue depulsa, meritis admirandis grassantem mortalitatem cessare quantocius fecit. Atque ut ille postea curru flammeo super astra raptus Elias, tribus annis & semis negatam sola oratione reddidit pluviam; ita & Patronus noster, dulci cælestium imbrium copia arenti sufficienter inebriata terra, frugibus jam marcentibus vividum restituit f, g virorem. Et ut h incunctanter appareret, hoc beneficium Sancti meritis, mortalibus esse concessum, antequam loco ipso amoveretur, ros abundanter omnia aspergens ipsum etiam ejus solum madefecit tentorii. O virum maximo semper laudum honore decorandum! O promptam ad audiendum clementiam! O efficacem ad succurrendum potentiam! Est enim nobis pius adjutor ad impetranda quibus indigemus, est validus propugnator ad arcenda quibus impetimur, est celerrimus medicus ad curandos morbos quibus gravamur. Nam excepta prædictorum munerum gratia, universo generaliter mundo profutura, plurimis in loco quem diximus ægrotis, singularia pulso languore contulit remedia.

[10] Quidam namque mente captus, officio sutor, nomine Leterius, [sanantur demens.] ad Sancti tabernaculum violenter est adductus: qui ibidem tribus plus minusve demoratus diebus, fugitare passim per campos, per silvas, per devia quæque semper gestiebat a propinquis tamen retentus, nullorsum vagari sinebatur: aliquando etiam arreptis lapidibus sibi præsentes obruere nitebatur. Illo autem his & aliis innumeris, utpote amente, insaniente modis, propinqui, Omnipotentis Domini & Sancti ejus semper misericordiam invocabant; ut misero medelam, sibi vero lætitiam infundere dignarentur. Quibus in oratione juxta Dominicum præceptum perseverantibus, ecce suffragiis beati Patris divina advenit virtus; quæ caput infirmi ab insaniæ sordibus purgans, integerrimæ mentis restituit sospitati; quique perfecte sensuum receptis officiis, multis postea superfuit annis. [contracta mulier,] Quædam mulier membris graviter contracta, ad eumdem locum rheda vehente pervenit: quæ fideli mente, devotis precibus profundisque suspiriis, sui corporis debilitatem, venerandi Patris interventu, a Domino sanari exposcens mox impetrare meretur. Nam amissa debilitate membrorum, recepit agilitatem; amisso quod officiebat, recepit quod juvare poterat; amisso quod diu doluit, recepit quo gaudere meruit: tandemque extensis nervorum vinculis, compagum quoque usu ad unguem recuperato, spretis alienis, suis lætatur vadere plantis. Gratias ergo immensas curatori suo exsolvens, virtutis in se perpetratæ prodigio ubique divulgato, vectrice sua rheda ibidem derelicta, [contracti puerulus & major ætate.] habitationis propriæ læta & alacris repetivit domicilia. Simili morbo impediti duo, ad tentorium, quo Sancti servabantur exuviæ, sunt perducti; unus scilicet puerulus, ulnis diligentius bajulatus; alter vero majoris ætatis, asino subeunte invectus. Qui pro posse & nosse, & invocato pii Patris numine, statim uterque sensit præsens adesse. Nam fugata, Sancto promerente, infirmitas, advenienti cedere compulsa est sanitati: refectique ad integrum homines, ille animalis, hic hominis adminiculis jam non indigens, pedibus propriis diu optatum iter plene peragentes; unus ad propria est reversus, alter vero sanatori suo adhærens, usque ad obitus sui diem ab ejus præsentia separari non est passus. [Corpus reponitur loco suo.] Igitur pluviam ubertim irrorantem ministri, sacra pignora custodientes, amplius non valentes ferre; reliquis confratribus accersitis, cum magno laudum præconio intra oppidum eadem reportant; dignaque reverentia in loco a Deo prædestinato recondunt: ubi ipse meritis præcipuis devote se expetentium clementissimus exauditor, semper esse dignatur.

[11] Quæ postquam gesta sunt quidam claudus, Agyno vocatus, in villa cui vocabulum est Alba-petra commanens, in somnis monetur, ut S. Veroli præsentiam adiens, ejus merita instantissimis precum muniis flagitaret; [claudus recto gressu donatur.] quo facto meritus exaudiri a pedis debilitate liber, continuam gressus recti possibilitatem consequi valeret. Erat autem unus pedum per genu juncturam recurvus, [Pro pede juxta nates suspenso,] ita ut juxta natem suspensum nullo modo extendere prævaleret. Verum ligneo pede quem vulgo scaciam i vocant, vice naturalis pedis utebatur. Die ergo exorto non parvi pendens visionem, cœpit quo valebat itinere festinanter ad Sancti limina tendere. Cumque semper Verolum invocans, Veroli suffragia exposcens, medium itineris spatium peregisset; [utens ligneo pede.] subito factitii pedis ligamina dissolvuntur, pes ipse artificiali nexu soluto labitur, curvique poplitis nervis laxatis, naturalis pristino vigori redditur. At ipse cernens adinstar alterius crus sibi extensum, utrumne pergere an omittere deberet hæsitabat. Tandemque restauratam plantam humi paulatim figere tentans, ut sensit utrumque pedem parili firmitate vigere, prius adjutrice scacia collo imposita, celeri gressu ad sui curatoris aulam pervenit; ibique immensis gratiarum actionibus exsolutis, narravit Clero & uni verso populo qualia vel quanta sibi fecisset Dominus & Sanctus ejus. Hæc de miraculis Sancti viri nostris temporibus gestis utcumque narrata sufficiant. Ceterum quæ assidue largitor munificus, vel in loco, ut prædiximus, in quo nunc quiescit; vel in quo antea sepultus quievit, clementer impendit, ideo impossibile est scribere, quia ipse Deo largiente nunquam desistit impendere.

[12] Quia igitur solennitatem piissimi Patris Veroli, [Adhortatio ad imitationem,] Fratres carissimi, recolimus, si ex toto non valemus, saltem in aliquo, exempli illius formam imitari debemus. Ideo enim hujus ceterorumque festa Confessorum seu Martyrum celebramus, ut per temporale gaudium quod in eis exercemus, æternæ qua fruuntur lætitiæ memores simus, ad eorumque societatem tendere satagamus. Ideo sanctitatis ac signorum gesta recitamus, ut quibus modis ad tantæ sublimitatis culmen pervenerint, cognoscamus; viamque salutis, qua illi incedentes irretorto gressu præcesserunt, contemplati, absque erroris diverticulo subsequi inardescamus. Hoc etenim egregius gentium doctor ostendit: Quæcumque, inquiens, scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. [Rom. 15. 4] Quapropter qui ita Sanctorum solennitatibus interesse, seu gesta ipsorum recitare, vel aliis recitantibus audire procurat, ut inde sibi aliquem virtutis florem excerpat quem memoria vel actione teneat; ad profectum sui gaudia solennitatum se celebrare cognoscat; estque juxta Apostolicum illud, unde talem gaudere oporteat. [Philip. 4. 4] Gaudete, inquit, in Domino semper iterum dico gaudete: Dominus enim prope est. Qui vero hoc modo solennia Sanctorum frequentat, aut gesta ipsorum auscultat, ut nihil inde boni (quod absit) ad vitæ suæ usum retorquere studeat; verum solis vanitatis & lasciviæ lusibus insistat; non est unde gaudere, sed potius e contrario unde lugere queat. Itaque, Fratres, devotis Sanctorum natalitia gaudiis celebremus; præcipueque Beatissimi Patris nostri diem, quo terrenæ fragilitatis vinculis absolutus, post dira male blandientis mundi certamina gloriosum adeptus triumphum, [festum devote peragendum,] cum beatissi cælestis militiæ spiritibus æternæ patriæ felicem possidere cœpit hereditatem; ibique venerando Sanctorum senatui in albo vitæ conscriptus, caputque pretiosi lapidis stemmate decoratus, immarcessibilium gaudiorum jucundatur munere, amœnitatis tempora semper tenens referta dulcedine, & quod in hac vita lacrymando, jejunando, vigilando seminavit, nunc ineffabilibus exultando modis metit. Itaque Fratres, ejus glorificationis memores, psalmis & hymnis totiusque generis melodiis, in altum elevato vocum modulamine, præsens festum solenne reddamus; quo Sanctorum choris, propter receptum in suo collegio concivem, congaudere debemus. Hunc etenim proprie benigna Domini pietate meruimus habere Patronum, hujus quotidie meritis & intercessionibus sentimus adesse præsens donum Dei. Infirmos nostros curat, sibi famulantes opportune sublevat, omnes se devote requirentes exhilarat, corde contritos sanat, contritiones eorum alligat; facit judicium injuriam patientibus, dat escam esurientibus, solvit compeditos, illuminat cæcos, eregit elisos, imbrem culpis delinquentium negatum reddit, cladem scelestorum ultricem extinguit. Quid igitur nobis restat agendum? nisi ut quacumque tribulatione augustiati, ejus exspectemus refugium, ejusque nobis adesse imploremus auxilium. Et quia peccatis nostris exigentibus, solito crebrius divinæ indignationis flagella in præsentiarum sentimus (secundum Dominicum siquidem vaticinium, [& patrocinium ejus implorandum.] consurgere gentes in gentes, regnaque in regna cernimus; terræ motuum impulsibus concutimur, pestilentiæ famisque angore periclitamur, cælestium terrorum pavore deficimus, hisque exceptis prædonum rapacitate devastamur) ad piissimum Patrem vota precesque nostras convertamus. In primis exoremus illum, ut mores pravos hæc promeritos corrigat, deindeque ut justam Omnipotentis iram mitiget, morbos depellat, famem clademque arceat, discordiam cunctaque obfutura auferat, pacem & omnia profutura conferat. Cujus clementiam si correctis moribus devote nobis adesse invocaverimus, absque dubio impetrare valebimus, auxiliante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA G. H.

a Clarius, in suo Chronico Senonensi S. Petri-vivi, docet ad annum 1001 plures Sanctorum Reliquias repertas atque exornatas a Leotherico Archiepiscopo, sub annum millesimum ordinato; At S. Stephano est ecclesia Cathedralis dicata.

b Abocules, cæci. Ita apud Petrum Blesensen sermone 18 & 41 Abocelli, senes pene cæci, appellantur.

c Anno 1020, præsente Roberto Rege a Leotherico Archiepiscopo Senonensi, Gauslino Bituricensi, & aliis. Celebratum Concilium in Airiaca sive Airegas villa S. Germani, de quo consule Concilia Labbeana tomo 9 pag. 842, quibus ibi relatis hinc lux accedere potest.

d Ms. Reg. Sueciæ auctores.

e Reliqua desunt in Ms. Chifletiano.

f Imo antea, nisi transitio ea hic foret, ordinem non temporis, sed narrationis designans.

g Ms. Reg. Sueciæ humorem.

h Idem evidenter.

i Scacia, Teutonibus Scatse, Francis Eschas. se, Latine Grallus.

DE SANCTA ALENA
VIRGINE ET MARTYRE FORESTI IN BRABANTIA.

>CIRCA DCXL

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, Actis etiam vulgariter redditis, & Reliquiis.

Alena, Virgo Martyr, Foresti in Brabantia (S.)

G. H. & D. P.

Forestum (vulgo Vorst) illustris Virginū Benedictinarum haud procul a Bruxella ad Sennam fluvium est Abbatia: in qua corpus S. Alenæ sive Halenæ, anno MCXCIII per Godescalcum Abbatem Affligemiensem e terra levatum, quiescit. Patrem habuit Levoldum, Dilbecȩ eodem in tractu Regulum; & anno DCXL floruit, temporibus S. Amandi Trajectensis Episcopi. [Cultus sacer] Extat Foresti & in Rubea-valle historia. Latine manuscripta, & Teutonice Bruxellis excusa. Ita Autbertus Miræus Bruxellensis, in Fastis Belgicis & Burgundicis, ad diem XVII Junii, quod is primus occurrat, in quem potest convenire Dominica ante festum Nativitatis S. Joannis Baptistæ, quæ solenni illius venerationi est sacrata. Hoc etiam observavit Joannes Molanus, [17 Junii Dominica ante S. Joan. Bapt.] in secunda & tertia editione Auctarii ad Usuardum, & in Natalibus Sanctorum Belgii; ut post Sanctos XVII Junii relatos sub titulo Dominicæ ante S. Joannem Baptistam, retulerit compendium Vitæ, Martyrii, elevationis ac venerationis S. Alenæ; quam etiam Helenam appellat. Saussajus ipsam eodem die refert, & Translationem vocat. At die XIX Junii, [& 19 Junii.] sacra ejus memoria celebratur in Ms. Martyrologio Bruxellensi & Ms. Florario, cum elogio ex Vita desumpto. Prius ex Ms. Bruxellensi est editum in Auctario Molani primæ editionis ad Usuardum: & ex hoc in Martyrologio Germanico Canisii, atque in his sub finem ista adduntur: Hujus sacræ Virginis corpus in Comitatu Bruxellensi, apud Forestum monasterium, in capella parochialis ecclesiæ sibi dicata quiescit. Meminerunt ipsius, eodem XIX die, Grevenus & Galesinius, & utroque die Ferrarius.

[2] [Historia martyrii ex Mss.] Historiam Martyrii, elevationis, & miraculorum damus ex duplici Ms. Forestano, & Rubeæ-vallis inter se collato. Auctor si unus esset, floruisset tempore elevationis sub finem duodecimi seculi, sed videtur habuisse antiquum scriptum quod cum capite primo finitur, uti aliud deinde subjunctum prout capite secundo indicatur. Quibus reliqua postmodum addita fuerint. * Extant eadem Gallice excusa Bruxellis anno MDCXXI, [eadem Toutonice & Francice edita] ex veteri (ut præfatur interpres) Teutonico: hoc vero fuit recusum, tamquam ex Latino Ms. Rubeæ-vallis immediate traductum, etiam Bruxellis anno MDCXL. Utrobique adduntur miracula quædam, Latino textu non comprehensa: quæ dantur per modum Appendicis, ut facta anno MCCCCXCIV & MDCII. Sequitur declaratio de veritate Reliquiarum Foresti asservatarum, ut antea, scilicet anno MDXXIII, ab Archiepiscopi Cameracensis Vicario recognitarum, data per Archiepiscopum Mechliniensem Matthiam Hovium MDCI XIV Februarii, [unde datur Appendix.] cujus originalem textum Latinum, post eamdem Appendicem damus; una cum exemplo æque originali aliarum litterarum ejusdem Archiepiscopi, datarum III Aprilis, occasione controversiæ, super eadem veritate versantis inter Forestanas Virgines earumque vicinos incolas Dilbekanos, qui Virginem apud se natam, apud se etiam haberi jactabant, quod ipsis interdicitur; sed permittitur, ut S. Alenam, velut indigetem suam, colere & imaginem possint processionaliter circumferre. Utrique tamen instrumento præmitto quædam alia, ex originalibus intra capsam asservatis descripta, Acta scilicet inspectionis, unius alteriusve.

[3] Invocatur autem (ut plures ajunt) nunc illa Sancta, præsertim contra dolorem dentium: [Patrocinium.] quorum tamen nulla in miraculis mentio: unde intelligitur, hujus, aut superioris ut summum seculi religio talis esse occasione insignis alicujus, sed recentioris miraculi, in odontalgiæ curatione patrati, licet nulla ejus servata memoria sit. Pars aliqua Reliquiarum his ultimis annis pervenerat ad Sereniss. Archiducissam Mariam Annam, [Reliquiæ.] Ducis Neoburgici junioris uxorem, Leopoldi Cæsaris Germanam sororem; eique fuerat, nescio quo fundamento, persuasum specialius etiam ad impetrandam prolem, quæ ipsi summa votorum erat, invocari; sed ab ejus Confessario P. Ignatio Splinter interrogatus, anno MDCLXXXV, respondi id mihi necdum innotuisse; Foresti certe nihil tale dici, ubi corpus servatur inclusum nobili ex solido argento thecæ, repositæ in novo altari, quod in choro Sanctimonialium anno circiter MDCLXXXII ad ejusdem Divæ honorem erectum fuit. Quæ autem circa idem corpus hoc seculo acta diximus, constant ex instrumentis, quæ ut originaliter transcripta haberemus, una cum recentioribus quibusdam beneficiis, gratanter agnoscimus nos debere diligentiæ R. P. Ernesti Fridagh, Collegii nostri apud Deiparam Hallensem tunc Rectoris.

ACTA
Ex Ms. Dielbekano

Alena, Virgo Martyr, Foresti in Brabantia (S.)

BHL Number: 0265

EX MS. DIELBEKANO

PROLOGUS.

[1] Quia instar mensæ ditissimæ, optimis epulis refertæ, Vitæ Sanctorum nobis proponantur; ut luminosis ipsorum exemplis, quasi quibusdam vitalibus epulis, macras animas nostras ubertim saginemus; & extinctas lampades oleo virtutum accendentes, nos æterno convivio præparemus; ad ædificationem audientium luminosam beatæ Alenæ Virginis & Martyris Christi vitam nequaquam silentio tegere, sed super aureum candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo Dei sunt, debemus ponere: quatenus præclaro ejus jubare servus peccati, anno vere Jubilei, ad Dominum suum redeat; cæcus in tenebris & in umbra mortis sedens, sine offendiculo regiam viam currat; Lazarus quatriduanus, de sepulcro vitiorum ad vitam resurgat. [Deut. 19, 15] Et quia teste veritate, in ore duorum vel trium testium stabit omne verbum; ne falsitatis arguamur, quæ de beata Virgine scribimus, authentico multorum fidelium relatu solide roboramus. Et cum, beato attestante Hieronymo, satius sit ex duobus imperfectis sanctam habere rusticitatem, quam peccatricem eloquentiam; verba rhetorico colore phalerata fugientes, simplici, humili, rusticano ac pedestri utimur sermone: quia hoc simplici Deo fore credimus acceptabile; qui sicut superbis resistit, sic & humilibus & simplicibus gratiæ suæ largitatem, ultronea liberalitate dare consuevit.

CAPUT I.
Prosapia nobilis, sed gentilis. Conversio ad fidem. Martyrium. Miracula. Conversio parentum.

[2] Sancta & venerabilis, Christi Virgo Alena, regali schemate orta, Levoldi a Regis & Reginæ Hildegardis fuit filia: cujus pater regnans apud Dielbekam, toti circumiacenti regioni principabatu; &, ut b Gentilis, gentili væsania Christianos persequebatur. Cujus persecutionem, [Pater S. Alenæ Dynasta gentilis] qua grassabatur in Christianos, Christianus quidam fugiens, apud Forestum mansit. Qui locus juxta Sainam sive c Sennam fluvium situs, ipsum contra Gentilium incursus duplici vallabat tuitione, tum opaca silvarum densitate, tum copiosa aquarum inundatione.

[3] Quadam autem die, Divina disponente clementia, idem Christianus & Rex prædictus venatum perrexerunt, & ad Sainam fluvium alter alteri obviarunt. Rex, inopinatum Christiani admirans adventum dixit ad eum: Quis es tu? nostras an adversariorum? Quam legem profitearis, mihi dicito. Cui Christianus, Legem, [a Christiano quodam invitatus,] inquit, colo Christianam, quæ quanti æstimanda sit, quantumve spurco Gentilium præstet ritu, hoc modo poteris experiri. Hospitare mecum hac nocte, & in crastinum, dum sacro-sancta Missarum mysteria celebrantur, dum divinissima Deo Patri offertur Eucharistia, inter offerendum gustare & videre poteris, quam suavis est Dominus; quam felices omnes Christiani, qui sperant in eo; quam infelices, quam cæci, quam spurci omnes Pagani, quamque execrabilis error eorum, pro Creatore creaturam colentium. Tunc luce clarius tibi constabit, quod, quantum lux a tenebris, veritas a falsitate, ortus distat ab occidente, tantum differt fides nostra a Gentili errore. Cui Rex præbuit assensum & divertit Forestum ad ejus hospitium. Quem ille cum summa hilaritate suscepit: &, sicut tantum hospitem decuit, cum omni familia sua venerabiliter assurrexit.

[4] [Missam celebrari videt,] Habebat dives ille domum lapideam, quam postea, crescentis Christianæ fidei religione d, S. Amandus Episcopus in Ecclesiam permutavit, quam in honore Dei & B. Dionysii solenniter dedicavit. Erat autem capella domui suæ contigua, cui Sacerdos præerat, qui Deo devote serviebat. Qui dum more solito divinum celebraret officium; Rex ea quæ agebantur intenta quidem aure percipiebat, sed corde paganissimus, quasi frivola vilipendebat, [idque contemptim narrat uxori & filiæ.] & spurca idola esse pluris adstruebat. Et quid mirum? Asino lyra superflue canebat. Qui mox domum reversus quæ viderat & audierat uxori & Alenæ filiæ suæ retulit; fidemque blasphemans Christianam, ille legem suam præponderavit.

[5] Mox Alena, gratia sancti Spiritus inflammata, Christianum illum, apud quem pater suus hospitatus fuerat, [Hæc amore Christianæ fidei,] & divina quæ ibi gerebantur, miro modo affectabat videre; ut eruta a Paganis, qui sunt paleæ æternis incendiis præparatæ, unum fieret de electis granis, in æternæ beatitudinis horreum congregandis. Quod nisi clanculo fieret, ignotum cordis sui affectum numquam ad effectum perduceret, utpote virgo timida, filia patris unica. Hinc patris Pagani vesaniam, hinc ne proderetur vigilum pervigilem metuebat custodiam. Quæ virgineæ timiditatis oblita, [singulis noctibus Forestum adiens,] novo vino inebriata, animum assumpsit virilem, omnimodi timoris expertem: & inter horrenda ferarum lustra, inter silvarum opaca omnimodis imperterrita, singulis noctibus Forestum ad matutinam synaxim perrexit. Ubi quam stricto, quam casto, quam saporo, quam ignito amplexu Sponsum suum, in quem desiderant Angeli prospicere, sibi alligaverit; ubi quam pingue holocaustum sese Domino mactaverit; [Christo adhæret:] quam crebro ignitarum precum singultu supernæ patriæ suspiraverit; hujus secreti testis est, qui Spiritus sui jubare ipsam inflammavit: cujus ignito amore tota incanduit, qui cordis ejus & possessor & possessio extitit.

[6] Cum autem hujusmodi furtum, Deo & Angelis acceptum, sibi usu continuo versum esset in habitum; ab uno vigilum capta est & retenta. Cui Virgo; Dimitte me, inquit, & cela secretum meum, quia magnis te dotabo muneribus pro hac vicissitudine. Ille tam prece quam pretio Virginis corruptus, ad tempus tacuit, nec viam Virginis impedivit. Sed cum crebro Virginem super hac temeraria voluntate argueret, & illa fixa in proposito suo permaneret; hoc ægerrime ferens, adiit Regem patrem suum, eique filiæ suæ denudavit secretum. Cui rex: Non impedias egressum ejus & regressum, sed occulte & sagaciter vestigia ejus sequere, quoadusque ad indaginem hujus rei valeas pervenire. Vigil vigilantius solito vigilans, [delata apud patrem ideo iratum,] occultas Virgini machinatur insidias; eamque post tergum usque ad Sainam fluviam sequens; sed sine navigio & pontis adminiculo transeuntem ulterius sequi non valens; revertitur ad Dominum suum, eique refert quam miraculose filia sua transierit fluvium. Dictus abusive, non re, sed nomine solo Rex, furit; & nulla se ratione regens, Filia, inquit, mea magicis Christianorum artibus delusa, spreta deorum nostrorum cultura (pro dolor!) Christiana effecta est: quam, nisi ab hoc errore resipuerit, [jubetur comprehendi.] diversis multabo suppliciis. Ergo milites mei arma capite; circa marginem fluvii, per quem transire solet, insidias tendite; omnem illi regressum excludite, vivam captam mihi adducite, ut contemptum diis irrogatum in ipsa possim vindicare.

[7] Absque mora milites Regi obsecundant, ad fluvium properant, reditumque Virginis exspectant. Virgo sancta, cujus conversatio in cælis erat, dum solitam carpit viam, a militibus capitur, ut viva patri præsentetur. Qui, tenera Virgine quoad potuit reluctante, fortiores, toto virium suarum robore impetum in eam fecerunt; & brachio de corpore ejus extracto, mortuam in terra reliquerunt. Quod ne cuiquam videatur incredibile & absurdum, [capta & reluctans moritur brachio revulso;] quia novum, quia hactenus inauditum, & ob hoc judicetur inter apocrypha numerandum, quod brachium de vivo corpore sit extractum; Si Deus mirabilis in Sanctis suis, in hoc mirabili facto cogitatur, omnis dubitatio de medio aufertur. Ecce in S. Alena Virgine & Martyre Christi videmus manifeste impletum illud B. Gregorii, quo dicitur; Sancta Ecclesia in pace gignit lilia, in bello rosas. Siquidem S. Alena, Virgo & Martyr pretiosa, floriger fuit hortus spiritus Sancti, in quo pariter crescebant & candida lilia castitatis, & rosæ martyrii. De qua forte si ambigitur, si baptizata sit nec ne, frivola hæc videtur quæstio; quia revera tam ipsi quam reliquis Martyribus erat pro baptismo pretiosi sanguinis effusio.

[8] Igitur B. Alena martyrio coronata, Angelus Domini, [quo per Angelam Foresti super altare posito,] qui virginem semper comitabatur, tuebatur, & consolabatur vivam, (Angelis enim cognata semper est virginitas) non reliquit, sed mirificavit mortuam: brachium ejus sanguinolentum, de corpore extractum, Foresti posuit super altare: quod dum viveret cum summa mentis solennitate frequentavit. Presbyter supra memoratus ibi degens, & Dominus suus, perculsi hac novitate miraculi; brachium quidem videntes, sed cujus fuerat penitus ignorantes, hæc inter se mutuo conjectabantur: Forte hoc est brachium Virginis Alenæ, a fera pessima devoratæ. Curramus ergo per concava vallium & per opaca silvarum, [ipsa ibidem sepelitur in capella, illi dein dicata.] si præduce Christo possimus invenire corpus ejus pretiosum. Qui mox circumquaque discurrentes, corpus sanctæ martyris invenerunt, quod in capella quæ nunc in honore ejus dedicata est, honorifice sepelierunt.

[9] Mox quanti fuerit meriti apud Deum B. Alena, miracula, quæ ibi Dominus pro ejus meritis declaravit, viva voce clamare cœperunt: quia languidi quique optatam sospitatem, cæci visum, surdi auditum, paralytici gressum receperunt. Cujus sanctitatis fama cum longe lateque crebresceret; Dux quidam terræ illius, [claret miraculis:] Omundus nomine, dives quidem pompa seculari, sed pauper quia cæcus & impotens sui, venit ad Levoldum Regem Dominum suum, & dixit ad eum: Quia infirmi quique catervatim ad sepulcrum filiæ tuæ confluunt, ejusque meritis diu desideratam sanitatem recipiunt, una cum aliis illuc pergam; ut cæcitate depulsa amicum lumen videam. Cui Rex respondit: Etsi hactenus frivola reputaverim, quæ de filia mea fama volante, & (ut credo) mentiente, didici; [Dux cæcus illuminatur,] si ipsa mediante, tu, qui cæcus es, lumen amissum recuperaveris; mox Æthiops, nigræ gentilitatis pelle deposita, lotus unda salutari super nivem dealbabor; & quamdiu vixero, sanctæ filiæ meæ vestigia sequi studebo. Dux pollicitatione Regis exhilaratus, ad oratorium S. Alenæ properavit; & per meritum beatæ Virginis tam interiori quam exteriori cæcitate fugata, visum recepit, lætoque Regem nuntio lætificavit.

[10] [pater & mater baptizati,] Rex tam celebri miraculo stupefactus, totus ad Deum conversus, novo sale salitus, sobriæ ebrietatis vino debriatus, regalis culminis cervicositatem deposuit; spurca, surda & muta idola virili pede calcavit; humilis, devotus, lacrymis plenus, ad filiæ suæ sepulcrum veniens, seque mortis suæ reum publice confitens, [sancte vivunt,] & baptismi gratiam & peccatorum adeptus est veniam. Baptizata est etiam cum eo Hildegardis Regina uxor sua & Rex qui eatenus dictus est Levoldus, Christianus factus, Haroldus vocatus est. Qui de virtute in virtutem ascendentes, [Dielbekæ sepulti.] posteriorum obliti sese in anteriora adeo extenderunt, tamque probate vixerunt, ut Deus per ipsos & in hac vita mira operatus sit, & adhuc operatur in Ecclesia de Dielbeka: quam Rex in honore B. Ambrosii e construxerat, ubi beato fine tumulata jacent eorum corpora. Cui honor & gloria in secula seculorum Amen.

ANNOTATA G. H.

a Gramaijo in sua Bruxella & Miræo Regulus; Molano, Rex Regulus, Princeps. Distat autem Dielbeka Foresto Alostum versus, bona una leuca; & fere sesqui leuca Bruxellis; nomen habens a rivulo Dila ibi exoriente, sicuti & Dilegem Ordinis Præmonstratensis Abbatia, eidem rivulo adsita prope Bruxellas.

b Quod idololatria Gentilium seculo Christi 7 adhuc viguerit hisce partibus, ex Vita S. Amandi & aliorum Sanctorum constat.

c Senna Hallas, Forestum, Bruxellas, & Vilvordiam perluit; infra Mechliniam Dilæ miscetur.

d Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad Vitam S. Amandi 6 Februarii memorat, S. Amandum inter Occidentalis Brabantos sæpius prædicasse, potissimum in Comitatu Bruxellensi, ubi Alenam Martyrem; & in Nivellensi, Gertrudem cum matre discipulas habuit. Vitam S. Gertrudis dedimus 17 Martii.

e Extat prope Dielbekam hodiedum capella S. Ambrosii: notata in tabula chorographica districtus Bruxellensis.

CAPUT II.
Diversa miracula.

[11] Cum vocale sancti Spiritus organum dicat Gregorius; [Ex relatu majorum constat] majus miraculum est prædicationis verbo atque orationis solatio peccatorem convertere, quam carne mortuum resuscitare; miracula, quæ per merita B. Alenæ Virginis mirabilis Deus mirabiliter operatur, & viva voce prædicamus, & scripto memorabili committimus: ut inter prædicandum per extrinsecus miraculum, intrinsecus peccator a morte animæ vivificetur, & ad honorem Dei in celebri memoria habeatur. Et cum beati Euangelistæ Lucas & Marcus Euangelium, quod scripserunt, non visu sed auditu didicerint; non hoc fastidium generet lectori, si audita tantum & non visa scribimus; etsi aliqua quia rara, nævo (quod absit) judicentur respersa mendacii; cum revera hoc non sit mentiri (hoc est contra mentem ire) ad ædificationem corporis Christi virtutes Sanctorum in lucem propalare [statuimus]: quia omne bonum ut scriptum est, in commune deductum, clarius elucescit.

[12] [antiquitus in honore fuisse, S. Alenæ capellam,] Capella in qua B. Alena sepulta est, a Beato creditur Amando dedicata, & quia pro temporis antiquitate modernorum [non] elucubravit memoria, utrum dedicata sit nec ne; quodam tempore a Nicolaus piæ memoriæ Cameracensis Episcopus, disponebat eam una cum Ecclesia S. Dionysii Martyris dedicare: sed cum eum a B. Amando dedicatam didicit, non est ausus manum apponere; ne & sancto viro & sacramento, quod iterandum non est, injuriam videretur inferre. Prædicta autem capella in maxima antiquitus habebatur reverentia, eo quod ipsam nulla bestia impune tangere, [cœmeterium,] aut in cœmeterio ejus posset pascua quærere. De corylo etiam, quæ crescit juxta capellam, nullus unquam nuces carpere præsumpsit. Juvenis autem quidam, forte per capellam transiens, [corylum,] Estne, inquit, hæc corylus illa, cujus nuces nullus audet tangere? Mox urgens equum calcaribus, nuces de corylo rapuit: [cujus nuces diripiens punitur phrenesi, ] sed redeuntem manifesta phrænesis invasit, equum suum mors inopinata postravit; cujus vexationi parentes ejus medullitus compatientes, grata Deo holocausta precum obtulerunt: qui mox, mediante beata Virgine, pristinæ sanitati restitutus est. [& ope S. Alenæ sanatur:] Cujus temeraria præsumptio nobis est documento, ne spiritu inescati superbiæ, loca sancta præsumamus temerare.

[13] Femesa mulier quædam in Foresto, duplici paupertatis & infirmitatis scilicet onere pressa, eleemosynis Sanctimonialium diu sustentata, multis modernorum cognita, parvulum filium habuit: [Puerulus 9 horis submersus,] quem more infantili ludentem juxta rivulum, ibi jugiter fluentem, impetus aquæ rapuit; raptum nec resistere valentem suffocavit; suffocatum tam diu secum traxit, quoadusque per palum in aqua defixum retentus est, cujus mater materna gestans viscera, filii sui recordata ipsum quærens nec inveniens, more muliebri cœpit furere, ac per marginem rivuli circumquaque discurrere, & quem super terram invenire non potuit, submersum in aqua materno affectu conjecturavit. Tandem filium ab hora prima diei usque in horam nonam submersum, cum flebili ejulatu extraxit, [ad altare ejus resuscitatur.] extractum ante altare S. Alenæ posuit: quem Deus obtentu beatæ Virginis resuscitavit. Sanctimoniales, Deo & B. Mariæ devote servientes, & pagenses quique hoc audito miraculo, catervatim confluxerunt, & Dominum in hymnis & canticis spiritualibus collaudarunt. Hoc miraculo admonemur, ut si a morte animæ resuscitari, si partem in prima resurrectione habere cupimus, post multa peccatorum naufragia pœnitentiam (quæ teste Hieronymo secunda est tabula post naufragium) viriliter apprehendamus, ut æternæ damnationis voraginem evadamus.

[14] Alexander, Sacerdos diœcesanus in Foresto, S. Alenam singulariter honorare, & crebro Mistas in capella sua celebrare solebat. [S. Alena Sacerdoti apparet.] Quadam die, finita Missa a capella exiens, & post modicum iterum rediens, S. Alenam in capella manifeste vidit, quod & populo publice prædicavit. Hanc visionem veram fuisse credimus; quia Sacerdos, qui Vicarius est Christi, sal terræ, columna Ecclesiæ, Angelus Domini exercituum, nullatenus debet mendacio assuescere os suum; quia scriptum est, Verba sapientis aut vera aut sacrilega; &, Os quod mentitur occidit animam. [Sap. I, II] Hinc est illud Bernardi Clarevallensis Abbatis: Inter seculares nugæ, nugæ sunt; in ore Sacerdotis, blasphemiæ; talibus os aperire illicitum, assuescere sacrilegium est.

[15] Nocte quadam cum B. Alena Forestum ad Matutinas more solito veniens, & ostio clauso nec capellam intrare, [Ipsa adhuc viva] nec divinū Officium posset audire (Presbyter enim magna detinebatur infirmitate) extra capellam humi resedit, & tibiis & pedibus suis spinis & vepribus, quia per aquas transierat, vehementer exulceratis, plurimum doluit, quod tam grave iter incassum arripuerit. Forte famulus Sacerdotis eo transiens, Virginem sanctam ipsam interrogantem, quis esset audivit; [Presbyterum ægrum sanat,] sed intempesta nocte ipsam non valens videre, vehementer obstupuit, quia phantasma esse credidit. Cui virgo: Non terrearis, inquit, quia non phantasma, sed creatura Dei sum: synaxim matutinam anticipavi, præstolans adventum Presbyteri. Cui famulus respondit: Non te cassa fatiges exspectatione, Presbyter vix convalescet, tanta gravatur infirmitate. B. Alena respondit: Vade, & dic ei, ut surgat, & divinum Officium peragat: quia Deus qui huc me duxit volens illi sanitatem restituere, potens est. Reversus famulus interrogatusque qua de causa citius redierit, quod audivit Domino suo continuo intimavit. [ex baculo terræ infixo corylum producit.] Mox prædictus Presbyter de lecto surrexit, & incolumis factus Matutinas more solito decantavit. S. Alena dolens nullum omnino umbraculum, suæ quo repausare posset, capellæ esse contiguum; baculum comitem sui itineris in terram defixit, capellam intravit, & divinis laudibus expletis regressa, baculum germinasse, foliaque produxisse invenit: qui in corylum, quæ adhuc b durat, & cui a vicinis magna exhibetur reverentia, excrevit.

ANNOTATA. G. H.

a Nicolaus, ex nobili Chievrensium prosapia, a S. Bernardo epist. 124 ad Innocentium Papam, ob vitæ innocentiam plurimum commendatur. Præfuit anno 1140, & vivere desiit anno 1167.

b Nos ibidem nuces inde accepimus; & rogati, rosarium inde confectum, misimus in ulteriorem Galliam: sæpius etiam ipsam Corylum, multiplicatis a radice ramis densam, vidimus: quod factum aliqui putant ex deciduis ipso loco nucibus, & succrescentibus identidem surculis; itaque semper eumdem videri fruticem, licet veteres paulalim emortui dispereant: ne autem rapinæ cujusque transeuntis sacræ nuces pateant, tota arbor maceria sepitur.

CAPUT III.
Elevatio Corporis. Varia miracula.

[16] Nunc ad ædificationem tam præsentium quam futurorum, [Tutelam ecclesiæ S. Alenæ dimittens] qualiter beata Virgo & Martyr Alena cuidam convicaneo nostro, nomine Petro, quantum ad exteriorem hominem spectat innocenti & simplici viro, nocturna visione revelata sit, scribendi vertamus articulum; & multimoda quæ apud nos nuperrime declarata sunt miracula, sub brevi eloquio transcurramus. Parochiani Forestensis ecclesiæ, prædicto Petro & cuidam alii tutelam ecclesiæ suæ commiserunt, ut eleëmosynas & oblationes fidelium fideliter colligerent; & quæ ad ornatum pertinerent ecclesiæ, solerti sagacitate providerent: Qui cum tam pio & salubri operi salubriter insisterent, quidam Deo odibiles dicto Petro, quod res ecclesiæ in proprios usus redigeret, canino dente detraxerunt: quorum invidiam dictus Petrus ægerrime tulit, & ab incepto opere se ex toto alienavit. Quem socius suus arguit inobedientiæ, [& frustra monitus visione,] utpote qui oneri tanto non posset solus sufficere. Cui nolenti resipiscere quadam nocte quidam apparuit, & dixit ei: Nisi cito officium tuum resumpseris, & B. Alenam, quæ multum neglecta est, solito more honoraveris, flagello divino percussus, amittes quod in terra carissimum habes. Ille propria obstinatus voluntate, visionem hanc pro parvo reputans, [punitur obitu 2 filiorum:] dimissum noluit resumere officium. Mox duo filii sui languore correpti, mortui sunt; & juxta tenorem prælibatæ visionis flagellatus est in carissimis suis.

[17] Cui pro filiis jam mortuis exacerbato, qui prius apparuerat, [post 2 & 3 visionem] secundo apparuit; & comminatus est ei, ut si non mox resipisceret, gravior quam in filios passus esset, vindicta procederet. Qui aliquamdiu nequaquam ad cor rediens, officium suum non resumpsit: quia ipsum ultro se ingerere multum puduit. Cui graviter languenti, tertio comminatio repetita est. Tunc vexatio, ut ait Propheta, dedit intellectum auditui, & reversus ab percutiente se, Amelricum Sacerdotem consuluit, cui seriem visionis per flagella exhibitæ manifestavit. [Is. 28, 19] Cui Sacerdos: Si prudenti usus fuisses consilio, non tam obstinate divino repugnasses flagello. Nunc autem subditus esto Deo, quem amare, vivere; [consilio Sacerdotis] cui servire, regnare est; & crebro ante feretrum B. Alenæ genua flecte, Deo suplica, ut si revelatio de ossibus B. Alenæ tibi manifestata ex ipso fuerit, ipsam ad optatum perducat effectum; si vero phantastica, tam grave flagellum clementer amoveat a te. Et quia verba Sacerdotis medicinalia sunt, [eamdem resumit.] ex re nomen habens Petrus, hoc est firmus, firma mentis constantia roboratus, officium quod dimisit propter linguas detrahentium, devotus recepit; & ecclesiæ S. Dionysii ac B. Alenæ tanto ferventius servire cœpit, quanto celerius se sanitatem adeptum cognovit.

[18] Quadam autem die prædictus Petrus solus in ecclesia remansit, ostia super se clausit, [Coram illo sonitus ex feretro factus tertio,] ante feretrum beatæ Virginis se cum magna humilitate prostravit. Mox feretrum cum magno impetu crepitum dedit: quo perterritus extra ecclesiam fugit. Indignans autem se tantæ esse timiditatis, quia degeneres animos timor arguit, reversus ante feretrum procubuit; quod secundo terribiliorem sonitum dedit, ipsumque fugam inire compulit. Qui novam resumens audaciam reversus est, & crepitus adeo magnus de feretro tertio insonuit, [ejectus clavus, ruptum vinculum,] quod clavus ferreus in feretro fixus, ante pedes ejus exiliit, & vinculum ferreum quo ligatum fuerat diruptum est.

[19] Stupefactus cum magno impetu exivit: cui Gerardus custos ecclesiæ, ut haberet hujus secreti conscium, non fortuito, ut reor, sed divino nutu occurrit; ad quem ille: Quæ est causa cursus tui & terroris tanti? Ille autem audita & visa verecunde & caute dissimulavit. Cumque multa vicissim confabularentur, inter loquendum Petrus dixit ad Gerardum: Qui secreta celare non potest, similis est vasi pleno rimarum, quod undique effluit. Sponde ergo mihi quod nolis esse vas futile, & manifestabo tibi secretum nuperrime parvitati meæ a Deo revelatum. Cui ille si dictis facta compensaveris, fidelissimus ero coadjutor & a secretis. Qui ut devote ante feretrum procubuerunt, [feretrum ultro apertum:] mox cum magno strepitu paulatim vincula cum clavis dirupta sunt, ostiolum feretri ultro apertum est; & pannus linteus integer & candidus, in quo Reliquiæ involutæ sunt, manifeste visus est. Quidam autem parochianorum, quibus hoc secretum Petrus secrete revelaverat, timentes, si hæc publicata forent, quod a Sanctimoniales aviditate sancta sanctum Virginis corpus raperent, feretrum in crypta S. Dionysii absconderunt.

[20] Tandem communi consilio Dominus b Godescalcus, Abbas Affligemiensis c, Forestum advenit; & determinato die, quarta videlicet feria Pentecostes d anno Incarnati Verbi millesimo centesimo nonagesimo tertio, ossa B. Alenæ Virginis ab eo elevata, [sacra ossa elevantur an. 1193] & populo ostensa sunt: aqua, intinctis sanctis ossibus benedicta, ægris propinata est; ac inter bibendum plerique optatam sanitatem adepti sunt.

[21] Nam cæca mulier, nomine e… eleësyna f Ducissæ, cum de aqua bibisset, & ex ea oculos suos perunxisset; mox per gratiam Dei visus ei adeo melioratus est, [cæca illuminatur:] ut quæ catenus nec videre nec quoquam ire potuit, nunc ad ecclesiam sine duce pergat, & quæ agenda sunt, admodum lucide discernat. Verum quia nulla ossa extra feretrum Abbas dimiserat, [festum ejus Dominica ante Nativitatem S. Joannis Bapt. instituitur.] quæ infirmis illuc confluentibus possent monstrari; Abbas iterato Forestum rediit, populo sanctas Reliquias ostendit, ut & hunc diem de cetero singulis annis Dominicam g videlicet ante Nativitatem sancti Joannis Baptistæ solenniter celebrent, auctoritate sua præcepit.

[22] Isaac de h Aa, famulus. Domini Walteri de Aa, [Curantur diutina infirmitas,] gravi & diutina laborans infirmitate, ad S. Alenæ Capellam devote venit, & lætus pristinam sanitatem recepit. Gerardus quoque de i Sommerenghem, cum tibiam haberet adeo inflatam, & multis foraminibus plenam, [tibia inflata & fœtiata,] ut in ecclesia jacens, omnes & fœtore nimio & flebili ejulatu vexaret; rogantibus infirmis, ut fœtoris causa & clamoris poneretur extra ecclesiam; sanus factus, reliquis infirmis sedulum impendit obsequium. [uterus inflatus,] Mulier quædam de Laerbeka nimis turgidum habens uterum, tota ulceribus plena, perfectæ sanitati redonata est, cum qua & viginti tres infirmi a variis languoribus sanati sunt. [morbi aliorum 23.]

[23] Quædam etiam mulier de Saventinis epileptico morbo tota exhausta, [epilepsia trium,] sæpissime in ignem recidit. Quæ Forestum veniens, & morbi sui gravitatem, & brachium suum igne graviter exustum omnibus ostendit. Quæ tam firmæ restituta est sospitati, ut de cetero morbi illius nullum omnino motum senserit, quæ in memoriale liberationis suæ signum, annuo censu capitis sui, quamdiu vixit, unum denarium S. Alenæ se daturam promisit.

[24] Duæ quoque juvenculæ, quas epilepsia adeo gravabat, ut alteram quotidie, alterum tribus vicibus in hebdomada vexaret; cum fama miraculorum B. Alenæ se longe lateque extenderet, [sanantur mulieres post comam capitis abscissam:] ad oratorium ejus cum magna devotione venerunt; & coram Deo sese humiliantes, comam capitis sui, quam eatenus ad ornatum & decorem habuerant, in qua mulieres singulariter gloriantur, coram omnibus absciderunt, & eam ante altare beatæ Virginis suspenderunt: & quia omnis qui se humiliat exaltabitur, [cæca illuminata,] post tantam humilitatem illas Deus respexit, easque a morbo suo penitus liberavit. Mulier quædam de Peda, longo tempore cæca, ignita oratione ad Deum fusa, se visum recepisse omnibus propalavit, & quod altare beatæ Virginis, & quosque circumstantes clare videret, edixit.

[25] Juvenis quidam de Vilfordia, admodum decorus aspectu, cum utroque arderet pede, [sublatus ignis sacer quinque diversorum,] & recuperandæ sanitatis gratia ad S. Alenæ oratorium properaret, inter eundum liberatus est. Quidam de Vlesenbeka, illuc super plaustrum advectus, cum aliquantisper in ecclesia sanctæ Alenæ obdormisset, sanitati pristinæ redditus per se ad propria remeavit. Goswinus de Vlesenbeka, cui utraque manus ardebat, & qui jam duos digitos unius manus amiserat; Gevardus de Bigardis, cujus pes igne succensus est; Boydinus de Opwyck, cujus dimidius pes igne combustus est & tres digiti de altero pede (qui cum apud Wincsele diu jacuisset in cassum, Sacerdos Ecclesiæ, consuluit ut Forestum iret, & suffragium B. Alenæ peteret) hi tres in virtute Trinitatis Deificæ sanati sunt mediante B. Alena Virgine.

[26] Imnia turgidum nimis habens ventrem, cui a Sacerdote de Cortenberge, nocturna visione consultum est, [ventrus tumor,] ut sanitatis gratia ad B. Alenam festinaret, sub oculis omnium citissime curata est. Escelinus de Lembeka cum cæcus esset visum recepit, [cæcitas duorum.] quod vicinorum suorum fidelium virorum testimonio roboramus. Juvencula quædam in k Adengem, cum unum oculorum amisisset, & in altero adeo infirmaretur septem annis, ut vix in eundo viam posset obtinere; utriusque oculi sanitatem adepta, cum magna lætitia domum reversa est. Walterus de Meldert, [ignis saceri] cujus pes graviter ardebat, in momento curatus est.

ANNOTATA G. H.

a Sanctimoniales ibidem ex reformatione Cluniacensi vixisse ab anno 1105, eisque primam Abbatissam datam Petronillam Castellani Gandensis filiam, scribit Gramayus in sua Buxella. Hinc vero intelligitur propriam illas habuisse ecclesiam, uti etiam nunc habent, vicinam capellæ S. Alenæ, quæ capella est in ecclesia S. Dionysii juxta viam Bruxellensem, passibus paucis ab ecclesia monasterii, & hujus septis adhærens.

b Godescalcus, creditur idem, cui Eugenius 3 Papa anno 1148 confirmavit possessiones; qui post abdicatam Prælaturam iterum eam resumpsit circa an. 1193. Consule Sanderum in hujus monasterii descriptione, & Continuationem chronici Affligemiensis tom. X spicilegii Acheriani; ubi pag. 614 ita legitur: S. Alena Forensis (corrige Alena Forestensis) miraculis hoc tempore mundo innotuit: unde Episcopo Cameracensi mandante, Godescalcus noster Reliquias exemptas extulit, & populo colendas exhibuit. Onus etiam pastorale, Patrum secutus exemplum, deposuit; verum iterum, Monachis rogantibus, suscipere debuit. Saussayus in suo Martyrologio Gallicano meminit ejusdem Translationts ad hunc diem.

c Fuit monasterium subjectum Abbatibus Affligemiensibus. At Guido Episcopus Cameracensis, bina per annum visitatione Abbati relicta, correctionem sibi servavit: ita Gramayus.

d Anno 1193 Pascha 28 Martii, Pentecoste celebratum est 16 Maji; adeoque hæc acta 19 ejusdem.

e Nomen originali seu potius antiquo ecgrapho defuisse probant hinc factæ versiones, hic similiter deficientes.

f Ducissa scilicet Brabantiæ, Machtildis uxor Henrici, qui inter Principes sui nominis quartus, inter Duces primus, præfuit 49 annis, a 1186 ad 1235.

g Ea Dominica anno prædicto, habente litteram Dominalem C, incidit in 20 Iunii, fuitque V post Pentecosten.

h Dominorum de Aa nobilis & vetusta inter Brabantinos familia fuit.

i Vulgo Somerghem & sic nominantur hodiernæ adhuc notitæ loca, unde peregrini vel ægri advenerunt, pleraque circa Forestum & Bruxellas vel paulo ulterius sita, in vicinorum civitatum districtu; quorum locorum distantiam a Foresto & situm sigillatim notare, non videtur operæ pretium esse.

k In Gallica versione, Enghien; in Belgica, Edingen.

CAPUT IV.
Alia Miracula. Item blasphemi puniti.

[27] [Curantur epileptici duo,] Masculus & femina, in ætate puerili caduco morbo diu vexati, venerunt ad S. Alenam. Masculus, præ nimia morbi angustia, linguam suam sibi propriis dentibus amputaverat, quæ quasi per tenuissimum filum in ore suo cunctis videntibus pendebat, unde nec loqui nec comedere poterat. Mox per gratiam Dei lingua ejus, ut prius consolidata est, loqui cœpit & comedere, & per medium linguæ suæ quasi quoddam rubeum filum postmodum apparebat. Puella autem, jacens ante altare sanctæ Mariæ, epileptico morbo correpta est: quam Petrus, curam oblationis gerens, Reliquiis B. Alenæ consignavit, eique ut beatam obnixe Alenam invocaret consuluit; mox ad integrum sanata, nullum infestantis morbi in se motum ulterius sensit.

[28] Juvenis quidam de Bruxella, in alteram tibiarum suarum, [Claudus,] quæ brevior erat reliqua, multum infirmabatur; unde baculo sustentatus graviter claudicabat: qui ut ad medicinalem beatæ Virginis opem venit, baculo ibi dimisso, [cæcus,] neutro pede claudicavit. Juvencula quædam cæca, cum vovisset Deo se ad oratorium B. Alenæ ituram, mox priusquam votum exsolvisset, [ob furtum vexatus,] visum recepit. Clericus quidam, denarium de oblationibus fidelium furtive surripuit: sed non impune, quia pro hoc graviter vexatus, & denarium reportavit S. Alenæ, & suum peccatum confessus est secrete.

[29] [sublatus tumor colli & faciei:] Eggericus de Rekem Miles nominatissimus, Forestum nuntium suum misit, obnixius rogans, ut Reliquiæ S. Alenæ sibi mitterentur: quia sperabat earum attactu sanitatem adipisci. Quas ut attigit, cui collum adeo intumerat & facies, ut vix qui essent oculi & nasus discerni posset; quasi miraculose de mortis faucibus ereptus, de lecto surrexit, moxque tumor ille paulatim recessit. Qui marcam, quam super terram quamdam habebat, in vadimonio S. Alenæ obtulit: ut si quisquam filiorum suorum terram voluerit habere, marcam exsolvat S. Alenæ: qui postea veniens Forestum hoc coram Conventu renovavit.

[30] Henricus de Poperode, vir militæ armis strenuus, [brachium vigori restitutum:] famulum habuit, Giselbertum nomine, qui longa brachii sui vexatus infirmitate, ut nec ipsum clevare posset; audita fama S. Alenæ, Forestum perrexit: & cum capellæ sanctæ Virginis appropinquaret, vinculum quo portabat brachium ad collum suum ligatum objecit, & brachium paulatim virtutem pristinam resumpsit, quod omni populo lætissime publicavit. Quotus fuerit numerus infirmorum, [plurimi liberati a febribus,] qui a febribus per merita beatæ Virginis liberati sunt, non de facili potest sciri: quorum nonnulli, dum essent in via, quidam dum ante altare beatæ Virginis obdormissent, alii dum ex aqua benedicta tantum bibissent, efficacem consecuti sunt medicinam.

[31] Rusticus quidam & duo filii sui, cum apud Ramsdonc agrum suum colerent, [alius diutino languore:] ventus pestifer afflavit eos: cujus afflatu omnis virtus eorum infirmata est, diutinoque languore funditus exhausta. Unus autem filiorum audiens quot & quanta miracula Foresti ob honorem beatæ Virginis Alenæ declararentur; [oculo visus redditus,] cum multo labore baculo sustentatus, vix illuc pervenit; desideratam nactus sospitatem, baculum sanctæ Virgini obtulit, & sine baculo domum rediit. Juvenis quidam de Woeluwe, [dolor sublatus.] cujus oculus ligno percussus lumen amiserat, postquam Forestum venit, & oblationem suam beatæ Virgini devotus obtulit, orbatus visu oculus visum recepit. Quidam de Bruxella, cum oculo graviter dolenti aquam benedictam, in qua ossa B. Alenæ intincta fuerant infudisset, continuo dolor omnis aufugit. [curantur 2 surdæ] Quædam etiam puella de Berthem, cum ex aqua benedicta a vicinis suis allata bibisset, sana facta est: veniensque Forestum, quam citam opem adepta sit, omnibus publicavit. Duæ mulieres, quarum altera de Scarenbeke, altera de Teneramunda erat, surdæ fuerunt: quibus per merita B. Alenæ, is de quo canitur, Bene omnia fecit, & surdos fecit audire & mutos loqui; surditate fugata auditum reddidit.

[32] Novem autem infirmi, quodam in Sabbatho, curati sunt homines, [10 ægri,] decima mulier cæca aliquantulum meliorata fuit. Puer quidam, a patre suo & matre, super carrucam de Lenthout deductus Forestum, a dolore pedum, quo in tantum cruciabatur ut incedere non valeret, liberatus est, [dolor pedum,] beata Virgine pro eo intercedente. Mulier quædam de Bruxella, tam impatienti dolore capitis vexabatur, ut sibi videretur totum caput suum clavis ferreis transfixum; atque tanto ejulatu clamabat, ut Sacerdos vix posset Missam celebrare, quæ postquam sanitatem adepta est, [& capitis] comam capitis sui abscidit, quam in memoriale liberationis suæ signum, ante altare suspendit. Quædam mulier de Percke, [manus contractæ,] cujus manus adeo contractæ erant, ut eis nec cibum capere posset, sed per biennium manibus aliorum pascebatur; se ad S. Alenam vovit ituram, & inter eundum nacta est sanitatem manuum suarum.

[33] Juvenis quidam de Alosto, tanta erat oppressus infirmitate, ut oleo sancto inunctus morte esset vicinus. Parentes autem sui circumstantes, [moribundus,] ipsum quasi mortuum plangebant: cui consultum est, ut S. Alenæ iter suum voveret, sic enim optatam sanitatem reciperet. Iter ergo vovit, & reddidit, & sospitatem recepit. Mulier quædam cujus manus gravi morbo contractæ erant, [manus contractæ,] qui vulgo kramp * vocatur, modo inestimabili curata, ut ad capellam S. Alenæ venit, manuum suarum sanitatem pristinam recepit, & Sanctimoniales ad Dei laudes invitavit. Quædam mulier de Bruxella, [blasphema in S. Alenam, febri punita, sanatur:] cum vicini sui miracula S. Alenæ prædicarent, blasphemare cœpit beatam Virginem, quod omnino falsa essent quæ de ipsa dicebantur. Sed hæc blasphemia non remansit impunita, quia mox febricitare graviter cœpit, ut de lecto surgere non posset. Quæ facti sui pœnitens, Forestum venit: & post peccati confessionem, pristinam meruit sanitatem.

[34] Filius Goswini Militis cujusdam de Bigardis, [tolluntur tumor faciei] cujus facies adeo intumuerat, ut qui esset nasus quique oculi vix posset discerni; ut sanctis ossibus B. Alenæ consignatus est, mox ille tumor evanuit, & puer incolumis surrexit. Quot ab inflatione turgida per merita Beatæ Alenæ Virginis & Martyris liberati sunt, vix certo numero possunt comprehendi. Mulier quædam apud Sempse dixit Agnetæ filiæ suæ. [& inflationes variorum,] Affer nobis de aqua S. Alenæ a vicinis nostris de Foresto allata. Cui illa: Quæ dicuntur frivola sunt, ideo nulla prorsus est eis fides adhibenda. Mox os loquens blasphemias ad aures retortum est, sed postquam ad cor rediit, os ad priorem locum rediit. Frater quidam de Afligemii cœnobio, qui diu ad eleemosynam servivit, [alia blasphema punita;] nomine Reynboldus, longo tempore surdus factus est: qui ut odoriferam S. Alenæ famam audivit, se ad oratorium ejus iturum promisit, & mox surditate fugata auditum recepit. Forestum ergo veniens, ad laudem Dei & beatæ Virginis, quam citam & efficacem sit adeptus medecinam, Godescalco Priori Forestensi & circumstantibus cum summa lætitia narravit, & novam illis gaudiorum materiam dedit.

[35] [blasphemus febri mulctatus,] Conversus quidam de Ordine Præmonstratensi, Egbertus nomine, nepos Egberti Abbatis Grimbergensis, auditis miraculis quæ Dominus operabatur pro meritis B. Alenæ virginis, omnino incredulus extitit, & in beatam Virginem maledicta congessit. Mox gravi febre correptus, & in inguine percussus, graviter languere cœpit. Qui conversus ad cor, tacitam fudit ad B. Alenam orationem: [pœnitens sanatur:] O B. Alena Virgo, si vera sunt quæ de te dicuntur, mei peccatoris miserere: quæ in te peccavi clementer ignosce, & amissam sanitatem restitue: siquidem nacta sanitate ad oratorium tuum pergam, singulari laude tibi semper assurgam, novam de te faciam recantatoriam psalmodiam; ut sicut de te dixi turpia, sic de cetero mihi tua dulcescat memoria. Cum ergo hæc & his similia beatæ Virgini promitteret, statim omnis dolor aufugit, sanus & hilaris Forestum adiit, & quam cito ipsum divina clementia respexit, Priori Forestensi Godescalco cum magna lætitia referebat.

[36] [curantur manus contractæ,] Puer quidam de Meldert, cujus manus adeo contractæ erant, ut eas nullatenus aperire posset, Forestum venit: ubi, coram multa populi frequentia graviter & diu cruciatus, ultro manus suas aperuit, & ad laudem Dei omnes invitavit. Nicolaus Miles quidam de Halle, sanitati sperans restitui, in vehiculo Forestum adductus; [gravis infirmitas,] cum paulissper ante altare beatæ Virginis repausasset, sanus surrexit, & causa humilitatis domum rediit. Lambertus Miles de Bodeghem tanto dolore vexabatur, ut nihil omnino videre posset; qui ut reduxit ad memoriam beatam Virginem Alenam, [aolor oculorum.] tacitum Deo fecit votum, ut si ipsa mediante sanitatem oculorum reciperet, singularem sibi singulis annis honorem præberet: mox omni dolore fugato pristinam oculorum recepit claritatem. Concito ergo gradu Forestum properavit, & hoc signo Sanctimoniales exhilaravit.

[Annotatum]

* .I. Spasmus

APPENDIX D. P.
Ex editionibus Belgica & Gallica, & quibusdam Mss.

Alena, Virgo Martyr, Foresti in Brabantia (S.)

EX VARIIS, EX MS., EX MS. DIELBEKANO

[37] [Curatur paralytica,] Domicella quædam, Foresti agens, in morbum incidit, facta paralytica tota: quæ spem recuperandaæ sanitatis, alias desperatæ, tandem collocans in S. Alenam; vovit, si beneficii compos fieret, Forestum accedere, cum comitatu quam plurium, eo suis precibus invitandorum; [Sacellanus Sanctæ, ad aliud altare facturus, obmutescit.] ibique offerre mensuram frumenti, corporis sui ponderi parem: quod paulo post sanata fecit. Notus est omnibus Dominus Ioannes Weyte, Capellanus S. Alenæ: hic quadam vice festinus venit, ad Missam in altari Sanctæ dicendam. Ingressus autem templum, altare majus in choro præparatum invenit; & cum valde festinaret, ad ipsum sese cœpit induere sacrificalibus indumentis, moxque instar Zachariæ obmutuit. Mirabantur circumstantes, & unus ex famulis Abbatissæ accedens, interrogavit, quare non inciperet legere. Ipse vero manibus & capite innuit, ut ad altare S. Alenæ duceretur; [an. 1494 puer moribundus convalescit:] ubi mox loquelam recipiens Sacrum fecit; exindeque proposuit animo, numquam post id alibi sacrificare; quod etiam, observavit. Anno MCCCCXCIV puer quidam fere decennis, extra spem vitæ decubuerat triduum, cum cereo in manu tamquam jam moriturus: tandem afflicta mater S. Alenæ patrocinium invocavit, vovens quod ipsam visitaret: & intra paucos dies convaluit puer, mater autem Deo & Sanctæ gratias agens, votum adimplevit.

[38] Anno MDCII, die ultima maji, comparuerunt coram me Petro Vink, [1602 infantula fere cæca,] Presbytero & Decano rurali atque Notario Bruxellis; itemque D. Joanne Ghielmans, Parocho Ukelensi; & Philippo de Vleesch-houder, Majore Forestensi, tamquam testibus, Rev. Domina Maria de Linde, alias Berelle Toparcha in Droghenbosch, vidua quondam D. Joannis Baptissæ du Bois, Equitis & Gubernatoris Werthensis, circiter quinquagenaria; & filia ejus D. Carlotta de Bois, uxor D. Francisci de Padilia, Equitis S. Iacobi, annorum novemdecim; attestantes, quod D. Eugenia de Padilia, ipsius Carlottæ filia trimula, X Februarii præteriti, [attactu Reliquiarum illuminatur.] cum biennio sic laborarit oculis, ut diem iis sustinere non posset; idque propter humorem quemdam ex illis stillantem, adeo acrem, ut genas exederet & veluti cortice quodam obduceret; imo aliquando per duos & amplius menses ipsos oculos omnino teneret clausos, ne quidquam per eos videre omnino puella posset. Post varios autem medicos frustra consultos, diversaque adhibita medicamenta, votivas etiam peregrinationes susceptas, tam Dielbekam ad S. Pharahildem, quam Hallam ad Deiparam; tandem delata fuerit præterita Quadragesima Forestum ad S. Alenam, quando oculos habuerat toto bimestri clausos; contactu maxillæ & brachii, ejus quæ ibi requiescit Sanctæ, sic adjuta est, ut postero mane, vel saltem secundo abinde die, videre cœperit oculosque aperire; ac denique paulatim recuperavit integram oculorum sanitatem, absque ullo impedimento, prout nobis dicto die & anno, ipsa puella visa apparuit. Insuper declaraverunt prænominati comparentes, ipsam oculorum sanationem miraculosam a se reputari, ideoque se Forestum rediisse ad reddendas Deo & Sanctæ gratias, coram me Notario & testibus præfatis: ipsæ autem Dominæ ambæ propria manu protocollum hujus instrumenti subsignarunt. Quod attestor infrascriptus Petrus Vinck Pastor S. Catharinæ & Notarius. Hactenus excusa: quod sequitur est ex Ms.

[39] [Circa 1627 dolor ingens mamillarum,] Ego infrascripta Maria van Boulers, Virgo devota, nata & habitans Bruxellis, ut certam veritatem affirmo, quod anno MDCXXII, cum essem annorum XXVIII, passa sim ingentes mamillarum cruciatus ex gravi quodam in gutture symptomate: quod cum multis annis tulissem, non sine grandi subitæ mortis periculo, crepuit illud tandem, & tota illa purulenta congeries ad mamillas defluxit, sic ut enormiter intumescerent. Id malum cum indies augeretur, consului Doctorem medicum, Haerlem nomine; qui purgationem præscripsit nonnullaque emplastra, quibus noxius humor consumeretur; sed frustra, quin imo usque adeo intumuerunt ubera, ut horrori esset videre venas, desuper velut in arcu tensas, & squirris ingentibus ac durissimis plena sentirentur, cum pari incremento doloris, tantum non letalis. Ita cum quatuor aut quinque annis laborassem; nec in humanis spem medelæ consequendæ ullam amplius haberem; decrevi obtemperare consilio R. P. Eesbeek p. m. ex Societate Jesu mei tunc Confessarii, qui suadebat, ut confugerem ad Sanctam Virginem Martyremque Alenam, cujus Reliquiæ quiescunt Foresti, apud reverendas Religiosas Ordinis S. Benedicti. Eas ergo cum fiducia visitatum ivi; vovi insuper quod, si per eam sanitas mihi daretur, Vigiliam festi ejus jejuna agerem, festum ipsum Confessione & Communione celebrarem, & quotannis Forestum gratias actura redirem. Hoc voto nuncupato, sacrum S. Alenæ brachium protulit Rev. D. Helena vander Noot, [attactu simili sanatur.] & eo ubera mea signavit; itaque domum regressa, quotidie minus dolores sensi: ita ut decimo quarto post die Forestum repetierim, Deo & Sanctæ ejus gratias agens pro integra valetudine recuperata. Quod totum juramento confirmavi, coram Notario Thoma Molinæo, & testibus Ægidio Molinæo atque Silvestro Waricq, ad id rogatis; ac propria manu signavi, Bruxellis hoc die XXIV Maji MDCLIII. Cui instrumento alter ejusdem Virginis Confessarius Robertus Fremault, die XXVIII Maji, sic subscripsit ibidem Bruxellis, Hæc Maria Boulers, mihi a vitæ morumque probitate notissima, digna est cui in hac attestatione fides ab omnibus habeatur.

[40] Venio ad actum inspectionis auctoritate Episcopi Cameracensis sic factæ: [1524 coram Ep. Camerac. aperta capsa] Anno Dominicæ Incarnationis millesimo quingentesimo vigesimo tertio, stylo Gallicano, (nostro 4) die tertia Januarii de mandato Reverendissimi in Christo Patris & Domini D. Roberti de Cröy Episcopi Cameracensis, aperta fuit & visitata præsens hæc capsa seu feretrum, quod Beatæ Helenæ nuncupabatur, per Reverendum in Christo Patrem Dominum Adrianum Episcopum Rossensem, in Pontificalibus ejusdem Reverendissimi Episcopi Cameracensis Vicarium, [inveniuntur ossa omnia] ac Venerandes Dominos Zibertum van Onssem, Prȩpositum monasterii S. Jacobi de Frigidomonte in Bruxella, & Roverum Stoops Officialem Curiȩ Cameracensis in eodem oppido; prȩsentibus ibidem, Domina Margareta de Syckercke, hujus monasterii Abbatissa, cum toto suo Conventu, Confessore, Prȩposito, Sacerdotibus, servitoribus, & multis honestis personis hujus Monasterii, & Villagii Forestensis. Et inventum fuit in eo feretro integrum corpus, quod tunc & antea a memoria hominum tentum & habitum fuit pro corpore B. Helenȩ Virginis & Martyris demptis mandibula & osse majore unius brachii, quȩ extra capsam in thecis argenteis deauratis penes Sanctimoniales prȩsentis ecclesiȩ servabantur; [præter pauca foris servata.] atque uno spondili seu forcipio consimili brachii, quod ubi remanserit tunc ignorabatur; & iterato per eosdem repositum in quatuor ferdellis, in prȩsenti capsa altera die. In cujus rei Testimonium, Nos Adrianus Episcopus prȩfatus prȩsentes, nostro consueto manuali signo munivimus. Sic Subscriptum erat Ita est Adr. Rossensis. Est Rossus, vel potius fuit, civitas Episcopalis in Cilicia; cujus titulus Adriano isti datus fuit, secundum usum Romanæ Curiæ, ordinationem Episcopalem ad usus varios occurrentes, nemini nunc conferendi, absque titulo alicujus Episcopatus, saltem in partibus infidelium, olim positi.

[41] A tergo sic scriptum erat. Die vigesima quinta Septembris Anno millesimo sexcentesimo, Rev. Dominus Petrus Vinck Presbyter Sacrȩ Theologiȩ Licentiatus, [Eadem inspiciuntur an. 1600] Christianitatis Bruxellensis Decanus, ex Commissione Illustriss. & Reverendiss. Domini Matthiȩ Hovii Archiepiscopi Mechliniensis hanc capsulam seu feretrum aperuit, & Reliquias sanctȩ Helenȩ in ea reconditas visitavit; invenitque easdem, uti in albo harum litterarum habetur, quas in idem feretrum reposuit, demptis tribus vel quatuor ossibus parvis, racettȩ & membrorum, quas Reverendissima Domina Adriana du Petit-Cambray, Abbatissa monasterii Forestensis dono permisit Comitissis de Berlaymont & Arenberge, tunc ibidem prȩsentibus, [& quædam alienantur:] Signatum P. van Asbroeck Not. Paulo inferius adhuc scriptum erat, Denuo die XXII Junii Anno millesimo sexcentesimo primo, dictus Dominus Decanus, ex commissione qua supra, hanc capsam aperuit: & sacras Reliquias in ea inclusas, & quatuor sarcinis ex bysso rubra involutas extraxit; ac eadem capsa in inferiori sua parte refecta & reparata, in eandem dictas sarcinas reposuit; relicta apud dictam Dominam Abbatissam parte ossis manus vel digiti, & uno dente apud dictum Dominum Decanum remanente. Actum in Conventu Forestensi, præsentibus dicta Domina Abbatissa, toto Conventu, [ac rursum 1601] Pastore seu Confessore, ac Sacellanis & me. Signatum P. van Asbroeck. Paulo inferius erat, Collata & auscultata est præsens Copia cum suis originalibus litteris, in percamento descripsit, & capsulȩ seu feretro Reliquarum Sanctȩ Helenȩ Virginis & Martyris inclusit, ac inventa concordare per me Philippum van Asbroeck Notarium publicum, quod attestor signo meo hic posito. Signatum, P. van Asbroeck Not.

[42] Prius quam posterior inspectio fieret, novus tum Mechliniensis Archiepiscopus, [cum eadem antea approbasset quibus suppositis,] in cujus institutione. Forestense monasterium Cameracensi jurisdictioni subtractum erat, de præmissis edoctus hujusmodi approbationem, vel jam loci Ordinarius addidit ut sequitur. Matthias, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Mechliniensis, omnibus has visuris salutem in Domino. Cum debita ac diligenti prævia informatione legitime nobis constet, anno Dominicæ Incarnationis millesimo quingentesimo vigesimo tertio, stylo Gallicano, die tertia Januarii, de Mandato Reverendiss. in Christo Patris & Domini, D. Roberti de Croy, Episcopi Cameracensis, apertam & visitatam fuisse capsam, quæ B. Helenæ vocabatur, & in Monasterio Forestensi asservabatur; per Rev. in Christo Patrem Dominum Adrianum Episcopum Rossensem, in Pontificalibus ejusdem Reverendiss. Episcopi Cameracensis Vicarium: ac Venerandos D D. Zibertum van Onssem Præpositum Monasterii S. Jacobi in Frigido-monte Bruxellæ, & Roverum Stoops Officialem Curiæ Cameracensis in eodem Oppido: præsentibus ibidem D. Margareta de Syckercke, dicti Monasterii Abbatissa, [eadem novus Archiep. Mechlin. approbat,] cum toto suo Conventu, Confessore, Præposito, Sacerdotibus, servitoribus, & multis aliis honestis personis dicti monasterii & villagii Forestensis: & inventum fuisse in dicta capsa seu feretro integrum corpus, quod tunc & ante a memoria hominum tentum & habitum fuit pro corpore B. Helenæ, virginis & Martyris, demptis mandibula & osse majore unius brachii, quæ extra capsam in thecis argenteis deauratis asservabantur atque uno spondili seu forcipio consimili brachii, quod ubi remanserit tunc ignorabatur. Et per eosdem in præfata capsa in quatuor ferdellis altera die repositum, ac in præfatorum testimonium litteras in debita forma expeditas, ac feretro inclusas esse. Hinc est quod Nos prædictas Reliquias, modo prædicto visitatas, & a memoria hominum pro Reliquiis S. Helenæ Virginis & Martyris habitas, in dicto monasterio Forestensi, in capsa seu feretro, & extra illud partes in thecis argenteis deauratis, respective uti supra etiamnum esse & conservari: easque ut tales & pro talibus haberi ac habendas esse declarandum duximus ac declaramus per præsentes. In quorum fidem ac testimonium, has sub sigillo ac Secretarii Concilii Vicariatus nostri signatura expedire curavimus, anno a partu Virgineo millesimo sexcentesimo primo, mensis vero Februarii die decima quarta. Infra supra plicam erat signatum Henr. van Wou Secret: & circa medium appendebat sigillum dicti illustrissimi Mechliniensis impressum in cera rubra.

[43] Vix per omnem circa viciniam sparsa erat fama approbationis novæ, [& Dielbekanis inhibet,] & supplicationis solennis consequenter indicendæ in proximam ante festum S. Joannis Baptistæ Dominicam, cum vicini Dielbekani obstrepere cœperunt, quasi proximiores asserendæ sibi possessioni sacri corporis; unde cum emersura scandala præviderentur; obviam eis iturus idem Archiepiscopus Hovius, novum hoc mandatum expedivit: Matthias, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Mechliniensis, omnibus Presbyteris, Clericis, Notariis, Tabellionibus publicis, & Nuntiis Curiæ nostræ juratis, salutem in Domino. Cum diversorum relatu, non sine mano animi dolore, didicerimus, magnam jam olim Dominæ Abbatissæ Forestensi, Monialibus, omnibusque Forestum inhabitantibus, cum incolis de Dielbeeck, super corpore S. Alenæ Virginis & Martyris, intercessisse ac intercedere quæstionem; his & illis penes se dictum sanctæ Virginis corpus quiescere asserentibus; atque ita naturaliter impossibilia astruentibus, non sine magno fidei Catholicæ detrimento, ut in fide vacillantium, hæreticorumque, apud quos ob similes causas sacræ Reliquiæ in risum abierunt, offendiculo; eique tam pernicioso malo occurrere volentes, serio ac diligenter ubinam prædictum sanctum corpus quiesceret indagaverimus; illudque in monasterio Forestensi ante dicto asservatum hactenus fuisse, & etiamnum asservari invenerimus, ac super eo litteras patentes in forma expediri curaverimus: ac deinceps, [ne corpus penes se esse dicant:] ut præfato scandalo obicem objicere dignaremur, præfata Domina Abbatissa humiliter nobis supplicavit. Hinc est, quod Nos, supplicationem justam & rationi consentaneam judicantes, ut tam scandali quam dissensionis omnis e medio tollatur occasio, universis ac singulis vestrum mandandum duxerimus, & per præsentes mandamus, ut ad hoc requisiti, Pastori, Magistris fabricæ, Maiero, Scabinis, reliquisque incolis de Dielbeeck, etiam si opus fuerit per affixionem harum ad valvas dictæ Ecclesiæ de Dielbeeck, stricte inhibeatis; ne de cetero dictum Sanctæ Alenæ corpus in sua ecclesia quiescere, dicere aut quavis ratione populo persuadere, aliquidve ut tale circumferre, aut dissensiones hac occasione disseminare prȩsumant; sub excommunicationis aliaque arbitraria pȩna. Ne autem Supplicatio, in dicto pago de Dielbeek in honore S. Helenȩ instituta, omnino pereat; iis permittendum duximus & in Domino permittimus per prȩsentes, [die 21 Martii 1601,] ut imaginem seu statuam dictȩ Sanctȩ Virginis in prȩfata supplicatione circumferre, si velint, libere ac licite possint ac valeant: & quid de eo feceritis nobis fideliter rescribatis. Datum sub contra sigillo nostro ac Secretarii Consilii Vicariatus Nostri signatura, anno a partu virgineo MDC primo, Mensis Martii die XXII. Signatum van Wou. A tergo sic legitur: Anno MDCI, die III Aprilis, ego Franciscus Maes, Apparitor Curiȩ ecclesiasticȩ Archiepiscopatus Mechliniensis, prȩdictarum tenorem insinuavi D. Roberto de Ruwe, Pastori Dielbekano, & Joanni Huwet istic præsenti Scabino: qui hanc insinuationem ipsarumque litterarum copiam acceptarunt. Actum ut supra, & signatum per me &c. Deinde additur: Collocatione facta cum originalibus litteris, de data & subsignatis ut supra, concordat hæc præsens Copia cum eisdem, quod attestor Phil. de Vleeshouder, Notarius publicus per venerabilem Senatum Brabantiæ admissus, sub chirographo meo solito & consueto.

[44] Tum vero, prælaudata Abbatissa, D. Adriana de Parvo-Cameraco, pridem conceptam supplicationem edixit in proximum festum S. Joannis Baptistæ, quod eo anno qui habebat litteram Dominicalem G, & Pascha celebraverat XXII Aprilis, cadebat in Dominicam secundam post Pentecosten; [Annua processio Dominica ante S. Joannis,] eaque peracta constituit eamdem quotannis iterandam in Dominica prædictum festum Nativitatis sancti Præcursoris præcessura, hoc ordine, ut post finitam in monasteriali ecclesia Missam-majorem, eamdemque in parochiali ecclesia solenni campanarum compulsatione indictam, capsa S. Alenæ, ad hanc ab ista transferatur, ponaturque ante capellam ipsius Sanctæ, donec ibidem quoque cantata Missa fuerit. Hac finita præcedant vexilla parochiæ, sequantur autem Cruces cœnobiales duæ, cum sacrista, Sacellanis, & Concionatore. Deinde prælatis quotquot aderunt facibus, feretrum S Alenæ bajulent duo pro tempore Æditui ecclesiæ Parochialis: post eamque in duas distributi lineas progrediantur; a dexteris Confessarii, cum lipsanotheca Sanctæ quæ solet ad osculum contactumque præberi; a sinistris Parochus, cum oste brachiali ejusdem. Designavit etiam Abbatissa prædicta, qua via ducenda processio sit, quam nihil attinet minutim definire; satis sit dicere, ex eadem ordinatione via fere media institui panegyricum sermonem de Sancta ad tiliam quamdam, minori piscinæ adsitam, pro obtinenda serenitate aëris ad viæ reliquum conficiendum; eoque emenso, refertur capsa in Parochialem, atque per ipsam in claustralem ecclesiam.

[45] Exhinc vehementer accrevit celebritas annui cultus collatisque liberalius oblationibus fidelium, placuit ex iis novam argenteam capsam conficere, in quam transpositæ anno MDCXLIV Reliquiæ sunt cum hujusmodi instrumento. Anno Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo quarto, die decima nona Martii; [Translatio in capsam argenteam an. 1644] Ego Frater Josephus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Buscoducensis, de Licentia Illustrissimi Domini Archiepiscopi Mechliniensis, Reliquias S. Helenæ Virginis & Martyris, in quatuor sacculis inclusas, reposui in hanc argenteam capsulam, pertinentem ad Monasterium Sancti Benedicti, de Foresto nuncupatum; præsentibus Domina Abbatissa totoque Conventu, & Adm. Reverendo Domino Henrico Caleno, Archidiacono Mechliniensi, Confessario dicti Monasterii, ac Sacellanis. Datum in præfato Monasterio die, anno, quibus supra. Erat Signatum, Fr. Josephus Episcopus Buscoducensis, & appositum ejusdem sigillum.

DE S. BOTULPHO ABBATE ET S. ADULPHO EPISCOPO
CONFESSORIBUS IN ANGLIA.

>POST MED. SEC. VII, ET VIII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Botulphus Abbas in Anglia (S.)
Adulphus Episcopus in Anglia (S.)

AUCT. D. P.

§. I. De eorum cultu & translationibus, Anglorumque Orientalium Regno & Regibus, iisdem qui Australium Saxonum seculo VI & VII.

Celeberrima est memoria S. Botulphi in antiquissimis monumentis Anglicanis, quorum primum censeri potest Missale, quod anno MDCLXII reperimus in cœnobio Gemmeticensi apud Normannos, [Cultus sacer] cui id donaverat circa annum ML Robertus Archiepiscopus Cantuariensis, & ex Tabula Paschali adjuncta constabat circa annum millesimum fuisse exaratum. In eo ad hunc XVII Junii præscribebatur veneratio S. Botulphi Confessoris. Accedit Ms. vetustissimum, quod habemus in pergameno exaratum, & seculo XI scriptum, in quo ista habentur: Ipso die depositio S. Botulphi Confessoris & Abbatis. In Ms. Anglicano Romæ in Bibliotheca Ducis Altempsii olim adservato ita legebatur: [S. Botulphi] Ipso die, apud S. Edmundum, S. Botulphi Episcopi (imo Abbatis) & Confessoris. Similia habentur in Ms. Ultrajectino S. Mariæ, quod etiam Anglicanum fuit; tum in Ms. Usuardo in Alsatia aucto; cui accedit Breviarium Sleswicense, anno MDXII excusum, in quo sex Lectiones propriæ præscribuntur, cum Homelia Euangelii, Vigilate. Posteriora sunt Martyrologia reliqua, uti aliquod anno MCCCCXC Coloniæ & Lubecæ excusum, aliaque Usuardi aucta a Greveno & Molano, nec non edita a Maurolyco, [& S. Adulphi.] Felicio & Canisio; item monastica, Wionis, Dorganii, Menardi, Bucelini & Edovardi Maihew; item Anglicanum Wilsoni cum Catalogo Ferrarii. Eliensis historiæ abbreviator in Monastico Anglicano pag. 88 Anna, Orientalium Anglorum Rege, mortuo sub annum DCLIV, successit ei in Regnum Adelherus frater ejus in cujus tempore in loco qui dicitur Wenno (puto Ikenno legendum) monasterium construitur a S. Botulpho. Malmesburiensis de eadem S. Edmundi ecclesia agens, Jacent, inquit, duo Sancti Germanus & Botulphus, quorum gesta nec ibi nec alibi haberi memini, nisi quod primus frater S. Etheldredæ habetur. In hujus Vita num. 4 & 15 vocatur Jurminus, nec scio quod ullis inscriptus sit Fastis: Botulphus autem idem omnino esse videtur, cujus ibi Abbatis Vitam hic damus. Huic autem jungimus S. Adulphum Episcopum, de cujus ætate & Episcopatu inferius agemus, non quia fratrem existimem, sed quia communem cum illo sepulturam, cultum & translationes habuit.

[2] Antiquam venerationem confirmat Translatio corporum, de qua Capgravius, ante eum autem, sed solo Botulpho nominato Joannes Brompton in Chronico, agens de Rege Edgaro, [Translatio corporum sub Edgaro Rege] qui ab anno DCCCCLIX ad annum DCCCCLXXV imperavit, columna 864 ista scribit: In illo etiam tempore, venerabilis vir Ethelwoldus, Wintoniensis Episcopus, monasteriorum constructor, a Rege Edgaro impetravit, ut Sanctorum corpora, quæ in destructis locis jacebant in negligentia, transferre sibi liceret in ea quæ construxerat monasteria: inter quæ corpus B. Botulphi … fecit a monasterio Ikanho (quod idem S. Botulphus in vita sua construxerat, [ad Eliense, Thorneyense, & S. Edmundi monasteria,] & postmodum per interfectores S. Edmundi Regis destructum fuerat) transferri, & super hoc Regiæ excellentiæ intimavit. Rex devotius intendens in meritis B. Botulphi, trifarie corpus suum sensit dividendum. Caput namque annuit Eliensi cœnobio, medietatemque reliquit Thorneyensi ecclesiæ, & quod residuum fuit, sibi suæq; curiæ Regalium Reliquiarum recepit scrinio. Quæ postea collatæ sunt S. Petri oratorio, a bonæ memoriæ Rege Eduardo. Ubi si intelligitur S. Eduardus Confessor, habebitur is sub quo obiit sancta Virgo Pegia; a nobis ad VIII Januarii, a Wilsono ad III Junii commemorata post annum DCCXVII. Soror ea fuit S. Guthlaci Eremitæ, anno DCLXXIII nati, uti ostensum ad ejus Vitam XI Aprilis: [& alicubi forte iis junctæ S. Pegiæ.] merito igitur expunxi verba duo, quibus S. Botulphus dicebatur a Bromptono Frater S. Pegiæ. Hujus fortasse corpus, allatum Roma ubi obiit, & in aliquo prædictorum trium locorum, vel etiam postea in ecclesia S. Edmundi compositum Reliquiis S. Botulphi, hanc opinionem induxerit. Eadem quæ Bromptonus, narrat Capgravius, sed Adulphum pariter translatum ait.

[3] Wolstanus monachus Wintoniensis, in Vita S. Ethelwoldi. Episcopi, ad Kalensa Augusti illustranda, refert eum trium jam hic relata monasteria construxisse; scilicet Eliense, in agro Cantabrigiensi, a Paganis destructum, restaurasse anno DCCCCLXX; Thorneyense, in agro Cantabrigiensi, a fundamentis construxisse anno DCCCCLXXII; tum Petroburgense, in agro Northamptoniensi, alias Medeshamstede antiquum monasterium reædificasse. Sancti autem Edmundi monasterium eo occiso condiderat anno DCCCLXXII Rex Danorum Canutus in agro Suffolciensi: a quibus omnibus non longe abfuisse Ikanoam crediderim. Chronologia Anglosaxonica, [Ikanoense an. 654 conditum,] cum Bedæ historia edita, anno, inquit, DCLIV Botulphus monasterium ædificare cœpit: quod Florentius Wigorniensis, consentiente Matthæo Westmonasteriensi, sic explicat; Anno Christi DCLIV, in loco qui dicitur Ikanho, monasterium construitur a S. Botulfo. Illud Danica incursione destructum, quo loco steterit non satis constat. Lelandus apud Balæum, Ikannum vocat, non procul a principe Lindorum urbe; & postea ad Orientem Lincolniæ. Cambdenus nihil simile prope Lincolniam habet; sed milliario abinde XX versus Orientem, qua Withama fluvius aggeribus utrimque conclusis pleno alveo in Oceanum exit, floret, inquit Boston, rectius Botolphotowne, a Botulpho enim Saxone sanctissimo, qui ad Icanoë monasterium habuit, nomen deportavit. Certe huic ut mercatoribus aptissimo, sic aliquando opulentissimo oppido, adjacet proxime versus Boream vicus, hodiedum S. Botulphi dictus.

[4] Verum ut hic & aliis forte pluribus locis celebris fuerit ipsius cultus, haud tamen ibi Icanoënse monasterium fuisse concesserim, longe a mari in vasta solitudine positum, ut est in Sleswicensi Breviario & ab Australium Anglorum Rege (utique in sua ipsius ditione) concessum, ipsoque nomine veteres Ikenos repræsentans, sicut & alia multa circumcirca nomina apud Cambdenum in Ikenis, [utique in Australi Anglia,] quorum primos ipse ponit Suffolkios partem minime dubiam Orientalis Angliæ, in Norfolkios idest Boreales, & Suffolkios idest Australes populos divisæ: quo pariter modo Australes Anglos eos fuisse dixerim, qui respectu Orientalium viciniores Austro, inter Orientales, Australes & Occiduos Saxones positi utramque Tamesis ripam, paulo longius a mari quantum fere Londinum ab Oceano distat, remotam obtinebant. Horum tamen terris inter Mercios Australesque Saxones partitis, [cujus pars Surreia ad Tamesim:] regnoque extincto, nullum hodie vestigium gentis superest; nisi in nomine Surreiæ idest Regni Australis cui quia Australes Saxones, ab anno CCCCXC peculiare regnum adepti, dominabantur; factum est, ut Australium Anglorum nusquam Beda meminerit, Surreiam vero Cambdenus attribuerit Australi Saxoniæ.

[5] Verum hinc oritur difficultas, ut explicetur, quomodo Auctor, uno ut summum seculo ante Bedam scribens, Ethelmundum nominaverit Anglorum potius Australium, quam Saxonum Regem; [quæ quia Australibus Saxonibus suberat,] sicut ex usu communiori appellasset Beda, si illius meminisset; quomodo item ejusmodi Regis nomen nusquam apud eumdem Bedam, ecclesiasticam Gentis Anglorum historiam scribere professum, compareat. Dicam quod sentio; Auctorem scilicet Anglum genere, eodem zelo nominis Anglici præ Saxonico efferendi ductum, quo Beda ejus synchronus, solos Anglos in sui operis titulo nominavit. & quo deinde anno circiter DCCC Egbertus Anglorum Rex, duobus Saxonum regnis acquisitis, duobus spe devoratis, solos nominari Anglos præcepit (quod præceptum sequimur etiamnum cum Angliam nominamus) dicam, inquam nationali affectu motum Auctorem, quando jam in unum regnum pars Australium Anglorum cum Saxonibus item Australibus coaluerat, suæ quam alienæ gentis titulum, licet minus communem, imponere communi Regi voluisse, eo majori jure, quod de S. Botulpho scriberet, & in Surreya fortassis fuerint loca tria ipsi successive assignata ab Ethelmundo. [sub eorum nomine a Beda censetur.] Hunc vero cur miremur a Beda præteritum? quando is nullius Regum istorum meminit ante Adelwalchum seu potius Adelwaldum, anno DCLXVI baptizatum. Huntingtonus vero ex Gilda Britone solum Ellam novit, regni a Britonibus acquisiti auctorem; & Cissam pro anno DXV, inter quem & Edilwaldum sic partitur Alfordus tempore, usque ad annum DCLXXXVI, quo Ceadwalla Occidentales & Australes Saxones unum in regnum copulavit, quasi Cissa annis LXXVI, Edelwaldus XCVI imperaverit.

[6] Sed quis credat Australium istorum Saxonum genti, ut potiori eam appellem nomine, [Ibi tunc fuerit Rex Ethelmundus, Bede præteritus,] tres tantum seculis fere tribus Reges fuisse? Cur igitur dubitemus admittere medio spatio plures alios, nominatimque Ethelmundum in Vita S. Botulphi nominatum, qui sub Sywaræ matris tutela, regnare exorsus circa annum DCXV, regnum illud tenuerit ad annum fere DCLX, & sancto plurimum faverit ad condendum Ikanoënse monasterium? Quamquam autem consequens videatur, ut jam inde ab initio regni ejus, multi in eo facti sint Christiani ipsaque Regis mater, qua procurante duæ ipsius sorores adhuc tenellulæ missæ fuerant ultra mare, ad discendam scilicet in monasteriali gymnasio disciplinam cælestis sophiæ, uti dicitur num. 4; potuit tamen obstante vario respectus ad baptismi gratiam non pervenisse; sicut in Frisia Rex Radbodus S. Willebrordo plurimum favens, neque prædicationem impediens, permansit tamen in Gentilismo. Et hæc sit causa, cur de eo tacuerit Beda, contentus referre Edilwaldum, istius fortassis Ethelmundi filium, (Adelwold appellant alii) suggerente Wulfero Marciorum Rege in ipsius provincia baptizatum. Hoc autem annuente, & S. Wilfrido prædicante, provincia Australium Saxonum, quæ eo adhuc tempore paganis cultibus serviebat, ut ait Beda lib. 4 cap. 13, verbum fidei & lavacrum salutis suscepit; [apud Anglos Orientales regnantibus Ethelhero & Ethelwaldo.] tota scilicet, atque publice, non ex parte tantum atque privatim, uti antea sub Ethelmundo. Poro ut hunc admittamus, Bedæ præteritum, viam sternent nominati in Vita alii Anglorum Reges, Adelherus & Adelwoldus, ejusdem Edelmundi Regis propinqui, qui ad ipsum convenerant in eodem tempore, quo de condendo S. Botulphi monasterio agebatur. Etenim eo tempore adscribuntur ex Beda Orientalibus Anglis Reges, Ethelherus, tunc regnare exorsus, quique ei mox anno DCLXVI successisse dicitur Edelwaldus, Christiani ambo: & hæc ipsa sunt nomina scripta in Vita, cum Adel & Edel, Athel & Ethel, Wold & Wald, idem quoad rem sint.

§ II. S. Botulphi Vita duplex, primæ errores, secundæ Epitome. S. Adulphi ætas & Episcopatus Trajectensis.

[7] [Prior Vita, unde edita:] His prævie deductis, quæ alioqui maximam producendæ inferius Vitæ difficultatem objicerent, transeo ad judicium de ipsamet ferendum. Hanc primus integram in lucem protulit ex Ms. Codice monasterii Uticensis Ioannes Mabilio, ab ea exorsus seculi 3 Benedict. partem 1. Eamdem Vitam olim Ioannes Capgravius, omisso Prologo redactam in compendium, Legendæ suæ inseruerat: & ejus partem potiorem jam pridem habebamus ex duplici Ms. altero Canonicorum Regularium Rubeæ-vallis prope Bruxellas, cujus ecgraphum curaverat Rosweidus: altero Coloniensi, unde aliud Bollando transmiserat Grothusius etiam noster. Auctor num. 10 asserit quiddam, relatum sæpius ad his, qui ejus (Botulphi) instituti sunt opera, ejusque dum viveret usi sunt præsentia; & se inter hos vixisse, dum, monasterio necdum a Danis destructo, ibidem gloriosa fierent miracula. Hinc videri posset (si prima pars abesset, solumque ea haberentur quæ in duobus præcitatis Mss. legebamus, antequam integram Mabilio in lucem protulisset) videri, inquam, [ejus auctor, ut partem sumpserit ex scriptore suppare] posset ætate suppar, qualem esse conjectavit Mabilio ex verbis præallegatis: sed quæ istic primo loco habentur, suadent duos potius Auctores distinguere, quorum primus Vitam scripserit, cujus pars dumtaxat posterior superfuerit Danicæ incursioni, veneritque in manus Auctoris secundi; hic vero mutilam Vitam integrare volens, Prologum initiumque adderit de suo, per conjecturas, fundatas in simultaneo SS. Botulphi & Adolphi cultu. Ea apud Capgravium lecta, Michael Alfordus adscribit Ioanni Anglico, multis seculis juniori (quod forte de Capgravii Legenda credi possit) excusare autem nititur & ipse in Annalibus, & ante eum Edouardus Maihew, in floribus ecclesiæ Anglicanæ.

[8] [parte tamen priori se probat posteriorem,] Verum hoc admodum videtur difficile: quis enim patienter audiet de Anglosaxonum Regibus, quod, antequam in Britanniam ab ipsis acquisitam, Christiana fides propagaretur, soboles suas quique nobiles ad antiquam stirpis suæ patriam Saxoniam dirigebant, ut ad sanctæ fidei gloriam conversationis monasticæ disciplinam addiscerent? cum certum sit, ipsos prius fidem suscepisse in Britannia, prædicante S. Augustino & sociis; quam Saxones, in Germania a Carolo Magno perdomiti, ad eamdem adducerentur. Nihilo tolerabilius dicitur, S. Botulpho fuisse fratrem S. Adulphum, pariter cum ipso Monachum factum in Saxonia; quodque eumdem ad Trajectensem Ecclesiam in Episcopum Rex sublimavit. Quis enim Rex ille? An Pipinus Rex Francorum, pater Caroli Magni? Ast hic nondum potitus erat Saxonia inferiore, quam Frisiam dicimus, in eaque tunc regnabat Gentilis Radbodus: qui licet a Pippino missum S. Willebrordum exceperit, [turpiter hallucinatus circa veterum Saxonum regionem.] primum Trajectensium futurum Episcopum, in sua tamen gentilitate pertinax obiit. Si ergo ibi Episcopus fuit S. Adulphus post illius obitum, potuit ibidem sub illo etiam factus esse Monachus: Sanctus autem Botulphus uno seculo prius, post aliquam in Anglia moram, monasticæ vitæ cupidine trans mare profectus, non Saxoniam, tunc adhuc gentilem totam, sed in Franciam concesserit; ibique visitaverit instruxeritque Sorores Regis sui Ethelmundi, donec revertit in Angliam; cum Beda lib. 3 cap. 8 dicat de tempore Erchanberti Cantuariorum Regis, qui ab anno DCXL ad LXIV præfuit, quod multi de Britannia, monasticæ conversationis gratia, necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, Francorum vel Galliarum monasteria adire solebant; sed & filias suas eisdem erudiendas ac sponso cælesti copulandas mittebant.

[9] Danicæ incursiones, per quas S. Botulphi monasterium fuit eversum, initium habuerunt cum seculo IX, & ad annos fere ducentos durarunt, successu vario; sic ut barbari tota insula aliquanda pulsi, [Eum scripsisse dixerim sec. 9] tota etiam per annos circiter viginti fuerint dominati. Interim seculo X, cum sub Edgaro Rege destructa a barbaris loca restaurarentur, facta quam diximus Translatio est: postea autem omnino arbitror restauratam quoque Vitam, ea qua nunc habetur forma; fortassis etiam additam historiam Translationis, qualem compendio saltem, dedit Capgravius; hanc porro licet Uticensis Codicis scriptor non invenerit, vel inventam neglexerit cum Vita transcribere; invenerit tamen & transcripserit Capgravius sive ante illum Joannes Anglicus, alias Tinnemuthensis, [post restauratum Sancti cultum:] in Capgravii nomen transire coactus. Istam autem Translationem placet ultimo loco subjungere vel ideo magis, quod nobis persuadeat, agnoscendum aliquem S. Adulphum, cujus pariter translatum sit corpus; & qui propter communionem cultus (nec enim alius dies scitur) & nominis affinitatem credebatur frater S. Botulphi, quando scripta seu restaurata fuit Vita. Hoc scilicet modo, [translatumque corpus cum corpore S. Adulphi:] quo docuimus ad diem VIII Junii, Episcopos duos Sanctos, Gildardum Rotomagensem & Medardum Noviomensem, vulgo fratres credi, & quidem eodem die natos, ordinatos ac mortuos; licet unus posterior altero sit annis circiter quinquaginta.

[10] Simile intervallum temporis si liceat ponere inter Botulphum & Adulphum, incurremus in extremam ætatem S. Willebrordi, de quo S. Bonifacius, illius non in titulum, [qui si fuit Trajectensis Episcopus,] sed in curam successor (erat enim Archiepiscopus Moguntinus cum ille moriebatur anno DCCXLIV) de quo, inquam, Willebrordo Bonifacius scripsit ad Stephanum Papam, quod annis quinquaginta in Frisonum conversione laborans, Sedem Episcopalem constituit in loco qui dicitur Trajectum, & prædicans usque ad debilem senectutem sibi Coëpiscopum ad Ministerium implendum substituit. Postquam autem ille, finitis longævæ vitæ diebus, migravit ad Dominum; Princeps Francorum Carolomannus, commendavit mihi, inquit Bonifacius, Sedem illam, ad constituendum & ordinandum Episcopum; quod & feci. Ipsum interim non nominat, sicut nec eum quem sibi substituerat Willebrordus; quique si Ultrajecti fuisset, non habuisset necesse Bonifacius Episcopum ordinare, sicut fecisse se ait. Fuerit ergo is quem elegit Willebrordus, [fuit post an. 744 a S. Bonifacio ordinatus,] unus ex iis qui in Concilio anni DCCXLII cum Bonifacio nominantur Episcopi, puta Edanus vel Dadanus, sicut censent Serarius & alii: quorum conjecturæ si creditur; cur non credetur eodem jure post mortem Willebrordi ordinatus fuisse Adulphus? aut quid ei obstat silentium scriptorum Ultrajectensium, neutrum scientium nominare, imo nec mentionem alterutrius facientium? ideo fortassis, quia neuter Trajecti, unus vero procul in Anglia sepultus, ullam sui corporis partem reliquit quæ memoriæ serviret & cultum suaderet.

[11] Tunc enim & sic consecratus Adulphus potuit post annos aliquot, & prius quam S. Bonifacius Martyrio coronaretur (quod anno DCCLV factum) desiderio vitæ quietioris rediisse in Angliam, & ibi sancto fine quievisse in monasterio S. Botulphi, [adeoq; per errorem dictus frater, S. Botulphi.] prope eum sepultus. Ita salvabitur auctoritas Lelandi, Balæi, Molani & Myræi, ex libello, qui de Vita Botulphi circumfertur (uti scribit apud Balæum Lelandus) sine scrupulo appellantium Episcopum Trajectensem Adulphum: quo etiam titulo Fastis & Natalibus Sanctorum Belgicorum a Molano & Myræo inscribitur; solumque restabit dissimulandus parachronismus Auctoris, germanos fratres facientis, qui plusquam dimidio seculo differebant. Hoc vero eidem, post sacra omnia per Danos eversa turbataque, facilius ignosci debebit, quam Francis, in similem errorem abductis circa duos præcipui nominis cultusque Episcopos suos, multo leviora passis a Normannorum, quam Anglo-saxones a Danorum incursionibus. Amissa igitur fuerit in Anglia S. Botulphi Vita saltem pro parte anteriori; & Reliquiis ejus simul cum corpore S. Adulphi primum translatis sub Rege Edgaro, deinde ad S. Edmundi monasterium seculo XI conditum, eodem vel sequenti seculo fuerit eadem Vita restaurata, uti dictum est; ita facile potuit obrepsisse scriptori, primum ut fratres æstimaret ambos; deinde, quoniam S. Adulphus dicebatur natus de Saxonica gente, idem crederet de S. Botulpho qui erat de Scotia: & quia fortassis alter, antequam stirpis sui altricem Saxoniam petiit, Monachus futurus sub S. Willebrordo; [Cultum Botulphi ex Anglia traductum in Daniam] id utrique communiter attribueret.

[12] Ad hæc ita discernenda ansam nobis præbuit Epitome Vitæ prolixioris, antiquioris, & integrioris, ac verosimiliter etiam sincerioris, reperta in Sleswicensi Breviario. Hoc autem ne mireris, operæ pretium fuerit animadvertere, quod eodem ferme tempore, quo Angli, recuperato pro majori parte dominio Britanniæ, Sanctorum cultum restaurabant; ii qui adhuc ibidem manebant Dani, cum Rege suo Haroldo facti sint Christiani, in ipsamque Daniam traduxerint fidem, feliciori utique commercio, ac pariter cultum S. Botulphi: Qui cultus ita semel susceptus in Dania, (cujus Isthmo Sleswicum incumbit, primæ ac veteris Angliæ, hodiedum istic Anglen nominatæ, caput) ad septemtrionaliora porro regna, ipsamque ad Orientem Rugiam, & Obotritorum regnum, hodie Mechlenburgicam & vicinos Holsatas, diffudit sese. Hinc apud Olaum Wormium, lib. 3 Fastorum Danicorum, [probant Runica kalendaria,] ubi integrum Runicum Kalendarium proponitur, Botulphi Missa in rubrica notatur, æque ac Joans Missa & Peters Missa, tamquam tria Junii mensis festa, a populo feriato colenda; & in viatorio baculo, quem idem Wormius lib. 2 cap. 9 spectandum exhibet, insculpta totius anni festa continentem, in Junio consequenter ponuntur SS. Vitus, Wilhelmus, Botulphus; cum proprio super nomina signo, prior scilicet cum forficibus fulloniis, alii cum duobus vexillis. Conjunguntur vero hi tres dies, inquit Wormius, quod solenni voce simul Bodelmes a nostratribus vocari soleant: hisce enim diebus agros fimo obducere vetant, ne segetes adurantur: ubi Bodelmes mihi aliud non sonat, leniori dialecto quam Botulphi Missa, quasi toti triduo nomen velut primaria tribuat.

[13] [& Sleswicense Breviarium,], Sleswicense quod dixi, Breviarium habemus excusum Parisiis anno MDXII, Canonicorum Sleswicensium impensis, & auctoritate Episcopi Godscalci de Alevelde. Ibi Officium S. Botulphi præscribitur IX Lectionum, sub hac Collecta. Deus, omnium regnorum gubernator & rector, qui famulis tuis annuam Botulphi Confessoris tui atque Abbatis, largiris celebrare festivitatem; nostrorum quæsumus dele cicatrices vulnerum, cælestisque patriæ donis refice sempiternis. Primæ sex Lectiones sunt de Vita Sancti, quem, non in Saxonia Britannica natum dicunt, sicut prior Vita dicit, sed ex illustri prosapia Regum Scotorum oriundum, [unde datur alterius Vitæ] qui cum post obitum patris regnum suscipere cogeretur, ipse propter Dei amorem non solum regnum, sed & patriam derelinquens in Angliam est profectus. Hoc si verum, & quæ sequuntur in iisdem Lectionibus gesta per annos viginti aut etiam triginta, prius quam Ikanoënse monasterium conderetur; debuisset, secundum Regum Scotorum Catalogum, ab Hectore Boëtio deductum, fuisse Botulphus filius Eugenii IV, anno DCXX; & frater Ferqwardi, ejus qui sibi ipsi violentas manus anno DCXXII intulit in carcere, [non contemnenda Epitome.] in quem a suismet Principibus fuerat ob scelera conjectus; neque mirum tunc fuerit, si maluit Sanctus juvenis regno excedere quam oblatum a Proceribus cum fratris licet scelerati injuria suscipere; ejus casu doctus contemnere, quod posset auferri. Cum ergo fieri potuerit, ut Dani, traducentes in patriam suam S. Botulphi cultum, ejusdem Vitam integram eodem attulerint; & partem solum ultimam, ut monui, antiquæ Vitæ invenerit illius restaurator Anglus; consultum videtur dictam Epitomen nequaquam contemnere; sed lectoris judicio relinquere, utrum ex ea velit supplere & corrigere aliam, hic primo loco dandam.

VITA
Ex editione Mabilionis & duobus Mss.

Botulphus Abbas in Anglia (S.)
Adulphus Episcopus in Anglia (S.)

BHL Number: 1428

EX MAB., EX MS.

[1] [Prologus Auctoris,] Omnipotentis Dei benignitas, compatiens errori humani generis, quod ab antiquo serpente cælitus concessa denudatum gloria, ignorantiæ damnatur tenebris; divitias misericordiæ suæ in ejus restauratione exhibere voluit, ut ad gloriam lucis de qua cæcum aberraverat, rediret per lumen, quod ei ineffabili gratia administravit. Aditum siquidem Paradisi lapsus hominis primi, Cherubim custodia & flammeo obstruxerat mucrone; quem propitia Patris æterni pietas in Christi sui reseravit passione, portasque cælestis Jerusalem rutilantium gemmarum clarissime lucenti illustravit splendore; ut earum lumine illustrati, & veteribus tenebris purgati, ingrediamur absque offensione aulam cælestis convivii, ad quod æternaliter percipiendum invitavit nos gratia Regis nostri. Gemmas illas infinitæ claritatis sua illuminat gratia, [legenda in eorum festo scribentis ex fama.] quæ scilicet Sanctorum sunt nobis proposita exemplaria merita, ut eorum doctrinam & vitam imitando, perveniamus ad eorum sancta consortia. Inter quos venerabilis vitæ Patres Adulphum & Botulphum, quorum merita hodiernis celebrare conamur laudibus & præconiis, gratuita pietate præclaris extulit virtutibus, & competentibus vitæ documentis; ut eorum institutione eruditi, per viam qua præcesserunt, inoffensis sequamur vestigiis. Dicamus in primis, prout donaverit Dei gratia, & mundi interdum probabilis edocet a fama, qui fuerint, vel qualiter cursum vitæ in præsenti theatro compleverint.

[2] Antequam in Brittannia Christiana Religio dilataretur, nobilibus orti natalibus germana b nativitate & caritate devincti, studiis mox initiantur cælestibus. Nati sunt de Saxonica gente, c quæ Brittanniam bellica acquisiverat virtute, & fidem Christianæ Religionis per diversos doctores didicerat; [Adulphus & Botulphus ex Britannia egressi] sed adhuc rudis perfectionem cælestium documentorum & altioris vitæ non attigerat: soboles ergo suas quique Nobiles ad antiquam stirpis suæ altricem dirigunt Saxoniam d, ut ibi plenius addiscerent & sanctæ Fidei gloriam, & sanctæ conversationis in apostolicis institutionibus disciplinam. Hoc modo utrique transfretant medium pelagus; & ut apes mellis gratia, fervide diversis insident floribus, sic Sanctorum requirunt cœnobia, expetunt colloquia, percipiunt documenta. [Monachi fiunt.] Ibi ergo monasterialibus imbuti regulis, & sanctis vitæ arctioris informati disciplinis, tandem exuunt habitum mundi, & induunt armaturam Dei; parati scilicet resistere impugnantionibus diaboli: attonsi comam capitis, gradus perfectioris potestatem adepti sunt docendi.

[3] Qua gratia priorem fratrem, sanctum videlicet e Adulphum, personuit fama in Regis f aula: [Adulphus, creatur Episcopus.] unde ejus favore populique petitione sublimatur in Pontificali Cathedra, fitque summus opere & doctrina in Christi Ecclesia. Inthronizatus autem in Trajectensis g Ecclesiæ honore, susceptum honorem condigno decoravit labore. Vigilavit enim ut vir sapiens in præceptis Domini, assidua solicitudine excubias celebrans ovilis sui, ne insidians lupus detrimento aliquo insultaret sibi commisso gregi. Instat operibus misericordiæ in pascendis pauperibus, vestiendis indigentibus, corrigendis errantibus, consolandis mœrentibus; ut eamdem pietatis vicem consequeretur a Domino, sicut promittit in Euangelio: Beati, inquit, misericordes quoniam ipsi misericordiam consequentur. Jejunia prosequitur vigiliis, vigilias intendit psalmodiis, psalmodias sanctificat piis lacrymis; actu prævenit doctrinam, in omnibus sanctam agens vitam: postremo, ut finem imponamus verbis, in omnibus se exhibet sicut decet servum Dei. h

[4] Beatus vero i Pater Botulphus divina reservatus pietate, [Botulphus] ut in doctrina & conversatione sancta nativæ prodesset patriæ suæ; postquam Dei gratia & diutino proficeret sanctæ religionis fervore; disposuit jam ad Angliam pro caritatis studi repedare. Erant autem in eodem, quo morabatur k monasterio, duæ sorores Edelmundi l Regis, qui tum Australibus præerat Anglis: quæ Patrem Botulphum diligebant, sicut præcipuum doctorem sanctitatis & castimoniæ, & plurimum ob studium gentis suæ. Adhuc siquidem m tenellulæ, [accepta a sanctimonialibus instructione reversus in Angliā] missæ fuerant ultra mare ad discendam in monasterio disciplinam sophiæ cælestis. Beatum autem & dilectum Doctorem audientes velle repatriare, mandata imponunt perferenda Regi fratri ac genitrici Reginæ, quæ Sywara nomine sustinebat pariter regni sceptrum, propter adolescentioris filii ævum immaturum. Perveniens tandem Pater Botulphus in nativam n patriam suam, imperitis eatenus vitæ regularis attulit normam, & monasticis observationibus [magnus legislator] o antea incognitam viam. Suscipitur autem honorifice a Rege & Regina, [honorifice excipitur:] pro auditu & visu approbata religionis ejus reverentia, & devoto affectu in necessariis sumptibus larga impenduntur obsequia.

[5] Auditis vero sororum suarum petitionibus & mandatis, ut in construendo monasterio aliquando fundum illi concederet ob amorem divinæ mercedis; [petit monasterio construendo locum,] interveniente studiosius Regina quam prædiximus, gratior factus est tam ipsi Regi, quam cunctis regni Principibus. Ad consolationem enim servi sui Deus cor ejus gratia sua inspiravit: & ejus petitioni ac desiderio benevolum reddidit ipsum Regem. Convenerat in eodem tempore alii Anglorum p Reges Adelherus & Adelwoldus, ejusdem Edelmundi propinqui: eique suggesserunt exaudire petitionem viri Dei. Ipsi quoque de prædiis suis, si suscipere vellet, cupiebant illi offerre, & largiri devota mente ad cultum cælestis ministerii. Sed vir religiosus Botulphus, ne qua alicui inferretur molestia sui causa, & quia circa eundem Regem carnales amici sui tractabant a secretis regalia sub eodem Rege, [sed incultum & derelictum:] perstitit in petitione sua. Petiit enim simpliciter, non ut aliquem regia violentia de jure hereditario causa sui repellat; sed potius de incultis terris suis, sive possessore carentibus, sibi tantum concedat, ut ecclesiam construere, & in ea divinis legibus servientes Fratres posset q adunare: quorum de placita conversatione, ac devoto interventu, regnum ejus temporaliter firmari, & æternaliter in cælis possit perennibus præmiis remunerari. Quid plura? Annuit tandem benignissimus Rex piæ petitioni, ejusque in construendo monasterio, ubicumque illi gratia Dei ostenderet, liberæ concessit dispositioni.

[6] Circuivit proinde indefessus B. Botulphus vasta & ab hominibus deserta: & circumquaque consideranti tandem Ykanno complacuit, ut constructis inibi competentibus edificiis religio monastica illic propagaretur. Erat autem eadem eremus, ut a christicolis derelicta, sic a dæmonibus possessa; quorum phantastica illusio per tanti militis Christi adventum inde fuganda erat, & pia conversatio inducenda; ut ubi usque tunc abundavit diaboli fallacia, superabundaret ex tunc Conditoris nostri gratia.

[7] [talem accipit sed a dæmonibus infestum,] Ad ingressum ergo beati Doctoris Botulphi, fumus exhalat teterrimus: & agnoscentes fugam suam imminere, horrendis personant clamoribus, dicentes: Locum hunc longo incoluimus tempore, ac in sempiternum putavimus incolere: quoniam nusquam alium habemus. Cur, o Botulphe, sævissime r hospes, his nos depellis sedibus? nihil te offendimus, nihil tui juris inquietavimus. Quid petis in expulsione nostra, cum totus s orbis tuis inclarescat meritis? Quid tenebras nostras scrutaris? Inhumane agis, omni neglecta pietate, quod ab omni profugatos orbe, ab hac etiam miseros expellis solitudine.

[8] Beatus vero Botulphus, Christi athleta eximius, [quibus signo Crucis fugatis,] oratione prælibata constanter inanem compescuit turbam. Nam edito Crucis signo in obscœnam vertit fugam: & potenti verborum virtute interdicit illis regionem sibi concessam. Expulsis ergo scandalorum satellitibus in Christi Cruce, præfiguratur cælestis signum potentatus, & construitur aula divini incolatus. [Brevi namque elapso tempore, adinstar monasteriorum, in quibus conversatus fuerat in partibus Galliæ t, cœptum opus perfecit, cooperante sibi in omnibus divina pietate.]

[9] Congregat deinde pastor bonus in septo cælesti oves Christi: [construit monasterium:] easque per salutifera pascua ducendo, docet inferni evitare discrimina, & præparare ad gaudia florentis paradisi. Instat operarius in vinea Christi fideliter excolenda. Laborans itaque die ac nocte incessanter, & quæque inutiliter succrescentia falce cæli resecanda, & studiosius emundanda commissa vitæ; ut de ipsius uberiore fructu æterna exultaret jucunditate, [corpus exponere non formidabat u.] Apostolicam enim doctrinam, & Sanctorum Patrum instituta assidua in se observans diligentia, [diligenter instruit subaitos] subjectos in hæc hortatur & docet exempla, ne reprobaretur a sua devius doctrina; quod transmarinis partibus districtiori vita & regulari consuetudine memoriter repetendo, quotidianis inculcationibus subditos consuevit solita [docere] mansuetudine. Ubi vero res petebat, pastorali invitat & cogit auctoritate; pius videlicet, secundum Apostolum, in subditis; asperior in laxioribus & negligentibus præcepta salutis. Secundum vero beatum Patrem Benedictum, vetera novis, & nova veteribus miscens, antiquorum instituta per se intellecta discipulos edocuit; & in viam omnem veritatis & sanctitatis informavit.

[10] Diligebatur ab omnibus, tam his qui eum noscere poterant transmarinis, quam a Scotis patriæ x suæ vicinis: quia quæ ore personabat, exemplis ostendebat. In nullo arrogans, in nullo tumidus, quid [probum] vel quid improbum demonstrans; sed in omnibus mitis & humilis, dulcis enituit & affabilis. Relatum est sæpius ab his qui ejus instituti sunt disciplina, ejusque dum viveret y usi sunt præsentia, [claret miraculis, & spiritu prophetico,] quantis miraculorum signis ex Dei gratia effulserit; quanto prophetiæ spiritu vates veridicus claruerit, ut interdum futura, ac præterita annuntiaverit sæpius. Quanta etiam corporis infirmitate pressus, in gratiarum tamen actione cum beato Job patientissimus perstitit. Semper de profectu animarum habebat colloquium; semper de gaudio æternæ felicitatis in ejus ore versabatur eulogium; ne quando ab his vacans linguæ videretur neglexisse organum. Talibus ergo vitæ argumentis & institutionibus homo Dei exegit ævum: talibusque ad condignum Pater Angelicus pervenit senium.

[11] Appropinquante autem vitæ suæ termino, graviorique invalescente morbo, pia tamen non defecit intentio; sed caros quos Christo divinis dogmatibus filios fecerat, verbo commonet eos propitio: & de observandis regulis monasteriorum, quæ peregrinus petierat, loqui & sæpius repetere dulce ac delectabile ducebat. Sed longis virtutum studiis adornatus Christi miles indefessus, longa etiam invalitudine commoratus inter Fratres senex gloriosus; tandem, evocante ipsum Deo de carnis ergastulo, [senex pie moritur] exutus est homine terreno; discipulis circumastantibus, & egressum ejus cælestibus exequiis ac dulcibus lamentationibus prosequentibus: quorum gemitibus & lacrymosis suspiriis comitatus, post longos hujus vitȩ labores, cȩlo infertur coronandus; ut illam Domini sui vocem lȩtabundam audire mereretur in ȩthereis sedibus; Euge serve bone & fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, supra multa te constituam: [in suo monasterio sepultus 17 Junii.] intra in gaudium Domini tui. Sepultus est igitur a discipulis suis in eodem quod construxerat monasterio, quinto decimo Kalendas Julii z: ubi eodem interveniente multa gloriosa fiunt miracula, ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi; Qui cum Deo patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus trinus & unus, per infinita secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Hinc satis intelligitur ex sola fama scripsisse Auctorem de utroque, & solum habuisse aliquid de fine Vitæ S. Botulfi, a num. 4. inchoandum. Prologum autem hunc Capgravius prætermisit.

b Non magis quam SS. Gildardus & Medardus, dimidio fere seculo remoti ab invicem.

c Id de Botulfo credi cœptum quia talis erat Adulfus.

d Franciam intellige: necdum enim in Saxonia ullum erat monasterium ætate S. Botulfi. Adulfus forte in Frisia veteris Saxoniæ parte Monachum induit sub S. Willebrordo.

e Imo diu post alio genere editum.

f Fortassis Carolomanni vel fratris ejus Caroli, filiorum Pippini Regis.

g Ordinatus a S. Bonifacio Archiepiscopo Moguntino post obitum S. Willebrordi, sicut verosimiliter teneri posse jam ostendi.

h Generalis hæc laus cuique sancto Episcopo posset adscribi: interim tacetur, quomodo vel quando in Angliam Adulphus redierit, & apud S. Botulphum sit sepultus; indeque apparet, ex hoc solum quod conjunctim colantur ambo, sumptam occasionem utriusque natales, educationem, & vitæ tempus confundendi.

i Hic incipiunt duo Mss. nostra, omittuntque particulam vero: & sic potuit auctor invenisse ultimam solius Botulphi Vitam; quæ sola etiam in Belgium transiit, prius fortassis quam priora ista in Anglia scriberentur, substituenda parti amissæ.

k Forte Brigensi seu Eboriacensi monasterio, quod modo S. Pharæ dicitur, aut certo Iotrensi Andilegove, inquit Mabilio, merito pro Saxonia Franciam substituens. Eas autem illuc mittendi auctor matri Sanctus fuerit, qui ipsas etiam potuit baptizasse, primis septem annis ut infra dicetur, versatus in aula illa, priusquam secederet.

l Utic. Ms. Edelmundus Capgr. Ethelmundus, Slesw. Brev. Edmundus, Mss. nostra Ethmundus cui ostendimus locum esse potuisse inter Australes olim Saxones, postea Anglos dictos.

m Hinc persuadeor Reginam matrem Christianam fuisse, ac forte ex stirpe Regia Orientalium Anglorum, aut etiam sororem Regis eorum Sigeberti, per quem anno 636 in Gallia baptizatum tota natio ad Christum adducta est. Etenim qui infra nominantur alii Anglorum Reges Sigeberti istius, vel fratres vel filii & successores, dicuntur ipsius Edelmundi fuisse consanguinei.

n Recte, si totam insulam intelligas, quatenus uno communi nomine Angliam & Scotiam comprehendit; sed hoc fuerit contra mentem Auctoris, ex supradictis notam.

o Desunt hæc verba in nostris Mss.

p Scilicet Orientalium, aliis Anglis Ethelherus & Edelwaldus præerant.

q Utic. Ms. Adjuvare, melius nostra & Capgravius.

r Ita etiam idem Capgravius Ms. Utic., Sanctissimus hospes.

s Mss. nostra, tota urbs.

t Hæc licet absint a nostris Mss, genuina tamen esse puto, & quidem primi Auctoris, haberi tanto certius debere, quanto evidentius refellunt errorem Auctoris secundi, Botulphum ad monasteria Saxoniæ amandantis in suo supplemento.

u Hæc licet omnino necessaria ad sensum, exciderant scriptori Codicis Uticensis: uti etiam mox verbum, docere.

x Idem Ms, quam a patriæ suæ nativis incolis: quod licet clariorem sensum videatur facere, obscurat tamen notitiam veræ patriæ, quam Scotiam fuisse tenemus ex Breviario Sleswic.

y Hæc omnino persuaderit Auctorem, unde sumpta sunt, Sancto ætate supparem, Bedæ synchronum fuisse.

z Incertum quo anno, inquit Mabilio, at cum Botulfus monasterii sui fundamenta posuerit anno 654 & grandævus decesserit, facile ad annum 700 pervenire potuit. Idem & ego censerem nisi ex Breviario Sleswicensi discerem annis circiter 20 elapsis ex quo in Anglia cœperat conversari prius quam monasterium istud conderet, adeoque post initium seculi ipsius natum; nisi velimus fere centenarium obiisse.

EPITOME VITÆ
Forsan antiquioris & integrioris.
Ex Breviario Sleswicensi.

Botulphus Abbas in Anglia (S.)
Adulphus Episcopus in Anglia (S.)

BHL Number: 1430

[1] Postquam fides D. N. Jesu Christi ubi que terrarum claresceret; [Ex scotia in Angliam transgressus,] fuit vir Deo dignus, Bothulphus nomine, ex illustri prosapia Regum Scotorum oriundus: qui dum post obitum patris a regnum suscipere cogeretur; ipse propter Dei amorem, non solum regnum, sed & patriam derelinquens, in Angliam est profectus. Ubi a Rege Angliæ Edmundo devote susceptus, non multo post, jubente eodem b Rege, ad sacros Ordines est promotus.

[2] [post an. 7 sibi ac socio oratorium struit:] Cum autem septem annis cum eodem Rege commoratus fuisset, supplicavit ei ut sibi locum tribueret, ubi liberius Domino deserviret c. Qui locum pulcherrimum ei assignavit, rivulis cujusdam fluminis undique circumseptum. Ubi ad honorem Dei ædificata ecclesia, cœpit per divinam gratiam multis clarescere signis. Viro autem Dei ibidem cum discipulo suo commorante; quadam die pauper homo januam pulsans petebat eleëmosynam propter Deum.

[3] Jubente sancto Patre ut discipulus ei aliquid daret, [unicum panem largitus pauperibus,] respondit ille se nihil habere pro toto victu corporis, nisi unicum panem: quem ille jussit in quatuor partes dividi, & unam earum pauperi dari. Quid plura? Venientibus tribus aliis pauperibus reliquas tres particulas erogavit. Cum igitur de hoc discipulus murmuraret; ait vir sanctus; Noli, fili, turbari: [multos recipit:] potens est enim Deus totum restituere nobis. Vix verba compleverat, & ecce quatuor naviculæ onustæ cibo & potu, per prædictum fluvium trahebantur, quas omnipotens Deus per suos fideles viro sancto ministrabat.

[4] Quadam vero die, a prædicto Rege visitatus, petivit alium locum ad inhabitandum: [alio transgressus,] eo quod in priori loco nimis ab immundis spiritibus infestabatur. Cujus precibus, Rex annuens, super fluvium Tamisiam d ei aptiorem locum dedit. In quo loco vir Dei ædificavit ecclesiam in honorem S. Martini. Manens autem in eodem loco, [aquilam gallinis infestam necat.] gallinas nutrire cœpit: quas aquila de vicina silva veniens rapere solebat. Sed cum quadam die gallum rapuisset, vir Dei comminatus est ei: quæ statim veniens gallum vivum ante pedes ejus posuit, sicque cadens expiravit.

[5] Evolutis autem annis decem & tribus in eodem loco, [post annos 13 ad solitudinem migrat,] venit hostis antiquus in specie colubri, viroque Dei gravem morsum inflixit. Ob quod iterum Regi institit, ut alium locum sibi daret. Qui duxit eum longe a mari, in vastam solitudinem: ubi cum per spinosa loca procederet, pervenit ad quandam vallem, quæ rivulum aquæ habebat; & ait vir Dei: Hic est sedes e. In illo itaque loco dato sibi a Rege, duas ecclesias in honorem Apostolorem Petri & pauli construxit. Quibus consummatis transivit f Romam orationis gratia, [Romam adit,] ut limina eorundem beatissimorum Apostolorum visitaret.

[6] Inde rediens, & multas Sanctorem Reliquias secum ferens, antequam cellam propriam intraret, [cæcam illuminat;] puellam cæcam suis orationibus illuminavit. Audiens Rex Edmundus reditum viri sancti, cum magno gaudio ei occurrit, atque per triduum secum mansit. Post hæc vir Dei Bothulphus transivit ad Dominum: [mortuus claret miraculis.] cujus corpus discipuli honorifice tradiderunt sepulturæ: ad cujus tumbam multa miracula fiunt, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria in seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Videtur hic fuisse Eugenius 4, mortuus anno 620; neque statim oblatum Botulpho regnum, sed postquam Principes & populi non amplius videbantur tolerare posse Ferquardi successoris scelera, adeo grandia, ut de ipso in vincula conjiciendo, in quibus postea obiit, cogitaretur, puta circa annum 624. Fugiente autem Botulpho, administratio cesserit alteri fratrum Donevaldo, qui deinde post mortem Ferquardi regnavit usque ad an. 646.

b Aut potius, Regis adhuc Pagani matre Christiana; quæ ipsum sibi in Capellanum assumpserit, & filiarum pie educandarum instructorem.

c Hoc quo commodius obtineret, credo eum prius persuasisse Reginæ, ut filias suas dirigeret ad aliquod monasteriorum Francicorum.

d Hinc confirmatur quod dixi, in Surreia, ad dextram Tamisiæ ripam imperitasse Edmundum, eamque fuisse Australis Angliæ portionem. Forte etiam ad deserendam aulam motus fuit Sanctus, quod in Rege ad fidem adducendo operam se perdere videret.

e Hactenus, idest ad annum circiter 644, Eremitam Botulphus egerat, quando videtur ei divinitis inspiratum, ut transfretaret in Galliam, monasticis institutionibus informandus (quid tamen hic prætermittitur) variaque obeunda monasteria, illud præcipue frequentando, in quo spirituales suæ filiæ Regis sorores commorabantur, Monachatum professæ; atque ita primum redierit circa an. 654, ætate provectus, & monastica disciplinæ inter Australes-Anglos ordinandæ ac promovendæ idoneus: atque hinc initium sumit pars illa prioris Vitæ, quam solam laudamus, ut a Suppari scriptam.

f Hoc factum crediderim post annum 660: siquidem rediit Sanctus vivente adhuc Edmundo; qui (nisi Australes Angli diversos ab Orientalibus Saxonibus Reges habuerint, quod nullo indicio probatur) isto circiter anno successorem accepit Edelwalchum, anno 661 (ut Alfordo videtur) baptizatum. Tunc autem Romanæ Ecclesiæ Pontifex præsidebat S. Vitalianus.

TRANSLATIONES
Ex Legenda Ioannis Capgravii & aliis.

Botulphus Abbas in Anglia (S.)
Adulphus Episcopus in Anglia (S.)

BHL Number: 1431

[1] Tempore Regis Edgari, S. Ethelwoldus monasteriorum reparator; [Curante S. Ethelwoldo] petiit a Rege & obtinuit, ut de locis & monasteriis a Paganis destructis, corpora Sanctorum, ad monasteria suo tempore constructa transferre posset. Monasterium enim Ykanho a persecutoribus B. Edmundi Regis destitutum fuerat Monachorum conversatione & destructum, [requiritur corpus S. Botulphi] sed nequaquam ab omni fidelium devotione. Cum autem Monachus quidam Ulfkitellus nomine, cum multis aliis, ex mandato S. Ethelwoldi, ad tumbam S. Botulphi venisset; & pretiosa ejus ossa in sindone recondita suscepisset, & in humeris levata asportare conarentur; [sed absque S. Adulpho nequit auferri.] tanto figuntur pondere, ut nullo annisu gressum possint movere. Præterea magno crepitu personant claustra altaris, motumque intendunt quemdam quasi operis imperfecti. Attonitis ergo stupent sensibus diutius: sed tandem edocente Dei gratia prædictus Monachus recolit ex auditis in eodem loco, [hujus corpus Tornegæ,] B. Adulfum Præsulem consepultum fratri suo, ejusque de terra levato corpore secum ad S. Ethelwoldum gaudentes detulerunt [hic autem Edgaro Regi]. Qui caput S. Botulphi Eliensi annuit, cœnobio, sibi suæque Curiæ, medietatem reliqui corporis Regalium Reliquiarum recepit scrinio: & quod residuum fuit Thorensi ecclesiæ cum corpore B. Adulphi concessit.

[2] [illius ecclesia Londini.] In libro ecclesiæ S. Botulfi, juxta Aldersgate Londonii habetur, quod pars corporis S. Botulfi per bonæ memoriæ Regem Edwardum fortasse hujus nominis 3 Confessorem dictum, qui colitur 4 Ianuarii. Eodem tempore, ut in quibusdam locis scriptum inveni, per eumdem Monachum, jubente Episcopo Ethelwoldo, translata sunt apud Thornense monasterium ossa Benedicti Biscopi Abbatis venerabilis Wermuthensis monasterii, nutritoris Bedæ. Egimus de eo XII Ianuarii, sed absque mentione talis translationis; ideoque ea hic non fuit omittenda. De sancto autem Ethelwoldo harum translationum auctore, agendum erit I Augusti, & quæ hic apud Capgravium de eo porro dicuntur, ibidem addenda erunt. Prædictæ vero Translationis meminit etiam Odericus Vitalis in sua Historia ecclesiastica, inter Normannicos scriptores edita, ubi pag. 834 legitur, quod corpus S. Botulphi translatum est ad monasterium Tormeyense. Et hoc quidem sub Rege Edgaro, ante annum DCCCCLXXV.

[3] [Alia translatio ad ecclesiam S. Edmundi] Aliam ab hac diversam, & verosimiliter posteriorem, suggerit initio citatum Altempsianæ olim Bibliothecæ Martyrologium Ms. his verbis pro die XV kal. Julii, apud S. Edmundum S. Botulphi Episcopi & Confessoris. Quamquam enim solum Abbas fuerit Botulphus; dies tamen idem, qui in Abbatis Vita exprimitur, & illius etiam cultui assignatur, persuadet nequaquam habendos esse diversos; sed titulos translati de loco in locum corporis, eo facilius confusos fuisse, quod pariter translatus S. Adulphus, Episcopus fuisse diceretur. Quin & hunc etiam ista vice, cujus annum difficile sit divinare, fuisse translatum, suadent versus ex Officio S. Botulphi, quod in Uticensi codice reperiebatur, sic a Mabilione transcripti in Appendice.

[4]

Sancti Botulphi, sancto cum fratre sepulti, [ubi Officium ei proprium habebatur]
Pars fratrem placat, pars Ecclesiæ sacra ditat.
O concors virtus! Sanctus sine fratre ferendus,
Pondere se fixit, tolli sine fratre nequivit.
Mox Sancti celebrem dat Adulphi gleba fragorem,
Impatiens cari solvi compage Botulphi.
Sanctorum vita * cum vivunt ipsa sepulcra;
Alterutris meritis dat uterque salubria nobis.
Hæc in Botulpho tua munera sunt & Adulpho.

Quare cum Willelmus Malmesburiensis, lib. 2 de Pontificibus Anglorum, [cum indicio tunc etiam translati S. Adulphi,] ubi de Orientalibus agit & ipsorum curæ subjectis monasteriis; cum, inquam, de monasterio S. Edmundi loquens dicit, quod jacent in ecclesia sancti Germanus & Botulphus; non alium aliquem hic diversum a priori intellexerim, uti facit Mabilio; sed suspicabor corruptum textum per incuriam librariorum, atque ita legendum: Jacent in ecclesia duo sancti Germani, (ex tunc recepta scilicet opinione quod fuerint fratres) Adulphus & Botulphus: quorum gesta nec ibi nec alibi haberi memini: nisi quod primus frater S. Etheldritæ, secundus Episcopus asseritur, ut factum in Altempsiano Martyrologio, per errorem, librario mendo (quod apparet) non imputandum; sed fallaci conjecturæ monachorum istius loci, Vitæ acta non habentium, adscribendum.

[5] S. Etheldrita vel Etheldreda, Annæ Anglorum Orientalium Regis filia, [cum fratre S. Etheldritæ confusi.] nata circa annum DCXLV obiit anno DCLXXXIX, juxta Vitam dandam XXIII Junii; & habuit fratrem eorumdem Orientalium Anglorum Regem Adulphum, quem hic cum Sancto Botulphi consorte confundi, minus mirum est; magis, quomodo potuerint fratres credi, ætate tam dispari nati: quemadmodum de S. Adulpho jam diximus. Nec tamen negaverim regio stemmate ortum, qui in Episcopatu Trajectensi successorem habuit paris nobilitatis S. Gregorium; Francorum Regibus libenter, tales promoventibus, quando claritatem sanguinis ornabat splendor virtutis & doctrinæ. Interim propter Officium S. Botulphi, sic ut præfertur in Codice Uticensi descriptum, propendeo ut credam, Codicem illum scriptum fuisse in monasterio S. Edmundi; ubi etiam leguntur versus sequentes, quibus continetur miraculum, [suavis per 15 dies odor in translatione.] in prima (ut videtur) Translatione factum, nec tamen a Capgravio relatum:

O Botulphe, tuo cum fratre suavis Adulpho,
Qualis eras vita, tua busta docent reserata.
Ter quinis eremus dat aromata mira diebus,
Membra sacrata Deo redolent charismate tanto.

[Annotatum]

* al. cui.

DE S. MOLINGO SIVE DAYRGELLO
EPISCOPO FERNENSI IN HIBERNIA.

>SEC. VII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De Cultu, Episcopatu & Actis.

Molingus, Episcopus Fernensis in Hibernia (S.)

AUCT. F. B.

Sanctum Molingum hac die colendum proponunt bina Usuardi Martyrologia, aucta per Grevenum prius anni MDXV, [Cultus probatur ex Marll.] alterum MDXXI his verbis: In Hibernia S. Enolich Confessoris. prima lineolæ littera m in e conversa, per errorem utique ignoscendum ei, qui id in antiquis Martyrologiis aut Legendariis Hibernicis, obscure scriptum invenerat. Est præterea quod cultum probet, Acta ejus conscripta reperiri inter Vitas Sanctorum Hibernorum, [& Actis] ante trecentos annos, in codice nostro, olim Collegii Salmanticensis Societatis Jesu, ut dictum est tertia hujus, cum de cultu S. Coëmgeni egimus. Dicitur quidem in fine eorumdem Actorum, Septimo idus Junii (quæ esset dies septima Iunii) obiisse S. Molingus: id tamen me non movet, ut diem cultus mutandum propterea censeam, antiquis Martyrologiis diem decimam Septimam assignantibus. Et forsan Librarius, qui eam discripsit Vitam idus pro decem posuit, non satis intelligens quid Septimo idus significaret: in grammaticam quippe non semel impingens, inscitiam suam aut incuriam prodit.

[2] Habemus & alia ejusdem Sancti Acta, decessoribus nostris olim communicata a R. P. Henrico Fitsimon Societatis Jesu; [licet hæc & alia similia,] & hæc in multis sunt illis similia: nam utraque procedunt absque ullo temporis & rerum ordine; utraque continent fabulosa miracula, quæ nec omnia sunt eadem, nec omnia diversa: similia tamen iis quæ de S. Patricio aliisque sanctis Hibernis narrantur, quorum originem & comminiscendi occasionem in appendice ad Vitam ejusdem Sancti protulimus, Sane quo magis eorum pleraque familiaria sunt Sanctis omnibus ejusdem nationis; eo difficilius fidem inveniunt. [non sint probatæ fidei.] Talia sunt: Baptismus susceptus ab Angelo, prophetice prænuntiata pueri futura Sanctitas, vita eremitica transacta in cava arbore, flagellatio procacis mulieris flagitium offerentis, & mirabile quoddam in animalia imperium. Hæc enim quamvis negari minime possint in probatis Sanctorum Vitis subinde reperiri, quia tamen occurrunt in Hibernis identidem, neque idoneis asserta sunt auctoribus, ea temere ab aliis ad alios Sanctos mutuo sumpta, & ad alios translata esse, non immerito suspicari liceat.

[3] Sed & Acta, de quibus hic agimus, videntur dumtaxat esse compendia prolixiorum Actorum, quæ ab Ussero citantur pag. 864 & Colgano in Triade pag. 564 Ea, [uti neque alia prolixiora.] si ad manum essent, non dubitarem judicio lectoris exponere, ab easdem rationes quas ad Vitam S. Coëmgeni prolixiorem dedimus. Quamvis enim Acta prolixiora ejusmodi, nihilo magis certos nos reddere possint de tot tantisque mirabilibus; varia tamen nos docent de situ locorum & urbium, de præcessoribus aut successoribus in Episcopatu: vel saltem indicant nonnulla, unde occasio sumitur de iis conjectandi. Locum eorum supplere interim poterit compedium Iacobi Waræi, in Commentario de Episcopis Hiberniæ: [Elogium & chronotaxis ex Waræo,] nam & hunc existimo Actis prolixioribus usum, aliisque libris quos nobis videre non licuit. Hic igitur inter Episcopus Fernenses, post S. Aidanum, sive Moëdocum, secundum ponit S. Molingum, cum hoc brevi Elogio; S. Molingus dictus etiam Dairchilla, natus est in regiuncula Kenshelagensi, (quæ nunc pars est Comitatus Wexfordiæ) adolescens adhuc, monasticam amplexus est vitam Postea Aghacainidæ, ad ripam Baroii fluvii, (quæ hodie vulgo Teghmoling appellatur) in Cœnobio a se constructo Abbas præfuit. Ibi plerumque, non numquam vero Glendelacæ, complures transegit annos. Interim scripsisse ferunt Hibernice vaticinia quædam, quibus multa prædixit, de Regibus Hiberniæ, & de præliis & mortibus eorum, usque in finem seculi. Anno tandem DCXXXII a Rege Lageniæ, procerum suasu, constitutus est Archiepiscopus, in sede & cathedra S. Moëdoci. Vitam hanc reliquit XVII Junii anni DCLXXXXVII, valde senex: cum diu ante obitum Præsulatum abdicasset. Corpus Teghmolingi in cœnobio suo honorifice sepultum est; Molingum, Braccanum, Patricium & Columbam, quatuor Hibernicos Prophetas appellat Giraldus Cambrensis lib. 2 Hiberniæ expugnatæ cap 33: ubi etiam eorum libros suo tempore exstitisse Hibernice scriptos asserit.

[4] A Waræo dissentit Colganus in Triade pag. 564. Ille enim immediate S. Moëdoco sufficit S. Molingum anno DCXXXII. Hic vero quatuor alios interjicit prædecessores: [a quo dissentit Colganus.] & Episcopatum ejusdem Sancti differt usque in annum DCXC, neque ultra sexennium extendit; in Chronotaxi mortis, Waræum uno anno præveniens. Prædecessores S. Molingi, quos assignat Colganus, hi sunt: Duchuanus, decessit anno DCLII. Tuënocus DCLXII, Maldogarius DCLXXVI, Dirathus DCXC. Pro istis Waræus, mortem Sancti in annum DCXCVII differens, ipso adhuc vivente, post abdicatum Episcopatum, quatuor assignat successores: Comanum, quem putat obiisse anno DCLXXV; Medogarium, mortuum DCLXXVI; Dirathum, DCXC aut DCXCII. Hunc secutus est Cillemus, qui usque ad annum DCCXIV putatur sedisse: Sanctusque ejus tempore migrasse in cælum. Ut in utroque scriptore summa est sententiarum diversitas (siquidem in nullo conveniunt, si Maldogarii & Dirathi nomina exceperis) ita summa fuit utriusque patriarum antiquitatum notitia, par veritatem indagandi, recteque historiæ ordinandæ studium. Utri ergo assentiar ambigo, si Acta S. Moëdoci, edita a nobis XXXI Januarii, congrua niterentur auctoritate; non vererer dicere, utrumque erasse. Nam in Actis illis numero 35, de successore quodam Sancti, talis narratur prophetia; Quodam vero die S. Maëdhog, veniens ad vadum Imgain, dixit ei auriga suus: Dic mihi Domine, Quis in sede tua post te sedebit? Sanctus Episcopus respondit ei, Qui ante nos aperiet tormovelam * vadi, ipse post me erit sessor cathedræ meæ. Et statim viderunt scurriles scholasticos, [sed Prophetia S. Maëdoci de successore,] venientes cum scutis & hastis in manibus, causa ludendi. Cumque vidissent scholasticorum turmam unus ex eis exiliens tornovelam eis aperuit. Videns supradictus auriga juvenem valde scurrilem, aperientem tormovelam *; obstupuit, & dixit alte; Nunquid iste nugerculus apud nos, post Patronum nostrum erit Antistes? Tunc scholasticus ille, compunctus gratia Spiritus sancti, humilis venit ad S. Maëdhog, & dixit ei; O Sancte Dei, volo tecum ire, & vivere sub disciplina tua. Vir sanctus ait ei: Unde es, & quo nomine vocaris? ille ait: Mumoniensis ego sum, de habitatoribus Luachuir, & Cronanus vocor. Cui ait vir Dei: Alio nomine diceris, idest, Mochua Lothre. Et ait ei; Sequere me. Inde secutus est Mochua Lothre S. Maedhog usque ad obitum suum: qui postea effectus est sapiens & sanctus, & vir miræ abstinentiæ, qui fecit magna miracula: quem pro honestate vitæ & pro bonitate morum beatissimus Maedhog post se in Episcopum constituit.

[5] De Mochua sive Cronano actum est 1 Januarii: sed præterquam quod de ejus cultu non constet, [videtur favere Waræo,] nulla ibi mentio fit de Episcopatu Fernensi, nedum de hoc vaticinio. Ceterum magister noster Bollandus ob quantulamcumque hujus prophetiæ auctoritatem, in eam inclinabat sententiam ut Cronanum Molingo præponeret. Mihi vero, ob eandem rationem, Cronanus Molingo postponendus videtur. Quippe Cronanus puer scholaris erat; cum jam Maëdocus verosimiliter esset senex: nam & curru vehebatur, quod in usu non fuisse Hibernis Episcopis, nisi itineris longitudo, aut senectus suaderet, colligitur ex Beda lib. 3 cap. 5 Histor. Eccles. Et auriga ipsum de successore sollicitus interrogat: quod quærere ex homine adhuc ætate & viribus florente, importuna videretur curiositas. At quare S. Maëdocus, non de immediato successore, sed de alio post multos annos futuro respondit interroganti? Existimo quia ita casus, seu potius Dei providentia tulit, ut puer iste occurreret.

[6] At neque Molingum Maëdoco immediate sufficere liceat cum Waræo; posita veritate miraculi, [miraculum in S. Molingo patratum,] quod in hujus Actis numero 60 ita refertur: Cum teneret Beatissimus Episcopus Molingus cathedram Episcopalem sancti Maëdhog, aliquo eventu in lecto beati viri sanctus ascendit, ubi nemo ante eum ausus est ingredi: Cui ait Canonicus istius ecclesiæ: Usque hodie, post obitum sancti Maëdhog Patroni nostri, nemo ascendit in hoc lecto, propter nimiam sanctitatem ejus; qui modice ibi, evigilans spiritu Domino, post lassitudinem corporis, requiescebat. Ait ei sanctus Episcopus Molingus: Nos qui in Cathedra ejus sedemus, bene possumus hic dormire. Et cum hoc dixisset; statim dolor validus apprehendit eum. Cum jam torquebatur valde, fundens orationem, petivit Dei auxilium; sed cum dolor nondum adhuc cessabat urgere eum; iterum se signans signo Crucis, cœpit invocare frequenter sanctum Maëdhog sibi in auxilium: & cum hoc fecisset, statim fervor doloris mirabiliter discessit ab ipso, surgensque inde S. Moling, sospes & sanus, ait: Nemo in isto tempore dignus est in lecto nostri Patris S. Maëdhog dormire. In hoc apparet quantam gratiam habet S. Maëdhog apud Deum in cælis, [Colgano favet.] in cujus lectulo nemo audet in terris dormire. Multa alia signa virtutum sanctus Maëdhog in corpore, & post obitum ejus, gratia Dei per eum fecit, & adhuc ad Reliquias ejus non cessant ostendi.

[7] Hæc profecto vix consistere possunt, cum immediata S. Molingi post S. Moëdocum successione. Quomodo enim eo casu S. Molingus, [Alia chronotaxis proponitur.] ignorare poterat quod eum monebat Canonicus, neminem lectum S. Moëdoci ascendisse si ab hujus obitu non nisi pauci anni effluxerant? aut quomodo tam cito id potuit quasi in legem transisse? Neque etiam verbis iis, usque hodie, uti solemus, nisi cum de plurium annorum transacto tempore agimus. Quid igitur, si Episcoporum Fernensium seriem ita ordinemus, ut post Moëdocum ab anno seculi septimi XXXII usque ad LX, duo vel tres, ex nominatis apud Colganum & Waræum, tenuerint Episcopatum? Istis defunctis, sequatur S. Molingus, & abdicet dignitatem circa LXX. Tum, interjecto unius ex annumeratis apud prædictos autores regimine, perveniri poterit ad annum LXXX, circa quem Cronanus, agens ætatis annum circiter sexagesimum sextum, succedere poterit S. Moëdoco in Episcopatum Fernensem, ut prophetia censeatur impleta.

[8] Neque hoc loco prætereunda sunt quædam de Cathedræ Fernensis dignitate, quamvis modo relatis haud multo certiora. [S. Molingus] Colganus in Triade pag. 564, ex Actis prolixioribus S. Molingi, de quibus supra numero 3, hæc nobis refert verba: Adductus S. Moling ad prædictam civitatem, constitutus est ipse Archiepiscopus, in sede & cathedra S. Maidhoc. A Rege enim Lageniensium Brandubh, filio Eathach, constitutum est, ut Archiepiscopatus Lageniensium in civitate S. Maidhoc esset. Ipsa civitas vocatur Ferna. Deinde notat idem Colganus, Kildariam, eo tempore quo scribebat Cogitosus Acta S. Brigidæ, fuisse metropolim Lageniæ: existimat autem Cogitosum scripsisse circa annum DL. Deinde circa finem ejusdem seculi, tempore S. Moëdoci, eam dignitatem a Kildaria translatam fuisse Fernam: indeque rursus, post obitum S. Molingi (qui incidit in finem seculi VII) incertum quando; sed saltem ante annum MXCVII, [Fernensis Episcopus creatur] rursus restitutam Kildariæ. Nam eodem anno Malbrigidus O Brolchan, vir sapientissimus, obiit; vocatur in Hibernicis Annalibus assentiente Ussero, Episcopus Kildariensis & totius Provinciæ Lageniensis & Ferdomnachus ejus successor (qui creditur obiisse MCX) vocatur Episcopus Lageniensium insubscriptione epistolæ, a Waterfordensibus ad Anselmum Cantuariensem Archiepiscopum transmissæ, quæ exstat 34 inter editas ab Ussero. Ego vero, sicut non dubito, quin semper aliqui fuerint inter Hibernos Episcopos, qui præ aliis amplioris aliquid dignitatis aut Ecclesiasticæ jurisdictionis habuerint; ita a vero censeo alienum, eos aut Archiepiscopos dictos fuisse, aut Pallio aliisque Archiepiscopatus insignibus usos, ut ostendimus § 2. Appendicis ad acta S. Patricii: in eo enim Anglorum Archiepiscopos primum imitari cœperunt Hiberni, seculo circiter XII. Ad hoc probandum, adverte, non leve argumentum fluere ex duobus supra allatis a Colgano locis. Malbrigidus quippe O Brolchan Episcopus Kildariensis & totius Provinciæ Lageniensis vocatur, [non recte tamen dicitur Archiepiscopus.] non Archiepiscopus, seculo XI: Ferdomnachus vero, initio XII, Lageniensium Episcopus subscribitur, non Archiepiscopus. Adeoque non facile reperiendos existimo scriptores Hibernos, qui ante seculum XII scripserint, & titulo Archiepiscopi utantur. Oportet itaque Acta prolixiora S. Molingi, ex quibus verba superius relata, desumpsit Colganus, posterioris esse temporis; & in Prologum ad Acta S. Brigidæ per Cogitosum (si hæc istius sunt, & scripta secula VI) Archiepiscopus, pro Episcopus, postea irrepsisse, intrusum a librario quopiam, ex usu seculi sui Cogitosum corrigente. Cum enim videret, Cogitosum aliquid præeminentiæ Episcopo Kildariensi supra reliquos attributum velle, Archiepiscopum nominandum putaverit.

[9] Cæterum quidquid Episcopi Hiberniæ, supra alios Coëpiscopos, usque ad seculum XII habuerunt, istud nomine Primatiæ appellandum videtur: neque ullibi constanter ea dignitas mansit, [quo sensu possit fuisse Primas Lageniæ.] præterquam in Sede Ardmachana ob honorem S. Patricii. Alii autem videntur supra alios Episcopos primatum tenuisse, quam diu ipsi & successores, ob pietatem & doctrinam, præ aliis æstimabantur; præsertim si Principis gratia accederet, & Coëpiscoporum qualiscumque consensus. Multum etiam conferebat, si civitas, in qua Cathedram Episcopalem fixerant, opibus aut civium frequentia præ reliquis floreret: ita ut non raro is præcipuus haberetur Episcopus, qui æstimatissimæ præesset civitati. Et hinc factum videtur, ut ad aliam translata meliori civitatis fortuna, alio etiam tranferretur eminentia Episcopalis aut Primatia: quin subinde, urbe in pagum mutata, desineret esse Episcopatus, aut alteri meliori uniretur. Neque id immerito: cum enim Episcopus constituatur, ad gubernandum gregem fidelium; iis alio dilapsis, desinit esse necessarius. Superfluum igitur sit inquirere, quo anno, Archiepiscopatus Kildaria Fernam, & rursus Ferna Kildariam fuerit translatus: cum ipse Jacobus Waræus, monumenta Hibernica diligenter scrutatus, neque Kildariensis neque Fenensis ullius Archiepiscopi videatur reperisse memoriam, quæ ipsos tali titulo honorandos probaret. Nunc ad Acta qualiacumque progredimur: de quibus, uti & iis, quæ hic disputata sunt, dicere liceat: sin minus nos aliquid certi doceant, ostendunt saltem de quo dubitari possit.

[Annotatum]

* .II. repagulum

VITA
Ex nostro Ms. Salmanticensi.

Molingus, Episcopus Fernensis in Hibernia (S.)

BHL Number: 5988

EX MS.

[1] [Natus] Venerabilis Præsul ac Propheta Dei Dayrgellus, qui alio nomine Moling appellatur, a nativitatis exordio gratia Dei fuit plenus: qui eo die natus est, quo Spiritus sanctus super Apostolos descendit. Quem inter manus genitricis existentem, Angelus Domini, in forma pulcherrimi juvenis, [ab Angelo benedicitur,] coram parentibus, ceterisque qui aderant benedicens signo Crucis signavit a. Puer autem & corpore crescebat & gratia; [Litteris in structus,] quem parentum diligentia, divinarum studiis litterarum, opportuno tempore tradidit. In quibus ille tandem satis instructus fuit: Deinde semetipsum hostiam viventem atque placentem Deo obtulit, ejusque servitio pro viribus nuncupavit. Hic quoque in arbore quadam cava b, [vitam eremiticam ducit & apostolicam.] ubi postea suum fundavit monasterium, per septem annos pro viribus Deo deserviens, Eremiticam solus ducebat vitam; ac tamdiu esca ejus olera, & potus ejus aqua fuit. Posthȩc verbo prȩdicationis sedulo institit, & de mobilibus seculi fluctibus, ad fidei stabilitatem, per rectȩ doctrinȩ industriam plurimos traxit. Creberrimorum quoque miraculorum fama ipsum longe, lateque divulgavit: unde plurimi, [Monasterium condit,] sub ejus regimine Deo militaturi, ad eum confluxerunt discipuli. Postmodum celebre fundavit monasterium, quod ab ipsius nomine, prout notum est, habet vocabulum: c ubi Angelico adjutus patrocinio, plurima fecit miracula, de quibus pauca dicemus.

[2] Ingens enim saxum, in via publica viantibus obstans, quod Osrigensis d exercitus, viribus suis confidens, movere non poterat; virtute orationis de suo loco, [immane saxum oratione transfert,] ad alium solus noctis silentio transtulit locum. Item alius prægrandis lapis e, ut horologium in eo fieret, ad monasterium delatus, incuria portantium in duas fractus partes, per ejus orationem redintegratus est. In Fernellensi f quoque monasterio, [aliud fractum redintegrat;] quȩdam domus clausa, in qua tunc nemo fuit, vicinis straminibus ab igne male custodio combustis, tota deintus cœpit cremari. Ad quam qui aderant concurrentes, ac ignem extinguere molientes, quia clavem non habuerunt, [incendium extinguit:] intrare minime potuerunt; Adveniens vero magnificus Pontifex Moling, sine ullo obstaculo, domum intravit; ac virtute divina igne extincto, eam liberavit.

[3] Aliquando quidam laici transeuntes, virum Dei in fossura terræ desudantem videntes, dixerunt; Vir iste, ut dicitur, vere magnus est. Sed diabolus famam virtutis viri Dei extinguere cupiens, arma consueta ad decipiendum excitaverat, [meretricem verberibus castigat.] scilicet feminam quandam nequam quȩ eosdem viros comitabatur. Ait enim: Hunc virum, quem magnis effertis laudibus, si vultis modo, eum prosternam. Qui responderunt: Ut credimus, hoc per te nequaquam fieri potest. Illa vero, implere quod vovit exortans, ad virum Dei properans accessit; & verba quibus animum ejus ad consensum peccati alliceret, coram eo protulit. His auditis, vir sanctus ait; Ambo, inquit, hanc proximam ineamus silvam. Qua eunte, miles Christi ait meretrici; Pallium tuum exue. Illa autem ȩstimans, quod locum, in quo obscœnum opus ageret cum ea, parari voluerit; jussioni ejus protinus obedivit. Ille vero in bello intrepidus, sinistra manu eam apprehendens, cum virgarum fasciculis corpus ejus nudum a planta pedis usque ad verticem capitis, fortiter flagellavit, ac sic flagellatam ad suos ire præcepit.

[4] Idem vir Dei, quodam fideli viro ipsum aspiciente, siccis pedibus super aquas ambulavit, [super aquas graditur:] quem juramento constrinxerat, ne quamdiu ipse in hac vita viveret, hoc alicui revelaret. Hoc quoque prætereundum non est, quod terram Lagenensum a gravissimo vaccarum tributo, quod Regibus g Aquilonalis partis Hybernia per plurima annorum curricula reddebatur per terribilia miracula, mortem exactoribus minitantia, usque hodie liberavit. [hostes profligat]

[5] Quodam alio tempore femina quædam filium suum, ad mortem pene infirmatum, attulit ad eum, dicens: Pater sancte, [infirmum sanat,] pro filio meo, ut sanitatem recipiat, Deum deprecare. Cui ille, prophetico ut erat plenus spiritu, ait: O mulier, filius tuus convalescet, [& paralyticum;] & longo tempore feliciter vivet. Quod totum completum est. Item alium puerum paralyticum, leprosam, mutum, & cœcum, per orationis virtutem sanitati restituit.

[6] Quædam miserabilis mulier virum Dei, in ripa cujusdam fluminis sedentem, [mortuum suscitat,] pro unico filio suo defuncto, cujus corpus in sinu portabat, suppliciter rogavit, ut eum a morte ad vitam in nomine Domini revocaret. Quo dicto, illa corpus exanime in sinu ejus posuit; quod ipse protinus in aquam quæ suberat projecit. O magnum miraculum, & in suo genere inconsuetum! Nam puer, mox ut aquam tetigit, per viri Dei miram humilitatem resuscitatus, super aquam natavit, & sic ad ripam rediit: quem mulier exultans, vivum atque incolumem sustulit, eumque secum deferens, ad sua remeavit.

[7] Alio vero tempore filius cujusdam Reguli, insania vexatus, ac ferreis vinctus catenis, [item alium,] ad eum ut ipsum sanaret adductus est; quem protinus homo Dei in balneo, quo se lavabat, poni præcepit: quo facto, puer illico defunctus est. Quod cum vir Dei perpenderet, exanime corpus in lecto poni jubet: & eorum qui aderant tristitiam blandis sermonibus consolatus, deinde accedens ad puerum, signo salutiferæ crucis eum signavit; & statim vitæ & pristinæ sanitati restituit. [hydropicum curati,] Aliquando duo hydropici ad ipsum, ut a languoribus sanarentur, accesserunt: quibus ut de humo fossæ parum comederent, præcepit. Quod unus illorum faciens, in fide sua mox sanitatem recuperavit: alterius vero, quod jussus est facere nolentis, infirmitas usque ad mortem insanabilis fuit.

[8] Alio in tempore, viro Dei ad Missam se præparanti advenit quidam horribilis leprosus, [Calicem sacrum tradit leproso] calicem altaris ad eo petens. Qui continuo recordatus verbi Domini quo dixit; Misericordiam magis volo quam sacrificium; ille tradidit quod petivit. Cumque alium in quo offerret non haberet; [& alium divinitus accipit;] Deus omnipotens misericordiam in misericordem facere non distulit: de thesauro enim abundantiæ suæ, semper inexhausto, alium ei, in quo offerret, calicem illico dedit. Quodam tempore, ipse super ripam fluminis nomine Berba h sedente, & Epistolas canonicas inspiciente; hospites quidam, se ad monasterium transvehi quærentes, ex alia parte clamabant. Ad quos, quasi ad Christum deducendos, [librum æstu maris ablatum, intactum recipit.] librum ubi sedebat relinquens, festinus navigavit. Interea inundatio maris contra fluvium exæstuans, & ripas fluminis excedens, præfatum librum redeundo, secum in mare detulit: sed meritis Sancti viri exigentibus, ad eumdem locum, ipsum ab omni corruptione intactum, reportavit.

[9] Tanta autem prophetiæ gratia in viro Dei resplenduit, quod qualiter homines, quique essent victuri, & quo exitu vitam terminaturi, & cujus meriti essent futuri, quærentibus veraciter responderet. [Prophetiæ dono illustratur,] Aliquando vir Dei, a Collegio Fratrum sequestratus, triduanum perfecit jejunium, unus vero eorum, eum visitare veniens, faciem ipsius inspicere omnino præ fulgore ejus nequivit: illa etenim velut flamma ignis apparuit, & lux magna ipsum circumfulsit. Ad excellentiam [enim] meritorum ejus declarandum, Deus ipse sibi per subjectam creaturam, ad ipsum in mundi hujus exilio consolandum, mirabiliter apparuit; [& divinis apparitionibus.] unde locus apparitionis usque hodie Trinitas appellatur. Choros etiam Angelorum, Gloria in excelsis Deo & in terra pax hominibus bonæ voluntatis, cum ineffabili melodia decantantium, tempore quodam audivit: unde locum, in quo mysteria Angelorum sic audivit, terram nominavit Angelorum Beatus quoque Pontifex.

[10] His & consimilibus miraculorum prodigiis fulgens, ad inevitabilem vitæ terminum festinavit (quem terminum sine intermissione obtinuit, [In cælum migrat.] cupiens dissolvi & esse cum Christo) ac sic, devictis seculi ærumnis, omnium Sanctorum virtutum copiis opimatus, terra plorante, cælo gaudente, ovans migravit ad Christum: qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen. 7 i Idus Junii.

[11] His aliqua visum est adjungere ex Ms. R. P. Henrici Fitsimon, [Canes ab eo pasti non sine miraculo:] quæ in Salmanticensi desiderabantur; quandoquidem de iis egerim in Commentario prævio: sunt autem hæc. Contigit alio die, ut S. Molingus canes feros saturaret, & multi erant; hic enim est numerus canum triginta. Et diviserunt se in duas turmas, & dedit eis triginta panes cum butyro: & duodecim canes ex eis statim non aderant, & portionem eorum primi non comederunt: sed pro timore Sancti secum duodecim panes custodierunt, donec socii eorum advenerant: [aliud circa avim & felem patratum] & Sanctus saturavit eos duodecim panibus, quos reliquerant, cum canibus primis. Quadam autem die cum S. Molingus sedens legeret, venit k avis Mima … & muscam, alam unam habentem, deglutivit coram eo; & l muriceps avem devoravit: & Sanctus muricipi imperavit, ut avem vomeret, & avis muscam: & statim illa animalia sanata sunt & vixerunt. S. Molingus semper solebat fera animalia alere: & vulpes, de vulpibus quæ sumebant cibum de manu ejus, gallinam furata est, & manducavit eam: & contristatus est Sanctus contra eam vulpem callidam. Hoc autem videns vulpes, abiit ad alium locum; ubi sanctæ mulieres habitabant; & aliam gallinam diversi coloris rapuit ab eis, & obtulit eam Sancto viro. Et imperatum est ei, ut reportaret eam vivam dominabus ejus: & ipsa sicut ei imperatum est reportavit. Alio autem die, [vulpem & gallinas.] alia de vulpibus libum abstulit & favum mellis: & imperatum est ei, ut libum referret, & imperio Sancti obedivit. Et quoniam S. Moling princeps erat in civitate magna quæ dicitur Ferne; vulpes perrexerunt ad eum, nec a canibus persequebantur, donec venirent ad locum in quo erat Moling: & adventum earum prædixit Moling populo suo: fecitque eis hospitium, & post hoc reversæ sunt ad loca sua. Et dixit Moling eis; Manducate, ego post modicum tempus hanc civitatem relinquam, & ad locum meum revertar. Hæc inquam referenda putavi, ut ex iis intelligi possit, qualia ea Acta sint, de quibus in Commentario prævio num. 2. diximus.

ANNOTATA F. B.

a Simile quid accidisse memoratur in Vita S. Coëmgeni quam dedimus tertia hujus.

b Idem de S. Coëmgeno narratur.

c nempe Teghmoling, ut supra ex Waræo vidimus.

d In Ms. P. Fitsimon ita miraculum narratur: Quodam tempore S. Moling petivit Regem Lageniensium, nomine Desgabine, cum exercitu suo, ut saxum magnum in via offendens moverent, &c. Nescio cur exercitus Lageniensium vocetur Osrigensis.

e In Ms. P. Fitsimon lapis iste vocatur Orlag, & dicitur manere signum confractionis in ipso lapide usque in hodiernum diem.

f Id est, Fernensi.

g Id est Ultoniæ, vel potius Nepotibus Neyll sive Conalliis; qui ibi præ cæteris dominabantur. Regi vero isti, ut habetur in Ms. P. Fitsimon, nomen erat Fianachta, in eodem Ms. legitur, quod idem Sanctus, qui hic Lageniensibus faverat, aliquando ad similem impediendam injuriam contra ipsos steterit. Quodam die, inquit, introierunt Lagenienses in regionem, quæ dicitur Oisrigia, & populati sunt omnem plebem, & eduxerunt armenta magna. Hæc autem sciens S. Molingus in suo loco, misertus plebi quæ vastata est; oravit ad Dominum. Tunc ostensum est Lageniensibus, quod S. Moling staret in via contra eos pugnans: & non reliquit eis unam vaccam aut unum vitulum: & superare eum non potuerunt, reversaque sunt armenta iterum regionibus suis.

h Berbha fluvius in Lagenia non procul ab urbe Sleptensi. Ita Colganus in Triade pag. 7 num. 2.

i Quinimmo XVII, ut dixi numero 1.

k Hic aliquid legi non potuit & locus obscurus aliunde illustrari nequit. In Ms. Avitmimma, quasi unica dictione legitur.

l Muriceps felem significat, aut volucrem mures capientem, apud Cangium in Glossario.

DE SANCTO VEREDEMO,
EPISCOPO AVENIONENSI IN GALLIA.

>SEC. VIII.

Sylloge historica de cultu & ætate.

Veredemus, Episcopus Avenionensis in Gallia (S.)

G. H.

[1] Avenio, præclara Galliæ urbs, Provinciæ inserta, Pontificibus Romanis subjecta, eorumque aliquamdiu domicilium, ad Rhodanum fluvium, inter suos Episcopos solenni cultu veneratur S. Rufum & S. Veredemum, quorum corpora requiescunt super majus altare, capsæ argenteæ inclusa. Ex his S. Rufus colitur mense Novembri, die aliis XII aliis XIV, quando de illo agendum erit. At S. Veredemi festum incidit in diem hunc XVII Junii. Solere id cum octava celebrari asserit Benedictus Gononus lib. 3 de Vitis Patrum Occidentis, ex antiquo ejusdem Ecclesiæ Missali, in quo habetur Oratio & Missa propria: additque, extare apud Carthusienses Villæ-Novæ vetus Martyrologium Ms. & Kalendarium, in quo fit honorabilis mentio de S. Veredemo Avenionensi Episcopo; nec non in Archivis monasterii S. Andreæ extare litteras seu contractus, [Cultus 17 Junii] ex quibus constat, Rostandum, Episcopum Avenionensem, cuidam Monacho dicti monasterii commisisse curam, fabricandi capsam argenteam, ad Reliquias S. Veredemi reponendas; & ob hanc causam dedisse ei Prioratum, vulgo dictum de Jonquieres circa annum Domini ML. eumque melius Vendemium dici ut habet Bellovacensis, aut ut alii Venderemum & Veredemium: in hoc autem & consentire antiqua Manuscripta & Breviaria Ecclesiarum Arelatensis, Carpentoractensis, cavallicensis &c, Floruisse autem circa annum septingentesimum. Memoratur etiam apud Ferrarium in Catalogo generali, & Saussajum in Supplemento cum hoc elogio: Avenione ad Rhodanum S. Veredemi Episcopi & Confessoris: qui a S. Agricola Sedis hujus Pontifice, præstantia ob merita, successor sacri muneris designatus, non impari gloria pietatis commissam sibi Ecclesiam direxit: moriensque plenus operibus justitiæ & vitæ æternæ, in cælo præmia adeptus est, & nomen in terra venerabile reliquit. Abhinc enim sacris tabulis, ob patentia testimonia gloriæ, inscriptus, honoribus sacris annuatim hac die celebratur. Hæc ibi, sed pleraque sunt quibuscumque Sanctis communia. Eumdem S. Veredemum ut Episcopum Avenionensem & Confessorem, celebrat Grevenus in Auctario Usuardi, eumque secutus Canisius in Martyrologii Germanici duplici editione quam habemus: quem perperam arguit Ferrarius, quasi Aurelianensem Episcopum constitueret.

[2] Supra memoratus S. Agricola, aliis Agricolus, decessor ejus in Episcopatu Avenionensi, [dicitur a S. Agricolo decessore cooptatus,] colitur secunda die Septembris. Ejus Acta extant in Chronologia Lirinensi Vincentii Barrali, sed recentiori Auctore, ut qui meminit pluviæ sanguineæ anni MDLXXIII, & conspirationis hæreticorum anni MDLXXIV. Interim in dicta Vita ista leguntur: Cum extremum sibi diem instare sentiret Agricolus, de successore deligendo Clerum populumque admonuit, cooptavitque in suum locum S. Veremundum, [anno 700,] qui prope urbem in eremo vitam Angelicam claramque miraculis agitabat, ac dein dicitur Agricolus sempiternæ beatitudinis gaudia penetrasse quarto Nonas Septembris anno Domini septingentesimo, cui tunc successit S. Veredemus. De quo addit Gononus: In loco, ubi solitariam vitam duxit, cerni adhuc eremitorium una tantum leuca a civitate Avenionensi. Quæ latius a Gonono in Vita ad hujus honorem conscripta habentur, sed quæ magnam injiciunt difficultatem, dum dicitur natione Græcus, ibidem in spelunca degens excepisse S. Ægidium e Gracia venientem, & una simul diu vixisse & miraculis claruisse. Quæ sunt accipienda de S. Veredemio Anachoreta, cujus celebris memoria in Breviario Ecclesiæ Uzeticensis agitur die XXI Augusti. Debet hic vixisse tempore S. Cæsarii Episcopi Arelatensis, anno DXLIII vita functi, apud quem dictus Ægidius aliquamdiu vixerat, antequam ad S. Veredemium anachoretam accederet: [non satis distinctus a S. Veredemio anachoreta.] proinde nobis suspecta sunt quæ de S. Veredemi Episcopi vita anachoretica apud dictum Gononum, & in Vita S. Agricoli referuntur. Omittimus proinde Vitam hujus Episcopi Latine excusam apud Gononum pag. 160 & Gallice apud Simonem Martin in Sacris Reliquiis deserti pag. 471 tamquam recentiorem compositionem, in qua discerni non possint vera a falsis, certa ab incertis: & tota res poterit accuratius atque commodius discuti ad Vitam S. Veredemii Anachoretæ ad diem XXI Augusti, & S. Ægidii ad Kalendas Septembris. Interim distinctione ista supposita, ab Anachoreta isto, tot seculis seniore, nomen inditum Episcopo; utique Græcum, qualis dicitur Anachoreta fuisse; eodemque compositum modo quo φερέκακος, φερένικος, φερέζωος, malorum tolerans, Victoriam atque vitam efferens: sic enim φερέδημος, erit Plebem ferens. Aspirationem autem usus vulgi extriverit. Oportet tamen ut apud Græcos aliquos pro φέρω usitatum sit βέρω vel βήρω, unde Berenice nomen acceperit, quamvis verbum istud nusquam inveniatur sit scriptum.

DE SANCTO POSSENNO
PRESBYTERO CASTELLIONE IN GALLIA.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De cultu & miraculis, ipsi ac S. Benedicto communibus.

Possennus Presbyter, Castellione in Gallia (S.)

G. H. & D. P.

Romæ inter illustriores bibliothecas, codicibus manuscriptis repletas post Vaticanam potuit aliquando censeri Altempsiana, ubi reperimus aliquod Martyrologium, in Anglia aut Normannia exaratum; [Memoria in Fastis:] in quo ad hunc XVII Iunii ista habentur: S. Possenni sacerdotis, miræ simplicitatis viri. Eadem leguntur in Martyrologio Bellini secundum morem Romanæ curiæ, Parisiis auctius sub annum MDXXI excuso, & ex eo apud Molanum in Additionibus ad Usuardum tertio recusis; item apud Canisium in Martyrologio Germanico, & Ferrarium in Catalogo generali, apud quos ultimos Possemius legitur duplici littera n n in litteras m & i mutata quod facillime potuit contigisse.

[2] [Cultus Castellione.] S. Possenni hujus arbitramur mentionem fieri libro 5 Miraculorum S. Benedicti in Gallia factorum, auctore Rodolpho Torturio ad diem XXI Martii, num. XXXV & sequentibus; ubi dicitur requiescere in Castellione ad Ligerim fluvium, æque fere Niverno & Aurelia distante. Nonnulla inde repetenda his verbis. In Castellione, Patris ipsius non exigua possessione (ubi beatus Confessor Possennus requiescit de quo & Andreas plurima in suis retulit dictis) multa ad laudem sui nominis, [Miracula ipsi & S. Benedicto communia.] per merita utriusque Patris, sæpius Omnipotentis clementia demonstrat magnalia: de quibus & nos dicturi sumus aliqua.

[3] Homuncio quidam, Herbertus nomine, ægritudinem incidit adeo gravem, ut resolutis omnibus membris, nullius eorum uteretur officio, præter linguam, quæ, licet satis exilem, [paralyticus] retinebat sonum. Hujus inopia sustentabatur timoratorum alimonia virorum, qui etiam tuguriolum in porticu basilicæ loci ipsius sibi construxerant: ubi & per numerosa annorum curricula, instar glomeris involutus decubuit, vix etiam liquidas sorbitiunculas ore valens ligurire; necessitate quoque relevandi alvum a loco in locum digredi nequaquam potens. Miserante igitur omnipotentia clementis Salvatoris, suffragantibus vero Patris nostri Beatique Confessoris Christi Possenni precibus, paulatim membris sospitatem amissam recipientibus, factus est incolumis; grates referens Domino Iesu Christo, [sanatur & ecclesiæ ministrat:] secundum suæ scientiæ modulum, & ejus utriusque fidelibus. Permansit autem in eodem loco per multa tempora, ecclesiæ servitio mancipatus, aquam, lumen, & quæque ad ministerium altaris erant idonea, suppeditans; quem nos etiam, pluribus annis id officiose peragentem, perspeximus.

[4] In territorio Nivernensi quoddam habetur castrum, Huben nuncupatum, in prærupti cujusdam collis cacumine. Hujus Dominus Hugo dicebatur, provectæ ætatis vir. Hic filium genuerat, vocabulo Gauterium: qui juvenilis ævi elatus supercilio, minus de omnipotentis Dei pertractans mandatis, res ecclesiarum & pauperum, rapinis inhians, diripere & suis in necessitatibus expendere ardebat; unde arbitratus opimam de jam memorata possessione prædam se posse abducere, propter multitudinem diversorum animalium, quæ in eodem erant loco (est enim alendorum animalium opportunus ob fertilitatem pabulorum) assumptis cohortibus equitum seu peditum, devenit illuc, neque Dei veritus offensam, neque Patris nostri meritum. [cupiens Castellionem diripere] Porro accolæ loci ipsius & circa positi ruris, comperientes ejus insanam cupidinem, & pertimescentes copiosum prædonum numerum, asciverunt in auxilium sibi Dominum castri, quod dicitur S. Briccii, Rotbertum nomine, strenuum sane tam armis quam consiliis virum: qui vallatus suorum cuneo, prompto accurrit animo, paratus cum eis, si quod immineret, subire dispendium, pro Patris promerendo suffragio, & vicinorum qui se expetierant commodis.

[5] Gauterius itaque aggressus Castellionenses, satagebat opere perficere quod mente conceperat; ruricolas videlicet eorumque pecora & spolia secum abducere. Rotbertus autem ei obviam progressus cum suis, conjunctis quoque sibi locorum contiguorum colonis, conferre cum eo non valens, ejus timendo copias terga vertit. Gauterius ergo suos multis clamoribus adhortatus, equoque cui insidebat calcaribus incitato, ipsum perniciter insequitur: [subito moritur:] quem Rotbertus jam jamque sibi appropiantem cernens, ut puta moris est fugientium, hasta super humerum rejecta, ferrum hastæ sequenti opposuit. At ille conatus hostis nequaquam prævidens, dum incautius attingere eum equo ardescit, in ferrum ruit: quod gutturi illius immersum absque dilatione vita privavit. Videntes vero satellites ejus, Dominum suum exanimatum, vlulatibus aerem, lacrymis genas opplentes, humeris corpus imponentes, abire maturant; miserante ipso cujus interierat ferro, [aguntur gratiæ SS. Benedicto & Possenno,] illis quoque quos prædatum venerat concedentibus liberam fugiendi copiam, laudesque proclamantibus omnipotenti Deo, grates Patri Benedicto Sanctoque Confessori Possenno, de tam celeri hostis sui multatione. Genitor autem genitrixque defuncti, cernentes extinctum filium, in quo tota spes pendebat illorum, quoniam hunc solum possidebant; non est facile dicere quos ediderint gemitus, quantas fuderint lacrymas, inconsolabili lugentes mœstitia, quem amplectebantur dilectione unica.

[6] Præfatus Andreas in scribendis S. Benedicti Miraculis secutus Aimoinum est, initio seculi XI sua vulgantem; & Rodulfum præcessit annis fere centum posteriorem Aimoino; qui Andreæ scripta, [ætas incerta.] hactenus latentia, nova forma donavit, uti diximus, ubi de S. Benedicti Translatione in Gallias num. XI. Quam multis eos seculis præcesserit Possennus, & utrum S. Benedicto ipso prior non fuerit, non possumus definire divinando: medium aliquod hic eligimus, quoad aliunde lux affulgeat.

DE SANCTO JULIANO,
IN MONASTERIO ARENÆ SIVE HAREÆ.

Cultus certus ex Martyrologiis, locus & ordo incertus.

Julianus, in monasterio Arena sive Harea (S.)

G. H.

Memoria hujus Sancti in variis Martyrologiis recolitur, ac primo in Ms. Florario Sanctorum & Martyrologio Coloniæ atque Lubecæ sub annum MCCCCXC excuso ista leguntur: [Memoria in Fastis.] In monasterio, quod Arena nuncupatur, Sancti Juliani Confessoris. Grevenus seu Carthusiani Colonienses in Additionibus ad Usuardum, anno MDXV & MDXXI editis, hæc duo verba, Juliani Confessoris solum habent. Franciscus Maurolycus, Abbas Messanensis, ita illum refert; Cœnobio Area Juliani Confessoris. Postea Molanus in suis Additionibus tertio recusis sic exprimit: In monasterio, quod Harea nuncupatur, sancti Juliani Confessoris. Molanum secuti sunt, Canisius in Martyrologio Germanico, Wion, Dorganius, Menardus in Fastis Benedictinis. Addit Wion, quando vixerit ignorari. Utinam vel locum ubi monasterium Harea, sive Area, aut Arena situm sit, inquisivisset & invenisset, ut certius suo Ordini illum vindicaret. Nam Constantinus Ghinius eumdem inseruit Natalibus Sanctorum Canonicorum, verbis ex Molano desumptis. Bucelinus, [inquisitio loci.] qui passim Wionem & Menardum sequitur, Julianum omisit; merito dubius, cujus Ordinis fuerit. Eumdem inscripsit suo Catalogo Ferrarius; & in Notis nisi sit Horreum monasterium Trevirense, aut Aria oppidum Artesiæ, fatetur se ignorare ubinam gentium sit. Idem de Arena possumus affirmare. Bernardus Saccus lib. 6 Historiæ Ticinensis cap. 8, Est oppidum, inquit, Arena juxta Padum infra Ticini oppidum, ubi Padi trajiciendi opportunitas summa adest.

[2] Est & Arena S. Petri prope Genuam latissime distenta, ubi & varia monasteria lustravimus anno MDCLII: sed in defectu Actorum nihil possumus pronuntiare. Saussajus Haream in Belgio collocat, & S. Julianum facit socium S. Landoaldi, de quibus late egimus XIX Martii: a quo cum Molano alium hunc arbitramur.

DE S. RAMUOLDO ABBATE ORDINIS S. BENEDICTI
RATISPONÆ IN BAVARIA

>AN. MI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De Vita ab auctore pene coævo scripta, anno obitus & cultu.

Ramuoldus, Abbas ad S. Emmeramnum Ratisponæ (S.)

AUCT. D. P.

De S. Emmerammo, Episcopo Ratisponensi & Martyre, acturis XXII Septembris, mulia de ipsa civitate, [Vita scripta inter miracula S. Emmerammi,] multa de condito sub illius nomine monasterio, dicenda erunt; argumento nequaquam præoccupando nunc, cum solum agendum est de B. Ramuoldo agnato S. Wolfgangi Episcopi Ratisponensis: primo istic instituto Abbate, post intervallum circiter sesqui seculi, quo in potestate Episcoporum fuerat Abbatia. De hac interim videatur Wiguleius Hundius in Metropoli Salisburgensi. De illo, sancto scilicet Emmerammo seu Haymeranno, multi scripserunt: de Miraculis ejus libros duos edidit Arnolfus ex Comitibus de Cham & Vorburg, Monachus, S. Emmerammi Præpositus & Magister, sicut eum nominat Henricus Canisius, Tomum 2 Antiquarum Lectionum a Monumentis Sanctum illum spectantibus exordiens, atque secundo loco collocans prædictos duos libros; quorum primus insignem habet locum de B. Ramuoldo excæcato & curato; secundus, per modum Dialogi contextus, mortem & miracula ejusdem Ramuoldi prosequitur, utpote omnia connexa cum laude ipsius S. Emmerammi.

[2] Utrimque collecta B. Ramuoldi Acta hic dabimus, extrita Dialogi forma, [unde collecta hic datur.] inter Admonitium & Collectitium decurrentis, solumque servientis ad introducenda parerga moralia ac doctrinalia; quæ nunc quidem satis est apud Canisium legi posse, alias forsitan non omittenda, quando integrum opus dabitur. Exceptis istis, ut forma Historiæ habeatur, initium facient verba Matthei Raderi nostri, tomo primo Bavariæ Sanctæ, Elogium Ramuoldi inchoantia; Elogium illud apte concluditur, cum hoc illius Epitaphio, quod, licet non valde antiquum sit, apte tamen hic legetur, tamquam historiæ totius synopsis. B. Ramuoldus, D. Wolfgangi patruelis cognatione, amore, pietate, & ordine germanus, vir vita & conversatione integer atque sanctissimus, ex Trevirensi urbe & monasterio S. Maximini a S. Wolfgango evocatus anno DCCCCLXXV, hujus loci Abbas constituitur: ubi in labore & solitudine pastoralis vitæ sedulo desudans, magno se ardore & conatu adversariis opposuit, fuit, plurimumque pro libertate monasterii hujus laboravit. Ottoni II, Romano Imperatori semper Augusto, [Actorum synopsim continet Epitaphium recentius.] apprime carus, miro Dei judicio biennium cæcus, miraculo Crucifixi ad sepulcrum S. Emmerammi visum recepit: cryptam hanc ad Sanctorum & Posterorum memoriam a fundamentis excitavit &c. Tandem cum XXVI annos, menses V, dies XVII sanctissime rexisset; febricula correptus anno Domini MI, XV kal. Julii, ætatis suæ c, beato fine quievit, miraculis clarus.

[3] Hæc tempora si recte subducta sunt, fuerit B. Ramuoldus Abbas ordinatus ipso anni prænotati exordio, [quo dicitur Abbas factus an. 975.] kalendis Januarii, per se satis festivis licet tunc in feriam VI hebdomadæ cadentibus, currente littera Dominicali C; ut interim ipsa Christi, tali die crucifixi memoria, præsagium esset earum calamitatum, quarum tolerantia erat Christo configendus cruci: nativitas autem ejus inciderit in annum DCCCCI, nescio quousque progressum, quia non eadem accuratione invenitur expressum spatium vitæ qua regiminis. Annum mortis sub Epitaphio vetustiori sic expressum, repræsentat Hundius pag. 361;

Signis clarescit pius hic Ramuoldus humatus,
Cælo fulgescit Cælestibus associatus.
Obiit anno MI. XV kal. Julii.

Arnolfus nec diem nec annum exprimit, sed annum ex eo colligendum reliquit, [Epitaphium vetustius obitum notat an. 1001,] quod mortem indicet accidisse ante obitum Ottonis III (qui contigit anno MII, XXVIII Januarii) dum num. XI describit, qua ratione obsequium suum funeri impenderit Henricus, tunc forte Principatum Bavariæ tenens, post paucos vero annos Rex futurus, non solum Germaniæ sive Galliæ, sed etiam Imperator totius Italiæ, atque Augustus Cæsar civitatis Romanæ. Ordo naturalis verborum exigebat, [quod confirmat auctor Vitæ.] ut scriberetur post paucos vero annos, non solum Rex futurus, sed etiam Imperator; Rex scilicet, anno MII; Imperator MXIV Ejusmodi transpositiones verborum in editione Canisii patitur frequenter Arnolfi textus, sive ipse eas affectaverit, sive librariorum induxerit socordia. Sic autem in medio utriusque tituli positum, Non solum, tenebras offudit Baronio eo facilius, quod num. 9 legisset Ramuoldum in morbum ultimum incidisse post quinquennium Imperialis exitus, quasi intelligendus esset exitus de vita, [male intellectus de an. 1007.] ubi expresse nominatus additur de Hiatospoli, id est Ratispona, civitate. Sic hallucinatus, vir alias sedulus, Beatum Ramuoldum scripsit obiisse, anno MVII; sequacemque mox habuit Ferrarium, in Catalogo Generali eorum Sanctorum qui non sunt in Romano Martyrologio.

[4] Dorganius Menardus, Bucelinus, prudentius in suis Fastis abstinentes ab anno notando, ipsum interim Ramuoldum referunt ut Beatum: [Titulus Beati in fastis monasticis,] quamquam autem, ultra hunc titulum, miraculis probatum, aliud nihil suppetat, quo vetus ac præsens cultus distinctius comprobetur: sufficit tamen vel sola Arnulfi auctoritas: quippe qui miracula fundatumque in iis cultum ac venerationem publicam sepulcri, per annos circiter XL vidisse potuit, scribens tempore Abbatis Udalrici, a B. Ramuoldo sexti, anno MXXXVII electi, superstitis ei usque ad XLV annum istius seculi. Sunt autem in diœcesi Coloniensi, ut intelligo, ac verosimiliter alibi per Germaniam multi appellati Remboldi, qui sui nominis Patronum quærunt, nec inveniunt. His ego suggero hunc S. Ramuoldum. [an nomen idem quod Remboldus?] Originaliter enim idem est nomen, ex radicibus Teutonicis significans In deliberando audacem ac strenuum, a verbo Ramen, deliberare, in consilium venire, & Bold vel bald quod in compositis sæpe Wold & Wald redditur ut Rumboldus, Rumuoldus, Romualdus, fama inclytus. Sic Rampertus & Rembertus, idem sunt; Princeps concilii.

VITA
Auctore Arnolfo Præposito Monasterii,
In Libris miraculorum S. Emerammi, annis fere XL post obitum Beati scriptis.

Ramuoldus, Abbas ad S. Emmeramnum Ratisponæ (S.)

EX CANISIO

CAPUT I.
Exordium vitæ ex Raderi Bavaria, biennalis in senio cæcitas, acta cum Ottone III.

Ramuoldus apud Francones equestri loco natus, anno post virgineum Partum nongentesimo primo, posito litterarum politiorum tirocinio, sacris animum & Litteris & Ordinibus adjecit. [Treviris optime institutus] Nam ex Ephebis egressus Treviros petiit, Pontificique Trevirensi a a sacellis fuit, eo ipso tempore quo S. Wolfgangus, patruelis ejus, Ratisponensem Pontificatum administravit. Erat id ætatis Episcopus provinciæ, simul & Abbas ad S. Emmerammum, sed hactenus, ut nomen dumtaxat, non onus ferret, aut munus Abbatis administraret: quo fiebat ut disciplina cœnobii laboraret, [Ratisponam accersitur a S. Wolfango] & grex admodum errabundus pastorem desideraret. Quod diligenter animadvertit S. Wolfgangus, & Treviris Romualdum, cujus emendatissimam vitam b accurate didicerat, evocatum, suo nomine monasterio præfecit: ipseque ultro in omne reliqum tempus Præfectis cœnobii suum officium administrandum commendavit, nec ad Episcopatum revocavit. Quod adeo feliciter cessit, ut odore Ramuoldi, quem virtus religiosissimi viri per omnem Boicam, [& S. Emmerammi Abbatiam reformat] Sueviam & Germanicas terras sparsit, tracti haud pauci, bono genere nati, se in ejus disciplinam ad virtutem erudiendos, & opes immortales quærendas, relictis mortalibus, committerent.

[2] Ipsi interim ingens cura pauperum, quibus duo domicilia constituit; alterum, [pauperibus xenodochium & nosocomium extruit.] quo peregre advenientes exciperet; alterum, quo corpore debilitatos curaret: quibus non solum ad usum vitæ necessaria suffecit, sed ipsemet, ubi usus erat, ultima servorum officia exhibuit. Quibus rebus effecit, ut ad modum S. Tobiæ amisso repente luminum usu, per biennium suam Deo patientiam probaret. Hactenus Raderus, cujus ultima verba excipiat explicetque Arnolfus, Ammonicio suo, præclara & utilia audiendi cupido, sic respondens: Fiat, [in senio cetera vividus, sed visu privatus,] inquit, si possibile est, ut a me cursim scribatur, quod a te tantopere desideratur: immo fiat voluntas Dei omnipotentis, ut fragilitas humana, abjectis his quæ vanescunt, velit & valeat c [obtinere] quæ vere bona dicuntur & sunt. Horum siquidem affectionibus valde necessariis ardenter inhians suis temporibus venerabillimus Abbas Ramuoldus, cum ex dono sancti Spiritus, non solum in rebus interioribus, Patrem se spiritualem exhiberet Christi cultoribus, verum etiam in exterioribus dispensator existeret prudentissimus; utpote qui per ornatum ecclesiæ, nec non monasterii necessariam supellectilem, ac multiplicem variarum rerum administrationem, seniles annos quodammodo juvenescere fecerit; & de thesauro sapientiæ nova cum veteribus protulerit; juxta hoc quod tota præsens vita tentationibus est plena, sæpe tentatus & per multa probatus, demum tam gravem sub vitio pituitæ [vel scotoniæ] incidit tentationem, quo ceteris membris officia sua sit vivide gerentibus, oculorum suorum penitus amiserit lumen.

[3] Cujus ad tempus tristem defectum, afflictionis asperitate confectum, [eam calamitatem patientissime sustinet;] quam patienter vir Dei substinuerit, quibusdam personis, in sui præsentia super hac re querentibus etiam & lacrymantibus, verbis hujusmodi patefecit. Cesset homo deflere pro defectivi luminis amissione, qui semper manentis certitudinem habet in spe, ex veridica Salvatoris promissione. Cæci non sumus, qui oculos per fidem jam illuminatos habemus: cæcus autem est & in tenebris manet, qui fidem quæ illuminat minime habet. Unde & ambulantibus in fide valde indignum videtur, usum præsentis luminis magni pendere, quod eis cum muscis ac vilissimis animantibus etiam serpentibus est commune. Ergo libet totis viribus intendere in eum qui dicit: [Joa. 8] Ego sum lux mundi, qui sequitur me non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vitæ: cui si placuerit, lumen corporis, quod dedit & abstulit, facile reddet ac præsentabit: quod si facere noluerit, absque murmure benedicendus erit; &, ut Rex justitiæ, semper timendus; atque ut pater misericordiarum & totius consolationis, tota mente & tota virtute diligendus.

[4] His dictis & auditis, non illo quo paulo ante, sed alio genere cœperunt manare lacrymæ, tanto uberiores, quanto utiliores. Recordabantur enim, [anno autem ejus secundo] tam ex Pauli sententia, quam ex probabili viri Dei patientia, in infirmitate virtutem certissime perfici: quod & postea, in venerabili sene, virtus divina, clementer simul & potenter, dignata est declarare. Nam cum ferme biennium, in percussione cæcitatis, cæcus vivens, explevisset; quadam nocte discurrens inter altaria, ut ante solebat, frequens d venipeta, labori sacro vigilanter insistebat; [vidit sibi oculos a Christo feriri;] nec ætati decrepitæ prius parcere volebat, quam per spiritum prius parcere volebat, quam per spiritum gratiam Dei adesse cognoscebat. [2 Cor. 12] Tum ante sanctam Crucem postratus, nec non lacrymis & oratione satis humiliatus, corporis fatigatione quasi requiem poscente, soporatus est subito, corpore, non mente. Et ecce imago crucifixi Domini nostri Jesu Christi visa est illi descendere de cruce, & venire usque ad se. Quæ stans coram eo, utraque manu, sicut visum est ei, candelas ardentes, de candelabro super gradus cominus posito, tulit, & in oculos senis violenter inflixit.

[5] Qui primum, ob Dominicæ descensum e iconiæ, non parvum substinens pondus agoniæ, dein per ignem advertens præclarum quid designari, [eosque illuminatos sentiens,] atque per lumen sentiens tenebras fugari; surrexit, lacrymis ae sudore perfusus: & e vestigio convertens oculos in pristinos usus, cœpit simul mirari, simul & altius cum interiori homine scrutari, quid sibi vellet quod post tantum temporis, luminum a multis desperatum receperit usum. Cumque in brevi super hujuscemodi re ratio satisfaceret homini, tunc oris officio conjubilante cum cordis hospitio, [gratias Deo agit.] magnifice gratias egit Deo, qui servum suum ita dignatus est visitare, ut & in castigatione corporali sibi esset correctio, & oculorum ejus revelatione ad sancta vel honesta multorum provocaretur affectio. Cujus rei gratia quo tenacius bonorum haberetur in memoria, homo Dei jussit inter cetera miraculorum signa sive indicia, oculares circulos suspendi in ecclesia; quæ B. Emmerammi Martyris corpore sacro dotata & meritis, nec non aliorum patrociniis prædita Sanctorum, cælesti specula mortalibus demissa, beneficia solet ministrare quam plurima. Ita libro 1 Arnolfus, cujus liber 2 incipit a Vita & Miraculis S. Wolfgangi, anno DCCCCXCIII, XXXI Octobris vita functi, ac deinde progreditur:

[6] [Post obitum S. Wolfgangi delatus Ottoni 3. Imp.] Post obitum Wolfgangi Pontificis, servi Dei cunctipotentis, Ramuoldus, egregiæ memoriæ Abbas, in regimine monasterii seu procuratione cœnobii, per tentationes varias, adversitates perpessus est multas. Quæ in tantum excreverunt, ut sub [primo] f Gebehardo, Sedis hujus Episcopo, famulus Dei apud tertium Ottonem Imperatorem, quorundam detractionibus simul & accusationibus, infamaretur. Unde ad id ventum est, quo idem Princeps, credendo quod non credere debuit, de religione viri Dei dubius factus & anceps, dum ad S. Emmerammum more Imperatorum veniret, exacerbatis animis, nec alloqui eum, nec oculos in illum convertere vellet. Cumque ab eo oratum esset in secretario altaris, coram eo qui fecit machinam cœli, terræ ac maris; accessit ad eum g Despoton quidam symmysta h ejus, nomine Heribertus, tunc forte Capellanus, [quasi de eo male locutus;] postea vero Coloniensis Episcopus i . Is ex consulto ad eum dixit; Domine, non oportet vos indignari contra virum Dei. Ad hæc Imperator infit; Cum scriptum sit; Principem populi tui ne maledixeris, scio, quia non convenit hominem Dei mihi detrahere sive maledicere; præsertim, cum & ego illi nihil unquam fecerim, quod sit dignum maledictione. [Exod. 23 Actor. 23.] Tunc Dominus Heribertus, bonus & fidelis consiliarius, respondit: Si principatus imperii gestit, sicut & debet, prosperari; decet in præsentia vestri, venerandum Abbatem, coram sancta congregatione, [S. Heriberto intercedente,] super hac re interrogari; & ita, utrum vera an falsa sint, quæ illi objiciuntur, probari. Credo in Deum & spero, quod tam venerabilem senem, & senectutis maturitas, ac divinitus concessa sapientia & humilitas, nunquam permiserint dixisse, qualia ab inimicis dicta sunt de eo vel ficta.

Tum Imperator remittens animum, ad divinæ dispensationis nutum, secum assumptis dilectoribus k pacis, intravit claustrum humilis & mitis. Ibi videns venerabilem Patrem cum Fratribus humotenus prostratum, expavit & dixit, [ipsi se purgat;] Grande malum fecit mihi, qui ex legatione Gebehardi Episcopi ea referendo indidit auribus meis, quibus me improvidum commoveret adversus Abbatem istum, & sibi commissum Sanctorum collegium. Scio quidem, quod vitæ meæ parva non est agenda pœnitentia, pro ista falsitatis credulitate incauta. Nunc ergo, quia peccata mea nudaverunt vestigia vestra, obsecro, recalciate vos, & sic redite ad nos. Quo celeriter facto, cum Fratribus venerabilis heros Ramuoldus regressus, fiducialiter locutus est ad Principem dicens, Novimus quippe, quia quod habetis imperium, desuper est datum atque constitutum; & quia, cui Deus benedixerit, benedictus sit. Hujus quoque rei, quia per totum non fuimus insipidi, imo adhuc sumus ex parte scioli, unde parvitati meæ tanta temeritas, ut ego vilis homulus mensuram meam penitus oblitus, auderem Celsitudini vestræ maledicere, quam Rex regum & Dominus dominorum jam dignam fecit sua benedictione? Quocunque ergo judicio majestati vestræ placuerit, paratus sum me ex objecto purgare, nec non cunctis adstipulatione veritatis pro hac re satisfacere. Imperator autem responsum deliberans hujusmodi verba proponit: Sicut veritate delectamur, ita e contrario falsiloquiis exacerbamur, unde judicium Dei censemus superaltandum judicio mortalium, qui facile fallunt & falluntur. Malo quidem credere bona de bonis, quam mala de perversis. Nec enim quemquam decet temere quidquam credere a quoquam. Unde & verbotenus tuapte prolata objecti excusatio, est mihi a tanto viro permagna satisfactio; qua modo æque ut alterius generis evidenti placatus judicio, senior o dilecte Deo, spiritali allocutione pariter & admonitione tui in aliquo [secreto] loco, cupio [conveniri seu] consolari; & onus regni, quod indignus accepi, desidero per eum relevari, qui dicit in Isaia Propheta, Computrescit jugum a facie olei l.

[8] Imperator igitur gloriosus, prænominatus & sæpe nominandus Otto III, in multis religiosus, [& coram se humiliatum absolvit,] cum Abbate venerando intravit ecclesiam sancti Benedicti, ad famulitia divina multipliciter addicti. Qua oppido humiliatus, & per Confessionis medicinam consternatus, inter duo altaria sub specie geminæ dilectionis constituta, ac in honore ejusdem venerabillimi Patris & præclari Martyris Christi Kiliani consecrata, jussus a spiritali patre, velut servulus vilissimus, in humili tripedica m coram eo sedit, humilitate comitatus optima matre. Ibi audivit multa quæ solent opera destruere stulta, nec non alia plura, quæ corda stolidorum accipere abnuunt cervice prædura. Demum per conversationem alter factus, & per admonitionem hominis Dei intime tactus, gratiam Dei sibi adesse sensit, quæ compunctionem largissimam illi contulit, qua exterior homo interiori homini [non solum] subtilissime concordavit [sed etiam utilissime]. Cumque hac fragilitati humanæ in id temporis satisfaceret, foras egressus, ad suos dixit: Vere Spiritus sanctus locutus est per os viri istius: hodie in sermone illius probavi, verum esse illud Salomonis: [Eccl. 12.] Verba sapientum quasi clavi in altum defixi. Mandatum quippe divinum certissime [suis observatoribus] reddit liberum animum. Cumque Cæsarem diligenter intuerentur ejus familiares, [cum admiratione aulicorum;] admirati sunt super immutatione vultus ejus dicentes: Domine, quid tibi contigit, quod adeo perfusus es lachrymis & sudore? Quibus ille respondit, Nolite mirari, quod sim udus ex sudore, sed quia vivo præ timore. Nunquam me contingat talem quæstionem incidere, nisi pro animæ meæ salute. In isto sancto seniore comperi manifeste, quantus honor debeat exhiberi servis electis Dei. Post hæc jussit Episcopum Ratisbonensem ad se accersiri. Et stans ante altare S. Emmerammi, sub interminatione ad eum dixit: Cave ne ultra, me vivente, quidquam mali facias Abbati hujus Cœnobii & fratribus n, Deo Sanctoque Emmerammo hic famulantibus. Sint tibi tua ad Episcopatum jure pertinentia; [& Episcopum monet, ne Monachos vexet.] Monachorum bona maneant illis vallata, sub omnium bonorum tutela. Quacunque ergo die prævaricatus fueris in his, quæ præsens hausisti auribus tuis, procul dubio scito, sive divinitus sive humanitus, pro malo tanti piaculi tecum duriter ac acerbiter actitatum iri. Dein conversus Imperator ad Abbatem & Fratres, pietate solita valedicens illis, ait; Interius & exterius vos ita conservare dignetur misericors Dominus, ut in orationibus vestris non solum possitis memores esse nostri, sed & totius populi Christiani. Quo dicto, psalmis & canticis Domino commendatus piissimus Augustus, ex more præcedente sancta & Crucifera o Imperiali Lancea, exivit de civitate ista, petiturus Italiam, nec non aditurus potentissimam urbem Romanam, quam quidam vocitare solent mundi dominam vel rerum maximam p.

ANNOTATA D.P.

Raderus Henricum nominat: sed hic primum Pontifex Treviris factus fuit anno 956, cum Ramuoldus, qui annos vitæ cum seculo numerabat, jam senex esset: idem etiam Henricus obiit quidem anno 964, id est biennio postquam S. Wolfgangus administrare cœperat Pontificatum Ratisponensem; sed tamen multo citius quam is ordinaretur Episcopus; hoc enim solum factum est an. 975, & tunc primum potuit idem cogitare efficaciter de dando proprio Abbate S. Emmerammi monasterio. Hunc autem quis credat, non etiam ex monasterio aliquo assumptum: ex quo autem? Bucelinus tom. 2. pag. 230 monasterium S. Maximini nominat, ubi ad nomen Abbatis Oggonis II an. 983 electi, scribit, quod sub hoc vixit S. Romualdus (ita Ramuoldi nomen invertunt recentiores aliqui; nam (ut dixi) idem utriusque est etymon) sed hic quando is Abbas eligebatur jam decimum annum vivebat Ratisponæ Abbas. Ego Raderi textum per conjecturam sic supplerem: Ex ephebis egressus, Treviros petiit circa annum DCCCCXX; [Prima B. Ramuoldi vita chronice ordinata,] ibique Amalario Fortunato, magni Alcuini discipulo, viro erudito pariter ac sancto, se junxit, eique & successori Hattingo annis aliquot a sacellis fuit: tum seculo renuntians, Monachum ad S. Maximini induit, sub Oggone primo, circa annum DCCCCXXX strenuo ipsius monasterii instauratore ac reformatore; & procedente ætate, ibidem vel juniorum studia Magister rexit, vel Monachorum disciplinam Præpositus, vel utrumque munus successive obiit, & tenuit usque ad provectam ultra septuagesimum annum ætatem, eo ipso tempore quo S. Wolfgangus &c. Interea ad S. Maximini post Oggonem I Abbates numerantur, Willelmus usque ad an. 957, & Wikerus usque ad 966, Asolphus deinde & Thietfridus: sub Wikero autem ait Bucelinus, ad S. Maximini Monachum egit S. Adalbertus, Weisenburgensis postea Abbas, [Albertus Archiep. Magdeburg. distinguendus a S. Adalberto.] & Otthonis Magni studio Archiepiscopus Magdeburgensis, Magnus Ruthenorum Apostolus. Novimus Adelbertum seu Albertum, anno 971 primum Archiepiscopum Magdeburgensem: qui cum hic dicitur sanctus & Ruthenorum Apostolus, vereor ne id fiat per confusionem cum S. Adelberto Pruthenorum Apostolo & glorioso Martyre sub annum 997, qui Magdeburgi quidem studuit, sed Pragæ in patria sua Episcopus fuit: Monachus autem, deposito ad tempus Episcopatu, Romæ. Quod autem Magdeburgensis Archiepiscopus Albertus fuerit apud Treviros Monachus, & postea Weisenburgi Abbas, nondum reperi unde probem; nedum sancti titulum vel aliquem diem cultus.

b Utique in vita & disciplina monastica, alias parum aptus fuisset utrique in Monasterio Ratisponensi restaurandæ.

c Raderus in margine notat; hæc aliaque deinceps [] intercludenda, & a se diverso charactere sub asterisco * expressa, legi alia littera ad marginem. Verosimiliter ex collatione facta cum alio Ms.

d Venia Monachis dicitur, inclinatio corporis, per quam venia petitur: hinc compositum Venipeta pro supplice.

e Iconia, pro icone, frequens isto ævo.

f Recte additur Primo: tres enim hujus nominis consequenter fuerunt: quorum prior ab anno 994 usque ad 1023; secundus, ad 1036; Tertius, ad 1056.

g Melius scripsisset Despoten, id est Dominum.

h Symmystam, pro secretario seu secretorum conscio dici, jam alias observavi: hic autem proprie significat Imperialem Cancellarium, qualis anno 997 erat.

i S. Heribertus, factus Coloniensis Archiepiscopus an. 999, sicut ostendimus ad ejus diem 16 Martii.

k Alias, paucis.

l Hic Ammonitius interloquitur, & Monachum ac Sanctimonialem negligentem notans plurimum exaggerat, quod ipsorum superbia non ferat admonitionem superiorum, patienter fert secularis Princeps.

m S. Gregorius eadem voce utitur, lib. 2 Dial. cap. 30: itaque etiam Zacharias PP. Τριπέδικλον vertit, alii minus recte Trepedicam & Trepidicam scribunt: inveniuntur etiam Trepodiæ, Tripediæ, & Tripetiæ ejusdam significati omnia, de quibus vide Cangium.

n Conabatur verosimiliter hic Episcopus, Abbatiam, a suo decessore emancipatam, vel subjugare sibi iterum; vel saltem libertatem, suo judicio nimis amplam, restringere.

o De hac lancea, quam alii Constantini, alii S. Mauricii vocant, pluribus agit Cangius in Gloss. & quomodo a Rege Burgundiæ Arnulpho, ad Conradum Imperatorem pervenerit, deinceps inter Imperii insignia numerata. Describit eam Albertus staden. ad an. 922, quæ excepta ceterarum specie lancearum… juxta medium spinam habuit, utrobique quasi fenestratam, & in media spina crucem ex clavis Domini.

p Hic iterum Ammonitius occasionem Auctori præbet disserendi de civitate Dei & civitate diaboli, secundum Augustinum.

CAPUT II.
Cap. 2 Extremus B. Ramuoldi morbus, obitus, Sepultura a S. Henrico curata, Miracula.

[9] Post quinquennium quoque a Imperialis exitus de civitate Hiatospolitana b cujus nos incolæ sumus, [An. 1001 extreme infirmatus;] languore diuturno B. Abbas Ramouldus, viribus corporis cœpit destitui, spiritaliter gaudens interiorem hominem per hanc infirmitatem institui, secundum Apostolum videlicet dicentem; Quando infirmor, tunc fortior sum & potens. [2 Cor. 12.] Hac quidem carnis infirmitate perductus est ad novissimam præsentis vitæ lucem. [Es. 9,] Qua die venerabilis heros, erigens se de lectulo, quem jam per continuos quatuordecim dies præ valetudine non poterat deserere, tunica sancti propositi amictus, [obedientiam commendat Fratribus,] & per spiritalem medicinam aliquantisper de febre relevatus; orario accepto, & agmine Fratrum collecto, resedit in medio; ac potenti sermone usus est, in hunc modum; Deus Pater magna dilectione atque magno consilio, misit Unigenitum suum, ad salvificandum genus humanum: unde & per Prophetam, magni consilii Angelus est prænominatus. Qui cum per divinam potentiam nos posset eripere de potestate diaboli; noluit ea per nutum uti ad redemptionem generis humani, ob justitiam scilicet sanctæ Trinitati maxime propriam; sed ineffabili sua misericordia hominem, quem cum anima suscepit incarnatus de Virgine, obtulit Patri, suspensus in cruce; Deo reconcilians mundum, per sacro-sanctum sanguinem suum; hunc etiam in forma humilitatis opponens hosti antiquo, quem ille se jactabat superasse nequissimo superbiæ homicidio. Christus etenim in ligno crucis, usque ad mortem factus est obediens voluntati Patris; cujus pretiosissima obedientia; medicata est primi hominis vulnifica inobedientia. Hanc virtutem, fratres, obedientiam, qua Christus patravit humanæ redemptionis elegantem continentiam, summa devotione diligite, sectamini, amate. Sanctam Trinitatem, quæ nos condidit ad imaginem & similitudinem suam, intellectu, memoria, & voluntate, diligentissima timoris & amoris veneratione laudate. [Eccl. 12.] Æmulamini igitur mente devota, secundum Apostolum, majora charismata; & illud Salomonicum corde tenus ruminate: [& dispergendos cito prænuntiat,] Deum time, & mandata ejus observa: hoc est omnis homo. En ego ætate decrepitus, in fide quoque catholicus, & (ut verum fatear) in virtute, quæ huic fidei suppeditari debet, permodicus, die vocationis instante, viam ingredior universæ carnis; sperans me venturum ad gaudia patriæ cælestis, per eum, qui est liberator mirabilis, in miserationibus suis multis. Vos autem, in Christo viscera mea, hunc Patrem diligite, cujus paternitas in numero filiorum Dei cum corporibus collocare potest animas vestras: Et hoc vobis futurorum signum, quamvis prolatum per me indignum, quia in loco isto multa passuri estis adversa post discessum meum; quibus in tantum exacerbabimini, ut etiam loco cedere compellamini c. Verum tantæ tempestatis commotio cito sedabitur divino solatio: unde consilium do, ut unusquisque vestrum festinet huc reverti in professionis locum, ubi [assiduo audiat vel] exerceat harmoniam spiritualium vocum. [Matth. 10,] De cetero vero in hoc nunc conclusionem fraternæ admonitionis finem facio, quo ita calliditatem serpentis, quæ minor est inter virtutes, habere studeatis; ne auream humilitatem columbinæ simplicitatis, quæ major est, per incaurelam amittatis: sed omnimodis hoc assumatis, quod Christus in Euangelio suo discipulis præcepit dicens; Estote prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbæ.

[10] Tum summa humilitate inter Abbatem & Fratres, alterna facta Confessione, nec non e cælis petita seu imprecata pernecessaria peccatorum indulgentia, [ac valedicit:] intimis quasi cælum tangens suspiriis, venerabilis heros, primum summo Pastori commendat gregem sibi commissum; dein Fratribus, jam præ lacrymis ac singultibus vix fari valentibus, valedicens ait; Abite, Fratres carissimi, & præparate vos ad celebrandum divinum Officium, atque summa festinantia concurrite ad complendum ex more ordinem sacrum; & hoc ultimum senis memoriale pro benedictione habetote; In nomine Domini, salus omnium nostri. Cumque omnes communiter dicerent, Amen, atque exirent mœsti, a sancto [Spiritu vere] paraclyto quæsituri solamen; vir Dei per spiritum præsentiens animam de corpore celeriter dissolvi, jussit se ab his qui aderant, in oratorium cellæ suæ proximum portari, & inter duo altaria deponi; conversus quidem caput ad aram sancti Patris Benedicti, pedes vero ad altare S. Kiliani Martyris Christi: [& in ecclesiam delatus centenarius moritur sub missam;] in cujus nomine utpote in omnium salutis omine, spem suam ponens firmissime, præcepit ibi Missas celebrari, & dominicæ Passionis memoriam intentissime agi. Qua peracta, cum ventum esset ad Communionem, ipse vir Dei, ut accepit corporis & sanguinis dominici Eucharistiam, mox ad æternam patriam ex ergastulo carnis emisit animam; ita in agone novissimo manus extentas juxta caput tenens, ut ante in oratione facere solebat. Tunc religiosi seniores, Gotahardus d scilicet Abbas monasterii Altahensis, atque Adalpertus Pater Cœnobii e Sewensis, cum Fratribus ceteris accurrentes, Deoque hymnos ac laudes devota mente solventes, spiritum pii Patris cum orationibus commendare satagebant omnipotentis gratiæ miserationibus. Quibus rite officioseque finitis, hi quorum corda præ ceteris visitare dignata est inspiratio divina, vocem cum fide attollentes dixerunt: Domine uti speramus, iste tuus homo haud nequidquam in præsenti seculo consummavit tot annos vitæ suæ concessos, quem hodie centenarium per vocationem tuam magis miramur, quam dolemus de medio exemptum.

[11] Fama evolitante virum Dei oppetiisse, ex industria credentum apud Deum illum vixisse, [& coram S. Henrico, tunc solum Bavariæ Duce,] in id rata ministratio rerum processit, ut sub festinatione, ad exequias tanti patris, concurreretur a multis, cum summa devotione cordis. Inter quos erat Henricus Hypatos f, tunc forte principatum tenens super populos Noricos [& Karinthios] post paucos vero annos Rex futurus non solum Germaniæ sive Galliæ, sed etiam Imperator totius Italiæ, atque Augustus Cæsar civitatis Romanæ. Is assumpto secum Gebehardo Episcopo, qui antea sancto viro ex parte contrarius fuit, sed tum, teste lacrymarum fonte, immutatus mente advenit, servo Dei in sepultura humiliter obsequendo, se servum præbuit summe humili Dominorum Domino. Nam in unum congregatis, [ac clavem arcæ sibi servante,] & ad funus pii Abbatis officiose concinentibus pene omnibus, Ratisbonæ Deo servientibus ipse Princeps propriis humeris non erubuit feretrum portare, nec non accuratius sepulturam parare. Demum introivit fossam sepulcri, & ipse clausit arcam, quæ jam suscepit corpus viri Dei; ac sibi claviculam ejusdem arcæ pro pignore carissimo elegit; & nihilominus postea in fascibus constitutus regni, eandem semper secum velut insigne triumphi reservavit sive retinuit g.

[12] [in crypta, quam advectis Treviren, Reliquiis dedicarat,] Nihil in terris fit sine causa: quod in Sanctorum gestis potissimum debet notari, & verissime potest probari. Nam quod beatissimus Abbas Ramuoldus ad tempus compulsus est Ratisbonense Cœnobium deserere, ac Trevirense repetere, causa extitit civile bellum, quod h erat inter Henricum Ducem & Perchtolfum Marchicomitem, atque inter ceteros optimates Principis Ottonis [tum civitatem Ratisbonensem obsidentis]. Quo sedato & quasi innuente beato Emmerammo, [per loci sui provisorem repedatum iri] senior venerandus a Treverica civitate Hiatospolim est reversus; inde secum transferens multas Sanctorum Reliquias. Harum quoque salutaris allatio extitit causa cryptæ apud S. Emmerammum ædificatæ: Cujus ædificatio per virum Dei satis artificiose ordinata, trifariam nec non quadrifariam speciem intuentibus exhibet: Et quia hujus operis auctor sanctam dilexerit Trinitatem, atque quatuor Euangeliorum firmiter tenuerit fidem, quasi quodam testimonio credibile perhibet. Columnæ vero, quæ eandem crypticam ecclesiam sustentant, dualitate sua geminam dilectionem, Dei scilicet & proximi, pulcherrime compingunt. Quinque autem altaria, in quibus totidem pyxides collocatæ cum reliquiis, quas prænominatus heros de Lotharingia transtulit, [sepelitur.] quinque librorum Moysi principalem observantiam, in memoria monent teneri, & in quinque sensibus corporis hortantur quinariam prudentiam semper haberi. Sextum quidem altare, quod dicitur Ad pedes, senarii perfectione denuntiat omnia concludi. In hac ergo tam typifera Basilica, a B. Wolfgango in honore sanctæ & individuæ Trinitatis & omnium Sanctorum dedicata, Venerabillimus pater Ramuoldus, in sepulcro, quod sibi ante quindecim annos jam paraverat, in Australi latere ejusdem cryptæ, secus altare B. Gregorii Papæ est depositus, atque magnifice sepultus; astante pariter & psallente Clericorum ordine, & nihilominus concinente Monachorum grege, nec non Virginum sive Sanctimonialium trina concione, animam tanti patris summo Patri commendante.

[13] [Ibi curatur energumenus] Post hæc quidam homo venit ad S. Emmerammum, petiturus suffragia Sanctorum. Is quia erat dæmone possessus, coram omnibus nimium est fatigatus. Tunc Fratres, qualem Patrem noviter sepelissent recordantes, fecerunt hominem duci imo trahi in cryptam, viri Dei corpore dotatam. Ubi diu volutatus & a possessore [plus quam male discerptus] cœpit [stridere & cum fremitu] clamare, nec non cum conviciis [maledicendo] perstrepere dicens: Væ tibi i Ramtolt, quia domino meo multa mala fecisti, & per te sui juris multum perdidit: ob hoc etiam die noctuque laborasti, ut illi injuriam faceres, & Deo tuo quoscunque posses colligeres. Ah! super hæc omnia modo me incendis, & magnam vim ingeris. Cumque sub hujuscemodi angoribus dæmon caput miseri hominis pavimento tam valide imprimeret, ut eum pene mortem obire compelleret; accurrentes qui aderant, levaverunt eum, & traxerunt ad tumbam confessoris Christi. Ibique ut illum viribus diaboli periculose renitentem vix compulerunt caput inclinare, ac super sepulcrum ponere, gratia Dei liberatus est. Quo signo lætificati, qui per compassionem prius erant mœstificati, gratias redemptori retulerunt magnificas; non tantum pro hoc, quia homo a potestate diaboli est ereptus, quantum pro eo, quod per præsens magnale revelatum est, cujus meriti sit Pater, qui inibi nuper sepultus fuerit.

[14] More solito peregrinis & civibus ad festivitatem S. Emmerammi undique confluentibus, inter ceteros, qui accurrerant, muliercula quædam, [illuminatur cæca, semel] oculorum privata lumine, advenit; quæ tempore nocturno felicem cryptam intravit, & ad sepulcrum Confessoris Christi Ramuoldi adoravit, ac preces cum lacrymis fudit. Tunc omnipotens Dominus, volens famulum suum clarificare inter mortales, per ineffabile numen, illi quæ cæca fuerat reddidit lumen. Mulier autem surgens vocavit maritum suum, in aurem illi dicens, Domine, Deo gratias; quia visum recepi. Quo non credente, & illa e contrario certa signa monstrante, infit, Silentio factum opprimere debes; quia clanculum tibi & mihi agendum, ut ante lucem egrediamur de civitate; Clericus enim sum, & ideo erubesco in tanta multitudine tecum consistere. Cumque tenebrarum consilio consentiens fœmina recenter illuminata, cum Clerico sine cautela repedaret ad propria, [iterumque.] extemplo per incommodum, sibi valde aliena est cæcitate percussa. Sed Redemptoris nostri gratia, remediorum nescit carere copia. In cujus plenitudine confisa mulier prædicta, sub spe luminis percipiendi iterum Ratisbonam devenit: & accedens ad locum sepulcri, ubi antea magna sensit beneficia, per Confessionem primum se coram Sacerdotibus expiavit, & quid illi acciderit, manifeste retulit; dein solo tenus prostrata, & nihilominus mente humiliata, nec non precibus Deo dilecti Confessoris celeriter adiuta, per fontem omnium bonorum recipere meruit male perditum lumen oculorum. Tunc gratias ingentes Deo retulerunt, tam ipsa quam & ceteri, qui hæc audierant & viderant; sicque proprios lares unusquisque cum gaudio revisit, portans secum triplex miraculum, quo sancta Trinitas dignata est declarare, pium Abbatem Ramuoldum, suum fuisse fidelissimum famulum, utpote qui se verum dilexerit Dominum.

[15] Alio quoque tempore, fama miraculorum citatæ, [atque energumenæ duæ mundantur] venerunt duæ feminæ ad S. Emmerammum, ambæ diabolica vexatione permiseræ; quarum emundationem seu liberationem divina pietate, a Sanctorum caritate, venerando patri Ramuoldo, concestam fuisse, in hoc claruit evidentissime; quod eædem mulierculæ [prius ad memorias aliorum Sanctorum adductæ nec redemptæ, post vero non uno eodemque sed] diverso tempore famosam cryptam ingressæ, & ad sepulcrum beati viri exorcizatæ, per unum eundemque dominum a pessimo invasore sunt misericorditer liberatæ. Hujus rei testimonium perhibere solent Fratres congregationis nostræ fideles, qui tunc forte aderant, & quod est mirabile dictu, viderant spiritum immundum de una femina exisse per nebulosam fœditatem, de alia vero per scarabæi tetram deformitatem. Tempore quodam cum a Christicolis hominibus, non solum de ipsa Ratisbonensium civitate, sed ex ejusdem suburbanis locis, [manus contracta rectificatur,] concurreretur ad ecclesiam S. Emmerammi Martyris; in ceteris qui convenerant, mulier quædam accessit, cum pignore miraculi recentis. Adhæsit enim illius manui fusus, filorum tortione confertus: quem cum nullatenus e vola divellere, nec ullo modo tam grande malum a se quiret repellere; anxia demum venit ad sepulcrum venerabillimi Patris Ramuoldi. Ubi cum adoraret, atque cum lacrymis preces funderet, ut primum posuit sub spe salutis, manum tremulam super beati viri tumbam, mox per potentiam dominicæ manus, suam inde levavit sanam. Tunc qui fortuitu huic facto intererant, nec non æditui qui accurrerant, gratias agentes Deo & beato viro, suspenderunt eundem fusum, posteris ad magnale ostendendum, in coronula, quæ super idem sepulcrum pendebat, argentea. Hoc signum ipsi nos vidimus, & manibus nostris palpavimus, & scimus quia verum est nostrum hac in parte testimonium; ac non ignoramus, quia per hoc recens miraculum, sicut & per cætera sanationum beneficia, cunctipotens Dominus mirificare voluit Sanctum suum.

[16] Primum autem sciri volo quia sanitatis beneficia, [Auctor ipse puer liberatur a febri.] quæ paulo ante prænotavi, ad sepulcrum beati Ramuoldi Christi Confessoris, expertus sum in absumptione propriæ infirmitatis. Nam cum puer essem, & in loco requitionis beati viri perplures sanitati redditos audissem, febre nimium affectus, & ob hujus relevationem in pavimento projectus; Persuasus consilio cujusdam Sacerdotis, qui ejusdem pii Patris dum vixerat extitit familiaris, tentavi me ibidem somno dare. Cumque aliquantisper soporatus fuissem, per somnum vidi patrem Reverendum, habitu monastico indutum, quasi sedere a dextris altaris beati Emmerammi Martyris. Cujus venerandam canitiem intuitus, mirabar super pulchritudine vultus ejus, nec non super candore cæterorum membrorum illius. Qua visione valde lætificatus, qui antea fui fatigatus, surrexi sanus k, Deo gratias referens, quia sensi levamen salutiferæ manus. l

ANNOTATA D. P.

a Ottho III transgressus fuerat Alpes an. 996: hic igitur notatur annus 1001, non 1007, ut male Baronius, exitum Otthonis de vita intelligens.

b Ratisbona, unde vulgo Latinorum dicta sit, non constat: fortassis a conditore seu possessore Rathone aliquo cujus nominis sanctum comitem in Bavaria dabimus 19 hujus &, si ex præsenti statu liceret ad præterita argutari, possem Ratsbonne, vicum Concilii seu comitii Imperialis interpretari. Germanice interim dicitur, Regenspurg a flumine Regen, istic in Danubium influente, unde & Castra Regina, antiquis & Reginoburgum: quia autem Regen Germanis etiam pluviam sonat, hinc Græca & Semigræca nomina, huic auctori usurpata, Hyatopolis, & Imbripolis.

c Harum vexationum indicium aliquod præbet Hundius, cum B. Ramuoldi successorem Wolfgangum injuste depositum ait, pag. 369 cum rexisset annos 5, mensem 1, diem 1, & obiisse anno 1006,

d Hic est S. Godehardus, ab an. 1022 Episcopus Hildesheimensis, cujus Acta illustravimus 4 Maji: præfuit Abbas Monasterio Inferioris Altaich, quod distat leucis 18 ab urbe (nam ad eumdem Danubium ejusdem nominis aliud est superius ad 10 solum leucas) præfuit inquam Abbas ab an. 998 usque ad an. 1005, quando translatus est ad regendum Hersfeldensem in Suevia Abbatiam.

e Existimo esse monasterium, Mansee, Aventino & Hundio nuncupatum, quod ab Episcopis Ratisponensibus diu possessum, S. Henricus Ordini Benedictino tradidit: cujus, hic Adelpertus, nobis alias ignotus, primus Abbas extiterit.

f Ὕπατος Græce contractim pro ὑπέρτατος supremus Latine Consul: quo titulo Latino sæpe medii ævi scriptores utuntur, pro Ducis ac Comitis titulis. Erat autem Bavariæ Comes sue Dux S. Henricus, priusquam eligeretur Rex anno mox sequenti.

g Hic interpellans Ammonitius; Raro, inquit, factum audivi, ut quis sepulturæ traditus, in arca clauderetur seris munita; sed nihil apte respondet Collectitius; nisi quod videatur indicare quod B. Ramuoldus sarcofago lapideo jussit scrinium immitti ligneum. … ea videlicet spe, ut quem ipse, dum vixerat, de eodem scrinio, in pauperum grege, solebat pascere & vestire, non dedignaretur se in numero electorum resuscitare.

h Bellum hoc videtur spectasse ad an. circiter 982 vel 3. siquidem post suum a fuga reditum, 15 & amplius annis vixisse Ramuoldus, mox intelligetur ex tempore sepulchri constituti in crypta, post reditum ædificata. Radulfus ea de re sic scribit: Inter hæc exorta gravi procella tempestatis, ruptisque pacis vinculis, in mutua arma ab Henrico Bojorum Regulo S. Henrici patre, & Bertholdo Palatino ac Imperatore Otthone itum; obsessaque regia Bojorum Ratispona, Wolfgangus jam ante in rupes Salisburgenses clam recesserat, Ramuoldus quoque Treviros ad S. Maximinum redierat, quoad Mars detonaret.

i An forte unius litteræ mutatione ridiculum facere nomen dæmon voluerit, an vero pro W obrepserit Typographis littera T, non divino.

k Impressum Sanus, quæ mutatio generis feminini in masculinum, non videtur Auctori imputanda, licet præcedat vox homo.

l Postulante Ammonicio, sequitur enumeratio Abbatum successorum, hoc modo: Igitur post Rev. Patrem Ramuoldum, magnæ scilicet memoriæ virum, regimen hujus monasterii suscepit Abbas Wolframmus (Hundius Wolfgangum nominat) & ipse in mansuetudine cæterisque virtutibus Dei servus. Hic habuit successorem (an. 1006) ex Collegio Fratrum electum, nomine Rithboldum. Huic successit (an. 1028) Dominus Hartwicus, magnæ virtutis amicus, qui sponte deserens Præsulatum cœnobii (an. 1030) reliquit Abbatiam Domino Burchardo regendam. Quo defuncto (ad an. 1037) divina, uti speramus, providentia necessitatibus nostris destinavit virum, venerabilem pariter & amabilem Dominum Udalricum, prius in canonica vita plurigena probitate probatum, nunc autem regulariter & monastice huic Congregationi prælatum. Beatus ergo Ramuoldus … primus provisor hujus loci secundum Regulam existens, hunc, qui modo nobiscum regimen cœnobii ministrat, a se numero sextum, merito demonstrat secundum. Sub quo nobis optamus, ut liceat senarium Sacramentum diu celebrare, nec non divina confessione cetera studia verbo & opere exercere.

DE S. RAYNERIO SOLITARIO
PISIS IN HETRURIA

>A. MCLX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De ejus cultu, Vita & Miraculis a familiari scriptis; illius compendio; & an ab hoc alius Messanæ.

Raynerius, Confessor Pisis in Hetruria (S.)

BHL Number: 7085

AUCT. D. P.

Martyrologii Romani tabulæ, Gregorii XIII jussu & auctoritate recognitæ auctæque, præeunte in secunda suarum ad Usuardum additionum editione Molano, diem hunc XVII Junii, [Pisis defunctus,] his verbis concludunt: Pisis in Tuscia, S. Raynerii Confessoris. Ibi siquidem, plurimis clarus miraculis, per septennium a suo de Terra sancta reditu, extremum diem clausit; anno quidem (ut Molanus notat ex eoque Baronius) MCLXI, sed stylo Pisanorum, novem mensibus annos communes prævenientium, adeoque nobis MCLX; quod & probat dies XVII mensis, concurrens cum Feria VI, prout accidit eo moriente, cum curreret tali mense & anno bissextili littera Dominicalis B. Fuit autem iste Sanctus, [colitur ut sanctus,] in ecclesia Cathedrali, statim a morte, conditus in arca marmorea, a Consulibus civitatis oblata: cui infusa aqua, & certo ritu benedicta, non minorem mox operata est miraculosarum gratiarum multitudinem, atque antea recipiebantur per eam, quam vivus solebat benedicere, unde & cognomentum obtinuit, ut vivus mortuusque diceretur S. Raynerius ab vel de Aqua. Eodem primo a morte anno Pisis institutum fuit, ut festum ageretur summum, cum Vigilia, a jejuno populo peragenda, die præcedenti.

[2] Ita testatur, qui Vitam tunc scripsit, ac paulo post viventis mortuique miracula Fr. Benincasa, Metropolitanæ Pisis ecclesiæ (uti apparet) Canonicus. [multiplicatis statim miraculis id probantibus,] Et vitam quidem, qualem suis ipse oculis vidit, vel ab ejus ore audivit, utpote Discipulus, quem præ ceteris arctius amabat B. Raynerius, (hoc enim titulo ipse se designat num. 158) Miracula vero, sicut ad Sancti tumbam detulerunt plerique, & ideo absque ordine temporis, ad calcem professus, ea solum collegisse, quæ a Domino facta sunt, primo ad Deum migrationis suæ anno: reliqua vero, inquit, quia innumera erant, de omni terrarum orbe renuntiata nobis, pro intolerabili & inexplendo opere supersedimus scribere. Insigne istud seculi XII monumentum hactenus delituit in pervetustis membranis, [quæ cum Vita dantur ex Ms.] asservatis apud Monachas S. Silvestri: ex quibus Membranis etiam dedimus ad XXIX Maji Vitam B. Gerardescæ Pisanæ; utramque Vitam describendam curante Illustrissimo Equite Francisco Maria Ceffinio, Juris-consulto, primæque in Pisano Lycæo cathedræ Professore, ad hanc operam nobis commodandam circa annum MDCLXII stimulato, per suum in eodem Lycæo collegam Valerium Chimentellum, Juris æque Professorem.

[3] Biennio tamen antea, insigne illius Vitæ compendium descripserat manu sua Henschenius, ex Cod. 773 Monasterii S. Crucis Florentiæ: quod, ad summariam tanti Sancti notitiam prælibandam, hic juvat inserere, sicuti ipsum habemus sub hoc titulo, De venerabili viro Raynerio Pisano. [præmisso illius Compendio,] Id ego compendium ejusdemmet Benincasæ opus esse puto, in vulgus morarum impatiens editum, dum prolixior narratio conscriberetur; idque primis post mortem hebdomadis: ideoque solum venerabilem virum nominari: qui deinde, Archiepiscopo Villano, [ubi solum Venerabilis dicitur:] vel etiam Romano Pontifice Alexandro III, ipsum canonizante, cœpit Sanctus & sanctissimus sine scrupulo dici, uti ubique in Vita prolixiore Miraculisque nominatur. Nullum quidem extat aliud ejusmodi Canonizationis monumentum, sed neque disertum Benincasæ scriptoris testimonium; [Paulo post videtur canonizatus.] mihi tamen eo verosimilior illa videtur, quod prædictus Alexander III, tunc Pontifex, ex Pisanæ ecclesiæ gremio (cujus Clericus & Canonicus erat) anno MCXLV prima creatione Cardinalium fuerit assumptus ab Eugenio III, & ipso antea Ecclesiæ Pisanæ Vice-domino.

[4] Prædictum Compendium sic procedit: Raynerius, Pisana civitate oriundus fuit. [In isto Compendio dicitur pro Christo fatuus habitus a suis,] Dum citharista foret, & lyra & voce caneret, & in his etiam pernoctaret; ad exhortationem unius servi Dei, nomine Alberti, omnia caduca dimittens, Christo adhæsit. Et dum primo cum eo loqueretur, lux super eum apparuit cum odore suavi, tunc dixit Albertus: Vade, quia Spiritus sanctus quievit in te, & docebit te amodo. Qui statim omnia peccata cum lacrymis confitens, tantam mutationem recepit, quod a patre & matre fatuus putabatur, & illudebatur a ceteris. Et mater ejus dixit ei: Nonne bene dixi tibi, ne pernoctares foris, quia alienareris supra modum, & fatuus fieres. Ille respondit: Mater mea, desipis, quia huc usque fatuus vixi, nunc incipio sapere: alienatus sum supra modum, sed de imprudentia ad prudentiam. Et cum non sumeret cibum; ligatur & includitur & tribus diebus solum lacrymis & fletu satiatur, nihil omnino gustans; & die tertia deficientibus lacrymis & lumen oculorum defecit. Quod ubi mater vidit, totam se laniabat, dicens: Heu me, fili mi! At ipse compatiens matri, orans, apparente sibi Christo, lumen recepit mentis & corporis.

[5] [Hierosolymas profectus,] Tunc relicta patria ultra mare perrexit, & ibi diu in aspera pœnitentia fuit, & ibi coram altari se totum nudatum, sclavinam & psalterium posuit super altare, petens hæc mutuo Sacerdoti; & illa sola in vita habuit, & sæpe bis tantum in hebdomada cibum sumebat, scilicet die Dominica & Jovis. Aliquando cogitationibus petebatur; & vidit vas pulcherrimum, Margaritis & gemmis ornatum, & impleri pice & sulphure, & incendi. Et cum videret vas destrui, & multi compatientes extinguere niterentur & non possent; data est ei ampulla plena aqua, de qua paucis guttis totum ignem extinxit: & orans ut sibi ostenderetur, [ibique divinitus visitatus,] quid hoc esset; audivit: Vas est corpus tuum, ignis, pix, & sulphur, concupiscentia quæ aqua potest extingui: qui ex tunc numquam bibit vinum. Aquila volans cum lumine, apparens ei in visu, dixit: Accipe, quia dedi te in lucem hominum. Columba, de qua exibat fumus & odor incensi, in eum intrans per ipsam, Spiritu sancto repletum, ut incensum fecit redolere. Cum iret in montem Thabor, duo leopardi eum sequentes, & aliæ feræ mansuescunt: & in eodem monte orans, facies ejus fulsit ut sol: [& de sepultura Pisis accipienda præmonitus.] & per tres dies cum legeret, radios emittebat ab oculis, ita quod omnes litteræ quasi aureæ videbantur. Orans sæpe impellebatur a diabolo, sibi visibiliter apparente, nec tamen ab oratione cessabat. Alias orans a duobus Angelis ductus est ante conspectum Dominæ nostræ, & dixit ei: In meo gremio requiesces, Raynere. Qui respondit: Cum ego sim vermis, non talem mihi sortiri locum convenit. Illa respondit: Intelligo quod corpus tuum in mea ecclesia, quæ est Pisis, requiescet.

[6] Hic cum rediret in Italiam, de portu Accon ufque Neapolim una nocte, [ubi multa miracula facit, vivus] cunctis nautis stupentibus pervenit, quod iter vix in duobus mensibus fieri solet. Quidam puer, in extremis positus, dixit patri: Defer me ad S. Raynerium, quia ipse me sanabit: & dum ferretur, obiit in via. Pater nihilominus fidens, cadaver ad Sanctum detulit, narrans quid puer dixerit, & quid contigerit. Hæc audiens Sanctus & videns patris fidem & lacrymas, statim in orationem se dedit, & patri lugenti filium sanum & incolumen reddidit. Alias unum solum habens panem, supervenientibus pluribus pauperibus dividebat, & semper eamdem quantitatem panis integram reperit.

[7] Tandem deductus ad terminum suæ vitæ, dum Archiepiscopus Missam cantaret de mortuis ad corpus ejus cum Clericis, a pluribus auditæ sunt voces Angelicæ, [& mortuus.] cantantes, Gloria in excelsis Deo. Ibi etiam cæci, infirmi, paralytici, & claudi sunt sanati, & mortui suscitati. In mari positis in maxima tempestate, post multorum invocationem Sanctorum, hunc S. Raynerium invocantibus apparuit vestitus sclavina dicens: Hanc mihi Deus gloriam reservavit, & continuo est tranquillitas subsecuta. Alter biberat sanguisugam, quæ gutturi ejus hæserat: quod inflatum, periculum minabatur; & ipse sanguinem evomebat, & suadebatur a medicis ut guttur incideretur. At ipse in tanto periculo constitutus, S. Raynerium invocabat: & mox liberatus, ipsam emisit. Altera mulier cæca ad ejus sepulcrum venit, & lumen optatum recepit. Hæc & alia innumera miracula operatus est & operatur Deus, per servum suum Raynerium. Quare Deus sit benedictus in secula. Amen.

[8] Relata hic miracula, inveniet Lector; priora quidem duo viventis, [Vita Italice apud silv. Raizzium;] num. 89 & 50; reliqua vero mortui, reperiet sub numeris, 186, 137 aut aliis (plures enim cæcæ curatæ narrantur) & 149. Unum etiam relatum num. 123, tamquam in vita factum Italice reddidit Silvanus Razzius; omissis miraculis aliis, reliquam fere vitam Italice exhibens tom. 1 de Vitis Sanctorum ac Beatorum Hetruriæ, eamque sic conclusit: [altare ei proprium,] Posi tum fuit corpus in capsa marmorea, figuris anaglyphis pro ætate illa satis elegantibus insculpta; collocatumque supra altare, quod erat ad latus capellæ, ferentis titulum Annuntiatæ, itaque seculis aliquot requievit; donec anno MDXCI, secundum usum ritumque Ecclesiæ, translatum est in novam opulentioremque & pulchriorem arcam, similem illi, in qua ex adverso alii Sancti requiescunt, [an 1591 dicatum.] sub hac Epigraphe; Altare Sancti Ranieri, VIRI NOBILIS, CUJUS OSSA IN HAC CONDUNTUR ARCA. Bene autem dicuntur Ossa, non Corpus: quia, præter alias quæ forte deficiunt partes, Regina Joanna Arragonia, mota multis illius quæ inaudierat prodigiis suaque erga eumdem devotione, anno MCCCLXXII rogavit Pisanos, ut sibi alicujus Reliquiæ inde sumptæ gratiam facerent. Quod illi concedendum arbitrati Rectores Reipublicæ, [Reliquiæ an. 1372 datæ Reginæ Joannæ] Legatos nominaverunt de consensu publico, adm. Rev. D. Joannem della Barba, Nobilem & Canonicum Pisanum, aliosque præcipuæ nobilitatis nonnullos, qui duabus ad id paratis triremibus, offerrent Reginæ Costulam unam.

[9] Decennio prius quam Joannes Molanus, præmemoratas suas ad Usuardum Additiones, secunda vice Lovanii ederet anno MDLXXIII; [Memoria antiquior apud Maurolycum:] suum quoque Martyrologium, simili modo auctum, excudendum dederat Franciscus Maurolycus, Abbas Messanensis, ubi sic legitur: Item Pisis, S. Raynerii, viri nobilis ac postmodum peregrini: qui cum Hierosolymam visitasset, abstinentia & pietate clarus obiit, anno MCLXI. Satis clara hæc videntur, ut de alio nemine, quam de Pisano nostro Pisisque defuncto intelligantur; aliusque omnino censeri debeat, siquis eo nomine in Sicilia vixit. Verum quomodo talis mansit non solum Octavio Cajetano, ejusque editori Petro Salerno ignotus; sed etiam Francisco Carraræ, pariter nostro, qui Pantheon Siculum, sive Sanctorum Siculorum omnium, quotquot invenire potuit, Elogia vulgavit anno MDCLXXIX?

[10] Et tamen sunt qui velint, eodem nomine alium vixisse Messanæ: quem Illustriss. Antoninus Languidares I. C. Messanensis nobis scribit, [an alius ab eo colatur Messanæ?] suam habere venerationem apud Patres S. Theresiæ, ab eoque medietatem portus Mamertini nomen accepisse, ut vulgo dicatur brachium S. Raynerii; de quo referunt, quod seculo XII illam portus partem inhabitans, noctuque cum laterna surgens, opem ferebat prope irrequietas charybdis voragines navigantibus & periclitantibus; tandemque vitæ austeritate & miraculis clarus, quievit hoc die XVII Junii, Ita ille. Verum rursus quæro, quomodo potuit Cajetanus & alii supra nominati talem Raynerium vel non cognovisse, vel notum præterivisse? nisi judicarint fabulosa quæ de eo per vulgi ora spargebantur, forte secundum picturas S. Christophori, cui ejusmodi aliquis Eremita flumen transvadanti appingitur. Idem suadet seculum & dies, a S. Raynerio Pisano velut mutuo sumpta; fortassis occasione Reliquiarum a Regina Joanna apud portum Mamertinum collocatarum, quæ cum nihilo minoribus quam apud Pisas miraculis inclarescerent, cœperit pars illa portus S. Raynerii nuncupari: & a nescientibus quis ille esset dubitari, an non indigena loci vel inquilinus fuerit Rainerus iste, ac denique (ut sit) absolute asseri ex rerum patriarum indiscreto zelo, & credi in vulgo, facile adducibili ad gloriam undecumque oblatam cupide amplectendam: maxime si ipsemet Sanctus, subinde ab istic periclitantibus invocatus, visus est aliquando iis prælucere ad portum subeundum, sub specie eremitæ, viventi usitata.

VITA
Auctore Fr. Benincasa, coævo & familiari, Ecclesiæ S. Mariæ Pisis Canonico.
Ex antiquo codice Monacharum S. Silvestri ab Equite Francisco Maria Ceffinio eruta.

Raynerius, Confessor Pisis in Hetruria (S.)

BHL Number: 7084

A. BENIN. CASA EX MS.

VETERES IN MS. TITULI.

Incipit Prologus in Vitam S. Raynerii Confessoris, de civitate Pisana.	1
Incipit vita, itineratio, & obitus S. Raynerii Confessoris Pisani, cujus festum decurrit XV kal. Julii.	2
De mirabili & gratiosa ejus exhortatione ad populum.	3
Quomodo B. Raynerius, dimisso instrumento musico, secutus est sanctum virum Albertum.	7
Qualiter conversus sit B. Raynerus meritis B. Alberti prædicti.	14
De illuminatione oculorum, & dimissione peccatorum ipsius.	19
Qualiter S. Raynerius causa mercationis ad partes ultramarinas perrexit, & quomodo Dominus ei apparuit in visione in itinere.	22
Qualiter B. Raynerio existente in partibus ultramontanis, in Tyro civitate Episcopus publice populo denuntiavit, divinitus B. Raynerium adesse, pro Christianorum salute.	26
De duobus senibus, qui eum B. Mariæ præsentaverunt: quæ dixit eis, quod ipse B. Raynerius in ecclesia apud civitatem Pisanam deberet jacere.	27
Quomodo sua nuditas Sacerdoti templi revelata est; & ipse Raynerius fugit super muros Hierusalem, & mansit ibidem diebus octo, & de multis aliis virtutibus ipsius.	28
De Spiritu sancto, in columbæ specie ei apparente.	37
Qualiter a Deo illuminatus fuerit de rebus futuris.	38
De diabolo impediente orationem.	39
De loco Transfigurationis.	47
Qualiter Dominus apparuit B. Raynerio.	48
Qualiter satiavit decem pauperes de uno medio pane.	50
Qualiter B. Raynerio, in Sepulcro Domini oranti obnixe Deum pro ecclesia & Sacerdotibus, ipse Deus apparuit, & respondit.	51
Qualiter B Raynerius miraculose & divinitus subito portatus fuit, & in eodem momento, de Hierusalem usque in Bethleem.	53
Qualiter B. Raynerius Hierosolymis voluit quosdam infirmos curare, sed prohibitus est a Deo, apparente sibi & sibi loquente.	55
Qualiter B. Raynerio, de honore qui Romanæ Ecclesiæ exhibetur cogitanti, Deus apparuit; & quid in dicta apparitione locutus fuit.	56
Qualiter in hyeme, tempore nivium & intensissimi frigoris, B. Raynerius nudi pedibus super nives ivit, de Sepulcro Domini, usque ad quamdam ecclesiam, cujus pavimentum erat de marmore frigidissimo; & quod marmor calidissimum se præbuit pedibus ejus virtute divina, adeo ut propter calorem ipsius exire de ipsa ecclesia cogeretur.	57
Sequens Pars continet de discessu B. Rayneri a Hierusalem; quomodo prædixit Raynerum Batocium, civem suum, ad illas partes accessurum; & se cum eo reversurum ad proprias sedes, scilicet ad civitatem Pisanam.	59
Qualiter ipso existente in S. Justo de Pisis, prima nocte qua ibi hospitatus est, splendor magnus refulsit in domo in qua ipse cubabat, divinitus missus.	67
Qualiter S. Raynerius ejecit duo dæmonia a duabus juvenculis mulieribus, de vicinia S. Viti prædicti.	71
De curatione alterius cujusdam mulieris, a tribus spiritibus immundis.	72
De curatione cujusdam viri Mediolanensis, a tribus dæmoniis.	73
De quodam alio curato.	74
Quod S. Raynerius de viginti corporibus dæmonia fugavit.	75
De Presbytero Guidone ejus discipulo, & proditione ipsius ad B. Raynerium.	77
Hic omnino excidit titulus, Qualiter de sua & Guidonis prædicti sepultura, cuidam mulieri, prophetaverit.	79:
sequitur enim:
De filio prædictæ mulieris, a febre curato per B. Raynerium.	80
Qualiter benedicebat aquam, & cum ipsa aqua sic benedicta omnes infirmitates curabat, & dæmones expellebat.	81
Qualiter benedicebat panes, & qui ex eis comedebant, sanabantur a quacumque detinebantur infirmitate.	85
De obitu & sepultura ipsius beatissimi Raynerii.	124
De quadam muliere manum contractam habente, ab ipso curata.	128
De quodam utramque manum contractam habente, ab ipso curato.	Ib.
De quadam muliere, ab infirmitate oculorum per merita ipsius curata.	Ib.
De oculorum cæcitate, a qua quemdam curavit.	129
De quodam in extremis laborante, ab ipso curato.	Ib.
De quodam curato ad tactum corrigiæ ipsius.	Ib.
De quadam utramque manum contractamhabente, curata.	130

Exhinc in Ms. sequuntur mixtim tam viventis quam mortui miracula: quæ quia ab invicem discrevimus, contigit valde mutari ordinem numerorum: & ut hoc facilius capiatur, ea quæ vivus patravit hic notabimus apposito. *

De quodam ab infirmitate oculi curato.	Ib.
De tempestate maris sedata, & tranquillitate ad appositionem seu projectionem aquæ benedictæ S. Raynerii. *	88
De piscium multitudine capta in mari ad invocatinem nominis S. Raynerii.	131
De curatione manus cujusdam mulieris.	Ib.
De quadam nobili muliere, ab infirmitate cancri curata.	Ib.
De quodam nobili cive Pisano, ab infirmitate hemicranea curato.	Ib.
De quodam puero, infirmitate, fluxu seu disenteria, suscitato a morte per B. Raynerium. *	89
De dæmonibus, projicientibus lapides contra quosdam pueros, fugatis per aquam benedictam.	96
De anchora cujusdam ganziræ, quam de mari cum multi nautæ non possent extrahere, tandem invocato S. Raynerio, eam facile eduxerunt.	132
De quadam muliere de lecto surgere non valente cæca, quam curavit B. Raynerius.	133
De quodam Presbytero, a morbo caduco curato. *	92
De quodam juvene claudo, curato.	133
De quodam viro, graviter infirmo & pedes inflatos habente, curato a S. Raynero	Ib.
De quadam muliere, per aquam benedictam S. Raynerii, curata a gravi singultu, quo ita molestabatur, ut non posset manducare.	134
De quodam alio, simili modo curato	Ibid.
De quadam muliere, habente digitum rigidum & implicabilem, per prædictam aquam curata.	Ibid.
De quodam viro, scrofulas habente in collo, per B. Raynerium sanato. *	93
De quidam puero, patiente fistulam in digito, sanato & curato. *	Ibid.
De quodam alio, ab eadem infirmitate in pede curato *.	Ibid.
De quodam Lombardo, ab hydropisi sanato.	134
De quadam muliere, curata a febri gravissima.	135
De quodam puero, qui ceciderat de duobus solariis cujusdam turris, a B. Raynerio liberato.	136
De quadam muliere, a simili casu curata.	Ibid.
De quadam muliere, a cæcitate curata.	Ibid.
De quodam paralytico, curato.	Ibid.
De quadam muliere, ab hydropisi curata.	137
De muliere cæca, & illuminata.	Ib.
De muliere, a fluxu sanguinis liberata. *	94
De quodam, curato a scrofulis fistulatis. *	Ib.
De quadam muliere, a paralysi curata. *	Ib.
De quodam pleuresim patiente, curato a S. Raynerio; & quod peccatum suum cognovit. *	94
De curatione cujusdam adolescentis, a dolore ventris & laterum, urinare non valentis.	138
De muliere quadam, habente glandulam in gula, quæ a Beato est sanata.	Ib.
Qualiter nautæ, non valentes extrahere anchoram de mari, invocato auxilio S. Raynerii ipsam faciliter extraxerunt.	139
De puero quodam, a gravissima infirmitate liberato.	140
De quodam retento a Saracenis, liberato miraculose per B. Raynerium, sibi apparentem in visione. *	95
De muliere, volente ingredi ecclesiam S. Andreæ, ad videndum S. Raynerium; cui mulieri portæ ecclesiæ divinitus & miraculose fuerunt apertæ. *	97
De muliere quadam ancilla cujusdam, a compedibus & catenis ferreis divinitus liberata, per invocationem S. Raynerii. *	98
De quodam puero, cui Deus meritis B. Raynerii restituit loquelam amissam, & graviter infirmato restituit plenam sanitatem.	140
De aqua effusa de vase per fundum miraculose. *	100
De aqua, benedicta a viro Dei Raynerio, conversa in vinum. *	101
De quodam a febribus liberato.	141
De tempestate valida maris, subito & miraculose tranquillata & sedata. *	104
Qualiter S. Raynerius liberavit D. Ugutionem de manibus Saracenorum. *	103
De muliere cæca, curata.	142
De aqua benedicta tumbæ S. Raynerii, quæ conversa est in vinum.	143
De muliere, a gravi pedis dolore liberata.	144
De puero quodam, a sanguinis fluxu per nares liberato.	145
De decem Theotinicis & octo, a maxima tempestate maris liberatis, invocantibus S. Raynerium.	146
De puella quadam, usque ad mortem infirma, sanitati per ipsum restituta.	147
De quodam, a scrophulis curato. *	105
De quodam, habente manus & digitos turgidos, curato.	148
De quodam, ab ipso S. Raynerio curato, cujus gutturi interius sanguisuga adhærebat tam fortiter, ut sanguinem in magna copia emittens, morti esset propinquus.	149
De muliere cæca, curata, a B. Raynerio & illuminata. *	106
De quadam muliere, ab infirmitate capitis liberata, & quodam ejus filio a surditate curato.	150
De gravi molestia stomachi, a qua liberata est quædam mulier, meritis B. Raynerii Confessoris. *	107
De duobus pueris, ab eo curatis; uno a gravi dolore stomachi, alio a maxima febri. *	108
De Alberto supradicto, a dolore capitis liberato. *	109
De quodam alio, a gravi infirmitate & ab oculorum cæcitate curato.	151
De quadam muliere, ab inflatione & dolore capitis & febribus curata, per merita S. Raynerii.	152
Qualiter quemdam, hominem solum, ab inimicis suis multis, liberavit.	153
De quadam navi, cum hominibus existentibus in ea, liberata a tempestate maris, & reddita tranquillitate & aëris serenitate.	154
Quod quamdam aliam navim cum hominibus liberavit S. Raynerius, in portu Januæ, a vento & tempestate.	155
Qualiter B. Raynerius apparuit cuidam infirmo, & ipsum ab infirmitate liberavit.	156
De quodam sanato a vulnere & tumefactione manus, per S. Raynerium.	157
De quadam muliere, a gravi infirmitate nervorum colli & brachiorum, liberata.	158
De quadam muliere, sanata ab infirmitate brachii & spatulæ.	159
De quadam muliere, a dolore & gutta dentium & maxillarum curata, per B. Raynerium.	Ibid.
De tumefactione brachii & manus cujusdam mulieris, a qua sanavit eam B. Raynerius. *	110
De quadam navi a tempestate maris liberata, & ad portum perducta salutis, meritis B. Raynerii.	160
De quadam alia muliere, a gravi infirmitate liberata.	161
De quodam, a maris naufragio mirabiliter liberato.	162
De quadam muliere, a gravi infirmitate in genu liberata.	163
De passere, quem B. Raynerius fecit venire ad pedes cujusdam pueri, ac si esset domesticus & mansuetus. *	111
De mantello cujusdam mulieres, perdito in prædicatione B. Raynerii; merito B. Raynerii reinvento. *	112
De auditu restituto cuidam mulieri.	163
De quadam muliere, ab infirmitate manuum liberata.	164
De quodam ab infirmitate seu debilitate manuum curato. *	113
De quodam, qui de solario cadens, extra se factus fuerat, curato & sensui reddito, per B. Raynerium.	164
De puero quodam, ab inflatione colli, gulæ & pectoris liberato.	Ib.
De quadam muliere, in partu laborante & parere non valente; quæ meritis B. Raynerii, a doloribus partus liberata, peperit.	165
De muliere quadam, ab infirmitate & tumefactione gravi maxillarum curata. *	114
De quodam, curato a febre. *	115
Qualiter B. Raynerius miraculo liberavit præd. Athopardum de carceribus. *	Ib.
De duobus civibus Pisanis, a febribus peracutis liberatis.	165
De quadam muliere, ab infirmitate gutturis & scrophulis liberata.	166
De quodam viro, a periculosissimis febribus liberato.	Ib.
De sagitta, in vulnere cujusdam vulnerati miraculose a medicis reperta, quæ nullo artis ingenio poterat inveniri.	167
De quadam muliere, a gravi infirmitate manuum liberata.	168
De quodam puero, curato a febre & apostemate; cui hæc acciderant propter incredulitatem matris ipsius ad B. Raynerium. *	116
De quodam puero, a gravi & periculoso apostemate liberato.	169
De juvene quodam, a febre acutissima liberato.	Ib.
De aqua benedicta, a B. Raynerio in vinum conversa. *	117
De quodam, a morte suscitato.	170
De quadam muliere, a defectu spiritus vix loqui valente, & a debilitate manuum liberata.	171
De gravi capitis dolore, & manuum & pedum, a quo liberavit quemdam hominem.	Ib.
De quodam, a gravi infirmitate liberato. *	119
De lumine oculorum, duobus restituto.	Ib.
De quodam alio, a gravi infirmitate guttæ liberato.	172
Quomodo lignum sanctæ Crucis, quod erat super altare S. Raynerii, inclusum intra argentum, miraculose ostendit se clare detrahenti B. Raynerio.	173
De quodam alio, a dolore capitis liberato	174
De gravi infirmitate tumefactionis faciei & corporis totius, a qua B. Raynerius sanavit quamdam mulierem.	Ibid.
De quadam muliere, sanata & curata ab infirmitate manuum.	175
De quadam alia, sanata a dolore & rigiditate digiti auricularis.	Ibid.
De quadam alia, sanata a gutta & dolore brachii sive manus.	176
De quadam alia muliere; a gravissima passione capitis liberata.	Ibid.
De bove quodam infirmo, curato & sanato.	177
De uxore præd. Ildebrandi, a contractione brachii & manus liberata.	Ibid.
De quodam juvene, Gerardino nomine, ab infirmitate fistulæ in pede curato.	178
De quadam muliere, ab infirmitate guttæ liberata.	Ibid.
De quodam juvene, febrem hecticam patiente, curato a B. Raynerio *	120
De quodam, sanato a gravi infirmitate, seu a distortura colli liberato *	121
De quodam, a cæcitate unius oculi sanato.	179
De quodam, a cæcitate oculorum sanato.	Ibid.
De quadam muliere, habente strumam sive gavonem in gula, & malum in pede, curata.	Ibid.
Qualiter S. Raynerius miraculose liberavit quosdam captivos de carceribus.	180
De quadam puella, sanata ab infirmitate manus & brachii.	183
De quodam sanato, a contractione & dolore brachii.	Ibid.
De quadam muliere, a gravissima infirmitate mamillæ liberata.	Ibid.
De quodam, a febre quotidiana liberato.	Ibid.
De nautis quibusdam, a tempestate maris liberatis, ad invocationem S. Raynerii.	184
De quibusdam aliis, a gravi & valida tempestate maris liberatis.	185
De quibusdam aliis a tempestate maris liberatis, & qualiter eis B. Raynerius apparuit.	186
De quodam sene, a gravissimo & periculoso apostemate liberato.	187
De quodam homine, a gravi capitis dolore liberato.	Ibid.
De quadam muliere sanguinis fluxum patiente, liberata *	122
De quodam alio, sanato a fluxu sanguinis.	188
De quodam alio homine liberato, qui patiebatur guttam in inguine.	189
De quadam puella, sanata a gutta quam Fantiliam vocant *	123

PROLOGUS
Cum initio prædicationis, ad Pisanos cives a Sancto institutæ.

[1] Dilectissimis in Deo & Salvatore nostro Jesu Christo, omnibus in Oriente & Occidente, [Tempore Frederici I Imp.] Septentrione. Meridieque, cujuscumque ætatis Deum timentibus & amantibus Fratribus & Sororibus, Benincasa, Dei nostri Jesu Christi servus, propinandæ vobis saluberrimæ doctrinæ minister & gerulus. Sit vobiscum gratia, misericordia, pax, & veritas a Deo Patre, & Domino Jesu Christo filio ejus in Spiritu sancto Notam vobis facimus Dei & Domini nostri Jesu Christi disciplinam, nuper piissimi Imperatoris Christianorum Frederici a & invictissimi temporibus, per beatissimum Raynerium de b Aqua, Pisas ad nos directum, Jesu Christi verbo ad eum facto; [divinitus Pisas directus, Raynerius] ubi identidem Salvator noster Jesus Christus diebus quadraginta jejunavit, atque in gloriosissimo sepulcri sui loco, & per ipsum, & in ipso fonte & plenitudine luminis, Confessoreque veritatis, nobis nuntiatam & ministratam.

[2] Fuit itaque vir venerabilis B. Raynerius urbis Pisanæ, [Pisanus ipse,] ex clarissimis parentibus, patre Glandulfo c, matre vero d Mingarda e oriundus; qui omnibus hujus mundi spretis, sicut sequens Sermo declarabit, Hierosolymam petens, in Calvariæ locum, nudum nudus ibi Jesum omni modo est secutus. Exinde, ut jam dictum est, remeans ad nos in Domini verbo, apud S. Andream in Kinsecis fere exacto anno, in diebus Pentecostes, cœpit ad eum multitudo innumerabilis confluere, [primum ad S. Andreæ miraculis clarescit,] ut neque eos ecclesia valeret simul capere: ubi sunt multa dæmonia ab eo multis videntibus fugata, in Patris Christique nomine; infirmi autem cujuscumque valetudinis multi ibi curati sunt reddita sanitate. Cumque a pluribus panes, vitreaque vasa, & alia cujuscumque materiei, ut benediceret plena aqua, pro diversis morborum vitiis curandis, fuissent allata; mirabile dictu! sæpe contigit, benedictione peracta, aquæ elementum in vinum esse mutatum. [deinde ad S. Viti:] Concurrentibus autem postea ad eum de tota Tuscia, Lombardia, diversarumque terrarum partibus populorum infinitis catervis, multo plura mirabilia apud S. Vitum etiam acciderunt, stupenda & miranda: Neque enim in ejus visu satiari poterant turbæ. In fervidissimo quoque æstu diei, [concursus, ingens ad eum,] & noctis tenebris [apud eum] commorantes, ut neque ad corporis necessitudinem manducandi haberet spatium, ejus desiderantes & expectantes divinum alloquium, a Deo miseratore nostro sibi collatum & injuctum. Miracula quæ per eum Dominus gessit & prodigia quædam in fine hujus operis inseremus, ut audientes, qui fecit suorum mirabilium & terribiliorum memoriam, Deum omni nisu glorificemus. Omnia namque scribi non potuerunt, quæ adeo infinita sunt & fuerunt, ut singula si scriberentur, arbitramur, nec libros mundus capere nec auris audire sufficeret. Exorsus est itaque hic Beatissimus Raynerius spiritu Dei plenus, populo Euangelizans, multa loquens & exhortans.

[3] [prædicantem pœnitentiam] Deus, fratres mei, me ad vos per vestram salutem misit. Nuntio ejus nomine, ex ejus mandato, pacem, gaudium, & lætitiam, & vestræ civitatis exaltationem futuram vobis. Fuistis enim huc usque varias infirmitates atque mortalitates, famem panis & vini, graviter perpessi: & de cetero qui me misit Deus, vobis miserebitur in omnibus his. Et ut in verbo Domini, quod in ipso factum est, revera evidens est; post parvum tempus exactum, prout annuntiavit, ita in omnibus factum est. Tunc adimpletum est quod dictum est a Domino per Hieremiam Prophetam dicentem; Propheta, qui vaticinatus est pacem, cum venerit verbum ejus, scietur Propheta quem misit Dominus in veritate. [Ier. 28, 9] Exhinc in Domini procedens allocutione, [mature faciendam] aiebat: Verumtamen scitote, fratres mei, quod ideo vos Pater meus, Creator omnium, corripuit & flagellavit; ut hereditatem, quam bonis filiis a mundi origine conservavit, percipiatis. De qua percipienda nequaquam diffidatis; exemplum me ipsum proponens, sicuti & Pater meus mihi mandatum dedit; & scio, mandatum ejus vitam æternam conferre vobis.

[4] Scitis quod fui variis seculi blandimentis & negotiis irretitus, peccatorum multorum grandiumque criminum mole oppressus, & quasi funibus circumplexus. Tunc implebatur in me, quod Isaias in Spiritu dixit; Væ his qui trahunt restem longam, [exemplo suo,] & quasi funiculum plaustri peccatum. [Is. 5, 18] In zelo vero indignationis & furoris sui miserator, tantæ meæ confusioni, sua immensa pietate misertus est mei Dominus; & pœnitentiam accipiens meorum omnium peccatorum, a Priore S. Jacobi de Orticaria, religioso valde viro, qui tunc erat, misericordiam sum consecutus. Inter quæ facinora cum esset, quod confiteri nollem, erubescens; verbum Domini, jam in me manens, prædicto Priori sic ait: En, hoc peccatum iste fecit, quod tibi confiteri non vult, nominans illud. Cumque ab eo exigerem ut congruam pro meis peccatis injungeret satisfactionem, [pro eo] quod audierat a verbo Domini peccatum sibi patefactum, respondit: Deus in te suum habitaculum per se mundat, non tibi injungo aliquid: quidquid boni feceris, erit tibi pro satisfactione & ad meritum æternæ vitæ.

[5] Igitur, Fratres, pœnitentiam agat unusquisque pro suis commissis, [cum fiducia obtinendæ remissionis:] & confiteatur ea Dei Sacerdotibus & certi sitis, quod si fuerint velut arena maris innumera, remittentur vobis omnia, & erit vere in vobis Vita; ipso Redemptore per Prophetam Ezechielem dicente; si conversus fuerit impius ab impietate sua, omnium peccatorum ejus non recordabor: & quacumque hora conversus fuerit & ingemuerit peccator, vita vivet, & non morietur: & in Sapientia sua; Qui abscondit scelera sua non dirigetur; qui autem confessus fuerit, reliquerit, misericordiam consequetur. [Ez. 18, 22] Verumtamen, Fratres, ne differatis pœnitere, quia ignoratis quid sit in crastinum. [Ecli. 17, 26] Quæ est enim vita nostra? Vapor est ad modicum parens. Unde nemo de se sit securus: sed confiteatur vivens & sanus. Ob hoc Deus dicit in sua Sapientia; Ante mortem confitere: a mortuo quasi non sit Confessio perit. [Ecli 17, 26] Confiteberis vivens, sanus & vivens confiteberis. Itaque fratres mei, vigiletis, quia neque diem, neque horam scitis.

[6] [cujus res scribit Auctor, sicuti ex ipsomet audivit.] Qua autem occasione omnia temporalia cum mundo spreverit, æternaque amaverit; quæque huic sanctissimo Raynerio mirifica & maxima Omnipotens monstraverit atque contulerit, nos, qui ab ore ejus audivimus, referemus; ut gaudium una simul omnes plenum habeamus, sicque de æterna vita nullatenus hæsitemus, ipsum imitando, temporalibus istis & trasitoriis utendo, cor non apponendo, peccata relinquendo, aliis commiserando & benefaciendo, ex ineffabili Dei misericordia vitam perennem certissime expectemus.

ANNOTATA. D. P.

a Fridericus I Imper. ab 1152 ad 1191:

b Cum aliud cognomentum familiæ paternæ faciat Razzius, consequens fit, ut aliunde de Aqua sive (ut ecgraphum nostrum constanter habet) ex Aqua dictus sit. Hoc autem dubium solvitur infra num. 8, ubi dicitur sic dictus; quia cum aqua (a se benedicta) faciebat omnia mirabilia.

c Razzius Gradulfum vocat, ex illustri iis temporibus familia scacciariorum.

d Idem, Spingardam Buzacarini.

e Anno salutis, ut ait idem, 1128. Sed cum num. 91 dicatur Raynerius obiisse anno Pisano 1161 nostro 1160 & num. 34 Hierosolymis curatus, exinde per annos 20 quibus vixit abstinuisse a vino jam tum robustus juvenis; oportet ut minimum decennio citius natus sit. Idem Raizzius addit, quod mater nullum in partu dolorem senserit, pauloque ante in somno visa sibi sit parturire infantulum pilosum, qui vir magnus futurus, & cunctis dilectus prænuntiabatur: huc autem facit Pilurica quam tota vita gessisse dicitur infra num. 9.

CAPUT I.
Vita B. Alberti Corsi, & S. Raynerii per eum conversio.

[7] Sanctus ergo Raynerius de Aqua cum adhuc de mundo esset, & mundi vanitatibus omnibus… implicitus, in manibus habens musicum instrumentum, quod lyra seu a rota vulgo nuncupatur, in domo cujusdam nobilis matronæ suæ consanguineæ, in loco, quod dicitur Arficium b altisona canebat voce modulans eam jucunde huic instrumento musico. [Raynerius lyra ludens, hac dimissa, sequitur B. Albertum,] Tunc contigit quemdam Sanctum virum, nomine Albertum c Lingens-pecus, olim strenuum militem inde transire. Prædicta autem matrona eum intuens, sic B. Raynerio ait: Nonne vides Angelum Dei hac transire? B. Raynerius hoc audiens dixit; Et ubi est ille Dei Angelus? Et illa: En, inquit, prope est homo Dei, qui dicitur Albertus Lingens-pecus: Curre, eumque sequere. Qui protinus, rota dimissa, ut ipsemet nobis retulit, tactus intrinsecus tremore cordis, secutus est eum. Quia vero B. Albertus velox erat pedibus, se ei jungere nequivit, usque dum veniret ad S. Vitum d, cui tunc erat apud Monachos ejusdem ecclesiæ suum habitaculum.

[8] Quoniam autem de hoc sancto viro loqui cœpimus; ut Dei aures in ejus precibus adfuisse pro certo sciamus, pauca nunc de ejus vita prælibemus. Fuit siquidem in Insula Corsica, e non ex infimis parentibus procreatus; in possessionibus dives valde, servis & ancillis vernabat; [Hic fratrem duello cæsum videns,] fratrem militia præditum habebat, qui cum singulare cum alio milite certamen inierit, alterno sibi invicem vulnere dato, in ipso singulari congressu vitam finivit. Beatus itaque Albertus, intuens fratrem suum cum alio Milite sic repente, in juventutis flore, decessisse; existimans & corde pertractans, omnem hominem quasi fœnum, gloriam ejus quasi florem fœni decidere & deperire; cœpit cum omnibus quæ mundi sunt semetipsum spernere; semetipsum pulverem, lutum cinerem reputare: ideoque servis suis & ancillis libertate donatis, possessiones, supellectilem, frivolaque omnia Deo & pauperibus conferens atque dispergens, [dimiserat omnia nudum secuturus Christum:] cum suarum maxima parte rerum, contulit se apud maximam Pisanam urbem, ad S. Vitum, victum & vestitum per Abbatem illius ecclesiæ accipiens.

[9] Sed & de ipso victu suo, in hospitali ejusdem cœnobii commanens, arctamque ducens vitam, pauperibus dispertiebat; vestimenta etiam ab Abbate suscipiens & calciamenta, egenis erogabat, nudusque remanebat: Vesteque, quæ vulgo Pilurica f dicitur, sola contentus induebatur. Cum autem ex novis frequenter indutus, indigentibus semper præberet, vocatus est a suo Abbate, [data quoque sibi ad victum & vestitum distribuerat pauperibus;] eum sic cum Fratribus ejusdem monasterii alloquente. Frater Alberte, hanc noscis domum non abundare; non possumus tibi toties præter usum vestimenta & calceamenta præstare. Cui humili voce respondens; Noli mihi, inquit, Pater sancte, tribuere: Dominus mihi adjutor vestris orationibus subsidia præstabit, mihique tuo famulo nihil deerit: quia non possum pauperes videre necessitatem pati, & quæ apud me sunt non tribuendo non misereri. Ab ea die amplius vestimenta seu calceamenta ab eis non accepit, incedens nudus, veste sola, de qua supra dictum est contentus.

[10] Post hæc peregre proficisci elegit, Occidentales partes petens, nudus: [deinde ad loca sacra peregrinatus,] ut dictum est pedibusque nudis Corpus suum macerans, & in servitutem redigens Beati Jacobi aulam petiit. Ita etiam omnia Occidentis loca sancta & celebria visitavit. Cum vero aliquem intraret vicum, neque hospitium petebat, neque cibum. Si cujus tetigerat Deus cor, ut ex caritate vocaret eum, hospitabatur apud illum; alias, quantumcumque distaret, transibat ad alium vicum. Unde contigit tribus diebus, ut iter agens, neque ad eleemosynam dandam, neque ad hospitium ab aliquo vocatus esset. Cumque jam corporis viribus deficeret, ab omni incolatu multum distans, terræ incumbens, Deum sic oravit, dicens: Domine Deus omnipotens, te nudus secutus sum, & elegi: Nunc ut tibi placet provide mihi, quia Corpus, quod in me formasti, [& nihil a quoquam petens, fuerat divinitus sustentatus;] jam deficit absque cibo Corporali. Statim autem, quia oculi Domini super justos, & aures ejus in preces eorum; apparuit ei quidam pauper, veniens cum sacculo frustis panum pleno, ceu in eleëmosyna accipiuntur, dicens ad illum: Surge, peregrine Frater, sumanus una cibum. Qui gratias agens Deo, refecto Corpore, viam quam cœperat peragrabat.

[11] Prædictus autem Albertus, miræ sanctitatis Vir, orationem ad Dominum fuderat, numquam aliam vestem se habiturum, quam qua tegeretur Piluricam ad modum Capræ g villosæ factam, nisi vestimentum album, se illud non quærente, [congruāque indutus veste] tamen ab aliis præstitum. In spiritu quidem certioratus dominicum expectabat beneficium. Cum igitur venisset in locum, qui dicitur S. Mariæ h in finibus terræ in ipso terræ introitu, quidam vir accola loci, cappam ferens albam, ait ad eum: Heus tu, frater peregrine, vestimentum istud indue caritatis amore, & quamdiu in loco fueris isto, mecum una cibum cape. Mirabilis Deus, qui fecit omnia pondere, numero & mensura. Nec major nec minor inventa est vestis induta, quam B. Alberti exigebat statura. Inde per Beatum Martinum, qui Turonis est; loca alia venerabilia adeundo, rediens venit Parisios, ubi Regum est assidua Sedes.

[12] [deinde clarus in Francia spiritu prophetico] Et quia non potest celari lucerna, supra Candelabrum, ut luceat, his qui in domo sunt, accensa; ejus confestim Regi sanctitas innotuit, famaque ipsius partes omnes illas implevit; ut non jam diceretur Domnus Albertus, sed generali quasi proprio nomine vocaretur Homo sanctus. Sæpissime autem i Rex, fastu deposito Regio, humillime, velut privatus aliquis, ad eum veniebat, & secundum [datum sibi] ab eo consilium magna Regni negotia agebat, & Dominus cum eo in omnibus prospere erat. Similiter & Principibus & aliis omnibus ad se venientibus salubria dedit Consilia, &, ut a malis recederent & bona agerent, monere non cessabat. Ipsi autem Francorum Regi multa per spiritum futura prædixit, quæ postea rerum eventus ipse probavit. Item dixit ei, ut in Hierusalem cum exercitu non iret, quia sibi nequaquam prospere k succederet. Quare & toti orbi, ut prædixerat, contrarius regi eventus notus factus est. Hæc enim omnia, ut fides adhibeatur, aut ab eo audivimus, aut ipsi nos vidimus: multa etiam secreta cælestia mihi, tamquam suo dilecto discipulo, Parisiis secum per triennium plusve minusve commoranti, auditu sibi nec visu, seu etiam revelatione a Deo revelata monstravit: quæ, quia tempus breve est, opere pretium duxi magis silere quam dicere.

[13] Secundo vero l anno adventus sanctissimi Raynerii ad nos, [ibi denique sanctissime obiit:] ut B. Raynerius & suos discipulos, pro quibus orationem ad Deum fuderat, visitaret, iter arripere voliut, ut ipse propriis litteris B. Raynerio & mihi indignissimo rescripsit. Quare Deus hoc ei volenti non permiserit, adhuc est absconditum in thesauris ejusdem æterni Regis. Feliciter autem eo siquidem anno, apud quamdam ecclesiam, quæ prope Parisios est m, & Claræ-vallis dicitur, ad Dominum migravit: ubi plurima per eum beneficia, sicut nobis a quibusdam, qui Parisiis degunt & inde venientibus relatum est, infirmis præstantur, ipso faciente, quem secutus est Christum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus, per immortalia secula. Amen.

[14] Hinc autem ad ea, quæ de S. Raynerii de Aqua ad Deum Conversione dicere inchoavimus, styli nostri sermonem vertamus. Beatus itaque Albertus, [Hunc ut pro se oraret precatus Raynerius,] ad Raynerium almum conversus, Tune ille es, qui hic modo in Arsicio concinebas? Et ille respondit, etiam Pater. Et B. Albertus adjunxit: si ita Deo, quemadmodum seculo, servires, melius tibi esset. Respondens autem S. Raynerius, ait: Ideo veni, ut pro me ores ad Dominum, ut fugitivum istud & latens valeam effugere sæculum. Cui B. Albertus: Credis, inquit, si pro te preces fundo, quod ab omnipotenti exaudiar Deo? Respondit ei B. Raynerius; credo, Pater, quod si in inferno jam essem, sua inde intercessione omnino liberarer B. Albertus ait: Vade nunc, [redit, ut jussus erat die terto;] & ad me die Sabbathi revertaris: erat autem V feria tunc. Sabbathi vero die post nonam, tempore ipso Quadragesimali, cum jam F. Raynerius fere pransus esset, tremefactus ait intra se: O me miserum! non sum reversus prout condixeram ad hominem Sanctum; dimissoque patre & matre ad prandium, festinus surrexit; & inveniens quemdam socium suum, simul quam cito venerunt ad sanctum Virum. Relicto autem socio cum pueris, qui ibi docebantur Psalterium, in Claustrum perrexit ut Beatum quæreret Albertum: Quem statim habuit obvium. [simulque miro lumine illustratur, & odore perfunditur,]

[15] Dixitque illi B. Albertus. Fili exauditus sum; eamus, & quid Dominus voluerit super hoc facere, videamus. Duxit itaque eum ad quamdam mensam, ubi Monachorum familia discumbere convenerat; soli ibi altrinsecus sedentes, B. Albertus versus Occidentem, ad Orientem S. Raynerius, alterutrum sese respicientes. Et ecce illos subito Dei claritas circumfulsit, ineffabilis respersos odore suavitatis: &, sicut nobis sæpe S. Raynerius referebat, ut pro odoris suavitate anima a corpore separari cuperet: splendoris namque immensitas alterutrius faciem inspicere non sinebat. Peracto aliquo horæ spatio, lux illa discessit; odoris fragrantia, & roris oleum in eorum capillis remansit. De hoc oleo propheta scribit; Inveni, inquiens, David servum meum, oleo sancto meo unxi eum. Tunc prorumpens in vocem B. Raynerius ait: Quid, sancte Pater, me vis agere? respondit autem ei & dixit: Vide Dei spiritum in te requievisse. [Ps. 88, 21] Ipse deinceps suum in te habitaculum purificabit & quid te oporteat facere demonstrabit. [atque ad Confessarium mittitur:] Verumtamen quia dies illucescit Dominicus, secunda feria ad Priorem S. Jacobi de Orticaria mane ibis, omnium, quorum recordari poteris peccatorum veniam implorando, singula confiteberis. Quod & ita factum est, sicuti jam superius in lectione sermonis sui audistis.

[16] Ipso autem tunc paternam domum reverso, ex cordis contritione valida fontem ei Deus suarum aperuit lacrymarum, [deinde totus effusus in planctum & lacrymas,] pro suorum immanitate diversorum criminum; ut tunc in eo impletum sit illud Psalmi; Exitus aquarum deduxerunt oculi mei, quia non custodierunt legem tuam: quia justus tu es Domine, & rectum judicium tuum. [Ps. 118, 36] Pater autem ejus & mater, cum viderent eum sic profuse plorantem, dolentes nimium & flentes quasi unicum masculum, dicebant: Heu! fili mi, oculorum nostrorum lumen, quid tibi sensum abstulit? quæ te amēntia tam subito arripuit? Nonne tibi in plateis, ut non pernoctares, dicebamus: [insanire creditur;] & ut nocturno tempore intra tuam domum quiesceres, & ne extra domum vagares, quia hoc tibi contingeret, sedulo monebamus? Tunc B. Raynerius supplici ajebat voce: Nolite mihi, pater humanissime & mater, tristari neque flere; quia non in insaniam versus sum, sed meorum egi pœnitentiam peccatorum; & ideo has, quas videtis, lacrymas fundo. At illi hæc audientes gemitus dabant majores, & ejus florenti ætati & lasciniæ non credentes, ululatus & ejulatus iterabant multo grandiores, ipsi & eorum cognati, & consanguinei, atque Vicini, in insaniam & furorem versum pro certo asserentes: sicque eum catenis vincire volebant, & quasi ad insanum vicini & alii videndum currebant.

[17] Solius cujusdam in pueritia Magistri sui, nomine Henrici, S. Martini Presbyteri, aperuit oculos Deus; & cœpit dicere omnibus circumstantibus: In veritate sciatis, quod hæ lacrymæ non sunt hominis insani, [sicque dimissus a parentibus,] sed admissa sua deflentis. Recedat nunc unusquisque; & eum, quæ commisit plangere peccata sua permittat. Tunc reliquerunt eum inclusum præ dolore nimio, serrantes cubiculum. [Ps. 26, 10 & 30, 12] Pater quoque & mater non poterant ejus præsentiam ferre, quasi unigeniti amantissimi præ dolore. Tunc implebatur quod in Psalmo scriptum est; Quoniam pater meus & mater mea dereliquerunt me, Dominus autem assumpsit me: & in alio loco; Factus sum opprobrium vicinis meis valde, & timor notis meis; qui videbant me, foras fugerunt, & factus sum tamquam vas perditum, quia audivi vituperationem multorum commorantium in circuitu, dum convenirent accipere animam meam. Hæc non ipsi nec nos, sed ipse Dominus Jesus de ipso dicta firmavit; quando psalterium, in loco qui dicitur Quadragena, n per os ejus totum ei aperuit & protulit.

[18] Adveniente autem lacrymarum suarum die tertia, [etiam cæcus efficitur.] in quibus cibum non sumpserat, lacrymæ cum oculorum lumine penitus defecerant. Et quia mater sui filii facile oblivisci non potest, ad eum venit, ut quid ageret, sciret, sciscitans quomodo illi esset. At ille, matrem esse sentiens, respondit; Ne tristeris mater humanissima; quoniam juventutis meæ delicta ingemiscens recolo, & præ planctu nec lacrymas jam deficientes fundo, & oculorum meorum lumine amisso te dominam meam videre nequeo. Mater ejus hoc audiens, & in veritate experiens, scissis crinibus & laniata facie, in immensum ejulando vociferabatur. Pater vero ejus Glandulphus adveniens, scissis vestibus præ doloris angustia, [Quo casu consternatos illos sciens,] audiens filium factum cæcum, nec verba nec voces dare poterat. Exeuntes autem e Camera præ tristitia, ostium post se cubiculi firmaverunt, ut tunc quod in spiritu propheta prædixit in eo impleretur; Cor meum conturbatum est, dereliquit me virtus mea, & lumen meorum non est mecum: [Ps. 37, 11] Amici mei & proximi mei adversum me appropinquaverunt, & steterunt, & qui juxta me erant de longe stererunt.

[19] Beatus itaque Raynerius, patris matrisque dolorem cognoscens, corporali quoque se sciens lumine privatum, talem ad Dominum nostrum Jesum Christum fudit orationem. Domine Deus onmipotens, cui nihil est impossibile, subest enim tibi posse cum velis; tu omnia nosti, quoniam ab æterno omnia adsunt præsentia tibi Aperi nunc ad mei cordis contritionem oculos tuæ clementiæ, & mei indigni servi tui, [lumen a Deo repetit & impetrat:] qui decem millia talenta debeo, in arcto valde positi, secundum tuarum misericordiarum multitudinem, jam jam, Creator meus, miserere. Confestim autem in eo Domini verbum factum est ad eum, sic inquiens. Et ego omnia tua nunc tibi peccata remitto, & oculorum lumen restituo: lætusque esto, quia ego semper tecum ero. Surge jam, & facies ex hinc sicut tibi monstrabo.

[20] [seque cælesti odore perfundi sentit,] Statim autem in ecclesiis cœpit esse assiduus, orationibus & jejuniis Deo serviens semper intentus; odoribus ab eo, qui in eo habitaculum fecerat Deus, variis & inerrabilibus per suas nares exhalantibus, totus respersus. [Is. 2, 22] Hos ineffabiles Dei verbum, homini sibi in unam personam unito, odores contulit: unde & Isaias de ipso dicit: cavete ab homine, cui spiritus in naribus ejus; & in psalmo, Unxit te Deus tuus oleo lætitiæ præ participibus tuis; Myrrha, & gutta, & cassia a vestimentis tuis: & in benedictione Isaac Jacob pater, dixit: Ecce odor filii mei, sicut odor agri pleni, cui benedixit Dominus. [Ps. 44, 8, Gen. 27, 27] Nisi enim hanc odorum fragrantiam in filio Isaa sensisset, sicut est agri diversorum florum odoribus referti, profecto non benedictionem, sed maledictionem confirmasset, cum benedictionem fraudulenter, se fratrem mentito, accepisset. Hac namque fragrantia, in benedictione sensit sancti Spiritus adesse præsentiam; Et ideo ipsi Esau postea respondit; Benedixique ei, & erit benedictus, non mea sola prolatione, sed in potenti divini spiritus in æternum Confirmatione.

[21] factum est autem, & deinceps cum viveret in domo, cum quodam suo Consanguineo, [eoque visiones divinitus oblatas discernit a falsis.] qui tunc noviter uxorem duxerat, nomine Monacho, apud S. Petrum ad vincula, vidit quamdam aquilam per revelationem, ferentem in rostro accensum lumen, sibi sic dicentem: Hierosolymis ego redeo, accipe hoc lumen ad illuminandas multas gentes & populos. Qui expergefactus odore Dominico totus est repletus: unde statim cognovit, quod a Domino hæc visio fuerit: habebat namque pro certissimo signo, ut, cum a Deo esset visio, totus respergeretur odore miro. Quid autem hæc visio significaret postea intellexit, Deum per se redeunteum multas gentes, & populos illuminaturum, sicuti hodie hujus significantiæ omnium nostrum probat judicium.

ANNOTATA D. P.

a Videtur omnino intelligi Monochordium, frequens in Belgio cæcorum instrumentum, victus causa vicos circumeuntium; in quod circum ducta per manum dextram superne rota bassum quasi continuum agit; sinistra claviculos tangente, & modos reliquos temperante: quod monochordium etiam lire Belgis dicitur; Italis autem nomen habebat a suo præcipuo mobili, quod est rota.

b Hodie Canellum dici, asserit Razzius.

c Vulgo Lecca-pecore.

d De Abbatia S. Viti Pisis dicit Razzius, Vicinam nunc, imo partem Armamentarii esse.

e Erat tunc Corsica in ditione Pisanorum, saltem pro parte, expulsis inde per ipsos & Genuenses Saracenis, donec in Aragoniorum cessit potestatem seculo 13.

f Ita legere monemur infra num. 22, & ita legit Raizzius (qui sic nominatam ait quia intus & foris pilosa erat) hic in ecgrapho erat, Pilunca.

g Dubitavit Ceffinius; an potius legendum, in modum capæ.

h Est hic locus in Gallicia, Promontorium Nerium Ptolomæo; Artabrum & Celticum Plinio, cum idoneo portu, distans Compestella 14 leucis, vulgo Capo finis-terræ, ubi passim vota solvunt nautæ; unde factum ut eo nomine etiam Bruxellis in Belgio illustre sacellum fundatum sit, S Mariæ finisterræ, vulgo Vinstersterre inepta metamorphosi nominis: sic enim significatur stella fenestræ, & vulgi circa nominis etymon error confirmatur per stellam in suprema fenestra pictam.

i Ex mox dicendis intelligitur hic esse Ludovicus VII, dictus Iunior anno 1137 regnare exorsus, & 1147 Hierosolymam profectus, qui vixit ad 1180.

k Obsessa frustra Damasco, & exercitu male pereunte, per fraudem Græcorum.

l Historiæ interest hunc annum definiri, cum eodem ipso obierit Albertus: definitur autem ex notato infra num. 91 obitu Raynerii, qui fuit Christi 1160 secundum nos, septimus ab adventu Pisas. Est ergo hic notatus annus 1154 & superfuit Albertus suæ, de regia expeditione, prædictioni illiusque infelici successui fere septennium.

m Raizzius Claravallis, inquit, aut Vallisclaræ; & hac ratione videtur indicare, quamdam filiam Claræ vallis, Abbatiam Ord. Cisterc. in Laudunensi diœcesi, fundatam an. 1134; sed hæc Parisiis distat circiter 23 leucis. Propiorem ejus nominis locum qui docuerit, ei gratias habebimus; multoque majores, si aliquam ejusdem Alberti memoriam superesse docuerit, si non ut sancti, saltem ut pie venerabilis. Tacet de eo Saussayus, tacent reliqui, quod sciam, Franci.

n Quadragena vulgo Mons-quarantenæ, in terra sancta, haud procul a loco Baptismi, ubi creditur Christus quadraginta diebus jejunasse.

CAPUT II.
Appulsus in Terram-sanctam, omnibus sese expoliat, ultroque oblatis eleemosynas victitat, abstemius a vino.

[22] Factum est autem post hæc: congregatis suis & sociorum suorum mercibus, [Mercatus causa in orientem navigans,] partes ad transmarinas, mercandi lucrique faciendi causa, navigio S. Raynerius de aqua perrexit. Qui licet seculi rebus onustus esset, animus tamen ejus ad Deum semper erat intentus: semper omnipotentem die noctuque deprecans & exorans, ut omnibus relictis atque expoliatus ab eo vestimenta mereretur indui peregrina, quæ vulgo Pilurica dicitur seu a Sclavina. Jejunabat siquidem in laicalibus vestibus aliquando, a die Dominico in V feriam. Sæpius autem, & hoc per quadriennium, a Dominica in Dominicam. Nec propter hoc intermittebat sive in b barca fortius remigare, [multum jejunat:] sive quæ navi erant necessaria assiduus facere. Expensam, ad symbolum faciendum cum suis sociis comuniter & æqualiter, devotissime & hilariter faciebat, & pauperem vice sui, dum cibum non caperet, sociorum etiam rogatu, ut in nullo eis molestus fieret, exhibebat.

[23] [arcam nummariam aperiens,] Verum die contigit quadam, ut quo nummos acciperet, suam aperiret arcam, apertaque ea, fœtor inde sicut mortui intollerabilis exalavit. Quam totam perquirens, & unde exhalaret admirans, nequaquam reperit. Accidit & secundo pro numerandis pitanciis c suis ad eamdem arcam accessisse, nec mora prædictum fœtorem horribilem iterum vaporasse, & interjecto spatio evanuisse; cautissime omnia quæ in arca erant odorans, expavesiens, [fætorem gravem ex ea,] & admirans unde oboriretur, non invenisse. Cum vero jam Quadragesimæ dies approquinquarent, & venales caseos haberet; cum suo assecla ubi erant perquæsivit, ut in foro venirent: [itemque ex caseis prodire sentiens;] & ecce idem fœtor eorum replevit nares. Cogitans itaque, ne aliquod animal mortuum inter caseos latitaret, transmutari fecit omnes, everrens quoque [arcam] in imo odorem casei sensit. Quia igitur hunc in arca bis, semel in caseo fætorem gravem senserat, nec unde exhalasset quiverat reperire; stupefactus, & solita orationis confugia aggressus, Deum patrem suppliciter deprecabatur, ut quid hoc foret, enucleare dignaretur. Ubi enim ultro dantis largitas, & invitantis consideratur, ad hoc impetrandum petentis animus, nec diu cum possit retardatur.

[24] In nocte sequenti per visionem Dominus apparuit, dicens ei: o insipide, ter ecce tibi meæ clementiam præsentiæ reseravi, & me aliquatenus non cognovisti: [doceri petit quid id sibi velit] ad ecclesiam vade, & ibi tecum loquens ostendam, quid te oporteat facere. Beatus Raynerius, velut athleta strenuissimus, impigre surgens ad ecclesiam abiit; secum dum iret cogitans & revolvens, ubi Dominus ei apparere, se illum ignorante, potuerit; amplius intra se dicens: Forte tunc mihi apparuit, & non agnovi, cum pauperem inveni, & aliquid ei non dedi. Ecclesiam ingressus positis genibus, quasi in agonia factus, orabat prolixius. O clavis David Jesu Christe, fili Dei summi, qui claudis & nemo aperit, aperis & nemo claudit; visionem, qua mihi significasti ut huc sine mora venirem, non dedigneris signaculo amoto mihi servo tuo reserare.

[25] Confestim somno arreptus, vidit Dominum dicentem sibi: Cum tibi putorem, res mundanas & caducas contrectanti, tertio infudi; [& intelligit terrena omnia abdicanda;] ego ipse fui, qui tibi eas putere feci: nunc ergo te ab eis exonera, ut meo confidenter jugo submittere queas colla: & die qua ego expoliatus sum in calvaria, te expolia; veste, quam rogasti tibi adhibita. Expergefactus, & valde exoneratus, cœpit sua omnia pauperibus erogare: Societatum quas habebat res, sociorum unicuique per nuntios remisit fideles; sorori suæ scribens, ut virum accipiens, suo de patrimonio faceret quod vellet. Exinde totus, & indivisus, ad Dei mandata sequenda, [quod & facit.] jejuniis & obsecrationibus vacans, Dei semper misericordiam postulans, ut pauco valeret esse contentus cibo, accensum & intentum animum habebat.

[26] Factum est autem in una dierum, cum esset apud Tyrum, [Eum pro salute Christianorum ad esse,] nativitatis Domini nostri Jesu Christi die, in ecclesia matris ejusdem, Beatæ Virginis Mariæ, Sidonis Episcopo, vice Archiepiscopi d illius, qui tunc Romam abierat Missam canente, lectoque Euangelio prædicto Episcopo pulpitum seu ambonem ascendente, ita ad populum, multis aliis ibi existentibus Pisanis, fari orsus est: Audite, fratres humanissimi, in veritate sciatis, quia inter nos nunc Deus est, qui unius vestrum e carnem induit, [in concione dicit Episcopus:] pro omnibus Christianis salvandis; & verbum iterans pluries dixit. Nostri omnes, qui aderant præsentes, de tam altissimo verbo cœperunt obnixe mirari, alterutrum sese respicientes, oculos tamen propensius ad B. Raynerium vertebant. Ipse vero B. Raynerius, quid futuri hoc portenderet, in corde suo conferens conservabat.

[27] [in visione oblatus Deiparæ,] In eadem quoque Dei genitricis Virginis Mariæ ecclesia, nocte quadam, sive in corpore sive extra corpus B. Raynerio ignorante, a duobus albis indutis senibus, ante beatissimam Virginem Dei genitricem Mariam, multarum choro virginum assistente ei, est delatus. Cui beatissima virgo inquit: Tu requiesses in gremio meo. Ad hæc B. Raynerius, Quomodo, inquit, Domina? cum cæli terræque sis Regina, qui tantillus sum in tuo pausabo gremio? [intelligit se in ejus ecclesia sepeliendum.] senes vero, qui ante Dei matrem ipsum portaverant, inter manus per brachia cubito a terra distantem, ante eam omni Cum Reverentia tenebant. Iterum Virginum Domina respondens, ait: Corpus tuum requiescet in ecclesia mea, quæ est Pisis in sempiternum. At ut in ecclesia sua Corpus ejus cum magno honore positum sit, hodie videmus impletum; & ejus gloriosum sepulcrum in repæsentantis Corporeæ imaginis Dei genitricem gremio, ubi primum fuerat, est honorifice positum: ibi miraculis prodigiisque innumeris, sicut in præsentiarum vidistis, coruscat.

[28] Appropinquante itaque die, in quo Jesus Christus, [In Parasceve Calvariam adscendit;] Dei filius consubstantialis, crucem in calvaria est passus; B. Raynerius Hierosolymam ascendit. Ipso vero die, in calvariam, vestem quæ Pilurica dicitur secum portans, cum timore, & tremore aggressi operis venit; de suis quibus induebatur vestimentis quædam pauperibus largiens, nudus & sine serabulis f ramansit, Pilurica & psalterio, in quo lecturus erat, super altari oblatis, quod erat in Golgotha id est calvaria. Sacerdos inspiciens quod S. Raynerius agebat, [ibique totus nudatus, sclavinam & psalterium a Sacerdote recipit:] piluricam ei & restituit induendam pro eleëmosyna; psalterium, quod obtulerat, ab ipso petens Sacerdote accepit in commodati causam. Confestim, ut a Pisanis & suis sociis non cognosceretur, ad Domini templum properans, ibi in Oratione commorans latuit. O quam graviter lapides cum lapillis ejus pedes offendebant! qui semper ire calceatus & delicate consueverat. O quam aspera carni suæ erat pilurica, qui solitus erat indui mollibus a carne vestimentis, bysso & g baldinella.

[29] Nocte vero diei sequentis, qua sic sola, quæ dicta est, veste contentus fuerat, Sacerdoti Templi per visionem dictum est: Vade, & dic populo, [sicque in Templo pernoctans, revelatur Parocho,] quod hodie Deus in calvaria expoliatus est, & est nunc expoliatus in Templo hoc, pro salvando Christiano populo. Sacerdos excitatus de lecto surgere noluit, sed remitens iterum obdormivit. Statimque eadem visio eum terrendo expergefecit; &, sicut prius, sopori membra donavit. Tertio gravibus terrefactus minis, surgens ad populum inibi vigilantem, quo plenum erat in templum venit; & de ambone indicens silentium sic voce magna clamans allocutus est populum. Audite, audite obsecro, fratres mei: rem magnam & inauditam tempore isto, [ac si ipse Christus pro salute hominum nudatus adesset.] vobis qui huc convenistis, refero: quam quia vobis referre nolebam, iterum vox nominatim me vocans terruit; cumque adhuc reluctarer, mortis minas interminans, vice tertia me resurgere coëgit, Perge, & dic populo, quia Deus in calvaria expoliatus est, & est nunc expoliatus in templo pro salvando Chriano populo. Quærite ergo Fratres ad invicem, quia procul dubio est in templo isto Beatus; cum in templo esset pernoctans Raynerius, hoc audiens, ut quod fecerat non sciretur, de templo exivit. Qui autem in templo erant perquirentes alterutrum, neminem reperere expoliatum, cum jam de templo fugiens migraverit.

[30] [In ecclesia sepulcri Officium Armenorum intelligit, ut Latinum;] At Raynerius super Muros Hierusalem, cum his qui ibi solitarii degunt, octo diebus latuit; donec sui socii, & alii qui secum, orationis causa ascenderant, penitus discessissent. Quem obnixe perquirentes cum invenire non possent Dei consilium perturbare nolentes, ad proprias reversi sunt mercationes. Exinde in Ecclesia sancti sepulcri S. Raynerius juxta sepulcrum vigiliis & orationibus nocte dieque erat semper assiduus; spernebat tamen, quia non intelligebat armeniorum, quod ibi h celebrabatur, Officium. Cumque diu hoc fecisset, Deus audiendi ei aurem aperuit, apertiusque eorum intellexit officium quam unquam fecerat Latinorum. Abinde cum omni vigilantia, & ipsorum sine intercapedine audiebat officia. Vinum tamen in cibo suo, invitatus ad eleëmosynam, [Dum adhuc vinum biberet incurabiliter punctus] adhuc sumebat. Invitabatur frequenter ad prandendum cibum ab uno, qui in muris Hierusalem solitarius erat, & cum eo bibebat vinum. Quadam die cum esset in ipsis muris Hierusalem, quoddam animal pravum, volitans juxta eum in ore & brachio pupugit, & aculeum fixum in ore ejus reliquit: quo abstracto cum nullum videretur in ore, & brachio vulnus, remansit in eo dolor acutus & ardor nimius. Siqua ibi medicina esset, pro ardore & dolore mitigando apposita, protinus tota reperiebatur adusta.

[31] Demum hoc apud se disposuit, ut ad S. Abrahamium i supplicandi causa iret, volens & satagens ibi esse per aliquot dies, [statuit remedii causa ire ad S. Abramium,] forsitan ibi ei Deus monstraret unde sanari quiret. Statimque ajens ei dominus: Perge, inquit, securus, quia ego ante ibo faciem tuam. Est enim via cautibus incidentibus plena & asperrima k, ut nullus sit incedere ausus, sicut iste erat discalceatus: ferrati enim equi qui illuc equitabant, sine aliquo ferro in pedibus regrediebantur; & qui suos l ferros reservabant, optimos habere pedes perhibebantur. Calciati vero viri vel feminæ, qui pedestres pergebant, sæpe sine soleis in m subtallaribus postea redibant: unde magno cum timore, etiam Ascalonitarum n, ad locum illum properabant. Cum aliis itaque peregrinis, discelciatus sicut erat B. Raynerius, [via licet asperrima nudipes:] fiduciam in verbo Domini habens, proficiscitur.

[32] Secum gradiens quidam religiosus vir, qui omnibus mundi spretis, de nostris partibus fuerat oriundus, [cum socio quodam Homodei dicto] & loculos B. Raynerii portabat, ubi argentum quod ei dabatur pro eleëmosyna mittebat, Homo-Dei nominatus. Beatus autem Raynerius quasi lumen candelæ in nocte, dum irent, ante pedes habebat: & ita ad lapidem die seu nocte nullatenus pedem offendebat. [Ps. 36, 5 & 90, 11] Tunc impletum est in eo quod scriptum est; revela Domino viam tuam & spera in eo, & ipse faciet; &, Angelis suis mandavit de te, & in manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. [& ipse quidem illæsus permanet] Dei enim & Angelorum præsidio vectus, nullam sensit læsionem in pedibus. Ad S. Abrahamium cum pervenisset, cœpit Dominum jugi flagitare oratione, quatenus responso ab eo accepto suæ gratularetur pietatis immensitate. Mox Dominico perlustratus oraculo, audivit vocem dicentem; Ad sepulcrum meum concito regredere gradu, ibique quam exoptas percipies sanitatem. Gratulabundus itaque remeans, ad optatum Deo gratias agens gloriosum devenit sepulcrum. [sed socium graviter læsum amittit] Homo Dei vero, vir religiosus, de quo supra diximus, graviter pedes læsus Hierosolymam æger est reversus: cui pedes, crura, & coxæ in immensum tumefacta proruperunt in saniem, intollerabilemque fœtorem, ut manibus suis corium a coxa S. Raynerius usque ad pedes, in modum caligæ continuum, abstraheret: sicque in Dei servitio vitam temporalem perdidit, & sempiternam ante Deum perseverando usque in finem invenit; sicut ipse Dominus dicit; qui perdiderit animam suam propter me, salvam eam fecit. [Matth. 10, 39]

[33] Sanctus igitur Raynerius, cum regressus sua sopori membra dedisset, quædam caldaria argentea, [deinde per visionem discit.] inæstimabilibus ornata gemmis, per visionem ante eum portata est, plena oleo, pice, & naphta, quæ in Caldaria exurebantur, super accensa flamma permaxima. S. Raynerius caldariæ admirans pulchritudinem, perdolens tantum opus ita aduri, dicere cæpit clamans in ipsa visione: O ineffabile damnum! quis huic tam decoræ rei poterit apponere remedium? & multi, ut caldariæ ignem extringuerent, perplurima in eam projiciebant, quæ non leniebant ignem, sed magis ac magis accendebant. Continuo porrecta est B. Raynerio aquæ ampulla, ut in Caldariam projiceret: de qua cum tres vel quatuor guttas in eam projecisset, subito extincta est, ut nihil in ea caloris sentiri posset. Raynerius almus hoc inspiciens, [corpus suum curandum etiam ab incentivo libidinis,] voce magna clamavit, dicens; Domine Deus, quid est hoc! multi multa & diversa apposuerunt, ut ignem tollerent, & non valuerunt; & ecce quatuor guttæ aquæ omnem ejus impetum sedaverunt. Ad hæc vox ei facta est, caldaria tuum Corpus est; diversa, quæ multi apposuerunt medicamina, tibi apposita sunt, quæ tibi non proderant, magis autem oberant. Aquam exhinc bibe, & omne tuum corpus cœno purgabitur, & igne luxuriæ (agitabatur enim Corpus ejus adhuc incentivo libidinis, licet corpus domaret suum abstinentiis & nimiis vigiliis) Ecce nunc ei gratiam dedi, quam David Psalmista a me humiliter exoravit dicens. Pone Domine custodiam ori meo, & ostium circumstantiæ labiis meis. In punctura enim labiorum tuorum labia tua in æternum custodiam, ut mortalem ullum, vel criminale ab ore tuo amplius non procedat.

[34] [si deinceps aquam biberet:] Sic ad se reversus, visio ab eo discessit. Exhinc Sanctissimus Raynerius numquam nisi aquam in suo potu sumpsit, statimque convaluit: & in hoc usque in finem vitæ Corporalis suæ perstitit, plus minusve viginti annis. Itaque impletum est quod Dominus dicit per Moysem, Nazaræus vinum non bibet neque omne quod ebriare potest. Nunc, fratres mei, diligenter attendite modicum siquando nobis aliquod imminet flagellum, non murmuremus; sed Deo gratias agamus, [quod per annos 20 observat,] ut sic pro peccato per flagellum misericordiam consequamur; sic pro dono augendo, ut nunc factum audistis B. Raynerio, ingrati nequaquam simus. Cum vero B. Raynerius pro sumendo cibo ad illum qui in muris Hierusalem solitarius, sicut & multi alii solitarii, degebat, pergeret, de quo supra diximus, vinum ei in potu præbuit: quod quid esset interrogans, omnino respuens nequaquam bibit. Tunc ille dixit ei; postquam tu vinum non potas, nolo ut amplius mecum prandeas. Ipso autem inde descendente factum est verbum Domini super eum: Nolo tu de cætero discurras ad sumendum cum alio cibum; tuum vero habita habitaculum, ubi meum tibi dabo prandium.

[35] Tunc beatissimus Raynerius apud quamdam Religiosam Matronam suum elegit hospitium; [Piæ matronæ hospitio utens,] & inde non exiit, donec and nos venit missus, pro ut Dominus noster Jesus Christus discipulis in doctrina sua tradidit dicens; In quamcumque domum intraveritis ibi manete, & inde ne exeatis, & de domo in domum ne transeatis. [Luc. 15, 5] Hæc autem mulier, honesta valde, ipsi præparando ministrabat cibum, quem pro sanctitate sicut unicum amabat filium. [Matth. 15, 40] Ita & Domino nostro Jesu Christo mulieres ministraverunt, sicut scriptum est: Erat autem Maria Magdalene, & Maria Jacobi minoris, & Salome, & Joseph Mater, cum esset in Galilæa sequebantur eum, & ministrabant ei. Accipiebat autem eleëmosynam a quocumque ei in sepulcro Domini dante. [vivit eleëmosynis non petenti datis,] Unde verbum patris factum est ad eum dicens; eleëmosynam caute vide ne amplius accipias, nisi a me: Quicumque autem tibi aliquid dederit te non petente, nec in eum ut det respiciente; scito tu quod hoc accipies per me. Non enim permittebat eum aggregare, nec faciebat ei dare ultra viginti novem nummos singillatim ei datos: & hoc tamdiu fecit, donec pro pupillo, ut ei Dominus præcepit, pecuniam collegit, de quo in suo loco latius audietis.

[36] [deinde ab uno solo præbitis:] Peracta vero pœnitentia tantum ei largitus est, ut cum ad nos in Civitate Pisana venit, per annum suffecerit illi; Post quæ præparavit ei Deus honorem, quem præ cæteris dilectum habebat, qui sibi & puero suo victui necessaria ministrabat; [cælestem odorem spirans, circuit S. Sepulcrum.] nec ab alio, Domino prohibente, recipere ausus erat, atque ei dicente; Exonera te, ut a nullo alio aliquid pro cibo sumas. Dum die quadam in Sepulcri ecclesia foret, juxtaque Domini sepulcrum oraret, reverentiæ causa circuire illud satagens, quiddam ei mirabile accidit, quod homo purus, nec Angelus de cælo veniens, posset ad liquidum explicare. [Gen. 27, 27] Cœpit ex eo tanta odoris abundantia exhalare, ut tota circumstans turba, ac si in stuporem versa, repleretur; & de tam ineffabili odore, unde procederet, ab eis prorsus ignoraretur, ut ab ipso, siquidem cum hac inenarrabili gratia, ter dominicum Mauseolum circuiretur. Tunc impletum est illud, Ecce odor filii mei sicut agri pleni, cui benedixit Dominus o.

ANNOTATA D. P.

a De Pilurica supra actum: de Sclavina peregrinorum rudi ac talari veste, pluribus & erudite Cangius in Glossario ubi de Pilurica nihil.

b Barca, navis, in omnibus fere vulgaribus linguis.

c Pitancia, quotidiani victus dimensum, vide Cangium in voce pictancia, multis docentem lautius edulium eo sæpius intelligi. Ecgraphum nostrum Bitanciæ: unde bilancias aliquis fortasse suspicaretur, cogitando de libris rationum, in quos mercatores data & accepta referentes, dicuntur bilancias seu bilancem tenere. Sed huic loco minus congrua videtur talis cogitatio licet Raynerius mercatorum ageret.

d Annus hujus peregrinationis videtur concurrere cum anno Christi 1139 siquidem infra num. 34 dicitur post eam 20 annis vixisse, quando ex Guilielmo, Tyri postea Archiepiscopo, scimus in ea Cathedra sedisse Fulcherium. Quis vero Sidonis Episcopus fuerit necdum comperi.

e Utique non substantialiter, sed per affectum unitivi amoris Raynerium assumentis, ad applicandum hominibus pretium redemptionis a Christo in carne acquisitæ: quod infra iterum subintellige: & sic ille infra dicitur filius Dei non naturalis, sed adoptivus.

f Serabula, Seraballa, Saraballa, pro braccis seu femorabilus sumuntur. De quibus præterquam de primo, vide Cangium. Et in prima forte scriptione vocalis u, pro a, perperam obrepsit.

g Ughellus tom. 7 in charta anni 1275 habet 4 sindones de seta, quarum una est de … alia de catablattio, alia de Baldeluno, reliqua vero est rolata: damnat hanc lectionem Cangius malletque legi Baldekinum: sed revera hanc vocem apparet significare formam operis facti, ista qualitatem materiæ, quod etiam de Baldinella intelligo, esse scilicet subtilioris Sindonis speciem, sic dictam a loco unde ex oriente advehitur, puta seleucia vulgo Baldach dicta Syriæ urbe.

h In aliqua scilicet sanctæ Resurrectionis parte, aut certa quadam hora: precipuum enim & tempus & locum vendicabat sibi Latinus Patriarcha cum suo Clero. Græcæ non meminit Auctor, fortassis quia hanc, mercatoribus magis notam intelligebat Sanctus; Raizzius, pro suo captu, universaliter scribit, non intellexisse Raynerium Ecclesiæ illius Officia, quia fiebant lingua syra vel Græca, quasi non etiam fierent & Latina.

i Credo indicari sepulcrum Abraham, sive speluncam duplicem, in qua ipse & Sara, Isaac & Rebecca sepulti fuerunt prope Hebron, ubi ecclesiam olim Cathedralem fuisse testis est Bredenbachius: distat 10 leucis ab Hierusalem.

k A civitate sancta usque Hebron per Bethlehem, perpetuo fere montium jugo eundum est.

l Sic Ferri masculine Italis dicuntur, ferreæ equorum soleæ.

m Subtellares alias Sotulares, quasi subtalares, calcei.

n Ascalon, quæ adhuc a Turcis tenebatur, primum venit in potestatem Christianorum anno 1154; nec ulla re impediebantur, quin ad Montana Iudææ, secundum torrentem sorec, recta excurrerent, indeque peregrinos infestarent.

o Hic dubitavit Ceffinius, an non deficiant saltem duæ paginæ.

CAPUT III.
De divinis quibusdam favoribus in Raynerium collatis, tum apud Jerusalem orantem, tum in monte Quarantenæ quadragenarium jejunium servantem,

[37] [In Templo fragantiam incensi percipit,] Contigit quodam tempore, ut B. Raynerius, orationis causa, moraretur in Domini Templo, & ecce odorem incensi, qui consueverat de intrinsecus accidere, cœpit extrinsecus copiose sentire: unde quid hoc esset, Deum positis in pavimento poplitibus, cœpit exorare, lævam in partem spectans, nihilque videns: postremo in dextram lumina vertit: & ecce columbam albissimam præ oculis habuit; quæ cum alas ante ejus faciem aperiret, incensi fumum quasi globum de sub alis emittebat. Mox Dei servus, in faciem procidens, de tam sublimi visione gratias magnas ipsi Deo agebat; intuensque parvulam columbam ad aurem suam dextram volitare; sensit ipsum Spiritum sanctum in columbæ specie in se intrasse. [& columbæ specie venientem inse spiritum. S.] Continuo odor incensi, quem in exterioribus senserat, ab interioribus per nares ubertim emanabat. Tunc impletum est in isto, quod in semet Dominus Iesus Christus dicit in Euangelio: Si diligitis me mandata mea servate, & ego rogabo Patrem, & alium Paraclitum dabit vobis, qui maneat vobiscum in æternum, spiritum veritatis, quem mundus non post accipere, quia non videt eum; vos autem cognoscetis eum, quia apud vos manebit, & in vobis erit. [Ioan. 14, 16] Quod evidenter S. Raynerio, ut modo audistis, monstratum est.

[38] Alio quoque tempore, cum in Domini esset Sepulcro, [fulgore a suis oculis procedente videt litteras omnes aureas.] ab oculis ejus fulgor exiit nimius, ut per triduum quascumque inspiceret litteras, non viderentur atramento scriptæ, sed auro omnes impressæ. Sicque impletum est, si corpus tuum fuerit lucidum, non habens aliquam partem tenebrarum, erit lucidum totum, & sicut lucerna fulgoris illuminabit te: prout ipse nobis referebat. [Luc. 11, 36] Tunc illuminavit eum lux vera Christus de infinitis, quæ usque ad mundi finem futura essent. De quibus quædam jam liquido clarent. Quodam in tempore Galilæam tetendit Raynerius, ut in Nazareth, loco ubi nutritus fuerat Dominus, Cæli creator Jesu Christus, orationes funderet quadraginta diebus & noctibus. Cognita a sacerdotibus, qui in ecclesia prædicti loci officia celebrabant, ejus sanctitate ac vita, licentiam ei dederunt, quacumque hora diei vel noctis vellet, morandi in ecclesia ipsa. Clerici quidem illi transmarini in primo Galli cantu officia nocturna faciunt, quibus expletis ad priores mansiones cubatum redeunt: Sanctus autem Raynerius, ut orationem prænoctans compleret, remanebat interius, valvis tamen ecclesiæ benefirmatis exterius.

[39] Cum quadam ibi nocte orationem ante altare funderet, pro Sacerdotibus & illa ecclesia, [Dæmonem orationes ejus impedire conantem,] ut Dei viam ambularent, & ejus facerent mandata, quod numquam prius fecerat; statim apparuit ei Sathanas, ardentibus & terribilibus oculis, in tetra & horribili forma; Heus te, dicens; Ora patrem tuum quidquid tibi placet. Sed pro hoc orare noli: hunc enim agrum seminavi ego, hæc messis mea est: ne mittas in eam tuam falcem, quia senties me tecum cominus bellantem. Ad hæc Raynerius, Deo carus, non a per te desinam hanc precem fundere. Tu in tua confidis superbia & sublimitate, & ego te vincam in Domini mansuetudine & ejus humilitate: sicque cœpit iterum postulare. Confestim Boëmoth ille, in momento, omnia ecclesiæ luminaria extinxit; & ipsum ab altari evellens, usque ad atrium ecclesiæ intus per oppositum portavit, & super quædam sedilia statuit, nihilque ei nocuit. Tunc Raynerius intra se cœpit cogitare: Nunc sum in hac alta rupe: si forte de hoc amplius oravero, [in eis perseverando vincit:] projicet me per hoc magnum præcipitium. Feriebat ergo manus super genua; Quid faciam? dicendo; heu! heu! frequenter repetendo. Noctem igitur illam transegit insomnem nihil orando. Sequenti ergo nocte, tamquam nihil ei acciderit, fortior coram Domino, ut precem prædictam ad ipsum porrigeret, surrexit: nec ausus diabolus & sathanas fuit inferre ei aliquod signum Congressionis. Siquando, Fratres mei & Sorores in Domino, diabolus in Dei servitio impedire voluerit nos, locum ne ei dederimus; sed fortiores ad idem faciendum surgamus. Unde & Deus in sua Sapientia dicit: Si spiritus potestatem habentis super te ascenderit, locum tuum ei ne dederis. Et B. Jacobus Apostolus ait: resistite diabolo, & fugiet a vobis; appropinquate Deo, & appropinquabit vobis. [Ecl. 10, 4]

[40] Voluit & desiderando concupivit quadragenam facere, ubi Dominus noster & Salvator Jesus Christus diebus continuis quadraginta & noctibus jejunavit, posteaque esuriit. [Iac. 4, 8] Quapropter Sepulcri Canonicos adiens, ad quorum ditionem locus ille pertinet, se dicens adulterum, homicidam, b perjurum, variis criminibus innodatum, [Quadragenarium jejunuum, in eodem ubi Christus loco,] ibique peccata sua per dies XL desiderare flere; ab eis impetravit, ut quando cum illis qui in Quadragena degunt manibus [laboraret], eorum refectione pranderet; quando autem non laboraret, precio, & non eorum cibo contentus foret. Igitur Canonici uni de Quadragena eum commendarunt, & jam dicto pacto perduxit eum illuc. Tunc dixit eis B. Raynerius: Quamdiu de meo habeo cibo, laborare vobiscum nolo. Jejunavit itaque ibi primum a Die Dominica usque in V feriam. Hac die ita gratulanter manuale opus cum eis egit, acsi omni die diversis plenus fuisset epulis; indeque in diem Dominicam abstinuit. [bis hebdomadatim vescens, absolvit.] Ita in tota Quadragesima in hebdomada quaque non nisi bis prandium accepit. Porro prædicti viri, jejunii & orationis atque vigiliarum ejus considerantes instantiam, ipsum deprecati sunt, ut nihil cum eis operis manibus ageret; opus vero cœptum & Deo placitum instanter perageret, refectionemque cum ipsis una caperet. Sed Deus, qui ex alto ubique præsens, cujusque desiderium & votum speculatur, carnes ejus obesas invisibili cibo servabat, & odorum diversitate nimia ejus corpus mentemque pascebat. Belial vero, qui humani generis est callidus æmulator, lapides super ipsam Quadragenam pergrandes dejecit, & lapidum incursu locus ipse totus, quasi ad ima rueret, intremuit; volens istum, qui in Dei erat servitio pervigil, si posset occidere, vel ut eum ab ipsius jugi deterreret opere. Leviathan tamen tentare potest tantum, quantum permittit Omnipotens.

[41] [quod alio anno iterum faciens,] In hunc quoque modum duas alias vertentibus ibi peregit annis Quadragesimas: in quarum una omnipotens Deus, qui in ipso suum fecerat habitaculum, B. Raynerio, inter omnia quibus eum lætificabat, hoc ei monstravit summum & præcipuum. Nam cum pro mortuis legeret generaliter Psalterium, specialiter tamen pro patre suo Glandulfo, matre Mingarda, atque sorore sua Bella, nec non pro Magistro suo Presbytero Henrico, & Joanne de corsica, atque Bernardo sutore; cum ad id ventum foret loci ubi dicitur, [psallensque pro mortuis,] Minuisti eum paulo minus ab Angelis, vox ei interclusa est, ut nihil dicere posset. Cumque niteretur solitam vocem emittere, & nequaquam valeret; ecce incensi odor cœpit ei exire per os & nares & cum eo vox clarior, & a sua differens major, sic inferens: & Minui me ab Angelis gloria, & honore coronavi te, & constitui te super opera mea; quæ de Deo erant; loquens in prima persona, quæ de David dici videbantur, de isto proferebat in secunda: & cum iste in fine Psalmi, requiem æternam dona eis Domine, diceret; [audit divinitus applicari sibi verba Psalmistæ,] hæc vox gloriam sic decantabat; Gloria patri in te, Gloria Spiritui sancto in te cumque finita esset pagella in legendo, vertebat aliam B. Raynerius, tamquam suus Minister & auditor; seriatim veniens eo loci ubi scriptum est, Concidisti saccum meum, & circumdedisti me lætitia; Quod sic ei legit: Ego concidi cerebrum tuum ad lacrymas emittendas, & post replevi te lætitia cæcitatem auferendo, & lumen restituendo. Hæc sicut ab eodem B. Raynerio audivimus per partes exposita, ita vobis reserimus: singula namque ab eo nequaquam perquisivimus.

[42] Ordine vero legendi procedente, ad Epithalamium, [Idem ei accidit in Psalmo, Eructavit;] Eructavit cor meum verbum bonum, pervenit: ubi vox ipsa, se ei quid esset manifeste aperuit in versu isto. Audi, filia, & vide, sic in secunda persona dicens ad ipsum audi me, fili, & cognosce me, quia ego sum Deus Creator tuus, qui creavi te ex utero matris tuæ. Ad hanc vocem Raynerius Sanctissimus, cui tam magna & mirabilia monstrata sunt Psalterium clausit, atque deposuit: ad nutum tamen & ejus voluntatem, qui in ipso erat per os ejus legentis [loquebatur]: positisque in terram genibus, ait, O Deus meus, cæli terræque creator, non sum ego dignus ut per os meum loquaris, adulteri, perjuri, homicidæ, omnium nodo cirminum circumplexi. Et surgens de terra, & Psalterium accipiens, dixit ei Deus ita: Audi me, fili: ego sum Deus, creator tuus: ego te creavi de utero matris tuæ. Ego sum resurrectio mortuorum: propter quod ego elegi te, ut ostenderem virtutem meam in, te in generatione & gentibus, civitate mea & tua, atque populo meo Christiano. Et sic in Syon firmavi te, ut esses dux & Princeps super populum meum Christianum. Hanc ei promissionem fecit creator suus, quam jam ex parte impleri videmus; cum autem impleta fuerit, evidentius ea intelligemus.

[43] Itaque legendo ad octogesimum septimum Psalmum, [non item ad Psalmum 87 pœnitentialem;] Domine Deus salutis meæ, in die clamavi & nocte coram te, intret in conspectu tuo oratio mea, inclina aurem tuam ad precem meam; feliciter perlegit hos duos de hoc Psalmo versus tantum, reliquos non legit; & dicens illi, Hodie meam ostendo tibi gloriam, ideo hos tristitiæ versus in te non exponam: sicque seriatim pervenit dicens, juravit Dominus, & non pœnitebit eum, tu es Sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedech. Sed cum de Domino Jesu Christo versus iste legatur, quomodo de isto legit ipsemet Deus, sic primo solvimus: Qui potest capere, capiat: non omnes capiunt hoc verbum: [sed ad 109, in quo Tues Sacerdos in æternum.] secundo vero sic dicemus eis, [Est] Sacerdos officio, cui apponitur unctio invisibilis; Hoc modo de B. Raynerio non legit: Et est Sacerdos mortificatione carnis. Unde Beatus Apostolus ait; Obsecro vos per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora vestra, hostiam viventem, sanctam, Deo placentem. Quicumque Deo hostiam offert, Sacerdos est secundum hunc modum, & bonæ mulieres corpora sua Crucifigentes Sacerdotis nomine censentur: Unde & Petrus ait, vos estis ergo genus electum, regale Sacerdotium. Ideo mulieres & viri Chrismate, fronte & vertice unguntur, ut adversus diabolum simus Reges & Sacerdotes pugnantes semper, & orantes. Et Joannes in Apocalipsi sua, & fecit nos Deo nostro regnum, & Sacerdotes.

[44] Et ita procedendo totum perlegit Psalterium, canticaque omnia, atque litanias: quibus in letaniis sic Deus ajebat: [itemque in recitandis Litaniis,] veniat mater mea, & adoret me in te; veniat Michael meus, Gabriel & Raphael, & omnes Angeli mei, & adorent me in te; veniant Patriarchæ, & Prophetæ mei, & adorent me in te; veniat Petrus meus, & adoret me in te; veniat Paulus meus, & adoret me in te: & sic processit in Reliquis Martyribus, Confessoribus, Virginibus, Viduis, & Conjugatis, & nominatim sic & in genere omnia complevit. [sub quibus Christus se ipsum in illo jussit adorari a Sanctis:] Tandem in hæc verba finem fecit, Et pro hoc Psalterio, quod ego legi super te hodie, faciam ante conspectum gloriæ meæ hodie esse patrem tuum, & matrem tuam, atque sororem tuam, magistrum tuum Presbyterum Henricum, Joannem de Corsica c, & Bernardum sutorem. Hæc Dei cum S. Raynerio locutio, a Mane usque in mediam noctem protracta est, in loco ubi ipsemet Deus jejunavit XL diebus. Tunc præcepit ei Deus, ut os suum signaret, usque ad tempus quo hæc populo panderet. O si Psalterium sic lectum haberemus, ut ipsemet nobis referebat, omnis scriptura divina nobis scripta foret.

[45] Præterea B. Raynerius dicebat quia tale quid mihi Deus contulit, [quæ cum de se dixit Raynerius] quod nec Matri nec alicui Angelorum vel Sanctorum unquam concessit, ut per os eorum [Psalterium] ipsemet nullo mediante tam evidenter totum monstraverit, Et quod Matrem, Angelos, cæteros Sanctos, Sanctasque vocans, ipsum Deum in se ipso adoraverint. In quo non parva S. Raynerio exhibita est reverentia, cum omnes, propter Deum in ipso, flexerint ei genua. Sed perverse ipsius dicta ad suam illorum confusionem intelligentes, dicebant; Se glorificat: præponit enim se Matri Domini, Angelis, & omnibus sanctis. Sed modo, Carissimi, [non se, sed Deum glorificavit:] intellexistis, quid ei a Domino dictum factumque sit, & sicut ei præcepit tempore suo ipse annuntiavit nobis. Si enim hæc nobis non dixisset, quis somniando in exemplum largæ misericordiæ Dei in nobis, unquam scripsisset? Hoc non erat se laudare, sed Patrem Deum glorificare, qui talia in suis fidelibus dignatur facere & ostendere. De his vero quæ ei fecit Deus, vobis suo populo annunciatis, ait postea illi: Ego ante lucem te mea verba populo dicere feci.

[46] [interim detrahentem sibi Sacerdotem patitur:] Ne tamen, pro his in quadragena ei a Domino factis, aliqua ei jactantiæ sub oriretur pompa; sine mora Sacerdotem, in ea Sacerdotum officium celebrantem, sibi adversarium suscitavit. Qui facta ejus exprobabat dicens; diabolus numquam comedit: semper in ecclesia est, non ut sibi prosit, sed ut aliis obsit: semper jejunat, sicut tu Rayneri, facis. Sed Raynerius, Dei athleta, præ nimia Sacerdotis cæcitate vehementer indoluit, & quasi oblitus omnium a Domino dictorum seu factorum, propter exprobrantis opprobria iterata & frequentata, manebat nimis lugubris. Sequenti autem nocte vidit in visione quemdam vetustum Virum, [quem mox divinitus punitum,] in renibus cum baculo quemdam ferientem canem, & occidentem; Raynerio Eremita fortiter clamante, Ne occidas eum, Domine. At quia nimiis vigiliis, & Orationibus erat semper intentus, prævenit cæteros in Maturitate Deum suppliciter postulare. Completo quod in nocte proposuerat facere, mirabatur quare Sacerdos ad Matutinas cantandas tardabat surgere; faciensque eum vocari respondit, se non amplius de lecto surrecturum, quia in renibus patiebatur ultra modum. Eremita Raynerius, [frustra monet de agenda pœnitentia.] suæ memor visionis, ei qui eum vocaverat dixit: Vade, & eum commone, ut pœnitentiam accipiat de suis peccatis, quia finis vitæ ejus appropiavit. Sacerdos pro nihilo totum reputans, quasi in ventum loqueretur, derisit. Mane facto surgens Sacerdos, qualiter valuit de quadragena descendit: Et numquam repertum est postea quo ierit, aut quid de eo factum fuerit. Unde, carissimi, bonis viris cessate exprobrare, quia cujus sunt templum scio sui templi injurias, quando vult, & quomodo vult vindicare.

ANNOTATA D. P.

a Per, Italico idiotismo, Latinis Propter.

b Eo scilicet modo quo sancti in seipsis agnoscunt & flent peccata, non quæ fecerunt, sed quæ facturi fuissent, si Dei gratia eos non præservasset. Vide ad 25 Maji Vitam, S. Mariæ Magd. de Pazzis num. 110.

c De his tribus quinam fuerint, cum nusquam infra nominentur, frustra quæsieris.

CAPUT IV.
Reliqua sancti acta in Terra-sancta.

[47] Factum est autem tempore procedente, ut Dei servus Raynerius locum in quo transfiguratus est Dominus, coram Petro, Jacobo, [Quadragesimam acturus in monte Thabor,] & Joanne, montem excelsum seorsum, qui est mons Tabor, cuperet visitare, & ibi per quadraginta dierum spatium fore. Per viam igitur dum iret illius deserti, in ipso deserto reperit duas hyænas, quas vulgus vocat a lonzas, leone velociores & audaciores (quæ quidem, ut ajunt, de leopardo b & leæna, sive de leone & leoparda generantur, hæc animalia visis quotcumque hominibus nullatenus pavent, sed protinus in eos impetum movent, & quos apprehenderint discerpunt in partes) præter viam altrinsecus morantes S. Raynerius a longe vidit, & recognouit: [pantheras duas sine noxa transit:] sed quia justus sicut leo confidit, nec viam declinare poterat, cœpit recto itinere intrepidus approximare eis, dicens: Si in me potestatem acceperitis, facite quod potestis. Illæ vero, quasi amicum præstolantes, capite demisso blandiebantur ei caudis. Eremita Dei sanctus, peracta via quam cœperat, incolumis ad montem Dei Thabor pervenit. Tunc impletum est, quod ipsa dicit sapientia Dei: creatura tibi creatori deserviens, exardescit in tormentum adversus injustos: lenior est autem ad benefaciendum his, qui in te confidunt. [Sap. 16, 24]

[48] Dedit itaque ei Deus gratiam apud Abbatem loci illius, [prandentibus Monachis,] ut in claustro esset cum eis, sive cum aliis qui ipsis serviebant in mensa. Quia vero nolebat ante mediam diem cibum capere, posteriorem discumbentium mensam elegit. Accidit autem die quadam, cum Abbas cum Monachis recumberet, istum solitarium fore in eo montis loco, ubi Dominus Jesus coram tribus dictis discipulis transfiguratus est, volens illis ad modicum ostendere perennem splendorem & resurectionis gloriam, [ipse ibidem videt transfigurationis mysterium,] quam perenniter habituri essent. Eremita itaque nostro de hac mirifica transfiguratione cogitante, ex insperato nimius processit splendor ab oculis ejus: viditque in ipso splendore, cum Moyse & Elia, Jesum nostrum splendidiorem (ut quoque modo nobis patescat) septempliciter ipso sole. Stupefactus quidem præ nimia claritate in terram ruit, cadens in suam faciem. Abscedente transfiguratione ista cum suo fulgore, ad se reversus de terra surgit: & quia prandendi imminebat hora, lætus in claustrum redit. Quem cum Abbas inspiceret, ei dixit: Dic nobis; quid vidisti? splendet enim facies tua nimis. [& redit cum facie splendenti.] At ille, pro ut Deus volebat, secretum istud quasi cum eis jocans penitus velavit. Rogabant autem eum, ut diebus quadraginta peractis semper maneret ibi: Ipsius vero cor semper erat in Sepulcro Domini, ubi simili modo sui voluit expoliari.

[49] In ecclesiam Sepulcri Domini reversus, cum facto non modico temporis intervallo, [docetur Sepulcrum Domini duobus aliis locis præferre:] iterum in quadragenam, vel in montem Thabor cuperet reverti; ecce Dominus per visionem apparuit ei, tres ei Candelas monstrans, ad militaris mensuram hastæ longas: media autem duarum multo plus cæteris in altum se porrigebat. Cunc autem Raynerius a Domino perquireret, quid sunt hæ candelæ, Domine mi? & ille, Tres, inquit, candelæ tria mea loca sacra sunt: media, quæ duabus præminet, Sepulcrum meum est; ubi de cætero te volo assiduum esse, nec alio dum tibi dicam usquam longe tendere. Istæ aliæ duæ, Quadragena sunt & mons Thabor, ubi tu jam fuisti. Ex ea hora tantus ei ardor in Sepulcro fuit permorandi, ut vix posset prandere, vel cubare, & non ibi fore.

[50] [decem pauperes eodem medio pane successive pascit.] Quadam die, cum B. Raynerius pauperem quemdam invitasset ad prandium, factus est pauper pane satur, gratiasque agens Deo recessit: panis tamen fere integer ibi remansit. Alium pauperem introduxit, & iterum saturatus est, & abscessit; & idem panis integræ ferme quantitatis, ut prius, fuit. Similiter separatim tertium & quartum usque ad decimum intromisit; & omnibus saturatis panis tamen idem totus fere superfuit. Hoc ipsemet Raynerius videns, summas Deo gratias retulit: statimque verbum Domini in eo permanens, super eum factum, dixit ei; Ego hodie feci te similem mei: sicut enim de quinque panibus quinque millia hominum satiavi, & superfuit; ita tu hodie decem homines ex me de uno pane Saturaiti, & totum postea panem ferme sustulisti.

[51] [Discit Cleri incorrigibilem pravitatem,] Dum in Domini Sepulchro, pro Ecclesia & Sacerdotibus quodam tempore Deum obnixe precaretur, ut lux forent populi; confestim verbum Domini per os ejus respondit ei: Ego Sacerdotes in manu Sathanæ tradidi. Interim vero noster Raynerius, incidens capillos suos manibus, in terram corruit, dicens; Heu! Domine, ergone & populus traditus est, quia viam illorum sequimur? Quid ergo erit de Monachis & c Canonicis? respondit; Canonici & Monachi, si fecerint quæ promittunt, ad me venient; sin autem, de reliquorum massa erunt. [pro populo autem jubetur solo furfureo pane ac aqua vesci:] Tunc ipse hoc audiens, octo diebus stetit velut mortuus, neque orans, neque quod consueverat faciens. Adveniente autem octavo die factum est verbum Domini ad eum dicens: Surge, & noli sicut mortuus esse; quia non ideo te feci, & præ aliis te elegi. Incipe jam nunc pœnitentiam pro populo agere. Panem d opirum & aquam, in cibo tuo tantum habe: pro populo ipso sine interpellatione exora me, usque dum tecum illuc veniam, ubi populum meum Christianum liberabo pro te. Exhinc Raynerius peregrinus, pro populo absque cessatione Deum flagitabat; corpus suum solito magis vigiliis, orationibus, atque jejuniis affligebat; panem opirum cum aqua tantum diebus constitutis mandebat.

[52] Casu autem accidit, ut die quadam, qua cibum suo corpori tribuere debuit, tempestivus ad emendum panem opirum in forum iret; [cumque aliquando paulo meliorem emisset non invento deteriore;] & unum hominem tantum ibi reperiret, venalem panem habentem, aliquantulum meliorem eo quem Comedere solebat. Hunc cum testinatione panem emit, dicens intra se: Deo gratias, quoniam hodie panem habeo meliorem: non enim invenire valui deteriorem: nec ipse mihi Deus male poterit dicere inde. Et ita ad Matronæ suæ e Romanæ regrediebatur hospitium, ad istum panem lætus reponendum. In ipso autem tinere Confestim verbum Domini factum est super eum, dicens illi: Nequaquam ex hoc pane intrabit in os tuum: mecum redi, & qualem accipere debeas monstrabo tibi. Peregrinus noster reluctans dicebat ei. Sic ero semper servus, ut non audeam vel semel minus malo pane vesci? Mihi melius esset ut mortuus forem, quam sub tali jugo incessanter sim positus. [etiam priori pejorem jubetur emere,] Verbumque ait illi: Noli multum loqui: revertere, ut dixi: quia de illo non manducabis. Duxit itaque eum ad quemdam, cujus panis tanto erat deterior, quanto quem emerat solito erat melior; & ait illi: hunc eme panem. B. Raynerius, cantabricum f considerans panem, dolens emit dicens intra se; melius mihi fuerat si præstolatus fuissem, donec solitum panem accepissem: alium vero panem, quem casu emerat, pauperibus est largitus. In hora prandii panem benedixit, & fregit opirum. Quem cum comederet, omne ei pigmentorum genus in eo fore est visum. Gratias ergo retulit, potentiam ejus in omni re esse cognoscens: & nullus contra Deum murmeret dicens, quia unde putat quis esse turbatus, si Deo obedierit, aderit lætificatus. Hanc pro populo pœnitentiam tam asperam usque in septennium protraxit: [eumque invenit sapidissimum.] septem vero Completis annis, ita ei Dominus de hac pœnitentia dixit: ecce pro populo meo Christiano mihi satisfecisti; nunc deinceps a me licentiam accipe, ut omnia cibaria, præter carnes, vinum, & sagimen & præter a quibus Nazaræi abstinent, valeas mandere. Tu tamen instanter orationem funde pro populo meo ad me, usque dum trans mare ducam te, & ibi eum liberabo pro te.

[53] Factum est ut dies nativitatis Domini nostri Jesu Christi instaret. [Hierosolymis in Bethlehem momento transfertur,] Tunc per maximum festum, ubi Deus natus est, celebrabatur ab omni populo regni illius in Bethlehem. Adhoc festum, in vigilia nativitatis ipsius, properabat ire B. Raynerius; sed, sicut volebat Deus, iter non movit nisi Nona jam dicta Hierosolymis: unde anxius cœpit velociter ire, quamquam Vesperas tantæ diei timebat perdere. At Dominus, qui Abachuc Prophetam de Iudæa in Babylonem in momento tulit, hunc, ita ut sibi videretur semper per rectam pergere viam, in eadem hora nona in Bethlehem pulsante perduxit. Tunc hujus facti Raynerius adhuc inscius, tintinnabulum audiens, si Vesperæ essent cantatæ vel cantarentur, perquisivit. Percunctanti de tali admirantes quæstione, responderunt; Non sunt Vesperæ, sed Nonæ nunc officia cantantur Horæ. Ad se ergo reversus B. Raynerius intellexit, non suis pedibus, sed Dei potentia, in eadem hora, qua de Hierusalem iter moverat, in principio ejusdem Horæ illuc pervenisse, gratias referens summæ Dei Magnificentiæ & gloriosæ Nativitati suæ.

[54] Animadvertimus quod nullus amicus est, qui pro proprio tanta velit facere amico, [& Christo similia in carne sua patitur.] quanta Deus omnipotens faciebat pro isto fideli suo Imitemur igitur istum, ut participes simus sanctitatis istius, & pro nobis ipse intercessor ad Dominum Deum existat, cujus pro nobis salvandis carnem induerat. Dixerat namque ei Deus; Ego feci te similem mei: sicut enim feci me filium populi mei [judaici], pro humano genere salvando, de Ancilla mea Carnem assumens, & carnem illam portavi in Cælum, & est ibi mecum; ita nunc factus sum filius populi mei Christiani, pro eo salvando, carnem tuam g induens; & eam faciam remanere in terra, & adorari ab omnibus gentibus, quæ sunt in ea. Debuit ergo iste injurias easdem pati a consimilibus personis, quos ipse sustinuit homo Deus, nobiscum conversatus in terra. Illi creatorem lingua tantum crucifixerunt; isti suum sequacem & similem, verbis, & blasphemiis, absque modo injuriati sunt: sed manet, quod de utrisque jam dedit sententiam Deus.

[55] Voluit Hierosolymis S. Raynerius quibusdam infirmantibus, ut curarentur, [Vetatur Hierosolymis ægros curare.] manus imponere; sed prohibuit eum Deus, dicens illi: Vide ne feceris, quia hunc ego in terris istis honorem tantum meæ h Matri servavi & donavi. Ego te ducam illuc, ubi tuo ministerio multos male habentes sum curaturus. Quod & hodie in infinitis impleri, absque ulla ambiguitate cognovimus.

[56] In illis diebus, cum de nostratibus ecclesiam sancti Sepulcri Domini intrassent, amicus Dei Raynerius eos de novis nostræ terræ diligenter est percunctatus. Inter alia autem nova retulerunt ei & istud, quoniam qui fuerat olim Pisani Archiepiscopatus Vice-Dominus, [Intelligit, ob despectum Papæ] fungebatur generalis Cathedræ honore Papatus, i de quo satis est propter suam patriam exhilaratus. At illi addiderunt; & vocant eum debraccatum Romani, inter alia turpia, quæ in eum proferunt: & ex hoc B. Raynerius non modicum est turbatus. Illisque discedentibus, cœpit protinus intra se de Romana urbe cogitare, & in suo tacitus fari corde. Deus istam Romanam gentem præ omnibus gentibus honoravit: ibi Papatum super omnes alias Ecclesias constituit: aurum, argentum, gemmæ, & vestes prætiosæ de omni parte terrarum illuc afferuntur; diversarum negotia causarum de omnibus mundi partibus illic ventilantur, & deciduntur, [ab Urbe Roma auferendam Sedem.] seu amica concordia sopiuntur: gens tamen ista, [tantum honorata] a Deo, nihil recogitat horum; quinimmo, quod est deterius, ipsos summos Dei Sacerdos inhonorat & a Sede sua sæpius depulsat. In veritate digni sunt dignitatem istam perdere, & eam nullatenus habere. Talia eo cogitante, factum est verbum Domini super eum, dicens: Factæ sunt cogitationes meæ, cogitationes tuæ, viæ meæ, viæ tuæ; aio ego Dominus. Et quia cogitationes cordis Dei in generatione & generationem non mutantur, in futurum k procul dubio, quod Deus dixit, expectatur.

[57] Beatus noster Raynerius, cum in asperrima hieme in Hierusalem multum ninxisset, & aeris qualitas in frigiditatem intensa foret, in Domini Sepulcro in marmoribus pedes tenens, frigere cœpit. Tum in cor ejus ascendit, quamdam in eadem civitate ecclesiam, [orans in pavimenmento marmoreo,] ut ibi oraret, invisere; cujus erat pavimentum stratum de marmore suggerebat ei sua caro ne illuc iret, quod nix alta erat, & frigus maximum foret, & ecclesia ad quam ire volebat strata marmore esset. Spiritus suadebat ei, qui præesse debebat; Beatus vir qui suffert tentationem, quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitæ: &, Oportet nos per multas tribulationes in cælorum regnum intrare: &, Qui quæsivit animam suam salvam facere, perdet eam; & qui perdiderit animam suam, vivificabit eam. In hac lucta spiritus & carnis, Dominus obtinuit victoriam: nudis enim pedibus, sicut semper erat, per mediam & altam niem ad ecclesiam illam, quæ aliquantulum longe distabat, confortatus perrexit. Ipso tangente pavimenti marmora pedibus, mirabile dictu sive auditu! propter hæsitationem quam prius habuerat, ad eam coercendam, Deus ei fecit istud. Ferbuerunt enim ei marmora sub pedibus, sicut ignis ardentis caminus.

[58] [ipsum sentit fervere sub pedibus suis,] Quia vero concitus erat pedibus, foras saltum dedit, acsi totos pedes adustus. Cum foras exiit, dictum frigus intemperatum reperit; valde admirans, qualiter homines, qui in ecclesia erant, ibi fore possent: ab eis tamen callide perquisivit, si frigida sentirent marmora. Respondentes dixerunt, Etiam, propter aëris intemperiem, frigiditatem magnam habere & intensam. Tunc iterum B. Raynerius intravit ecclesiam; &, sicut erat cæteris, sensit frigidam, gratias Deo immensas referens, qui suam sic per contrarium corripuerat pigritiam ac diffidentiam. Non enim in Dei servitio aspera debemus timere; sed sicut leo, qui ad nullius pavet occurrum, confidere. Nam ut ipse Deus dicit; si transieris per ignem tecum ero, [ad aliorum instructionem.] & flamma non nocebit in te; si per aquam, flumina non operient te: &, Revela Domino viam tuam, & spera in eo, & faciet ipse. Quædam nunc de vita ejus vobis prælibavimus & facta & dicta, monstrataque ei a Deo patre suo, quæ quasi summo digiti tetigimus. Quis enim sanctissimæ vitæ suæ omnia unquam scribere digne posset? Dictaque & facta, & a Deo ei patefacta, quæ innumerabilia adsunt, sicut ipse nobis referebat, recitare valeret? siquidem antea lingua deficeret: Nec ab eo omnia, sed quæ vobis scribimus, ab ejus ore vestra noscat Caritas, sæpius audivimus. Nunc ad discessum ejus de Hierusalem Domino jubente, tractatum nostrum vertamus.

ANNOTATA D. P.

a Lonza Italis est quam Latine Pantheram & Pardalim dicimus, Pardi femellam: quomodo autem Hyænam hic nominet Auctor, non capio, cum hæc sit aliquid medium inter canem & lupum: Minus mirum est, quod.

b Leopardus hic pro pardo, Leoparda pro Pardali usurpetur; passim enim inter hæc non distinguunt Occidentales, imo solum Leopardi nomen plerique norunt: interim accuratius loquentes censent Leopardos ex pardis & leænis, vel pantheris & Leonibus nasci, quod & nomen ipsum significat.

c Videtur intelligere Canonicos Regulares, quos in locum secularium induxerat Arnulfus Patriacha, post an. IIII, [Cleri orientalis depravatio.] propter depravatos aliorum mores: de quibus passim graves querelæ piorum scriptorum terræ sanctæ; imprimis Iacobi de Vitriaco cap. 70, ubi disserens de causis perditionis eorum, quæ istic tam gloriose fuerant acquisita, incipit a Sanctuario Domini; Pastores inquit semet-ipsos pascentes, lanam & lac de ovibus quærentes, de animabus autem non curantes, quinimmo & perditionis exempla in subjectos transmittentes; vaccæ pingues in monte Samariæ, facti sunt de Christi paupertate divites, de illius ignominia gloriosi, de Crucifixi patrimonio impinguati … Dum enim quæ sua sunt quærerent, non quæ Jesu Christi, facti sunt cæci duces cæcorum, canes muti non valentes latrare, Domum Domini pompatice ingredientes; clavem scientiæ habentes, ipsi tamen nec intrabant, nec alios sinebant intrare; lepra autem Giezi miserabiliter respersi, cathedras vendentium columbas, & nummulariorum mensas, quas Dominus evertit, ipsi passim in Ecclesiis erigebant; dicentes cum Juda proditore, Quid vultis mihi dare? & ego vobis eum tradam. Omnes autem diligebant munera, sequebantur retributiones; auferentes claves Simoni Petro, & eas Simoni Mago tradentes; diffluentes autem luxu multiplici, & otio turpi marcentes, non solum de micis quæ cadebant de mensa Domini; sed & de panibus integris & de cibis delicatis alebant catellos suos, [plurium ibi Regularium probitas.] quos de turpibus concubinis ipsi turpiores procrearant. Transit deinde ad Regularium vitia, sane gravia, sed quæ debeant festucæ videri ad istas trabes comparata; nec omnes universim accusat; sed multi inquit ex ipsis melius affecti, viri justi & timorati, quantum eis in hac tempestate licebat, salutarem Regulam & sanctas Ordinis institutiones observantes, tamquam granum inter paleas & lilium inter spinas, puncti & compuncti, & vehementi cordis dolore intrinsecus graviter sauciati, non abierunt in consilio impiorum, & in via peccatorum non steterunt, nec sederunt in cathedra pestilentiæ.

d Matthæus Paris. ad an. 1248 Tritico deficiente, panis eorum opirus & mucidus: quam esse veram lectionem ex hoc loc patet, neque substituendum (uti Cangius in Gloss. suggerit) Opicum, id est vetustum (qua voce nemo aureo, nemo medio usus est ævo, sed forsan Enniano) vel Autopyrum, cui nihil furfuris sublatum est (quam vocem apud nullum Latinum scriptorem cujuscumque ævi invenias) sed Panis opirus idem est quod Panis mediemaacius, ut habent Glossæ quædam Mss. apud Cangium, quid tamen Maacius sit ultra non explicat, ego autem vitiose scriptum reor, & legendum Marcidus.

e Proprione an gentili nomine Romana dicatur, dubitarem, nisi num. 61 idem nomen recurreret ut proprium.

f S. Petrus Damianus in Vita S. Rodulphi Episc. Eugubini ait, hunc edere solitum panem, qui vel puro hordeo fieret, vel ex cantabro potius, quod projiciendum canibus de puerorum manibus remansisset: & Papias, Cantabrum interpretatur, furfur caninum, quo canes pascuntur, purgamenta tritici: sic ju venalis sat. 5 Far caninum dixit.

g Non quidem per unionem hypostaticam, ut jam dixi, ratione cujus sic assumptæ carni debetur honor latriæ; sed inferiori aliqua, cui honor similiter inferior respondeat.

h Cum nusquam legatur Deipara in Palæstina infirmos curavisse dum viveret, sciantur autem id fecisse Apostoli; intelligenda sunt verba de tempore tunc præsenti, quasi per neminem alium ibi ejusmodi miracula fierent, fierent autem frequentia per ipsam in suis ecclesiis invocatam.

i Nullus occurrit hoc seculo Pontifex, de quo id intelligi possit commodius, quam Engenius III, natione Pisanus, Ordinis Cisterciensis, electus an. 1142: ideo forte debraccatus per contumeliam dictus, quia ante ingressum in Religionem fuit, Ecclesiæ Pisanæ Vice-dominus nomine Bernardus: quod non hinc primum discimus, sed etiam invenimus ab Ughello assertum tom. 3 col. 476.

k Completum id reipsa est, sub Innocentio IV, qui Anagniæ electus & ordinatus an. 1243, [Pontificiæ Sedis absentia ab Urbe.] obiit Neapoli 1254; exindeque propter perpetuas Romani populi factiones & seditiones, Perusii & Arecii, ut plurinum autem Viterbii, sunt commorati Pontifices, usque ad Honorium IV & annum 1285. Quin & Benedictus XI anno 1304 Viterbii obiit? & absens electus Clemens V in Gallia sedem Romanam tenuit; ubi & mansit ab anno 1305, Pontificibus fere Avenione residentibus, usque ad Gregorium XI; qui, post annos plures quam 70, demum an. 1385 Romam reduxit Sedem.

CAPUT V.
Discessus S. Raynerii Hierosolymis & adventus in civitatem Pisanam.

[59] [Sciens cum Raynerio Bottacio sibi abnavigandum] Apostolus itaque noster Raynerius de Aqua, de Raynerio Bottacio viro strenuo, nostrates homines, Hierosolymam venientes, sæpius interrogabat, quando ad partes illas venturus esset: se namque in galea una rediturum cum eo affirmabat: at illi, quomodo sciret, admirantes ab eo quærebant. Asserebat se namque bene scire, Dominumque Deum ei dixisse, atque corpus suum in ecclesia S. Mariæ Pisis gloriose quieturum esse. Contigit Raynerium Bottacium, nobilem prudentemque virum Pisanæ civitatis nostræ, legationem in memphim a vel Babylonem recipere; &, pro ut mos est tantæ maximæ civitatis, in triremi cum nobilibus viris & fortibus in Alexandriam, quæ prius b no dicta est, [eum ex Ægypto advectum cupide excipit:] honorifice applicare. Peracta vero in Babylone mirifice legatione, sicut votum habebat, Hierosolymas [eundi] ab Alexandria in Joppen, quæ nunc vulgo Jaffa nuncupatur, galea, cum suis remigibus & optimatibus viris divertere: dimissaque ibi trireme, cum aliquantis qui votum visendi loca Domini habebant, ad Sepulcrum Domini in Hierusalem ascendit. Cumque prædictus Raynerius S. Raynerium in Sepulcri ecclesia reperisset, oppido exhilaratus est; atque eum cum omnibus, qui secum aderant deprecatus est obnixe, ut una secum in Patriam nostram Pisanam remearet.

[60] Dilectus Deo Raynerius, licet sibi ab ipso Deo jam de Bottacio dictum foret, quod cum eo in galea reverti deberet; voluit prius ab ipso responsum habere, [divino tamen jussu dimittit,] ut cum ejus licentia omnia faceret & voluntate: scriptum namque est: Quærite Dominum, & confirmamini, quærite faciem ejus semper; & sicut ipse idem Dominus in sine cœnæ suæ discipulis dixit; Quia sine me nihil potestis facere. [Ps. 104, 14.] Dixit ergo Bottacio: Ite sicut disposuistis ad flumen, [Jordanis] & interim Patrem meum rogabo, & si responsum accepero, libenter vobi cum postea venio; alias pedem ex hoc loco movere nequeo. Bottacio, prudenti viro, ejus quoque dictum placuit. Revertente autem Bottacio cum suis a flumine, sanctum cum omni vigilantia adiit Raynerium, [felix iter pollicitus;] ut sciret si accepisset ambulandi ab Omnipotente responsum. Regredimini, ait pervigil in Deo Raynerius, nunc in pace: quod ego & vos optatis nequaquam potui impetrare. Tunc Raynerius Bottacius, propter Deum humilis, ante eum procidens, ut ad Dominum intercederet pro eis, quatenus salvi reverterentur rogavit: audiverat enim piratam in mari fore, & maxime pro ipsis offendendis. Exorator noster ad Dominum Raynerius, cum osculo pacis ipsum & suos a se dimittens, ait dicens; In Domini nostri Jesu Christi vobis spondeo virtute, nullos in via qui vos offendant invenire. Properate securi, & in nostram patriam redite cum exultatione. Sicque cum lacrymis sequestrati sunt ad invicem.

[61] Intercessor assiduus Raynerius ad Patrem preces solitas, [postea mandatum accipit abeundi Hierosolymis,] ut sicut promiserat Cleri populique sui Christiani jam misereretur, incessanter exhibebat. Die vero tertia post Raynerii Bottacii discessum, quod diu rogaverat, divinum hoc accepit eulogium; Hodie, inquit, est illa dies, qua de Hierusalem exibis, ducamque te illuc quo tibi promisi. Vade cito, & exeundo de Hierosolymis per paucis loqueris. Reversus ad suum habitaculum, dixit ei Romana, religiosa femina, de qua supra diximus, hospitalis sua, ipsa de recessu suo prorsus ignorante, omnia vasa in quibus tentavi tibi cibum præparare, fracta sunt: & sparsus est cibus: & ego, inquit, [quod & hospitæ ejus fuerat per: visionem indicatum,] ipsamet in nocte hac aspiciebam, pretiosius quod habebam indumentum per aquam fluere, ipsumque amplius non habere. Certa videor fore, quod cito separaberis ab hac mea statione, & ultra non sum te visura. S. Raynerius quod ab ea dicebatur sciens; Nolo, ait, precor, quod dico, te moleste ferre. Auditum audivi a Domino, ut de hac civitate hodie exeam, & quo me ducturus est vadam; sed aliquantulum turbor, quia hoc mihi non dixit, cum commode ire valerem cum Raynerio Bottacio, sicut & mihi multo ante dixerat me iturum cum eo. Oportet tamen me facere quod ab illo jubeor. Igitur invenit sibi asellum, quem super sedit; at suus recessus celatus non fuit. Tota fere civitas, [& Bottacium invenit Accarone cum sua treremi] ad urbis egressum eum præstolans prævenit: de tanto, quem amittebat, capitali thesauro dolentes; sed Dei voluntati resistere nolentes, ut ipsum detinerent, benedictionem ab ipso accipiunt; postulantes civitati ipsi omnia imprecans bona, ubi tamdiu fuerat, Deo serviens horas & dies, menses & annos, quibus cum ipsis fuerat, benediceret. Cœptumque in asello iter conficiens c, Accaron prospere & velociter venit. Ibi quoque galeam, & Bottacium cum suis remigibus, paratos ad transfretandum, reperit, quos jam de Joppen transfretasse autumabat.

[62] [qua ibi conscensa, consanguineo suo occurrit;] Dominus Bottacius, & sui illum intuentes, læti plaudentesque viæ causam inquirebant. At ille, Verbum, ait, a Domino habui, quod me ducturus est ambulare. Protinus gaudentes ipsum in galeam assumpserunt, & omnes cum eo lætati sunt. Tunc contigit quemdam consanguineum S. Raynerii, in quadam navicula galeæ appropiare, cui prædixerat, se cum Raynerio Bottacio in galea reversurum, multo tempore ante. Cujus cum recognovisset vocem Raynerius almus, illico surrexit, ex nomine eum vocans, dicensque illi; Verumne tibi videtur, quod de regressione cum Bottacio tibi dixi? At ille, quod verbum foret verissimum asseruit. Sed quis Dei Consilium valet investigare? Quando voluit cum Raynerio Bottacio de Hierusalem exire, mandatum non meruit accipere; posteaquam longe jam discesserat, quivit impetrare. Quare hoc? quis in Secretarium omnipotentis Dei valebit ad hoc investigandum introire? Ne autem in itinere Deo dilecti Raynerii humanum aliquod videretur suffragari adminiculum, permisit omne subsidium sequestrari, & iter dilecti sui sibi soli reservari.

[63] Profunda igitur sulcantes æquora, galeas duas de longe viderunt, putantes esse piratarum, cum essent Pisanorum, Imperatori d Constantinopolitano in suo exercitu servientium. [item Pisanorum navibus, volentium Bottacium Imp Græco sistere,] At illi posuerunt in galeæ medio signum. Appropinquantes autem & recognosentes alterutrum, sese resalutarunt, invitantes eos (quia ibi prope erat) quod ad Imperatorem accederent. Sed consilium prudentis nequaquam fuit Raynerii Bottacii, ut Imperatorem ipsum præsentialiter videret, ad quem legationem a sua civitate nequaquam haberet. Cumque quodammodo ex eorum verbis perpenderetur, quod nolentes vellent eos ad prædictum Imperatorem ducere; Tunc legatus Dei Raynerius Raynerio Bottacio dixit: Estne vestræ voluntatis ad Imperatorem properare? Raynerius ait, Nequaquam. At ille: Præcipe inquit ut remigent. Statimque benedictione iis qui cum Bottacio erant a B. Raynerio data, [qui ad Raynerii preces figuntur immobiles.] cœperunt illæ galeæ, post nostram triremem remigantes, quasi immobiles remanere in mari, & parvo temporis interjecto spatio, sese non videre: sicque omne illud procellosum mare pacatum semper & quietum habuerunt, tanquam navigantes in flumine, quo ad Arni e nostri fauces pertigere prospere.

[64] Tunc legatus Dei Raynerius primum cum Canonicis S. Mariæ civitatis nostræ Pisanæ hospitatus est, [Hic Pisas appulsus divertit ad Canonicos B. M.] & cum eis ad eamdem mensam suo proprio cibo & potu utens, ab eisdem ei largito, refectus est. Postea in capitulum cum eis intrans, ad Deo reddendas gratias, taliter eos allocutus est, dicens: Putabam ego vos laute & abundanter corpori cibaria dare; sed, ut video, non est copia vobis, sicut in contrarium autumatur a multis; solent enim qui putantur religiosi alios despicere, si viderint eos carnes manducare Et quantumcumque manducaverint carnis modicum, [eorumque laudat frugalitatem.] quia non comedunt, reputant multum. Iste autem, qui in Deum semper erat cernuus, sciens omnia licere accipere in cibo, nisi ex distinctionis labiorum voto; magis dolebat super cibi f nostri paupertate, quam ejus quoquo modo vituperaret qualitatem: non enim esca nos commendat Deo, sed cor: quia non quod in os intrat hominem coinquinat, Euangelii iste fidelis observator dicebat; sed quæ de Corde exeunt cogitationes malæ, adulteria, fornicatiores, furta, homicidia, avaritia, [jungit se ei Auctor.] nequitiæ, dolus, impudicitia, oculus malus, & hujusmodi cetera. Ista namque Deo nos reddunt contaminatos & sordidos: escarum autem quod fæculentum est, per ventris emittitur descendentes meatus contiguos; quod succositatis est reliquum, ocultas per vias & poros, corporis totius nutrit artus. Tetigit autem continuo cor ejus, qui scribit hæc, Deus. (& quæ de Dei vere amico dicit, vera sunt) ut seu cum viris loqueretur seu mulieribus, suæ causam viæ percunctantibus, in ipsius Dei genitricris venerabili Archiepiscopatus ecclesia, semper esset secum.

[65] Sequenti vero die illucescente, ad S. Andream g in Kinsicis, honorificæ matris ejus occasione, quia ibi ejus quiescebat corpus, a Mathæo venerabili Monacho, [Ille deductus ad S. Andreæ Abbatiam,] per Abbatis mandatum, simulque a Priore ecclesiæ illius, atque ejusdem Parochiæ viris nobilibus, est perductus: ibique, sicut in principio retulimus) per aliquantum mansit tempus. Miracula vero & prodigia multa, per eum ibi quoque fecit Deus, quæ ideo huic operi nominatim non inserimus, quia præsentes non adfuimus, nec ab eo expressim audivimus. Inde sicut Beatus eum Commonuerat Albertus, cujus precibus, ut supra latius diximus, fuit ejus interior apud S. Vitum illuminatus oculus; placuit ei, S. Viti ejusdem civitatis locum orandi causa per dies quadraginta incolere. Quod si omnipotens suam gratiam in eodem ipsi loco monstraret, volebat ibi de cætero continuo esse. [inde transit ad S. Viti.] Quapropter & Monachi, Sanctique Andreæ Patroni, atque Parochiæ ejusdem vicini super ejus discessu cœperunt nimis anxiifore; & omnibus quibus valebant modis, & precibus suis & aliorum, nitebantur suggerentes eum detinere: sed (ut ipse nobis tunc referebat) voluntatis Domini non erat plus eum ibi manere.

ANNOTATA D. P.

a Memphis & Babylon, vicinæ regiæque civitates Ægypti, ex quarum ruinis surrexerat tunc vulgo nominata Cayrus, sed prioribus nominibus sæpe etiam dicta.

b An forte Canopus, Alexandria antiquior, & illi proxima olim civitas.

c Distat Accaron: a Ioppe ubi triremem suam Bottacius resumpserat leucis 12.

d Manuel Comnenus hic erat, ab anno 1143 ad 1180 potitus Imperio.

e Arnus Tusciæ fluvius, supra quem sita Pisa, ab ejus faucibus solum distat 6 vel 7 p. m.

Hinc intelligitur Fr. Benincasa hujus Vitæ scriptor, Canonicorum unus fuisse, & ipsos communem tunc vitam duxisse, factos Canonicos Regulares, ad eorum exemplum, qui Lucæ sub Anselmo Episcopo, dicto deinde Alexandro Papa Regulam Apostolicam vitamque communem restituerant, primum ad S. Frigidiani, deinde in Laterano Romæ, ac paulatim per totam Italiam, unde postea ea processerunt Congregationes, quæ nunc Canonicorum Regularium dicuntur.

g Kinsecas esse partem posteriorem civitatis discimus ex Vita B. Claræ Pisanæ 17 April, num. 25.

CAPUT VI.
Energumeni plures a S. Raynerio, ad S. Justi commorante, curati.

[66] Factum est autem in ipsa nocte, qua primum in claustro S. Viti sua membra sopori dedit; [Divina luce circum fusus] tota, in qua cubabat, domus nimio splendore refulsit; quem cum duobus ibi secum cubantibus vidit. Statimque quod Deus, qui est lux vera, suæ lumen gratiæ in eodem venerabili loco appareret, intellexit. Ferebantur quippe ad eum multi male habentes, lunatici & parylatici; [ineipit clarere miraculis:] Christique nomine invocato, facto quoque super eis signo Crucis & impresso, & dæmonia fugabat, & ceteris sanitates & remedia præstabat.

[67] Eo siquidem tempore ducta est illuc quædam mulier dæmoniaca, [Multiscius dæmon in energumeno,] Gualdrada nomine, de bonis nostræ civitatis hominibus orta: cujus dæmon, inter alios qui ibi in obsessis corporibus fuerunt dæmones, scientia prævalebat; multosque sub se habere satellites jactabat sublimiter. Advenientes cujuscumque professionis, sive Judæos, sive Sarracenos (quos omnes, absque ulla distinctione, suos esse & sua opera facere, asserebat) seu etiam quosdam Christianos, jactans pandebat; cum iis id est Christianis, assiduum se & omnes dæmones habere conflictum; quia, quam perdiderant isti, obtinebant gloriam & regnum. De sanctissimo perquisitus Raynerio, quid sibi videretur; de eo respondit, in puncto Jesu natum fuisse illum. Reprehensus a nobis quia punctum dixerat, [accedentium statum & peccata solitus revelare,] adjecit; Vestra loquor vulgari lingua; sed hoc scitote, quia pater suus ei contulit, quam dedit Jesu gratiam, & ipse natus est in ea: discipulum habet hic, qui omnia faciet: quæ ipsemet facit: & statim illum S. Raynerio ostendit. Non enim respicere in faciem ejus audebat dæmon iste, propter Patris a sui præsentiam, ostentantis se illi in fronte. Advenientium item statim prodebat Crimina: quamobrem Deo carus Raynerius, volens omnes homines salvos fieri & neminem perire, separatim & clanculo, si hæc ita se haberent, ipsorum investigabat scelera: compertisque vitiis per Sacerdotem illorum curabat animas, accepta pœnitentia.

[68] E quibusdam unum hominem ante ipsam dæmoniacam iterum venire contigit; [declarat quomodo ante notorum etiam post pœnitentiam meminerit.] protinus ipse Dæmon peccatum, ex quo pœnitentiam acceperat, ei improperavit. Tunc Raynerius sanctus ait: Quid est quod loqueris, dæmon? Jam per pœnitentiam crimen suum ipse delevit. Ad hæc diabolus respondit: siquis ante me cum suo accesserit peccato, post quod pœnitentiam receperit; si tamen ante me apparuerit, si volo, semper ei suum peccatum impropero: quia memoriam non amitto. Si vero de peccatis suis Sacerdoti confessus fuerit, & post tunc primum ad me venerit; penitus nihil peccati in eo jam cognosco. Et quia ii qui numquam dæmoniacum amplius viderant, non dæmonium, sed aliquam infirmitatem fore asserebant; ad comprobandum suæ virus nequitiæ, a viginti seu pluribus aliquando simul, burdas, [dæmonem se probat:] operimenta scilicet capitum, auferebat, & omnes in unum adunabat; posteaque cuique suam restituebat; Cum autem uni non suam, sed alienam restituisset; ait illi; Hanc isti mulieri, cujus est restitue, tu tuam ecce tene: quam etiam illa cujus erat, sic cum aliis mixtam nequaquam absque difficultate valeret discernere. Dæmon iste deprecabatur S. Raynerium, ne sua ei sententia imperaret, ut iret in inferni abyssum. Quare me, dicens flammis trades æternis, ante omnium futurum judicium? Quam enim in me sententiam dabis, pater tuus omnium creator, quem in facie geris, ratam procul dubio habebit. Habuit tamen consilium nobiscum semotim, ut illum relegaret in inferrnum.

[69] Cum ad ipsum venissemus nostrum ei non latuit consilium: [orat ne mittatur in infernum:] Nec mora illud nobis deprecabatur aperiens, ut sui misereretur, ne ante judicii tempus in abysso torqueretur. Mutato itaque consilio eum non reclusit in inferno. Receperat siquidem Dei filius Raynerius potestatem, a Deo Patre in Quadragena super omnia dæmonia, ligandi omnia cum ipso eorum principe Sathana. Dæmon iste dicebat, se cum multis dæmonibus projecisse lapides super quadragenam, ut peregrinum Raynerium eraderent de terra: quoniam usque ad Antichristi tempora ligati super se, ejus ferre debebant catenas & dira vincula: propterea omni moliebantur nisu: si quirent, [optat carne indui ut possit pænitere:] eum propria privare vita. Nunc attendendum nobis valde, etsi Dæmones virtute & fortitudine sint majores, tantum pavent cruciatus illos æternos: quare nos, qui miseri sumus & fragiles, non studemus fructus facere pœnitentiæ dignos? Mala scilicet nostra per pœnitentiam flendo, bona vero a Deo tamen donata, & postulata, agendo; sed ad mala peragenda proni, quas nunc sustinent mali angeli pœnas, nos ad eas currimus peccantes, in æternum perferendas.

[79] Iste quoque Dæmon, & plures alii asserebant dæmones, [quod alias ei impossibile utpote puro spiritui,] quia si modicum carnis haberent, in ea paterentur; ut gloriosam, quam perdiderant, recuperarent dignitatem, & sedem. Ajebant enim, quia sine carnis adminiculo pœnitentiæ non valerent. Quicumque namque de peccato quod perpetravit, pœnitet, ascendere eum, & surgere quantum cecidit oportet: Diabolus vero, postquam peccaverit, non pœnitebit, quia in se non habet naturam aliam, ad quam ascendere possit, quippe cum unius tantum naturæ sit. Homo quidem si peccaverit, emendare poterit, cum per carnem hoc commiserit, surgit equidem carne, in qua jacebat; & ad spiritum, qui in eo superior est, redire festinat; [sicut & ei qui peccat in spiritum sanctum.] qui autem homo in spiritum sanctum peccaverit, remissionem non habebit in æternum; quia non per carnem offendit iste; sed, cum cognoscat opera Dei vere, ex sola invidia vel superbia dicit, opera diaboli fore: & per spiritum solum peccans hujusmodi non potest pœnitere, quia nequaquam habet quo possitascendere.

[71] Tunc Sanctissimus Raynerius, coram innumera ob hoc plorante turba, in S. Viti ecclesia, [Eum Raynerius ejicit,] fugavit eum de obsessa fæmina; quæ per horam (ut omnes sic dicerent) stetit quasi mortua, sed Deo dilectus Raynerius, jactata aqua in os ejus, elevavit eam tenens manum illius. Hæc omnia præsentes & vidimus, & audivimus. [item duos, ex 2 juvenculis,] Post hoc duo ejecit dæmonia, de vicinia S. Viti prædicti, a duabus juvenculis mulieribus; altera nomine Galiana, coram multa caterva; & altera nomine Vetula. Hæc sub occasione caducæ b guttæ, biennio ante adventum almi Raynerii ad nos, a Dæmonio fuerat vexata. Dumque pannos ablueret in Arni nostri ora, ex insperato cadere eam faciebat in aquam, & domi crebro ad accensam ignis flammam.

[72] Aliam Mulierem, de loco qui dicitur Gangalandi, tres immundos spiritus habentem curavit. Unus mutus erat ex ipsis, & subito dum loqueretur, [& tres ex una muliere,] ita mutam, ut nec labium movere posset, reddebat. Hinc quidem qui dicitur cinellus, Necromantiæ vitio doctus, characteres, qui nullarum habent formam litterarum, ei monstravit ut legeret: quos coram nobis sic velociter legebat, ut in nullo eos in manu tenens dicendo hæsitaret, cum popularis & rustica fœmina foret. Reliquiæ, quæ super ejus caput ponerentur, illarum nomina dicebat in membranis scripta, antequam de ejus capite auferrentur.

[73] In cujusdam viri corpore mediolanensis tria dæmonia habitabant: quorum unum litteras non ignorabat, & qui præsentes eramus ut panderet coegimus. [totidemque ex viro quodam,] Et dixit: Deus stetit in synagoga Deorum, & Deus Deorum Dominus locutus est: ajebat autem se dicere ulterius non posse, præ nimio quem patiebatur c caumate. Cumque ea prædictus Dei dilectus Raynerius ejiceret, exeunte uno, duo, quæ intus remanserant; Expecta nos, o socie: clamabant, quia statim post te eximus. Secundo egrediente, qui nondum exierat, tertius vociferabatur, Præstolamini me, per eam quam ad invicem habemus societatem. [Ps. 81, 1.] sicque Vir ille fuit curatus.

[74] Quemdam de Fratribus similiter curavit: Sed dicebat Dominus suus, [sanat alium saltem amentem,] Presbyter Raynerius S. Sebastiani, quod dæmonium non habebat, sed erat insanus, Quidquid tamen habuerit, eum procul dubio sanavit. Cum staret nobiscum pluribusque aliis, vocatus est S. Raynerius a quibusdam hominibus de foris. Ille, tamquam episcoparetur, omnibus studiose intendens, [& liberat obsessam:] ad fenestram supra viam sese illis ostendit; qui se illi dæmoniacam ducere retulerunt. Confestim respondens dæmon ait: Numquam ante illum me feretis: ante ego hinc exeo, quam super me manum posuerit: & ea illico mundata est hora.

[75] Nos, qui hæc scribimus, de Viginti corporibus, præ nostris oculis, dæmonia fugata & eo amplius vidimus, [item alios decem:] omnia acclamantia ei, Quia tu es filius. Dei vivi; supple, adoptivus. Supplicabant ei per nimium, ut ea non demitteret in Infernum. Dicebant enim illi: quoniam duos talem & talem, illos nominando, in tartarum detrusisti, sententiam in eos ferens; quam cunctipotens ratam habuit, quia nolebant obedire tibi, Multi vero intuentes in illo tempore dæmonia in obsessis apparere corporibus, dicentes admirabantur: unde hæc nostris se manifestavere temporibus, cum numquam amplius similia viderimus? Vere iste ea secum tulit de Ultramarinis partibus, quia nunc unus dæmon, alium expellet dæmonem. Quia vero Sathanam ligare venerat, quem in multis ante ligavit, quam de hoc mundo adsuum iverit Patrem, de obsessis ejiciebat eum vasis, quo sibi a Patre Deo hanc comprobaret datam fore potestatem. [cum magno multorum Dæmonem in seipsis calcantium, fructu.] Cum enim quis opera Dei agit & desiderat, in hoc omnio ligatur, & ab ipso procul relegatur Sathanas. Perplurimus virorum, & mulierum numerus, Charissimi Deo Raynerii vitam imitantes, seculum, & ita jam Sathanam, per Domini gratiam calcant; in illo tamquam in speculo Jesum Dominum, & Salvatorem contemplantes, & ei sese conformantes. Cum enim ipsa, in Nomine Domini Jesu & Salvatoris Christi, Patrisque ejus, & sancti spiritus ab utroque procedentis, dæmonia fugabat; profecto non se ipsum, sed Spiritum sanctum, [laudabat] unde nec remissionem habebit in æternum talis blasphemans. Nemo namque valet imitando dicere dominum Jesum Christum, nisi in Spiritu sancto: Quæ autem Christi ad Belial. Conventio?

[76] Cum Raynerius almus denegaverit semetipsum eundo post Christum, [non nullis eum blasphemantibus in Beelzebub ejicere dæmonia,] conformando in se, & super se ferendo ipsum Euangelium; assero in veritate, Qui, videntes per eum mirabilia fieri, diaboli fore dixerunt opera, de regno sunt Sathanæ, & cum eo ibunt in ignem æternum. Isti tales genimina sunt viperarum, nequam videlicet judæorum, qui de Deo idem asserebant & Salvatore nostro Jesu Christo dicentes, quoniam Beelsebub habet, & dæmonia ejicit in Beelsebub principe dæmoniorum. Sed solerter inspicere debemus, quia quando omnipotens & misericors magna & incredibilia facturus est in hoc mundo (sicut fecit quando Verbum ejus factum est caro, & nunc acturus est tempore nostro) ut pro certo credatur quod incredibile judicatur, [sicut Judæi Christum.] approbat hoc per expulsionem dæmonum, ac sanationem infirmantium: ut a creatura invisibili & incorporea suo futuro, & jam nunciato facto, perhibeatur verissimum testimonium, Prophetarum de hoc affirmante eximio uno, Testimonia tua Domine credibilia facta sunt nimis; Domum tuam decet sanctitudo Domine. Nusquam enim legitur ante Christi adventum aliquos a Dæmonio fuisse vexatos, nisi de solo Saul principante regno Judæorum. Nam & ipsemet Christus de se dicit, si Patrem familias Beelsebub vocaverunt? quanto magis domesticos ejus.

ANNOTATA D. P.

a Deum Patrem intelligo. Sed Auctor noster in explicandis gratiis internis S. Raynerio concessis, velut in Christum transformato, hujus & illius personam, subinde tam obscure distinguit, ut ad ejus phrases Theologice explicandas & excusandas, conjecturis perquam benignis opus sit; quibus immorari non vacat sed ipsi lectori eas quærendas relinquimus.

b Caducam guttam, videtur indicare, epilepsiam.

Cauma, id est æstus. Totus autem Psalmus LXXXI, cujus istud initium, procedit de suprema Dei judicis auctoritate, quae sicut dæmones damnavit, ita & puniturus est injustos judices.

CAPUT VII.
Extrema viventis Raynerii acta & miracula. Panis & aquæ benedictio ejus exemplo & sub ejus nomine instituta.

[77] Habuit hic Deo dilectissimus discipulos, qui multo tempore auditis verbis ejus, retro abierunt; ut in hoc impleatur illud, Nemo potest venire ad me, perseverando (quia qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit) nisi Pater meus traxerit eum. [Ioa. 6, 44] [Presbyter unus ex discipulis sancti,] Unus tamen eorum proditoris judæ tenuit vicem, Guido nomine, Presbyter quoque. Judas namque Presbyter fuit, qui a Domino cum aliis discipulis suis ligandi solvendique potestatem accepit: qui etsi malus, ligare poterat tamen & solvere. Exemplum eorum qui futuri erant Sacerdotes: hi etsi mali, habent tamen ex officio ligandi potestatem & solvendi. Iste namque prædictus Sacerdos, & apud S. Andream, & S. Vitum ductor ejus erat in eminentiorem locum, ut inde loqueretur populo. sæpe autem vice ejus fungebatur in loquendo, quia Deus venerat ad eos dicens ad turbas, ut quæ sanctus Dei prædicabat opere exequerentur exhortando. Seminiverbius Dei Raynerius, turbas de via Dei & per illam gradi monere non cessabat: ejus monita tamquam Dei tota die in æstitivo tempore audire desiderabant, & summo diluculo ad eum manicabant; summoque cum tripudio, cum venientem ad se viderent, exultabant.

[78] [Judæ proditori assimilandus,] Præfatus autem discipulus, cognomine Cipunella vocatus, per quadraginta dierum spatium apud S. Vitum, virus, quod jam ante ad S. Andream conceperat, ut corda venenaret fidelium, effundebat. Objiciebant bene ei, quare male loqueretur de eo, cum fuisset suus discipulus atque præco; respondebat; Byzantium quemdam habui, diu illum tenui, & non perquisivi vel revolui: Me multis dicebam optimum habere Byzantium, diligenter illud revoluens & paragonisans reperi fore æreum. Tristatus valde, projeci illum vere quasi falsum. Ita & Judas credidit Jesum, non Dei filium consubstantialem; & miracula, non per divinitatem fieri, sed per magicam artem; ut ipsemet Judas Judæis dicens innuit; Quemcumque osculatus fuero, ipse est, tenete eum, & ducite causa: ac si diceret, ne transfiguret se vobis, & sic se eripiat de manibus vestris. [Ps. 54, 15] De hoc dilecti Deo Raynerii discipulo impletum est, quod dicitur in Psalmo: Tu homo unanimis, dux meus & notus meus, qui simul mecum dulces capiebat cibos, [conatur eum supplantare:] in domo Dei ambulavimus cum consensu. Nam ad tempus libenter eum audivit iste discipulus, & placebant ei quæ audiebat; ducensque magistrum suum in pulpitum, quasi dux ejus, panem verbi Dei cum illo manducabat, etiamque prædicabat. [Ps. 40, 20] Sed tentatus a Sathana, magistrum studuit supplantare, cum quotidie ab eodem reciperetur in osculo pacis. Inde & in alio Psalmo dicitur: Etenim homo pacis, meæ inquo speravi, qui edebat panes meos, magnificavit super me supplantationem.

[79] [Sancto cor ejus pervidente, deque sua & ejus sepultura prophetante.] Quia vero hæc omnia spiritu Dei plenum Raynerium non latuerint, cujus erat discipulus ille, dux verbi illius, cuncta de eo prædixit; & cuidam Matronæ, nomine Bertæ, nurui quondam Ildebrandi, sic, apud S. Andream cum esset, patefecit. Illa B. Raynerium futurorum præscium interrogante, ubi ejus sacrum Corpus digne traderetur sepulturæ; & respondit, quia futurum erat mirificum in ecclesia B. Mariæ Virginis. Tunc contigit prædictum discipulum per claustrum S. Andreæ transire, & Berta adjecit: hic autem quid, qui sequitur, & imitatur te? ait ei Raynerius, Deo plenus: tibi videtur quod verba mea avide amplectatur, & pro posse imitetur: sed mens ejus cito retrogradabitur, & blasphemus in me efficietur; & ideo scias hoc futurum ei: meum corpus erit, ut tibi dixi: sed hujus male mortui, sic erit in seculum, unde ego transferar, ad S. Vitum.

[80] Hæc prædicta mulier, secundum sæculum dives, cum unicum haberet filium, [Moribundi pueri matrem solatur] nomine Suavithum; & medici omnes prædicerent illum de febre, qua tenebatur, moriturum, incipiebat enim mori; festina ad S. Andream, ubi adhuc S. Raynerius manebat, devenit; genibusque provoluta ejus, in faciem procidit ejulans, & filium unicum nimis plorans. B. Raynerius, in spiritu prævidens sanitatem futuram, ipsam consolabatur, dicens illi: Vade cito, quia filius tuus vivit, & sanus erit, jamque eum febris dimisit. At illa: Non ibo, ut morientem videam filium, ait: non recedam, sed hic ego moriar. Iterum ait illi. Vade secura, quia invenies qui dicent tibi in via, quod filium tuum jam tebris dimiserit. Credidit igitur sermoni ejus, quem dixit, & abiit. [ipsumque a febri liberatum absens novit.] Et ecce juxta arni pontem quemdam medicum, urinam quamdam judicantem, reperit. At illa dixit, Cujus est Urina hæc, Domine mi. Medicus respondit cujusdam, qui febrem habebat, & evasit. Pueri autem, qui urinam detulerant dixerunt ei; Suavithi nostri est, & febris dimisit eum, & multum melioratus est. In domum reversa filium suum se bene habere invenit, sicut spiritu Dei futurorum præscius firmiter prænuntiavit. Exinde mirabilia, quæ Deus in Sancto suo faciebat, atque ejus fore nuncium, ipsa & tota domus ejus certissime credidit.

[81] [Quia ad patranda miracula dæmonesque pellendos,] Quoniam dicta & facta multa de hoc Viro, in quo Deus erat, vobis aperuimus, & ad memoriam reduximus; quæ si imitati fuerimus, procul dubio ad æternam patriam nobis a Deo paratam transferemur; tempus ad est, quædam quæ promisimus, vobis ejus miracula in fine hujus sacri operis enucleare. Quia vero per aquam, & panem benedictum corpora, si essent a dæmonibus obsessa, per hæc duo experiebatur, quia nolebant ea recipere, & omnes per ea curabat ægritudines; ad ejus memoriam posteris in æternum servandam, benedictiones, per quas panis & aqua sanctificentur, & per ea dæmonia explorentur, & languores omnes curentur, [aqua & Pane utebatur,] ut qui de gloriosissimo habere non voluerint sepulcro, ex horum habeat sanctificatione verborum, nunc jam curabimus annectere. Et prius ipsius aquæ benedictionem, quæ naturaliter præcedit annotabimus: deinde panis, sicut ipse faciebat Deo carus Raynerius, postmodum subtexemus.

[82] Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Jacob, qui in principio cælum & terram fecisti, [instituta est formula aquam benedicendi,] & aquas a cæteris elementis distinxisti; aquas ab aquis per firmamentum tuum segregasti, spiritumque tuum sanctum super ipsas ferri voluisti: & tu Domine Deus, per filium tuum, in Spiritu sancto tuo, benedictione tua super hanc aquam fusa, a cæteris eam aquis separa; ut quicumque ex ea lotus sive in toto sive in parte fuerit; masculus sive femina, per tuam gratiam & misericordiam, fiat ei in salutem animæ & corporis. Tu Domine Deus omnipotens, qui filium Abrahæ servo tuo, in quo benedicens omnes gentes, promisisti; & eamdem promissionem Isaac & Jacob similiter fecisti; eamque usque ad David, virum secundum cor tuum, extendisti; & in beatissima Maria Virgine, per filium tuum implevisti; qui Aquas Jordanis sanctificans, suo in eis corpore a Joanne loto; & per baptismum aquæ abstulisti peccata mundi, mentibus hominum in eo purificatis & sanatis. Tu, inquam, [sub commemoratione miraculorum in aquis patratorum,] Domine Deus in filio tuo, per Spiritum utriusque tuum, hanc Aquam benedicito; ut omnibus ex ea accipientibus fiat sanitas mentis & Corporis & benedictio & protectio. Tu Domine Deus, qui siccis pedibus super Aquas maris Tyberiadis ambulasti; turbatos tuos discipulos, putantes te phantasma esse, & ex ipsa tempestate maris, post ad eos in mare descendens, lætificasti; tandem eosdem confirmasti, & in turbido mari tranquillitatem dedisti, & vento comminatus es, & cessavit: Tu, Domine, tolle ab infirmis, per aquam istam a te benedictam, omnem suorum corporum tempestatem, & da eis tranquillitatem; & cesset omnis infirmitas ab eis, & confortati quicumque ex ea sumpserint, viri & mulieres omnis ætatis, habeant lætitiam mentis & corporis.

[83] Tu Domine, Rex regum, qui in eodem mari dæmones in porcos intrantes tuo jussu ibi præcipitari permisisti, [& invocatione S. Raynerii:] & sic duos a legione dæmonum homines liberasti; tu Domine omnipotens, præcipe ipsis dæmoniis, ut aqua hac a vexatis bibita seu tacta, & dæmonia de illis fugentur, & ipsi salvi fiant, & omnia curentur. O adonay, Domine Deus, magne & fortis, qui aquas Hiericho steriles per Elisæum tuum sale immisso sanasti; & tu Rex altissime, per tuum dilectum Raynerium, da & conserva sanitatem in aqua ista, ut quicumque vel quæcumque eam super se receperit, sanitatem adipiscatur perfectam. Tu agios Deus summe, qui per eumdem Elisæum mundasti a lepra sua lotum in Jordane septies Naaman syrum; [ut qui aspersi ea fuerint vel eam biberint,] tu tuo septiformi spiritu, munda & sana a lepra & scabie, atque omni infirmitate, qui vel quæ hanc aquam tuam benedictam attigerint, recipiant suarum infirmitatum perfectam sanitatem. Tu qui Sydrach, Misach & Abdenago, atque Danieli, legumina, & aquam eis accipere inspirasti, & vultus eorum gratiores & pulchriores erant, & castitate eos ditasti, meliores & fortiores sapientioresque iis qui deliciis Regis vescebantur; [sanentur a quacumque infirmitate;] fac Domine Deus, ut qui aquam hanc biberint, sint inter alios saniores, & castiores juxta suam professionem. Rex regum Domine, qui Constantinum Imperatorem a mentis & corporis lepra [purgasti; fac,] omnipotentissime Deus, quicumque vel quæcumque perfusi perfusæque fuerint, vel biberint ex aqua ista, sanitatem percipiant mentis & Corporis integram.

[84] Omnes Angeli sancti, adestote præsentes, & super hanc aquam vestram benedictionem date. Beatissima Virgo Virginum, [ad quod ordinatim etiam appellantur omnes sancti,] Dei Mater Maria, reple hanc lympham benedictione tua. Omnes sancti Apostoli Domini & Euangelistæ; benedictionem vestram super hanc aquam infundite. Omnes sancti Martyres & Confessores, estote præsentes, & vestra benedictione hoc aquæ elementum sanctificate. Omnes sanctæ Virgines & Viduæ, & omnes Domini Continentes, benedictionem vestram hic augete. Omnes Virtutes Cælorum, & omnes sancti sanctæque Dei, hic vestræ benedictionis donum amplificate; & intrantes ad conspectum altissimi, ante ipsum genua flectite, postulantes & impetrantes, ut hanc suam creaturam aquæ cælesti repleat & fæcundet benedictione: ut omnis per eam infirmitas tollatur, & omnis phantasia, sive diabolica præsentia sive etiam illusio, procul pellatur; & infirmorum corpora de quacumque febre vel molestia liberentur, permaneantque in sanitate, & in ea roborentur. Amen, amen, amen. Fiat, fiat, fiat; semper ipsam aquam signaculo Crucis signando, & sæpe Crucem cum digitis impressam in Aqua ipsa faciendo; nisi fieret hoc in populo, multa habente vasa, tunc semper generaliter super omnia Crucis faciat signacula, quoniam non posset in omni vase ponere manum, & in eo Crucis imprimere signaculum.

[85] Nunc autem panis benedictionem subponamus. Deus Abraham, & Deus Isaac, Deus Jacob, qui filium tuum, panem vivum descendentem de Cælo, ut daret vitam mundo, [similiter pani benedicendo instituta formula,] Dominum, & Salvatorem nostrum, ad nos misisti, mortuis atque ægris vitam & sanitatem contulisti; tu, per eumdem filium tuum, nunc in Spiritu sancto tuo, benedic & sanctifica panem hunc, ut manducantes ex eo recipiant incolumitatem animæ & corporis. Tu Alpha & Omega, principium & finis, qui in deserto, quod est Bethsaydæ, per filium tuum de quinque panibus quinque millia hominum satiasti, exceptis mulieribus & parvulis; tuaque benedictione repletis & adauctis, duodecim superfuere Cophini pleni, & in via non defecerunt, qui manducaverunt ex panibus ipsis hordeaceis: tu omnium Pater & Creator, benedic istum panem, ut quicumque masculi seu feminæ, cujuscumque ætatis, ex eo gustaverint, habeant in corpore, [commemorando panes a Christo multiplicatos,] & anima lætitiam & robur, atque plenam sanitatem. Tu Domine Deus Jesu Christe, qui transiens inter medios fines Decapoleos, montem ascendisti; sedensque ibi tuos vocasti discipulos, quot panes haberent interrogasti eos, & respondentes septem, præcepisti quatuor millia hominum turbam sedere super terram, extra mulieres & parvulos; gratiasque agens patri, ipsos panes benedixisti, ut darent populo, tuis discipulis tribuisti; manducaverunt, & omnes saturati sunt, & septem sportæ plenæ superaverunt, & lætati sunt; & tu omnium Salvator, Domine Deus, gratiam & benedictionem infunde super hunc panem, & qui vel quæ ex eo comederint, habeant lætitiam, & sanitatem. [aliaque in aliis miracula,] Tu Christe Salvator, qui cum duodecim discipulis in mensa discumbens, panem in ipsa benedixisti & in tuum corpus transtulisti, & ipsis dando porrexisti; unde vitam eis contulisti ipsam in se accipientibus, eis quoque præcepisti, ut in tuam facerent commemorationem. Omnipotens Deus, benedictione eadem in alteram transmura naturam, in dilecti tui Raynerii rememorationem, ut omnibus accipientibus vita augeatur temporalis, expulsa omni molestia corporali, & conferatur etiam vita spiritualis. Tu Domine Deus pavisti Helyam juxta torrentem carith, pane per Corvos, [submisso]; & aqua potasti eum, & ejus permansit in sanitate corpus; [invocandoque S. Raynerium,] benedic etiam nunc, qui idem ipse es, panem hunc & aquam, ut omnes accipientes permaneant in sanitate omni remota ægritudine. Tu Domine Deus Elisæo tribuisti, ut de viginti panibus centum homines satiaret, & superfuit: da nunc tuam de cælis benedictionem in hoc pane, ut totum infirmantium corpus sit sanum. Accedant omnes Angeli tui, & Archangeli tui, Throni, Dominationes, Principatus & Potestates, Virtutes, Cherubin & Seraphin; & levantes manus ad te Deum Vivum creatorem eorum, infundant in hoc pane sanitatis benedictionem. Accedat Dei genitrix Virgo, & sua hic germinet sanitatem gratia. Adsint Patriarchæ & Prophetæ, Apostoli omnes, Martyres, Confessores, [& Sanctos omnes,] Eremitæ, & sancti omnes & sanctæ Dei; & in isto pane suam præstent benedictionem, ad percipiendam plenam sanitatem. Amen, amen, amen; Fiat, fiat, fiat; semper super ipsum panem faciens Domini Crucem. Si in turba est panis benedictio, signabis a longe; & respondebit populus, Amen, ad unamquamque panis & Aquæ benedictionem.

[86] Post hanc panis gratiam, si vis alicui infirmo dari specialiter; tolles de ipso pane tria frustula panis, & in palma sinistra tenebis, ea signando tua dextra, dicens ita: Domine Deus, [explicatur utriusque sic benedicti] qui es unus, nec tribus in personis divisus; benedic panem istum, Pater, cum Filio, & Spiritu sancto tuo. Infirmus, qui exinde gustaverit, de cetero nullam patiatur molestiam in carne sua, neque aliquam vexationem, vel etiam febrem; sed recipiat, Domine Deus, perfectam sanitatem in omnibus suis membris. Tu Domine dominantium, qui ipsi fideli tuo Abrahæ tuam trinitatem & unitatem in Angelis tuis monstrasti; [usus & fructus.] qui tres vidit & unam adoravit, vidit & gavisus est; per tuam ineffabilem Trinitatem, in hoc tuo pane sanctificato, tribus frustulis diviso, tuam, adauge & consumma benedictionem, ut omnes accipientes, per te Deum unum & trinum, consequantur omnium membrorum suorum medelam & sanitatem. Amen, amen, amen. Fiat, fiat, fiat. Qui has benedictiones puro corde & intente protulerit (mirabile dictu, sed mirabilius factu) & aqua sæpe in vinum convertetur, accipietque efficaciam ab Altissimo, ut per panem & Aquam, quæ in aliam transibunt naturam, ægrotantes sine numero sanentur, & panis & aqua in se non corrumpentur.

[87] Tempus itaque est, ut ad quædam miracula, quæ nobiscum fecit in terris, & postea Corporis post migrationem egit de cælis, jam nunc veniamus. Quæ quidem non ut ordine facta sunt scripsimus, sed ut fieri ab eo vidimus; vel qui ab eo curati sunt, vel eorum patres vel matres, qui vel quæ hoc viderunt, nobis recitaverunt, ad Virtutis exemplum percipiendæ, vobis in veritate aperiemus. Post talem propositionem, quam deberent sequi miracula, his omissis, ad mortem & sepulturam sancti transit Auctor; ac deinde subjungit miracula, & quidem nullo ordine, miscens ea quæ ante, cum iis quæ post mortem facta sunt. Id cum valde incongruum videatur excerpo & tribus sequentibus capitibus refero miracula ante mortem facta. Ordinem quo quæque scripta sunt videre qui volet, consulat Elenchum titulorum post Prologum.

CAPUT VIII.
Quædam miracula, a sancto dum viveret, Pisis patrata.

[88] Benincasa a, Canonicus & Diaconus, dum esset apud S. Vitum coram B. Raynerio, fuit ibi Juvenis, [Sedatur tempestas per aquam ab eo benedictam:] qui renuntiavit ei hoc miraculum magnum. Erant duæ naves in partibus Romaniæ b in maxima tempestate: Una quarum cum omnibus hominibus disparuit, ipsi autem qui erant in alia navi in eodem periculo erant, & iste unus erat ex illis. Unus ex eis dixit sociis se habere de Aqua benedicta B. Raynerii. Dixerunt ei socii, ut projiceret illam in mare, si forte Deus remitteret ipsam tempestatem: qua projecta facta est tranquillitas maxima, ac si numquam esset motum mare, & Salvati sunt.

[89] Lambertus c lanista de S. Georgio, de Porta-Maris, habebat unicum filium, [puer mortuus resuscitatur,] qui propter fluxum disenteriæ in extremis laborabat. Tandem dixit puer Patri suo prædicto: Pater, duc me ad S Raynerium, & salvus ero. Pater cum quodam fratre suo dum puerum ferrent, mortuus est, cum venissent juxta domum Richucchi. Tunc pater dixit fratri suo, Puer mortuus est, redeamus. Respondit ei frater ejus; Postquam puer dixit, Sanus ero, portemus eum homini Dei, & videamus quid sit. Itaque portaverunt ad S. Vitum. Tunc B. Raynerius dixit eis: Puer iste mortuus est. Responderunt ei; Ideo tulimus eum ad vos, quia puer dixit, quod si ferremus eum ad vos, sanus esset. Tunc B. Raynerius cum cultello aperuit dentes ejus, [qui se ad sanctum deferri petierat.] & de sputo posuit in ore pueri, & oscitavit in os pueri ter; & confestim puer vocavit patrem. Tunc B. Raynerius præcepit patri ejus, hoc [nemini] d ut diceret, quia die crastina puer iste sanus erit sicut unquam fuit: quod & ita factum est. Altera die ante ivit puer ad tabernam, quam surgeret pater ejus de lecto: rumor tamen exiit per civitatem, quod B. Raynerius suscitasset mortuum puerum Tunc pater intra se dixit: nisi propalavero hoc, postquam populus dicit hoc, forte Deus auferet eum mihi: & tunc duxit puerum ad videndum per Civitatem juxta arnum, dicens, velle se jurare, quia mortuum portaverat ipsum ad B. Raynerium.

[90] [dæmonia pueris duobus herbam secantibus infesta,] Duo homines morabantur in Burgo S. Viti, quisque habens filium suum, quos mittebant simul ad herbam faciendam ad pabulum equorum. Qui pueri quacumque vellent secare herbam, statim lapides & glebæ projiciebantur super eos, ita ut pueri fugerent, & sine herba reverterentur. Tunc patres eorum verberabant eos, quia dicebant eos ludere simul. Tandem patres eorum credentes illis, tulerunt arma sua, & iverunt cum pueris pro herba; ut scirent qui essent, qui projicerent lapides & glebas super pueros. Cum pueri cæpissent secare, [jussu sancti compescuntur:] statim lapides & glebæ projectæ sunt contra patres & pueros, & ita aufugerunt, non videntes quis projiceret contra eos; & sic venerunt ab B. Raynerium, & dixerunt omnem eventum rei. Tunc B. Raynerius benedixit pueris, & dedit eis bibere aquam benedictam, & panem benedictum ad manducandum: & talem sententiam contra dæmones dedit, ut si lapides vel glebas vel aliquid aliud projicerent contra pueros, de cætero in infernum descenderent, & inde non exirent usque ad diem judicii fuerunt pueri facere herbam, & numquam amplius eis contigit.

[91] Presbyter Rolandus de Cafaggio-regio graviter molestabatur a guta caduca, & sæpe in nocte, [sanatur Epilepticus,] ita ut nullus valeret jacere in camera ubi jacebat, cum eo. Venit igitur ad S. Raynerium apud S. Vitum. Tunc Beatus Raynerius dixit ei: Si credis, quod Dominus misit me pro salute vestra, sanus eris. Respondit, Firmiter credo. Tunc signavit eum signo S. Crucis, & dedit ei aquam benedictam bibere, & panem benedictum sumere. Mira res! Certificavit eum B. Raynerius, quod amplius infirmitatem illam non haberet, & numquam amplius habuit; & præcepit ei, ut publice non diceret; ne qui erant increduli, [claudus,] majori affligerentur livore & culpa. Multi quærentes qualiter sanus factus esset habentes eamdem infirmitatem, secreto misit eos ad B. Raynerium, & curati sunt similiter.

[92] Filius Benenati, quondam Ternicii, habebat totum collum plenum scrofulis fistulatis. [Curat Sanctus colli scrofulas,] Ductus est igitur ad S. Raynerium; qui signavit, & benedixit scrofulas, & exspuit super eas. Et infra octo dies ita detersæ sunt de collo toto, acsi numquam fuissent ibi. Repertus quondam Bellandi, habebat filium pauculum, qui habebat fistulam in digito mediano, ita quod non poterat curari a medicis. Dixit itaque prædicto Reperto Raynerius quidam quondam Bucciæ-duræ; vade ad B. Raynerium apud S. Vitum, & fac digitum benedici, [& fistulam manus] & statim curabitur. Nam alia die benedixit quemdam puerum, qui habebat eamdem infirmitatem, & statim curatus fuit. Unde prædictus Repertus duxit filium suum ad S. Raynerium, qui benedixit digitum pueri, & super ipsum digitum expuit, & fasciavit illum; & præcepit patri pueri, ut non disfasciaret digitum pueri, usque dum alia die in sero reduceret ad eum puerum: quod & factum est. Alio die dum disfasciaret digitum pueri coram B. Raynerio, inventus est digitus sanus perfecte. Buccius, [ac pedis;] de ecclesia S. Petri ad Yschiam, habebat filium habentum fistulam in pede, unde non poterat curari. Duxit ergo filium suum ad S. Raynerium, qui spuit super pedem infirmum, ipsumque fasciavit Alia autem die inventus est pes perfecte sanatus.

[93] [hæmorrhæam,] Filia Travallii, nomine joliccina, patiebatur fluxum sanguinis per tres menses, & non remanebat in ea sanguis. Misit igitur ad S. Vitum ad Beatum Raynerium pro Aqua benedicta ejus: bibit ex ea, & confestim siccatus est fons sanguinis ejus. Quidam nomine Calabrica, patiebatur scrofulas fistulatas in collo, pectore, & brachiis. Ivit igitur ad B. Raynerium ad S. Vitum, & impressit ei signum vivicæ Crucis super eas B. Raynerius, & sputum posuit super eas, & dixit ei: Vade quia Sanaberis, & si non nunc. Post aliqua tempora sanus integre factus est: unde postea per multa tempora mansit in servitio tumbæ ejus devotissime. [scrofulas,] Quædam mulier de Planusia clinica, tota corpore pararysi resoluta, portata est a viris coram B. Raynerio apud S. Vitum, præsente Abbate montis Christi cum duobus suis Monachis: B. Raynerius benedixit eam salvificæ Crucis vexillo, & aquam benedictam a se, & panem benedictum dedit ei, quibus acceptis jussit illi surgere. Qua hæsitante præcepit ei, [paralysim,] ut surgeret, & iret, & referret gratias Deo & B. Vito coram altari ejus. Nec mora, coram Abbate Montis Christi & Monachis suis, præceptum secuta est obedientia: consolidato toto corpore & plantis, surrexit vadens ad altare, & referens gratias Deo & B. Raynerio & B. Vito.

[94] Henricus Romellæ patiebatur pleuresim. deficiebatque spiritus in eo, propter puncturam & dolorem pleuresis. [item pleuresim incurabilem cujusdam,] Iste semper invocabat nomen Raynerii. Bernadus quondam Maragonus ibi erat præsens, & dixit ei. Tu magnam fidem habes in homine isto. Henricus prædictus volebat mittere pro aqua ejus benedicta ad S. Vitum: prædictus Bernardus dixit ei: Mitte postquam tantam fidem habes in eo; sed non spuat ibi. Respondit, ego fidem habeo in eo, quia quæ sunt ejus me liberabunt. Misit Portatellam, cum famulo suo Flumine nomine, ad Beatum Raynerium pro Aqua benedicta. Qui benedicens Aquam dixit, dictum est mihi in aure quæcumque peccata erant, dicti Henrici. Et dixit B. Raynerius Portatellæ: Vade: & dic ad eum, [de occulto peccato confitendo moniti.] quia cras veniet ad eum Archipresbyter, & illud peccatum, quod non vult confiteri, illud confitebitur ei primum. Sicque factum est alia die: & dedit ei Raynerius de corrigia sua ut eum cingeret: & fuit ibi de Capillis suis, & sclavina sua; & dixit quod ponerent super apostema pleuresis, & nunquam dubitarent, quia sanus esset. Et similiter misit ei Aquam benedictam & panem; & assumptis illis, & corrigia, posuit super pleuresim. Mirandum valde! Omnibus medicinis ablatis, statim fractum est apostema, & copiose cœpit excreare saniem, & dolor fugit ad anchas e; & statim apposuit ibi corigiam, & omnino cessavit dolor, & statim post sanus factus est.

ANNOTATA D. P.

a Omnino hic censendus est alius ab Auctore, fortassis Benincasa de Benincasis, quem schismatici anno 1167 in sedem intruserunt; cum Villanius, Barbarossæ furori cedens, & Pontificiis partibus constanter inhærens, ultro in Gorgoniam insulam exulatum abiisset. Vide Ughellum tom. 3 col. 468: & quomodo intrusum Alexander III, ludens in ejus nomine, Malincasam vocaverit.

b Romaniam, hic puto intelligi Æmiliam, Italiæ provinciam ad mare Adriaticum, adeoque in hoc mari rem actam, vulgo ea dicitur Romaniola; alias tamen Romania dicitur, vel Græcia, vel saltem Constantinopoli circumjecta Thracia.

c Lanista Latinis proprie est, Gladiatorum præfectus & instructor: hic vero pro Lanione accipitur: uterque a laniando sic dictus: id pater infra num. 177.

d Omnino addenda videtur hæc vocula ad sensum perficiendum: nec enim credibile est sanctum ipsum id jussisse propalari, sed potius celari.

e Anchæ Gallice Hanches, coxendices.

CAPUT IX.
Vinctis captivisque libertas, sanitas variis ægris reddita, miracula alia.

[95] Bentivegna , filius Ildebrandi Geugi, dum vellet ire negociatum sulcando mare, ivit ad S. Vitum ad B. Raynerium, ut prius benedictione ejus munitus incederet. Qua accepta, [Benedictione & eulogiis sancti munitus,] dans ei ad portandum Aquam benedictam & panem, dixit ei S. Raynerius: Ecce vade securus, quia nulli poterunt te retinere contra voluntatem tuam. Prædictus juvenis factus securus, hilaris iter suum cœpit, per multas eundo multo tempore terras. Venit tandem Tunichium a cum sociis suis viginti quinque, ubi obsessi sunt a Mathemutis b cum Sarracenis. Prædictus tamen Bentivegna cum uno Januense ductus est ab eisdem in Africam reliquis sociis remanentibus Tunichii. Cœperunt autem Mathemuti obsidere c Africam. Et isti duo prædicti positi sunt in catenis ferreis. Fuerant jam in catenis viginti quinque diebus. Tunc prædictus Bentivigna dixit Januensi: Voveamus nos S. Raynerio, [captusque in Africa, invocato illo,] ut eripiat nos de istis catenis: quod & fecerunt: Deo hoc cælitus faciente. Jactata est statim sagitta de civitate Africa Mathemutis, cum brevi scripto litteris latinis. Tunc Ammira Mumminus d jussit vocari istum Bentivegnam, ut legeret eis breve illud, cum multi essent in exercitu suo e Margarizati, qui bene sciebant legere & exponere. Respondit Bentivegna; non veniam, nisi mihi & socio catenæ detrahantur: non enim vadit aliquis captus ante ipsum, [liberatur acatenis;] quin vel fiat Sarracenus, vel occidatur si non fit. Ducti sunt itaque sine catenis, ut legerent breve. Legit autem breve ante Priorem ipsius Ammiræ: stabat sine catenis in exercitu, sed reverti non poterat.

[96] De rei serie multa intermittimus, quia venimus ad id, quod B. Raynerius ei prædixit. Voverunt itaque se B. Raynerio, ut possent reverti in terram suam. [& amice dimissus] In sequenti nocte apparuit huic Bentivegnæ per visionem B. Raynerius, dicens ei alacri animo esto, & vade hodie ante Ammiram, & audies unde læctaberis; & tibi faciet quod alii adhuc non fecit. Iste dicebat etiam, quia & oculis corporis vidit eum tunc. Ivit itaque ad Ammiram Muminum ea die intrepidus, & locutus est ei de liberatione sua. Prædictus ammira convocavit septem senes, & dixit eis, ut darent sententiam si mori deberet iste, qui iverat ante eum. Responderunt: Non debet mori, quia est de habentibus pacem nobiscum, & omnia sua debent ei restitui. [multos Sacracenos sanat.] Tunc Dominus donavit ei mille Byzantios, & dedit litteras ut omnia sua ei restituerentur: sicque factum est. Agamus gratias Deo, & B. Raynerio de libertate hujus tam prospera. De pane & aqua benedicta, quam portavit secum, multos curavit Saracenos a febribus & aliis infirmitatibus: unde laudabilis nimis Deus, qui B. Raynerium, etiam inter Sarracenos, glorificat. f Hoc miraculum tam grande infinitis patuit.

[97] Iolitta, soror Episcopelli de ecclesia S. Ambrosii, [Mulier volens ad Sanctum intrare in ecclesiam clausam,] ivit ad B. Raynerium ad S. Andream, cum viro suo & alia muliere, & matre sua, jam facto sero. Cum autem pervenisset ad ecclesiam, invenerunt valuas seratas ipsius ecclesiæ. Pulsantes fortiter & impingentes in valuas, intrare non potuerunt. Prædicta Iolitta dixit matri; Postquam intrare non possumus, ite & vos, & state cum conversis mulieribus g assistivis, quæ hic sunt: quia ego nunquam sum recessura hinc, nisi B. Raynerium videam. Tunc illi euntes ipsa appodiavit se portis, & dixit: [impetrat ut ea ultro reseretur:] B. Rayneri adjuva me, & mecum sis. Tunc portæ, quod valde est mirabile, cæperunt sub spatulis ejus cedere, & omnino apertæ sunt. Tunc valde læta de miraculo, magna voce virum suum, & reliquas conclamavit. Qui videntes tam stupendum miraculum, læti ecclesiam ingredeuntur. Beatus itaque Raynerius, cum jaceret in ecclesia, audivit per ecclesiam eos ambulantes; & venit ad eos, quærens ab eis, quomodo ecclesiam intrassent. [virum tamen suum non sanandum intelligit.] Narravit Iolitta rem gestam, & retulit ipse gratias Deo. Benedixit eos, & miro repleti sunt odore. Narravit hæc quod vir tunc mirum senserit odorem, qui corpore suo multum infirmabatur, putans ob hunc odorem debere liberari. Cui B. Raynerius respondit. Ne putes, quod sanetur: erit quippe anima ejus boni odoris Deo, sed ipse nequaquam sanabitur, Qui numquam sanatus est, sed in eadem die vergentis anni, sicut B. Raynerius dixerat ad Dominum migravit. Hæc nobis Iolitta retulit, præsente muliere, quæ secum fuit ibi.

[98] Erat ancilla quædam, nomine Mastajola Albertini Tenti, de ecclesia, S. Simonis Portæ maris: huic Dominus suus miserat Catenam ferream in utroque Crure, & affixerat ipsam Catenam cum h spannalibus acutis in ligno, [Ancilla, crudeliter ab heris suis catenata,] ut nullatenus se inde movere posset. Hæc dum sic coarctata esset, cœpit dicere: Deus sancti & Domini Raynerii, solve me ab hac catena per quem, & propter quem multa assidue facis mirabilia. Manebat autem tunc B. Raynerius apud S. Vitum, & res mira accidit i Accepit Sticcatellos de terra, & cœpit mittere sub bullas k acutorum, & statim prosilierunt. Illa stupens miraculum remisit acutos in eadem foramina, donec in nocte fugeret ad S. Raynerium, referre gratias Deo: & in nocte facta, semper invocans B. Raynerium, exiit de domo cum catena, & nemo eam sensit: & Catena ita perdidit sonitum, ac si de aliquo metallo non esset. Venit itaque ad S. Vitum, & tetigit portas atrii. Janitor, quasi paratus staret ad eam recipiendam, statim ei aperuit; & causa audita, misit eam stare cum uxore Caciopoli, quæ tunc infirmabatur ibi, [invocans Sanctum solvitur] donec dies illucesceret, & tunc diceret B. Raynerio. Officio noctis peracto venit ad eam cum Monachis B. Raynerius, vidensque eam postiam in munitissima catena, causa itineris illuc audita, cœpit & primus Raynerius tuppam l catenæ manu tangere, coram Monachis dicens; Videamus si velit Deus eam solvere ab his vinculis. O immense Deus, cujus omnia obediunt voluntati! Mox spedolum m processit de tuppa, & traxit mulier catenas, [omnibus] dantibus Deo gratias de tanto miraculo.

[99] Postea misit S. Raynerius de Aqua pro Domina ejus, quæ recusabat ad eum venire, dicens, [& Dominis sub cautione redditur,] quod jam præcipiet mihi, ut faciam eam liberam. Tandem suasa a nuntio venit: reddidit igitur ei ancillam B. Raynerius data ab ea fide Christianitatis, & dato osculo sancto Christi vice, quod non amplius eam in compedibus tota vita sua poneret. Et dixit Dominæ illius adjiciens Almus Raynerius: Quia non recognovisti ancillam tuam in Christo esse sororem tuam, sed duriter egisti adversus eam, ecce ob hoc verberaberis a Deo duriter. Infra illos tres dies Maritus [navim] rupit in mari, & omnia quæ secum habebat perdidit, & filia ejus mortua est in mense illo, [cum prædictione pœnæ imminentis.] & amisit triginta novem libras de dote ejusdem filiæ, & vir ejus mortuus est anno illo. Hæc nobis retulit ipsa ancilla, jam facta libera, plorans ad Tumbam B. Raynerii. Referamus immensas Deo gratias, qui & tanta per servum suum operatus est, & per os ejus vera & ineffabilia fatur, & ipsi servo ejus reverentiam exhibeamus, quia tantum [eum] diligit Deus & Dominus.

[100] Adaleta, uxor Urseoli, ivit ad B. Raynerium ad S. Vitum portans secum quemdam urceolum, opere Saracenico factum, plenum aqua ab eo benedicenda. Quæ cum videret, quia de sputo poneret in aqua benedicenda in vasis aliorum (rogabatur a multis sequidem ut hoc faceret; [Vas nolentis aquam sibi cum sputo benedici,] & quia caritas omnia sperat, omnia credit, existimabat sic velle omnes; & ideo in omnibus vasculis sic ponebat) prædicta hæc videns dixit intra se; Nunquam mihi benedicet meam aquam. Posuit itaque hanc aquam in vase suo super quamdam arcam, quam poterat videre B. Raynerius. Audite rem mirabilem. Statim tota aqua illa exiit ex vase illo plumbato inferius. Quod aspiciens B. Raynerius subrisit: scivit namque hoc a spiritu sancto: & dixit mulieri: Gisla, Vade, tolle vas tuum: & similiter mulieres dixerunt ei, quod vacuum esset. Illa hoc valde admirans obstupuit, cum vas esset firmissimum, & quasi lapideum. Dixit itaque B. Raynerius; Vade, reimpleque, quia [modica] fides tua hoc fecit. Illa excusans se ajebat, Propter sputum, [miraculose evacuatur,] quod ibi apponebatur, non tuli ante vos ad benedicendum. Portavit prædicta Gisla ipsum idem vas, aqua plenum, ad benedicendum. Quo benedicto, imo aqua ipsa benedicta, sustinuit vas aquam in se, sicut prius faciebat, ita ut nec stilla a quacumque parte aquæ de vase ipso erupisset. Laudemus itaque Dominum nostrum Jesum Christum, in cujus nomine Beatissimus Raynerius de Aqua, omnia faciebat; qui nec poros apertos habentia aperit, propter servum suum, tanquam si essent fracta. Caveamus itaque incredulitatem, matrem omnis boni tollendi, & a Deo recedendi.

[101] [aqua sic benedicta in vinum vertitur.] Buoso Tupparius portavit in suum vas Aquam ad benedicendum. Aquam ipse suis manibus hausit; hanc benedictam domum revexit, & in arca sua reposuit. Alia die ait uni de pueris suis: Vade, affer mihi de Aqua viri Dei, ut ex ea bibamus, pro sanitate corporis & animæ. Qua in vase vitreo allata, erat vinum factum aqua miri odoris & aurei vividique coloris, & optimi saporis. Tunc Buoso ait puero; Hæc non est illa aqua, quam posui in arca: vade cito, & fer vas ipsum ad me cum aqua, quæ est ibi. Quod & factum est. Reperit autem vinum supradictæ individuitatis: de quo dedit gloriam Deo, qui talia operatur ad honorem servi sui, & renovat miraculum, quod per semetipsum dignatus est in Nupriis operari. Perplurimis autem ipse Buoso Tupparius narravit, & prædicavit.

ANNOTATA D. P.

a Tunichium alias Tunetum vulgo Tunes portus Africæ.

b Forsan legendum Mahumetanis nihil tamen muto.

c Seu potius aliquam in Africa civitatem eatenus liberam.

d Amyras, Amiramumminus, corrupte Miramolinus, titulus & nomen Principis supremi inter Saracenos.

e Margarizare, est ejurata Christi fide ad Mahometismum transire.

f Vero simile est liberationem prædictam, morte sancti posteriorem esse; ad viventis tamen miracula visa est referenda.

g Assisticiæ hic videntur dici quasi Mansionariæ, quia vel juxta ecclesiam morabantur vel assistebant ad ministeria ei necessaria.

h Spannale derivatum (uti puto) a Spanga, quod est fibula: hic vero videtur poni pro clavo, quo immisso clauduntur pedicæ & arctissime adstringuntur, a Tentonico Spannen, tendere, arctare.

i Sticcatellus, assula lignea, nisi fallor; a Tentonico Stik, Stek.

k Bullæ acutorum sunt (ut reor) capita spannalium prædictorum.

l Tuppa id est, sera catenæ, Italis Toppa.

m Speldolus, uncus per quem catena seræ committitur: a Teutonico Spelde, spïnula, acicula.

CAPUT X.
Adjuti captivi, naufragantes, infirmi.

[102] [Ad invocationem S. Raynerii sedatur tempestas.] Ugutio, nepos Gulielmetti quondam Raynaldi, dum rediret de Sicilia cum sociis suis in navi, orta est prævalida maris tempestas; qui vovebant se sanctis multis, & non exaudiebat eos Deus. Iste solus Ugutio, dixit: Domini mei & socii, ego me voveo B. Raynerio, ut Deus propter eum det nobis quietum mare: & ego vestitu laneo, ibo ad eum ad S. Vitum discalceatus, referre gratias. Quid magni, Fratres propter servum suum, & sanctissimum Raynerium tunc Deus fecit navi, & hominibus in ea? subito tanta tranquillitas in mari facta est, ac si mare piscina factum esset. Complevit itaque iste Ugutio votum suum nam laneo indutus est, & discalceatus venit ad B. Raynerium & dixit ei. Quia Deus fidem de me tibi donavit, æquum est ut de rebus nostris habeas in tutamentum tui; deditque ei de capillis suis, & Sclavina, ut secum ferret in itineribus suis.

[103] Alio quoque tempore, dum Ugutio supradictus peragraret Thunisim, captus est in partibus sardiniæ cum suis sociis & navi, [Captivus apud sarracenos,] in secunda feria hebdomadæ, a galeis Deniæ Saraceni: & erant cum timore perdendi capita sua. Tunc iste Ugutio, Confisus de rebus S. Raynerii, quas secum habebat, invocabat sæpe ipsum, ut esset in sui & sociorum adjutorium. Dedit ergo ei Deus gratiam in conspectu cujusdam Sarraceni, qui patiebatur combusturam, propter servum suum Raynerium: qui ducebat eum semper foras secum ad sanandum combusturam illam. Iste Ugutio semper habebat in ore suo S. Raynerium, ut eum traheret de illa captione. Veniente die octavo, idest secunda feria, [uti predixerat,] in ipsa nocte semper invocabat S. Raynerium, ut fugere posset intrepidus. Die facta octava cœpit dicere sociis: Ego hodie recedo a vobis, quia ego habeo de rebus, quas dedit mihi B. Raynerius; & in veritate hodie erit mihi adjutor, & recedam a vobis. Si vultis venire mecum, venite. At ipsi cœperunt increpare eum, ne amplius hoc verbum exiret ab ore ejus: quia ipse & ipsi ob hoc poterant amittere capita. Qui dixit eis; In veritate sciatis; quia ita erit hodie, ut jam dixi vobis.

[104] Parvo spatio temporis adhibito. Ecce Sarracenus vocavit eum pro combustura sua, ut iret secum foras. Quod & factum est. Dixit ergo huic Sarracenus, ut ipse Ugutio ablueret suum caput, qui renuit. Sarracenus autem cœpit sibimet abluere. Iste, in mente semper habens B. Raynerium, ascendit quoddam saxum, remotum a Sarraceno plusquam jactus est lapidis, dicens; [liber evadit ad naves Pisanas,] S. Rayneri modo adjuva me. Sarracenus videns eum super rupem, vocavit eum, ut rediret. Respondit ille, Non redeo amplius. Tunc Sarracenus cucurrit post eum, sed ejus cursus nihil valuit. Potuit Ugutio interfecisse eum, sed pepercit ei, & propter socios suos, & propterea quia gratiam exhibuerat ei. Videntibus cunctis recessit ab eis, semper invocans B. Raynerium; nullusque potuit eum insequi: sicque pervenit ad locum, qui dicitur Portusturrium, & nuntiavit hoc hominibus nostris qui erant in portu, & duabus galeis quæ erant in portu. Tunc nostri; cum strenue præparassent se, cum plattis a galeis & duabus nostris galeis, venerunt post eas, & fugaverunt eas. Cœperunt tamen multos Sarracenos, [quæ redeunt cum spoliis.] & navem onustam mercibus: quæ omnia portaverunt ad civitatem nostram Pisas. Laudemus omnes simul Deum, qui ita eripuit captivuum suum, clamantem servuum sanctumque suum Raynerium, de tam dira captione, & qui trophæum dedit nostris de ipsis Sarracenis.

[105] [curantur scrophulæ.] Paganus nobilis civis, de ecclesia S. Sebastiani in Kinsica, filium habebat habentem scrophulas tres, scrophulas duas ab utraq; parte gulæ, & tertiam in collo. Duxit itaque eum ad S. Andream, & dedit eum signandum super scrophulas B. Raynerio. Post paucissimum tempus in una scrophularum nata est paucissima nascentia sub gula; & exinde defluens humor sanavit omnes alias, ab invicem distantes. Quibus deletis, nascentia disparuit: & sic per Benedictionem B. Raynerii modico tempore puer convaluit. Hoc fuit de primis ejus miraculis, & hæc omnia Dominus Paganus, pueri pater, nobis narravit.

[106] [illuminatur cæca:] Quædam mulier, nomine Manna, neptis Gerardi fabri baculi, & servientis nobiscum tumbæ, imo ipsi Beatissimo Raynerio, ivit, ducta a patre suo, ad S. Raynerium, ad cellam S. Viti, ad manus illam trahente, siquidem lumen oculorum amiserat. Patiebatur namque guttam in oculis, quæ dicitur vulgo b fanalia, unde & apertis oculis, & lucentibus nihil videbat. Hanc almus Raynerius consignavit, & oculos ejus, expuens in oculis ejusdem (mirabilis omnicreator Christe Jesu, qui per istum servum tuum, huc ad nos missum pro nostra salute, tuorum facis memoriam mirabilium) quæ a patre suo tracta per manum ad B. Raynerium, lumine oculorum plene recepto, absque ductore suam remeavit in domum.

[107] Ermellina Ricia, uxor Pauli qu. Ugonis Ebriaci, [curatur dolor stomachi,] vexabatur assidue gravi molestia doloris stomachi. Contigit eam cum aliis ad S. Vitum mulieribus ire, ubi gravissimo stomachi dolore intercepta est: dictumque est S. Raynerio: qui aquam a se benedictam cum pane dans ei, post eorum assumptionem illico convaluit, nec unquam amplius dolorem stomachi sensit hæc nobis prædicta Ermellina coram tumba B. Raynerii, nobilis utique mulier, multis audientibus retulit.

[108] Albertus quondam Ubaldini, qu. Adaldi, nobilis civis desuper portam Bosi, habebat filium parvulum, quem tenere diligebat; qui gravi detinebatur infirmitate, videlicet febre, [& maxima febris.] ita ut neque lac neque cibum sumeret. Discalciatus igitur pedibus ipse & uxor ejusdem pueri ipsius mater, portaverunt eum quodam sero ad B. Raynerium ad S. Vitum. Tunc simul quædam vicina eorum, Mincelli uxor, discalciata portavit cum eis quemdam suum filium ad eumdem S. Raynerium; qui ab infantia stomachi dolore sic vexabatur, ut fere per singulas eum acciperet horas, projiciens se de collo in cujus esset; ideoque nec ad nutriendum alicui bajulæ dari poterat. Cum igitur B. Raynerius benediceret puerum prædicti nobilis Alberti, pro febre tollenda; puer prædicti Mincelli de collo matris suæ projecit se super B. Raynerium, repente stomachi dolore tactus. Quod B. Raynerius admirans, interrogavit matrem pueri, quare hoc puero accidisset. Quæ, sicut superius dictum est, infirmitatem pueri narravit, & ab infantia detentum adjecit. Tunc B. Raynerius, sursum aspiciens elevatis oculis, Patrem oravit Deum, ut ab hac, quam dixi infirmitate, puerum dignaretur liberare. Et quia dictum est per prophetam dicentem; Oculi Domini super justos, & aures ejus in preces eorum; miseratione divina propitiante, facto signo Crucis super utrumque puerum, per sanctissimum Raynerium, nec puer Alberti febre amplius tactus est, ita ut alia die cum aliis luderet pueris; nec Mincelli filius exinde dolore stomachi quoquo modo fatigatus est. [Ps. 33, 16.]

[109] [ac cephalalgia] Ipse idem Albertus miles post obitum B. Raynerii gravi in quietabatur capitis dolore nec medicorum effectum consequi poterat. Tandem ad B. Raynerii confugiens merita, fecit fieri pileum cereum ad almi Raynerii gloriam: Quo pileo in capite Alberti prænominati posito, statim in ipsa positione pilei ita omnis capitis dolor vehemens, abscessit, ac si numquam ibi passus fuisset. Hæc omnia, coram aliis bonis viris, eo nobis narrante dedicimus.

[110] De ecclesia S. Clementis erat quædam mulier provectæ ætatis, [sanat Sanctus mans & brachii tumorem] nomine Bona. Hæc cum rediret a festo S. Stephani Protomartyris in nativitate Domini, posuit manum super lignum quoddam; & antequam venisset domum, manus & brachium ejus, quibus lignum tetigerat, intumuit mirabiliter, ut nihil posset operari. Permansit autem ipse tumor usque post resurrectionis Domini Pascha; & nullo poterat curari malagmate vel modice. Ivit tandem ad B. Raynerium ad S. Andream, & facta Crucis benedictione super brachium atque manum, tumorem, quem nec medici, nec malagma aliquod auferre potuerant, confestim in præsentia. Beatissimi Raynerii Crucis benedictio, sanctissimique merita ejusdem fugaverunt. Hæc coram multis ante tumbam ejus ipsa nobis retulit.

[111] Filius Lamberti lanistæ, quem B. Raynerius a mortuis reduxerat, [puero a se sanato cicurem reddit optatum passerculum,] de quo supra diximus, octavo post die venit perfecte sanus ad B. Raynerium, pedibus suis ad sanctum Vitum cum uxore patrui, & cum aliis, præ lætitia, quia revixerat. Cumque eum B. Raynerius teneret inter genua, vidit puerulus passerem volantem, & ponentem se in tecto. Tunc puerulus ait; utinam haberem avem illam. Et B. Raynerius, lætus de puero, dixit ei: Vis, fili, habere avem illam? Respondit puer: Etiam. Tunc B. Raynerius signavit avem illam signo sanctæ Crucis, & statim avis illa descendit ad pedes pueri, ita facta mansueta, acsi semper fuisset mansueta. Accepit ergo eam puer & portabat in manu sua quasi domesticam. Mirabilis Deus qui talia operatur per servos suos. c d

ANNOTATA D. P.

a Plattus, id est, Planus vox pure Tentonica, diciturque de navigiis planas carinas habentibus.

b Fanale Italis dicitur laterna; an hinc tractum nomen ad oculi morbum, non divino.

c Lauda seu Laus Pompeji, vulgo Lodi, in Mediolanensi Ducatu, distat Pisis fere 170 p. m.

d Scilicet Fredericus Ænobarbus, eo anno in Italia agens, ubi ad festum Purificationis conciliabulum Pisis coëgerat, quo tunc destinatus fuerit Consul Pisanorum, illi adhærentium.

CAPUT XI.
Reliqua viventis Raynerii miracula.

[112] Mulier quædam de S. Lucia, juxta domum Ricucchi, nomine sophia, [Mulieri cui mantellum sub concione sancti mutatum erat,] uxor Rodulphi, venit ad S. Vitum audire prædicationem S. Raynerii, innumera ibi existente multitudine. Cum autem esset intenta audire eum, accessit proprius accepto cujusdam alterius mulieris mantello viliore, quæ erat de Villa-longa * dimisso suo, quod erat novum & bonum & illa mulier de Silva-longa accepit mantellum illius mulieris, quæ erat de loco S. Luciæ, non perspiciens quod esset mantellum alterius mulieris vilius. Tunc maritus Rodulphus inspiciens dixit ei: Hoc non est tuum mantellum. Illa ut conspexit non esse suum, reversa est ad sanctum Vitum, dicens in itinere; Sancte Rayneri, ego veni ad tuam prædicationem: redde mihi mantellum meum: jam enim populus omnis discesserat. Mirum quod narro. [ipsum coram eo restituitur,] Invenit ibi mulierem de Villa-longa cum viro proprio, & salutavit eos: & interrogavit eos, quid ibi expectarent. Responderunt, B. Raynerium. Tunc illa aspiciens frizium, quod erat in a taxellis mantelli sui, recognovit suum esse mantellum, & dixit illi alii mulieri: Domina, non habeatis pro malo, quod dico: hoc est mantellum meum. Mulier illa erubuit, quia putabat se habere suum mantellum, & non alienum; & sic reddiderunt sibi invicem mantella. Tunc illa mulier de Villa-longa, [non valente alias descedero quæ illud habebat.] & vir suus dixerunt: Modo tentemus si possumus recedere domum. Iverant decies usque ad furnum S. Viti, & non poterant plus ire, & revertebantur retro, ut ipsi referebant, ubi steterant a tertia usque in horam nonam. Reddito mantello tentaverunt ire, & reversi sunt domum. Mulier ista abiit ad S. Raynerium, & retulit ei gratias de Mantello suo invento; & quod illa, quæ habebat, non potuit excedere limites domus S. Raynerii, donec reddidit.

[113] Angelus, Probus vir, de curia Hermanni quondam Paganelli habebat palmas manuum ita teneras, [sanatur manuum imbecillitas.] ut non posset aliquid frangere, quin frangeretur cutis, putans habere manus leprosas. Ivit igitur ad B. Raynerium, dum esset in corpore. Et benedixit ei manus B. Raynerius, & dixit ei. Noli timere quia sanus es. Mira res! statim manuum pellis indurata est, & crassa facta in volis, & callosa sicut alii homines habent; & absque offendiculo cœpit laborare cum ipsis.

[114] [Mulier guttur instata, per an. 20.] Uxor Rathonis, cum esset puella, intrasse sensit in os suum quasi scinifem parvum, & nesciebat quid esset. Exinde omni anno molestabatur dolore maxillæ cum tumore, aliquando per mensem: & sic passa est per viginti annos, aliquando graviter, aliquando gravius. In ipso vero vigesimo anno adeo graviter passa est, ut utraque maxilla & gula tumidissima efficeretur. Et sæpe cum cultello aperiebantur ei dentes, ut cibum vel potum sumeret: & dicebant eam pati infirmitatem, quæ dicitur bonan-num per contrarium, id est mal, Malan-nus. Tunc cum vir suus de vita diu desperaret, & omnes qui videbant eam, præ tumore quem habebat; dixit prædicta uxor viro suo Rathoni, [Curatur hausta aqua Sancti,] qualiter potuit, si mitteres B. Raynerio ad S. Vitum, biberem ex aqua ejus, & sanarer. Ivit itaque ipsemet vir suus, & adduxit ei de aqua prædicta: quam cum bibisset, prout potuit, statim sensit moveri in maxilla, & ascendere de maxilla quiddam, quod non poterat accipere; fugiebat enim de manu sua. Vocavit virum suum, & aspiciens vidit lapidem ascendere de maxilla ad modum fabæ Asianæ b, id est Campanicæ: quem digitis accipiens traxit: Stupendum auribus valde! In ipsa hora recessit tumor, & sana facta est, referens gratias innumeras Deo, & Beatissimo Raynerio. Hoc ipsamet retulit nobis cum viro suo, apud S. Nicolaum de Palatino, coram Priore ejusdem loci Gregorio qui tunc ibi degebat.

[115] Athopardus, nepos Botii, laborabat in extremis ex febris fortissimo Caumate, [Liberatur quidam a letifera febri,] & jam perdiderat loquelam. Tunc Botius cum aliis venerunt ad S. Raynerium ad Ecclesiam S. Viti. Rogaveruntque eum, ut pro prædicto juvene oraret Deum. Beatus itaque Raynerius, ipsis expectantibus, intravit ecclesiam B. Viti, & oravit patrem suum Deum pro juvene; & peracta oratione reversus est ad eos, & dixit: Revertimini nunc domum, & invenietis juvenem loquentem & melioratum, & sanabitur. Reversi invenerunt prædictum Athopardum & loquentem bene, & febrem eum dimisisse, & convaluit de infirmitate. Alio quoque tempore, post obitum S. Raynerii, [& postea a carceribus.] idem Athopardus juvenis elegantis formæ, captus fuit a Præfecto Urbis Romæ, & positus in captione in oppido, quod dicitur vetrallis c. Cumque jam diu stetisset in captione, vovit se B. Raynerio, ut si intra quindecim dies de captivitate erueretur, donariis suis reverentiam exhiberet tumbæ B. Raynerii. Quod & factum est. In quindecim diebus liberatus fuit a prædicta captione, & domum reversus est.

[116] Agnes, quædam mulier, de ecclesia S. Matthæi ivit cum filio suo ad S. Vitum ad B. Raynerium. [Incredulitas matris punitur in filio,] Tunc B. Raynerius dedit de aqua benedicta a se cuidam febricitanti mulieri bibere: & eam aquam, quæ remanserat in Scypho dedit in potu filio hujus Agnetis. Tunc ista Agnes mater pueri cœpit dicere intra se; heu quare filius meus potavit aquam illam, quæ fuit [sumpta] ab ore febricitantis; jam habebit febres. Reversa est ad domum, & sicut cogitaverat ita filio accidit, siquidem tribus mensibus passus est febres, & insuper factum est ei apostema maximum & durum in ancha: e quo mater, & filius oppido verebantur. Dixit ergo mater intra se; Nimis stulta usque nunc sum, quod non sum reversa cum meo filio ad B. Raynerium, ducens mecum puerum. Venit igitur ad eum, referens ei omnia quæ sibi acciderant. Respondit B. Raynerius: [qui Sancto agente sanatur.] Tua dubitatio ad hoc perduxit te, & modica tua fides se mersit. Tunc Beatus Vir dedit de aqua benedicta a se filio ejus, & dentibus attrectavit apostema quod erat in ancha ter. Gaudeamus omnes, quia unde mater & filius desperaverant, consecutus est filius sanitatem, ita ut febres filium dimiserint; & apostema validum & durum, post paucissimos dies, disparuerit omnino.

[117] Quædam mulier, nomine Mingarda, uxor Hugonis Curti, de ecclesia S. Christophori in Porta auxeris, devotissima a fuit B. Raynerio, quæ nec carnem, nec sagimen comedebat. Hæc sæpe veniebat ad eum, & exportabat ab eo aquam benedictam, [Aqua a Sancto benedicta sexies in vinum versa,] quam ipsa bibebat. Contigit quadam die, quinta videlicet feria ante sextam feriam ante suscitationem Lazari, ut iret ad S. Raynerium apud S. Vitum. Portavit de aqua ab eo benedicta, ut inde sibi biberet; de qua cum jam per biduum bibisset, & reposuisset eam in arca cujus ipsa habebat clavem; tertio cum bibere vellet, reperit vinum factum, & valde obstupuit. Vocavit autem quamdam commatrem suam, & quasdam vicinas suas, & dedit eis bibere: siquidem ipsa vinum non bibebat. Et illæ stupentes, laudaverunt Deum. Contigit autem, ut alia vice iret cum eadem commatre sua & alia sua Vicina, ad almum Raynerium, unaquæque habens vas plenum aqua. Qua benedicta, revertentes domum, interrogatæ sunt a quibusdam mulieribus unde venirent: quæ respondentes dixerunt; A B. Raynerio. Percunctatæ sunt eas, si haberent de aqua benedicta: & asserentes se habere, dedit Mingarda primum eis bibere, & erat vinum. Tentaverunt de duobus aliis vasis, & similiter erat vinum: & stupor apprehendit eas, & magnificaverunt Deum: & sic reversæ sunt Domum. Postea tertia vice reversa est iterum cum commatre sua ad S. Raynerium, & renuntiaverunt ei, quod contigerat. Et ille cum eis Patri suo Deo & Jesu Christo Domino egit gratias, qui eadem nunc operatur, quæ in nuptiis in Cana Galilææ operatus est. Et sic sex vicibus huic mulieri fuerat aqua a B. Raynerio benedicta, conversa in Vinum.

[118] Tunc B. Raynerius, valde admirans, quod toties factum fuerat (siquidem & portaverant ei mulieres vinum ex aqua factum ut gustaret, [ipsemet rei veritatem septimum experitur.] & non accepit) dedit prædictæ mulieri Mingardæ vasculum novum, & præcepit ei, ut & ipsam lagænam suam ferret ei, cum iterum rediret ad eum, vacuam: quod & factum est. Fecit eam impleri aqua; & antequam perfecisset benedictionem, sensit vinum factum esse, & dixit mulieribus: Accipite, quia mutavit Pater meus elementum aquæ in naturam vini. Et gratias egit Deo, de utraque hydria gustans, & inculpans se quod Deum tentasset: Benincasæ [mihi] servo suo reservavit de his duabus cuppis: & inde potavi. Unum erat album & exile, non multum forte; alterum erat subrubeum, & valde forte, & optimi saporis. Laudemus ergo Deum, qui tunc fecit & facit quotidie memoriam mirabilium suorum, per servum suum sanctum Raynerium.

[119] Quidam magister Hugo Latinus, Græcas litteras edoctus, audiens Constantinopoli a nostris & aliis dicta & facta S. Raynerii, [Ejus sanctitati incredulus infirmatur,] dicebat nihil esse, quod se laudaret & glorificaret. Accidit ut eo tempere graviter infirmaretur; dictumque est ei per visum; Mitte pro aqua ad S. Vitum, & bibe eam, & liberaberis. In mane, cum nostri Pisani visitarent eum, cœpit eis dicere visionem, & addidit: Ego nescio ubi sit ille S. Vitus. Tunc quidam ex nostris dixit ei: Ego scio ubi sit, & feram vobis de illa aqua, si vos vultis. [& aqua tali sanatur:] Attulit, & bibit ipse Hugo, & extemplo convaluit. Tunc Pisanus ille noster cœpit eum monere, ne amplius aliquid inhonestum diceret de S. Raynerio, quia hæc est aqua, quæ benedicta fuit apud S. Vitum ab eo, ex qua nunc sanus factus es. Laudaverunt ergo Deum & B. Raynerium. Hæc nobis sacerdos Petrus, qui nunc apud Liburnum degit eremita, tunc Præpositus ecclesiæ nostræ, & diaconus S. Nicolai Constantinopolitani d, [qua etiam 2 cæci illuminantur.] apud quem iste magister Hugo erat, retulit. In eadem civitate Pisana erant duo viri Pisani, qui oculorum lumine amisso cæli lumen videre non poterant. Datum est eis de aqua benedicta a S. Raynerio, & oculos suos abluerunt ex ea, & mox lumen receperunt. Et hæc a prædicto venerabili sacerdote nobis narrata sunt, qui hæc omnia vidit; & eis interfuit.

[120] Erat quidam nobilis civis in eadem civitate Pisana, nomine Villanus, filius quondam Uberti quondam Antonii, habens filium nomine Hugolinum; [Item juvenis incurabili hectica laborans,] & hic Hecticam patiebatur febrem, quam in medullis ossium jam habebat. Cujus pater copiosam dare volens medicis pecuniam, desperatis medicis nullus volebat se de ejus filio intromittere. Pater vero accepto consilio ivit ad B. Raynerium, flexisque genibus oppido deprecatus est eum, ut pro filio suo ad Dominum intercederet, ut sanitati restitueretur; exponens ei omnem filii sui infirmitatem. Beatissimus vero Raynerius de Aqua, condolens dolori patris, intravit B. Andreæ templum, ubi tunc morabatur; & pro eo ad Deum patrem suum preces fundens, cognovit eum esse sanandum. Reversus igitur ad Patrem talia fatus est; Noli timere, certus sis, quia filius tuus Hugolinus de hac infirmitate non morietur, sed cito sanabitur. Portavit autem ei pater de aqua benedicta ab eo: & potavit Juvenis de ea, & confestim redditus est ei cibi potusque appetitus, quem omnino perdiderat; & carnes ejus, quæ omnino, ex illa mortali febre hetica erant consumptæ, ei restitutæ sunt; & sanissimus atque pinguis factus est, ut & postea, sicut est mos illorum civium, lucrandi causa sulcaret æquora multa.

[121] Tedalgarus, de Parochia S. Viti, habuerat febrem diu, & convaluerat ex ea: verum remansit ei collum distortum, ut non posset faciem ad anteriorem partem revolvere. [& alius collum distortus,] Ivit igitur ad S. Raynerium qui tunc degebat ad S. Vitum; & inquisitus ab eo, suam indicavit, quam habuerat, febrem. Tunc inquit ei B. Raynerius, pro tua tibi accidit culpa: datoque ei benedictissimæ Crucis signo, super collum ejus ab eo impresso, protinus ejus collum directum est, ut & ipsum naturaliter moveret, sicut in sua faciebat sanitate. Quod nobis ipse retulit, coram tumba ejus ante multos: & præcepit ei, ut numquam amplius sibi caput de plouda e ablueret.

[122] Guido frater Cairi habebat uxorem nomine Adalatiam, quæ fluxum sanguinis patiebatur, [& mulier sanguine fluens.] ut trigesies in die ubertim efflueret: ad hoc etiam totus ejus venter non modicum intumuerat. Vir itaque ejus ivit ad sanctissimum Raynerium, qui tunc erat apud S. Vitum, rogans eum pro uxore sua. Qui aquam benedictam, & tria frustula panis benedicti dedit, dicens illi. Noli timere; quia sana erit uxor tua: usque in diem tertium bibat aquam, & unam. offellam [edat] per diem. Quæ cum frustum panis sumpsisset, prima die ad totum siccatus est sanguis, & in nocte totus venter detumuit. In secunda die omnino sana facta est, & de lecto surrexit, laudans, & glorificans Deum & Beatissimum Raynerium.

[123] Soffredus, arte medicinæ peritus Medicus, filiam habebat parvulam, quam tenere diligebat, habentem f guttam fantiliam. Qui cum esset apud S. Vitum cum B. Raynerio, [Mortua puella ad Sanctum allata reviviscit.] venit nuntius dicens ei: Quia filia tua moritur: veni, ut videas eam. Prædictus siquidem Soffredus medicus cum lacrymis dixit ei: Ite cito, & adducite eam ad me. Qui cum attulissent eam illuc; videns eam pater ejus, qui optimus erat medicus; dixit eis; Male fecistis, quod eam attulistis, quia jam mortua est. Sanctissimus Raynerius videns eum plorantem, dixit ei: Ne timeas, quia de ista infirmitate non morietur: Et lacrymabatur cum eo. Soffredus autem medicus cœpit dicere intra se: Vere non morietur amplius de hac infirmitate, quia jam mortua est. Cœpit eam consignare multum signo Crucis Beatissimus Raynerius, & ceciderunt in puellulæ faciem de lacrymis ejus. Dixitque patri puellulæ: Porta eam tecum, quia nunquam de hac infirmitate morietur. Verum pater plorans intra se dicebat: Vere de hac infirmitate non morietur, quia jam mortua est. Quam cum attulissent domum, protinus aperuit oculos puellula, & locuta est, & quasi mortua revixit, & ipsam infirmitatem nunquam de cetero habuit. Hæc coram multis nobis retulit dicens, quia in veritate filiam meam mortuam resuscitavit ipse mihi.

ANNOTATA D. P.

a Taxellus, indicatur ab Academicis Cruscanis esse pars panni a foris affixa, qui ornatus etiamnum sit in usu rusticorum: Belgis hodieque, sed viris dumtaxat, simile quid in usu est ad collum a tergo pendens, forma fere quadrata: quod & nomen Taxilli indicat.

b Hujusmodi fabæ minores in Belgio, Turcicæ vel Romanæ appellantur.

c Hodie forsitan la Vetrana, in sabinis, Pontificiæ ditionis oppidum.

d Quatuor omnino, ædes S. Nicolao ibi sacras, enumerat Cangius, in Constantinopoli Christiana pag. 132.

e Plouda, an aqua pluvia? hæc enim etiam Ploia Italis dicitur, ut docent Academici Cruscani.

f Gutta quidem vulgo dicitur quæ alias Arthritis: sed quid Fantilia? an Infantilis?

* al Sylva-longa

CAPUT XII.
De sepultura S. Raynerii, non nullisque eam secutis miraculis.

[124] Sed de ejus obitu a, solemni inter alios, pauca Fratres videamus: ad hujus itaque obitum Sanctissimi, omnis Clerus, Sacerdotes, Abbates, [Sepelitur omnium ordinum, sexus, ætatis facto concursu,] nec non Priores, Monachi, & Sanctimoniales, cæterique Venerabilium Ordinum non invitati, Deo in ipsis hoc agente, omnes ad S. Vitum venire b festinarunt. Et ita in Beatæ Dei Genitricis Aula, honorabili & præcelsa, unanimiter convenerunt. At Sacerdotes, ejus portantes c in feretro sacratissimum corpus, a S. Viti loco usque in prædictam Dei Genitricis Mariæ ecclesiam, dignum & Deo carum Obsequium præbuerunt. Quisque Clericorum, etiamque laici, sicut in solenni festivitate Hypapantis Domini, cereos in manibus accensos ferebant. Et qui in hac corporali vita blasphematores illius extiterant, ea quæ sibi omnipotens contulerat, prout Dominus ei justerat, referebant, & devotissima illi servitia exhibebant. Siquidem de ipso blasphemantes ajebant; [etiam detractorum ejus,] non est hic homo a Deo, qui se sic collaudat: sed, ut supra retulimus, Secretum Regis abscondere bonum est, opera Dei revelare ad confitendum nomini sanctissimo ejus, honorificum est, Angelo Raphaële Thobiæ hanc sententiam commendante. [Tob. 12, 7] Hi inquam tales, & talia de illo evomentes, ejus præ cæteris erant exequiis obsecundantes. Omnis nostræ Civitatis Pisanæ populus, quique in ea erant aliarum nationum, concito ibant gradu, osculari manus & pedes ipsius.

[125] Membra equidem nihil rigiditatis in se habebant, [certatim expetuntur reliquiæ;] quin potius semper humecta erant & sudantia flexibiliaque sicut viventis alicujus. Præ innumera virorum ac mulierum, senum ac Juniorum, puerorum & puellarum frequentia de Choro elevatus, delatus fuit in pulpitum. Nec idcirco minus adscendebant, ad eum tangendum & videndum. Vestimentum, quo tegebatur, videlicet Pilurica & ipsius ad lumbos cincta Corigia, in infinitas partes, ut pro Reliquiis haberent, est divisa. Multi in ejus manibus positi sunt panes. ut benedictionem supernam ad ipsius tactum reciperent; de quibus multi febricitantes, & alii infirmi postea sunt curati; ut cælestem in panes illos superfusam fore gratiam, liquido clareret. Nec erat super terram homo vivens, qui recordari quiret, ad alicujus exequias unquam tot convenisse. A mane usque ad vesperam Infiniti euntes & redeuntes hoc prædicarunt, nec propter æstatis incipientis fervorem de carne ejus aliquid mali odoris exhalasse, quin imo per horarum aliqua intervalla odoribus nimiis & suavissimis locum ubi erat replesse.

[126] Tunc demum sacratissimum illius corpus per Sacerdotes ministros, est devotissime traditum sepulturæ. Venerabilis tamen ejusdem Pifanæ civitatis Archiepiscopus, nomine d Villanus, qui usque ad mortem eo tempore steterat infirmus, ex ægreditudine tunc convalescens, debilis valde, [ad Missam funebrem cantandam accedit tunc ad mortem æger Archiepiscopus.] Deo id in cor ejus inspirante, non invitatus ad celebrandam Missam venit, quam nec prius per multum cantaverat, nec postea [per longum] tempus cantavit suæ causa infirmitatis. At multi adstantes non por mortuis Missam audiebant, sed celebritatis cujusdam maximæ, obnixe admirantes [eo quod] eorum auribus Gloria in excelsis Deo personabat. Interrogatus vero prædictus venerabilis Archiepiscopus, se mortuorum peregisse affirmabat. Unde perspicuum est, Angelorum ministerium, cum gloria in excelsis Deo, voces deprompsisse altisonas, ut quod Domino nato exhibuerunt in terris, huic decantarent asseclæ suo nascenti in cælis. Migravit autem qua Deus die, sexta scilicet feria in fero, die scilicet qua major non est in tota Hebdomade e anno millesimo centesimo sexagesimo primo, XV. [an. 1160, 17 Junii mortuus Sanctus, coligitur ex die concurrente cum feria 6] Kal. Julii, mensis septimo decimo die. Tunc celebratur hujus sanctissimi & Deo dilecti Raynerii in cælis nativitas & in terris summa festivitas biduo. Vigilia autem ejus, cum devotione omni, ab omnibus qui vel quæ valent, debet jejunari, abstinentiæ ejusdem participibus effectis, pro nobis, ut intercessor & advocatus existat apud Patrem in cælis, quatenus cum eo mereamur regnare in supernis, cum sanctis Angelis sanctisque omnibus.

[127] Tumbam vero, in qua sanctissimum corpus illius quiescit, Consules dederunt prænominatæ civitatis; [corpus collocatur in tumba a Consulibus] ut in eo ejus impleretur prophetia, quam nobis & Magistro Hugoni, Physicalis doctrinæ laurea redimito, retulit. Infirmitatē, quam Physici pleuresim vocant, habuit illo scilicet anno, quo ad nos de ultramarinis partibus venit. Tunc nobis B. Raynerius ait, meum Corpus in Tumba ponite, quia mihi promisit Deus, quoniam multi ad meum sepulcrum infirmi recuperarent sanitatem. Prædictus autem Magister Hugo subdidit: Et quis eam nobis dabit? Consules dabunt, in qua meum ponetur corpus, statim respondit. Quinque jam consulatus f transierant, & prophetia adimpleta est. Nam cum nos tumbam non æque bonam pærparassemus, Consules unanimiter dixerunt; non in hac requiescet tumba, sed nos eam dabimus. Et sic hanc, ubi nunc jacet, suis præparavere in ecclesiæ angulo manibus: [juxta viventis prophetiam.] ubi dæmoniaci multi curantur, cæci illuminantur, elisi eriguntur, & innumera per eum beneficia, terra mariq; petentibus quotidie præstantur. Mansit vero Beatissimus Raynerius de Aqua, ad nos de ultramare veniens, corporali nobiscum degens præsentia septennio g , suo nos doctrinæ lumine semper illuminando, præstante Jesu Christo, & Salvatore nostro, qui cum Deo Patre & spiritu sancto vivit & regnat Deus, & permanet gloriosus, & æqualiter sempiternus & immortalis, nostras preces exaudiens, initium creaturæ omnis, in secula seculorum, Amen. h

[128] In nomine Domini Amen. Mulier quædam de Plebe de Aquis, Gerra nomine, habebat manum contractam per octo annos, [sanantur ad tumbam manus contractæ] & habebat nodos incisos cum roncilio propter guerram quam habebat vir suus, & curata est ad tumbam ejus. Attolinus puer habebat utramque manum contractam, ita ut non posset cibum digitis capere, sed nodis extrinsecis utriusque manus ponebat panem ad os: & curatus est in anniversario ad Tumbam ejus.

[129] [alii item morbi,] * Aldigarda, de Episcopatu Lunensi, valde patiens in oculis, in vita ejusdem, abluit oculos de aqua benedicta ejusdem, & in momento convaluit. Arditio quidam de civitate Pisana cæcus & contractus toto corpore erat, & vovit se B. Raynerio, & convaluit. Gerardus filius cigi de Piro, cum esset in extremis, Beato Raynerio vovit eum uxor sua, & statim convaluit. Enricus quondam Romellæ, habens i hemitritæum, posuit corrigiam B. Raynerii sub capite suo, & continuo dimisit eum febris.

[130] Uxor Botelli de flumine Auxeris habebat manus contractus, [rursum manus contractæ.] & per visionem dixit ei B. Raynerius: Accipe baculum hunc, quia sana es. Tunc reversa ad se (nesciebat enim si dormiret) invenit manus suas sanas. In mane venit ad tumbam ejus, portans secum manum ceream; & stetit ibi fere per totum diem, ut ab omnibus videretur; & item postea cinxit tumbam B. Raynerii cum candela, referens de hoc gratias Deo & B. Raynerio. Hugo medicus habebat filium, qui habebat k ractatam in oculo, unde valde timebat: vovit eum B. Raynerio in sero, & mane invenit totam deletam.

[131] [Prosperatur piscatio;] Quidam, nomine Clavellus, piscator cum sociis suis laxaverunt retia sua in mare ad nomen S. Raynerii: & sic concluserunt piscium multitudinem copiosam, quadraginta solidorum inde acceptorum. Uxor ejusdem Clavelli habebat nascentiam l, in manu, quæ rodebat ei manum, & contraxerat, & non poterat inde curari per medicos, vovit se B. Raynerio, & sana facta est. Quædam nobilis mulier erat apud plebem de Calci, [rursum alii mors, curantur] quæ cum multis aliis fuerat expulsata de quodam oppido Pistoriensi: hæc habebat cancrum in coxa, qui corrodebat eam. Vovit itaque se B. Raynerio, & curata est. Botius *, nobilis civis Pisanus, habebat hemicraneam, & omni mense molestabatur graviter, ut non posset sufferre auditum vel sonitum Alicujus rei: venit itaque ad B. Raynerium & impressit sibi signum Crucis, & nunquam amplius est passus infirmitatem prædictam.

ANNOTATA D. P.

a Hic redeo ad ordinem Ms. Codicis, cetera deinceps absque ordine temporis sed post mortem peracta, exhibiturus.

b Razzius asserit, mortis suæ præscium Sanctum, ad eam discipulos amicosque convocasse; atque facta coram iis confessione, extrema sumpsisse Sacramenta: mortuo autem illo, ultro sonuisse omnes campanas civitatis, itaque excitos universos, ut ad spectandum mortuum convenirent.

c Idem ait, proxima Dominica illatum fuisse in ecclesiam funus, & celebratas exequias: sed an Missa funebris, qualem Archiepiscopus cecinisse se putavit: tunc Pisis diceretur in Dominicis dubitari potest.

d Rexit Pisanam ecclesiam Villanus, ab an. 1145 ad an. 1174.

e In ita corrigo pro eo quod scriptum videbabatur toto anno nam sic deberet intelligi feria VI majoris hebdomadæ ceu Parasceves; propter memoriam salvificæ Crucifixionis.

f More scilicet Pisanorum, novem mensibus prævenientium communis anni exordium; proinde intelligendus hic est annus 1160, qui bissextibis habuit mense Iunio litteram Dominicalem B, adeoque 17 Iunii feriam 6.

g Scilicet integri, non computando eum sub quo venit, & eum sub quo obiit. Septennium vero quo mansit Pisis, de quo mox, intelligitur computato utroque extremo.

h Videri potest hæc Vita huc usque sic scripta fuisse paucis mensibus a morte: miracula autem consequenter, ut acciderunt vel relata fuerunt a testibus, descripta; primo a morte anno, licet in fine dicantur sileri innumera alia, aliis post secutis annis facta: ista enim conclusio tam potest postea fuisse addita, quamquam Benedicto aquæ & panis Cap. 7 & quædam viventis miracula mixta sunt miraculis patratis post mortem: atque hoc ipsum est quod Auctor præfatur, se nullo ordine utraque scripturum.

i Hemitritæus morbus videtur hic dici febris semitertiana, nusquam id tamen hactenus reperi.

k Ractata, fortassis usurpatur pro catarhacta seu squamma.

l Nascentia Italis dicitur quodcumque tuber, alicui corporis parti adnatum.

* Refer hoc ad cap. 8

* Refer ad cap. 8

CAPUT XIII.
Navigantes adjuti invocato S. Raynerio: varii morbi curati.

[132] Sandone quidam, cum filio suo & tribus aliis, iverunt per mare ad a Macram, in locum qui dicitur Macina, cum quadam b ganzirra. Tunc miserunt anchoram in mare ad retinendam ganzirram: [Anchora, quam multi retrahere nequiverant,] sed cum postea eam vellent servare, non potuerunt, quia venerat inter lapides. Contigit autem, ut alia ganzirra Januensium, armata viginti duobus hominibus inde peragraret. Rogavit sandone Januenses, [Sancto invocato adducitur a paucis.] ut juvarent eos trahere anchoram de mari: tentaverunt omnes, & nequaquam potuerunt. Tunc sandone cum sociis triremis anxiabatur pro anchora, quia nelciebant, qualiter irent sine ea. Tunc filius prædicti sandonis dixit Patri suo: Ego sum fidelis S. Raynerii, quæramus ejus auxilium, & juvabit ipse nos. Tunc ipsi quinque tantum, cum prius fuissent viginti septem cum Januensibus, & non potuissent extrahere; cum adjutorio B. Raynerii cœperunt trahere, & statim habuerunt anchoram, cujus stipes propter violentiam, quam fecerunt in trahendo eam, plicatus erat. Retulerunt ergo inde gratias immensas Deo & B. Raynerio.

[133] Aldigarda de Podio c de Provincia; mortuo viro apud vicum Pisanum, [Sanantur clinica & cæca,] tanto mœrore affecta est, ut nec de lecto surgere posset, & oculis præ lacrimis cæcata est. Tandem vovit se B. Raynerio, & de lecto surrexit, & videre cœpit: ideo venit ad B. Raynerii tumbam gratias referens cum oblatione. Quidam juvenis de Arena erat Claudus utroque pede. Venit ad Tumbam B. Raynerii cum crocciis d in obitu ejus, & stans ibi in sero erectus est, & cucurrit ipsemet sonare tintinnabulum ad laudandum Dominum: postea per mensem servivit tumbæ Raynerii sanctissimi portando aquam. [claudus,] Quidam Vir de S. Paulo de ripa Arni, graviter infirmabatur, & pedes habebat inflatos valde, ita ut Medici desperarent de vita ejus. Vocavit itaque fratrem quemdam quem habebat, & dedit ei funiculum, cum quo ligavit suos pedes, & obtulit Beato Raynerio pedes cereos similes suis. Mira reslin sero hoc vovit: in mane nihil tumoris erat in pedibus, & de infirmitate statim convaluit.

[134] Quædam mulier venit ad Tumbam B. Raynerii, [Per aquam sancti curantur, singultus gravis,] cum filia sua, quæ patiebatur singultum gravissimum, ita quod non posset manducare, per quindecim dies passa singultum. Quem singultum habuerat hac occasione. Miserat ipsam foras domum; quæ cum reverteretur percussa est in spatula, sed nescivit a quo: & sic cœpit habere singultum prædictum. Dedimus ergo ei de aqua de tumba S. Raynerii, & numquam amplius habuit. Nicolaus, filius Maranatæ, graviter habebat singultum, & si biberet magis patiebatur. Dedimus igitur ei bibere de aqua tumbæ B. Raynerii, & statim cessavit, & amplius non habuit. Item quædam mulier venit ad tumbam prædictam, quæ habebat digitum indicem ita rigidum, ut nullo modo posset eum plicare: abluimus digitum de aqua benedicta tumbæ, & reversus est digitus ad usum suum. Quidam hydropicus de Lombardia venit ad tumbam B. Raynerii, & bibit de aqua quæ erat super tumbam, ter: & cum esset tumidus venter ejus pernimium, [hydrops,] reversus est ad sanitatem pristinam: nam per omnia balnea, quæ audiverat valere ad hanc infirmitatem, iverat, & nihil profecerat. Hic recepta sanitate servivit tumbæ B. Rayneriifer mensem, portando aquam super eam; & postea rediit domum suam sanus.

[135] Quædam mulier de eadem civitate, nomine Mingarda, habebat filium pauculam nomine Margaritam, quæ gravissimas patietur febres vovit igitur se daturam imaginem ceream pro filia sua B. Raynerio, & protinus convaluit a febribus filia ejus. [febris incurabilis] Mutavit mentem ejus mater, sciliçet, se non daturam imaginem ceream. Mira res! confestim recidit filia ejus in eamdem ægritudinem, & facta est per triduum muta. Tunc mater ejus, cognoscens culpam suam, iterum ex omni mentis puritate repromisit, [& recidiva.] quod primum spoponderat. Res nimis stupenda! Eodem momento locuta est puellula, & surrexit de lecto, & ambulabat sana. Hoc coram multis narravit nobis mater ejus ante tumbam B. Raynerii filia præsente, & obtulit imaginem, quam devoverat.

[136] Quædam mulier nomine Viviana, habebat filium nomine angelellum: [lapsus ex alto,] qui cum esset in turre Bottacii, juxta Arnum sita, cedidit de duobus solariis ejusdem turris, & stabat quasi examinis: Mater plorans & ejulans, vovit eum B. Raynerio, clamans & invocans ipsum cum magna devotione. Mirabilis Deus! surrexit puer absque ulla læsione quasi non cecidisset. Mater pueri hæc coram multis audientibus nobis retulit. Quædam mulier nomine Jolitta, Gualandi uxor, cecidit de duobus solariis; [oculorum defectus,] & dum caderet invocavit nomen S. Raynerii, & nihil læsionis passa est. Hoc coram multis nobis retulit. Erat quædam mulier Anglica, cæca. Hæc venit ad tumbam B. Raynerii, & abluit oculos de aqua tumbæ ejus, & statim vidit clare. Multi vero probaverunt eam si bene videret, & omnibus patefactum est ipsam videre. Hoc autem factum est eadem hora, qua Galganus quondam cajetani filius factus est Canonicus. Francaldellus nobilis civis, [paralysis,] jacebat in lecto paralyticus; ideo parentes ejus voverunt se missuros B. Raynerio cereum quinque librarum. Cereo facto tulerunt ante prædictum francaldellum, mirum valde! statim surrexit de lecto sedens contra cereum: & post paucos dies sanus factus est præmisso cereo.

[137] Quædam mulier paupercula veniebat a S. Angelo, gravata morbo Hydropisis, [hydrops,] tumidiffimo ventre. Nocte vero quadam hospitata est apud quemdam hominem. Ea nocte apparuit illi mulierculæ per visionem B. Raynerius, dicens illi: Veni ad tumbam meam Pisas, ubi corpus meum quiescit; & sana facta es. In mane invenit ventrem suum detumuisse, & præ gaudio monstravit hospitatori suo, & quærebat ab eo quis esset S. Raynerius, qui erat Pisis, quia de eo nihil audiverat unquam. Venit postmodum ad tumbam ejus sana, & obtulit ibi circulum candelæ miræ magnitudinis, quantæ erat venter ejus. Quædam mulier de Sali, [cæcitas,] de Episcopatu Lucano, quæ cæca erat, nomine Cigula, siccis oculis in capite ejus. Hæc juxta obitum ejus in Octava S. Petri venit ad tumbam B. Raynerii: catervis multis ibidem existentibus, factus & auditus est in fronte ejus sonus quasi nucis fractæ, & aperti sunt oculi ejus, & lumen recepit clare, omnibus assistentibus ibi & laudantibus Deum.

[138] Grassus de Casali patiebatur dolorem inventre & in lateribus, & urinam facere non poterat & quiescere per triduum. In nocte dum quiescere non posset, invocabat Sanctos & Sanctas nominatim, & nihil videbatur alleviationis habere. Tandem venit in memoriam ejus B. Raynerius, & cœpit illum exorare, & dicere; quod si illum a dolore liberaret, [calculus cum suppressione urinæ,] in mane statim veniret ad tumbam ejus, & illam candela cingeret subito somnus arripuit eum, & apparuit ei quidam homo per visionem dicens illi: Accipe urinale, & urinam fac; & expergefactus accipiens urinale, sine aliquo dolore fecit urinam, cum qua emisit lapidem ad modum ossis dactylorum, & sanus factus est a dolore & gravedine. Eodem momento surrexit mane tempestive, & sicut promisit, cinxit tumbam B. Raynerii candela, sanus & hilaris. Quædam mulier, nomine Agnes de Apulia, [glandula.] habebat glandulam durissimam & maximam in gula. Venit autem ad tumbam ejus, & abluit ipsam glandulam de Aqua, quæ erat super tumbam, & deleta est.

[139] Albertus Strambo, filius quondam Benedicti de Mari, erat in partibus Sardiniæ in carabo e quodam cum sex sociis, [Sublevatur anchora saxis inhærens.] & jactaverunt Anchoram in mare ad retinendam navem, & cautibus inhæserat, ut non posset eam levare de mari. Habuerunt alios quinque in adjutorium, nec extrahere eam valuerunt; imo in trahendo tretiam f, cum qua ligata erat, ruperunt. Anxii multum erant pro ea, quia non habebant nisi unam aliam Anchoram. Tunc prædictus Albertus Strambo cum serviciali navis, ascito uno de sociis, ivit ad g grepiam anchoræ; & invocans in adjutorium suum B. Raynerium, valida mentis intentione & vocis, ipsi duo tantum cœperunt trahere anchoram per grepiam. Stupendum valde quod narro. Ita leviter levaverunt ipsam Anchoram de inter lapides quibus inhæserat, ac si nihil esset ligatum ad grepiam. Stupentesq; quia prius cum duodecim hominibus non potuerant, imo tretiam ruperant; & nunc duo soli ac si non esset ibi anchora, leviter levassent; gratias immensas retulerunt Deo, & B. Raynerio de tanto Miraculo.

[140] Villana, nobilis mulier, uxor Lanfranchi de Vada, habebat filium Paulum graviter infirmum, [Sanantur pueri moribundi, unus,] ita quod nullum sumebat cibum; & ita cadebat collum quasi esset exanimis, & similiter faciebant cætera membra. Vovit illum Mater sua S. Raynerio, quod si Deus redderet sibi infantulum sanum per merita ejus, cingeret tumbam ejus candela, & puerum ferret ad tumbam ejus. Devotionem matris, ex templo exauditio secuta est: protinus enim puer cibum sumpsit, & post paucos dies integre convaluit, unde & in Octavis Apostolorum Petri & Pauli cum puero ad tumbam S. Raynerii venit, & votum suum sicut promiserat complevit. Hoc Mater nobis retulit multis audientibus. Erat quidam puerulus duorum aut trium annorum, [alterque.] nomine Faber, apud Kesam, qui per diem unam & noctem amissa loquela, quasi mortuus, & non accepto cibo aut otu steterat. Voverat eum Pater & Mater B. Raynerio, quod si ei redderet [sanitatem, oblationem] & reverentiam de suis exhiberent B. Raynerio. Peracto verbotenus, voto statim puer locutus est; & cibum petiit & potum. Postea autem parentes ejus ad tumbam B. Raynerii eum cum reverentia promissa eidem Raynerio de Aqua almo obtulerunt, narrantes omnia quæ a nobis scripta sunt.

ANNOTATA D. P.

a Macra, alias Macronesus, insula prope Eubæam ceu Negropontum.

b Ganzirra, navigii genus mox vocatur triremis.

c Podium B. Mariæ, alias Anicium, vulgo le Puy in Provincia.

d Croccæ, fulcra subaxillaria, Teutonibus Krucken.

e Carabus Græce Κάραβος navigium Mediocre.

f Trecia, proprie dicitur de crinium plexu, hic etiam de funium volumine.

g Grepia videtur Lombardice dici contus præfixum habens ferreum uncum quo annulus anchoræ potuerit apprehendi, a Teutonico Grypen, apprehendere; unde Greep comprehensio.

CAPUT XIV.
Per aquam tumbæ Sancti infusam, ejusve invocationem, varia obtenta beneficia.

[141] Gualandus Coriarius, de regione S. Matthæi, patiebatur febrem, [Febri periculosa laborans] graviter eum molestantem; & cum ejus intenderetur paroxymus, quasi extra se fiebat prædictus Gualandus. Cumque tenui diæta & abstinentia foret multum debilis; uxor sua ait; Domine mi, sume nunc aliquid: nam si vis febris accesserit tibi, valde timendum erit, quoniam es nimis debilis. Qui verbis suæ uxoris illectus, sumpsit tres paximatas panis in aqua; dixitque uxori suæ; Fac ut omnes, de Camera exeant, & tu ipsa. Quo facto, volvit se ad parietem, si dormire quiret. Et ecce apparuerunt ei Archangclus Michael, & S. Raynerius. Ille non bene scit si dormiebat, an evigilabat. Archangelus Michael sic est exorsus ei loqui; [apparente SS. Michaele & Raynerio] Nunc venimus in adjutorium tui, quia domum meam visitasti; nempe iverat iste ad a S. Angelum. Tunc apparuerunt ei ad pedes suos septem teterrimi spiritus, dicentes Michaeli Archangelo & B. Raynerio: quare venistis hunc liberare? Nos in eo rationem habemus. Nec mora Archangelus Michael, & S. Raynerius expulerunt eos. Prædictus Gualandus cœpit rogare S. Michaelem Archangelum, ut diceret, quis ille esset qui venerat secum in adjutorium sui. Adhæc Archangelus; iste est S. Raynerius. Præceperunt ergo ei, dicentes: Ecce sanus factus es. Vade, mitte matrem tuam, uxorem, filium, [docetur de oblationibus,] & filias duas ad tumbam B. Raynerii, & offerant ibi quisque donativum suum, & brachium candelæ, atque b ultellam [seu] lecythum olei, & sanus eris. Sicque disparuerunt. Qui protinus vocans uxorem suam, narravit ei omnia, quæ acciderant, & imperata fuerant. Nec mora, venerunt ad tumbam B. Raynerii, [ad sanitatem impetrandam requisitis.] & obtulerunt nummos & candelarum brachia quinque per singula genera. Alio mane, quia obliti fuerant, obtulerunt ultellas quinque olei: & prædictus Gualandus jam sanus de lecto surrexit, & ivit in eo die etiam quo sibi placuit. Reteramus omnes gratias Deo, & Domino nostro Jesu Christo, qui sic vult honorari servum suum oblationibus duabus ad luminaria, tertia ad pavimentum ecclesiæ, & ad alimentum pauperum.

[142] [Decenniū cæca illuminatur per aquam tumbæ,] Mulier quædum nomine Bonitala, cæca erat decem annis, attestantibus vicinis suis, de Ecclesia S. Petri ad Ifelnam, & ad manum trahebatur, nec quidquam videbat: habebat siquidem albulas c in oculis. Venit igitur ad tumbam S. Raynerii, & accepit de aqua tumbæ, & abluebat ex ea oculos suos per singulos dies, & destructæ sunt tunc albulæ fere ex toto ex oculis, & omnia bene videbat, & ibat, quo volebat, & a nullo ducebatur Contigit ut iterum veniret pro aqua tumbæ, & quæsitum est a vicinis suis, qualiter illuc venisset: quæ dixit eis per gratiam Dei & B. Raynerii, ductore non egeo, & per me ipsam vado quo volo, postquam ablui de aqua tumbæ hujus.

[143] Bertraimus de Burgo S. Michaëlis habebat uxorem valde infirmam, cui ipsemet, cum esset juvenis, [quam alia infirma vinum factam miratur,] portavit de aqua tumbæ S. Raynerii: & potavit de ipsa aqua uxor ejus. Sequentis diei mane accepit [iterum] de ipsa aqua, & erat factum optimum vinum. Marito vero suo Bertraimo redeunte domum, narravit ei de aqua facta vino. Ille tentans & gaudens, reportavit vinum miri odoris & coloris in eodem vase, & dedit omnibus ante tumbam, qui ibi erant, bibere, narrans eis gloriam Dei. Erat autem ibi quidam incredulus de his, qui cœpit ei dicere; Tu adduxisti hoc vinum de tua d butte. Bertraimus iratus dixit ei: Numquam moriaris, quin de hoc pœniteat te, & videas unde hoc credere possis. Alio autem die contigit utrumque esse ibi ante tumbam S. Raynerii; & ecce, [idemque in ablutione tumbæ postridie experiuntur omnes] dum hauritorium aqua plenum funderetur super tumbam, vini fragrantia de hoc hauritorio aqua pleno omnibus adstantibus & sentientibus exhalavit. Qui fundebat, manum ab effusione continiuit. Tunc ille incredulus, pectus suum percutiens, culpam suam postulavit a B. Raynerio sibi remitti. De hoc vino ex aqua facto, & nos potavimus: erat enim aurei coloris, & lenis saporis, sed boni. Agite nunc gratias Deo, qui renovat mirabilia sua nunc per sanctum & servum suum Raynerium.

[144] [Pedem graviter læsa] Mingarda quædam nomine, de ecclesia S. Blasii de Ponte fluminis Auxeris, redibat a B. Jacobo de Gallicia cum multis aliis mulieribus. Dum iter ageret, impegit pedem graviter in quemdam lapidem, & tanto dolore affecta extitit, ut nec in terra ponere eum posset, mixta cum dolore gutta. Hæc multum multumque anxiabatur pro sociis etiam suis, quæ eam derelicturæ erant. Cumque his prædictis angeretur, recordata B. Raynerii, ex intimis suspiria trahens, vovit se B. Raynerio, cum lacymis eum expostulans. Sed quoniam Dominus suis promisit, [post votum sanatur.] se suos nimis honoraturum; hæc mulier vovit se in sero B. Raynerio, & in mane nihil ibi sensit læsionis; & sanior ex pede læso erat, quam ex altero; & reversa est cum aliis mulieribus.

[145] Gisla, Frannardini lanistæ uxor, filium habens unicum, quem puerum & nos cognoscimus, graviter afficiebatur pro eo, [Sistitur sanguinis fluxus per nares.] fluxu sanguinis inquietato per nares. In nocte siquidem implebat auriculare, & omnia linteola sanguine narium, & in die similiter non cessabat effundere: quod jam per tres menses passus fuerat, ut mater ejus nobis retulit ante Tumbam S. Raynerii. Bacile sanguine plenum, prout ei videbatur, jam puero effluxerat. Contigit, ut puer peteret de aqua tumbæ almi Raynerii. Potavit de ea. Quid dicam? Confestim ita siccatus est ille sanguinis fluxus, ac si numquam effluxisset ab eo.

[146] Erant decem & octo Theotonici, de Sardinia redeuntes, in quadam Ganzirra, [18 Teutonici servantur ab imminenti naufragio,] cum aliis Ganzirris vento magno flante, motus magnus factus est in mari, & naviculæ ab invicem separatæ sunt, ita quod isti Theotonici soli remanserunt, & portavit eos in Buccinariam e. Cum autem esset ventus contrarius, & non possent remigare, jam devenerant juxta cautes, ut ibi eorum frangeretur navicula. Tunc magnis clamoribus voverunt se Beatissimo Raynerio de Aqua, suspendentes & monetas & argentum solidum cum bursa in arbore naviculæ pro illius oblatione. Mira res valde & inaudita! contra ventum flantem portata est navicula in pelagus, & liberati sunt; & quod voverant B. Raynerio obtulerunt ad tumbam ejus: qui & nobis se per B. Raynerium liberatos retulerunt.

[147] Ubertus medicus de S. Christina habebat filiam infantulam infirmatam usque ad mortem: [mortua suscitatur.] quam tunc Beatissimo Raynerio vovit, & promisit ut cereum ante ipsius tumbam poneret. Contigit, ut deficiente in ea spiritu, panno eam fasciaret funeris causa, ad eamdem ecclesiam portandam. Dum hic Ubertus eam fasciaret, tangendo pectus infantulæ, tepidum invenit; dixitque uxori suæ, adhuc vitalem in ea credo spiritum fore. Fer cereum hunc, ut mittamus eum ad B. Raynereum; forsitan suscitabit eam nobis. Qua cereum ferente ante infantulam, cum mortua crederetur, (stupendum auditu!) oculos aperiens, patrem vocavit. Exhilaratus pater, misit eam cum cereo ad tumbam S. Raynerii. Protinus apposito ore infantulæ ad tumbam, sicut ætatis est infantiæ, verbis intercisis & semiplenis dixit; sana, papa: sicque perfecte sana domum reducta est. Hoc nobis pater infantulæ, coram viris & mulieribus dixit ante Tumbam f agios Raynerii.

ANNOTATA D. P.

a Scilicet in Montem Garganum, alias S. Angeli in Calabria.

b Ultella, an forte diminutivum ab Uter?

c Albulæ, sunt quasi nubeculæ supra oculos, Latine panos dicimus.

d Buttis, vulgo Botta, & dimiuntive Buticella, Francis Bouteille.

e Buccinaria Plinio Buccinna, in mari Sardoo inter Æthusam & Osteodem insulas. Ita Baudrandus, in sua Geographia, nullæ tamen sub hoc nomine eam exhibent tabulæ: Bertius in tabulis ad Ptolomæum ad cornu occidentale Siciliæ, inter Drepanum & Lilybæum, ponit insulam Phorbatitiam, eaque minorem Paconiam, Osteodi proximam.

f Placuit auctori adjectivo Ἅγιος, sanctus, indeclinabiliter uti.

CAPUT XV.
Gravia vitæ pericula terra marique, & diversi morbi propulsati.

[148] Etiam Familiatus, venit ad tumbam S. Raynerii, habens manus & digitos turgidos ita ut non posset reflectere, [Digiti & manus turgidæ detumescunt:] & naturales usus expedire: dicens nobis, se velle facere cocturas ob hoc, digitis quatuor super juncturas manus, in brachiis; & nobis monstrans hoc. Nos experimento scientes eum fidelem esse B. Raynerii, quia & ei dum viveret cereos faciebat, quos B. Raynerius accendebat ante altare B. Viti; & nobis quos ardentes devote ponebamus ante tumbam ejus. Sic cognoscentes eum fidelem, signavimus signo crucis manus ejus, in nomine Patris, & Filii ejus Domini nostri Jesu Christi, & Spiritus sancti, & in meritis B. Raynerii. Ablutaque manu utraque de aqua tumbæ ejusdem Sancti; in præsentia & aspectu nostro, eorumque qui vel quæ ibi aderant, detumuerunt manus & digiti, pristinoque usui naturali perfecte sunt redditæ seu redditi. Gratias agentes Deo, qui tam celeriter oculis nostris videntibus, sanitatem membris invalidis restituit; & B Raynerio, cujus obtentu hoc facit.

[149] Ulicenus quidam nomine, de Ecclesia S. Matthæi, cum esset in insula a Ilba sitiens valde, sanguisugam non visam potavit cum aqua, quæ gutturi ejus adhæsit; sicque non cessabat sanguinem per os emittere. [expellitur sanguisuga, cum potu hausta:] Anxius & suæ timens vitæ, consilium acceperat guttur de sub gula aperiendi: sed quia hoc periculosum erat & mortiferum, confugit ad singulare remedium. Vovit itaque se B. Raynerio tumbam ejus candela cincturum, si ab hoc mortis periculo se liberaret. Nec mora, inclinavit se, & ipsam mordacem sanguisugam evomuit. Qui de tanto periculo ereptus, in immensum gratias Deo & Beatissimo Raynerio intensissimo modo agens, votum suum gratulans implevit; & hoc ipse ante tumbam S. Raynerii retulit.

[150] Buttatus cum matre sua vovit se B. Raynerio, quod ejus mater per se ipsam daret, [curatur cephalæa & surditas,] pro molestia scilicet quam patiebabatur in capite, pileum cereum: ipse autem qui surdus erat, quoniam aqua maris intraverat in aures ejus, & de neutra audiebat; daret integrum caput cereum, si ejus meritis curarentur. Facto voto, filius a surditate, mater a cephalæa capitis liberati sunt. Erant autem de Ecclesia S. Matthæi; uterque vero portans votum ante tumbam B. Raynerii, ei obtulerunt suas molestias, ablatas nobis referentibus. Quod autem surdus esset, habuimus testes quosdam suos marinarios, posteaquam ipse quidem nauclerus erat cujusdam ligni.

[151] Grillus, Pisanorum consulum assecla, cum ivisset in servitio Ildebrandi Meli Pisani consulis, & aliorum proborum virorum, qui cum eodem consule erant; dum quodam sero candelas ad luminaria curiæ consulis præpararet, repente in terram cecidit, [item subitus linguæ & oculorum defectus,] & loquela perdita obmutuit. Statim Medicus consulis, quem secum habebat, currens tetigit pulsum ejus, & reversus est ad consulem; narravitque eum pro certo moriturum, ut faceret eum pœnitentiam accipere. Sed quomodo poterat qui sic obmutuerat? Iste tamen Grillus cœpit in corde habere B. Raynerium, & quamvis de eo non sane crederet, statim ei restituta est loquela; & exinde habuit ea nocte solutionem ventris, & paulisper visus est alleviari; verumtamen diffidebat vitæ suæ. Mane facto duxerunt eum ad Laudensem civitatem, quomodocumque potuerunt, ubi & Imperator erat. Ibi etiam ita graviter desectus erat, ut diceret, se numquam amplius per terram iturum. Supervenit ei vomitus, & evomuit multum, & ex aliquo visus est sibi alleviatus; verumtamen nec equitare poterat, nec ire præ defectu. Altero mane remeandi Pisas iter erant aggressuri: prædictus consul Ildebrandus quæsivit ab eo: [cum gravi periculo vitæ conjunctus,] si reverti cum eis posset. Respondit ille: Numquam amplius per terram ibo. Tunc consul condolens ei, & lacrymans dixit; Vove te corpori sancto B. Raynerii. Respondit homo ille, & dixit; Ego huc usque non credidi de sanctitate ejus; & si nunc per merita ejus sanus fuero; credam, & semper ei de cetero fidelis ero, & tumbam ejus candela vinciam. Peracto voto ita sanus, & fortis factus est, ut alia die sanus & hilaris & ludens equitasset, & incolumis cum aliis rediisset. Hæc omnia ex ordine nobis ipse retulit ad tumbam corporis Sanctissimi Raynerii, & votum implevit.

[152] Sophia, uxor Rodulphi, de Parochia S. Luciæ, post obitum B. Raynerii habebat caput inflatum, & dolorem magnum in capite, [ac multiplex morbus:] & super hæc febrem. Duxit eam virsuus ad tumbam B. Raynerii; & osculata ab ea Tumba, & orante ea, caput detumuit, & dolor recessit, & non amplius febrem habuit: & tunc pro capite vovit se pileum cereum daturam, & postea dedit.

[153] Gratianus, de ecclesia S. Thomæ, iverat pro faciendis lignis apud b Motronem. Venerunt sagittarii, qui de locis illis erant, [Servatur unus inter multos hostes,] volentes eum deprædari. Qui non habebat secum alia arma nisi ferramenta sua, & arcum unum, & sacculum cum pane. Cum hoc sacculo se tuebatur a sagittis illorum, implorans semper B. Raynerii tutamen. Quid dicemus? multas miserunt in eum sagittas, & fixæ sunt in sacculo panis usque viginti, & nulla eum tetigit. Resistebat siquidem eis cum suo arcu jaciendo in eos Sagittas, percutere nolens. Et ipsi cum plures essent, non potuerunt eum lædere, semper habentem in ore suo & in corde B. Raynerium. [levi vulnere saucius, quia & ipse unum ex eis vulnerarat.] Cum autem direxit in eos sagittam, volens percutere, oppido vulneravit unum ex eis. Sed quia iste fecit, quod non debuit; recepit, quod noluit: siquidem in manu percusserunt eum. Et tamen adjutorio B. Raynerii expedivit se ab eis: & pro manu sua ceream promisit: & quam cito de ejus vulnere convaluit, & votum implevit. Præstitit enim ei S. Raynerius, ut a tot sagittis non vulneraretur, & de manu quæ percusserat alium, citissime curavit.

[154] [gravi tempestate periclitantes servantur] Retulit nobis Ubertus quidam, de Ecclesia S. Felicis juxta Burgum posita, cum quodam suo socio ante tumbam B. Raynerii; quod cum iret Messanam in navi, orta est subito in mari tempestas valida noctu. Erant maris procellæ undosæ valde, & mare a profundo movebatur: nubes erant densissimæ & pluvia, coruscationes, & fulmina immensa, & tonitrua horribilia. Et quia de navi & de vita non confidebant, maximis implorabant vocibus Sanctorum multorum, & præcipue Matris Domini subsidia, promittentes ei & aliis Sanctis sua vota: & tamen nec ista, quæ dicta sunt, cessabant: non quia Virgo gloriosa a Filio suo Jesu Christo Deo omnium impetrare hoc & alii similiter Sancti [non poterant]; sed, quia vult omnium Creator, qui nondum plene noti sunt, sanctos suos omnibus innotescere, expectabat ad confugium beatissimi Raynerii in suis clamoribus exaudire. [ad invocationem sancti.] Facientes itaque votum B. Raynerio, confestim maris fragor cessavit, & tranquillitas facta. Mugientia tonitrua, & fulmina deterrentia, & nubes & pluvia disparuerunt, & facta est serenitas. Facto die & procedente, cœperunt habere prosperum ventum, qui plenis eos portavit Messanam velis; ibique applicuerunt, immensas gratias & laudes referentes Deo, & servo ejus sanctissimo Raynerio de Aqua.

[155] [Item alii in portu Genuensi.] Gratianus de ecclesia S. Ambrosii Pisanæ civitatis, cum Januæ in portu esset in navi cum sociis suis; subito de mari emersit nubilum teterrimum, vento terribili involutum. Omnes videntes in die tam teterrimum nubilum, navibus omnibus in portu timuerunt valde: multas enim ad terram dejecit. Cum appropinquaret ventus & nubilum, & per medios eos veniret, timuerunt valde, ne demergerentur. Nec mora; sanctissimi Raynerii de Aqua suffragia postulantes, ita penitus eos declinavit nubilum, ut ventus, quasi canis baculo percussus fugeret: & impetu intrans in civitatem Januam, multas domos dejecit. Laudemus ergo Dominum, qui per Sanctum suum suffragatur implorantibus eum.

[156] [Apparens Sanctus infirmum sanat,] Roediger, Theotonicus gente, longo tempore Pisis infirmus decubuit, implorans semper B. Raynerii auxilium. Quadam die media apparuit ei S. Raynerius corporali specie; & ab eo infirmo corporalibus visus est oculis. Tunc ei dixit S. Raynerius: Ecce adsum, quia meum implorasti auxilium, & quidam alius vicinus tuus Joannes nomine. Sed vade ad custodes corporis mei, dicens, ut circuitum faciant tumbæ meæ, de muri angulo per duas columnas usque ad murum, ut non queant perjuri & adulteri ad me libere accedere; sin autem, inde recedam: & mihi manum tuam porrige, [jubetque tumbam suam sepiri.] & surge sanus. Statim surrexit incolumis. Porta, inquit S. Raynerius, candelam, & accede, & pone super tale meum candelabrum, docens eum candelabri signum. Ut ei imperavit, ita fecit, & dixit, sibi hæc a B. Raynerio dicta, quæ nobis retulit coram multis ante tumbam ejus.

[157] Ubertus, de Parochia S. Fridiani, iverat armatus ad quoddam bellum, quod erat juxta Arnum. Percussus igitur fuit graviter in auriculari digito manus, scilicet minimo. Intumuit manus ejus. Dolor erat intolerabilis: nullo minuebatur malagmate: [Curatur digiti grave vulnus] imploravit B. Raynerii suffragium, vovens se illi daturum manum ceream: & fecit [dari] nummos, quibus debebat manus cerea poni ante se: nequaquam enim dormire, aut quiescere iste poterat. Et statim dolor omnino cessavit, & membra dolore diu fatigata, sopore refecta sunt, & brevissimo tempore sanatus est digitus. Sic igitur votum perficiens ante tumbam B. Raynerii nobis retulit.

[158] [& inflexibilitas colli ac brachiorum.] Mesia, uxor Landelandi, habebat nervos colli ita duros & inflexibiles per octo dies, ut neque posset collum volvere, nec declinare, nec brachia levare: & semper deterius habebat, ita ut nec se posset vestire, nec etiam cibum vel aquam deglutire. Coacta igitur venit ad tumbam B. Raynerii, ubi nos cum aliis eramus. Facto itaque signaculo vivificæ Crucis super collum ejus, in nomine Patris, & Spiritus sancti, & in meritis B. Raynerii, vidimus super collum ejus umbram crucis Dominicæ, ubi discipulus quem præ cæteris arctius c amabat B. Raynerius, signum crucis impresserat. Confestim sensimus quia sanata erat, & abluto collo de aqua tumbæ, diximus ei, Surge, quia sana facta es. Cœpit illa mulier collum & brachia secundam naturalem usum movere; & dedimus ei de aqua tumbæ lambere, & sine obstaculo bibit. Sicque, sanata coram nobis, recessit.

ANNOTATA D. P.

a Ilba, olim Ilva, nunc Elba, insula maris Tyrrheni, in conspectu Plumbini.

b Matronem vicum nusquam exprimunt tabulæ, videtur tamen locus juxta Pisas inveniendus.

c Ipsum se vero similiter designat Auctor, sicut Ioannes in suo Euangelio.

CAPUT XVI.
Alia prioribus similia beneficia & miracula.

[159] [Sanatur arthritis diuturna,] Ermellina de ecclesia S. Clementis, patiebatur gravem guttam, a spatula usque ad manum, & per omnem vexabat eam hebdomadam, ut nihil operari posset. Vovit brachium cum manu cereum B. Raynerio, si eam Deus suis meritis curaret. Voto peracto, numquam postea in aliqua hebdomada habuit: & ut certa esset de liberatione sua, stetit duobus mensibus, antequam votum suum offerret, ante tumbam S. Raynerii, jure admirabilis vita & miraculis. Mulier quædam nomine Bona, Juliani uxor, de ecclesia S. Blasii prope flumen Auxeris, guttam gravissimam cum dolore nimio patiebatur in dentibus & maxillis, [& dolor maxillarum] ut masticare non posset, & diu passa fuerat. Vovit maxillas cereas B. Raynerio, & vincire tumbam ejus si gutta cessaret, & dolor. In ipso momento & dolor & gutta simul abscesserunt; & sana facta est, votumque complevit, & hæc omnia nobis ipsa retulit ante tumbam B. Raynerii.

[160] Gratianus de, Parochia S. Sixti revertebatur cum sociis suis in navi, nomine Sagettia, onusta sale de Kalaritanis salinis, & velificabat prospero vento usque ad insulam a Celsariam. Cum sero esset ibi, & ventus suo ordine quievisset, [in subita tempestate periclitati liberantur.] colloquebantur ad invicem, crastino simile tempus habituros. Et ecce subito vi magna ventus occidens flare cœpit. Isti non applicuerant adhuc ad aliquam stationem vel portum. Tunc de vento contrario turbati extenderunt b velonem, & cœperunt dicere: Non applicabimus modo ad aliquem locum usque in Siciliam. Cum itaque sic turbati essent, dixit unus ex eis: Voveamus nos Beato Raynerio, & offeramus ad Corpus ejus cereum quinque librarum. Voto facto (tremendus Deus qui propter Sanctum suum talia operatur) post modicum applicuerunt ad terram, euntes contra ventum; & a turbatione tanta sic mirabiliter, meritis Beatissimi Raynerii de Aqua, liberati sunt.

[161] Camandina de Parochia Sancti … nec quiescere, [Curatur gravis infirmitas.] nec dormire longo tempore fatigata poterat: unde quasi rabida effecta erat. Misit ad tumbam B. Raynerii, pro aqua quæ erat super tumbam ejus; qua ab ea potata, inquietudo & rabies & fatigatio omnis cessavit; somnoque adventante mox liberata est. Hoc ipsa magna animi affectione nobis ante tumbam prædictam narravit, gratias agens Beatissimo Raynerio suffragatori suo.

[162] Angelus-bonus nomine, venit ad B. Raynerium apud S. Vitum, & benedixit eum, [Salvatur naufragus] qui erat Clericus S. Petri-Parvi de civitate Lucana: sicque ivit Hierosolymam visere sepulcrum Domini: dum autem reverteretur in navi, quæ vocabatur Arundella Durandi Brundusiensis, & venisset juxta c Methronem, orta est valida tempestas, & fracta est navis. Tum contigit ut iste Angelus-bonus dictus apprehenderet tabulam quamdam in mari, quam tenebat inter coxas; & sic fluctibus maris elevabatur in immensum, & descendebat quasi in profundum cum tabula. Ad hæc vidit post se B. Raynerium, forma & habitu qua viderat apud S. Vitum, [supra tabulam,] cum illum benedixit tenentem spatulas prædicti Angeli-Boni, & dicentem ei: Noli timere quia tecum sum in adjutorium tui: Ego enim sum qui te benedixi & signavi apud S. Vitum. Fuerat siquidem iste Angelus-Bonus ad sanctum Vitum, & acceperat benedictionem a S. Raynerio. Et dixit ei S. Raynerius, cum ille iret inter fluctus super tabulam: Tu magnum habebis timorem inter hos fluctus, sed ego ero adjutor tuus: verumtamen dormi, & statim ille obdormivit super tabulam. Hoc in nocte fuit: in mane cum venisset diluculo valde juxta d montem, expergefactus est: & tunc fluctus maris percussit tabulam in qua ille erat ad montem; [apparente & animante eum Sancto.] & iste cecidit de tabula, & perdidit eam; sicque recessus maris reduxit eum retro per nimium infra mare; putansque omnino mori inter undas, qualiter potuit, invocavit Deum & B. Raynerium; & protinus quidam homo albis e vestibus, accepit eum per capillos, & posuit eum super unam petram, & sic evasit adjutorio Dei & Beati Raynerii de profundo pelagi, gratias summas referens Deo & S. Raynerio. Hoc ipse nobis retulit coram multis ante tumbam ejus, dicens se velle hoc jurare ante tumbam ejus, si opus esset.

[163] Mulier quædam nomine Jolittina, uxor Gerardi de Vico, [Curatur genu infirmum.] oppido … patiebatur in genu graviter, ita ut non posset ire, nec de lecto surgere. Vovit itaque se S. Mamiliano f, & aliis multis Sanctis, nec quidquam ei valuit. Tandem, quia valde magis magisque gravabatur ægritudine, vovit se B. Raynerio; & de sclavina ejus, quam habebat, posuit super genu suo. Mira res! [item surdæ aures,] statim dolor cessavit & ægritudo, & sana surrexit de lecto. Et postea venit ad tumbam ejus, portans votum tuum, videlicet totum crus cum genu & pede de cera offerens ad tumbam B. Raynerii. *

[164] [& manus inutiles.] Theodora, uxor Simignati, habebat manus, ut vulgo dicitur, indormitas, ut filare non posset. Vovit igitur se B. Raynerio, & abluit manus suas de aqua tumbæ, & statim convaluit, & bene nevit, & postea posuit ibi manum ceream pro signo. Dodo Gregorii filius cecidit de quodam solario, [Salvatur ex alto lapsus,] & ex casu factus est extra se. Voverunt ergo eum B. Raynerio, & statim reversus est ad sensum suum. Mulier nobilis nomine Maximilla, uxor Bernardi quondam Hugonis Balduchi, habebat quemdam puerum famulæ suæ, habentem collum & gulam & pectus inflata, [& puer ex gulæ inflatione suffocandus.] ita ut quasi strangulatus esset, & moriturus. Tunc prædicta Maximilla venit ad tumbam B. Raynerii; & accepit de eo quod stillabat de tumba in bambace, quod erat simile balsamo coagulatum: & portans domum unxit collum, gulam, & pectus pueri. Res miranda! In sero unxit, & in mane nihil tumoris remansit puero, sanato ex illa tam gravi infirmitate.

[165] Quædam mulier laborabat in partu, & parere nequaquam poterat. [item in puerperio laborans,] In doloribus mortis posita, vovit imaginem ceream B. Raynerio, si ab imminentibus doloribus & partu expediretur. Exaudita protinus est, & peperit statim, & a doloribus liberata est. Sicque votum complens, imaginem obtulit tumbæ B. Raynerii, nobis videntibus. Erant duo Pisani cives in partibus g Principatus, gravibus paroxismis ingente fervore intercepti: unus nomine Albertus Pilosus, & alter Villanus filius, quondam Uberti, quondam Antonii. [& duo cives ab acuta febri,] Dum devote ad invicem loquerentur, de vita sua, propter nimis acut am febrem, valde timentes; vovit Villanus se staturum ante tumbam S. Raynerii tota nocte, cum cereo accenso in manibus. Ubertus autem Pilosus, quia vigilare non poterat, vovit se duos cereos positurum ante tumbam S. Raynerii accensos, si se Deus per eum a febre liberaret. Referamus inde gratias Deo & B. Raynerio; quia in eadem hora, qua fecerunt votum, a febre acutissima liberati sunt, & exinde non habuerunt: & incolumes & læti domum Pisas reversi sunt, gratias agentes Deo & sanctissimo Raynerio, atque votum suum, sicut fecerant, ad tumbam ejus peregerunt.

[166] Gisla, de Ecclesia S. Ambrosii, habebat filiam nomine Theodoram formæ elegantis. [puella a struma,] Huic Theodoræ facta est durities maxima ab altera parte gulæ, quam putabat esse scrophulam: obnixe timens formæ faciei suæ, anxiabatur inde nimis. Mater vovens filiam, & hæc ipsa se B. Raynerio, portaverunt de aqua tumbæ ejusdem: in sero abluit gulam suam filia de aqua tumbæ; & in mane omnis struma disparuerat. Sicque pristinæ restituta est sanitati. Narrabat ergo hoc miraculum sæpe coram tumba eminentissimi Raynerii de Aqua. Erat quidam homo Lucensis, nomine Rolandinus, de ecclesia S. Angeli in foro, qui peracutissimis tenebatur febribus. Misit igitur de Lucana civitate Pisas pro aqua tumbæ B. Raynerii; [alius a febri.] qua sibi allata & potata, continuo dimisit eum febris, & convaluit. Post hæc venit Pisas prædictus vir referre gratias Deo & B. Raynerio, ferens secum cingulum candelæ maximum; de quo tumbam ejus, hilaris & sanus, magnificans Deum in sancto suo Raynerio, cinxit.

[167] [Educitur miraculose sagitta ex vulnere.] Grottus Pisanus civis, qu. Ugonis, qu. Boni Bonicii, cum tribus aliis ejusdem artis chirurgicis, habebant quemdam vulneratum graviter, & erat sagitta in corpore ejus ita profunde infixa, ut nullo artis suæ ingenio possent eam reperire. Tunc Grottus cum suis sociis valde anxius, ex imo pectoris suspiria trahens, ad Deum sic ait: Domine Deus, qui occultorum cognitor es, si vera sunt quæ a multis de S. Raynerio dicuntur, quasi sic sanctus sit eximii meriti apud tuum conspectum: tu tuam potentiam ostende nunc in sagitta ista, quam nullatenus invenire valemus; ut ea reperta, cognoscamus virtutem, quæ in eo est gratia tua; ut & ipsum sine hæsitatione veneremur, & te Deum mirabilem in Sanctis tuis collaudemus. Prece finita mox apparuit caput ligni sagittæ, nimis longæ in superficie vulneris: quam cum gaudio intuentes & stupentes, absque ullo labore accipientes, de ore vulneris extraxerunt. Venit itaque Grottus ad tumbam S. Raynerii, ferens secum sagittam, & suspendit eam; coram multis narrans totum quod evenerat ante tumbam ejusdem, gratias agens Deo & B. Raynerio.

[168] Benefacta, uxor Bellomeri Grimaldi, habebat h ragadias in volis manuum, & inter omnes digitos earumdem, quæ vulgo i setolæ dicuntur: [Curantur fissuræ manuum.] & nullo modo poterat curari medicamine magisque se in deterius habebat. Hæc præfata mulier venit ad tumbam B. Raynerii, & lavit manus suas de aqua, & confestim post paucos dies ita aperturæ manuum consolidatæ sunt, ac si numquam in eis passa fuisset. Hoc autem miraculum multis audientibus, ipsa mulier nobis retulit coram tumba ejus.

ANNOTATA D. P.

a Celsaria nusquam exprimitur a Geographis; sed inter Calarim & Siciliam, isti propior ponitur Ficaria.

b Velon augmentativum a velo, quasi Majus velum.

c Suspicor esse Methonem vulgo Modon, munitissimam in Peloponneso civitatem, nupero bello feliciter a Venetis recuperatam.

d Fortassis Athum, dictum antonomastice Montem-sanctum.

e Hinc colligitur, miraculum hoc factum post mortem Sancti.

f S. Mamilianus Martyr, cum sociis colitur Pisis 15 Septembris.

g Principatus, Regni Neapolitani pars, dividitur in Ulteriorem & Citeriorem; antiquorum Samnitium & Picentium sedes.

h Ragadia dici videtur quasi radiatura, a Raggio, Rajo radius, unde Raggiare Ragare.

i Setulas dici credo exiles illas fissuras cutis propter subtilitatem.

Num. 163 ad hoc signum * transilierant incuriosi typothetæ sequens miraculum quod hic subjicio.

Mulier quædam Berta nomine, mater Uberti de S. Sebastiano, surda erat, & venit ad tumbam S. Raynerii tempore obitus ejusdem, & accepit de aqua tumbæ ejus, & misit in utramque aurem. Reversa est autem ad S. Sebastianum tempore Officii, & perfecte audivit Officium utraque aure. Quo peracto dixit Sacerdoti suo; Gratias refero Deo, & B. Raynerio, quia audivi hodie Officium tuum. Jam enim processit multum temporis, ex quo non audivi: & retulit Sacerdoti omnem seriem.

CAPUT XVI.
Similium miraculorum prosecutio.

[169] Riccadonna, de ecclesia S. Fridiani, filium habens apostema habentem sub axilla, ubi & pluralitas arteriarum inserta est, verebatur apostema illud prædurissimum incidi. [Apostema periculosum sine ferro curatur.] Multi medici, viri & mulieres, videntes apostema, non sunt ausi ponere ibi ferrum, dicentes, quod mors statim secutura esset: siquidem nimis erat profundum apostema. Mater ergo adolescentis vovit eum S. Raynerio. ut si sine ferro curaretur, pro eo offerret B. Raynerio imaginem ceream. Apposuit autem super apostema mater radicem evisci tritam, quæ vulgo dicitur a bauculus. Hæc autem radix trahit humorem ad cutis superficiem, & ad maturitatem perducit. Quod tunc per contrarium Deus, propter famulum suum & dilectum Raynerium mirifice operatus est. Radice quippe bauculi trita ter superposita, neque mollefactum est apostema, neque ad superficiem cutis humorem traxit, sed omnino disparuit, ac si numquam fuisset ibi. Impletum est ergo votum matris, [febris aufertur.] ut sine ferro sanaretur. Obtulit itaque imaginem ceream coram tumba almi Raynerii, & relata sunt hæc omnia coram multis. Juvenis quidam litteratus, hæc eo referente, venit portans aliam imaginem ceream, offerens eam tumbæ Raynerii dilecti Dei, asserens, se habuisse acutissimam febrem: vovit pro se daturum imaginem ceream, & continuo eum febris dimisit.

[170] Erat quidem homo, nomine Dominicus de Veclano, ultra flumen Serchi, habens filium laborantem in vitæ extremis, frater * supradictæ Mingardæ. [suscitatur mortuus,] Vovit iste Dominicus B. Raynerio jam corpore exuto, ipsum filium suum: sicque filius ipse spiritum exhalavit. Tunc flens pater & ejulans, dicebat: O beate Rayneri, ego vovi tibi filium meum, ut vita ei servaretur, & nunc expiravit: quid ergo faciam? Hæc sæpe iterans (stupendum valde attente audiamus) reversus est Spiritus ejus in corpus ejus, & vocavit patrem suum. Omnes illic existentes, videntes hoc miraculum, laudaverunt Deum & B. Raynerium. Altera die dictum est prædictæ Mingardæ; Non vadis ad nepotem tuum quem B. Raynerius resuscitavit? Illa perrexit ad eum: sicque rei seriem nobis narravit.

[171] Sophia, uxor Lotharii de Latallo, habebat defectum spiritus jam per triennium, ita ut si quinque vel sex verba loqueretur, adeo deficiebat ei spiritus, ut seminecis efficeretur. Ideo & vir suus spernebat eam, quia ex defectu spiritus nec etiam manibus laborare poterat. Unde tandem venit ad tumbam S, Raynerii, [spirituum defectus resarcitur,] stans, plorans, & vovens, si Deus eam defectu spiritus sui ejus meritis liberaret, imaginem ceream ad tumbam ejus offerret. Reversa est domum, & dum rediret invenit taurum ferocissimum, viros & mulieres quibuscumque obviaret prosternentem. Minata est ei manu, & tamquam leonem videns fugit ab ea, & de defectu spiritus sui perfecte liberata est: & oleum pro imagine mutans, obtulit ad tumbam B. Raynerii. Hæc omnia nobis ipsamet retulit ante tumbam ejus, absque ullo defectu spiritus sui. Unus de ecclesia S. Petri in curteveteri, gravissimum patiebatur capitis dolorem, ita ut oculi vi doloris de capite prominerent. [sanatur dolor capitis,] Invocavit igitur Sanctissimum Raynerium De Aqua, & ipso momento invocationis cessavit dolor omnis, & fugit ad manus & pedes, exinde sic rigide stantes, ut nullatenus se posset movere. Iterum eumdem invocans, perfecte extemplo sanatus est. Hac eadem hora, qua prædicta mulier retulit nobis ante tumbam ejus.

[172] Albertinus de civitate Mutina iverat in Ilbam, [vehemens podagra.] ad excavandam venam ferri. Infirmatus est igitur ibi graviter, & gutta contraxit pedum ejus digitos versus terram. Ibat igitur cum baculo. Dum iret utraque manu, alteram ad medietatem baculi porrigebat, alteram in ejusdem summitate tenebat: sicque magno gradiebatur conanime. Ivit itaque ad Balnea montis Pisani, & nihil melioratus reversus est. Post aliquot autem dies venit ad tumbam B. Raynerii, & obdormivit ad caput ejusdem tumbæ. Quo excitato invenit pedes suos sanos, & cœpit quasi stupidus stare ante tumbam, manibus elevatis & junctis palmis. Qui autem viderant eum venisse contractum, cœperunt quærere, quare sic staret. Qui respondit, B. Raynerium sanasse eum de pedibus suis. Videntes autem eum ambulare sine baculo, & expedite, & digitos in pedibus directos naturaliter habere; laudaverunt Deum, gratiam agentes, & B. Raynerium. Mansit autem ibi per triduum lætus de sua sanitate.

[173] [Non probans tumbæ ejus oblatam crucem argenteam,] In eadem die b, Henricus presbyter ecclesiæ S. Blasii Portæ-maris, venit illuc, & sedebat contra tumbam B. Raynerii ipse, & Hospitator montis Pisani, & Cinellus, cum aliis tribus de Cisanello. Prædictus igitur Presbyter, cum videret super tumbam Crucem argenteam deauratam, quam dederat B. Raynerio prædictus Cinellus, quia fuerat infirmus usque ad mortem, & curatus fuerat meritis B. Raynerii de Aqua; dixit ipse Presbyter Cinello prædicto; Quare hanc Crucem tu dedisti homini mortuo? quare non dedisti eam altari B. Mariæ? vel quare non vendidisti argentum ad opus tuum? & lignum Crucis Domini, quod est ibi intus, ut tu dicis, quare non dedisti altari sacratissimæ. Virginis Matris Domini? Respondit Cinellus, Dignum est, ut super tantum corpus tam sanctissimum stet sanctissima Crux; & benefeci, quia dedi, quia ejus meritis sum curatus. Cumque in hunc modum alterutrum contradicerent, & altercarentur; ineffabilis Dei & Domini nostri Jesu Christi sapientia, volens ostendere quod placitum erat ei, quod lignum suæ Crucis vivificæ staret super sic sanctissimum corpus, noluit absconsum esse quod ibi erat. Cœpit itaque subito prædictus Sacerdos lignum Crucis Domini ita videre, ac si argentum non esset ibi. Stupens itaque hoc miraculum, surrexit, & ivit contra Crucem videre lignum, ipse inclinans caput Cruci & Cinellus. [inclusum ei veræ Crucis lignum nudum conspicit.] Cum autem venissent contra Crucem, reclusum est lignum in argento, & reversi sunt ad sedem suam: & iterum videre cœperunt lignum ipsi & alii omnes quos supra posuimus: & per quamdam moram viderunt, & sic reclusum est lignum. Igitur laudemus omnes Dominum, qui sic honorat S. Raynerium dictum ab Aqua, quia cum aqua faciebat omnia mirabilia, & ut ad tumbam ejus sanet infirmos, cæcos, claudos, debiles, surdos, contractos, & paralyticos, & curet omnium infirmitatum innumerabilium genera diversa: & signum vivificæ Crucis suæ in argento absconsum, tumbæ ejus honorando, revelet in propatulo. Fiat fiat.

[174] [Curantur cephalæa,] Erat quidam pauper, qui venit ad B. Raynerium ferens secum statuarium candelæ magnum, & caput suum ligatum cum quodam circulo candelæ. Obtulit utrumque B. Raynerio ante tumbam ejus, siquidem patiebatur vehementissimum dolorem in capite suo, & præ dolore de oculis ejus manabant lacrymæ. Dedimus ei bibere de aqua, quæ erat super tumbam: & confestim, in præsentia nostra, ipso attestante sanus domum repedavit. Lotteringa, uxor Benecti de foris porta, habebat filiam habentem faciem tumidam, & totum corpus. Vovit igitur imaginem ceream B. Raynerio si filia ejus sana fieret a tumore. [tumor corporis,] Exaudita est igitur mater pro filia, & post parvum spatium incolumis quasi de morte, ut ipsamet mater asserebat nobis, perfecte reddita est ei.

[175] Berta peregrina de Territorio S. Mathæi, cum abluebat manus suas cum aqua frigida, [manuum mira passio,] efficiebantur manus ejus nigræ velut cappa nigra. Venit igitur ad tumbam B. Raynerii; & facto signo Crucis super manus ejus, invocato nomine & adjutorio sanctissimi Raynerii, fecimus ablui de aqua tumbæ coram multis; & reversæ sunt manus ejus ad naturalem colorem, & permanserunt in eodem, omnibus mirantibus, quia nigræ erant prius, & factæ sunt albæ. Aymelina, uxor quondam Gelli, soror Ildebrandi, Presbyteri & Canonici & Camerarii, habuerat manum denodatam, & sana facta fuerat; sed remanserat digitus auricularis, id est minimus, cum dolore; [& digiti auricularis rigor,] quem non poterat curvare ad volam manus aliquo modo, & sic habuerat per menses sex. Venit ergo orare ad tumbam S. Raynerii, & post orationem monstravit nobis digitum, quem curvare non poterat coram multis. Facta Cruce super digitum, in nomine Patris, Filii, & Spiritus sancti, & in meritis B. Raynerii, & abluto digito de aqua tumbæ, protinus dolor in præsentia nostra cessavit, & reversus est, ad eum qui secundum naturam est usum, digitus, in conspectu omnium qui ibi aderant.

[176] Berta mulier quædam, fidelis valde B. Raynerio, [atque brachii,] in vita corporali ejusdem S. Raynerii; venit ad tumbam ipsius Sancti, ipsius meritis deprecans; videns autem nos, lætata est. Cœpit autem conqueri coram multis nobiscum ibi adstantibus, quia in nodo juncturæ ad brachium, usque ad palmam unam super brachium, graviter vexaretur gutta & dolore, ita ut brachium in nullam partem posset revolvere. Vivificæ & salvificæ Crucis signaculo super loca dolentia sæpe facto, deum & Dominum nostrum Iesum Christum exorando, ut per merita Beatissimi Raynerii restitueretur pristinæ sanitati. Ablutis dolentibus locis de aqua tumbæ B. Raynerii; coram adstantibus cœpit brachium & manum volvere, sicut ei placebat, & dolor statim cessavit. Aliquantulum vero doloris remanserat ei in parvissima parte nodi, & nobis monstravit. [tum cephalea.] Et iterum facto signo sanctæ Crucis, in meritis B. Raynerii, penitus dolor cessavit. Agonia, uxor Rogerii Notarii, qui versus domum Bottacii morabatur, gravissa capitis passione molestabatur. Ob hoc ad extrema deducta est. Votum itaque vovit B. Raynerio, se pileum de cera posituram ante tumbam ejus ad laudem ipsius. Confestim liberata est peracto voto, Deo id ad gloriam servi sui Raynerii agente: & pileum ad tumbam vidimus, & sic nobis renunciatum est coram multis.

[177] [Curatur etiam bos infirmus] Ildebrandus de Plebe S. Cassiani habebat bovem non pascentem, neque surgentem de loco ubi accubabat; ideoque miserat pro c lanistis ad Bovem vendendum: interim recordatus B. Raynerii, deprecatus est merita ipsius, ut bos suus sanus esset: illico surrexit bos de loco in quo jacebat, & cœpit pascere sanus factus, prædicto Ildebrando gratias agente Deo, & S. Raynerio de bove sanato. Prædictus Ildebrandus habebat uxorem, contractam de uno brachio & manu: videns bovem sanum effectum ait intra se, ducam eam ad tumbam B. Raynerii. Venit ergo ad tumbam B. Raynerii cum uxore sua prædicta, & oblatis precibus ab utroque, [& mulier brachio contracta] ut sana fieret, antequam domum remearent, sana facta est uxor ejus & de brachio, & de manu, sanitati restitutis integræ. Hæc ipse prædictus Ildebrandus nobis retulit ad tumbam ejus, impleto quod dixit Propheta, Homines & jumenta salvabis Domine, quemadmodum multiplicasti misericordiam tuam Deus. [Ps. 35, 7.]

ANNOTATA D. P.

a Neque quid Eviscus, neque quid Bauculus sit hactenus reperi.

b Id est, 5 feria ante Dominicam Passionis.

c Hinc patet Lanistas pro Lanionibus dici.

* num. 117

CAPUT XVIII.
Finis miraculorum S. Raynerii, primo a morte anno exceptorum.

[178] Gerardinus, filius quondam Paniculi fabri, [Sanantur fistula inveterata,] fistulam patiebatur in pede triennio, & a nullo poterat curari, vovit igitur se B. Raynerio, & perfectissime sanatus est: quamobrem, pedem cereum obtulit coram reliquiis B. Raynerii. Fuit autem istud de primis signis Beatissimi Raynerii post obitum ejus factis. Conthilda nobilis mulier Cinnami, uxor Hugonis quondā sicherii quondam Gualandi, fidelis erat B. Raynerio: quæ cum graviter molestaretur gutta humeri usque ad manum & indesinenter, [arthritis] similiter & dolore costæ lateris; vovit se Beatissimo Raynerio, & statim sana facta est ab utraque ægritudine, & signum cereum ex hoc posuit B. Raynerio.

[179] [cæcitas,] Eroardus, de Parochia S. Sepulcri in Kinsica, de uno oculo nihil videbat, habens, prout videbatur, eum pulchrum & bonum. Venit ad tumbam B Raynerii, & lavit oculum, quo nil videbat, ex aqua quæ erat supra tumbam: & statim ibi ita clare vidit de illo oculo sicut ex alio ex quo non patiebatur. Hæc coram multis nobis idem retulit. Guilielmus, natione Anglicus, per quindecim dies tractus fuit ad manum, quia nihil videbat. Vovit ergo se B. Raynerio vesperi, eo sic referente nobis coram multis ante tumbam ejus. Alio autem die cum surgeret, ita clare vidit sicut ante, quando non patiebatur in oculis. Benedicta, de ecclesia S. Matthæi, [struma,] ivit ad B. Raynerium cum adhuc viveret nobiscum, strumam id est gavonem a habens in gula, & malum in pede, ut & tardigrada esset. Benedictione itaque super utroque loco a B. Raynerio facta, ait illi: Non quidem modo sana eris, [& gressus difficilis.] sed pro certo de utroque malo curaberis. Sicque factum est: venit enim hæc mulier post obitum S. Raynerii ad tumbam ejus, ferens secum signa curationis suæ, caput unum cum collo de cera, & pedem cereum; & obtulit ibi, gratias Deo & B. Raynerio referens de curatione gutturis & pedis.

[180] Erant septem homines positi in captione civitatis Pisanæ juxta S. Vitum (Quidam eorum propter maleficia, [Septem captivi munitissimo carcere clausi] quidam propter alias causas) in qua nihil ferri, vel ligni, vel funis habebant; & artissimo cibo & potu vitam substentabant: cujus captionis murus erat compositus grandibus lapidibus & electo cæmento, ut esset structura firmissima. Erat autem crassities ejus sive latitudo novem palmorum magnorum; erantque in ea captione duæ fenestræ altæ multum, singulæ habentes ferri virgam crassam valde, in medio in directum fixam cum plumbo: in quam postquam quis immittebatur nullo ingenio fugere inde valebat. Cum itaque in tam dira captione essent positi, ut & fame & frigore & nuditate existimarent se cito morituros, colloquentibus invicem ad hoc refugere refugium, ut B. Raynero se devoverent, ut eis consilium & argumentum daret, quomodo exinde evadere possent; Rogerius unus ex eis vovit se daturum filum argenti tumbæ Beatissimi Raynerii; [sanctum invocantes,] & alius Spahardus nomine similiter. Cæteri, qui pauperes erant omnes, cantaverunt orationem Dominicam Pater noster quisque ter: & sic cœperunt misericordiam Dei & B. Raynerii expectare.

[181] In ipsa nocte apparuit miserrimo eorum homo quidam per visionem, dicens ei; Quare jam non tulistis virgas illas ferreas de fenestris illis, [eodem apparente jubentur,] & murum cum eis destruxistis, & inde jam non existis? Ille numquam viderat B. Raynerium, ideo non cognovit eum: sicque excitatus est. Mane autem facto hoc cæteris renuntiavit. Rogerius, qui erat inter eos major, ait ei: Vide, Frater, ne dicas hoc: de somniis enim satis sum plenus. Respondit quidam alter, qui mancus erat (unam enim manum habebat abscissam) & dixit ei; Tentabimus & videbimus quid Deus & B. Raynerius velint: vult enim Deus, quod nos metipsos juvemus. Tunc Rogerius & Spoliardus dixerunt: [extractis fenestrarum virgis ferreis] Nequaquam aliquid faciatis, quia nolumus plus pati propter vos quia nos culpam non habemus. Iverunt igitur mancus, & alius satis debilis & miser cui hoc monstratum fuerat, non propter eos dimittentes, & acceperunt unam de virgis ferreis fenestrarum, & ad tactum eorum sic plicata est, sicut si esset virgula ligni veridis; & trahentes adhuc fracta est inferius, & remansit in fenestra mastalo b plumbatus. Hoc non potuissent facere sorte centum homines, simul ipsam virgam ferream trahentes. Euntes ad aliam fenestram fecerant similiter, & mastalonem plumbatum, [murum pertundere:] Deo & B. Raynerii meritis hoc faciente, cum virga ferrea similiter fracta inde evulserunt. Et in die posuerunt illa ferra in fenestris, ut non posset reperiri quod factum erat: in nocte autem mancus ille, & ille alius debilis, accipientes virgas illas ferreas, cœperunt tentare si possent cum eis murum destruere. Et confestim prosiluit lapis unus duorum c onerum.

[182] Ob hoc itaque confortati cœperunt ita leviter destruere, ac si essent pumices sine cæmento juncti. Sicque murum tam fortem magno foramine d perturarunt; & a custodibus, qui die ac nocte potentes super eos erant, [quod duo infirmissimi faciunt,] auditi non sunt, neque motum percussionis turris aliquem senserunt. Itaque nocte B. Cerbonii e foras prodierunt, Deo meritis Beatissimi Raynerii pluvias & tonitrua immensa faciente, ipsis septem exorantibus simul ut nequaquam sentirentur, & ferentibus secum virgas duas ferreas cum uno mastalone plumbato, ut offerrent eas Sanctissimo Raynerio, eorum in hac causa patrono. Sicque ad tumbam ejus venientes, ereptori eorum S. Raynerio gratias retulerunt: & per unum diem ibidem demorantes, ad laudem sacratissimi Raynerii, [& inobservati omnes evadunt.] virgas ibi relinquentes, ad propria alacres sunt reversi. Laudemus igitur omnes Deum & sanctissimum Raynerium intercessorem & adjutorem nostrum ad Deum, qui sic subvenit in necessitate positis & eruit; ut & secundo f loco de eo recte dicatur, Spiritus Domini super me, euangelizare pauperibus misit me, sanare contritos corde, prædicare captivis remissionem & clausis apertionē, & diē acceptabilem Domino; qui vivit & regnat Deus in secula seculorū. [Luc. 14, 18] Amē.

[183] Erat quædam puella, nomine Berta, filia mulieris nomine Scottæ, de Parochia S. Euphraxiæ de porta Bozi, quæ habebat g super-os durissimum ut lapidem, [tollitur super-os manu deformans,] juxta juncturam manus & brachii dextri, magnitudinis, fere ovi gallinæ: quæ cum turpitudinem nollet incidi, venit ad tumbam S. Raynerii, & nobis monstravit. Facto igitur super super-os sæpe signo crucis, & abluto de aqua sacratissima desuper tumbam ejus, valde diminutum est super-os illud. Idemque facientes usque ad sextum diem, totum est deletum, quod ibi super excreverat jam per sex menses ante, & nullo poterat malagmate tolli. Tunc in die Dominico venit quidam Juvenis ad tumbam Beatissimi Raynerii de loco spinæ-Albæ, qui minutus de vena brachii, fuit percussus in nervo: idcirco & brachium contractum fuerat & induruerat valde, quod in eo dolebat sæpe. Signum crucis ibi ponendo, & de aqua tumbæ abluendo, [sanatur contractio brachii,] videbat & sentiebat ipsemet nervos sibi extendi, & brachii dolorem cessare ob sanctissimi Raynerii merita: & sanus inde coram nobis & multis, recessit. Cilia h de Parochia S. Pauli ad Hortum, gravissime patiebatur in maxilla, & nulla poterat curari medicina. Vovit itaque Beatissimo Raynerio ceream mamillam ante tumbam ejus, si ejus meritis levata fuisset. [dolor mamillæ,] Brevissimo deinde spatio curata est, & obtulit mamillam ceream B. Raynerio. Quidam nomine Capradosso, quotidianam habuerat febrem diebus quadraginta. In ipsa febris accessione, quam jam sentiebat, vovit S. Raynerio cereum suæ longitudinis, [febris quotidiana.] si eum a febre liberaret. Nec tunc plus accessit, nec postea habuit: & sanus factus, cereum, quantæ staturæ ipse erat, Beatissimo Raynerio obtulit ad tumbam ejus. Erat autem iste de ecclesia S. Salvatoris de flumine Auxeris.

[184] Guido Lagio, de Parochia S. Andreæ in Finseka, cum sociis suis ibat in Thunisim cum quodam i agyali; exeuntibus ipsis de faucibus Arni ascenderunt in mare altum per directum. Tunc ventus k pelagaris, qui sic a nobis dicitur cœpit fortiter flare, [Invocatus Sanctus succurrit periclitantibus in mari,] & sic portavit eos cum navi inter fauces Serchi & Arni: sicque veniebant ad littus absque ullo remedio, & navis fractura eis imminebat. Tunc sic coarctati, nullum habentes remedium quo se tueri possent, voverunt B. Raynerio de Aqua quatuor Bisantios ad servitium ejus, si navis in l plagia illa non frangeretur. Projecerunt itaque anchoram unam ad nomen beatissimi Raynerii de Aqua: & tota die & nocte steterunt cum illa sola ita firmiter, sicut essent quasi in pacatissimo mari. Vento illo cessante, prosperoque flante, peragraverunt usque m Galatham, & tunc non potuerunt retrahere anchoram nisi cum n verrachio, quando ibi cessavit tempestas. Et illis locis gravissimum & procellosum habentes mare, ejusdem suffragia postulantes, salvi facti sunt. Itaque laudemus Deum, qui sanctissimo suo Raynerio dat Patronum & liberatorem esse terra marique.

[185] Botrigus, & Bernardus de Malaventria, Naucleri erant agyalis cujusdam, Salernum versus cum suis nautis peragrantes. Cum autem super insulam o Pontii advenissent, insperata subito orta est valida maris tempestas. Mittebat siquidem mare procellas in agyalem: [aliisque ad Pontiam insulam] concluserant enim in solario desuper agyalis omnia ora suis ostiis, sicque fluctus mittebant desuper in agyalim, ut usque ad genua marinus fluctus esset in solario quod batalia p dicitur. Vitæ itaque suæ & navi diffidentes, voverunt quisque nautarum navis B. Raynerio cereum libræ unius se ante tumbam corporis ejus oblaturos, si eos a tam imminenti maris gravissimo periculo liberaret. Nec mora, tranquillitas est facta, & iter destinatum prospere peregerunt. Reversique Pisas omni jucunditate votum compleverunt.

[186] Adhæc erant Petrus quondam Siberti, & Bernotinus quondam Bernoti, cujusdam q sagetiæ Naucleri, cum quibus erat & Bellus de Malaventria, [ac tertiis circa Neapolim.] cum aliis nautis & clericis a Salerno recedentibus, arte medicinæ imbutis, r moventibus a portu Mezenæ. Tunc cum multis aliis navibus Austro flante prospere juxta montes, qui sunt supra Cajetam, venerunt. Tunc imminente turbidissimo Austro, erat maris ira sævissima, erigebat sagetia quasi in cælum proram. Quidam tenebant se ad aplustra, quidam ad alia, ut non projiceret eos foras navem maris horrida unda. Præter hæc tam gravia accedebat, ut prora sagetiæ inevitabiliter decurreret ad montem, ubi neque vitæ neque navis ulla erat spes in modico frangendæ. Tunc unus de Clericis, nomine Malaventria, dixit Bello, qui erat de villa Malaventria, temonem regenti: Quare non vovemus nos B. Raynerio? & liberabimur. Ille Bellus confortatus in verbo, vocans naucleros & ceteros qui cum eis erant, verbum retulit eis. Gaudentes de verbo, voverunt se B. Raynerio daturos cereum unum. Extemplo prora, quæ erat versa ad montem, revoluta est versus pelagus: & B. Raynerius apparuit statim illi Bello temonem regenti juxtase, cum pilurica sua, sicut eum viderat apud S. Vitum: qui certificatus ob hoc de liberatione, cœpit dicere sociis: Certi prorsus estote, quia liberati estis. Ac ipsi cœperunt quærere ab eo; quare hoc dicis? quid vidisti? Respondit ille; Non dico vobis modo. Tunc Circius ventus flans, in modico revexit eos ad Mezenæ portum, unde digressi erant, & salvi facti sunt. Iterum quærentes ab eo quid viderit, respondit, facto voto se vidisse B. Raynerium sibi adstare. De præcedentibus & subsequentibus eos navibus, propter illam immanem tempestatem, quindecim esse fractas retulerunt. Domum itaque una cum navi & rebus remeantes, votum suum compleverunt.

[187] Erat quidam homo de Parochia S. Laurentii de Vacculis, nomine Joannes, ætatatis annorum plus centum. Hic permaximum apostema habebat in pectore, [Sanatur periculosum apostema,] quod nullus medicorum ausus erat aperire, ejus diffidentes vitæ. Vovit itaque imaginem ceream Beatissimo Raynerio, & misit pro tumbæ ejus aqua. Qua habita, abluit ipsum apostema: nocteque insecuta dormiens, ruptumest ipsum apostema, & excitatus reperit omne pus exiisse. Gratias ergo agens Deo, votum suum ipse persolvit. Henricus Faber de S. Cæcilia, gravissimo capitis dolore trium hebdomadarum tempore angebatur, nulloque poterat in loco præ dolore quiescere. [cephalæa,] Vovit itaque cereum pileum B. Raynerio & statim convaluit.

[188] Bonacius, de ecclesia S. Donati juxta Arnum, erat in Sicilia cum sociis suis, fluxu sanguinis interceptus est novem diebus, [fluxus item sanguinis.] per os superius, & longaonem s inferius: tria vel quatuor cyminalia * erant in die. Cibum non sumebat. Defectus quasi exanimis jacebat. Dixit autem unus e sociis ejus ad alios: Ego habeo de pilurica B. Raynerii, abluamus eam cum aqua, & mittamus aquam in os ejus, ut glutiat; & voveamus pro eo, imaginem ceream posituro ante tumbam S. Raynerii. Posita igitur aqua in ore ejus, & deglutita, mox vixit spiritus ejus, & stetit fluxus sanguinis, & cœpit cibum sumere, & post paucos dies evasit: postea devotas gratias agens, Pisas reversus, votum implevit.

[189] Vivianus Tinctor, de ecclesia S. Nicolai, habebat guttam in inguine, & descendebat in genitalia; & adeo inflabantur, [inguinis inflatio molesta,] ut nimis anxius æstimaret se herniosum esse; neque ultra duos dies intervallum dabatur ei, quin dolore gravi angeretur guttæ, ut & facies ejus in cinereum verteretur colorem. Languore isto, longo fatigatus tempore, venit ad tumbam S. Raynerii; & inguen & genitalia cum aqua, quæ super tumbam erat, abluit. Mirabile dictu! Nec dolorem, nec guttam amplius in locis illis sensit. Hæc ipse ante tumbam almi Raynerii nobis retulit, testimonium perhibendo nobis de Bonacio, de quo nunc diximus, quod sic passus fuerat fluxum sanguinis.

EPILOGUS

[190] Hæc autem, quæ audistis, per eum a Domino facta signa & prodigia, [Hæc omnia collecta primo anno a morte.] primo ad Dominum migrationis suæ anno collegimus. Reliqua vero, quæ [sequentibus] temporibus acta sunt, quia innumera erant de omni terrarum orbe renuntiata nobis, pro intolerabili & in explendo opere supersedimus scribere. In libro itaque isto exarata sunt ad nostræ fidei firmamentum, ut credatis a Jesu Christo omnium Salvatore pro nostra salute, vitam ejus (quantum Dominus dignatur) imitantes, fuisse missum; & ut credentes vitam sortiamur sempiternam: quam Jesus Christus Dei filius nobis præstare dignetur, qui cum Patre, & Spiritu sancto, ineffabiliter unum & idem permanens, vivit & regnat in secula seculorum Deus. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Gavonem, pro struma necdum alibi lectum scio, neque modo ab Italis usurpari.

b Mastalo seu Mattalo, videtur significare inferiorem lapidem seu limen fenestræ, cui virga immissa plumbo affuso infigitur.

c Onus hic ponitur (ut apparet) pro ea quantitate, quæ carro onerando sufficit.

d Pertusare, a participio Pertusus, pro Pertundere, in usu est Italis.

e S. Cerbonius, Episcopus Populoniæ in Tuscia, colitur 10 Octobris.

f Secundo loco, quia primo dicitur de Christo.

g Super-os Italis Soprosso, Francis Surros, Hispanis Sobrehuesso, Teutonibus Over-been, omnia eodem significatu; est enim callus durus instar tuberis, supra os crescens: equis familiare ad tibias vitium.

h Cilia pro Cæcilia familiare est Italis.

i Agyale, dubito an recte scriptum, & quale navigii genus id sit.

k Pelagarem intelligo ventum, qui ex pelago flat. Cruscani Pelaghettum diminuitive dici nos docent.

l Plagia, vulgo Piaggia, littus, a Latino Plaga.

m Galatha, alias Pera, urbi Constantinopolitanæ obversa trans sinum, Italicarum navium ordinaria statio.

n Verrocchium, nauticum instrumentum.

o Antiquis Insula Pontia, sinui Cajetano objecta, nobilium Romanorum exiliis famosa.

p Batalia, alias Campania navis, supremum navis tabulatum, ex quo velut campo pugnatur.

q Sagetia & Saëtia videtur dici Celox a velocitate navigandi.

r Latinis Mizenum, Virgiliano commento de Æneæ tubicine nobilitatum promontorium, inter Neapolim & Prochitam insulam procurrens.

s Longaonem intelligo, intestinum rectum, usque anum.

* an pelves

TRANSLATIO CORPORIS
In novam arcam anno MDCLXXXVIII,
Ex Italico Pisanæ Civitatis instrumento.

Raynerius, Confessor Pisis in Hetruria (S.)

EX MS. INSTR.

[1] [Intuitu gratiarum per S. Raynerium identidem impetrari solitarum,] Anno Domini nostri Jesu Christi, ab ejus salutifera Incarnatione, millesimo sexcentesimo octuagesimo octavo, Stylo Florentino, & MDCLXXXIX more Pisano, Indictione XI, die vero vigesima septima mensis Martii, Innocentio XI Pontifice Maximo, & Serenissimo Cosmo III, Hetruriæ Magno Duce Dominante, pateat qualiter per intercessionem gloriosi S. Raynerii, Confessoris Pisani & incliti Protectoris civitatis Pisarum, fuerint semper a cunctis fidelibus Christianis, ex Dei providentia, relatæ gratiæ perquam singulares; pro beneficiis, in suum atque accolarum favorem sæpius concessis; cum peterent, pluviis vel deficientibus abundantiam; [jubet Sereniss. Cosmus III M. Dux Etruriæ] vel super affluentibus serenitatem optatam; nec non liberationem ab inundatione, quam tumefacta nimiis pluviis aut nivibus solutis ripasque mox transgressura flumina, minabantur agris. Ad hæc autem tam grandia prodigia & evidentia miracula animum reflectens, summa pietas & zelo ardentissimo conjuncta devotio serenissimi Cosmi III, Hetruriæ Magni Ducis ac Domini nostri; volensque affectum erga tam beneficum Portectorem augere in civibus, [novam arcam fieri] & in externis etiam excitare venerationem illius; mandavit expensis ærarii sui proprii locandam fabricam novæ ac sumptuosæ arcæ sive depositi, super altari Virginis Incoronatæ in ecclesia Primatiali ejusdem civitatis Pisanæ; intra quam transferrentur & istic collocarentur sacra ossa & reliquiæ gloriosi istius Sancti; quæ hactenus fuerant custodita & venerata eadem in ecclesia, super altari, ipsius S. Raynerii titulum ferente.

[2] [& corporis ossa in unā compagem uniri;] Ut autem in opere tam sancto magis triumpharer religio; & populorum devotorum non minus oculi in admirationem, quam ad venerationem animi allicerentur; utque devotioni, decorum decoro, magnificentia magnificentiæ accresceret; statuit & definivit insallibilis providentia suæ Serenissimæ Celsitudinis, ut intra ejusmodi arcam collocanda ossa restituerentur suæ naturali compagini, interque se jungerentur, quæ antea divisim conservabantur & tenebantur, in duabus argenteis capsulis, statua una pectorali similiter argentea ac gemino ejusdem metalli brachio, in urna supra ejus præfatum altare locata. Concurrente igitur, [quare auctoritate Archiepiscopali,] cum pia ac sancta mente Celsitudinis suæ, fervente ac pastorali circa divinum cultum zelo Illustriss ac Reverendiss. D. Francisci ex Comitibus Elciis, dignissimi Archiepiscopi prænominatæ civitatis Pisanæ, Insularumquæ Corsicæ & Sardiniæ Primatis, ac Legati pro iisdem nati; jam inde ab anno MDCLXXVII secundum stylum Pisanorum præterito mense Februario; intervenientibus ac præsentibus Reverendiss. Dominis Canonicis, Sebastiano Zucchetti & Antonio Pachetti, Vicariis chori, tamquam deputatis a Reverendiss. Capitulo, fuerunt ad ejusmodi effectum visitatæ prædictæ sanctæ Reliquiæ a sua Illustriss. ac Reverendiss. Dominatione.

[3] [Vicarius Generalis Pisanus, 15 Martii] Desiderans porro Illustris adm. ac Reverendiss. D. Canonicus Augustinus del Forto, Vicarius generalis Illustriss. ac Reverendiss. Dominationis suæ, obedire honorandis sibi nutibus prædictæ Sereniss. Celsitudinis, stante absentia præfati Illustriss. ac Reverendiss. D. Archiepiscopi, die XV currentis Martii, assistentibus & assentientibus sibi Reverendiss. Dominis Canonicis, Philippo Pini & Felice Lorenzani, Vicariis Chori in d. ecclesia Primatiali, ad hoc a suo Reverendiss. Capitulo deputatis; [accedens ad altare S. Raynerii,] præsente similiter Illustriss. D. Iulio Cajetani, Patricio Pisano ac fabricæ d. ecclesiæ Operario; personaliter sese transtulit ad altare gloriosi istius Sancti, ipsis Reverendissimis Dominis rochetum atque mozzettam indutis. Ubi, in lumine multarum facularum, aperta iisdem fuit arca marmorea, inde extractæ capsulæ argenteæ duæ, caputque & brachia, argentea omnia, quæ mox agnita & adorata tamquam vera ossa præd. S. Raynerii, ex indubitata universorum credulitate, devote translata sunt in sacristiam præd. ecclesiæ; ibique manserunt aperta coram me Cancellario Archiepiscopali atque infrascriptis testibus, interveniente D. Ioanne Caldesi Aretino, Chirurgo anatomico Sereniss. Principis Ioannis Gastonis: inventaque sunt sequentia.

[4] In capite & busto argenteo, cranium cum mandibulis. [inventa ibi & numerata ossa,] In prima capsella, Vertebræ & Nodi spinæ dorsualis numero XXI, Os sacrum, Costæ XIX, Os sternum, scapulæ II, humerus sinister, & ulna sinistra. In secunda capsella, Coxendices II, Pedes II, cum XXV ossiculis pro unoquoque; Os femoris I, Tibia I; Fragmenta II, quorum unum est pars coxendicis, alterum vertebræ. Fragmenta exigua in folio chartæ, & cineres corporis prædicti in folio minori. In primo brachio, Radius brachii sinistri, in altero brachio ossicula manuum XV, cum medio focili. Quæ omnes Reliquiæ, in suis respective capsis vasisque argenteis, fuerunt denuo repositæ loco & altari consueto.

[5] Post hujusmodi inventionem & recognitionem, tali modo ac forma expressam, [die 16 ad Palatium transfert,] cum esset veniendum ad compaginationem dictorum Sanctorum ossium, secundum augustissimam mentem suæ Sereniss. Celsitudinis; considerans Reverendiss. D. Vicarius Generalis, quod ejusmodi operationi nullus aptior vel decentior locus deligi posset, quam ipsum Palatium suæ Sereniss. Celsitudinis; non tantum quia id deberi in terris videbatur ei, qui in cælis penes supremum Monarcham jam erat collocatus; sed etiam ut semper ac tempore quocumque, in alterabiliter constare posset de identitate ipsarum sanctarum Reliquiarum; transtulit se Reverendiss. Dominatio sua, die XVI mensis currentis, cum supradd. DD. Vicariis chori, & Illustriss. D. Operario Iulio Cajetani, me Cancellario Archiepiscopali & Testibus infrascriptis præsentibus, ad altare S. Raynerii in præd. Primatialem: ubi assumptæ privatim Reliquiæ, [ut erant vasis quinque argenteis condita,] ut erant positæ intra duas capsellas argenteas, caputque & brachia, collocatæ sunt in duabus rhedis, ad eum finem a sua Sereniss. Celsitudine submissis; quarum unam conscendit Reverendiss. Dominatio sua, cum DD. Vicariis Chori & Operario; alteram, duo Ceremoniarii & R. D. Thomas Gorini, Capellanus suprad. Primatialis, atque ego Cancellarius Archiepiscopalis infrascr. Nobis autem se adjunxerant, in aliis duabus rhedis, Illustriss. Magistratus DD. Priorum civitatis Pisanæ.

[6] Ita institutum iter versus Palatium est: quo cum pervenissemus, dimissis rhedis, conscendimus scalas; pervenientesque ad majorem capellam Palatii, [eaque tradit Sereniss. Ducissæ matri,] prædictas capsulas, caputque & brachia, magna cum reverentia collocari vidimus supra altare, multis cereis lucentibus magnifice apparatum. Hic cum illæ fuissent adoratæ a Sereniss. Magna Ducissa matre, & Sereniss. Principissa, totaque Curia; coram me Cancellario & Testibus infrascr. atque Illustriss. D. Equite Petro San-Cassiani, Præposito Magistratus Illustriss. DD. Priorum, atque Excellentiss. D Doct. Antonio Morandini tunc Cancellario; rursus adapertæ fuerunt duæ capsulæ, in quibus oculari fide cognitum est adesse prædd. Reliquias S. Raynerii, [per ipsam compaginanda.] quoad omnes & singulas partes supra expressas & nominatas; atque ut tales adoratæ fuerunt, visæ, & susceptæ a Sereniss. Magna Ducissa matre, semper genu flexa; eidemque ad effectum prædictum traditæ fuerunt omnes ipsarum arcularum claviculæ, per manus Reverendiss. D. Canonici Lorenzani Vicarii Chori, uti dictum est supra.

[7] Post hujusmodi traditionem consignationemque ipsarum capsularum & clavium, [tum 23 die reversus,] in manibus regiis suæ Sereniss. Celsitudinis, die XXIII currentis, denuo Reverendiss. D. Vicarius Generalis, cum præsentia & assistentia prænominatorum Reverendiss. DD. Canonicorum Philippi Pini & Joannis-Felicis Lorenzani, Illustriss. D. Operarii Julii Cajetani, meique Cancellari & Testium infrascript. intervenientibus etiam Illustriss. D. Equite Petro San-Cassiani, Præposito Magistratus Illustriss. DD. Priorum, & D. Doct. Antonio Marandini ipsorum Cancellario; regressi in præd. capellam, ibidem repererunt Reliquias suprad. collocatas & recompaginatas supra altare, multis circum lucentibus cereis: factisque debitis adorationibus, figentes oculos in ipsa sic compaginata sacra ossa, agnoverunt infinitas obligationes suas erga Sereniss. & Augustiss. familiam; [jam compaginata,] non solum quia ipsa ossa tam apte compaginarant, sed etiam quia eadem pretiosissimis donis adornaverant. Igitur venerati continuo corpus sui gloriosi Protectoris, invenerunt & semper invenient, in ipso atque in sacra ejus arca, vivis & veracibus characteribus insculptum testimonium immensæ pietatis Serenissimarum Celsitudinum modo regnantium, versus ipsam civitatem, & suum sanctum Protectorem, hoc qui sequitur modo adornatum.

[8] Nempe compaginata sunt ossa supra quasdam assulas argenteas, quibus alligantur filo aureo, [eleganterq; ornata & vestita,] reticulo argenteo inclusa & vestita panno serico cerulei coloris, aureis argenteisque filis intertexto, ornatoque fimbriis auro-argenteis, cum veste superiori formam cilicii habente, ex filo aureo & argenteo coloris leonini, quam adstringit pretiosus sapphirus, auro inclusus, cum octo magnis adamantibus & minoribus sedecim. In capite posita corona est, ex gemmis & hyacinthis, componentibus quindecim distinctos flosculos; supra quos assurgunt sex hyacinthi, in modum olivæ compaginati, cum aliquot adamantibus sursum eminentibus: adhæret corona pileolo Armozini albi, quatuor lineis auro argentoque ductis cincto. Atque hac ratione apparatum sanctum corpus extenditur supra tapetem acu pictum, fundo argenteo floribus aureis insperso, cum bullis ad angulos aureis; atque cervicali similis formæ subtus caput posito. Tapes autem iste instratus est labello cupressino, tres ulnas longo & septem octantes largo; quod bysso candida vestitum, lineisque aureis ornatum, eum in finem antea fuerat a Reverendiss. Dominatione sua benedictum, ad formam Concilii Tridentini.

[9] Recognita autem sacra ossa, præd. corpus componentia, numerata sunt; cranium cum duabus mandibulis, spina vertebris XXI constans, & costæ XXI, annumeratis inter has nonnullis quæ ex pluribus particulis integrantur; [iterum numerat] coxendices duæ, femur unum coxæ sinistræ, tibia una cruris sinistri; omnia ossa constituentia pedem sinistrum, & duæ scapulæ; duo item radii brachii sinistri, omniaque ossa manus sinistræ; dexteræ autem manui desunt sex ossicula, quinque item pedi dextero. Adhæc ad eamdem compagem concurrunt ossa omnia pectoralia, excepto unico quod foris servatur, pro benedicenda aqua S. Raynerii ad usum infirmorum. Quæ omnia; sic compaginata, vestita, & ornata, atque in labello prædicto collocata, fuerunt primum diligenter considerata a sua Reverendiss. Dominatione; [& recognoscit ut eadem:] in præsentia supradictorum Dominorum; agnitaque & honorata, tamquam sancta ossa & veræ Reliquiæ ipsius S. Raynerii; quales modo ac forma supradictis, intra capsulas argenteas, caput & brachia, antea collocatæ, consignatæ fuerant Sereniss. Magnæ Ducissæ; coram me Cancellario & Testibus infrascriptis, paratis desuper interponere quodcumque necessarium & opportunum decretum in forma &c.

[10] Et quoniam integritati corporis, sicut dictum est compositi, [ac notatis quæ deficiunt partibus,] inveniuntur multa alia ossa præter supra nominata deesse, nequa inde dubietas possit venturis temporibus subnasci, opportunum fore censuit præd. Reverendiss. Dominatio sua, publico huic Instrumento ejusmodi defectum accurate inscribere, profectum ex magna erga sanctum veneratione. Etenim jam inde ab anno MCCCLXX Regina Arragoniæ ab Ancianis hujus civitatis petiit per litteras & obtinuit os unum coxæ, quemadmodum in Memoriis Historicis Pisanis, editis a Joanne Paulo Tronicia, Nobili Canonico Pisano, & Illustriss. ac Reverendiss. Domino Medici, Archiepiscopi Pisani Vicario Generali. Non igitur admirationi ducatur quod usque in præsentiarum inveniantur ossa quædam deesse sacro isti corpori; scientibus quod etiam anno MDCLXXXIV, Eminentiss. D. Cardinalis de Angelis, Patricius Pisanus, obtinuit vertebram unam, pro sua devotione, exponendam Romæ ad publicam fidelium venerationem. Prout liquet per instrumentum contractus, a me Cancellario præd. rogatum die XXXI Maji anni præfati: quemadmodum etiam antea inveniuntur variæ particulæ earumdem Reliquiarum concessæ diversis Principibus & Prælatis, ipsas postulantibus; ex pura erga Sanctum devotione.

[11] [die 24 refert in sacristiam Cathedralis;] In hunc igitur modum recognitis & approbatis sacro-sanctis istis Reliquiis, ut quæ veræ ac realiter sint Gloriosi S. Raynerii, Confessoris Pisani, ex nobili familia Scacciariorum; sub die XXIV currentis, Reverendiss. D. Vicarius Generalis, cum Reverendiss. DD. Archipresbytero Petro-Mattheo Cusasserii, Archidiacono Philippo Cajetani, Canonico Joanne Augustini, & Canonico Bartholomæo Landfranchi, Nobilibus Pisanis, veluti ad hujusmodi actum a Revendiss. Capitulo expresse deputatis; assistentibus etiam Reverendiss. DD. Vicariis Chori prænominatis, meque Cancellario & Testibus infrascriptis; Illustrissimis item Dominis, Præposito & Cancellario DD. Priorum præfatorum, transtulit sese ad Palatium. Omnibusque ingressis in capellam, ubi stabat sanctum corpus, inter multa luminaria, fuit secundum voluntatem. Sereniss. Celsitudinis suæ assumptum præd. corpus, circa horam noctis secundam; [die vero 25 exponit publice,] & privatim portatum in sacristiam Primatialis ecclesiæ. Sequenti autem XXV, festo sanctissimæ Annuntiationis, mane fuit solenniter collocatum supra majus altare, ac publicæ venerationi expositum; post prandium vero processionaliter circumlatum per civitatem, cum magna solennitate populique concursu; atque sub mediam horam noctis intrantis relatum ad ecclesiam, translatumque ad altare Incoronatæ, ut ibi collocaretur intra arcam, totam compositam ex viridi marmore, admixto candido; cui ut fundus insternitur holoserico rubeo & quatuor pulvillis instar cervicalis, quos aurei limbi bullæque angulares more Romano locupletant, ut supra illos præd. sacrum corpus collocetur.

[12] Est autem arca, longa circiter ulnas quinque; alta unum & trientem; [& intra novam arcam marmoream,] larga unum & quadrantem, cum suis suptus infraque coronamentis; supra quæ procurrunt palmites æris inaurati per quatuor latera; & in his sunt ostiola marmorea, intus vestita horoserico rubeo cum suis limbis bullisque more Romano. Ista porro ostiola attolluntur, adducuntur, & clauduntur in hunc modum. Anterius duabus clavibus inauratis clauditur, immissis in seras, opere æreo inaurato in formam vitis coopertas. Singulæ autem seræ habent acus duas, excipiendis duabus clavibus: [seris munitam] & in hunc modum clauditur etiam portula faciei posterioris: laterales autem portulæ unica clauduntur sera, quibus eædem duæ claves subserviunt: & hæ coram me, Cancellario ac Testibus infrascriptis, fuerunt ab Illustriss. Apollonio Bassetti Secretario Celsitudinis suæ Sereniss. consignatæ, una quidem supra nominatis Reverendiss. DD. Vicariis Chori, altera vero Illustriss. D. Operario Julio Carjetani. Prædicta ostiola ornantur filiatura æris inaurati, [crystallisque perlucidam,] atque ejusdem metallis limbis circumducuntur: ipsis vero sublatis, manet arca per quatuor crystallos transparens: quarum quidem crystallorum posterior, aperitur claviculis duabus turbinatis, immissis per trocheolas sibi proportionatas æris pariter inaurati: quæ etiam claviculæ, ut supra, consignatæ fuerunt.

[13] [ac basi marmoreæ insistentem collocat;] Insistit arca duobus pedibus marmoris flavi Orientalis, sub quibus tenditur basis mixti marmoris, alta tres circiter ulnas, cum suis ornamentis proportionatis arcæ: in quam arcam fuit sub horam noctis tertiam translatum atque collocatum sacrum corpus, in præsentia Reverendiss. Dominationis suæ ac Reverendiss. DD. Vicariorum Chori, adoratumque a populo suisque Sereniss. Celsitudinibus usque ad præsentem diem XXVII Martii. Consequenter autem ad actum istum, adm. Illustris ac Reverendiss. D. Augustinus del Tosto, qui supra, tamquam Vicarius Generalis Illustriss. ac Reverendiss. D. Archiepiscopi qui supra, interveniente Illustriss. D. Abbate Apollonio Bassetti aliisque prænominatis, & Illustriss. D. Equite Balduino Balduini moderno Præposito Illustriss. Magistratus DD. Priorum, Cancellarioque eorumdem, & me Cancellario Archiepiscopali ac Testibus; [atque 27 die denuo inspicit approbatque ut veras S. Raynerii Reliquias,] inspecto rursum & considerato præd. sancto Corpore existente in d. arca; declaravit sua Reverendiss. Dominatio & declarat esse ipsamet ossa gloriosi S. Raynerii, quæ venerabantur & conservabantur intra urnam sui altaris, in hunc modum recognita & compaginata: & ut talium fecit recognitionem in forma, concedendo facultatem ut d. corpus sic compaginatum exponi possit publicæ fidelium venerationi: & supra identitate præd. ejusdemque approbatione interponendo omne & qualecumque suum decretum, magis necessarium & opportunum, in forma suppleri mandando omnia & singula, ad Dei omnipotentis gloriam, Sanctæque ac semper Virginis Mariæ & gloriosi S. Raynerii.

[14] Actum Pisis in Primatiali ecclesia Pisarum, coram & præsentibus ibidem RR. DD. Iosepho qu. Andreæ de Quojanis, [confecto desuper publico Instrumento,] Ceremoniarum Magistro; Francisco Maria I. U. D. Ursino de Ursinis, Thoma de Godinis, & Iosepho de Sebertinis, testibus, qui interfuere supradictis respective actibus: nec non coram & præsentibus ibidem Illustriss. Dominis, Bajulivo Hieronymi, qu. D. Cæsaris de Roncionibus; Equite Carolo, qu. Ubaldi-Lanfranchi Ciccholi; Capitaneo Josepho Rogerio, qu. D. Hieronymi-Lanfranchi Ciccholi; Joanne Francisco D. Equitis de Upezzinghis, omnibus Notariis Pisanis, qui ad tantum actum interfuerunt. Hactenus Instrumentum illud; [cujus exemplar authenticum nobis mox mittitur.] cujus transsumptum Antverpiam mittendum cum originali contulit, collatumque signavit Petrus a Podio qu. Podii filius, Pisanus, I. U. D. Notarius publicus: eidemque ut tali fidem solenniter fecerunt Priores Populi & Communis Pisarum … XX Maji MDCLXXXIX stylo Pisano; ac de mandato eorumdem subscripsit Antonius Morundinus, I. U. D. Cancellarius adstans Communis Civitatis Pisarum. Quemadmodum ipsum transsumptum Italicum nobis misit Illustriss. D. Alexander Marchetti, in Academia Pisana publicus Mathematicorum Professor, per nostri operis adjutorem indefessum Illustriss. D. Antonium Magliabechi; qui per suas litteras datas XVIII Maji anni ejusdem nobis MDCLXXXVIII ipsum D. Alexandrum laudat, ut virum Philosophicis quoque ac Poëticis celebrem, variisque jam editis libris notum. Misit etiam ipsius Sacelli tumbæque novæ delineationem hic appositam, qualem nobis accuratissime delineavit illustrissimus D. Abbas Pandolphinus Nobilis Pisanus, ad instantiam illustissimi pariter Domini Angeli Poggesi, in eadem Pisana Acadamia elegantibus poëmatis editis famosi; qui ambo testantur opus pulcherrimum esse & ex marmoribus perquam pretiosis elaboratum totum.

DE BEATA EUPHEMIA,
ABBATISSA COENOBII VIRGINUM S. ALTONIS, IN BAVARIA.

>ANNO MCLXXX

SYLLOGE HISTORICA
De ejus natalibus, sanctitate, ætate, titulo Beatæ.

Euphemia, Abbatissa cœnobii Virginum S. Altonis, in Bavaria (B.)

G. H. & D. P.

Res gestas S. Altonis Abbatis deduximus ad diem ejus natalem, IX Februarii; diximusque, monasterium ab eo, seculo Christi octavo, constructum in Bavaria superiore, situm inter Augustam Vindelicorum & Monachium; in eoque sub initium Monachos vixisse; quibus Altorfium translatis, inductæ fuerunt Sanctimoniales, virginitatem professæ sub aliqua illis. præfecta Abbatissa. Talis ibidem fuit Beata Euphemia, ex nobilissima familia Andecensi, patre Bertholdo, ac matre Sophia prognata, [Nobilis familia Andecensis.] soror Gisalæ; quæ mater fuit quatuor Episcoporum, & B. Mathildis Virginis Sanctimonialis in Dyessensi ejusdem Bavariæ monasterio: ad cujus Vitam, XXXI Maji illustratam, de antiquitate familiæ Andecensis egimus. Desideravit hæc B. Euphemia apud sororem suam B. Mathildem in cœnobio Dyessensi sepeliri; [Epitaphium.] ubi epitaphium Germanicis verbis legitur hoc sensu; Hic sub lapide minore jacet sepulta Beata Euphemia Virgo, Abbatissa monasterii S. Altonis, soror Divæ Mathildis, & filia Bertholdi Comitis Andecensis, nostri fundatoris. [Obitus 17 Junii.] Obiit anno MCLXXX. Hæc submisit nobis D. Simon Præpositus Dyessensis, asserens, in Kalendario Ms. perantiquo monasterii sui, annotari diem obitus hujus XVII Junii. Et hanc addidit Vitæ synopsim.

[2] [Vitæ Synopsis] Sororem germanam habuit Beata Mechtildis nostra Beatam Euphemiam: quæ illi illustri sanguine parem se extitisse, sapienter parvi pendens, & Apostoli hortatu charismata æmulari satagens meliora, potius in perfecta vivendi ratione studuit eidem omnimodis assimilari. Itaque S. Altonis in Bavaria monasterium, sub regula S. Benedicti ingressa, id plane assecuta est, ut sorori non minus virtutum, quam splendore generis germana videretur: quippe quæ suam Sororibus innocentiam, jugi piarum actionum exercitatione, egregie probavit. Unde brevi factum est, ut earumdem communibus suffragiis in defunctæ Abbatissæ locum Euphemia subrogaretur. Quod illa munus cum pie juxta ac prudenter diu obiisset, bonorum operum meritis plena, ad præmia vocatur in cælum, decimo septimo Junii, anno salutis millesimo centesimo octogesimo; sepulturam nacta desiderio suo convenientem, in parentum monasterio Dyessen apud Beatam Mechtildem; ejus sedula facta imitatrix, sicut ipsa Christi. Hæc ille.

[3] Matthæus Raderus tomo secundo Bavariæ sanctæ parvum elogium pag. 289 edidit sub hoc titulo S. Euphemia Antistita cœnobii Virginum S. Altonis. [a Radero Sancta appellatur,] Reliqua sunt accuratius in submissa nobis synopsi exposita, cum qua solum titulum Beatæ damus. Andreas Brunner, cum parte 3 Annalium virtutis & fortunæ Boiorum lib. 12 num. 9, descripsisset virtutes & miracula B. Mechtildis, sub finem addit ista: Æquali sanctitate soror ejus Euphemia, Divi Altonis monasterio præfecta vixit, sed res illius scriptorem nactæ non sunt, vel temporum vitio intercidere. Ceterum, ex Raderi ipsiusque Præpositi Simonis silentio, cogimur credere; omnem, si quis fuit olim, B. Euphemiæ in suo monasterio cultum, [abolito, si quis fuit, cultu.] posterorum incuria exolevisse, manente solo Beatæ vel Sanctæ, titulo: quem defectum facile credibilem nobis reddit superiorum seculorum extrema socordia, circa cultum patriorum Sanctorum, per Germaniam etiam in iis provinciis, quæ grassantem ubique Lutheranam hæresim, utcumque a se repulerunt; uti in Bavaria factum, gratulamur quidem, sed non ideo minus dolemus vel amissa, vel non requisita multa Religionis antiquæ monumenta, dum pro summa Catholicæ rei adversus hæreticos a religiosis hominibus vigilatur studiosius, & a principibus operosius decertatur.

DE SANCTIS REGINIS ET SORORIBUS, TARASIA VIDUA ET SANCIA VIRGINE, SANCII REGIS FILIABUS,
ORD. CISTERC. LORVANII IN LUSITANIA.

>ANNO MCCXXIX VEL XXX ET MCCL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De die cujusque natali, veneratione antiqua, Processibus ad Canonizationem formatis.

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

AUCTORE D. P.

Magistro meo Godefrido Henschenio p.m. ad colligenda Sanctorum Acta datus socius, cum eoque Romam profectus, veni an. MDCLX in notitiam Fr. Francisci Macedo Lusitani, Ordinis S. Francisci, viri inter Observantes eruditi, & pluribus editis libris noti; uti & germani fratris ejus, [In ordine ad Canonizationem] Antonii Macedo e Societate nostra, tunc Pontisicii ad Vaticanam ecclesiam Pœnitentiarii, qui etiam ipse libris editis notus, atque obita ad Serenissimam Christinam Sueciæ Reginam legatione pro conversione ejus ad fidem Catholicam, de Ecclesia bene meritus. Patri Antonio, post nostrum Roma discessum, venit ex Lusitania mandatum, ut resumeret negotium, quod seculo XVI a Regibus Sebastiano & Henrico Ulyssippone designatum erat, & anno MDCXXXIV cœptum Romæ fuerat, pro canonizandis Sanctis (ut vulgo appellantur) Reginis, Tarasia atque Sancia, [Romæ an. 1667 edita Vita nova,] Sancii I Regis filiabus, anno MCCXXIX aut XXX & MCCL vita functis. Franciscus autem, de iisdem sanctis Reginis bene meritus, exemplo aliorum, qui præclara de ipsis scripserunt variis linguis, composuit ex Actis Processuum, in Lusitania formatorum, novisque & veteribus eodem spectantibus documentis, de utriusque vita & cultu antiquo libellum Latinum: quem etiam Romæ probatum, in lucem edidit anno MDCLXVII, Clemente Papa IX jam ad solium evecto. Præfatur is, nihil ibi suum esse præter stylum, quem optat ut gratum lector habeat; de fide autem relatarum a se rerum dubitet nihil: Habui enim, inquit, exemplaria idonea & juris publici, quibus religio sit non credere; cum Acta, unde sumpsi quæ scribo, secundum leges Tridentini Concilii sint confecta, a Superioribus recognita & Romam missa.

[2] Pars magna scripturarum, quibus ille usus est, servata diu fuit Romæ apud nostræ Societatis pro Lusitania & Indiis Assistentem; [ex Processibus, aliisq; monumentis antiquis:] præcipue vero Processus ipsi, ab Ordinario, jussu Pontificis facti; atque ex vernacula Lusitanis lingua in Italam translati. Hi autem dividuntur sub Titulis omnino undecim, quorum synopsim nobis extraxit prædictus Assistens R. P. Antonius de Rego, anno MDCXCI, hunc fere in modum. Sub Titulo 2, Doctor Fr. Laurentius a Spiritu sancto, Abbas monasterii de Alcobatia, Generalis & Reformator aliorum monasteriorum omnium suæ Congregationis in regnis & dominiis Portugalliæ, notum facit, quod cum miracula plurima, [quorū aliqua ex Codice Processuum hic indicantur.] quæ Deus per sanctas Reginas operatus est, oblivioni data sint ac perierint negligentia & socordia hominum; ne id deinceps accideret, se super illis, quæ suo tempore facta erant & quotidie fiebant, examen rite instituisse: & decernit Lorvanii interrogare Testes; prout re ipsa, assistente sibi suo Secretario Fr. Georgio a Sanctis, interrogavit ad triginta, anno MDXCV. Postea vero instituti a se Processus summarium absolvendum commisit, ipse aliis impeditus, Fr. Antonio a Conceptione, Rectori Collegii Conimbricensis sui Ordinis, addito eidem Secretario Fr. Bernardo de Britto, qui ipsius Ordinis & Coronæ Lusitanicæ Chronographus fuit. Hæc autem commissio signata est XVIII Augusti MDXCIX, & cœpta executioni mandari III Januarii sequentis, quando auditis aliis quinque testibus absolutum Summarium est, registratum in processu a folio 241 ad 272.

[3] Sub tertio titulo, per quinque sequentia folia usque ad 277, decurrit Relatio, [Aperitur anno 1617 sepulcrum Tarasiæ.] quomodo fuit aperta Regalis sepultura Serenissimæ Reginæ D. Teresiæ, Reginæ Legionis & Galiciæ, Fundatricis regii Conventus S. Mariæ de Lorvanio; ubi est ejus sepultura, cum sepultura Infantæ D. Sanciæ, ipsius sororis, Fundatricis regii monasterii Cellensis; cum esset Abbatissa D. Maria de Mendoza anno MDCXVII, die VII mensis Julii, die quadam Veneris hora diei XI a D. Magdalena de Vasconcellis & Silveria, Religiosa prædicti Monasterii, scripto consignata. Et hæc a P. Conrado Janningo fideliter Latine reddita, in nostra Vitæ a Macedo scriptæ partitione facit Caput XI. Quartus Titulus aliud non habet, quam transsumptum quoddam ex Breviario Cisterciensi anni MDCXI; ubi Teresia (sic enim recentior usus amat scribere) Sancia & Mafalda (est hæc altera Soror, cujus Acta illustravi ad diem II Maji in Append.) numerantur inter Beatas Ordinis. [Sanctitas utriusque probatur.] Reliqui octo tituli, a folio 277 ad 318, consumuntur referendis iis, quæ Fr. Angelus Manrique in Laurea Euangelica, sub annum MDCIV primum edita Salmanticæ, deinde variis locis recusa; & Bernardus Britus prænominatus, longe copiosius inseruit Chronico suo Cisterciensi, impresso Ulyssipone anno MDCII; nec non Antonius Brandanus, ejusdem Cisterciensis instituti Abbas Generalis, & Archichronographus totius Lusitaniæ regni.

[4] Primus titulus, idemque præcipuus, & 240 folia implens, continet Summarium Testium de Miraculis, [Processus auctoritate Ordinaria formatus] quæ in vita & post mortem patraverunt Dominæ Reginæ Teresia & Sancia, Religiosæ Ordinis Cisterciensis; confectum ab Archidiacono Benedicto de Almeida, Deputato Sancti Officii Inquisitionis in civitate & diœcesi Conimbricensi, ex commissione Reverendi Capituli Sede vacante: quod Summarium fieri cœpit Lorvanii die VIII Martii MDCXXXIV; Cellis, die XXIV; & Conimbricæ, XXVII Julii, auditis hic IX, ibi VIII testibus; Lorvanii autem comparuerunt omnino CXCVI, deponentes, de publica voce & fama sanctitatis, deque innumeris ac pene infinitis miraculis ac prodigiis, patratis intercessione sanctarum Reginarum, coram ecclesiæ Conimbricensis Archidiacono D. Benedicto de Almeida, [anno 1634] Judice deputato; atque Emmanuele de Abreu, publico & Apostolico Notario; præsente R. P. Joanne de Almeida, Ordinis S. Bernardi, Confessario Lorvaniensium Sanctimonialium, & ab harum Abbatissa Procuratore constituto. In Postremo autem folio totius Processus ponitur Testificatio quinque Notariorum, qua fidem faciunt de sepulturis sanctarum Reginarum, earumque epitaphiis, relatis in Vita num. 60: [& 35.] item quod super ipsis est altare beatissimæ Virginis; & ante eas lampas ex argento accensa, ex qua viderunt extrahi oleum & ex sepulturis terram, quæ extra Lorvanium etiam deportantur pro infirmis. Signabanturque omnia sigillo judicis, pro hac causa deputati D. Provisoris Benedicti de Almeida anno MDCXXXV, Conimbricæ XVII Martii.

[5] Præcitatos duos Processus secutus Macedo, omnem sibi merito fidem exigit, quam illi merentur: sed quæ pro continuando historiæ filo, [Correcti in Vita errores Chronologici ad calcem.] de suo judicio, vel ex aliorum sententiæ interposuit, non semper æque solida sunt, imo certius distinctiusque digestæ historiæ non numquam repugnant: quapropter libertatem sumpsi ejusmodi loca resecandi suppositis punctulis hinc inde; & substituendi charactere diverso mea quædam, inter uncos []: de quibus ut certior ratio lectori constet, Elenchus ad calcem additus faciet; non quasi insultare Auctori velim, haud satis ab historiarum scientia instructo; sed ne quid temere alieno in opere mutasse videar. [Effigies proponuntur hic:] Placeat autem hic etiam videre una in tabella junctas, utriusque Sanctæ effigies, ex duabus apud Lorvanium originalibus exceptas & Romam cum Processu translatas, indeque ad me a prædicto P. Assistente missas. Nec enim alius aptior locus est. Epigraphæ, quæ in ectypis Romanis, uti hic sub insignibus, leguntur; denominantes utramque Sanctam ab avo suo Alfonso Henriques; in Originalibus Lorvanii sic sonant, prima quidem: Sancta Domina Teresia, filia Sancii primi, Portugalliæ Regis; Regina Legionensis, Reformatrix monasterii de Lorvano. Altera vero: Sancta Domina Sancia, filia Sancii primi, Portugalliæ Regis; Fundatrix monasterii de Cellis. Sunt qui existiment quinque illa Scutula quibus Lusitaniæ Insignia hic etiam expressa decorantur, ad numerum cæsorum ab Alfonso avo Regum, referenda esse; alii sanctiorem numeri istius causam proponunt, Christi scilicet vulnera, quibus acceptam victoriam retulerit tesseræ istius auctor.

[6] Restat, ut, cum diversis diebus Sanctæ obierint, earum hic simul referendarum reddam rationem. [Sancia 13 Martii mortua,] Sitque illa præcipua, quod de una seorsim sine altera pro dignitate rei difficulter possit agi, adeo conjuncta atque implicita sunt inter se utriusque gesta, præsertim miraculosa; quæ propterea etiam in uno tantum Processu collecta sunt sub utriusque nomine. Obiit coliturque Sancia, XIII Martii secundum fastos sacros Cisterciensium aliosque, quod sciam, omnes, quamvis Macedo, citans Martyrologia Cisterciensia (quod mirum est) annuntiari ipsam dicat, [cur hac 17 Junii illustretur:] III Idus Aprilis. Quod vel per oscitantiam propriam, vel librarii, vel typothetæ, impresserit, ponendo tertiam Idus Aprilis, quæ est dies XI ejusdem, pro tertia Idus Martii, quæ est dies XIII hujus mensis; qua, ut dixi, ab omnibus colitur; & nos retulimus de ipsa quidpiam in Prætermissis ad eumdem diem, quæ sic ibi nunc legi malumus: Sancia Regina (ita Regum filias olim appellare Hispani solebant) Sancii primi istius nominis; Lusitaniæ Regis filia, fundatis duobus monasteriis, altero Franciscanis, altero Cisterciensibus, ab utriusque sacris Ordinis scriptoribus adsciscitur, tamquam Fundatrix sua; a Cisterciensibus vero etiam ut sua Monialis, uti vere fuit. De hac nobis tractandum pluribus, ubi de Sancta sorore ejus Tarasia, quacum ejus gesta ut plurimum connexa sunt, die XVII Junii.

[7] Hac igitur die, Tarasiæ sacra, nunc simul agimus de ipsa etiam Sancia: & præmittimus; [Ejus nomē & laus in Fastis sacris,] die XIII Martii, legi in Kalendario sacri Ordinis Cisterciensis, in quo præcipuarum ejus solennitatum dies fasti juxta ordinem mensium prænotantur, excuso Divione anno MDCXVII: Sanctia Regina, Monialis in Cellis. Atque in Serie Sanctorum & Beatorum ejusdem Ordinis a Claudio Chalemot sic scribi: In Lusitania depositio B. Sanciæ Reginæ, quæ marito & sponso Rege orbata, Cellense cœnobium Sanctimonialium Ordinis Cisterciensis construxit, & ibidem suscepto habitu & velo, vitæ probitate ac sanctimonia refulsit, ut quidam testantur Auctores. Testantur id enimvero pro majori parte, Auctores plurimi: Sed Auctorem idoneum, qui testetur, Sanciam fuisse orbatam marito & sponso, inveniri, puto, neminem: cum neque maritum, neque sponsum umquam habuisse, constet. Potest, quod hic de Sancia dicit Chalemotus, in Mafalda sorore ejus, & ipsa Sancta, verificari. Hæc enim Henrico, Castellæ Regi adhuc impuberi, nuptiis male ominatis, quia incestis, conjuncta; ideoque cito separata, & virgo reversa est in Lusitaniam, matrimonio, ut idem Chalemotus ait, nondum consummato: quod nisi adderet, existimarem ipsum duarum sororem fortunam confudisse.

[8] De Tarasia autem longiusculum texens elogium Chalemotus, inter alia hæc habet. [uti etiam Tarasia.] Quod Alfonso Regi Legionis suo consobrino nupta, tres ab eo liberos suscepit. Quod, quia sine dispensatione ecclesiastica invalide contraxisset matrimonium cum cognato, resipuit & pœnituit. Quod ab illo separata per sententiam judicis, habituque Cisterciensi suscepto, in Lorvaniensi cœnobio vitam sanctissimam duxit, & multis miraculis claruit in suæ sanctitatis testimonium. Monialem enim quamdam, gravi morbo laborantem, solo suo amplexu sanasse; claudis & languidis solo contactu sanitatem restituisse; puerum semimortuum solo amplexu vivificasse; ac tandem per aquam, qua suas manus abluerat, febricitantibus valetudinem reddidisse; & alia ejusmodi quæ ex Processu copiosius infra proferentur.

[9] Hactenus recudendum curavimus hunc Commentarium, toto tomo jam impresso; [Recusius hic Commentarius errata quædam corrigit] propterea quod in illo quædam errata deprehendimus per accuratiorem viri docti informationem. Inter errata fuit, quod P. Franciscum Macedo feceram Procuratorem Romæ in causa canonizationis sanctarum Reginarum, cum is frater ejus Antonius fuerit. Atque hinc meminerit Lector illi istum titulum auferre, si forte deinceps recurrat, uti recurrit in proximo Vitæ titulo. Alia quoque, fieri potest, [etiam in sequentibus corrigenda.] ut in sequentibus non omnino concordent quo ad Chronologicas notas aliasque minutias cum Processu primario Lusitanice scripto; vel quod erratum sit in translatione ejus Italica; vel aliunde: quæ tamen, qualiacumque sint, nolumus ullo modo auctoritati Processus prædicti, legitime ab Ordinario fabricati, quidquam derogare.

[9] Theodorus Rhay inter Animas illustres Cliviæ, Juliæ &c. etiam B. Theresiæ, [Tharasia an. B. Ricchezzæ consanguinea?] Sancii Lusitaniæ Regis filiæ, consobrinæ & conjugis Arnulphi IX (debuit Alphonsum scripsisse) tamquam consanguineæ B. Rechezzæ. De hac egi XXI Maji, an autem & quomodo ea ad Legionis vel Lusitaniæ Reges referri debeat, vel hi ex illa processerint; juxta schema genealogicum illius a Gelenio collectum, aliis relinquo examinandum.

VITA RECENS
Auctore Fr. Francisco Macedo Ordinis Minorum Observantium,
Procuratore ad Canonizationem constituto.

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

A. FRANC MACEDO

CAPUT I.
Patria, natales, educatio Virginum Regiarum.

A. FRANC MACEDO

[1] Qua Hispania Occidentem spectat, & Oceano extremo alluitur, [Lusitania, felix provincia,] Lusitania jacet, in longitudinem justam porrecta; ceterum angusta, hinc angente terra, hinc vetante mari; ad Septentrionem ardua & clausa montibus, ad Austrum plana & operta campis: pars maritima cuneata littoribus, curvata sinubus, distincta promontoriis; interius frequens, exterius portuosa, ad commercium undique opportuna; salubris cælo, fertili solo, piscoso mari. Gens quondam armis ferox, sibi hærens, societatis insolens, cum desueta exteris; deinde usu & consuetudine 'mansuetior, litteris etiam clara; belli juxta & pacis studiis floruit. Ingenitæ libertatis amans & tenax: servitutis impatiens, Romanum primum, deinde Mauricum jugum ultima admisit, & prima excussit. Christianis sacris initio religionis imbuta, traditam Fidem, nulla unquam sorde hæresis inquinata, nulla schismatis labe infecta, inviolatam servavit. Ante & post exactos Mauros, communes Lusitani cum ceteris Hispanis Reges habuere; donec anno ferme centesimo post millesimum, [receptis post annum 1100 propriis Regibus,] cum Alphonsus Sextus Hispaniæ Rex, avulsam a corpore Regni partem cum Teresia filia Henrico (Lotharingone, an Burgundo?) Principi in dotem dedisset; Alphonsum filium, maternum jus ad sceptrum trahentem, Regem salutarunt. Inde proprii Lusitanis Reges esse cœperunt. Postea rem strenue armis gerentes intus Regnum, imperium foris propagarunt. Primum in Africam, mox in Asiam, demum in Americam intulere arma, cum signo Crucis conjuncta: primique & navigationis instituendæ, & Religionis amplificandæ auctores fuere. Quicumque populi aut explorare maria, ut aperire terras sunt ausi, Lusitanos & imitati & secuti orbem peragrando, impressam ubique eorum virtutis orbitam invenerunt. [late imperitans;] Unus omnium Europæ Regum Lusitanus ex aulæ suæ fenestra in Tagum subterfluentem incumbens, venientes ex quatuor partibus diversis conjunctas pariter uno momento naves videt, seque omnium gentium linguis Dominum salutari audit. Adeo angustum illud regnum longe lateque dominatur, ut cum in universum se effundat orbem, eumdem in sinu suo collectum recipiat.

[2] Inito regno Alphonsus Primus, post fractas Maurorum opes, [Regia sede Conimbricæ fixa,] & vindicatam armis ulteriorem Lusitaniam (quam Minius, Durius, ac Munda fluvii intersecant) per reliquas provincias circumlaturus arma, sedem ac regiam Conimbricæ fixit. Hanc urbem potissimum delegit, in corde regni sitam, & ipsam cor regni; trophæi more in edito positam, oleis cinctam quæ lauros mitigarent, pronam in amnem, salubrem & amœnam, ad reficiendas vires & sudores belli detergendos idoneam. Hic justum Mafalda uxor & Regia familia domicilium posuit. Hinc Alphonsus armatus, ad prælia ferox & alacer exibat. Huc ad otium, post victoriam jam mitis & lentus redibat. Illo sub Rege ac Sancio filio, si arma spectes, ferreum tempus fuit; si mores, aureum. Pio & assiduo occupatis bello, non obrepebant vitia: quippe nec desidia laxabant vires; [floret virili virtute,] nec vagæ libidines enervabant corpora, nec fallax adulatio extinguebat fidem, nec turpis ambitio sustulerat merita: obduratos militari usu animos blandæ deliciarum tineæ corrumpere non poterant; nec obducto callo solidata membra mollibus voluptatum illecebris cesserant: galea premente frontem, nemo calamistris intorserat crines. Asperatis gladio & scuto manibus nec dissolutis nec rapacibus esse licebat. Pares feminæ viris Domi contineri, pensa obire, colum & acum tractare, raro conspici, [& feminea disciplina,] ornamenta negligere, fucos & pigmenta ignorare; alienos vultus non intrudere, proprios ingerere; a vino temperare, nihil olere: virgines verecundiam, matronæ gravitatem præ se ferre. Indole sua quisque utebatur, & suo se prodebat ingenio. Imago animi vultus, indices oculi, sensa cordis verba exprimebant: atque uti vultus sine fuco, ita animus sine dolo. Domi humanitas, in foro fides vigebat. Mensæ parcæ, somni breves, vestitus & cibus parabilis. In armis & equis elegantia. Tanti fieri quisque solebat, quantum de Rege deque Republica merebatur. Recte facta & præclare gesta, certa præmia sequebantur; secus actis supplicia justa constabant. Si quid a quoquam delictum, humanæ imbecillitati dari; non aut impudentiæ, aut malitiæ assignari solitum. Innocentes animi de criminibus mitius judicabant. [cum magna morum integritate.] Summa in Rege Reginaque religio accendebat ad pietatem ceteros: carior his qui proprior Deo erat. Magna inter se concordia civium, ac eo major quod circumstabant Mauri, quibuscum non tam regni amplificandi cupidine, quam asservandæ religionis studio bellabant. Hæ artes, hi mores illis congruebant temporibus; quamquam nec boni mores sint beneficia temporum, nec pravi vitia eorundem, sed hominum; qui ut se purgent, malefacta tempori imputant, atque ut excusatio sit verosimilior, iisdem recte facta assignare malunt.

[3] Hac in urbe, in hac regia Sancius, primus Alphonsi Patris filius & heres, natus ac educatus, [Ibi Rex Sancius I,] pios, æque ac nobiles spiritus hausit; eos adultus, magno reipublicæ profectu, ingenti Maurorum damno, servavit. Patris in templis comes, in bellis adjutor, æquare potuisset Alphonsum, si parem is habere posset. Eo vivo duxit uxorem Dulciam sive Aldonciam, insignem forma & virtutibus virginem, suis dignam parentibus prolem: Berengarium quippe, Comitem Barcinonensem, patrem; Petronillam, Aragoniæ regis filiam, matrem habuit. Plures ex Dulcia liberos suscepit Sancius: virilis stirpis tres. Alphonsum, natu maximum, heredem regni, Crassum postea dictum: Ferdinandum, qui in Flandriam vocatus ab amita Mathilde, illius opera Ioannam unicam Balduini, Flandriæ Comitis & postea Imperatoris Constantinopolitani, filiam & heredem connubio sibi junxit; & in funesto apud Bovinas prælio, a Philippo Augusto Galliæ Rege, adversus quem pugnabat, captus, & in Luparam Parisiis conjectus, [ex Dulcia uxore filios 3, filias 5 genuit.] tandiu in vinculis fuit, donec a Ludovico Nono eductus, paulo post Novioduni sine liberis obiit: Petrum, qui propter simultates cum Rege fratre susceptas, in Mauritaniam secessit; ibique, cum diu in magno apud Barbarum Regem honore vixisset, mortuo fratre in Lusitaniam rediit; creatus postea Comes Urgellensis, deinceps Rex Balearium insularum institutus, impar viribus oblatum Principatum sustinere non potuit, & nulla relicta prole Dynasta decessit. Hi Mares. Feminæ fuere quinque: Teresia, Sancia, Mafalda, Berengaria, Blanca, quarum (ut interim omittam, de quibus scribimus, duas) Mafalda incestis nuptiis Henrico Primo Castellæ Regi copulata,… auctoritate Romani Pontificis dirempto matrimonio, in Aroucense monasterium Cisterciensis Ordinis, suis ad id sumptibus ædificatum, inclusit sese, ibique reliquum vitæ tempus exegit. Berengaria innupta, in regno Castellæ Guadalajaræ, cujus domina effecta est, vixit. Mortuæ ossa, in Lusitaniam delata, ad Sanctæ Crucis juxta patris sepulcrum jacent. Blancam novissimam virgunculam Teresia, cum dissoluto matrimonio in patriam revertisset, ad Lorvaniense cœnobium in quo se condiderat, secum duxit, & Christo consecravit, & brevi amisit. De Teresia, & Sancia scripturi sumus: Nothos non curamus. Uti viri id temporis apud Regem militaribus se operibus exercebant, ita virgines Palatinæ apud Reginam muliebribus artibus operam dabant: quæ horæ, tum diurnæ, tum nocturnæ, majoribus curis vacuæ supererant, eas ad muliebria obeunda pensa conferebant: quod quia in solennem consuetudinem vertit, & ad illustrium feminarum familias transiit, necesse est accurate describere ad specimen officii.

[4] Gynæceum est amplum & liberum, in quo tabulatum modice erectum & parieti commissum, longum magis quam latum porrigitur, tapetibus constratum. Hic sedetur, more patrio, io solo; nisi quod Reginæ ac regii sanguinis feminis pulvini subsunt. Hic est ordo sedentium. Eminet Regina in summo, a lateribus regiæ feminæ considunt. [Harum in gynæceo exercitia,] Hæc prima series est. Succedit secunda nobilium virginium aulicarum, intra tabulatum, sed humiliter, sine pulvinis sedentium. Tertia, quæ ancillarum est, extra tabulatum manet, & in pavimento, storeis e nitido junco intextis cooperto, sedem habet, ut sua cuique statui dignitas constet. Atque ut locis dissident, ita materia & opere differunt. Supremæ acu pingere, & adhibito auro & serico artem phrygiam exercere; mediæ tenuissima lina, interjectis filis diversicoloribus, distinguere & crispare; infimæ inserta lateri colu, & acto in tortilem modum fuso, linum & lanam carpere & deducere: sic ad multam diem laborare, sic lucubrare ad multam noctem. Confectis operibus in symbolum pensa colligere, secernere, & in diversas cistas reponere; vulgaria in vestitum privatum & domesticum usum conferre, pretiosa ad ornatum cultumque servare, excellentia altaribus destinare & sacris addicere. [varie distributa;] Hæc Reginæ & regiarum virginum opera erant: pietatis in Superos argumenta laboriosa; nec alia merces exigebatur præter accipientium preces, non imperatas tamen a donantibus, sed oblatas & voluntarias. Hac ratione vestiri nobilius aræ, sacrari religiosius, splendere clarius; ornari effigies & simulacra decentius, supellex ubique sacra copiosius augeri: diurnum illud & nocturnum feminarum otium, belli & fori negotiis æquari. Interdum Reges hujusce laboris usuram capiebant: supererant quippe ex opere, quæ militibus, vel incitamento ad militaria patranda facinora, vel præmio iis patratis essent; & gloriosum erat his ornamentis distingui milites & noscitari. Sic aulicæ virgines accendendo ad prælia bellatores, vel sedentes hostem vincebant.

[5] Eminebat inter ceteras Teresia, impense dedita studiis pietatis. Erant quædam communia; Divinis interesse mysteriis, interiores sensus ad meditationem revocare, sacrarum precum pensum conficere, [eminente inter ceteras Teresia,] relata in album Sanctorum nomina invocando reddere, piacularium orbium filum (Rosarium dicunt) precando deducere. Hæc quotidiani muneris erant. Illa certis ac frequenter suscepta temporibus; sacris adesse concionibus, aperire conscientiæ latebras, & contractas sordes Sacerdoti exponere; Eucharisticum cibum sumere, quæstiones excitare pias; collationes, Sanctorum Patrum more, de rebus ad profectum animi attinentibus instituere. In his Teresia desiderari numquam, sæpe primas partes agere, & in schola illa virtutis non tam discere, quam docere; exemplo præire, non sequi. Adjiciebat propria: extenuare inedia, verberare flagellis, pungere setoso cingulo corpus, publicas Regiæ delicias secretis excruciationibus macerare, [pietatis ac virtutum cultu,] aulæ officia sensim interrumpere & Deo vacare, in se altius descendere, abditos animi recessus scrutari quotidie; de cogitatis, dictis, severe rationem exigere; si quid delictum esset, de eo a Deo veniam postulare: strati mollitiem asperare, & ex eo sæpe ad orandum surgere, & precibus somnum carpere. Illud ei familiare, conceptas Divini amoris flammas per ardentes suspiriorum faculas eructare, & subitis oratiuncularum ictibus cælum petere, ac in Superos pie iaculari. Nec minus hæc illi agendi, quam ocultandi studium fuit. Luminibus virtutum, splendorem maiestatis obstruebat ingeniosa demissio, quæ fastum opulentiamque obtendens, sanctimoniæ opinionem auferebat. Ecquis, in habitu & cultu regii corporis, inopem ac demissum animum habitare crederet? Adeo inimica est pompa virtuti, ut sola specie obiecta suspicionem vitii creet. Nescires utra magis placeret Deo, virtusne, an occultatio virtutis. [Erat Teresia annum ætatis forte decimum tertium ingressa, quando elocata ad nuptias est de quibus sequenti Capite; proinde vel omnino præcox in ista ætate virtus fuit, quæ hic describitur; vel ultra metas sibi præfixas egressus Auctor, rhetoricæ amplificationi plusculum indulsit: cujus rei arbitrium sit penes eos, quibus licebit videre Processus pro Canonizatione formatos, atque cognoscere utrum ibi revera talia de Teresia necdum nupta legantur: jam enim didicimus non fidere auctori, parum attento ad tempora concilianda rebus.]

CAPUT II.
Teresiæ cum Alphonso Legionensi matrimonium, contractum & diremptum.

[6] Celsa in Teresia indoles, excellens forma, eximia virtus claram in tota Hispania fecere. [Alphonso Leg. consanguineo juncta,] Fama excitus Rex Legionis Alphonsus, habere uxorem voluit. Legatos ea de re ad Sancium patrem misit: nec difficile fuit obtinere. Utriusque partis studium, matrimonium expetentis effecit, ut arctissimæ necessitudinis impedimentum, aut non animaduerterint, aut non curarint. Rudis ætas, locus dissitus, Maurorum vicinia, armorum strepitus, eo profecerunt, ut excusatius facerent. Iit ad innuptas nuptias Teresia, & contra fas in consanguineum thalamum accepta, prolem [triplicem *] conjugi peperit. Vixere ambo [paucis annis] * concorditer & tranquille, vel ignorantia legis, vel vi amoris conscientiam obtundente. Forte nihil; certe minus peccavit Teresia, ob sexum [& ætatem] legis inscia, & obnoxia parentibus, quibus cum fidem habere, tum morem gerere oportuit. Non erat virginis, vix dum adultæ, examinare an liceret, an deceret conjugium, sed indictum acceptare. Unde enim leges vetantes sciret? aut ut sciret, an impedimentum sublatum esset ambigere? [sed per ætatem excusanda,] Videtur innocenter fecisse. Velletne virgo regia, tantæ indolis tantæque probitatis, scorti more vetitis inferri thalamis; tradi stupratori, non viro; jacere prostibulum, non uxor; infami flagitio incestare thoros, adulterinos concipere ac edere fœtus, spurios deinceps futuros? Sane, ut error in nuptiis fuerit, peccato videtur absolvi posse Teresia: cujus innocentiæ fidem Deus, (ut par est credere) post mortem miraculo fecit. Repertum est ejus corpus integrum, conspersum floribus & fragrans, ac ipsos flores recentes conservans, conditione victa naturæ; argumento, non fuisse læsam crimine mentem, cujus esset corpus inviolatum; pudicam illam, istud impollutum, in quod animi casti virtus transisset. Quam narrationem, suo loco inserendam, hic non inepte, opinor, occupamus.

[7] Pactam sibi Alphonsus rex Legionis Teresiam, … uxorem in regnum accepit. [prosequitur cœpta pietatis exercitia.] Forma superabat dotem: sed utrique virtus præstabat. Idem vitæ institutum, quod in aula patris virgo tenuerat, in viri aulam inducta conjux servavit. Breui illam in templum vertit: nec dissimiles ibi suis, quas secum pie eruditas duxerat, virgines invenit. Atque ut harum ingenia mollia sunt, tum ad accipiendam, tum deponendam doctrinam; exemplis, quæ altius hærent, documenta dedit. Verum non licuit per connubium consuetas macerationes corporis, & severam vitæ disciplinam retinere, quod in potestate conjugis erat. Obedientiam igitur in officium duxit. Quidquid de asperitate detraxit, addidit meditationi cælestium; reliquit studia pietatis privata, induxit communia; exercitationes sacras aulicarum virginum, plures & longiores fecit.

[8] Hæc species privatæ virtutis aliquandiu texit incestum: ea simplices capti cives, [Deo incestum vindicante,] in officio, citra suspicionem latentis in conjugio mali, continebantur. Verum [Regno utroque ea de causa sub interdictum posito, & jussis cessare Sacris] erectæ mentes Optimatum & Populi quasi euigilarunt e somno. Moniti reges, socer, & gener, aures obturarunt: utrumque occœcabat amor; generum conjugis, socerum filiæ: ipsa diuturnitas conscientiæ callum obduxerat: mollior ad consilium juvenis conjux; durior senex uxoris pater. Obstinatum utriusque animum Superi non tulerunt. Pœnas Principibus debitas, expetierunt a populis; a Lusitanis præcipue, quibus pertinacior Rex contigerat. Ergo moveri terra, turbari aer, nubes cogi, tonare, ardere, fulminare; cælum in nimbos ruere, rursum æstuare: sata nunc torreri ardoribus, nunc obrui imbribus; vineæ verberari grandine, arbores deiici ventis, fructus perire, pecudes tabescere, pecuaria interire, locustarum devolare nubes, frumenta insidere ac erodere: ubique eluviones, hiatus, & labes terræ fieri; mare intumescere, tempestates existere, naves opprimi, vectores naufragari, annona carior fieri, fames urgere; & quod miserrimum est, pestilentia sæuire. Nullum genus mali, excepto bello civili (nam & externum cum Mauris erat) fuit, cujus per id tempus Lusitania expers esset. Id senes testari, negantes antea sese ejusmodi quidquam, vel vidisse, vel audisse; id eruditi confirmare numquam talia infortunia in ullis historiarum libris se legere meminisse. Omnes summi, medii, infimi convenerunt atrocis alicujus delicti justum illud suplicium esse. Tam acriter Superi aut omissam, aut neglectam Romani Pontificis auctoritatem ulti fuerunt.

[9] Lusitani, gens indole pia, genio religiosa, juris amans, Superum metuens, [Interdictoque Pontificio motis populis,] Pontificis Romani observans; rati se propter peccata tot malis affligi, genus delicti inquirere occeperunt. Insolentia & gravitas incommodorum persuaserat, non temporum errationes esse, sed errata morum; nec eventa fortuita, sed certa supplicia. Ea quisque cum privatis sceleribus conferens, uti singulis fas erat culpare sese, ita nefas damnare alios, cum præsertim innocentes sontibus vel pares vel plures essent, ac privatis delictis, privata supplicia & solita respondere optime scirent, non publica & insolentia. Igitur oculos altius tollere, & in Principes intueri, ac de iis quiddam sinistrum suspicari. Et quamquam arcebat reverentia, quæ summa erga eos Lusitanis est; vicit tamen religio calamitatibus aucta. Sacræ litteræ docebant, plecti ob peccata Regum populos solere. Venit in mentem connubium regiæ virginis, & Pontificia auctoritas vel præterita vel contempta. Sedit hæc sententia. Judicarunt eam, & quidem justam, pœnarum causam esse. Deum Vicarii in terris sui injurias vindicasse: cæli intemperie punire eos, qui non obtemperarent ei, penes quem scirent claves cæli esse. Illa conjunctione nuptiarum, dissoluta jura naturæ; ideo laxatas compages mundi, & elementa separata. Matrimonium vitio contractum corrupisse aërem, & pestilentiam induxisse. Iniquas tædas inflammasse nubes, & fulgura & fulmina evocasse. Illos risus & lusus nuptiales obduxisse cælum nubibus, & imbres e lacrymante cælo elicuisse; spem concipiendi ex irrito conjugio fœtus, terram negando fructus sterilitate castigasse, ventos & maria allisu navium, projectu mercium, vectorum naufragio, fractionem connubialis thori, dotis proscriptionem, liberorum ejectionem significare.

[10] Impotens calamitatum vulgus nil æqui, nil pensi habet; [mittitur Romam legatio:] vicem tantummodo suam solicitum, nullis continetur repagulis. Incendit ergo Proceres questu, ira, furore: ac eo audacius, quod obtentui habebatur religio. Pupugit commiseratio & officii mentio Antistites sacrorum, & Proceres aulæ, & Magistratus reipublicæ. Deliberari de re cœptum, sed destitum, quia Legionis… populus, ad quem præcipue spectabat causa, cum in regnum accepisset nuptam, quiescebat; itaque nihil tum profectum. Verum cum ille quoque moveri cœpisset, & Regem commonefacere de illicitis nuptiis contractis; exarsere studio religionis Lusitani, & principes omnium ordinum viri Romam certos homines totius Regni nomine miserunt: qui Romano Pontifici (is tunc erat Cælestinus III) rem deferrent. Admissos Pontifex benigne audivit; & causa gravissima, & e re Pontificia erat. Senatum de ea sacrum haberi placuit: Decretum ut Legatus Pontificius in Hispaniam mitteretur cum mandatis, ut coacto Episcoporum provinciæ concilio, quo major constituto fides esset, incestum illud matrimonium dirimeretur, Reges conjuges separarentur. Atque, ut major auctoritas & splendor legationi esset, Guillelmum Cardinalem legatum placuit mitti, virum domi splendidum, foris clarum, qui expectationem, & auditus moveret, & conspectus sustineret. Eum Eduardus Nunnius, nobilis scriptor Lusitanus, a Sancto Angelo Cardinalem vocat. Cujus nos in tabulariis per id tempus tituli. Romæ nullum reperire potuimus. Fides penes Eduardum sit…

[11] Salmanticæ, in altrice litterarum urbe, Lusitaniæ & Legionis Episcopi convenerunt. Aderant Procuratores regii, [Unde remissus judex] qui matrimonii jus defenderent. Præside Cardinali res acta; hic statum causæ proponi jussit. Dixere primum Advocati, secundum leges matrimonium factum: nullum ei inesse vitium posse. Licere per jus civile patruelium & consobrinorum conjugia. Sic legem Codicis, sic Instituta jubere. Ita Romanos, ita Græcos (ut Barbaros omitterent) & duxisse & locasse consanguineas. Remotiorem esse eum gradum, quam ut vetari posset. Iudæis per legem divinam esse permissum; imo & fratrum & sororum licitum aliquando fuisse connubium, saltem inter eos qui altero solum parente nati essent, idque Abrahæ & Saræ exemplo persuadere conabantur. Minus tamen velle se, [audit regios advocatos,] nec ista matrimonia recipere pative; consobrinorum tantum asserere. Abs re esse securim juris in ramos tam procul a radice arboris remotos iniicere. Quatuor gradus distare filios fratrum a stipite ac ita leges priscas sanxisse, quas Iustinianus & sequentes Imperatores confirmassent; iis communem consensum gentium accessisse. Quod si jus Pontificium aliter numeravit gradus, insolenter, & tantum verbotenus fecisse: abstulisse vocabulum sanguinis, rem reliquisse. Nusquam extare leges, quibus caveretur, nequis intra illum gradum matrimonium iniret: sin eas adversarii proferrent, a se refutatum iri. Atque, ut nonnullæ forent, eas obsolevisse. Nec ut vigerent, posse antiqua statuta convelli aut infirmari. Matrimonium Regum suorum stare, nixum jure humano divinoque. Rem esse plenam periculi puros incestare thalamos, dissolvere jura connubii, avellere uxorem a complexu viri, filios a matris gremio abripere, regiam prolem ab aditu hereditatis excludere. Quid amplius a Mauris hostibus pati Christianos Reges potuisse?

[12] [iisque respondet:] His Pontificii ex adverso respondere: Christianis non attendendum, quid cum Judæis & Gentibus commune esset. Populo ab illa fæce segregato puriora sectanda: Gentibus ob ignorantiam, Judæis ob duritiem pleraque permissa, quæ vitare Christianos oporteat; nec omnia quæ patroni regiæ causæ assumerent vera esse. Saram quippe Abrahæ non sororem, sed consobrinam fuisse: connubii leges vagas Christum restrinxisse; cujus vicarios Pontifices, ut servarent præcepta, gradus consanguinitatis & affinitatis certius statuisse & exactius numerasse; fratrum & sororum filios in secundo collocasse, non ad quartum rejecisse. Nec iis tantum, sed etiam aliis intra septem interdictum esse conjugium. Eum jam inde ab initio Ecclesiæ morem viguisse. Hanc, & quid non liceat, & quid non deceat, spectare solitam esse. Extare Canonem Julii I. qui ad septimum usque gradum interdictum extendat. Id renovasse Gregorium Magnum concepto edicto. Recepisse Germaniam & Galliam, ex Conciliis Wormatiensi, Agathensi, Lugdunensi, Cabilonensi constare. Quin etiam Hispaniam ante Gregorii ætatem illius consuetudinis observantem fuisse, Concilium Toletanum secundum perspicue testari: ejusdem Ambrosium & Augustinum idoneos esse autores: Alexandrum Secundum, ante sesquiseculum in Concilio Lateranensi sua illud impedimentum constitutione sanxisse. Potentius esse jus Pontificium legibus civilibus: has per illud corrigi, ubi deviarent ab æquo, suaderi exemplo præscriptionis, quam cum mala fide currere leges sinerent, canones obstiterunt ne curreret; nuptias illas quod a consobrinis Regibus contractæ fuerant, innuptas extitisse, qua una re interposita rite fieri possent, id est auctoritate Pontificia, eam defuisse. Nullam inferri injuriam matrimonio, quod nullum fuisset; nec avelli conjuges, qui contra jus fasque coiissent, nec exheredari liberos, qui spurii nati fuissent. Recte expeti pœnas in eos, qui jura sacra violassent, & auctoritatem Pontificiam neglexissent; Quod attinebat ad scomma a Mauris petitum, illud se reponere: præstare pati a Mauris, quam cum illis perverse agere.

[Annotata]

* N. numerosam.

* Id. diu.

CAPUT III.
Bellum pro tuenda hereditate a sororibus gestum contra fratrem Regem.

[13] [& divortio decreto,] His in utramque partem disputatis, & mature discussis; decreta a Patribus discessio, eaque Regibus indicta. Qua re utrique vulnus inflictum, sed multo uxori gravius, quæ futuri connubii spe cadebat; vicit tamen dolorem cum dedecore conjunctum pietas in Deum, & observantia erga Romanum Potificem, quæ Lusitanis Principibus quasi ingenita ab initio regni viguit, hodieque viget. Vixdum prolata sententia, aula Teresia exiit, nec thoro solum deinceps, sed etiam domo, quo procul esset a peccato & suspicione, abstinuit. Omnibus ad Deum curis conversis de cœlibatu cogitavit. Quos tres ediderat liberos apud Regem patrem relinquere maluit, quam secum in Lusitaniam, quo concedebat, ducere; nequid in eos maternæ solicitudinis derivaret, eoque a cælestium contemplatione avocaretur. Conimbricæ regia in urbe diversorium habuit, [Conimbricam redit Teresia.] quasi deliberatura de domicilio. Florens ætas, abundantia opum, oppidorum frequentia, quibus a Rege Sancio patre donata fuerat, recens a majestate splendor, non minutus dedecore, sed auctus pietate; suspicionem fecerant suis & alienis, Teresiam regio more deinceps victuram. [Secessum a seculo cogitantis.] Sed sanctiora secum illa consilia agitabat. Insederat animo species quædam cælestis, quæ objecta oculis mentis miros sui excitabat amores. Molliorum ad divinas impressiones acceptum vulnus reddiderat. Fingendam itaque se Deo, uti ceram præbuit: aulam, & pompam pertæsa, fugiendi in solitudinem nobilem impetum cepit: [quem quoad sancius pater vixit (vixit autem post divortium filiæ reditumque annis septemdecim) occultum in animo fovit; ut autem mortuo patre foras eum erumpere faceret] addidere stimulos tum nova a fratre Alphonso rege orta calamitas, tum opportuna a Sancia sorore ad secessum exhortatio, quæ paulo ante exagitata ab eodem fratre, urbe regia, & Aula relicta Ierabricam (vulgo Alenquerium) suæ ditionis remotum oppidum confugerat, ibique Deo vacare cœperat.

[14] Sancius I, Alphonsi II pater [anno MCCXII] moriens, [Mortuo Sancio I an. 1212,] filium regni heredem reliquerat; verum quod liberis stirpis femineæ abundabat, earum vicem anxius, certa quædam oppida excepit, quæ iis testamento legavit. Quod quidem jure facere potuit, cum, occupata a Mauris Hispania, necesse esset, ex eorum manibus quæ ipsi vi usurparant, occupare armis: quare quidquid accedebat regno, non tam postliminio redibat, quam virtute bellica trahebatur. Fas itaque Regi Sancio fuit, ex iis quas occupaverat provinciis, partes decerpere, & liberis donare, Teresiæ imprimis, quæ natu maxima plura exigebat: secundum eam Sanciæ consuluit, postea Mafaldæ. His sua singulis oppida & prædia, prout quæque præibat ætate, assignavit… [Placet ipsa paterni testamenti verba ex Brandano apponere: Dedi filiæ meæ Reginæ Donnæ Tharasiæ, [oppida, filiabus relicta testamento,] pro hereditate Montem-majorem & Sgeiram & X. M. Morabotinos & CCL March. argenti de Leirena. Reginæ Donnæ sanciæ dedi Alenquer pro hereditate & X. M. morabotinos & CCL marchas de Leirena, & omnes Alcalas meas, acitaras, & colchias, & mando; ut post mortem meam habeat totam meam liteicam, & meos annulos & sortilias, exceptis duobus annulis quos mando dari filio meo Regi Donno Alfonso: habeat & meas cintas & meas scarlatas, & penas varias arancanes & lincios. Reginæ Donnæ Maphaldæ dedi pro hereditate duo monasteria Bauzas & Straucam & hereditatem de sena quæ fuit matris suæ & X. M. Morabitinos & CC marchas argenti. Reginæ Donnæ Blancæ X. M. Morabotinos & CC Marchas argenti; Reginæ Donnæ Berengariæ X. M. Morabotinos & CC Marchas argenti.

[15] [cui etiam inclusi Teresiæ liberi] Ordine navivitatis nominatas omnes vix possim dubitare, etsi recentiores Maphaldam faciant secundo genitam, idque alias secutus sim, necdum viso hoc testamento: idemque dixerim de filiabus Tarasiæ quibus avus suus legat Infanti Donnæ Dulciæ nepti meæ, quam nutrivi in domo mea X. M. Morabotinos & CL Marchas argenti quod est in Alcobatia: Infanti D. Sanciæ nepti meæ quæ est in Castella XX. M. Morabotinos… sicut autem duas ex Tarasia neptes filiabus, sic filiis Alfonso Regi atque Petro & Ferdinando Infantibus componit Sancius Nepotem ex eadem Tarasia, Infantem Donnum Ferdinandum: quem hinc intelligimus non adeo cito mortuum (ut alias scripsi) sed ferme ad secundas patris sui nuptias vixisse & morte sua occasionem dedisse heredem masculum ex secunda uxore optandi. Videtur quidem apud Brandanum error esse in numero Æræ dum scribitur MCCXVII hæc enim esset annus MCLXXIX, quo primum nata Tarasia fuit & necdum natus Alfonsus, ut Rex, id est, regni successor subscriptus paterno testamento: [ei jam inde ab an. 1196] sed mysterium latere videtur in virgula supra postremum numerum XVII, qui si duplicetur habebitur Æra MCCXXXIIII idest annus MCXCVI, medius inter dimissionem Tarasiæ, & superinductionem Berengariæ, quando Alfonsus regni Lusitanici heres jam erat undennis, & capax contrahendæ obligationis his verbis conceptæ. Et ego Rex Donnus Alfonsus, filius supradicti Regis Donni Sancii & Reginæ Donnæ Dulciæ, promitto fideliter in fide Jesu Christi, quod omnia ista compleam & attendam si patri meo supervixero, & quod nunquam aliquid inde impediam nec impediri permittam: & jam de hoc feci hominium in manibus patris mei, [per Alfonsum successorem jurato,] & juravi in manibus Bracharensis Electi, & Colimbriensis Episcopi. Ubi titulus Electi, Bracharensi Martino datus, eatenus confirmat chronologiam nostram, quatenus per eum longius differri actus hic nequit; cœpit enim anno mox sequenti MCXCVII (teste Roderico da Cunia Archiepiscopo Bracharensi parte 2 cap. 18) cum Archiepiscopi titulo signare. Dies firmati testamenti non notatur, sed solum Mense Octobris Era jam dicta, factæ dicuntur chartæ; eo instrumento comprehensæ.

[16] Crevit interea Princeps Alfonsus, sic ut moriente parte annum jam agerei XXVII, [stare nolens hic jam Rex,] quando visum est illi, regni fines oculis metienti, plura possideri a sororibus quam par esset; detrahi regno, quæ illis accesserant. At quod ille vertebat injuriæ, vitium animi erat; imbellis natura, & ad belli munia piger, domi sedere, quam foris pugnare malebat. Crassum corpus hebetabat militarem virtutem: pinguis aqualiculus igneos spiritus opprimebat: ex ignavia avaritia orta. Adiicere cœpit oculos ad sororum oppida, & livor nobiliora repræsentavit, incessit ei cupido ea auferendi. Ut speciem honestatis obtenderet, jactabat majus illud quam pro feminis imperium esse: traderent sibi oppida; melioribus a se reditibus compensatum ni … [fortassis etiam causabatur, non teneri se juramento illo, ad quod impuberem coëgerat paternæ jussionis reverentia.] Pacti primum & conventi mentionem injecit, deinde preces & fraudes adhibuit honesti officio tectas. Suboluit astus sororibus: negarunt, quæ jure patrimonii dotisque possidebant, ea Regi fratri tradere. Iret porro ille, bellum inferret Mauris, ab his injuste possessa ut adimeret, armis augeret imperium: Sic avum, sic patrem fecisse, qui belligerando fusis & pulsis Mauris, regni fines protulerunt; hos subigendos sibi esse, non sorores spoliandas.

[17] Quo potentius imperant Reges, eo impotentiores affectuum sunt, iræ imprimis & cupiditatis: [bellum infert sororibus:] nam quod semel concupiscunt, eo ut fruantur, omnia quæ sibi obstant vincula & repagula irati perfringere moliuntur. Igitur Alphonsus, quod artibus elicere non potuit, armis extorquere decrevit. In Teresiam, quæ plura & viciniora possidebat, majore vi & mole itum. Educto in campum exercitu vastari agri, abduci greges, vexari agrestes, circumsideri oppida cœperunt. Sed Teresia, virilis animi mulier, & patri quam fratri similior, strenue se opposuit; & collecta suorum clientium, quos amor in Reginam, odium in Regem incitabat, manu, hostium impetum sustinuit & repressit. Juvabat, quanquam studiis magis quam viribus, Princeps Petrus, qui Alphonso fratri avaritiam & inhumanitatem exprobabat. Verum eo nihil profecit, imo Rex objurgationibus obstinatior factus sævire vehementius cœpit. Itaque Petrus sibi metuens clam regno excessit, & in Africam transmisit, & ad regem Marrochiorum, quocum a majoribus fœdus ictum, divertit, apud quem mollius & pacatius, quam apud fratrem hospitium habuit. Ejus discessu irritatus Alphonsus, bellum accendit. Jam omnes sorores palam oppugnabantur, Teresia, Sancia, Mafalda: Proprio quæque occupata bello juvare aliam non poterat. Male sustinentibus impetum & vires Alphonsi, visum Romam ad Pontificem mittere, qui de periculo monerent, & litterarum subsidium impetrarent, quibus Rex, alioqui religiosus & pius, ab armis discederet. Interim acriter Rex urgebat, [sed frustra Alenquerium obsidet,] cui melius paratæ Teresia, & Mafalda resistebant: Majus erat Sanciæ periculum, quod minores & imbecilliores copias habebat. Magna vi Jerabricam oppugnabat Alphonsus, quo illa oppido tenebatur: verum minime consternata, oppidanos ad defensionem accendit, quibus aderat cibariis, nummis, armis, præsentia, ac precibus præcipue: quarum tanta vis fuit, ut cum pauci defensores essent, strenue tamen & sustinerent hostem & arcerent: adeo ut semel cum arctius obsiderentur, erumperent, & regias copias fugarent; orante interim pro suis Sancia, cui illam victoriam oppidani acceptam ferebant: exinde lenta oppugnatio fuit.

[18] [a Teresia etiam vincitur,] Feliciori adhuc eventu Teresia pugnavit cum regiis, quod justam ei opem tulit Alphonsus olim conjux, qui memor thalami, memor prolis, filium [S. Ferdinandum ex Berengaria Castellana, annorum tunc quindecim vel sedecim adolescentem] cum ingentibus copiis in Lusitaniam misit, & Regem Alphonsum ab oppugnandis oppidis alienis ad sua tuenda compulit. Non fregit tamen invictum animum Lusitani, qui conversa in Legionensem ira, in ejus regnum irrumpere parabat; ac irrumperet, nisi tempore advenissent Roma nuntii cum litteris Innocentii III: quæ palam lectæ, Alphonsum, intentato censuræ fulmine, nisi arma poneret, terruerunt. Reverentia litterarum ac metu cælestis iræ, reduxit exercitum, [& ab Innocentio 3 desistere cogitur.] & bellum omisit. Pax secuta, non tam formidinis belli ab hoste illati, quam incussæ a Pontifice religionis beneficium fuit. [Plura de his rebus qui volet, Brandanum adeat legatque publica Regis ac Reginarum instrumenta prædicta in Append. partis 3, una cum Pontificiis litteris pluribus.]

CAPUT IV.
Teresia Lorvaniense Virginum monasterium instituit, eique se includit.

[19] Explicata bellicis terroribus Teresia, quod antea præceperat animo, repræsentare studuit. Rebus humanis nuntium remittere, seque in cœnobium cum virginibus Deo dicatis includere, ibique pietatis & religionis opera exercere. Id tum e re sua, tum publica esse ducebat: intellecturum demum fratrem Regem, nolle se vel alienare oppida, vel in usus profanos reditus convertere, sed melius collocare, & intra regnum Deo addicere. [Lorvaniū ord. Benedictini cœnobium,] Re deliberata locum cœpit circumspicere. Erat haud procul Conimbrica, ubi nata, priscum Monachorum instituti S. Benedicti cœnobium, in ima valle situm, septum altissimis montibus, ad pium secessum opportunum; incertum quo anno conditum: illud constat esse antiquissimum, & vel S. Benedicti ætate, vel paulo post ædificatum. Ibi Monachi ex illius instituto sanctissimi multis antea vixere seculis, & fama est, quo tempore Mauri Hispanias obtinebant, & circumquaque fusi habitabant, sacrum eum locum habuisse, & Monachos in eo degentes nihil turbasse, sed arbitratu suo ac legibus vivere permisisset. Opera & labore manuum vitam tolerabant, parvo contenti habitabant anguste: raro inde, nec nisi Christianorum latentium causa exibant, quibus salutis præsidia ministrabant: assueti divinis, minus curabant humana: intra viscera rupium educati, [ante Maurorum tempora conditum,] asperiores evaserant, sed eo ad pietatis officia molliores, quo remotiores a loco, eo clarius fulgebant: Mauris non modo cari, sed etiam venerabiles erant. Tantum sanctitatis opinio valet, ut vel barbarorum animos conciliet, & in admirationem sui rapiat. Excutientibus postea Maurorum jugum Christianis, & usurpatam ditionem vindicantibus, & proprius Conimbricam inferentibus arma, multa horum in suos Monachorum officia extiterunt. Eorum sæpe monitu evitatæ insidiæ, eorum indiciis proditæ Maurorum copiæ, eorum subsidio propulsata fames, eorum ope superati hostes. In expugnatione Conimbricæ, insignis & multiplex eorum opera fuit. Quippe Ferdinando Regi obsidenti urbem præsto fuerunt, armis, pecunia, commeatu; eumque tædio longæ obsidionis languentem, precibus & exhortationibus excitarunt, ac pene diffidentem confirmarunt in proposito; nec destiterunt, donec expugnata urbs in potestatem Regis venit, quæ tanti ad belli summam momenti erat, ut S. Apostolus Iacobus visus fuerit contra Mauros equo pugnare, & iis fractis & pulsis urbem inire, & portas reserare & claves Ferdinando Regi tradere.

[20] Hæc celebre apud omnes cœnobium illud reddiderant; & quamquam recuperata Conimbrica Monachis S. Benedicti alia monasteria erecta & assignata, [Cisterciensium parthenoni,] numquam tamen istud Lorvaniense derelictum. Amor & reverentia loco [incolas] addixerat. Pauci tamen habitabant, nec monasterium plurium capax erat. Certior de hoc facta Teresia, cui situs placuisset, decrevit eo cum aulicis virginibus, & aliis quæ se se obtulerant, migrare; ibique, instaurato & conformato ad Parthenonis formam ædificio, monasterium capacius condere. Sed movendi loco prius Fratres erant, qui ȩgre se inde sinebant avelli, quamquam recepisset iis Regina, commodiorem se ac opportuniorem ad habitandum locum daturam. Ægros animi ac repugnantes acciri ad se jussit Theresia, & ut persuaderet abitum, hunc in modum ad eos locuta fertur: Qui rebus humanis nuntium remiserunt, eos minime decet sic affigi locis, perinde ac in iis radices egerint; & quorum mentes versantur in superis, nefas est iis corpora spatiis circumscribere. Nihil interest cujus quisque rei amore teneatur. Indignum certe est viris religiosis, domibus, tam quam nidis, includi: Benedictinis præsertim, quorum auctor Benedictus Maurum misit in Galliam, & Placidum in Siciliam: [petit a Monachis Teresia] ipse Cassinatem montem seminarium externorum juvenum instituit, ut inde rursus eruditos eos in diversas provincias emitteret. Nati vos estis reipublicȩ Christianȩ: prodite in lucem, in commune consulite. Dum Mauri dominabantur, vosque undique circumstabant, opus erat latebris ad tutamen: nunc, iis victis & exactis, nec latendi ulla est causa, & magna exeundi, ad Christianos populos opera vestra juvandos. At delectant nos, inquietis, hæ rupes, hæc antra, quibus assuevimus. Pudeat vos ejus rationis, quam ferȩ, si loquerentur, afferrent. Nec vos solitarii seorsim, sed in cœnobio conjuncti vivitis. Itaque nec Eremitȩ estis, nec Cœnobitȩ. Quid, quod frustra recondi vos inter arctorum montium claustra jactatis, cum ea quotidie (idque fit sȩpius cum necessitas urget exeundi) in urbem & oppida transiliatis: sic illa perpetua jugorum corona, quȩ vos cingit, naturȩ opus est, non Religionis. Sinite me cum meis sodalibus eo migrare, unde semel ingressȩ numquam exibimus. Liberabimus locum a nota, & vos a noxa. Ille secessus debetur nobis feminis Deo dicatis, quȩ consuetudinem & conspectum virorum vitamus. Illa nos decent claustra, numquam egressuras; in his speluncis ita vivemus, ut quasi vivȩ sepeliamur; parum distat spelunca vivȩ a sepultura mortuȩ. Datam semel fidem loco servabimus; extra illum ne mortuæ quidem efferemur. Nec ego vos aut ejicio aut emitto: cœnobium alibi ædificatum tribuo, quo migretis, in quo & vestrȩ privatȩ & communi omnium saluti consulatis.

[21] Et jubere poterat Theresia, quod impetrare malebat; & Monachis placuit dare precario, [Est illud, loco solitario & horrido,] quod poterat extorqueri. Igitur conventum de migratione; cum prȩsertim idoneum opportuno loco domicilium migrantibus assignaretur. Lorvanium deinceps Regina cogitavit. Locus is est a frequentia remotus, novem milliaria Conimbrica distans, aditu asper, accessu difficilis: via omnis montana & silvosa; saltibus intercisa, equites juxta terret ac pedites. Post longos circuitus & flexuosos meatus cum emensum iter putas, hȩres dubius ad metamne perveneris, an ad caput redieris. Confecta quippe modica planitie, sistitur in arduo supercilio montis, unde prȩceps incipit saltus, per quem in declivia fit descensus, nec inde ullus oppidi aspectus spesve adeundi. Occurrunt intuenti circumjecti montes, scalarum more, per gradus ab imo sursum ascendentes, maximam partem invii, certis in locis prȩrupti ac prȩcisi. Nusquam mapalia; nec tauris quidem caprisve receptus. Demittenti in imum oculos multȩ & cavȩ valles, continenti ductu, sed inȩquali se objiciunt, per quas nulla possis indagare ad oppidum vestigia, quod in fundo illius altitudinis jacet quasi sepultum. Itineris ad ipsum oculi duces esse non possunt: incedentes deducunt viȩ obliquȩ, & sinuosis flexibus tortuosȩ, quȩ in se recurrentes postquam in longum anfractum porriguntur, iterum eo unde cœperant, parvo compendio redire videntur, ac iter facientes deludunt. Sed aliter tuto iri non poterat. Duorum milliarium descensus est, nec nisi medio spatio confecto, culmina tectorum monasterii apparent: quæ nec eminerent, nisi ædificii moles eo crevisset, ut cum illam modica vallis non caperet, necesse fuerit montem moliri, & subactum cellis accipiendis opportunum reddere. At non diuturnus nec constans ille aspectus est; brevi desinit, nam deorsum tendentes destituit, insinuantibus sese in depressiores cavitates viis, unde suspectus ad altiora cacumina esse non potest. Per abstrusos sinus & intima viscera montium incedendum, donec ad infernæ fauces vallis venias, quæ inter maceries silvosas anguntur, & malignum tramitem ceu viarum spiraculum ad oppidulum interius relinquunt. Post laxari spatia & aperiri planities, ut inter montes angusta, sed justa pro loco.

[22] Hic situs monasterii & pagi, qui illius quædam quasi appendix est quod totus constet famulis & ancillis Monialium. [amplum tamen] In medio forum patet, intra obliquitatem rotundum, pro angustiis loci amplum. Ad lævam monasterium extenditur, in dexteram porrectum (hemicyclo simile) structura inæquali, ut in prærupto, sed magnifica ob regios sumptus & privatos regiis pares. Templum & odeum satis amplum, & mire ornatum. Pergula continuato ductu ad conventum in justam longitudinem tenditur, suis distincta cellis pro numero Sororum; ducentæ ferme sunt parthenicæ, quæ nigro utuntur velamine; viginti minoris notæ quæ album gestant: præter turbam ancillarum domi servientium. [& 300 Virginum capax,] Trecentorum itaque, plus minus, numerum conficiunt. Intus præclara gynæcea, idoneæ officinæ, impluvia, cavædia, porticus, xysti, inambulatiunculæ, horti, viridaria, & multa synodiis destinata loca; ut mirum sit in tanta asperitate montium tam molliter ædificationem acceptam. Augent magnificentiam & pulcritudinem ædificii privatæ illustrium sancti-monialium ædes intra septa monasterii, sed extra communem pergulam eminentes, quas singulæ, facta ad id a superioribus potestate, suis sumptibus excitarunt; variæ, modicis intervallis disiunctæ, prout montium ferebat asperitas, saltuatim positæ: fortuito situ pares magis, quam similes, & ipsa inæqualitate spectabiles. Sunt quibus latera collium intergerrimos parietes efficiunt: alias sinuosa viscera excipiunt in gremium & fovent: aliæ rupibus adhærent, & tanquam nidi affiguntur extra parthenonem. Ingens domus ad dexteram intrantium visitur, in domicilium Fratribus Cisterciensibus D. Bernardi instituti, qui res divinas procurant, & humanis consulunt, & in hospitium exterorum eo confluentium assignata. Ceterum ædes circumjectæ, raræ, angustæ, uti paganorum. Solum, breve ad colendum & serendum pauca suppeditat præter olera, [licet accessu difficile.] quorum magna vis est: aliunde victus magna ex parte petendus. Ingens aquæ dulcis & salubris copia intra monasterii septa exoritur, quæ foras ad potum & usum oppidanorum largiter emanat, & profluentem format, ex quo multa fiunt aquarum divortia. Exitus idem qui aditus, ut qui semel in saltum intrat, alia, nisi qua intravit, exire via non possit. Qui locum attente ex alto despiciat, fundum hiatus desidentis in voraginem terræ existimet; qui ex imo suspiciat, obrutum iri se impendentium ruina montium putet. Nemo non locum commentationem mortis dixerit. Exiguæ ibi sunt partes diei, majores occupat nox. Solis prætereuntis specie, ceu angustias loci indignante, eas ulciscitur pluviis: tot enim imbres eo decidunt, ut ille vere locum norit, qui Cœli impluvium appellavit.

[23] Hujus vallis cum infrequentior & horridior erat, ab iis qui eam viderant, [Huc cum sociabus accessura Teresia,] apud Teresiam facta descriptio, mire affecit animum, jam diu pertæsum Aulæ fastusque, & anhelantem cælestia. Ubi vacuum esse accepit, exarsit desiderio habitandi. Id moram iniiciebat properanti, quod virorum domicilium minus erat aptum ad virginum monasterium. Sed missis architectis & operis, brevi effecit, ut locus idoneam parthenonis formam reciperet. Illum cum instrui jussisset sacra & domestica supellectili, & rebus ad usum vitæ necessariis; cœpit circumspicere, quas comites secum adduceret. Difficilius fuit e multis, quæ sese ei offerebant ullas excludere, quam eligere. Aulicas plures, jam pridem sacris meditationibus & exercitationidus assuetas, socias habere voluit: his pleræque ex primaria nobilitate adjunctæ: admissæ aliæ inferioris ordinis (Conversas dicunt) quȩ minora munia obirent: servarum ingens turba fuit. Simul paratas habuit, de instituto deliberavit. Recens erat & celebris in Lusitania S. Bernardi memoria, cujus præclara in Reges (quorum propinquus fuisse fertur) extiterunt officia, in omnium animis impressa. Auxerat affectum fama viri, virtutibus, doctrinis, operibus admirandi. Respondebat famȩ parentis, filiorum religio & pietas, quorum multa & frequentia erant in Lusitania cœnobia, plena viris sanctimonia sapientiaque insignibus. Ab his instituti sui rationes petivit Teresia, & erant ab initio ad Monialium mores & vitam in Gratiam Umbelinȩ sororis, a divo Bernardo fratre conformatȩ. Has amplecti Regina voluit, quod ingenio loci illa vivendi ratio congruebat. Æquum item videbatur, ut quæ in locum Monachorum Benedictini ordinis, a quo Cisterciensis & Claravallensis familiæ deflexum ad asperitatem institutum sumpserant, succedebant, non multum ab iis norma & ordine vitæ distarent. Porro Teresia obtinuerat ante a Romano Pontifice facultatem, deferendi secum aliquot ejusdem Ordinis Sanctimoniales, studiose a se conquisitas quas haberet magistras instituti, quod amplexum & professum ibat. Has hos ipso tempore monuit adessent, simul profecturas, [& sub Regula Cisterc. victura,] deque eo Regem fratrem fecerat certiorem. Iis ergo a diversis monasteriis collectis, & rebus voluntate Regis fratris compositis, ad eum Teresia valedicendi gratia, stipata sororibus, adiit. Seorsum a turba Rex, remotisque arbitris, eas excepit; cumque inter se salutassent, interiores domus intrarunt, ubi soror Blanca ætate minor prope Reginam in gynæceo ad extremum ædium separata habitabat. Quæ simul ac Reginam sororem eo habitu & comitatu aspexit; primum attonita conticuit, mox ad se reversa collacrymavit, & sensu tacta religionis in amplexum sororis ruit; & apprehensa manu, regem primum officiose reverita, sic visa est loqui.

[24] Hem! Domina soror, cælatum me tuum hoc consilium tenuisti, ut a societate operis excluderes. [a sorore Blanca rogatur,] Næ tu, ista erga Deum pietate, crudelis in me existis. An justum existimas te deserentem aulam, quæ Regina es, me, quæ parvula & nullius pene sum numeri, in aula relinquere? Vin, ut assuescam deliciis, quas tu aversaris? Antequam tu eas contempsisses excusare me possem, si amplecterer; nunc quæ verecundia erit, cum eas tu negligis, me amplexari? Male famæ consulis meæ, cum manere permittis inter illecebras, quas tu fugis. Videbor quippe approbare quæ non probasti. Si consilii tui participem me, ob meam in qua sum ætatulam, facere noluisti, quod expers eram prudentiæ ad deliberandum; nunc re deliberata, compotem me voti, ac exempli sociam facere debuisti. Imitationis sum capax, quæ non eram apta consilio. Præjudicata mihi est auctoritas tua: optimum factu duco, quidquid te videro facientem. Ibo pedibus in tuam sententiam, quando mihi non est locus ferendi suffragia. Quæ invitasti alienas, sororem te rogantem ne sperne: quod sum parvula & inexperta rerum caducarum, eo minus morabor ignota. Solitudinem quæris, hanc ego in palatio colui: mutabo locum, non morem. Haud grave tibi onus ero, quæ desideriis evolo; sequar te, non æquis corporis passibus, sed paribus animi affectibus. Adhærebo lateri tuo parvula, uti discipula: veniam in partem oneris adulta, uti adjutrix. [ut comitari liceat:] Si tu, post nuptias, ad Christi thalamos properas; qui me innuptam ab iis arcebis? Dudum ego eum mihi sponsum destinavi. Age, pronubam, mea soror, & flammeum capiti inducito. Et hic extenta ad Christum crucifixum (qui prope erat) manu, ipsum apprehendens impressit ori, & immersit in sinum. Ecce, inquiens, quem eligo sponsum, huic me devoveo. Citius me halitus deficiet, quam ab ejus complexu avellar. Hoc ego duce aut te præibo, si moraris, soror; aut sequar, si properas. Tu vero (ad Regem conversa) Rex potentissime, hoc mihi, oro, non impedias iter, amoris in sororem memor, non potestatis in subditam. Sine comitari sororem, quȩ mater mihi deinceps futura est. Liberabo te hac, quam erga me geris, paterna cura. In Christi familiam transeo; ille me suscipit alendam, tuendam, regendam. Vide quanto sit tibi honori futurum, quod de manu tua Christo me tradis, & illum sponsorem appellas. Ne meam sis vicem anxius, pro qua sua vulnera Christus oppigneravit Patri. Dotem ab illo sanguinis accipio, quem mihi gratis impendit. Erumpebant omnibus lacrymȩ, [Annuit ipsa,] nec sibi Rex temperare poterat. Itaque precibus Blancȩ victus cessit, eamque de manu sua Teresiȩ tradidit. Quȩ attonitȩ similis puellam auscultabat, & ubi vidit inflammari, exarsit desiderio eam secum ducendi; quod prȩvideret magno sibi adjumento, & sociis incitamento futuram.

[25] Illuxit optata virginibus dies, qua & regiȩ valedicerent, & spei blandienti renuntiarent. Prȩmiserant sarcinas cum paupere supellectili, nisi quod pretiosa quȩdam immiscuerant, [& simul Lorvaniū petunt:] quȩ altaribus ornamento forent. Profana & quȩ ad mundum muliebrem spectabant, reliquerunt apud aulicas, quȩ Reginȩ adhæserant quarum plurimȩ invite accipiebant, quod dolentius ferrent spoliis consecrantium se Deo virginum locupletari. Inter omnes Teresia, vultu hilarior & corpore celsior eminere, urgere profectionem, colligere in cœtum abituras, has hortari, manentes solari, dona jam ex ante ad id prȩparata largiri, & lacrymas detergere, & desideriis moderari. Ægre tandem avulsa discessit, secumque plura vota, quam socias tulit. Carpentis confecta via, donec ad supercilium montis ventum; exinde, propter declivia, jumentis usȩ. Initio saltus, qua dimitti in imam vallem cœperunt, pavor quidam religiosus incessit omnes, cogitantes ire se eo loci, ubi solitariȩ futurȩ essent, ubi Deo vacandum, & Superis studendum: propriores se deinceps immortalibus quam mortalibus fore: ire sepultum se vivas, ut post mortem immortales resurgerent. Hȩc secum agitantes, ad monasterium venerunt. Prima omnium Teresia, templum recta contendes, antequam ingrederetur, osculum vestibulo cum lacrymis impressit. Secuta Blanca soror cum reliquis, & qua sacratius erat iter, monasterium sunt ingressæ. Adventum præstolabantur Monachi S. Bernardi Fratres, qui ex instituto eas cum cantu, & cereis, & aqua salubri exceperunt.

[26] Exciverat fama rei complures & Dynastas & cives, qui attonitis similes aderant. [ubi detonsa velataque Teresia,] Crevit stupor, cum paulo post viderunt in adytis prope sacrarium Reginam, caput ante Præsulem, abjecto ornatu demittentem, & admisso in regiam comam forfice capillos deponentem. Tunc collacrymari omnes, subridente modeste Teresia, & Blanca ceterisque virginibus exemplum Teresiæ alacriter sequentibus. Præcisa coma velatæ omnes flammeo virginali: abjectus vestitus profanus, & habitus religiosus indutus. Moniales, & sorores Teresiæ una extiterunt, sublato majestatis discrimine, pares deinceps futuræ. Silentium hoc secutum & preces: deinde ordine in claustra receperunt sese, & intuentium oculis subduxerunt. Hos illico nubes mœroris obduxit, quæ paulo post soluta in lacrymas, conspectum adstantibus eripuit, & altius in se intrare multos compulit, secumque de contemptu mundi & animi salute disputare. Illud mirum, nullam virginum fuisse, quæ aut relictos consanguineos respiceret, aut absentes salvere juberet. Novæ cogitationes, nobiliores curæ occupaverant animos, jam divinis rebus addictos, abstractos ab humanis; perinde ac mortalia nihil ad se attinerent. Certe rei, ut erat gesta, eventus, in aula, in circulis, a nonnullis qui adfuerant narratus, magnos ubique clamores fecit, & varie, prout erant ad sensum pietatis commoti, animos omnium affecit. Summa fuit laudare Teresiam, quæ dux & autor sibi & sociis ad tam præclarum facinus fuisset, & vestigia sequi volentibus sancte impressa reliquisset.

[27] Novum amplexa vitæ genus Teresia, cum videret omnium ad se Monialium curam pertinere, [Officia inter Moniales] primum statuit partiri munera; & selectis e numero grandioribus natu, suum cuique pro genio assignare: ut ordo, qui anima hujuscemodi conventuum esse solet, exacte servaretur. Dimensa est animo situm monasterii, partes quibus constabat mente percurrit, Moniales quibus assignandæ occupationes erant mente notavit, easque cogitatione divisit ac seposuit, ut quid singulis administrandum esset attenderet. Id ut seorsim expendendo constitit, ad personas, quas iis officiis præficeret, curam convertit; cumque sibi eas ob oculos mentis proposuisset, & cum muneribus obeundis contulisset, ac respondere genium præfecturis conjectando nosset; destinare cuique officium suum cœpit, ut initia administrandæ sacræ illius reipublicæ fausta essent; permagni quippe interesse ad summam, putabat rerum principia. Igitur sacrarum cura potissima fuit. Ea triplex futura erat. In Templo, in odeo, [trifariam partitur,] in sacello. Templo qua parte interius erat, unam præfecit, quæ necessaria ad rem divinam procuraret; & quidquid ad ornatum altarium spectaret, abunde sufficeret; & iis qui foris in ecclesia mysteria obire, iisdemque operam dare debebant, quæ opus essent ministraret: æditima ea vulgo dicitur. Odeo aliam præposuit, quæ solemnis cantus precumque publicarum juxta Psalterii normas rationem prȩscriberet: hujus erat libros musicos curare, pensa horaria distribuere, psalteria designare. Sacelli curam alii mandavit: cui injunctum, Sorores statis temporibus ad privatas meditationes congregare, & precatiunculas secretas concipere, & numerato ad globulorum numerum reddere, familiari de rebus divinis sermone ad amorem Dei excitare. Gynæceo, ubi locus muliebri opificio futurus erat, peritam ejus artis feminam prȩesse voluit, quȩ juvenculas horis succisivis acu pingere, lina carpere, fila deducere, & cȩtera ejusmodi doceret; quarum labor & domui supellectilem, & altaribus ornamenta superditaret. Ceteris quȩ ad curam corporis, rem cibariam, & custodiam domus, pertinebant, minore negotio providit. Illud capitale: Sanctimonialem, natalibus illustrem, ȩtate provectam, [& Priorissam sibi ac suis præficit.] prȩstantem prudentia, spectatam virtute, novis, quȩ maxima pars erat, virginibus pȩfecit, ut sub ea tirocinium ponerent: cui se etiam ipsa cum Blanca sorore subjecit, eique cum reliquis informandam tradidit. Huic potestatem fecit jubendi, monendi, castigandi, nullo discrimine, nullo respectu ad majestatem; cujus aut pertȩsa, aut oblita, tam se abjiciebat, ut qui antea non nosset, vilem ancillam existimaret. Et quoniam eo initio & statu rerum non licebat prȩfecturȩ monasterii renuntiare, ita se gerere interim decrevit, ut Reginȩ ac Dominȩ titulo deposito, Matris nomen assumeret; ita solicitudinem prȩstitit, omisit imperium.

CAPUT V.
Sancia Franciscanos & Dominicanos excipit, eorumque conventus condit.

[28] Quȩ duȩ sorores, & se mutuo amarunt, & una diu vixerunt, [Sancia, Teresiæ soror,] & idem vivendi institutum professȩ sunt, & post mortem prope conjunctȩ ob sepulcrorum viciniam jacent; eas non modo licet scribendo conjungere, sed nefas etiam erit separare. Prȩstet lex amoris historiȩ legibus. Capiet idem libellus quas non disjungit tumulus. Sancia, inter Sancii regis filias natu secunda *, Conimbricȩ (quȩ Lusitaniȩ Regum septem felix patria fuit) lucem vidit. A teneris assueta divinis, ætatulam piis meditationibus ad vitam puriorem, quam agitabat animo, diligenter exercuit. Aulicas puellas, quantum loco, tantum indole ac pietate anteivit. Parentibus morigeram, & sororibus natu majoribus officiosam se præbuit. Ingenio suavissimo fuisse id argumento sit, quod Pater ei tam cupiit, ut præclaram dotem assignarit. Nam cum aliis alia oppida tribuisset, Ierabricam (Alenquerium vulgo dicitur) cum vicina diœcesi, nobilem regni partem Sanciæ donavit. Mortuo patre, [spretis nuptiis,] spretis multorum Principum qui eam ardenter expetebant nuptiis, ad quas frater Alphonsus & Urraca illius Uxor invitabant, cœlibem vitam elegit. Nec diu in regia fuit. Desiderium solitudinis, & aspera fratris Alphonsi indoles aula excedere, & tranquille in remoto degere coëgerunt. Nullus excogitari poterat commodior locus, quam oppidum dotale Ierabrica, procul Conimbrica, regia tunc urbe, in Cistagana regione situm, semotum a turba; salubri cælo, fœcundo solo, optimis aquis & copiosis, in edito positum, & satis pro tempore munitum. Eo igitur se cum justa familia transtulit, [Alenquerium se recipit:] ad quam liberaliter alendam patrimonium illud sufficiebat. Cœpit ibi religiosum in modum, citra vota tamen, vivere. Nam in arce intra regam domum templum erat, in quo illa cum domesticis feminis rebus divinis & sacris exercitationibus operam dabat

[29] Ceterum, quod & feminam domi, & principem foris agere oportebat, [ibique vitam sancte instituit.] tempora muneribus accommodavit; ut in otio privatis, in negotio publicis rebus consuleret. Itaque domi orare, precari; nendi, texendi, acu pingendi pensa obire: foris interesse causis, quæstiones decidere, controversias dirimere, lites componere, &, quoad licebat feminæ, jus dicere, reliqua præpositis a se causis gravioribus viris committere. Præcipua ei cura pauperum fuit, nec solum notis ac mendicis, sed etiam ignotis & occultis, queis vel pudor vel valetudo impedimento ad petendum erat, opitulari solita. Ac ne quem miserum præteriret, secreto inquiri per domos jubebat, sicubi essent infantes orbi, feminæ viduæ, ut eorum necessitatibus subveniret. Notiores ei erant pauperes, quam divites: copiosior elenchus eorum, quos de suo alebat, quam quorum reditibus sustentabatur. Ille nuntius gratior Sanciæ, qui nuntiabat esse quempiam, qui suæ principis opera indigeret. Si quem aut inopia, aut jactura rei familiaris, aut ære alieno oppressum norat, [Eleemosynis & pœnitentiis addicta.] ei subsidium mittebat; palam, si publice; occulte, si latenter egebat. Jam tum (quem morem deinceps tenuit) singulis sextis feriis duodecim matronas pauperes excipiebat prandio liberali, & impastis lavabat pedes, pastas novis donatas vestibus dimittebat. Jejunia, non solennia solum & consueta observabat; sed alia privata & occulta sibi indicebat. Id magis mirandum in regia femina, quod subtus molles & opulentas vestes asperrimum & setis hirsutis hispidum cilicium tenero corpusculo applicabat. Interdum humi cubabat super corticem, ligna in puluinum adhibito, & duriter se accipiens, & occulte macerans, ne quid gloriolæ irreperet; unius tantum ancillæ intimæ opera utebatur, cui hæc pia furta patuerunt.

[30] Vivebat ea ætate S. Franciscus Assisias, quem Christi, quo semper flagravit, amor, desiderio martyrii ardentem, & studio S. Jacobi Apostoli corpus visitandi accensum, [Missos a S. Francisco Fratres excipit,] in Hispaniam ire compulerat, si qua occasio esset inde in Mauritaniam transeundi. Is, nulla oblata, in Italiam, Deo ita volente, redierat; spe tamen retenta quod per se facere non potuerat, filiorum opera perfecturum. Hæc eum dies & noctes cura torquebat, quæ rem longius differre passa non est. Itaque anno quam reversus fuerat proximo, fratres duos ex præcipuis Zachariam & Gualterum in Hispaniam cum sociis misit. Lusitaniam ingressi ad regem Alphonsum Conimbricam adierunt: mandata Patris Francisci, cujus recens erat & grata memoria, exposuere Regi. Summa erat, ab eo petere, ut liceret suis in eo regno monasteria ædificare, quæ seminaria virorum doctorum essent, qui Euangelium barbaris annuntiatum irent, [in spem convertendorum per eos Maurorum,] & qui Lusitania expellebantur Mauros eos in Africam sequerentur, & divinæ fidei præceptis imbuerent. Accepta Regi legatio fuit, sed multo Reginæ Urracæ acceptior; quæ cum Sanciæ pietatem nosset, ad eam Zachariam unum e duobus cum litteris misit, monens adesse tempus, pia, de quibus semper cogitabat, opera præstandi: non posse id temporis quidquam excogitari ad salutem animarum salubrius. Cum his litteris Zacharias Conimbrica Jerabricam venit. Non egebat hortatione Sancia, ad quæ ipsa sponte currebat. Benevole excepit hospitem, & quoniam ex habitu oris & corporis quanta inesset animo virtus conjecit, de rebus cum eo cælestibus sermones sevit: cumque ille ardentes loquendo divini amoris faces jacularetur, & singularem præ se ferret opum & honorum contemptum, eoque se germanum S. Francisci discipulum Sanciæ probasset; statuit hæc eum apud se retinere, tamquam prædem & obsidem reliquorum, quos venturos sperabat, ut Franciscanam familiam in Lusitania propagaret.

[31] [assignato ipsis S. Catharinæ sacello] Erat prope oppidum, in declivi situ ad profluentem, sacellum Divæ Catharinæ martyri dicatum, cum domicilio conjunctum. Eo jussit Zachariam divertere, suscepto consilio locum amplificandi, & monasterium pro loco angustum, sed pro tempore idoneum construendi. Nec distulit quin admotis operis brevi paucis cellulis excitatis, & sacelli parietibus commissis, justum pro sex septemve sociis hospitium condidisset. Hoc primum fuisse ferunt nostri ordinis in Lusitania monasterium, Sancia autore fundatum. A tam parvis initiis res Franciscana in tantam amplitudinem crevit. Ex hoc fonticulo in Africam, Asiam, & Americam tot provinciarum facta divortia. Annus is fuit MCCXVI. [an. 1216;] Scio quosdam nobiles scriptores malle primas dare Brigantino cœnobio, quod putent a S. Francisco ædificatum, de quo ego nolo contendere: sequatur quisque quod volet: ego illud a puero traditione accepi. Quasi Franciscana religio Dominicanam in societatem acciret parentum exemplo, qui mutuo se sunt amore complexi, & utriusque Sancia mater in Lusitania existere deberet; [deinde etjam Dominicanos:] anno proximo, id est CCXVII, frater Suerius Gomesius, qui a S. Dominico missus, in Hispania versabatur, cum Sanciæ nomen audisset, Jerabricam profectus, instituti sui apud Montem Junctum (sic appellant) ejusdem Reginæ auspiciis & sumptibus monasterium erexit. Ita una duorum illustrium Ordinum Princeps suscepit patrocinium.

[32] Agebatur annus. MCCXIX, quo S. pater Franciscus salutis animarum studio ardens, cum jam ex Syria, quo se Sultani ad Fidem pertrahendi causa contulerat, re infecta redisset; quosdam e filiis, ejusdem propositi compotes, in Mauritaniam ire jussit. [Tum 5. Fratres Marocchium destinatos,] Et ii paterno more ardebant: sex numero fuisse constat, Vitalem, Petrum, Berardum, Accursium, Adiutum, & Otthonem. Cumque in Aragoniam venissent, uno eorum, Vitali cui ceteri parebant, morbi causa detento; ceteri quinque in Lusitaniam, quæ majorem partem jugum Maurorum excusserat, unde liberior erat in Africam commeatus, profecti, Ulissipponem iter intendere. Sanciæ nomen, quod ubique celebre habebatur, & desiderium videndi socios in Divæ Catharinæ habitantes, Jerabricam traxit. Hanc itineris & causæ consciam, studium incesserat eos & noscendi & juvandi: nec ii minus Sanciam coram salutare & alloqui optabant. Post preces ad Deum in transitu & in hospitio factas, ad regiam contendunt. Præsto erat Sancia, quam cum venerabundi adirent, illa prævenit venerantes, & submisse benedictionem ab iis postulavit. Piam utrimq; contentionem lacrymæ diremerunt: vicit demittentis se in genua virginis pietas modestiam Fratrum. Eo habitu corporis osculum sacco, quem gerebant, impressit, & benedictionem elicuit. Mox in sacrarium suum deductos benigne allocuta, de causa instituti itineris, de fine sibi proposito cum quæsisset; comperto eos divino ardere amore, ad sacratiores sermones se convertit, & multa ex iis accepit documenta virtutis. Nihilo ii minus Regiæ virginis colloquio ad pietatem sunt accensi, mirati inter delicias & opes Aulæ tam purum & abstractum a curis mortalibus animum reperiri. Illud didicerunt, ubi Spiritus sanctus habitare velit, locum ad opinionem aliquantum quantum, ad profectum haud multum interesse. Post longam confabulationem dimissi ad hospitium, ubi ex ante de Reginæ mandato ad victum & domesticum usum necessaria præparata fuerant, [& eos aliquamdiu apud se habet,] redierunt. Paucorum dierum statio fuit: urgebat quippe desiderium progrediendi, & fidem prædicandi; & idonea erat ad navigandum tempestas. Sed parum distabat Olissipo, unde solvendum. Igitur dum navis & vectores se comparabant, & quæ opus erant ad navigandum expediebantur, Jerabricæ morati, singulare multarum virtutum specimen præbuerunt. Sancia vero ne elabi sine animi sui profectu sineret, singulis ad se illos diebus vocabat; & aliquot horas eos audiens, mentem cælestibus deliciis pascebat; fassa postea, multum se ea consuetudine profecisse. Ac fuit, quod aliquanto amplius quam pro eorum voto, minus tamen quam pro Sanciæ desiderio, eos ibidem morari fecit. Nam cum ii suum habitum retinere navigando vellent, quasi eum inter Mauros impune gestaturi; negavit nauclerus esse vecturum. Re itaque ad regios ministros delata, & serio discussa, deliberatum, habitum esse mutandum, qui vel inter Christianos iis temporibus insolens erat, & alium vulgarem inducendum. De eo monita Sancia, vocatos parere mandatis, ac vestimenta consueta Lusitanis cum peregrinantur, quæ gestarent, iis donari jussit; quibus induti in navem sine controversia accepti, Hispalim primum, deinde in Africam navigarunt.

[33] Sermones Sanctorum hominum, in animo Sanciæ infixos aculeos reliquerunt. Obversabatur ei ob oculos mentis ille saccus asper, ille rudis funis, illa paupertas, illa modestia, illa despicientia sui, [cum insigni suo profectu;] ille contemptus rerum humanarum, ille amor & cura cælestium. Recursabat ille ardor annuntiandi barbaris Christum, illud vehemens desiderium sanguinis pro Deo fundendi. Demittebat hæc in animum, & alte meditationibus adigebat; tum in ejus latebras insinuabat mentem, & quasi omnis virtutis vacuam arguebat. Pudere se sui, quod præ illa sactimonia nihil illustre videret: socordem se, ac negligentem dicere, quod tanto se intervallo post eos relictam in virtutis curriculo comperiret. Nihil tam stimulat generosos, quam nobilis pudor: erumpit in ruborem, & ignem accendit, & eructat flammas. Ilicet meditationibus mentis addere, castigationibus corporis adjicere, vigilias intendere, somno detrahere, diutius orationi incumbere, precari lentius & copiosius, vestiri vilius, edere parcius, cubare asperius, accuratius animum, corpus negligentius habere; seque cruciando ac exercendo, minus se suis quam alienis viribus metiri. Videbatur sibi videre, Martyres inter Mauros versari, in conventus & circulos venire, Christum voce libera prædicare, ac æstu ardere amoris, & desiderio æstuare martyrii. Iam Mahometicam sectam confutare, errores detegere, cæcitatem mentis aperire, doctrinæ Christianæ veritatem ostendere, omni ope ad eorum salutem conari; nec dubitare, quin a barbara illa ac truci gente trucidandi essent, atque hoc ipsum animus præsagire.

[34] Hæc agitanti, hæc diu noctuque volventi, XVII Kalendas Februarias, (is dies cædis eorum fuit) anni MCCXX, idest anno proximo a profectione, [eorumdem an. 1120 Martyrizatorum] cum altius in meditationem se daret; ex improviso ei quinque illi Fratres, augusta specie per visum apparuere, frondosis stellis laureati, candida in veste, notis distincta sanguineis, quasi a pugna & cæde recentes, ac ipsas quibus discerpti fuerant, machæras stillantes sanguine ferentes præ manibus, sed luce vibrante intermicantes. Stupor primum, at sine pavore; mox gaudium cum admiratione incessit animum. Intentiori oculorum acie intuita recognovit effigies, & sensit Beatos. Quid ageret ambiguam unus eorum Petrus sic allocutus. En tibi nos sistimus, o Sancia, immortales, quos hinc mortales ad pugnandum pro Christo dimisisti. Exolvimus nos debito quod contraximus: tu triumphis nostris viam stravisti: [alloquio honorata.] tua ope in certamen venimus: nisi tu esses adiutrix, Martyres non essemus. Hæ palmæ, quas in manibus gerimus, in hac domo radices habent: rivi sanguinis, quem pro Christo profudimus, ad fontem redeunt. In Cælum imus, repetendo viam qua venimus. Per gradus meritorum ad præmium ascendimus, & pars est beatitudinis meruisse. Gratos nos tibi Deus esse jubet, quæ nos expedisti ad iter. Moram hanc apud te, o Sancia, in parte gloriæ ponimus, quod in agendis gratiis detinemur. Tanti est grati animi virtus, ut perinde sit ac beatitas. Hæc est portio melior nostri, idest animæ, quæ nunc solutæ mortalitatis vinculis ad Superos volant. Corpora lacera jacent Marrochii: ea curabit frater tuus Petrus mortua, sicut tu soror conservasti viva. Nec te hoc solo aspectu solamur: recipimus tibi, numquam tuis vel votis vel precibus defuturos. Tu perge ire virtutis viam, donec ad metam quo tendis, feliciter aura divinæ gratiæ adspirante pervenias: tibi prȩsto erimus ad ostium æternitatis. His dictis evanuit objecta species. Sancia, veluti qui in media luce caligat, titubante, & vicina ut se teneret, manibus prehendente. Mox ut ad se rediit gaudio delibuta, per divinum in mentem illapsum, fructum visi cælestis accepit.

[Annotatum]

* M. tertia.

CAPUT VI.
Reliqua Sanciæ vita sub habitu Cisterciensi.

[35] Exinde imperium & splendorem aulicum exosa, [Sororum exemplo mota] quamquam regium Aulæ lumen variis obtudisset virtutibus, voluit prorsus extinguere. Stimulaverant antea mentem exempla Teresiæ & Mafaldæ Sororum, quæ neglectis rebus humanis, S. Bernardi institutum amplexæ fuerant, sed tunc Martyrum per speciem illustris visio accendit; & quoniam vicinior erat Teresia, ob frequentiores ab ea acceptas litteras, in quibus de solitudine, de pace animi, de meditatione cælestium, de tranquillitate vitȩ, de perfectione religiosi status disserebat, ad illius se vitȩ rationes conformare statuit, & in propinquiorem ei locum migrare decrevit. Antequam discederet, de Franciscanis Patribus qui anguste ad S. Catherinȩ habitabant, solicita, certum & justum eis pro majori numero monasterium ȩdificare voluit: ad idque palatium suum quod relinquebat, [palatium suum Franciscanis cedit,] idonea supellectili instructum, Fratribus concessit; & prȩfectos operi & sumptus ad fabricationem novi ȩdificii assignavit: retento tamen arctiori hospitio S. Catherinȩ, ac edicto, ut ibi Fratres numero quinque deinceps degerent; ad totidem Sanctorum Martyrum, qui eum consecraverant locum, memoriam sustinendum; quorum illa tam fuit observans, ut quo in loco sibi apparuerant, ibi sacellum strui jusserit, quod hodieque servatur. Et quidem amplum illud est & magnificum monasterium, in edito situm, undique præcisum ab oppido, salubre, & aspectu intuentibus gratum; verum habitantibus aliquanto tristius, idque ipsum ad meditationem cælestium juvat. Anno MCCXX (quamquam de anno illo non admodum constet) primo post Martyrum cædem conditum ferunt. Hoc suȩ pietatis & magnificentiȩ monumento relicto, Conimbricam venit Sancia; ibique de fundando Parthenone agitare cœpit.

[36] Locos metanti duo placuerunt, unus urbi vicinus in adversa Mondæ ripa, alter paulo ad mille ferme passus remotior, [collectisque ejus temporis Reclusis,] qua civitas Septentrionem oblique respicit. Hunc elegit, sed alterum non neglexit. Rarus ea tempestate in Lusitania conventuum Sanctimonialium usus: si quæ Deo se dicare religioso ritu feminæ vellent, eæ locis infrequentibus domunculas quasdam ædificari sibi curabant, seorsim positas, undique clausas & munitas, inducto muro cum fenestellis, ad lucem & cibum accipiendum idoneis. In his inclusæ, vivebant more Anachoretarum, solitariæ quoad contubernium, quoad decorum vicinæ. Domunculas, Cellas vulgo; feminas inclusas Muratas appellabant. Harum magna copia eo in loco erat. Cui idcirco Cellis inditum nomen. Eas voluit Sancia in unum conventum redigere, & monasterio inclusas ad idem, quod professa Teresia fuerat, S. Bernardi institutum formare. Non invitæ morem gesserunt, tantum expectarunt, dum monasterium perficeretur, quod magnis a Sancia collatis sumptibus ædificari cœptum. [Cellense monasterium condit.] Interim acciri jussit alias apud Jerabricam reclusas, quas illa antea & benevolentia foverat & opibus juverat, ut justus numerus Sanctimonialium esset. Alias, quæ trans fluvium Mondam habitabant, loco non movit, quod in vicino positæ, & in meliorem formam redactæ, minus solicitudinis & negotii exhibebant: non tamen illarum curam abjecit; certum eis quippe frumenti dimensum assignari in posterum jussit, quod onus post ejus mortem ad Cellarum Abbatissas transiit. Cumque postea ex illis Reclusis Monialium novus conventus fieret, cui Divæ Annæ nomen inditum, & S. Augustini institutum assignatum fuit; semper Cellarum cœnobium statas illas tritici solennesque mensuras Monialibus rite dependit.

[37] Ardebat utraque soror mutuo desiderio inter se salutandi, [Invisit Lorvanii, Teresiam] seque fruendi. Teresiæ id per professionem licitum non erat, Sanciæ licebat, adhuc liberæ a votis & claustro. Itaque Lorvanium se contulit paucis comitibus. Ut in depressas illas per tot viarum anfractus convalles venit, commoveri se vehementius ad pietatem sensit, & multum in locis momenti esse ad cœlestes impressiones intellexit. Ipsa solitudo & asperitas montium mire afficiebat incedentem. Laudabat sororis propositum, quæ se suasque socias in ea tesqua induxerat. Viso demum monasterio, major religio pulsavit animum. Occurrit menti sanctimonia habitantium, ac præcipue sororum. Erant hæ ad ostium ecclesiæ intra vestibulum, sed foras modice projectæ. Cetera turba virginum in duos divisa ordines, per totum Ecclesiæ spatium tendebatur, ardentibus cereis Sanciam expectantes. Advenientem amplexu suscepit Teresia; cui Sancia supplex demissis brachiis, pene ingeniculata, sese inclinavit. Ambabus eruperunt lacrymæ. Adjecit Sancia suspirium, [ac Blancam sorores;] tenerior aspectu religiosi habitus facta, quem invidit sorori, cum purpuram antea non invidisset. Cumque inter se consalutassent, intervenit Blanca, quæ amplexus illos novo suo oblato diremit. Arctius eam strinxit Sancia, sed copiosius ploravit Blanca. Tum mediam accipientes, inter ordines Monialium, ad aram maximam procubuerunt. Adorata Eucharistia, intra monasterii septa ingressæ sunt: ibi Sanciam reliquæ Moniales reverenter exceperunt; quas illa vetuit ne tam se demitterent, confirmans pares sibi esse; imo, quod sponsæ Christi essent, superiores. Tunc iis ad sua pensa obeunda dimissis, in cellam se sororis inclusit. Ibi una cum altera de præteritæ vitȩ, deque prȩsentis statu communicavit. Nihil inter se celatum habuere; & cum rationes vivendi contulissent, & Teresia Sanciam jam mundo nuntium remittere parantem deprehendisset, pellicere in sui societatem voluit; ut non modo particeps instituti, sed etiam consortionis esset; idque multis persuadere conata est. Verum Sancia modeste respondit, [sed recusat ibi manere.] sibi non esse integrum mutare locum, quem Superi apud Cellas destinarant: ibi domicilium cum sororibus novis, quas paraverat, ubi monasterium ȩdificabat, esse posituram. Jam dudum recepisse, ducem se iis & comitem vitæ fore. Se conjunctas, ad solatium quidem aptius; ad profectum, minus apte esse victuras. Attendendum non quid privatæ ex illa conjunctione commoditatis acciperent, sed quid ad commune bonum separatȩ conferre possent: ubi animorum copulatio esset, nihil interesse sejungi corporibus. Cumque Teresiȩ satisfecisset, ad cœlestes curas cum Blanca converterunt sese, ac suavissime de rebus divinis confabulatȩ, reliquis Sororibus copiam sermocinandi fecerunt. Placuit Sanciȩ exercitationibus sacris interesse, tum quȩ ad divina officia, tum quȩ ad meditationes & preces, tum quȩ ad afflictiones & macerationes corporis, tum quæ ad pensa & opera muliebria pertinebant: singula & admirans & observans, ceu memoriæ mandare vellet (tam accurate quæ viderat notabat) quasi regulas inde ac normas ad institutionem suarum, de quibus tunc cogitabat, Monialium colligeret, ut tempore opportuno dictaret. Tridui ea statio fuit.

[38] Decedentem rogavit Teresia, ut vellet Montem majorem, suæ ditionis oppidum, se conferre, & de toto illius statu diligenter cognoscere; & si quid esset in republica (sic enim audierat) turbarum, id pro suo judicio & arbitratu componeret. Suscepit provinciam Sancia. [Rogata Montemmajorem accedere,] Erat is annus a partu Virginis MCCXXIII, quo anno in oppidum venit. Nobile illud in primis & par urbi frequentia & opibus civium; sed absente jam diu Teresia neglectum, quasi sterile solum jacebat; brevi tamen subactum opera Sanciæ, fructus haud pœnitendos tulit. Sata inter multos eosque primarios semina discordiæ, & haud dubia reipublicæ pernicie adulta, partim compressa, [multa ibi vitia corrigit:] partim avulsa. Ferrum intentum jugulis multorum, vel subractum, vel rejectum. Insidiæ detectæ, iniqua pacta rescissa, vadimonia præclusa, injuriæ propulsatæ: maledici a detractione, avari a sordibus, rapaces a latrociniis, ganeones a lustris, aleatores a ludo, convitiatores a petulantia revocati. Imperio usa, his & aliis grassantibus vitiis modum posuit: sed plus egit exemplo. Frequens in templo, assidua in sacris, carceres invisere, nosocomia visitare, nosse ac juvare miseros, sublevare pauperes, solari afflictos, protegere tegere viduas, [publicas ibi privatasq; rationes] tueri pupillos, reis subvenire: nihilominus jus sustinere, judicia stabilire, leges conservare, statuta custodire, calumnias depellere, quadruplatoribus obviam ire, circulatores arcere, illecebras peccandi auferre, corruptelas morum tollere; in utramque partem & pietatis & severitatis documenta dare. Itaque ad commune bonum satis hac administratione profectum: sed rationes pecuniariæ, tum privatæ, tum publicæ, negotium Sanciæ haud mediocre exhibebant: sunt quippe difficiles explicatu, propter expectationem & collybum, ac lacunas, in ære alieno, quo qui se obstringunt, nomina expedire vix possunt. Quare non pauci erant in nominibus, quibus abierat dies rationum referendarum. Hi procrastinare, comperendinari, prævaricari; alii obruti & nexi, quoquo se modo exolvere, fraude, dolo malo, vi, tergiversatione; negare acceptas pecunias, ne dependere cogerentur. Quidam acceptum retulisse se dicere, sed expensum tulisse affirmare: nonnulli, qui solvendo non erant, versuram facere, ac novis se nominibus obstringere; ac demum circumforaneo ære obrui, & foro cedere; interdum & solum vertere, & nomina secum portare, detrimenta creditoribus relinquere. Paucis integræ fidei, putatis & subductis rationibus accepti & expensi summa quadrabat: ita parum ad quæstorem Reginæ lucri perveniebat; & prope erat, ut Publicani, partim ob interceptos reditus, partim ob præscriptas usuras, vel sublato vel inverso anatocismo decoquerent. In hac difficultate Sancia sic se gessit, [pro sorore componit:] ut consultis iis, qui omnes vias pecuniæ norant, & deducendo partim, & partim condonando, & partim exigendo, turbatas rationes recte administraret, & nomina multorum sine magna utriusque partis jactura dissolveret. Quo quidem Sancia sororis Teresiæ rationibus haud parum consuluit; ingenti vi pecuniæ ad expensas in fabricatione monasterii, & sustentatione Monialium, & jam antea factas & deinceps faciendas, numerato repræsentata. Sic illud oppidum pristinæ virtuti ac fidei redditum, Teresiæ votis cumulate respondit.

[39] Crescebat Sancia cum profectu virtutis domi, [& spretis nuptiis oblatis,] tum fama sanctimoniȩ & prudentiȩ foris. Iam illam, vivo Patre Sancio, finitimi longinquique Reges nurum optaverant, necdum satis adultam, nec maturam, quod illa causari solita, ne nuberet. Nunc & hac excusatione pæcisa, & aucta existimatione, doteque constituta, quanta Regiæ Principi satis esset, obnoxia Regibus procis esse cœpit. … Sed omnium vota & spes Sanciæ votum reiecit. Voverat se a teneris Christo. Pactam ergo se cælesti sponso declaravit, & procis omnibus nuntium remisit. Frater Alponsus, quæ Regum natura est, cum iis mos haud geritur, ei insistebat, pene cogens ut nuberet. Illa obfirmato animo respondere, citius sibi quodvis vel gravissimum subeundum esse supplicium, quam thalamum ineundum. Ac ne ulla Regi deinceps spes esset, clam ad se Conimbricensi Episcopo accito, consilium ei suum aperuit, ac Cellas cum eo contendit; [Cellense cœnobium ingreditur:] quo jam justus Sororum numerus confluxerat: & coram virginitatis voto renovato, reliqua duo paupertatis & obedientiæ emisit; atque adeo institutum S. Bernardi professa, sacrum de manu ejusdem, depositis crinibus, velam accepit, & palam mundo renuntiavit. Affecit ea res mire audientium animos, aulicorum imprimis: sed nemo factum improbare audebat. Tanta erat Sanciæ apud omnes & existimatio & reverentia. Uni Regi, affectuum impotentiori, durum visum, quod se invito soror secerat; verum patienter ferendum, quod retrotrahi non poterat. Illa sui voti compos, Deo ex integro vacare cœpit. Nacta socias, indole pias, statu virgines, conditione subjectas, eas ad suum, hoc est, pietatis ingenium, fingere perrexit. Cedebant illæ, & quamcumque vellet formam virtutis imprimere, eam exprimebant. Numero triginta Sorores erant, sed in unum caritas redegerat: ordinis tantum & officii diversitas erat. Hæc ad obedientiam relata, [ubi 30 Virginibus exemplo præit,] quod non possit sine graduum & munerum differentiis administratio rerum consistere. Sanciam nihil a reliquis, præter regii sanguinis quæ in vultu extabant notas, invitam atque eminere negantem, distinguebat. Proposuit sibi regulam ex amussi servare, eamque Sororibus rite observandam, quemadmodum vovissent, ad institutas vitæ rationes præscribere. Hoc esse capitale docebat; hanc esse ad religiosam perfectionem satis: verum eo illa sibi minime satis faciebat, assueta in aula exercitationibus, si minus perfectis, certe asperioribus. Harum quæ clam ceteris fieri poterant, eas retinuit; quæ foras emanabant, iis ne communis vitæ tenorem interrumperet, prudender abstinuit. Itaque de quotidanis & severis quibus se afflictabat flagellationibus, [ad obedientiam,] quæ suo se prodebant strepitu, detraxit; funes & thoraces setosos, quibus se arcte cingebat, quod res erat occulta, servavit. Consulto utrumque: cavit enim ne exemplo suo videretur aliis aut asperiora præscribere, aut infirmitatem exprobrare.

[40] Furari solebat nocturnæ quieti horas non paucas, easque meditando consumebat, [exercitiaq; pietatis] quando conticinium noctis, silentium linguis, locis infrequentiam afferebat, ut pii facti suspicionem opprimeret. Orabat autem tacite, nullo gemitu suspiriove emisso; ad se collecta meditabatur, ut qui videret orantem, sensus expertem putaret. Bis quotidie in se solita inquirere, semel ante prandium, iterum ante cubitum, & rationes animæ secum putare; si quid recte factum, Deo assignare; si quid secus, imputare sibi & punire; & in diem posterum seponere ac præcavere. Liberas a sacris exercitationibus horas domesticis occupationibus impendere. Nusquam animum a custodia sensuum remittere: observare se semper, ne quid, quoad ejus fieri posset, minus aut decorum obreperet: sibi a se, tamquam hoste insidioso, timere. Consueverat abiecta & vilia propriaque servarum ministeria obire, mensæ accumbentibus affere cibos, reliquias colligere, ac in suum locum deportare. In culina frequens erat: ligna ad focum adhibere, aquam ad eluendas ollas & caldaria afferre, [& humilitatis.] patinas & omne lancium genus propriis manibus abluere & extergere; sæpe scopis humum verrere. Hæc interdum solitari, interdum cum Sororibus una exercere, mira hilaritate; ut quantam ex eo caperet voluptatem, significaret. Apud infirmas invigilare, præsto esse, omnibus subvenire, remedia excogitare, præscripta medicamenta adhibere, nihil quod usui ad salutem esset prætermitere, nihil in eo ministerio abjecti sordidive muneris recusare. Nec vero hæc majora dicendo fiunt. Summa, ex historiarum monumentis deprompta, fide narrantur. Et quidem demissio, & abjecto sui propria Sanciæ virtus fusse fertur: quæ eo erat mirabilior, quo demittentis se personæ altior erat conditio. Has virtutes admirari reliquæ Moniales & observare, ad easque imitandas sese omni studio, & contentione conferre: ac quoniam difficile erat omnes consequi, singulæ sibi singulas, uti cuique quæque placebat, proponere & conari imitando exprimere. Qui socias videret sedulo ac diligenter vitutes Sanciæ observare, & ad se notando colligere; existimaret Sanciam pratum esse, Socias apes, quæ flosculos aucuparentur & carperent, ut in suis cellis ex iis favos fingerent & mel sanctimoniæ conficerent.

CAPUT VII. Teresiæ acta Lorvanii, ex cursus ad confinia causa filiarum.

[41] Quod de citharis ferunt, cum intentis ad numerum nervis, [Similibus sorori exercitiis intenta Teresia,] & ad reddendum sonitum accommodatis, ex adverso locantur; pulsatis unius fidibus, ei alteram nullo excitatam tactu, ad fidem respondere, & justum redditis sonis concentum efficere; id certe duabus hisce Sororibus, similem in diversis monasteriis vitam religiose agentibus accidisse compertum est. Nam unius vitæ ad instituti normas attemperatæ, sic altera ex adverso respondebat, ut parem virtutum concentum redderet, ac utrimque mira quædam & apta morum harmonia existeret. Et quidem una certius & vehementius excitabat alteram, quod ambarum corda cœlestis fidicen interiori & arcano pulsu corda tangebat. Ac quo major esset concordia, ipse inter se scribere, & quo quæque modo in virtutis studio proficere, datis acceptisque litteris, altera alteram edocere: cumque ingenio & indole, non minus quam sanguine conjunctæ essent; & studia sua in unum, religiosæ nimirum observantiæ, iisdem rationibus, iisdem præceptoribus finem contulissent; tanta erat similitudo morum, ut cum sorores natura essent, virtute gemellæ viderentur. Itaque narrando exercitationes sacras Teresiæ, non in re quidem, sed in verbis discrimen erit. Faciam quod Pictores solent, cum ejusdem imaginem personæ diverso tempore ac statu pingunt. Mutant vestes situsque, non lineamenta; formantque vultus coloresve nativos. Dedita imprimis Teresia fuit studiis rerum divinarum, statum Horarum pensum sacrarum rite persolvere, consuetis meditationibus & precibus solenne tempus impendere; aliquot præterea horas de communi cura præcidere, & in privatæ orationis usum convertere. Tam alte in hanc, intrabat, ut vix ulla unquam cogitatio foras emanaret: quod si qua effugeret, statim eo unde resilierat, reducebat. Revocare sæpe ad calculos animum, & rationem facti infectique, conscientia excussa, sibimet reddere: sensuum custodiam intendere, & evagationibus exitus mentis præcludere; affectiones & perturbationes animi sedare, appetentiam cibi inedia frangere; inter Sorores cum taciturnis silentio, cum diligentibus sedulitate, cum officiosis obsequio, cum morigeris obedientia certabat.

[42] Paupertatis observantissima extitit. Dum rem conventus curavit, nummos e reditibus collectos ad seque perlatos, [paupertati studet,] nunquam propria manu accepit, ceu eo tactu contaminaretur; sed Sorori, quam rationibus pecuniariis præfecerat, tradi jubebat: postea ne cogitare quidem de reditibus voluit. Atque ut paupertati comitem obedientiam adiungeret, alieno arbitratu vivere decrevit; seque non modo copiis, sed propriis etiam affectibus spoliare. Virginem magno natu, multis præditam virtutibus, [& Abbatissa pro se constituta,] Abbatissam designavit; & Sororibus sui loco futuram, eligendam proposuit; & omnium calculis approbatam creavit: eam conventui ex integro præfecit, facta eidem administrandi omnia potestate. Huic se primum voluntate, deinde officio subjecit; privata deinceps futura, in vulgus transiit Monialium: eo se ab omni commercio abstraxit. Si qui ad eam principes viri, visendi & salutandi gratia, veniebat; sic eos excipere solebat, ut gravate se colloquiis daret, & citra contemptum significaret fastidium. Quo ii deprehenso, sponte, haud magna interposita mora, [solitudinem amat,] discedebant. Si quos aut publicum negotium, aut privata necessitas adduxisset; eos attente ac benevole audiebat, ac ita præcise respondebat, ut occasionem adimeret quidquam aliunde ad confabulandum accersendi: quod si res cito transigi non poterat, ad Abbatissam remittebat. Sic externa horis subcisivis, domestica integris tractabat. Vitæ communis rationi se accommodabat: cum aliis in choro precari, in triclinio vesci, in gynæceo acu pingere, in dormitorio quiescere in loco ad correctionem (Capitulum vocant) emendationem subire; ad cruciatum corporis flagellari, ad laxamentum animi recreari; nemini importuna vel gravis, omnibus affabilis comisque, [vitamque communem.] humanitatem præ se ferre: quæ quamquam vulgaris virtus videatur, in Regiis tamen personis habetur non vulgaris: Nulla certe in vulgus exit gratia plausuque majori.

[43] Dabit veniam Lector, quod, ne interrumperem gesta Sanciæ, Caput. hoc, loco movi. [Alphonsus Legion. filio Castellæ Regi infensus,] Hæc enim ante ingressum in Cellas Sanciæ contigerunt; sed nexum malui servare rerum, quam seriem temporum. Alphonsus Rex Legionensis tres e Teresia nostra sustulerat liberos Alphonsum, [imo Ferdinandum ut patet Sancii Regis testamento num. 14 Sanciam & Dulciam. Ea vero, damnatis incestis nuptiis, dimissa, secundas cum Berengaria eodem vitio infectas contraxit … ex hac alios suscepit, ac in iis Ferdinandum [alterum, priori jam mortuo], ad quem cum materno jure Castellæ regnum [devenisset quod sibi tamquam masculini sexus privilegio, potius quam Berengariæ deberi censebat; cum frustra conatus esset filium regno depellere, aut saltem iis castris, quæ olim jure Belli adempta regno Legionensi, ac Berengariæ in dotem data, ex pactis conventis nato ex ea filio manere debebant] semper filio illi parum æquus ac sæpe infestus pater Alphonsus; odio etiam Castellanorum, quos nolebat Legionensibus dominari, Regnum Legionense penes filias Sanciam, [heredes, filias ex Teresia, frustra scribit:] & Dulciam testamento reliquit. Sed mortuo patre, qui amori erga filias plus æquo dederat, filius jus suum [haud quaquam dubium, cum sexu valeret eique ut heredi pridem se obstrinxissent Status regni; possessionem civitatis regiæ sine mora iniit, materna suffultus diligentia & Episcoporum favore. Erant tamen Castrorum nonnullorum Præfecti, qui ipsa pro filiabus testamento paterno prælatis tenere obstinaverant animum, spe Lusitanici auxilii a Rege patruo Principissis venturi. Causabantur etiam] videri æquius regna dividi, quam uni conferri. Obrutum iri tanta mole rerum juvenem, minus & gratum, & expertum rerum publicarum. Melius administrari, quæ separata cum suo justo capite Regna consistunt. Satis esse Ferdinando regnum Castellæ, cui par esset futurus: duo regere non posse, nec duo ab eo uno regi velle. Utrum, si jungantur, alteri præstiturum? Discerptum iri in partes ambo, uno ad se primas trahente, altero repugnante. Commoveri & tumultuari populus, [ad has cum fratre pacificandas evocata mater,] & ad arma res spectare.

[44] Berengaria ad pacificandum satis non erat, & suspectam causæ maternus amor fecerat. Igitur ad Teresiam curæ & spes versæ. Illam quæ regno & aulæ renuntiaverat, & delicias & opes contempserat, ad derimendas eas quæ ab ambitione eruperant lites idoneam esse. Quæ vacabat Deo Divinisque, humanis eam affectibus haud fore obnoxiam; mentem assuetam contemplationi cælestium, videre purius & subtilius inspicere quid Deo sit placitum. Persuaserant sibi omnes ab una illa negotium transigendum; verum exanimabat absentia & profession, quæ vetabat coram adesse Teresiam. Tentandum tamen rata Berengaria, litteras ad eam per certos homines misit: & alias subinde ad Regem Alphonsum Lusitaniæ, cum precibus; ut si Teresia de profectione dubitaret, ad iter ipse compelleret. Has illa cum legisset, magnopere est commota, quod videbat conscientiæ & officii esse communis, Reipublicæ causa privatam quietem & contemplationem relinquere. Sed oportebat rem mature perpendere. Voluit de statu rerum tabellarios (nam id quoque litteræ continebant) qui honesti homines erant, audire: compertis, quæ instabant, consulto animi sui arbitro & superiori, ac ex illorum consilio deliberato egressu, cum de suo consilio certiorem facere Regem vellet, & ab eo facultatem impetrare; is tempore illam prævenit, scriptis ad eamdem litteris cum mandatis, ut negotium haud cunctanter susciperet. Itaque jam parere necesse erat: [acquiescit oblata iis dote:] quod ei gratissimum accidit, ut honestius exiret. Idoneo comitatu iter aggressa, ad locum quo Berengaria Regina condixerat, recta contendit. Ibi flos civium cum Regina & Regiis liberis erat. Honorifice accepta, tamquam pacificatrix, quæ finem tot malis, quæ timore præceperant, esset allatura … [Neque vana spes fuit: congruam enim dotem Principibus filiabus a Berengaria ac Ferdinando impetrasse contenta, restitui fecit, quæ filiarum nomine tenebantur castra, & possidenti regnum dimisit. Extat apud Brandanum, lib. 14 cap. 12, Gregorii Papæ IX Breve, datum Reate XXV Decembris MCCXXXI inscriptum dilectis filiabus & nobilibus mulieribus, Sanciæ & Dulciæ, filiabus carissimæ in Christo filiæ Reginæ Donnæ Tarasiæ quo ad ipsarum petitionem, Apostolica auctoritate confirmatur compositio facta inter ipsas & illustrem Regem Castellæ ac Legionis] … [Quid porro Infantibus factum sit, nusquam comperio: errare enim qui primogenitam Sanciam credunt ipsam esse quæ Toleti ad S. Euphemiam ut Beata colitur, jam ante diximus. Hæc matrem appellat Tarasiam Gil id est Ægidii de Soverosa filiam: Tarasia autem Regina de qua hic agimus fuerit filia Regis Sancii. Ex hac ergo natas Sanciam seniorem & Dulciam credibile est in Lusitania Virgines obiisse, cum nemo ad eas genus suum referat.]

[45] Pace foris parta, bellum domi sibi indixit. Primum proposuit, [& Lorvanium regressa,] numquam deinceps a monasterii claustris exire, stataria secum ipsa pugna decertatura. Molle ac tenerum corpus duriter accipere multo antejam cœperat, quod sciret, hunc hostem domesticum, si blande tractetur, rebellionem movere; unus ille indulgentia ferox fit; insidioso mari similis, quod cum per malaciam jacet, tempestatem machinatur. Ergo flagris se cædere; & quasi manus torperet propria, utebatur aliena quam urgebat imperio, ne impetum feriendi remitteret, Pias Sociarum manus præcepto asperabat; immorigeras vocans, quæ sanguini parcerent; morigeras, quæ elicerent. Persuasit delinquere eas, ni sævirent: crudelitatem in religionem vertit. Hac arte efficiebat, ut copiosius sanguis efflueret, & ipsam destituerent vires, & & inter manus cædentium laberetur: nec ante erat cessatio, nempe deliquio sensum extinguente. Hæc pœna quamquam gravis, minus ei tamen satisfaciebat, quod necesse erat interrumpi. Igitur perpetuam excogitavit inducto cilicio, setis hirsuto, tactu aspero, visu horrido, [macerando corpori singulariter intendit.] cui ita corpus assuefecit, ut hæreret, & in partem corporis transiret; itaque illud numerabat in membris. Temporum vices ad cruciatum accommodabat: vere, æstu diffluebat; hyeme, rigebat algore. Siti æ fame se macerabat, inedia se juxta & cibo torquebat. Dapes insipidas amabat: si quæ sapiebant, eas miscebat amaro succo, & interdum cinere pro sale aspergebat: idque putabat conditius, quod mortis memoriam sapiebat. Somnus brevis ac intercisus; mens quippe assueta meditationibus interpellabat dormientem; nec corpus iners jacebat, quod strati durities reddebat inquietum; itaque non tam oculos permittebat somno, quam somnus oculis obrepebat; ut dormire furti instar esset, quod somnum illa velut latrocinium deprehendebat, & a se excutiebat, & vigilia castigabat. Illa insignis cruciatio fuit. Singulis feriis sextis, peractis a sacerdote rebus divinis, redibat in cellam: tum obserato ostio, intus se abdere, & ingeniculata terræ oscula infigere, & cor in lacrymas dilutum per oculos effundere, & percusso pectore, peccatricem sese reamque fateri; & Crucifixi effigiem manibus apprehendere, amplexu stringere, plagas osculari, ceu ex iis sanguinem vellet elicere, quo suarum (ut ajebat) sordes culparum ablueret; ac in eo statu diu permanere immobilis & immortuæ similis; (nec a mortua nisi suspiriis, quæ inter singultus emittebat, discerneres) eam denique diem solidam sine cibo traducere, & omni genere cruciatuum exercere.

[46] Reliquum vitæ commentatio mortis fuit. Exinde quippe cœpit, quasi cito moritura, vitam ducere; [Sibi sepulcrū struit,] sejuncta & semota ab aliis, in se colligi, & in arcana æternitatis abdi. Ac quo id majore cum pietatis sensu efficeret, jussit aperiri sibi sepulturam, loco idoneo ad Aram Divæ Virginis a Rosario: & dum lapis (nam vulgarem eam esse voluit) in operculum parabatur, ingressa fossam, vivum corpus eo infossum morti oppignerabat: ac ut mortalis conditionis memorem se probaret, a die proximo quam est clausa, supra lapidem ingeniculabatur quotidie, seque morti devovebat: ac ut sibi præiret, funereum cantum, preces illas solemnes, quæ cani pro Defunctis in Ecclesia solent, privata recitabat, intermistis lacrymis, quæ ubertim manabant, & fontem in saxo inesse testabantur. Sacrarum precationum studiosissimam fuisse constat. Antevertere socias, cum ad Horas solennes eundum; manere post eas, cum exeundum: prima accedere, [frequenti orationi vacat,] novissima recedere: sȩpe sola in Choro manere, ac diu perseverare, idque solita facere post ultimam Horam quȩ complet ceteras, & sub occasum Solis persolvitur. Ab ea sȩpe usque ad Matutinas meditando durare, ut non satis esset prȩvenire venientes, nisi expectaret redeuntes. Quod mirandum esset, si minus ea cȩlestium rerum dulcedine tangeretur: sed cum tot abundaret solatiis, & tanto immortalium deliciarum gustu afficeretur, mirum id minime videri debet. Verum cum ille sensus divinȩ gratiȩ altius penetraret in mentem, oportebat eam mortales curas cogitationesque abjicere, & eo niti corpore, quo evehebatur animus.

[47] Visa est sæpe orans ferri sursum, & flexis genibus in aëre suspensa consistere, & perseverare immobilis, [sub qua sæpe visa cælitus illustrari,] specie quam pro humano habitu augustiore. Interdum splendere vultus, & solis imaginem, radiis in orbem coëuntibus, & exinde foras projectis, formare: unde lux tanta existebat, ut domi peregrinare sol ipse avulsus e cælo videretur. Idque non semel sociæ, eo splendore feliciter delusæ observarunt. Quod cum ex earum concursu, Teresia sibi reddita cognosceret, abstinuit ab ea publica oratione; & in suum se includens cubiculum, noctem sibi indixit. Ibi lumen illud abscondit: sed non minus fulsit & claruit apud omnes luminibus extinctis, quam antea accensis. Meditationi sermo respondebat: ardebant verba, ceu faculæ admotæ auribus audientium; inspirabat amorem cælestium, eoque facilius quod æstuabat. Id mirum, quod in edito perfectionis posita, tam inde facile se demitteret, & indignam communi luce putaret, & gravissimarum ream culparum diceret; idque lacrymis proderet, quæ aliis pudorem afferebant, causas dolendi proprias cum illius causa conferentibus. [& pie frequentat Sacramenta.] Ad hæc ad eluendas modis omnibus maculas animi, hortari Sorores, ut scrutarentur latebras & recessus mentis; inventas, dolore obruerent; obrutas, Sacerdoti proderent; Sacrosanctæ Eucharistiæ remedio adversus importuni hostis tentationes uterentur. Hinc ad externa obeunda caritatis officia, infirmis assidere cibos propria manu porrigere, nauseantibus & moribundis etiam in os inferre; interdum cum iis una edere & potare, ut appetentiam eliceret: desperatas monere periculi, certas moriendi confirmare, sacris præsidiis, munire curare, animam agentibus adesse; suavissima nomina inclamare: & in illo extremo, in quo animi salus disceptat, articulo, omni ope juvare; nec discedere donec mortem obirent.

CAPUT VIII.
Sanciæ obitus, sepultura, translatio ad monasterium Lorvaniense.

[48] Mens Sanciæ assiduis dedita contemplationibus, subtilius rimari arcana, eventa in causarum sinubus latentia dispicere, [Sancia, spiritu prophetico monialibus venerabilis,] eo illustrata lumine quod ex æterni fontis luce hauriebat. Penetrabat animos alienos, abstrusa eorum sensa norat, & quoad per divinam licebat providentiam manifestabat. Sororibus sȩpe quæ cogitarēt, quȩq; agitarent, de iis tempore monebat: quasdam, quæ recta sibi proposueant, accendebat; quasdam quæ secus, detinebat: mirantibus cunctis, quomodo hæc illi, quæ apud se formarant ac nemini prodiderant, nota & perspecta essent. Erant nonnullæ, quæ interdum gravate ad eam adirent; quod timerent, ne si quid minus decorum in mentem venisset, illa cognosceret & obiiceret. Verum hoc erat, sed nulli ea unquam exprobravit, nec ex eo convitium fecit. Tantum ex illo dono Dei assumere, quantum satis erat ad eas in officio suaviter continendas. Eo certe timore profecit, ut nulla auderet secus aut optare aut agere, quam oportet, anxia ne deprehenderetur. Hoc lumine perfusam mentem suam experta est præsentiens mortem, quam sibi imminere novit. Hoc penitus perspecto ad mortem se accinxit: & in extremo illo vitæ actu sanctiorem egit personam. Precari diutius, meditari profundius, contemplari altius, durius se habere, intendere acrius custodiam sensuum, motus animi diligentius observare, affectiones attentius examinare, [morbo extremo corripitur:] conscientiæ recessus accuratius explorare, maculas studiosius inquirere, dolentius apud Sacerdotem deponere, lacrymari copiosius; hortari Sorores ad virtutem & sæpius & vehementius, & quæcumque officii sui erant exactius obire. Huic curæ intentam morbus corripuit. Initio levis visus; sed paulo post insidiosus apparuit; quod lenta febris se insinuabat in venas, & sensim ægram animi absumebat. Hunc morbum Sancia libenter accepit, patienter tulit, & loco beneficii duxit; quod sperabat eo se ab hac mortali miseraque vita liberatum iri. Iacebat affecto corpore, alacri animo, vultu hilari. Mœror & solicitudo ad Sorores transierat, vicem dolentes suam, ac si, quam appellabant matrem, decederet. Hæc solari illas & confirmare, & lenibus verbis abstergere mœstitiam. Non esse de morte dolendum, quæ: commune debitum suo interventu soluit; præire se sequentes non deserere: meliorem sui partem superstitem ac memorem fore: profuturam se iis magis, cum videri desineret; minus procul abfuturam, cum prope Deum futura erat.

[49] Ac, ut hujusce erga Sorores fidei & amoris pignora relinqueret, tria patravit insignia erga totidem socias ægrotantes opera, quibus Deus testatam Sanciæ virtutem facere voluit. [curat laborantes, cancro,] Sororum uni cancer lævam prope mammam exederat, qui paulatim serpens penetrabat se in vitalia: jamque mors erat in viseribus, abjecta prorsus spe vitæ, ad Sanciam ex morbo decumbentem Sororum deportata manibus, salutandi gratia venit. Eam benevole, re intellecta, Sancia excipiens; an bene haberet, rogavit. Cui cum illa responderet, tamquam brevi peritura; Regina bono animo esto: Deus meliora, inquit. Deinde: Propius accede, subiunxit; Detege ulcus. Tum aspexit detectum, & molli manu tetigit; mox impressa Cruce dimisit: exinde melius habere cœpit. Postea cancer abscessit, & mamma alteri similis extitit. [incisa male vena,] Alteram, cui mittendi sanguinis causa incisa fuerat altius vena, & arteria puncta, graviter periclitantem & male brachium sustinentem, quod fascia obvolutum gerebat; hoc habitu ad se accedentem , sui capitis amiculo donavit; & abeuntem hortata est, ut illud brachio implicaret. Simul ac fecit, derepente coiit hiatus intimus, & cutis obductæ scissuram sustulit; læve apparuit deinceps brachium, & constitit. Tertia, dolore dentium acerrimo torquebatur; &, quod erat adolescentula, impatientius agebat, coacta ob id publico abstinere, & commune pensum officiumque deserere, inedia & vigiliis consumi, [& odontalgia:] ac prope mente emoveri. Tenera ætas movebat sorores ad commiserationem, ac imprimis Sanciam tunc ægrotantem. Acciri eam jubet ardentem dolore, arcto excipit amplexu, & genam applicat genæ, Eo tactu obstupuere dentes, & amisso sensu doloris quievit, & cum reliquis sororibus ad officium & pensum rediit. Hæc ante mortem præstitit, cum jam afflaretur æternitate. * Desperata demum salute, Sancia, post sumptum sacrum ad extremum illud iter Viaticum, & salutari Oleo ad supremam luctam uncta, [invisit moribundam Teresia,] cum jam mors immineret, moneri de eo Teresiam oportuit. In vicino erat: nec longa mora. Bene mane missus nuntius; sub noctem Teresia cum paucis adfuit. In cubiculum sororis inducta, consumptam quidem morbo, sed integris adhuc sensibus sui compotem invenit. Peramanter inter se cum salutassent, sedit prope lectum Teresia; Et Si qua mors, inquit, lege teneretur, non tu me Sancia natu minor majorem antecederes; sed, quod erat justum, sequereris. Verum cum ea effectus sit & pœna culpæ, quæ contemptus est legis, non potuit non exlex esse; nisi sponsi Christi erga te amor citius te liberare voluit hujus vitæ miseriis, & ad Paradisum transferre, ubi Agnum illum inter Virgines, quocumque volet ire, comitabere. [animatque ad exitum.] Hoc propius vero duxerim. Virtutis in te habita est ratio, non ætatis: hæc acerba, illa matura. Tibi haud grave erit a mundo separari, quæ ei minime adhæsisti, & corpus ergastulum putasti: nec iter ignoras, quod mente agitando confeceras, & meditatione signaveras. Cito evolabis, quam nulla voluptatum vincula tenuerunt; nobisque ad te sequendam impressa vestigia per exempla relinquis. Quem præ manibus crucifixum habes Christum, is tibi dux viæ, & auctor salutis erit. Lacteam semitam quam inibis, ejus sanguine distinctam invenies. Huic tu acceptum referre debes quidquid pie cogitasti, quidquid recte egisti, & quidquid non deliquisti. Nisi ille te sanguis ablueret, tu munda non fores. Corpus illud cruci affixum tuam liberavit animam. Hæ te plagæ sanarunt: illa te nuditas vestivit: illa paupertas ditavit. Huic te commenda; huic te crede; hunc sponsum, & sponsorem salutis habes.

[50] Ad hæc Sancia hilaris, uti potuit, breviter respondit: Nam quid ego tibi, [Obit illa dicto vale,] Teresia, superstes essem, quæ tanto me superior es virtutibus? Non est attendendum utra sit junior, sed utra sit utilior. Antecedo ego, in qua minor fit jactura: tu manes, quæ & per te prodesse, & si quid ego prosicerem, supplere possis. Has igitur meas tibi commendo Sorores. Tuæ sunt servæ: illarum curam suscipe, & in tuis numera. Ceterum solatia quæ mihi suavissimis verbis præbes, mire ad pietatis sensum afficiunt, & spei implent decedentem hanc peccatricem. Hic eam liquit animus, & cœpit deficere. Tum Teresia, applicato ad moribundæ pectora Crucifixo; Amplectere, inquit, quem amasti; suaviare os cæleste, pro te felle imbutum: has spinas pectori infige, in rosas immortales erupturas. Animam collige, ut in hoc latus, hians vulnere, cum expiraris, infundas. Dum hæc diceret Teresia, ceteræ sorores solitis Deo precibus animam commendabant. Sancia jam singultibus mortem vicinam testabatur: & inclamante altius Teresia sanctissima Iesu & Mariæ nomina; [an. 1229, 11 Apr.] cum Chorus ceterarum virginum illa verba Litaniæ solennis recitaret; Omnes Sancti & Sanctæ Dei, intercedite pro ea; placidissime efflavit animam, III Idus Aprilis, Æra MCCLXVII, idest anno MCCXXIX, hora diei tertia. Id observatum, eundem retinuisse vigorem in vultu post mortem, quem antea in vita tenuerat, ut nihil in eo corpore præter animam deesset, imo videretur ex animæ beatæ hospitio (uti par est credere) excellens illa species emanare. Hujus gloriæ justum & idoneum testimonium dedit S. Ægidius, qui tum in Lusitania vivebat, Ordinis Prædicatorum eximium decus; [seque B. Ægidio spectandam offert,] cui, eo ipso quo mortua Sancia est momento in Ecclesia oranti, per speciem videndam luce cælesti circumfusam se obtulit: quanta & qualis ad Superos ibat; confessa Sanciam esse, quæ prima Dominicanos Fratres in Lusitania excepisset. Qua ille visione recreatus, magnum orationis suæ fructum cepit: eique beatitatem gratulatus, ut sui apud Deum memor esse vellet, enixe rogavit. Cui illa se facturam, quod optabat, esse recepit: & adhortata est, ut pergeret animum suum, virtutibus; proximorum, doctrinis excollere; Hoc ille postea narrans, testatiorem Sanciæ sanctitatem posteris reliquit.

[51] [Obiit autem sanctis adscriptus, XIV Maji anno MCCLXV, [in cujus hæc vita dicitur,] XXXVI annis post Sanciam adeoq; brevi secuturum prædixisse non potuit, uti per ignorantiam temporum in verbis hic deletis promittitur; res autem ipsa sic narratur in Vita, per Andream Resendium ante sesquiseculum scripta (antiquus, enim textus quem ille expolivit, hactenus frustra desideratur) Filiam habuit Rex Sancius, Sanciam nomine, non minus ceteris virtutibus, quam devota Christo virginitate illustrem: cujus, etsi vitæ sanctitas & innocentia erat percelebris, ea tamen modestia ac prope animi demissione fuit, ut si quos religio & virtus commendaret, eos non tantum miro affectu coleret ut pios, diligeret ut patres, sed etiam susciperet ut a Christo missos, suspiceret & veneraretur ut Dominos. Talem se exhibuerat erga beatos illos, sanctissimi Patris Francisci discipulos, qui postea in Africa Martyres effecti sunt, talem se etiam Ægidio nostro præbebat, cui tantum semper honorem habuit, ut non modo venienti assurgeret, [ipsi stimulos carnis osculo abstulisse.] verum etiam positis genibus suppliciter illi procumberet, addens protinus; Bene precare mihi, Pater: benedic mihi, Pater: ora Deum pro me, Pater. Hæc posteaquam ad cælestis Sponsi nuptias ex hac vita migravit, quasi cum Ægidio certare adhuc vellet beneficiis, leviter dormitanti, necdum sopito, apparuit; & in amplexum descendit ad ipsius jam præsentiam vigilantis. Turbatus aliquantulum a principio est Ægidius; sed mox ut illam agnovit; Ecquid, ait, o Sancia, rectene vales? Ego vero, inquit illa, Christi gratia & precationibus tuis, o amice, rectissime valeo. Pax tibi: & faciem illius osculata discessit. Tantam vim habuit virginalis congressus ille, & allocutio hæc feminæ jam factæ immortalis, ut motum omnem rebellantis carnis non jam in mente, unde etiam olim affectus is exulabat, sed ne vel leviter quidem in corpore, multo postea tempore senserit Ægidius: quemadmodum ipsemet secreto retulit Fr. Bartholomæo socio suo, viro religioso & fide digno, qui hoc post ejus obitum enarravit.]

[52] Eximia illa & mirabilis pulcritudo excitavit Teresiam ad sacrum illud corpus secum deducendum, cui beatitas deberi videbatur. [Corpus manu sua componit Teresia,] Igitur egredi omnes e cubiculo Sorores cum Abbatissa jussit, & in chorum secedere; &, reddito Horarum penso, pastum (mane quippe Sancia decesserat) ad triclinium ire, quasi eo tempore vellet propriis manibus funereo habitu Sororem induere, & in feretrum imponere, & ad sepulturam comparare. Nemini veniebat in mentem ea die efferendam; quare nullus de pio furto suspicandi locus fuit. Aliud agitabat Teresia: ac ipsum latrocinium studio pietatis cogitabat. Re cum suis sociis communicata, comparata ex ante lectica, tam diu auferre distulit, dum Moniales ad reficiendas solito cibo vires, omnes, quod ipsum fieri jusserat, concesserunt. Inter edendum educi silentio e cubiculo corpus, uti erat ad funus accommodatum, sed stragulo opertum propter circumstantes ad portam externos, [& secum clam aufert.] foras imperat, & in lecticam inferri, tanta celeritate & fide, ut ne ostiariæ quidem senserint. Præmissum corpus ipsa est secuta cum comitibus, portis monasterii clausis ad speciem relictis. Pastæ Moniales postquam in choro, uti fit, gratias Deo egerunt, studio visendi corporis ad cubiculum Sanciæ redierunt: ac impulsis foribus, stratum in quo positum corpus erat vacuum videntes, attonitæ primum rei novitate: mox perculsæ dolore, ingentem ejulatum cum gemitu ediderunt; imprimis Abbatissa, cujus erat curandi & servandi corporis officium præstare. Cumque solitaria omnia invenissent, ac Reginam cum suis abiisse; intellexerunt eam Sanciæ corpus secum abstulisse: idque agrestes quidam, in quos ea cum suo comitatu inciderat, plorantibus, ac ad ostium de re quærentibus, nuntiarunt. Tum omnia luctu lamentisque misceri, alte ingemere, queri; non tam de fraude, quam excusabat pietas & amor sororius; quam de sua nimia vel fidentia vel negligentia. Sibi imputandum, [frustra dolentibus jacturam Cellensibus;] quod illo dulci & caro pignore carerent, cum ipsæ tam male custodissent. Non debuisse ab loco recedere: saltem vigilare debuisse, ne imprudentibus corpus auferretur: simplicitatis se suæ meritas pœnas dare. Sensit Abbatissa iis se querelis pungi, ceu ansam sua negligentia furto dedisset: Ut se purgaret, easque solaretur & pacaret, opponere, Reginæ se Teresiæ jubenti paruisse: potuissene se, volenti sororis cadaver exuere, abluere, ungere, vestire, ad feretrum accommodare, ullo modo resistere? Sororio illam & Regio jure egisse; nec suspicandum, deinceps esse acturam, quod nemini in mentem venisset. Atque ut suspicio ea de re esset, qui posset, volenti auferre corpus, obsisti? Quod pace ac silentio fecit: id autoritate, imperio, ac vi (si opus esset) effecturam. An liceret ei repugnare quemquam? Matrem omnium & Dominam Teresiam esse; Sanciam, & minorem & privatam, ei, si viveret, obtemperare debuisse. Sæpe in illam vivam potestatem exercuisse, cur eamdem non in mortuam exercere potuisset? Circa Sanciam post mortem factum, quod in vita fieri licuisset gratificandum Teresiæ, quod clam omnibus subduxisset, quod palam & coram potuisset auferre. Manere apud se spolia & monimenta Sanciæ, quæ satis essent ad solatium; nec enim memoriam iis adminiculis seu stimulis indigere. Quod ad se attineret, altius in animum descendisse Sanciæ imaginem, & ibi firmius hærere, quam ut ulla, vel longissima distantia posset deleri. Nec multum curandam esse præsentiam corporis, quod caducum esset & mortale; anima, quæ sempiterna est, rationem esse habendam. Videri hanc perpetuo oculis mentis, nec unquam abesse a contemplantibus virtutes eas quibus abundavit, quarum tot expressas apud se illustribus exemplis imagines reliquisset. His & aliis hujusmodi Abbatissa, Sororum quibus præerat, lacrymas conabatur abstergere.

[53] Interim Regina Teresia caro cum pignore Lorvanium petebat. [atque Lorvanii sepelit:] Quo cum pervenisset, extrahi corpus e lectica jussit, & concursu Monialium (quas certiores de re tota per nuntios fecerat) supplicationis in modum facto, ad interiora templi prope sacrarium deferri; ibique palam exponi, ut ab omnibus, etiam externis eo confluentibus conspici posset, imperavit. Ibi ei ritu christiano & monastico justa persoluta: quibus peractis, in illud, quod sibi antea paraverat Teresia, sepulcrum, deductum est, atque Sororis & Abbatissæ, ac principum Monialium manibus conditum fuit, lacrymantibus cunctis misto cum lætitia mœrore; dolentibus de jactura vivæ, lætantibus de possessione mortuæ; quod scirent quanti esset pretii ille thesaurus, qui terra obrutus emicabat in superos spe beatitatis. Vivere pios in superis manes, ibique gloria frui, testantur interdum lumina ex ea decisa; & in tumulos, ubi jacent corpora, illata; quo, ceu societatem eorum appetant, Dei nutu descendunt. Inest quippe illis ossibus semen quoddam immortalitatis, & cineribus ardor quidam amoris, [ubi ad tumbam sæpe lux noctu cernitur,] non suppositus, sed extans, ac in altum tempore erupturus. Hoc signo voluit supremum illud Numen, Sanciæ apud se viventis gloriam prodere. Haud multo post ejus sepulturam, quædam Moniales, contemplationi rerum cælestium deditæ, dum Horis nocturnis recitatis, abeuntibus ceteris, in Choro vacabant orationi; animadverterunt splendorem eximium in ecclesia existere; qui cum lychnorum & lampadum esse non posset, miro eas modo affecit, & studio videndi excivit. Attente notato loco, conspexerunt tumulum Sanciæ esse, cui lux illa incubabat, & inde sese in ambitum effundebat; nec illius tamen tumuli fines transgrediebatur, quasi ei loco addicta lux esset. Ac primo quidem ambigere (uti sunt feminæ, & timidæ, & credulæ) inter gaudium & timorem, an illa vera lux, an ficta & imaginaria existeret. Optabant veram; sed ex desiderio metuebant fallacem. Aliæ igitur interrogare alias, viderentne splendere locum; plus fidei alienis, quam propriis oculis habere. Cumque omnes confirmassent lucem inesse tumulo, eamque insolitam; cæleste ostentum esse omnino sibi persuaserunt. Erant quæ vellent excitare ceteras, ac imprimis Teresiam, quæ illa nocte casu aberat; sed aliæ obstiterunt, quod æquius ducerent in alium diem differre, quo exploratius ac certius aliquid possent afferre. Cumque proxima nox idem prodigium retulisset; tunc Teresiam, quæ discesserat, & quasdam magno natu Sorores advocarunt; quæ cum propere venissent, eumdem fulgorem conspexere, & miraculum illud esse duce Teresia, quæ omnium sustulit dubitationem, confirmarunt. Et quidem multis noctibus continentibus idem spectaculum tenuit; postea interrupte & certis quibusdam temporibus, ne visio in consuetudinem abiret, & consuetudo admirationem detraheret. Magnum ex eo solatium cepere omnes, quod ille splendor pignus quoddam gloriæ, qua fruebatur Sancia, continebat.

[54] Accessit aliud mirabilius, quamquam occultius. Nocte illa, quæ S. Bernardi festum diem anniversarium antecedit, cum Moniales pervigiles, ad Horas, quæ media nocte recitari solent, matutinas venissent, [deinde visam assistere in choro, fatetur Teresia] & psalmos solennes suis quæque sedilibus inchoassent; vidit Goda Abbatissa prope Teresiam, adstantem Sanciam, habitu indutam monastico, ceu una in choro psallentium de numero esset. Attonita hæsit, & parum abfuit quin exclamaret: sed ad se reversa compressit impetum, & cogitare cœpit, an deberet loco se movere, ac Teresiam precibus intentam adire, ac interrogare an ejusdem visi particeps esset. Intellexit Teresia ex perturbatione Abbatissæ, quid animo agitaret: ac ei nutu significavit, contineret sese, nec rem proderet: scire se quid vellet, & nosse vicinam suo lateri adhærentem. Sic exoluto precum matutinarum penso, dimissis lociis, discessit paulo post Teresia, comitante sorore, donec in certo quodam loco paulisper morata, evanuit; omnia curiose observante Goda: quæ cum subsequi vellet abeuntes, & prope jam esset, vidit solam Teresiam incedentem. Ad quam supplex: Oro te, inquit, per Sanctum P. N. Bernardum, & obtestor: aperias roganti; quæ species illa fuit? quale visum? quid hoc portendit? Et cunctanti; Si apud te, adjecit, mea, quam Matrem & Abbatissam creasti, valet auctoritas, jubeo, nequid me celatam habeas. Ita quod precibus elicere non posset, imperio extorsit. [& sibi mortem prædixisse,] Fassa est Teresia venisse Sanciam e superis, celebratum S. P. Bernardi solennia; ac illa occasione usam prædixisse sibi tempus futuræ mortis, & modum comparandi se sibi ad mortem dictasse. Hanc summam esse: cetera ne pergeret inquirere, quæ effari minime liceret. Sed rursus Goda animosior facta: Quando, inquit, te vinctam auctoritate teneo, hac lege dimittam, si aperias qui sit Sanciæ in alia vita status. Purgatne culparum, si quibus forte nexa erat, pœnas? an fruitur beatitudine inter Cælites jam purgata? Cui Teresia prorsus morigera; Mater, inquit, Mater, utinam in eo nos statu, in quo est Sancia, ambæ essemus! Quiescit, & gaudet, & Agnum inter Virgines sequitur prorsus beata. Quin scias feliciter mortuam esse, nulla peccati labe pollutam, nec flammæ purgatoriæ obnoxiam, ita recto ad Superos cursu iisse, lustratæ rite ac expiatæ animæ beneficio, & Sacramentorum quæ omnia pie suscepit præsidio. O felicem! O beatam! Tum Goda hilariter; Hac te inquit mercede accepta dimitto. Sic diremptum colloquium.

CAPUT IX.
Teresiæ extrema vita, miracula, obitus, sepultura.

[55] Ex desiderio sororis majores impetus cepit animus Teresiæ, ad currendum in statio virtutis. Stimulabant ejus, quæ præcurrerat, impressa vestigia: [Mortua sorore incitatior Teresia,] eo currebat alacrius, quo propius metam se constitutam videbat. Ceu locum quoque Sanciæ vacuum implere vellet, duplicabat exercitationes virtutis & una suas & sororis partes obibat: orare ardentius, attentius meditari, precari studiosius, vigilare intentius, cibo rarius uti, somno parcius, rei divinæ interesse religiosius, cruciare corpus acerbius, expiare culpas accuratius, Eucharistiam sumere frequentius, instituti sui rationes observare diligentius ac perfectius. Et quoniam in consideratione mortis multum momenti ad virtutem esse existimabat, ne occupato sepulcro, recordandi occasio auferretur; aliud sibi de novo prope sororis tumulum condi jussit, quod deinceps frequentaret. Itaque duplicavit memoriam mortis, ex alterius, id est sororis obitu, & proprio sui. Tanta erat incitatio spiritus, ut festinare & currere videretur, & tempus tarditatis arguere. Plane illam, quasi unco doloris impacto, ad superos Sancia soror trahebat. Nec eximia illa Teresiæ sanctimonia vacua fructus fuit. Constat ab ea nonnulla hisce extremis temporibus fuisse gesta, supra vires humanas, divina in eam virtute derivata. [mendico brachii usum,] Solita erat Teresia pauperes, ad monasterium emendicandi victus causa venientes, ad portam opperiri, & de manu iis sua eleemosynam præbere. Accessit semel unus, cui brachium inveterato morbo contractum penitus obtorpuerat, ac inutile ex humero pondus pendebat. Casu eum, dum stipem porrigeret, Regina tetigit: cum subito viguit brachium, & nervis explicatis sensum motumque recepit. Unam e Conventu Sororem crura debilitata ita destituerant, ut jacere semper cogeretur immobilis, & trunco similis. Venit ei in mentem tunicæ cujusdam, quam abs Regina dono acceperat, & apud se usu detritam, [alteri crurum reddit,] sed intactam habebat. Hac se plena fiduciæ vestivit. Vix dum finierat, cum stare se recte, & apte moveri sensit. Alteri continuus pituitæ fluxus ita pectus obstruxerat, ut præcluso prorsus spiritu suffocaretur. Acutos mala, infirmos & miseros faciunt. Remedium excogitavit, & invenit. Nacta parum aquæ in polubro, in quo Regina laverat manus, avide bibit: potus laxavit respirandi vias, & liberam accipiendi & reddendi aëris potestatem fecit: humor trusit humorem: valuit. [& ulcus pectorale sanat:] Laborabat alia Monialis ulcere quodam, ex pure in pectore concreto, & in concavum reducto sinum; quod paulatim crescens sese diffundebat in vicina ingenti cum dolore, ac periculo: nec curari poterat, quod non extabat. Mire afflictam & miserabiliter afflictantem sese, Regina invisit; & solicita vicem dolentis, tenerrime eam salutans, arcto amplexu strinxit. Ea specie amantis commota Monialis, ingemuit; & cum gemitu latens virus evomuit, ulcere prorsus disrupto, & malum evanuit: illa jucunde postea & hilariter vixit.

[56] Fama erat constans, quicumque febri tertiana laborabant, [qua manus laverat aqua] eos si aut aquam qua Teresia manus abluerat, aut quæ ei ex potu reliqua fuerat, potasset; aut vestem quam illa portarat, tetigissent; ab ea continuo liberari. Is rumor cum serperet, ac in famam erum pens per totum regnum pervagaretur; excivit e diversis oppidis multos, qui cum sani redirent, fidem rei fecerunt, & excitarunt, adeo ut nemo ferme esset quin optaret aliquid, quod illa prægustasset vel tetigisset habere, quasi præsens contra febres remedium, [febres pelluntur:] idque modis omnibus procuraret. Verum cum rem illa subodoraretur, increpitis sociis, quæ res illas subtrahebant & submittebant, severe edixit, ne quid deinceps simile auderent: se miseram feminam & sceleratam esse, ac indignam quam terra sustineret. Hac demissione animi & humanæ gloriæ contemptione, meruit majora patrare. Semel, cum Sacris, quibus interfuerat, in ecclesia peractis, cælesti cibo pasta in domum interiorem, rediret; in feminam quæ infantem in ulnis prope agentem animam portabat, prætereundo incidit. Cumque ab hac rogante cum lacrymis, ut sanaret filium, retardaretur, paulum est coacta subsistere: & cognito quid vellet, cohorruit, & precantem modeste repulit; quod sciret, non esse id quod rogabat, opis aut potestatis suæ. Hoc magis urgente matre, [moribundus puer servatur amplexu] & fortius abeuntem tenente; intervenit casu Sacerdos, illius arbiter conscientiæ: qui perspecta causa misertus matris, imperavit, pro suo in animum jure, Teresiæ, ut miseræ quoquo modo, & quoad ejus fieri posset, subveniret, cujus tam certa fides erat. Tunc illa, religione obstricta, infantem e matris complexu in ulnas transtulit suas, & sinu fovit, ac signo super os Crucis edito; Deus te, inquit, sanitati restituat. Nec plura. Belle habentem matri restituit: quem constat diu postea vixisse, & vitam Teresiæ acceptam retulisse.

[57] Mirabilis hic; sed mirabilior ille eventus, quem narro, fuit. Monialis ægra, [absque confessione mortua] quod lenta & insidiosa febri laborabat, fefellit medicos. Inopina ergo morte oppressa, sine Sacramentis & ultima Confessione decesserat. Cumque Sociæ illam conclamassent, & efferre vellent; ac de loco sepulturæ, quod, recentibus & multiplicatis funeribus, pauca admodum loca & incerta vacabant, omnino dubitarent; rem ad Teresiam, quæ forte in odeo prope sepulcrum orabat suum, solicitæ detulerunt. Ea, comperto inconfessam tali genere mortis decessisse, edixit, ut quam primum Confessarium accersiri juberent, & in cubiculum Sororis, ad ejus confessionem antequam efferretur excipiendam, deducerent. Admiratæ Sorores, reposuerunt, eam prorsus esse extinctam. Illa gravius aliquanto commota; Accersite, [tantisper suscitatur.] inquit, Confessarium, & a me imperata facite: mora nulla esto. Paruerunt: vocatus Confessarius præsto fuit, & inductus in cubiculum Monialis efferendæ, eam præter spem vivam in lectulo invenit, ad confitendum paratam. Adhibuit medicas aures ægræ animæ Sacerdos, & Confessionem accepit. Vix dum eam in forma absolverat, cum agere animam cœpit, ipsomet assidente, & extremum officium cum solitis pro morituris precationibus obeunte. Apparuit, illam non nisi ad expiandam rite conscientiam revixisse, idque suis a Deo precibus Teresiam obtinuisse: quæ eo facto probavit tam se de Sociarum esse salute solicitam, ut curam etiam ultra mortem in æternitatem extenderet … [Inter hæc oblata occasio est etiam de Cellarum monasterio, [Transferuntur reclusæ Alenquerio Cellas.] in quo Soror Sancia vixerat & obierat, bene merendi. Testatur id lapis, extra ecclesiam ad latus sinistrum inscriptus his versibus a Brandano prolatis.

Hic bis quinque manent, quæ cœtibus associatæ
      Angelicis, cultum promeruere parem.
Huc ab Alenquerio, quo vitam spontë reclusæ
      Arctam gesserunt, hirtis & pellibus usæ.
Huc, inquam Regina Tarasia, Regis amore
      Ætherei vexit, contentas laudis honore.
Æra MCCLXXII, id est anno MCCXXXIV.]

[58] Longa ætas, affecta valetudo, languor corporis, anxietas animi, tædium vitæ Teresiæ afferebant. [Sororibus de vicina sibi morte præmonitis,] Incitabant ad mortem studium ardens gloriæ cælestis, & desiderium sororis Sanciæ. His stimulis urgeri se sentiebat: majorem exinde festinandi cepit impetum. Crevit in summa senectute animi vigor, & quo citius erat moritura, eo vehementius agebat: & spatii brevitatem contentione studii compensabat. Prona videbatur ire, & quodam quasi naturali pondere ad vitæ terminum ferri. Observatum id a Sororibus, quæ ultra vires aggredientem ardua cum viderent, retinere sæpius voluerunt, ne deficeret; verum illi altius adacta vis cælestis, quam ut posset remitti. Commonefecit eas de vicinia mortis, cujus præsentiebat signa, quorum unum erat ipsa contentio: quemadmodum enim lucerna intermortuo lumine deficiens, in ipso conflictu luctantis cum extinctione flammæ, collectis quasi viribus obnitens occasui, acriores ignes emittit; ita Teresia, cum propius abesse se a morte vidisset, in extremo ipso actu vires resumens, intentius agebat, & clarius emicabat. Residit tamen cito illa contentio, morbo ingruente; & fato incumbenti cessit. Verum initio non decubuit: quia stantem illam, quæ numquam marcuerat otio, [susceptisque Sacramentis;] mori oportebat. Igitur purgata rite conscientia piaculari Sacramento, Viaticum ad ineundam æternitatem singulari pietate sumpsit; & salutari uncta Oleo, igni cælesti pabulum præbuit: & proposita sibi immortalitatis imagine, ad eam se penitus conformavit. Sic morte prævisa, & animo procurato, ad moriendum prona, ducisse in ecclesiam, cum jam vires deficerent, jussit, denuntiato Sororibus ibi se morituram. Prope aram super spondam collocata decubuit, & subito moribundæ speciem præbuit. In eo articulo circumsteterunt eam filiæ, [illas suam orbitatem querentes,] cum de orbitate sua solicitæ, tum de imminente Matris morte anxiæ: atque, uti sunt mollia feminarum ingenia, dolori ac timori nimium indulgebant: nec lacrymis, nec suspiriis parcebant, quod temperare sibi non poterant. Deseri se a matre optima, a nutrice sedula, a custode fida, a magistra erudita, a carissima sorore: in qua nulla fuissent signa majestatis, sed amoris; quæ se ad illas tamquam æquales conformasset, imo & interdum demisisset; & quæ minus surgere & attolli poterant, eas sæpe sublevasset, & supra proprium caput, olim coronatum, extulisset. Quam deinceps habituram ducem ad ingrediendum virtutis iter? quam sociam in operibus obeundis? quam præceptricem morum? quam hortatricem ad custodiam legum? quam consiliatricem in dubiis? quam adjutricem in arduis? quam consolatricem in adversis? quam patronam religionis? quam vindicem sanctimoniæ? Una illa sublata, orbas esse omnes: una defuncta, perituras. Pupugerunt hæc moribundæ animum, subiit commiseratio: commotus & excitatus est amor.

[59] Igitur collectis, quoad potuit conari viribus, sic illas allocuta fertur: [mœrere vetat;] Largimini mihi, quæso, Sorores (filias noluit appellare, ne teneriori nomine gravius percelleret) largimini mihi, ut vos affari perspicue possim: ne mea verba lamentis obtundatis, Injuriam videmini facere immortalitati animorum, & haud dubie facitis amori erga vos meo. De mea morte sic doletis, perinde ac si meus dicessus æternus sit cum mei extinctione futurus; vel vos brevi morituræ non sitis, & mecum futuræ; vel cum corporibus affectus animi extinguantur. Non eo hæc dico, quod vos ita esse aut fore existimetis, sed quod vos dolor cogit eo deflectere, unde istæ opiniones turbata ratione ducuntur. Moderamini mœrori, eumque intra fines prudentiæ continete. Sicuti ego Sanciam nunc sororem sequor, sic & vos brevi (quid enim est in hac vita diu?) sequemini. Ut ego vestrum immemor (quod absit) futura corpore absens essem, cito nos mors conjunget, quæ modo me separat. Non feret spiritus natura purior, ut amor, nobilius quo defȩcatius ardens, extinguatur: nam non ille aspectus, sed memoriȩ pabulo nutritur. An desperatis visuram me Deum, in quo vos ego multo perfectius & inspectura sum, & dilectura? An morietur amor in vos meus, cum incipio fieri immortalis? Quod si propterea lamentamini, quod vestram me absente doletis vicem; vestramque, ut dicitis, orbitatem deploratis; videte ne vestram potius rem agatis quam meam, & dum vestrum vos miseret in me sitis crudeles, dum solatium vestrum meo gaudio anteponitis. Frui non vultis me Deo, ut vos me interim fruamini? Non est justus hic dolor, qui illam moratur, quam pie spero consequi, beatitatem. Inique cum tempore agitis: occasus vitæ senectus est. Matura poma sponte decidunt. Trudit me natura in mortem. An illi vultis obsistere? Quid quod æstuo moriendi desiderio, ac sponsi nostri Jesu amplexibus fruendi. Liceat per vos (atque hic apprehendens vicinum Crucifixum arctissime secum adstrinxit) huic me addicere, [& crucifixum amplectens moritur.] qui me sui pretio sanguinis emit. Huc lacrymas conferre vestras, hic vestros affectus collocate: huic me etiam, atque etiam commendate. Hanc vos Crucem, cum decessero, pignus mei habetote. Illa & mei a vobis discessus memoriam renovabit, & vestri commonefaciet. Et ad illum: Suscipe me tu Domine: lava meas culpas sanguine, ut ad te munda perveniam. Oscula, dum traho animam, vulneribus tuis imprimo, & extremum halitum tibi a quo accepi reddo. Ibo, ibo, appendix Crucis tuæ. Anima hæc mea ab extremo isto clavo fixa pendebit. Atque hic ardere visa, & vehementi spiritu concitata, majori quam pro humano habitu surrexit, & genibus flexis constitit; jussitque Sororibus, ut canerent alta voce, Magnificat. Inchoato cantu meditabunda conticuit, & vultum in apertas manus demittens, substitit, donec ad illum versiculum perventum; Suscepit Israel puerum suum, recordatus misericordiæ suæ; quo absoluto, laxatis paululum labiis, efflavit animam.

[60] Eo suspirio, tanquam flatu quodam, solutæ mœroris nubes, [Cælesti luce illustrata,] lacrymarum imbres per Sororum oculos effuderunt. A lacrymis itum ad oscula, præ singultibus male formata. Detecto, quem manibus texerat, vultu mira species mortuæ extitit, quæ rapiebat oculos cordaque. Splendor ille beatæ animæ index erat. Illam, radiantis instar luminis, ad superos isse, multi, qui extra Monasterium degebant, confirmarunt; quod vidissent splendidum quemdam globum e templi summo fastigio, [juxta Sanciam sepelitur;] Soli similem surgere, & attolli, & ultra nubes ferri, donec illæ aspectum intuentibus ademerunt. Id Monialibus nuntiatum magnam partem mœroris abstersit, & desiderium obtudit gaudio. Procurato ritu solenni funere, ad sepulturæ officium applicuerunt animos: quod, quia Teresia publicum & sumptuosum fieri severe prohibuerat, vulgare extitit: quippe quæ se vivam sepelire voluerat, non decebat mortuam celebrari. Itaque elata, communi & paratu & cantu, sepulta est juxta Sanciam intra odeum, eo situ, ut nullo spatio interjecto, unum alteri ex commissura conjunctum videretur. Sic ex præscripto Teresiæ. Et quidem decebat, ut quas natura sanguine, amore, instituto, virtute, gratia conglutinaverat, eas ne mors quidem divelleret ac post mortem sepultura conjungeret. Discrimen tamen quod vicinitas sepulcrorum sustulerat, adhibita epitaphia attulerunt: quæ operæ pretium erit producere. Sanciæ, quæ prima decessit, ejusmodi est. [hujus Epithaphium:]

Sancia infans, Regis Sancii I. Lusitanorum filia, quæ totius vitæ cursu sanctis operibus intenta, suam Domino pudicitiam custodivit. Monasticam regulam, apud monasterium Cellas, quod prope muros Collimbrienses ædificaverat, secuta, ubique maximis virtutum ornamentis circumfulta, & non vulgaris Sanctitatis fama decessit anno MCCXXIX. Ad hoc Templum Lorvaniense a Sorore Teresia transfertur, & sub hoc tumulo reponitur. Teresiæ illud:

[item illius;] Hic requiescit Regina Teresia Sanciii I. Portugalliæ Regis filia, quæ Legionensi Regi Alphonso IX aliquamdiu nupta, dirempto matrimonio valedicens rebus humanis, Cisterciensem habitum induit in hoc cœnobio Lorvaniensi, ejus jussu a monachis Benedictinis ad Virgines Sancti Bernardi translato, in quo plus viginti annis perseveravit insigni prudentiæ, liberalitatis, ac pudicitiæ laude, [Teresiam 1270 dicit obiisse] nec non virtutis, & Sanctitatis admirandæ prodigiis. Anno MCCLXX.

[61] Quæ certe epitaphia, ut sint paulo quam nos antiquiora; ejus temporis, quo sepultæ primum sunt, non esse, phrasis Latina ostendit; quæ tunc barbara & corrupta erat, quemadmodum alia monumenta ejus ætatis testantur. Præterea in annis numerandis manifestus error deprehenditur: [sed pro anno 1270] nam Teresia dicitur mortua anno MCCLXX id est anno post Sanciam uno & quadraginta: quod verum esse nequit. Constat quippe Teresiam annis haud paulo plus viginti in monasterio vixisse professam Cisterciensi Sancti Bernardi institutione: & postquam in illud se abdiderat Deoque voverat, Corpus Sanciæ eo transtulisse: igitur vigesimo ad summum anno post Sanciam necesse est obiisse: atque adeo non anno Christi MCCLXX, sed anno plus minusve MCCL; Diu tamen vixisse inde liquet, quod in Tabulario Monasterii Sancti Joannis Tarouquensis codex antiquus reperitur, in quo Teresia subscribit donationi oppidi Mondini factæ ab Rege Alphonso III. Lusitaniæ, fratris sui Alphonsi filio, Anno MCCXLVII, cui interfuisse Reipublicæ causa dicitur. Ceterum hic numerus intra illum viginti annorum, quos vixit post obitum Sanciæ continetur. Dies mortis certus habetur XV Kalendas Iul: qui desideratur in Epitaphio.

[62] [De anno autem quid excusat Macedo, & suspicatur scribentium inadvertentia zyfram 7 pro 5 obrepsisse? [scribendus 1250,] quasi scilicet in ejusmodi publicis scripturis aliquis usus zyfrarum fuerit seculis præcedentibus hoc nostrum quo vivimus? Interim correctio, quam Macedo adhibet, confirmatur Brandano, Monarchiæ Lusitanæ parte 4 pag. 188 ubi legere est, [juxta Necrologium:] mortem Tarasiæ ex Necrologio sanctæ Crucis Conimbricensis, sic relatam: Decimo quarto Calendas Julii obiit illustrissima Regina Donna Tarasia, filia illustrissimi Domini Sancii primi, Portugalliæ Regis & Reginæ Donnæ Dulciæ. Era MCCLXXXVIII, est hic præcise annus MCCL: tamen pro decimo quarto Calendas, vel legendum est decimo quinto, vel intelligendus dies depositionis seu sepulturæ, ut sæpe in Necrologiis hujusmodi observantur. Isto autem posito fuerit Tarasia, utpote parentum suorum primogenita, annorum LXXII, cum obiit & annos nata vix plures quam tredecim venerit in thorum viri. Etenim Gottorum Chronica, [ita ut obierit Teresia an. æt. 72,] unde initium sumit Appendix ad 3 partem Brandani, ab Æra CCCXLIX ad MCCXXII, adeoque ipso de quo agimus tempore scripta, sic habet: Era MCCCXVI (est ea nobis annus MCLXXVIII) nupsit Rex Sancius cum filia D. Raymundi Comitis de Barcinona Donna Dulcia, sorore Regis Aragonensium D. Alfonsi, anno regni patris ejus XLVIII: unde nata filia Tarasia, anno ut minimum MCLXXXI vel II debet fuisse uxor; siquidem anno MCLXXXXV, quo patri remissa est, [Sancia an. 47.] trium jam erat liberorum mater. Sancia secundo genita potest primum in lucem venisse anno MCLXXXII: & sic annum egerit XLVII vel VIII cum obiit: nam & de hac legitur in prædicto Necrologio pag. 128 ℣ Tertio Idus Martii obiit Regina Donna Sancia filia Regis Donni Sancii & Reginæ Donnæ Dulciæ Era MCCLXVII.]

[63] Porro ad laudem Teresiæ magnopere faceret, quod refert Brandanus aliique, [Prioris filia non fuit Sancta,] de sanctitate cujusdam Sanciæ, quæ Alphonso Legionensi genita vixit & obiit commendatrix major Regii Monasterii S. Euphemiæ de Corobiis Ordinis S. Iacobi Palentinæ diœcesis; ubi cum plurimis inclaresceret miraculis, corpus ejus Philippus III anno MDCVIII voluit adferri Toletum ad sanctæ Fidei conventum, agiturque etiamnum pro ejus canonizatione. [quæ miraculis clara,] Sanciæ, inquam istius sanctitas multum faceret ad commendationem Tarasiæ, si hujus filia fuisset illa, ut Brandanus aliique credunt. Sed dum curiosius curo rem indagari Toleti, accipio Sanciam istam, Tarasia quidem matre genitam, sed quæ nec Regina fuerit, neque Regis Lusitani, verum Ægidii cujusdam Legionensis filia, quales plures ex. variis mulieribus Legionensis Alphonsus genuit, a duabus quas successive duxerat Reginis abjunctus; [servatur Toleti.] concubinis contentus. Plenius de ea agetur ad XXV Iulii quo obiit anno MCCLXX Sancta ista, fortassis solum quinquagenaria, quæ plus quam octogenaria fuisse debuisset, si nata fuisset ex Tarasia Lusitana. Ceterum quod attinet ad hujus filiam Sanciam, cujus memoria, exolevit per sororis cognominis sanctitatem & celebritatem obliterata videtur prior natu fuisse quam Dulcia, priori enim loco eam posuerunt Rodericus Toletanus in sua Historia, æ Gregorius IX in suo ad illas Brevi: esto quod avus Sancius in suo testamento, secundo eam loco ponat, quacumque alia ex causa.

CAPUT X.
Sanctitatis opinio miraculis confirmata.

[64] Uti paucorum & amicorum existimatio publicam fidem non facit, & suspicionem creare ob affectum solet; [Communi æstimatione beatæ creditæ.] præsertim si domi est nata, nec late foras emanat nec temporis diuturnitate firmatur; ita cum ea communis, & alienorum promiscue & domesticorum est, & prodit in vulgus vagaturque latissime, & quotidie serpendo crescit augeturque tempore, famam ex opinione & ex fama gloriam parit: quæ est consentiens laus bonorum, & incorrupta vox judicantium de excellenti virtute. Hujusmodi est ea quæ de Teresiæ & Sanciæ, & dum vixere, & postquam obiere, sanctimonia fertur. Nata quippe intra privatos tum Cellensis, tum Lorvaniensis Cœnobii, inter Sorores ejusdem instituti, non tamen ibi oppressa latuit; sed vel iis invitis foras emanavit, seque per totum Regnum Europamque diffudit, & orbem implevit; nec interrupta desiit, vel interpolata rediit; sed cohærescens sibi continuata est, ductu perpetuo tractuque temporum, per quadringentos & eo amplius annos: tot quippe usque ad nostram ætatem numerantur. Quæ fides per manus tradita, & ab eo tempore accepta, quo simplex virtus & ingenuus candor procul a fuco, & dolo vigebant, & in populo pio ac religioso (qualis est Lusitanus, a superstitione maxime & protervia alienus) adulta, nulla potuit ratione corrumpi subornarive. Communis ea vox est & Regni & ditionis Lusitaniæ, quæ per totum orbem terra marique funditur, & cum solis cursu contendit Sanctas Reginas appellantis; ac eo titulo propria earum nomina, gloriosius quam si proderet, occultantis. Nec vero ego in hac devexa, in qua sum ætate, [passim Sanctæ Reginæ vocantur,] alio unquam affici illas memini. Nec ea tantum vulgi est sententia, sed Principum etiam, ac Regum, & omnium ordinum. Nomen insignis veneratio secuta; quæ innocenter iis, cum licebat, attributa idoneum sanctimoniæ testimonium reddebat. Dum libera pietas erat, nemo ullis impediebatur religionibus, quin pro suo quisque studio honores in eas conferret. Qui, si postea sunt sapienter ac religiose repressi; habita est ratio conditionis temporum, quæ multum habent momenti ad utramque partem & pietatis & superstitionis. Non tamen Ecclesia vetuit religiones, nec ceremonias damnavit, [& ex vetusto usu coluntur:] cum palam coli deinceps vetuit. Integras illas, sua nixas antiquitate ac innocentia, reliquit: sustulit novas, quas suspectas nimia licentia faciebat. Quemadmodum quod hodie novis ritibus consecrentur Sancti, non adimitur jam consecratis Apotheosis; ita quod rationes cultus commutentur, non ex eo veteres vituperantur. Diversa erat & simplicior forma colendi & consecrandi Sanctos ea ætate, puriori & candidiori, cum ab hæreticis periculum nullum erat, & Ecclesia illis stimulis ad pietatem indigebat. Postea, crescente hæreseon (proh dolor!) malo, & abundante Sanctis Ecclesia; necesse fuit, & cautius propter hostiles insidias, & rarius propter abundantiam consecrare. Hæc igitur fama non linguis solum, sed signis quoque loquitur: per vota, per supplicationes, per titulos, per effigies, per litteras, & omnis generis monumenta. Ea vero antiquissima sunt, atque adeo extra invidiam & suspicionem. Uti imagines majorum fumo commendantur ad nobilitatem, ita illa monumenta vetusto situ prisci ævi confirmantur ad fidem. Quod attinet litteras, extant Innocentii Papæ III. ad Teresiam; Regiis Sebastiani, Cardinalis Henrici, & Gregorii IX, & Episcopi Conimbricensis, & Generalium ordinis S. Bernardi, de illarum virtutibus, & miris operibus: quarum suis locis afferemus exempla.

[65] Illud imprimis observatu dignum, Sanciam in Cellensi monasterio nonnulla edidisse post obitum hujusce exempla virtutis: [ac simul ambæ clarent miraculis,] pauca item in Lorvaniensi ante mortem Teresia, ceu modestiæ se causa subtraheret, quod sine consortio sororis plura edere erubesceret, cuperetque cum ea ita glorjam communicare, ut primas ei concederet mortua, quas viva dignitatis & sanctimoniæ concessisset. Idque apparuit ex eo, quod ea mortua, & in societatem sepulturæ accepta, plurima sunt edita ab utraque: ut communi studio benefacerent, & communi gloria fruerentur. Quasi hæc ambarum voluntas cognita egentibus & perspecta foret, religio injicitur venientibus, quo minus una sine altera invocetur. Ambæ simul implorari solent; ambarum est auxilium: ambabus refertur acceptum beneficium. Et quidem adversus febres præcipua earum vis est: frequentia curationum admirationem sustulit: vulgaris ea res ducitur: in medicinam videtur transiisse. Igitur quemadmodum medici, ad febres leves & vulgares morbos, certa quȩdam & explorata habent remedia, quibus adhibitis curari solent; [præsertim in febrium curatione.] ita Moniales laborantibus quartana aut tertiana febre, certa quædam pietatis opera præscribunt, quibus editis haud dubie sanantur. Nec abs re duxerim methodum afferre. Ægro edicitur septem Psalmorum, qui pœnitentiales dicuntur, per triginta dies recitatio: ea peracta vas ei porrigitur plenum aqua, mista pulvere e sepulcris eruto ac diluto, cujus haustus febrem expellit. Interdum novendiale Sacrum fit a Sacerdote; quo rite completo sanatur ægrotus. Hæc ratio curandi tam est certa & constans, ut in consuetudinem verterit: quæ idcirco est admirabilior, quod mirabilis esse desierit. Præterea multitudo attulit fastidium, & pervertit numerum. Omissa pars major: nec antiquis ea cura simplicioribus fuit. Posteris cum incuria religionem attulisset, notari cœpta & scribi mira eventa quæ ultra nonaginta septem, præteritis febrium quotidianis curationibus, illustria anno MDCXXX numerabantur. Horum nonnulla referre officii mei esse duco: quæ scripta sunt fide publica, & in actis, ex præscripto Ordinarii ad normam Tridentini Concilii confectis, habentur.

[66] [curatur etiam periculosum ulcus] Ludovicæ Silviæ Sanctimoniali Lorvaniensi, malignum ulcus circa ilia natum erat, tumidum & lividum, & virulento pure plenum: quod eam annos multos lecto affixam tenebat, nulla spe curationis. Ergo Sanctarum (uti vocant) Reginarum ope implorata, aquam superiniecto pulvere illo sepulcrali ebibit: mox placido somno capta quevit: ex quo paulo post evigilans sanam se sensit: & sorori quæ illi erat assidua confirmavit ulcus abscessisse, parvulo vestigio relicto, quantum ad fidem eventus satis esset. In majori periculo versabatur alia, cui nomen Cæciliæ Castriæ, [cancer mamillaris,] cujus sinistram papillam cancer invaserat: qui paulatim serpendo tam se alte insinuarat, ut haud procul abesset a vitalibus. Septennium exierat, quam ad illam medici peritissimi Conimbrica venerant: qui, inspecto statu canceris, immedicabilem esse judicarant. Tum illi spes iniecta remedii cælestis. Prope erat in sepulcris Reginarum. Promisit recitaturam se per dies viginti Psalmos Pœnitentiales: inchoavit pensum: necdum completo, nocte quadam madere se comperit, ac e papilla humoris copiam continenti fluxu manare. Erat illi amita in cœnobio, quæ prope cubabat. Compellatæ rem patefecit. Hæc adhibito lumine, vidit disruptum cancrum vim magnam puris evomere, & lectum madefacere. Exinde melius habere cœpit, [morbi letales,] donec bellissime habuit. Elisabetha a Cugna, Soror item Lorvaniensis, ancipiti ac diuturno affecta morbo, sensum & spem vitæ amiserat. Huic cum præfecta infirmarum Sororum, pulverem illum aqua dilutum, vasculo quo Regina usa erat vivens, propinasset; accepit sensum, & depulit malum, ac plane valuit. Idem remedium adhibitum, Violantem Limiam, sociam Monialem, desperatam a medicis, & pene conclamatam, a mortis faucibus eripuit. Mariæ Ariæ, Partheniȩ item Virgini, stupuerant primum, dein aruerant brachia & pedes: in lecto inutilis jacebat. [paralysis,] Oravit Sorores quando apertum fuit Teresiæ sepulcrum (de quo postea) ut eo se deportarent. Obtinuit: oravit, moveri cœpit: & solutis nervis, liberis manibus ita se gessit, ut sumpto ferramento strenue Sorores, excavantes ac attollentes lapidem sepulcralem, juverit; & lentum otium pio illo labore extruserit & correxerit. Interseramus externa. [angina] Elisabetha Andradia, ejusdem oppidi Lorvanii vidua, angina laborans ad sepulcra venit: & hausit aquam vase contentam pulvere infuso. Sensit momento laxari gulam, & libere deinceps respiravit. Adolescens oculis captus, [cæcitas,] fama e longinquo excitus, Lorvanium contendit. Eo cum pervenisset, aræ se vicinæ sepulcris applicuit: remedium petiit: impetravit vas aquæ solennis: lavit oculos: vixdum abluerat, cum visum recepit. Paganam mulierem, a partu recentem, lac ad alendam prolem defecerat; cui in supplementum juscula adhibebat, sed nec nutrimentum idoneum, & carius quam pro illius copiosis erat. Itaque exiit pago, & vicatim peregrinari, & ostiatim mendicare cœpit. [ariditas uberum,] Forte Lorvanium venit. De mendicante causam Moniales audierunt: infante viso, qui lactari debebat, nec poterat, hortatæ sunt, post datam stipem, ut ad sepulcra Rosarium recitaret. Mirum! ut absolvit, lacte abundavit.

[67] Elisabethæ a Faria Moniali tuber quoddam strumosum occupaverat collum. Erumpebat exterius fœde tumor; [Strumæ,] sed periculosius intus guttur humor angebat. Decubuerat ex eo diu, adhibitis & consumptis non paucis, quæ medici & chirurgi imperarant, remediis. Deplorata salute, ut assolet, venit ei in mentem domestici medicaminis. Reginarum imploravit opem. Nec frustra. Applicata quippe scrofis terra sepulcri, derepente crepuit tuber, & gula intus liberata, & collum extra lævigatum. Paulæ Capralis, ejusdem cœnobii, [os gutturi inhærens,] præsentius periculum, sed celerius remedium fuit. Inconsideratius edenti frustulum osseum in faucibus hæserat, quo pene suffocata, duas horas cum morte disceptavit. Animam agenti una ex sociis terram sepulturæ aqua mistam, ex vase illo commemorato, in os infudit: illa impulit ossis transversum frustulum, & deorsum ad stomachum trusit, & semimortuam periculo explicavit. Interpolemus domestica exempla externi narratione; sed illustris. Sancio Norognæ, Odemirensi Comiti, ex mortifero contracto morbo certa mors imminebat: quam & ille expectabat, omnibus jam sacris instructus præsidiis, nec non & propinqui necessaria ad funus parabant. [moribunda,] Verum in eo articulo uxor, vicem viri anxia, in recordationem venit duarum Reginarum, quas illa & conjux consanguinitate attingebant. Hinc crevit fiducia, spesque; accurrit ad conjugem, quid agitet significat; an placeat, quȩrit: annuit, & visus est confirmare. Tum illa novendiale iis Sacrum vovit; jussitque in Ara, subtus quam quiescunt, rem Divinam fieri. Pridie quam numerus compleretur, ingens ex ȩgroti corpore sudor effluxit, quem medici existimarunt indicium proximȩ mortis esse. Contra tamen accidit: nam exinde melius ei fieri cœptum, [phthisica,] & brevi recreatus e morbo surrexit, & Lorvanium cum uxore veniens gratias egit liberatricibus, & anathema ad altare reliquit. Redeamus domum. Servas etiam Reginæ, sine discrimine, & juvant & servant. Harum unam Marianam a Nivibus, lenta phthisis & importuna tussis pene consumpserat: quam hausta urcei aqua, compressa tussi, & qui eam sequebatur sanguine, depulit; & sociis incolumem reddidit. Alterius servæ peradolescentis tenerum caput tetra & tenax scabies corroserat, & horribilem quamdam crustam induxerat, fœdæ porriginis effectum & rursus fomitem. Nulla misellæ quies ex mordaci prurigine. [scabiosa, & ægri alii,] Verum hȩc blanda molissimi olei ejus, quæ ante sepulcra ardere solet, lampadis unctione cessavit, & prorsus abscessit. Mariȩ Coëlliȩ Paganæ Lorvaniensis, tuberculum pestilens pedem corripuerat, & compede virulenta devinxerat, cumque erepto usu incedendi viginti annos lecto addixisset; recurrit hæc ad oleum lampadis: simul ac unxit, illum exolvit morbido vinculo, & libere ambulavit. Eodem oleo adhibito manum aridam Paula Craveria, ejusdem pagi egena puella, [per aquam vel oleum Sanctarum.] ubi emolliit, ad usum reduxit. Bene cum aqua illa oleo convenit; nec inter se pugnant, cum salus agitur miserorum. Et hoc mirum est. Caritas Sororum discrimen sustulit. Hoc alterius est generis. Iacebat desperata salute Lorvanii Emmanuel Estevius. Oblata pro eo Missa, ad eam Aram prope sepulcra erectam, subito recepta sanitate, alacer lecto exiliit.

[68] Illud haud dissimile. Mariæ Ludovicæ puerperȩ, [Item verrucæ mamillares,] cum lactare cœpisset infantem, enatæ quædam verrucæ rugaverant mammas, siccaverant ubera, lac omne vel suxerant vel averterant. Venit ad ecclesiam, fieri pro se jussæ Missæ interesse voluit: sub finem ebullire lac sensit, & spumare ea vi & copia, ut in terram deflueret. Suppeditavit dum parere potuit, nec nisi cum juventa desiit. Accusavit ætatem, quæ ingrata visa est invidere beneficio: sed lac tunc oneri esset, & hoc beneficium fuit. [angina,] Laborabat inveterato anginæ morbo puer Emmanuel, haud procul Lorvanio in pago: crescente interius & humore, & tumore, & stringentibus guttur, ægre respirabat. Pater Stephanus, vicem suam & filii anxius, eum duxit ad Reginarum sepulcra: oleum lampadis applicuit gutturi; pervasit ad gulam obstructam virtus, laxavit reciprocandi spiritus vias, auram libere postea & accepit & reddidit. Elisabetha Dias, anus septuagenaria Lorvaniensis, ex gravi casu crus afflixerat: [crus luxatum,] relata in domum jacuit immobilis, & mox apparuit inutilis crure luxato, ut regere se non posset. Venit in mentem olei salutaris, tot exemplis probati: eo ungi crus fecit. Subito remisit dolor, moveri cœpit, & paulo post ambulavit. Catharinæ Tiniæ ejusdem oppidi triste acciderat puerperium, [ægra parturiens,] quod tum ægrotabat. Ex morbo & partu periclitanti mens iniecta divinitus, ut invocaret Reginas: fusis ad eas precibus, ex utroque periculo evasit, ac salva emisit fœtum: cui quod femina erat, Teresiæ inditum nomen. Ad monasterium revertamur. Anna Castria Sanctimonialis, acerbissimo dolore dentium quartum jam mensem torquebatur: experta, [odontalgia,] & passa multa medicamenta, & tormenta, quæ illam pene edentulam fecerant, tandem Matrum piarum ope implorata, & novemdiali prece persoluta, liberata dolore dentium & carnificina chirurgorum fuit. Paulam Albicastriam, ejusdem instituti Virginem, prolixior morbus afflixerat: varie vexatam verius, [morbus desperatus,] quam curatam medici deseruerant. Derelicta jacuit dies triginta mortuæ similis, sine ullius cibi potusve subsidio: inedia supra morbum confecta, mortem habebat in visceribus. In hoc statu accurrit ad eam socia, & clam ceteris vas illud salutare aqua plenum attulit, ex quo ei propinavit. [tumor lateris,] Haustu aperuit oculos, recepit sensus, cibum sumpsit, convaluit. Mariæ Caruagliȩ latus intumuerat, & tumor in duritiem verterat, & pestilens quoddam tuber formaverat. Decennale malum & pertinax tenacitur hæserat: verum lenis olei unctio mollitudine sua vicit duritiem, & virus eiecit. Francisca Macedia laica, sed intra cœnobium, [os gulæ inhærens.] cum edullium incisarum carnium manducasset, frustrum ossis deglutivit, quo adhærente strangulabatur. Periculum pie solertem fecit, Reginas invocavit; momento avulsum ossiculum cum tussi expuit & respiravit. Par eventus alterius Bernardæ a Costa, quam os aliud inter edendum transversum in gutture suffocabat. Hæc eodem usa remedio, illud excussit seque periculo exemit.

[69] Hæc omnia proxime commemorata Lorvanii; ab utraque sunt gesta sorore. [Cellis curantur,] Iuvat exire: delectare varietas solet. Transferamus nos ad Cellas, ac ne carere prodigiis ejusmodi cælestibus existimemus, non est oblita suarum Sancia, nec cum corpore abscessit aut virtus aut mora. Catharina Almeidia, Sanctimonialis Cellensis, dolore capitis, [dolor capitis] oculorum genarumque decimum circiter annum cruciabatur, nec constare sibi satis poterat, nec rationem inire, nec quidquam serio aut cogitare aut facere, immani torta vertigine. Itaque & privatim & publice nullius numeri erat. Quare ad Matrem Sanciam, quæ illius auctor fuerat monasterii & dux vitæ, studiis ardentibus & vehementibus precibus confugit; caputque suum tunicula Sanciæ, quæ Cellis cum ceteris vestibus religiose servatur, caput obvolvit: eoque subito, & dolores compressi, & virtigines sublatæ, & sensus redditus. Itaque sui omnino compos dedit se sociis, & officio suo fungi cœpit. Mariæ Brandanæ ejusdem Cœnobii caligabant oculi, [& oculorum,] & noxius humor intro admissus pupillarum lumen acri quodam morsu doloris extinxerat. Hæc admota eadem tunicula recuperavit visum, nullo dolore, summa facilitate, incredibili voluptate. Eodem remedio usa Bernarda Mellia Monialis, variis & gravibus morbis obnoxia, fassa est eos, & mitigasse & abegisse. Maria Norogna, una e Sororibus partheniis, doloribus acutissimis conficiebatur. Post cruciatum annorum quindecim, cooperta eadem illa tunica, omnes exegit. Non soli tunicæ addicta beneficia: ad oleum se lampadis diffuderunt. Annæ id Botelliæ exemplo patet: quam cum periculose ægrotantem, derelictam a medicis, ac pene cum morte luctantem, sociæ vidissent; oleo lampadis ad aram, subtus quam monumenta quædam Sanciæ servantur, [ac morbi varii desperati.] ardentis, rite & cum deprecatione unxere. Fiduciæ eventus respondit. Melius ei continuo factum, & procedente die salus reddita. Eo quoque pervenit Teresiæ virtus: tanta est ambarum inter se amor, ut ubi una sit & agat, altera quoque existat & operetur. Pudet quodammodo, alteram solitariam sine alterius consortio suis proficere. Sequens id eventus monstrabit. Mariæ Riberiæ, ancillæ conventus, utraque Regina (quanta in Superis humanitas!) opem tulit. In gravi periculo ex importuno morbo constitutam, ac pene conclamatam, ambarum implorantem auxilium, confirmarunt, & saluti restituerunt. Hæc ad Cellas. Lorvanium regrediamur.

[70] Elisabetha Silvia Monialis, ex humore occulto noxio, [Lorvanii sanantur manus ac pedes debiles,] usum manuum pedumque amiserat. Septennium jam manca & clauda in lecto tenebatur. Sensit semel impelli sese instinctu divino, ut ramenta e lapide sepulcrali Reginarum locis affectis adhiberet, eaque illo pulvere fricaret. Assensit, fecit secundum impulsionem a Deo acceptam: recepit integrum membrorum usum, & strenuam deinceps operam conventui navavit. Margaritæ Beggiæ serva erat Maria Simonia, mater infantuli quadrimestris, [puer æger ad mortem;] quem ob eximiam speciem domina magnopere diligebat; eumque apud se educari passa, loco filii habebat. Incidit hic in mortiferum morbum: sed solicita de ejus salute domina Margarita, jussit ei ad collum appendi sacculum, plenum terra e sepulcro effossa; & illico sanitati redditus ad nativam elegantiam rediit. Angelam ab Incarnatione, [Monacha scabiosa,] ancillam cœnobii, fœda scabie coopertam, foras ejici Abbatissa jusserat, ne ceteras inficeret; & erat periculum contagii. Recurrit misera ad ecclesiam, confugit ad aram vicinam sepulcris: mox his adhærescens erasa ramenta capiti applicuit: iis abacta scabie, caput expolitum statim recepit. Penacovæ, oppidum id est haud procul Lorvanio, Catharina Moralia cum deprehendisset conjugem suum, ex morbo gravissimo a medicis desperatum, derelinqui; misit Lorvanium qui impetrarent sacculum terræ salutaris, quæ semper ægrotis præsto esse solet. Allatum adhibuit conjugi, & adhibito eundem sanavit. [duæ ex alto lapsæ;] Pari pietate, simili eventu, matrem Catharinam Thomasiam Martha Oliveria filia præsenti vitæ periculo exemit, nullo alio quam precum ad Reginas interventu; quod cum longe distaret (nempe Soure oppido) nec liceret per inopiam & ætatem peregrinationem Lorvanium ad sepulcra suscipere, solis precibus agere rem maternam poterat: iis transegit salutis negotium. Elisabethæ Castriæ, uni e Conversis (sunt hæ inferioris notæ Moniales) cadenti ex edito loco confracta cura, ossibus in minutas partes dissilientibus. Spes nulla erat commissuræ; sed opera Reginarum occulta conglutinata ossa & restituta. Aliam Conversam Mariam Caldeiram, studiosius admota scala exornantem aram, in pervigilio solennioris diei, fortuito casu scala destituit. Lapsa ex alto, altaris cornui latus toto impetu impegit. Ex ictu os disruptum cum ingenti dolore; sed illa memor opis, [& aliæ, usu arenæ de sepulcro sumptæ,] repens ad sepulcra Reginarum iit, ut potuit: (nec longe aberant) erepsit, apprehendit lapides manibus, & pedes recepit. Duas ejusdem monasterii, unam Monialem Paulam Baptistam, aliam Conversam Mariam Marcellam, a noxiis subtus brachiorum cavitates enatis tuberculis, eædem Sorores, sanctæ Reginæ cum terræ sacculus esset appositus, liberarunt. Apollonia Francisca e phthisi bis in præsens vitæ discrimen venerat: sed præsentius fuit auxilium imploratum ab Reginis. Semel earum ope evaserat, evasitque iterum, nec deinceps eo morbo tentata, senium salubre experta, diu vixit. Aloysiæ Goësiæ, Sanctimoniali ægrotanti, funus parari jusserant deplorata salute medici. At illa alieni sepulcri interpellatrix terram ex eo portari sibi jussit, ac dilutam in vasculo solenni cum aqua potavit: ita disiecit funus, & paulo post salva sepultas invisit & venerata est. Andreas Simon Melius, extremo conflictatus morbo, & omnibus salutis præsidiis instructus, sacro item inunctus oleo, ultimam expectabat cum morte luctam, omnino impar aggredienti, ac plane dejiciendus; cum ab uxore Franciscana Joanna, appenso ad collum terræ sepulcralis sacculo, quasi eo mortem contunderet, aggressam debilitavit & vicit. Ac de his quidem hactenus. [a morbis desperatis.] Quod attinet curationes febrium, eæ certe tot sunt, ut numerari non possint: atque adeo iis abstinemus, uno solo contenti, quod sit ob personam memorabile. Alphonsus Albicastrius, Conimbricensis Episcopus; periodica laborabat febri: curabatur lente ac fastidiose, ac eo mœstitia gravis accesserat. Itaque gravius indies malum fieri. Abbatissa Lorvaniensis ejus propinqua, thecam plenam salutari pulvere ad illum misit, suadens ut recitatis more ægrotis solenni septem Pœnitentiæ psalmis, collo imponeret: ita effectum, ut cessarent periodi, & febris aberraret, ac omnino recederet. Hæc vero pulveris illius salubris virtus loco addicta non est: quasi foret innata, hæret; & quocumque feratur, vigorem illum vimque sanandi retinet ac præstat; quemadmodum nos accepimus narratione nobilis matronæ Violantis a Fonseca; quæ cum in domum Ducis a Sessa secum thecam illo plenam pulvere detulisset, multas & insignes in ea parte Hispaniæ, eodem ægrotis adhibito, curationes efficit.

CAPUT XI.
Corpora transferuntur; & Teresia, reserato sepulcro, incorrupta invenitur.

[71] [Quæ annis 300 in odeo steterant corpora,] Est & argumentum existimationis de sanctitate, translatio corporum. Et hoc suppeditat in causa Teresiæ nostræ & Sanciæ. Trecentos ferme annos in odeo, sive interiori Templi parte, apud Moniales jacuerant corpora, magno illarum solatio, quæ illæ pia usucapione sui juris fecerant; & cum iis habitare se credebant. Verum crescentibus indies prodigiis, ac ex eorum narratione excitatis studiis populorum; major esse cœpit concurrentium vis, quam ut posset sustineri. Uti enim quisque erat affectus, ita ad tumulos properabat, & alii alios impediebant: ac sæpe quorum major necessitas erat ob infirmitatem, a valentioribus aut opprimebantur aut excludebantur. Magna & importuna concursatio, & turbabat Moniales, & externos distrahebat: ac multi erant, quibus cum difficilis præ multitudine ad tumulos aditus esset, vel conando ultra vires deficerent, vel desperando de accessu sine remedio discederent. Imo & sæpe gratiæ & avaritiæ locus erat, cum nobiliores facilius quam obscuriores ab externis custodibus admitterentur; & hi nonnunquam donis ab opulentioribus ad introductionem pellicerentur. Hæc cum observasset Bernarda Lancastria Abbatissa, neptis Regis Emmanuelis & Mariæ Reginæ conjugis, patre Infante Alphonso, eo qui postea Cardinalis fuit; operæ pretium se facturam duxit, si sepulcra ex odeo in templum transferri curasset: [in templum exterius transferre suadet Abbatissa,] id e republica Christiana esse: commune bonum populorum, privato Monialium solatio anteponendum: ita & opem erga miseros, & pietatem erga Reginas, & earundem apud omnes famam auctum iri. Sed cum hujusce sui consilii ceteras Sorores participes faceret, restiterunt vehementer illȩ, quod nollent diuturna & pia possessione depelli. Destitit itaque a proposito, ne repugnantes offenderet: non tamen abjecit mentem, si qua se mollis occasio præberet rem præstandi. Ecce tibi nocte proxima, gravi & nobili Virgini Catharinæ Albuquerciæ, quæ postea Cœnobium rexit, in somnis illustre visum apparuit. Feminæ duæ, augusta specie, forma excellenti, eximio habitu, adstabant. Capitis ornatus antiqui moris, prisci ævi: calantica rugis virgata & cavata sinubus, caput ambiebat. Stolæ ad talos demissæ incisim fimbriatæ ibant: [& post apparitionem Sanctarum persuadet.] pallæ candidissimæ pulchro ex humeris jactu pendebant: summas ad collum partes morsu aureo fibula stringebat. Hæ se mutuo respicientes corridebant: interdum ad dormientem conversæ ei annuebant. Hanc nacta occasionem fiduciæ Catharina interrogavit: quid rei agerent? quid demum inter se agitarent? quidve tandem expectarent? Illæ hilares responderunt: præstolari se ibi Joanni Læto (is erat monasterii quæstor) dum ex Abbatissæ colloquio rediisset. Mox cum arrisissent dormienti, evanuere. Experrecta Catharina, & interpretata colloquium Abbatissæ & quȩstoris, de transferendis Reginarum corporibus, illico ad domum se Bernardȩ Abbatissȩ contulit, & visum narravit, & dicta retulit. Arrepta occasione Bernarda ad institutum rediit, & propalata Sororibus visione, religionem incussit repugnantibus; quarum vel elicito, vel extorto consensu, tumulos ad templum transtulit, & illos beneficiorum fontes publici juris deinceps fecit.

Hactenus Macedo: in quo legens Bernardam Lancastriam, filiam Alphonsi Infantis, postea Cardinalis, quem Ciaconius octennem puerum a Leone X ad Purpuram nominatum ait, ea conditione, ut non ante decimum quartum annum Cardinalis diaconus censeretur; factum autem Episcopum anno ætatis XXIV; impellor ut suspicer sacros. Ordines ei dilatos fuisse simul cum usu tituli Cardinalitii etiam usque ad annum circiter XX ante quem filiam istam genuerit, incertum ex qua matre (neque enim hujus Bernardæ uspiam alibi mentio reperitur) quæ si ipsa quoque annum agebat saltem XX quando Abbatissa Corporum translationem curavit, censeri posset res acta esse circa annum MDL Donec aliunde certior ratio offeratur definiendi temporis.

[72] Dimidio post hæc seculo apertus fuit tumulus Reginæ Teresiæ, quod hic narrare pergit Auctor; sed verbis suis: præ quibus malo legendam dare relationem magis authenticam qualem latinam fecit Ianningus noster, in Lusitanico Processuum libro repertam sub hoc titulo.

RELATIO,
Quomodo apertum fuerit regium sepulcrum serenissimæ D. Theresiæ, Reginæ Legionis & Galeciæ, fundatricis conventus S. Mariæ Lorvanii, ubi sepulta fuit cum Infanta D. Sancia, sorore sua, fundatrice regii monasterii S. Mariæ Cellarum; sub Abbatissa D. Maria de Mendoza, anno Domini MDCXVII die VII Iulii, feria VI, hora diei XI: descripta per D. Magdalenam de Vasconsellos Silveira, Religiosam dicti conventus.

[73] Posteaquam tempus & ætas hinc transtulit ad præmia gloriamque cælorum religiosas animas, quibus videre & cognoscere contigit Reginam Theresiam, [an. 1617] matrem atque Dominam nostram, cum eaque transigere hanc vitam temporalem in continuis pœnitentiis & laudibus divinis; æstuarunt semper illæ, quæ deinceps aliæ post alias habitarunt vixeruntque in hoc antiquo & nobili monasterio, ardentissimis desideriis aperiendi Reginæ sepulcrum, ut inveniretur sanctum ejus corpus, de quo tam mirabilia a majoribus ad posteros transmissa erant, credentibus futurum, ut inveniretur Deus illud conservasse integrum atque incorruptum, ad majorem gloriam suam & honorem, [persuasæ de incorrupto Teresiæ corpore Monachæ] majoremque æstimationem illius, quæ tam sancte ei servierat in hac vita. Verum uti sine magnis laboribus acquiri non solent thesauri pretiosi; ita nobis thesaurum hunc nostrum conspiciendum dari, noluit Deus; nisi postquam multorum annorum cursus filias ejus plurium sanctorum desideriorum martyres effecit; quarum lacrymis ac suspiriis potenti sua manu tandem solatium ac remedium attulit, illo qui sequitur modo.

[74] Quædam hujusce monasterii Religiosa, D. Catharina de Silva, felicis memoriæ, singulari veneratione prosequebatur Dominam nostram sacri Rosarii; rataque, non posse se alibi sanctius impendere bona sua, quam ubi in perpetuam cederent Reginæ Angelorum venerationem, seposuit cum facultate suorum suarumque Superiorum partem redituum, quibus gaudebat, collectaque magna nummorum vi, constituit erigendam curare aram dictæ Angelorum Reginæ, quam veluti pignus suæ erga ipsam religionis intueretur reliquis vitæ suæ annis, [occasione patefacti ad tumulum accessus,] qui quatuor non amplius fuerunt. Præparatis rebus omnibus necessariis ac rite dispositis, non continuo fluxerunt omnia piæ Religiosæ ex voto ac sine amaritudine; quia locus in ecclesia nullus erat, ubi altare tam magnificum construi posset. Verum Deus, qui semper adjuvat promovetque ejusmodi opera pietatis, præsertim purissimæ suæ Matri impensa, hic quoque adfuit, excitando amore suo D. Eleonoram de Noronia Sanctæ memoriæ, ut ipsa ad constructionem tantȩ machinæ favorem opemque suam conferret. Hæc enim Religiosa virgo, cum haberet in ecclesia oratorium suum in pariete, qui respicit claustrum; ubi locus erat maxime commodus novo altari; id ipsum cum lacrymis devotionis obtulit sanctissimæ cælorum Reginæ, & oblatione hac spontanea atque jucunda abstersit lacrymas & planctum D. Catharinæ de Silva, neptis suæ, cum gaudio & applausu omnium, videntium hanc vota sua lætam attigisse.

[75] Principium igitur datum operi fuit rumpendo murum, qui ecclesiam nostram separat ab ecclesia exteriore, sic ut, manentibus, quæ illic erant quibusdam pilis, transitus pateret liberrimus ex una ecclesia in aliam. Ut viderunt id Religiosæ, omni alia consideratione posthabita, contulerunt se eo leoninis animis, amore matris nostræ & D. Reginæ Theresiæ impulsæ; prostraveruntque sese ad pedes regii sepulcri, cui appropinquare eis non licuerat multis annis: ex quo scilicet serenissima D. Bernarda lancastria, filia Infantis Cardinalis D. Alphonsi & neptis potentissimi Regis [Emmanuelis] & Reginæ D. Mariæ, ipsam transferri curavit ad ecclesiam exteriorem eo animo, ut corpori ejus, uti & sororis ipsius D. Sanciæ, excitaret mausolæa duo tanta magnificentia, quanta expectari poterat a Principe tam religiosa & consanguinea illarum; si mors in medio annorum cursu non abstulisset ei vitam, & huic monasterio amantissimam superiorem…

Post hæc considerantes Religiosæ, opportunum adesse tempus consequendi quod tantopere cupiebant; egerunt cum operariis, altari fabricando intentis, ut vectibus ferreis amoverent lapidem, qui sepulcrum, contegens arcæ formam habet; [ipsum mira facilitate aperiunt;] tantusque erat, ut duodecim robusti homines vix levare eum potuerint, cum sepulcro imponebatur. Operarii autem cum Præfectis suis, regatu & lacrymis Religiosarum moti, elevaverunt aliquantum lapidem, interjectisque cuneis quibusdam ferreis pransum abierunt. Hoc edoctæ Moniales, scientesque præterea portas templi exterioris clausas, & claves, uti moris est, penes Confessorem esse; ad ecclesiam properarunt; acceptumque ab altari scabellum, ex uno assere admodum subtili factum, posuerunt humi, atque invocato nomine Reginæ Theresiæ Matris nostræ ac Dominæ, quinque aut sex nostrum duobus vectibus ferreis elevaverunt lapidem, quantumvis grandem, summa cum facilitate ac felicitate. Prodiit e loco mox odor suavissimus, indicium sanctitatis illic latentis: perfusæ fuerunt Moniales omnes consolatione quadam spirituali, uberes exprimente lacrymas; visæq; sibi sunt deliciis cælestibus frui. Lapidem interea, quem elevaverant, inversum deposuerunt in terra, altera sui parte prementem scalas, quæ forte illic jacebant; altera scabellum, de quo diximus: & quod mirum est, accedentibus etiam ad tantum lapidis pondus Religiosis pluribus illi insistentibus; neque scalæ, neq; scabellum, tametsi tenuia & fragilia, usquam rupta fuerunt.

[76] Remoto lapide illo, apparuit alius candidissimus, quem vulgo jaspidem vocant, maculis quibusdam purpureis interstinctus, operiebatq; regium corpus, & nullo negotio sublatus fuit. Hic erat videre Reginam, [& Corpus incorruptū reperiunt, uti & vestes floresq; inspersos,] nostram matrem ac dominam, toto corpore corspersam ramusculis cinnamomi, & rorismarini, immixtis quibusdam lauri, quam Carvallum vocant; rosis item floribusque cæruleis tam vividis recentibusque ut aquæ injecti, viderentur a diebus paucis decerpti esse. Induta erat habitum sacræ Religionis nostræ, qui candido quidem conficitur ex panno, sed illic color ille perierat a calce & aceto, quæ tumulo apposita fuerant. Sub hac veste aliam induebatur tunicam ejusdem coloris, sed candidissimi adhuc & nulla parte immutati: dixisses tunc primum illa vestitam fuisse. Caput velamine suo nigro tectum, humeri palla circumdati, pedes calceati sandaliis coriaceis, integris ac veluti recens factis, alterius tantummodo solea, una parte sui, soluta erat; quam & abstraxerunt, pro reliquia servandam. Eo autem facto denudatus pes fuit, apparuitque albus & carnosus unguibus, digitis, & planta integerrimus & lineamentis suis distinctus; quod admirationi spectantibus fuit.

[77] Corpus (jussu Reginæ ipsius & mandato factum id fuerit, [ejusque situm ac formam describunt] ut humilitatem & mortificationem, quam vivens exercuerat etiam mortua doceret) corpus, inquam, duobus locis circum ligatum erat funiculis, e cruda & vili stupa convolutis, integris adhuc & stringentibus; eratque staturæ mediocris sed obesum. Sublevavit illud Bernarda a Conceptione, virtute ac moribus religiosis ornatissima, valetudinario Conventus præfecta atque etiam medica; compertumque est plane integrum, Caro & color ubique qualis in vultu, nisi quod illa aridior esset, ubi majori copia calx jacta fuerat. Candebant nitidi in ore dentes, facientes in illo umbram nigram. Lingua carnosa, ejusdem cum vultu coloris, videbatur perfectissima fuisse. Manus jungebantur supra pectus, sed veluti exesæ atque aridæ; id quod sine dubio, debebatur injectæ calci.

[78] Ita se habebat sacer ille thesaurus in isto loculo, cælestem plane fragrantiam diffundente. Accurrebant religiosæ filiæ, uberibus lacrymis præ teneritudine animi perfusæ, ad osculum & tactum corporis, cantantes hymnum, [cum multis lætitiæ signis] Te Deum laudamus; & præferentes manibus cereos ardentes; adhæc æra campana certatim læto tinnitu pulsantes, testabantur commune gaudium, & in omnibus laudabant Deum, quod in diebus nostris monasterium hoc tanto beneficio dignatus esset. Admovebant etiam sacro corpori coronas precatorias, & quidquid reliquiarum nancisci poterant avide quavis auferebant. Imo tantus erat accedentium ad sacrum pignus ardor & affectus, ut abstrahi inde vix possent, & non nisi summo cum dolore ac mœrore animi recederent: atque tum etiam relinquere ibidem cor suum videbantur: solet enim hoc admodum difficulter separari ab eo quod ardenter amat. Accedebant quoque agræ & infirmæ ad hanc misericordiæ arcam, omnibus remedia petentibus salutiferam. Et vere grandia ac mirabilia in iis operatus est Deus per merita Reginȩ Matris nostrȩ atque Dominæ; quemadmodum videri poterit in examine, quod super istiusmodi rebus instituitur.

[79] Postquam visitaverant regium sepulcrum, & prostratæ humi Religiosȩ, [ac denuo cooperiunt;] largas ibidem fundentes lacrymas, amoris sui ac desiderii testes, tandem avulsæ a matre ac domina sua sunt, ac reverterunt in monasterium, præter matrem Abbatissam atque Æditimam, quæ ibidem subsistentes, operuerunt sacrum corpus pretioso panno rubro, acu picto; & coronarunt tumulum, dispositis circum magno numero candelabris argenteis cum cereis suis; dum reduces operarii reponerent lapidem loco suo. Ubi vero adfuerunt illi, imposuit Æditima memorato corpori, primo velum tenue, per medium aureis lineis distinctum; deinde pannum alium viridem e bronzino: tum lapidem reposuerunt jaspidem; ac tandem magnum sepulcri operculum: cui injecerunt pannum, de quo dixi modo, acu pictum. Atque ita istic relicta fuerunt omnia toto die illo. Religiosæ vero ad crates ecclesiæ manserunt, toto animo in dictam matrem & Dominam suam intentæ: quam utinam, cum Infanta D. Sancia, brevi videamus Beatorum albo inscriptam! ut mundus honorare illas & festam earum lucem celebrare cum facultate sanctæ Sedis Apostolicæ possit ad gloriam hujusce regii conventus Lorvaniensis & totius regni Lusitaniæ.

[80] Quamvis autem aperuerint Religiosæ, Reginæ Theresiæ matris nostræ ac Dominæ sepulcrum vehementi erga illam amore stimulatæ; fueritque hæc illarum operatio magnæ pietatis actus; [excommunicatæ nihilominus pro violato claustro,] nec potuerit immoderatius fortasse studium contemplandi objectum tam sacrum, culpabilis excessus reputari: non continuo non castigarunt Moderatores factum, pronuntiantes, rigorosam excommunicationis sententiam adversus totum conventum, aliasque particulares pœnitentias imponentes; exemptis inde dumtaxat Religiosis sex, quȩ chorum interea frequentarent, atque officii ordinarii pensum Deo persolverent. Reliquȩ omnes suspensȩ fuerunt, lueruntque culpas suas, ex eo, uti aiebant, contractas, quod clausuram violassent, contra constitutiones sacri Concilii Tridentini delinquentes. Verum quidem est, illud non ignorasse Religiosas, priusquam expeditionem tam felicem fortunatamque susciperent: sed desiderium commune videndi Reginam, [devote satisfaciunt.] matrem ac Dominam nostram, prȩvaluit superavitque obstacula quævis: & memores beatȩ illius visionis, voluptatisque ex ea perceptæ, alacres subierunt pœnitentias, quantumvis rigidas, quȩ sibi injungebantur. Quin etiam existimabant, asperrima quæque nihil asperi habere, collata cum bonis, quibus fruitæ fuerant. Et vero erant talia, quȩ numquam satis ȩstimari ac prȩdicari poterunt in hac vita. Certe pietatem ipsarum minime ingratam Deo fuisse, probatum videtur miraculis interim divinitus patratis, in sorore Maria Aria, & Monasterii ancilla quadam Maria Aquilaria, a paralisi & hemiplexia curatis: prout hic Macedo narrat & nos infra legendum dabimus ex processu.

CAPUT XII.
Argumenta alia antiqui cultus.

[81] In Breviario Cisterciensis Ordinis Vallisoleti apud Franciscum Ferdinandum de Corduba anno 1611, [Breviarium Cistercien.] in festo Sanctȩ Franchæ folio 820 & 821, sic legitur. Eo tempore quo gloriosa Cistercii vinea, incrementum dante Deo, palmites suos extendebat usque ad mare; vinum ejus pretiosum tot sanctas virgines germinavit, ut nullatenus valeant numerari. Imprimis namque protulit Gallia Sanctam Umbellinam, B. Patris Bernardi carne sororem, sed Spiritu sancto Monialium sui Ordinis genitricem: Polonia, Heduvigem Ducissam, & filiam Gertrudem; Brabantia Lutgardem, Elisabetham, Idam, Getam, Catharinam, Aleidam, & Iulianam; Hispania in Valentia Theresiom Reginam, & in Lusitania tres sorores; Teresiam, Sanciam, & Mafaldam Reginas &c. Fasti sive dipticha vulgo Martyrologia Sanctorum Ordinis Cistercii Teresiam & Sanciam speciatim nominant, cum palam leguntur, ut assolet: Teresia, XV Kal. Iulias; Sancia, III Idus Apriles. [Mrlium Ordinis,] Hæ dies anniversariæ habentur & natalitiæ: quibus apud Moniales Lorvanii, templum ornatur, aræ parantur, solennia peraguntur: dicitur iis sacer Panegyricus, Missa sicut in die Omnium Sanctorum celebratur. Idque primo ab Henrico Cardinali præscriptum per litteras ad Abbatem Alcobatiæ Generalem Ordinis, imminente Capituli generalis tempore, in quibus mandat, ut in eo statutum fiat, quo caveatur, ne in diebus Anniversiis Teresiæ & Sanciæ celebretur Missa pro defunctis, [festiva anniversaria] sed sicut fieri in festo omnium Sanctorum solet, ita illis diebus fiat. Qua de re conditum est decretum, Lorvanium ad Abbatissam & confessarium cum mandatis missum, ut secundum constitutum ea deinceps sacra peragerentur, dum Romanæ, uti par est, Ecclesiæ judicium expectabatur. Adde quotidianas de iisdem Commemorationes in choro, quæ ab initio fieri cœptæ religionem asserunt. Visuntur, & privatim intra cœnobium, & publice in templo effigies antiquissimæ, exesæ & consumptæ vetustate, eæque & radiatæ & coronatæ; non factæ proximis temporibus, [effigies radiatæ] sed a priscis acceptæ, quæ situ ipso venerationem & horrorem sacrum ingenerant in animis intuentium: quarum, quod ignoratur origo, nobilius initium habent: quemadmodum eo clariores familiæ existimantur, quæ sunt propter antiquitatem abstrusiores: Ac uti fumo nobilitantur imagines Majorum, ita, & situ commendantur effigies Beatorum.

[82] Hic cultus a recentioris memoriæ viris, non datus, [quæ omnia non temere cœpta] sed redditus; non tributus, sed restitutus. Nec id vulgi pietati assignandum (quod in Lusitania nimis est pium) sed ad solidam ac idoneam Antistitum & Generalium auctoritatem referendum; qui cum sedulo causas inquisissent, & diligenter examinassent, compererunt veris ac solidis niti fundamentis; sin minus obviam ituri, & omnino superstitionem eversuri: præsertim postquam Sanctæ Inquisitionis in eo Regno auspicato & feliciter erectum tribunal, & Fidei in eo vindices & custodes constituti, populos in officio continent, vigilantque diligentissime ne quid obrepat, non modo superstitiosum, sed ne suspectum quidem; memores Domum Dei non solum crimine, verum etiam suspicione carere oportere. Hi si quid invenirent minus fidei & honestati consonum, non susciperent, susceptum non paterentur: quod ipsum argumento est, quidquid ab iis admittitur & toleratur, pium ac religiosum habendum. Hac ratione fit, ut nusquam purior & perfectior sit Religio (pace aliorum dixerim) quam in Lusitania; idque ego, qui majorem sum Europæ partem pervagatus, verum esse comperi, & pro comperto affirmo. Ut nullum esset aliud, quam hoc quod subjicio, [accedit judicium Card. Henrici:] Henrici Cardinalis ac postea Regis; de Reginarum sanctitate & qui eam secuti sunt eventibus testimonium, satis, opinor, esset ad communem existimationem & sustinendam & confirmandam. Qui enim norit quantæ & virtutis & sapientiæ Princeps fuerit; is minime dubitabit, quin quod ab eo & creditum & probatum fuit, id prorsus & verum & sanctum sit habendum. Igitur exemplum ejus Epistolæ ad Abbatem Sanctæ Mariæ a Tamaranibus, Ordinis Cisterciensis S. Bernardi, afferre operæ pretium duco: quæ ejusmodi est. Pater Abba Sanctæ Mariæ a Tamaranibus Cardinalis Henricus tibi salutem dico. Accepi in Monasterio Lorvaniensi sepulta esse corpora Reginæ Teresiæ, filiæ Regis Sancii Lusitaniæ, olim uxoris Regis Legionis; & Infantis Sanciæ, ejus sororis, Dominæ Alenquerii; quarum, & virtutum & miraculorum plurima existunt monumenta in tabulario monasterii custodita, & traditione confirmata: cui accedunt multa, quæ quotidie ab iisdem patrantur clara miracula. Ex quo cum Dei gloria, religionis honor, & corporum animarumque salus, & communis utilitas haud dubie consequatur; propterea tibi serio injungo; [inquiri de miraculis jubentis] ut quam primum eo te conferas, & de his omnibus diligenter inquiras, & quæ vera comperies, de iis me facias certiorem; ut cum omnia perspecta & explorata habuero, ad Dominum meum Regem scribam, postulans ut velit earum memoriæ consecrandæ pium a nobis negotium suscipi, & ad id suam apud Romanum Pontificem auctoritatem interponat. Quod si ad inquisitionem rerum opus sit in monasterium intrare; [an. 1574] ejus rei tibi ego, cui tua probe cognita virtus est, facio potestatem. Vale. Eboræ V. Idus Augusti, anni MDLXXIV.

Cardinalis Henricus.

[83] His litteris sic Abbas respondit. Celsissime Princeps, Tuis acceptis, [item responsio Commissarii,] Lorvanium me ad monasterium contuli, & quod expedire visum fuit, assumpto in socium Confessario, intravi in Cœnobium. Recognovi scripturas tabularii, inter quas erat vetustus codex manuscriptus, qui referebat, Teresiam, Sancii primi, filii Alphonsi, filii Henrici eximii bellatoris, a quo Mauri ad Oriquium superati fuerunt, nuptam Regi Alphonso Legionensi, sine facultate Pontificia & propterea ab eo post susceptos aliquot liberos separatam, & suscepto habitu religioso cum aliis religiosis feminis in Lorvaniensi monasterio professam Monialium institutum fuisse: Dominam item Sanciam sororem, dominam Alenquerii, virginem permansisse; a qua cœnobium Cellas dictum prope Conimbricam ædificatum, cum monialibus religiosam vitam duxisse, [qui omnia vera compererit,] tam arctam & asperam, ut similis illi antiquȩ anachori tarum videretur: utramque autem vivam & defunctam multa patrasse miracula, quemadmodum eodem (cujus exemplum ad Celsitudinem Vestram mitto) codice constabit, quæ propterea prætermitto. Et inquirenti mihi de recentibus, plurima Moniales narraverunt, quibus fidem fecit me præsente, quidam hydropicus, qui vix moveri poterat, & palam Ecclesiam ingressus, & prope sepulchra positus, & post fusas pro eo preces, sanatus fuit. Quin imo & ego, cui albugo inveterata inducta macula lædebat oculum, [ipse etiam curatus in oculo.] & adimebat visum; concepta ex eo quod vederam spe novi miraculi, cum ad ea me sepulchra applicuissem, subito cadere sensi albuginem, & maculam deleri, & oculum liberari, & ex integro visum restitui. Cæterum miracula examinavi ac reperi constare omnia, testimoniis idoneis & juramento confirmatis, quemadmodum ea mitto ac exhibeo Celsitudini vestræ fideliter transcripta. Cui placebit ea more solemni opera Ordinarii explorare, & confirmare, & publicare. Injiciat Deus hanc mentem Celsitudini Vestræ, ut quas sanguine Regio contingit, earum honorem & gloriam amplificet, & venerationem & consecrationem, a Summo Pontifice procuret impetretque, ad hujus Regni solatium & glorjam, & Ordinis nostri decus & ornamentum. Servet Deus ac sospitet Celsitudinem Vestram. E Monasterio Sanctæ Mariæ a Tamaranibus XIX Octobris, anno MDLXXIV. Has ego litteras ex Lusitano idiomate in Latinum quemadmodum, & sequentes Sebastiani Regis fideliter transtuli.

[84] Quanta autem fuerit Regis in Deum religio, in tuenda & propaganda fide studium, [His intellectis Rex Sebastianus,] erga Romanum Pontificem observantia, præter privatas insignes virtutes quibus excelluit, alias sæpe scripsi. Ab eo igitur hujusmodi testimonium de sanctitate & miraculis Teresiæ ac Sanciæ in litteris ad Conimbricensem Episcopum (in qua diœcesi est Lorvanium) missis exaratum sic sonat: Episcope & Comes. Saluere te Rex jubeo. Ex meo caro & venerabili magno patruo, Henrico Cardinali, intellexi Lorvanii in claro diœcesis tuȩ oppido jacere corpora Teresiæ Reginæ Legionensis, & Sanciæ Infantis Alenquerii Dominæ, quæ S. Bernardi Cisterciense institutum professæ, sancte vixerunt & obierunt, quarum ope Deus multa miracula patrare dicitur. Quare mando tibi per has litteras, ut sive per te, [Episcopo Conimbric.] sive per alium & alios ministros, des operam deligenter, ut de illarum virtutibus & miraculis sedula & accurata inquisitio fiat; & quidquid constiterit, de eo me facias certiorem. Deliberatum quippe est mihi, eo comperto, impetrare a Summo Pontifice, ut earum in Sacris ratio habeatur. Id tibi eo impensius commendo, quo arctior mihi cum iis est. Regii sanguinis, [idem mandat] (cum filiæ fuerint Sancii I, & neptes Alphonsi I Regum, meorum progenitorum) necessitudo, & major ex earum consecratione gloria ad me Regnumque meum redundet. Ac omnino scias velim, hoc tuum erga me officium gratum mihi imprimis, ac jucundum fore. Sintrȩ XI Ianuarii MDLXXV Ad hanc epistolam ita rescripsit Episcopus. Serenissime Rex. Acceptis mandatis Serenitatis tuȩ, [an. 1577] Lorvanium contendi, ut quȩ de vita & miraculis Teresiȩ & Sanciȩ tradita essent traderenturve ad normam Concilii Tridentini dirigerem, & directa ad Serenitatem tuam mitterem, & inspecto jam codice antiquo, in quo referebantur plurima ab iis & dum viverent & postquam fuerunt mortuȩ facta miracula (dequibus, accedente traditione, nefas duxerim dubitare) cum vellem ad recentiora procedere, [& simile responsum accipit.] eaque idoneis testimoniis comprobare; inopinata me invasit febris, quȩ desistere ab incepto ac redire domum coëgit. Ea me, quasi ultrix meȩ diffidentiȩ Conimbricam usque insecuta, non ante deseruit, quam mihi in remedium adhiberetur, a quodam Presbytero meo sacello præfecto, theca quædam plena puluere ex illarum sepulcris, quam secum dedita opera inde attulerat: qua adhibita statim depuli febrem. Puduit me tunc ac etiam nunc pudet, [a fatente se per eas febri liberatum] fateor, timiditatis meæ, quod cum tam præsens ac tam prope medicina esset, minus & fisus fuerim & spem abjecerim: quod mihi illæ ipsæ visæ sunt exprobrare, & cum febrim reliquerunt, & cum ademerunt. Decreveram respondere beneficio, ac redire. sed adulta jam quadragesima, & appropinquante Majori hebdomoda, excludor tempore. Verum post Pascha me Serenitati Tuȩ rediturum, & rem confecturum recipio. Quȩ recentia (quorum magnum esse numerum puto) invenero, ea cum perspicue scripta, tum plene probata transmittam. Ceterum spero ope ac prȩsidio harum sanctarum Reginarum, & Te diu saluum, & incolumem futurum, & quȩ agitas contra hostes fidei bella prosperum exitum habitura. Vale Rex Serenissime, Aprili mense anno MDLXXV. Episcopus Comes.

[85] Ecquis hic fuerit ex subscriptione non constat: Emmanuelem Menesium existimamus esse, qui prius Lamencensi Ecclesiȩ prȩfuit; & cum Conimbricensi prȩesset, in Africam cum eodem Rege Sebastiano, [quis ille fuerit?] belli Sacri causa, trajecit; ibique in funestissimo illo apud Alcazarem prælio interiit. Verum nec Episcopus datam implevit fidem, nec Rex Sebastianus exegit, quidquamve prȩstitit, quod ad causam faceret: quod bellica, quȩ tum ab Rege in Africam suscepta erat expeditio, curas omnes & privatas & privatas & publicas eo converterat: cum Rex adolescens, [quo casu abruptum negotium?] acer & ferox, nihil aliud prȩter arma & equos, milites & nautas, exercitum & classem mente agitaret. Quare & Episcopos, & quicumque, cujuscumque ordinis conditionisve forent, dummodo usui quoquo modo esse possent, eodem secum trahebat: ac imprimis Conimbricensem Antistitem, qui Comitatus jure ac titulo fruitur, & amplis opibus abundat, quod quinquaginta ferme aureorum millia ex annuis reditibus colligit. Henricus vero, qui Sebastiano successit, calamitatibus, ex clade illa Africana consecutis, sic est oppressus; ut respirare quidem vix potuerit. Itaque brevi, mȩrore juxta, & senectute confectus obiit [anno MDLXXX. Nec tamen continuo cessavit conceptum semel solicitandæ Canonizationis propositum. Brandanus enim lib. 14 cap. 10 sit scribit: in manu mea Inquisitio formata est anno MDXCV per Doctorem Fr. Laurentium de spiritu sancto, dignissimum nostræ Religionis Bernardinȩ Generalem in regno Portugalliȩ in qua sunt multa consideratione dignissima quȩ sanctas Reginas operatas fuisse constat. Minus tamen deinceps, ob rerum & temporum vicissitudines, licuit hanc in rem serio incumbere; donec anno MDCXXXIV. de integro suscepta est causa a conventu Lorvaniensi, facta ad id a Generalibus Ordinis Lusitanicis (qui nulli præterquam Summo Pontifici sunt obnoxii, [1634 resumpsere Lorvanienses.] & summam & totius suæ familiæ rerum tenent) potestate. Itaque illo anno nova facta est inquisitio, ex præscripto Tridentini Concilii, in virtutes & miracula ab Ordinario Conimbricensi, & in solemnem formam redacta; & postea Romam missa, & in Sacra Rituum Congregatione proposita, cujus fausta fuerunt initia. Assignatus quippe fuit Auspex & Patronus (Ponentem dicunt) Eminentissimus Cardinalis Sacchettus: sed initiis minus eventus respondit, mortis ejusdem interventu. Nunc resurgit optima spes, suffecto in locum demortui Eminentissimo Cardinali Delcio; cujus ope ac patrocinio sperandum, ut a S. D. N. Clemente IX, qui hodie novus sol illuxit Ecclesiæ, qua est in Superos pietate, illarum memoria consecretur.

[86] Hactenus Macedo, qui post editam præsentem Historiam an & quantum profecerit in commendato sibi negotio, necdum intellexi: solum scio, quod anno MDCXCV, mense julio, Romam appulerit, eo missus a suo Generali, P. Fr. doctor Bernandus de Castelbranco, cum Regiis ad eandem causam litteris, quibus pariter commendabatur causa Beatæ Mafaldæ.

PROCESSUS,
Pro beatificatione & canonizatione Sanctarum Reginarum curanda fabricati.

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

INTERP. C. J.

CAPUT I.
Præfatio Collectoris C. I. ejusdemque interpretis: & miracula quædam ex litteris excerpta.

INTERP. C. J.

[1] Variis temporibus & a variis personis id agi cœptum, [In miracula Reginarum inquiri jubent seculo 16 Card. Henricus,] ut inquireretur in Reginarum, & si jam vulgo Sanctarum, virtutes & miracula, quibus etiam a suprema Sedis Apostolicæ auctoritate declarari sanctæ possent. Cœpit illud anno MDLXXIV. ut puto, Eminentissimus ac serenissimus Infans Lusitaniæ, Cardinalis Henricus, scriptis ad Abbatem S. Mariæ a Tamaranibus, litteris; quibus significans, motum se multis, quæ quotidie patrantur ad sepulcra Reginarum Lorvanii, miraculis; mandat; eo sese ut conferat Abbas, & sedula inquisitione facta, quidquid de vita & miraculis servarum Dei invenerit, ad se Cardinalem fideliter transmittat, ut ipse certiorem facere de omnibus Regem, cum eoque tractare possit de modo augendi honorem Reginis per Apostolicam Sedem.

[2] Non multo post Rex ipse, (Sebastianus is erat, [& Rex Sebastianus,] Cardinalis ex fratre nepos) eodem super argumento scripsit anno MDLXXV ad Episcopum Conimbricensem, nempe a patruo per responsionem Abbatis jam informatus ac stimulatus; jussitque omnimodam de virtutibus & miraculis Reginarum inquisitionem fieri, & quidquid compertum fuerit ad se referri; ut, si vera sunt, inquit, quæ passim dicuntur, informare per litteras sanctissimum Dominum nostrum de hoc particulari negotio, [effectu tunc non secuto.] & supplicare pro beatificatione publicaque Reliquiarum veneratione, uti par est, possimus. Sed pia Regis istius desideria, (interveniente contra Mauros in Africa profide Catholica fortiter præliati, & gloriose mortui cæde) exitu optato caruerunt, reservato, uti optamus spe bona pleni in tempora pacifici Regis, qui modo Lusitaniæ sceptra moderatur, multipliciter a Deo benedictus; & nova hac benedictione cumulandus.

[3] Iterum idem tentatum fuit anno MDXCV, si vera sunt, quæ in codice nostro Ms. Processuum referuntur ex Parte quarta Monarchiæ Lusitanicæ Doctoris Antonii Brandani Cisterciensis & regni Lusitaniæ Chronologi majoris, [Inquisitum deinde a P. Laurentio Generali Cistero. anno 1595,] lib. 14 cap. 10 sic loquentis: Penes me est Inquisitio quædam miraculorum, facta anno MCXCV a Doctore Fr. Laurentio a Spiritu Sancto, dignissimo Generali Sacri Ordinis nostri in regno Lusitaniæ; in eaque multa sunt consideratione digna, quæ constat operatas esse Reginas sanctas. Hanc Inquisitionem miraculorum esse puto illam, quæ in codice Ms. vocatur, Summarium Testium, factum a Reverendiss. P. Fr. Laurentio, Generali quondam Ordinis S. Bernardi, super miraculis Reginarum D. Sanciæ & D. Theresiæ; ac subnectitur ibidem Processui, per Rev. D. Benedictum de Almeida fabricato anno MDCXXXIV. Inquisitio illa miraculorum sive Summarium, continet depositiones Testium amplius triginta, inchoatum quidem, uti ait Brandanus, aut etiam majori parte confectum anno MDXCV; non tamen finitum nisi triennio post; quando pro inquirendis miraculis, [& a P. Antonio a Concept. an. 1598,] Laurentius Generalis R. P. Fr. Antonium a Conceptione, Rectorem collegii S. Bernardi Conimbricæ, qui tres ultimos testes examinavit, ac inter illos D. Elisabetham de Norogna, tamquam testem CCXXIX ordine codicis; tunc natam annos XXIV. Eadem autem Elisabetha de Norogna antea etiam examinata fuerat, tamquam testis CCXVIII, a Rev. P. Generali Laurentio, tunc nata annos XXI; ut triennium inter utrumque examen ejus intercesserit. Atque adeo si primum factum fuit anno MDXCV, alterum incidit in annum MDXCVIII.

[4] [(non vero 1651 & 1618, ut videtur objici posse)] Unum huic chronologiæ objici posse video, quod eadem Elisabetha de Norogna recurrat, atque eadem, quæ hic, de curatione fratres sui Sancii, Comitis de Mira, deponat in Processu, anno MDCXXXIV auctoritate Ordinarii confecto; inquiens, in illo, se annos natam esse XL. Ex quo sequeretur, quod anno Domini MDCXVIII numeraverit annos ætatis XXIV; & anno Domini MDCXV habuerit ipsa annos XXI; atque adeo utroque illo anno tam Domini, quam ætatis ejus, utrumque prædictum examen institutum fuerit: non autem anno Domini MDXCV & XCVIII. Vel igitur erratum est in citatione Brandani & anno MDXCV, quo Generalis Laurentius examen suum instituisse se dicit; vel erratum est in ætate, quam habuit Elisabetha de Norogna, quando ab Archidiacono Almeida examinata fuit anno Domini MDCXXXIV. Ultimum malim concedere, eo libentius, quod levi mutatione aut transpositione numerorum error corrigi posse videatur, adscribendo ætati Elisabethæ annos LX pro XL. Si enim in ultimo examine anno Domini MDCXXXIV habuit annos ætatis LX, anni ætatis ejus XXI & XXIV inciderant in annos Domini MDXCV & XCVIII sic omnia videntur salva esse.

[5] [& a Benedicto de Almeida an. 1634,] Denique copiosior facta fuit Inquisitio anno MDCXXXIV jussu Capituli ecclesiæ Conimbricensis Sede vacante, per Reverendiss. D. Benedictum de Almeida, Archidiaconum Conimbricensem, a Capitulo ad hoc legitime deputatum: qui fere ducentorum Testium depositiones, excepit atque in tabulas publicas referri mandavit a delecto sibi ad hoc Notario ex approbatis Emmanuele d' Abreu; qui in omnibus ei præsto fuit, testes cum ipso audivit, testimonia seu depositiones scripsit & subscripsit, omniaque uno in codice collegit. Idem Emmanuel isti processui primario deinde subjunxit eodem in codice, processum alium de quo paulo ante a Generali Ordinis fabricatum: [referente omnia in codicem unum Emmanuele de Abreu:] & huic demum subjecit epistolas Cardinalis Henrici & Regis Sebastiani, de quibus initio, cum responsis Abbatis atque Episcopi, aliisque ad vitam, sepulturam, cultumque Reginarum spectantibus monumentis; in quibus locum quoque habet Relatio Magdalenæ de Vasconsellos, narrantis, quo modo apertum fuerit anno MDCXVIII die VII Julii Sepulcrum Regium D. Theresiæ ejusque corpus inventum sit incorruptum. Hæc omnia scriptorum monumenta, unum in codicem, ut dixi, redacta; fideliter ex ore testium excepta, aut ex originalibus suis descripta esse, testatur & subscribendo confirmat prædictus Notarius Emmanuel d' Abreu anno MDCXXXIV.

[6] Eundem codicem totum anno MDCXL die XXIV Septembris testatur Dominicus Carvallio Lusitanus diœcesis Ulissipponensis, Romæ tunc habitans, se interpretatum esse de verbo ad verbum in 215 foliis chartæ ex proprio originali, [qui ex Lusitana lingua italice versus] 142 foliorum, & ex vernacula Lusitana lingua vertisse in Italicam; bene & fideliter & cum veritate; ipsumque concordare, & collatum esse cum suo originali. Interpretatio illa in archivum Congregationis Sacrorum Rituum illata est; ex eaque deinde desumptum exemplar, [servatur in S. Congr. Rituum] quod cum originali interpretatione processus, auctoritate ordinaria fabricati, inter seras officii S. Rituum Congregationis existente, collationatum concordare, totidem verbis suis latinis testatur die XXIV Februarii MDCLXVI Horatius de Abbatibus, S. Rituum Congregationis Notarius, Cancellarius, & Archivista.

[7] Hoc exemplar dicti Codicis atque interpretationis Italicæ nos Romæ nacti, dum ipsa Sanctarum Reginarum Acta, [& exemplar ejus ad nos pervenit;] Antverpiæ prælo subjicienda & loco suo, id est, hoc die XVII Junii imprimenda erant; festinanter discussimus, eaque præcipue inde collegimus, quæ aut miracula vere sunt aut pro talibus habita ac deposita fuerunt a Testibus juratis, & hic legenda proponimus ea fide & auctoritate, quam in se & in codice suo habent; non quidem aprobata ab Apostolica Sede; collatura tamen fortasse aliquid, ut Reginæ, vulgo, uti diximus, Sanctæ; vere tales a Sede Apostolica declarentur brevi; dum serio id nunc agitur Romæ; Ponente (ita vocant sive Patrono causæ Eminentissimo S. R. Ecclesiæ Card. Albano, cujus pridem, etiam tum juvenis, singulare studium in Sanctos eorumque gloriam augendam loquuntur hæc Acta tomo 3 Aprilis pag. 345 num. 5 Commentarii de S. Marco Euangelista, cujus ibi encomium ex græco latinum fecit: curante vero Reverendiß. P. Fr. Bernardo de Castelbranco, Doctore Laureato S. Theologiæ per universitatem Conimbricensem, ejusdemque Magistro jubilato; nunc pro Ordine suo Cisterciensi per regna Lusitaniæ, Procuratore Generali in Curia Romana, specialiter deputato in causis beatificationum & canonizationum Reginarum Theresiæ, Sanciæ ac Mafaldæ.

[8] [uti & sententiæ Episcopi Conimbricen.] Dixi, sperandum ut brevi declaratio illa fiat a Sede Apostolica. Jam enim nuntiatur nobis, Illustrissimum ac Reverendiß. D. Joannem de Mello, Episcopum Conimbricensem, vi litterarum Remissorialium & Apostoltca auctoritate Judicem delegatum in causa de qua agimus, processum, circa cultum Reginarum Theresiæ ac Sanciæ a tempore immemorabili confecisse in diœcesi sua annis MDCXCVII & XCVIII, & Romam ad Congregationem Sacrorum Rituum misisse, addita sententia sua ita pronuntiantis: Christi nomine invocato. Pro tribunali sedentes, & solum Deum præ oculis habentes per hanc nostram definitivam sententiam, quam de peritorum consilio ferimus in his scriptis in causa & causis Beatificationis, & Canonizationis Venerabilium servarum Dei Teresiæ & Sanciæ filiarum Sancii primi Regis Lusitaniæ, vertentibus coram nobis ab Apostolica Sede in vim litterarum Remissorialium Congregationis Sacrorum Rituum in Judicem deputatis, [auctoritate Apostolica Iudicis delegati] inter Reverendum Patrem Doctorem Josephum a Cugna Religiosum Ordinis Cisterciensis Procuratorem specialem constitutum in hac causa ex una, & Doctorem Emmanuelem Henriquez de Carvaglio Promotorem fiscalem hujus Curiæ Episcopalis Conimbricensis ab Illustrissimo & Reverendissimo Domino Prospero Bottinio Sanctæ Fidei Promotore deputatum, nec non Doctorem Emmanuelem Joannem a nobis in vim litterarum ejusdem D. Promotoris Fidei nominatum, in solidum deputatos Subpromotores ex altera parte, de & super casu excepto a Decretis felicis recordationis Urbani Papæ Octavi in Congregatione Sanctissimæ Inquisitionis super non cultu editis; visis litteris nostræ deputationis ab Eminentiss. & Reverendiss. Cardinali Cybo Sacrorum Rituum Congregationis Præfecto sub die decimo tertio Januarii anno a Nativitate Domini Nostri Jesu Christi MDCXCVI relaxatis una cum Commissionem introductionis hujusmodi causæ, manu Sanctissimi signata, & Decretis ejusdem Sacræ Congregationis in eisdem litteris insertis: [super cultu ab immemorabili tempore, Reginis delato] visis speciali Constitutione Procuratoris, & deputationem Subpromotorum respective; visis depositionibus testium coram nobis Judice delegato legitime inductorum, juratorum, & examinatorum Scripturis, Juribus, & documentis productis, & compulsatis, aliisque coram nobis deductis, viso toto Processu, & visis videndis, & examinatis examinandis; Christi Nomine repetito, dicimus, decernimus, declaramus, pronuntiamus, & definitive sententiamus constare Venerabilium Servarum Dei Teresiæ & Sanciæ, filiarum Sancii primi Regis Lusitaniæ, cultum ab immemorabili tempore fuisse exhibitum, nedum a centum annis; sed etiam a quadringentis, & ultra, imo statim ab obitu ipsarum, & ad præsens exhiberi, scientibus & tolerantibus Ordinariis pro tempore: & exinde declaramus, causam istam versari inter casus exceptos a dictis Decretis super non cultu editis, eisque propterea nullatenus contraventum, sed sufficienter paritum fuisse, & esse, & ita dicimus, decernimus, declaramus, pronuntiamus, & definitive sententiamus, non solum præmisso, sed omni alio meliori juris modo. Ita pronuntiavi Ego Joannes Episcopus Conimbricensis Judex Delegatus a Sacra Rituum Congregatione, sub die XIII Martii anno Domini MDCXCVIII. Joannes Episcopus Conimbricensis Judex Delegatus.

[9] Redeo ad Processus nostros & examina Testium eorumque Examinatores, qui in codice duplicis generis sunt, uti jam dicere cœpimus. Testes, qui deposuerunt, numerantur illic universim continuata serie CCXXXI, [Codex continet Depositiones Testium 231] quamvis revera sint CCXL; quia novem numeri in illa serie bis repetuntur duobus diversis Testibus iidem præfixi: quod per incuriam Notariorum scribarumve, seu primi, seu posteriorum, existimo erratum esse; neque debet a nobis corrigi, ne confusionem majorem inducamus, tota serie Testium, a codice, quem nos sequi profitemur, aberrantes. Non tamen putandum est, jam memoratos CCXL testes inter se diversos esse omnes. Non ita: sunt enim nonnulli, qui bis, ter, imo & quater & sæpius recurrunt, uti diversis diebus, sic etiam sub diversis numeris; quibus alia atque alia denuo testantur, sub eodem, quod initio semel præstiterunt, juramento. Primos CXCVIII Testes examinavit D. Archidiaconus Benedictus de Almeida anno MDCXXXIV: reliquos vero, sed tempore prius Laurentius a Spiritu sancto & Antonius a Conceptione, de quibus supra.

[10] Hisce duobus processibus, ut supra etiam diximus subjiciuntur cum pluribus aliis monumentis Relatio de aperto per Moniales sepulcro Reginæ Theresiæ; [& alia quædam monumenta,] nec non Epistola Cardinalis atque Regis ad Abbatem S. Mariæ & Episcopum Conimbricensem; atque horum ad illos responsa. Et iste quidem ordo est in codice servatus, ubi occasione partis præcipuæ, sive processus ab Ordinario confecti, referuntur tamquam appendices reliqua omnia; præposterus tamen, si ordo temporis, quo singula fuerunt acta, consideretur. Nos temporis potius & chronologiæ, quam codicis ordinem sequendum rati, [quo ordine hic imprimenda] primum hic nonnulla, ex memoratis Epistolis decerpta, dabimus miracula annorum MDLXXIV & V. Deinde capite II. ac III referemus Processum a Generali Laurentio seculi sequentis initio collectum. Denique subjungetur primarius processus cum miraculis pluribus in eo legitime depositis.

[11] Abbas igitur S. Mariæ a Tamaranibus, respondens die XIX Octobris ad Epistolam Cardinalis Henrici, XV Augusti anno (quamvis ille non exprimatur, saltem in codice quo utimur) vero similiter MDLXXIV datam; inter alia refert duo miracula, alterum in ipsiusmet præsentia, alterum etiam in persona propria facta; sic ordiens responsum suum: [Memorantur in epistola Abbatis Miracula duo,] Adivi ex mandato Celsitudinis Vestræ Lorvanium & comitante Patre Confessario intravi monasterium, ubi per otium excussimus scripturas omnes, quæ erant in archivo; ac tandem invenimus quinternionem vetustum, complexum natales & alia quædam Reginarum gesta; quem mitto ad Celsitudinem Vestram, prolixius exponentem omnia; atque ideo hic ego brevior sum. Inquisivi apud Moniales aliasque personas in miracula, & comperi etiam hoc tempore fieri: imo coram oculis meis vidi sanitatem restitui homini, qui venerat hydropicus, pedibus manibusque tumentibus, ut ne quidem scipione nixus incedere posset. Is postquam ibi jacuerat aliquamdiu, tam largiter sudare cœpit, ut a sensibus abiret alienus, eo temporis spatio, quo recitari Litaniæ possent. Tum ilico vidi ipsum surgere sanum, [alterum ab ipso visum,] robustum ac tam vegetum, ut nullo morbo laborasse videretur. Mihi quoque nata fuerat verruca enormis quæ decidit eadam hora, qua tetigi sepulcra Reginarum, sic ut ne quidem cicatrix aut vestigium ejus postera die superesset. Denique collegi miracula omnia, qua facta illic fuerunt, deposita sub juramento a personis (uti ego quidem judico) fide dignis: earumque depositiones cum hisce mitto Celsitudini Vestræ, fideliter, uti sunt, [alterum in ipso factum:] de verbo ad verbum scriptas, nullo addito, nullo dempto, sed plane sicuti conscriptæ fuerunt. Deinde rogat Cardinalem Abbas, ut jubeat ab Ordinario inquisitionem in miracula rite legitime & in forma juris fieri pro formando processu & instituenda causa beatificationis. Cardinalis autem, id efficacius per Regem factum iri ratus, ipsum de gestis a se & rescripto Abbatis fecerit certiorem, rogaveritque ut & ipse operam suam eo conferret. Certe Rex eadem super re litteras dedit anno MDLXXV die XI Martii ad Episcopum Conimbricensem, legitimam inquisitionem in miracula Reginarum, pro earumdem beatificatione & canonizatione curanda, ei committens.

[12] Respondet autem Regi Episcopus Conimbricæ die X Aprilis inter alia, quod Lorvanii invenerit quinternionem scripturæ admodum vetustæ, de vita Reginarum ex quo constat, ipsas patrasse multa miracula in vita & post mortem; [in Epistola vero Episcopi unū in propria persona.] quæ nihil est quod probare efficacius possit, quam, quæ illic adsunt, veneranda antiquitas, stylus ordinarius, ac testes veritatis. Cumque procedere vellem ad examinandum miracula horum temporum, quæ indies patrantur; jamque convenirent Testes deposituri, tum moniales, tum seculares; incidi in morbum, qui me coëgit vix cœptum opus abrumpere & redire in hanc civitatem; ubi ad majorem confusionem meam modicæque fiduciæ meæ me reliquit febris, post applicatam mihi thecam cum terra sepulcrali Reginarum, quam quidam meus Sacellanus secum inde attulerat: curatusque cogitavi mecum, ipsas mihi Reginas immisisse infirmitatem, ut suam in me virtutem probarent.

CAPUT II.
Præfatio Laurentii a Spiritu sancto ad summarium Testium a se auditorum super miraculis Reginarum; cum dimidia summarii parte.

[13] Finito examine seu processu primario Benedicti de Almeida, Ordinarii locum tenentis; convenit P. Fr. Ioannes de Almeida, [Ad primum examen, a Notario authenticatum,] Procurator, a Monialibus monasterii Lorvaniensis, pro hoc examine & aliis eo pertinentibus, institutus, Notarium Emmanuelem de Abreu; & hic fidem facit, quod ille sibi monstraverit Summarium Testium, factum a R. P. Fr. Laurentio, Generali quondam Ordinis S. Bernardi super miraculis Reginarum D. Sanciæ ac D. Theresiæ: in quo leguntur depositiones aliquot Religiosarum Lorvaniensium & aliarum personarum sub juramento Testatarum. Tum præmittitur Præfatio ut sequitur.

[14] Doctor Fr. Laurentius a Spiritu sancto, Abbas Monasterii Alcobatiensis, Generalis & Reformator illorum omnium, quæ Congregationis suæ sunt in hoc regno & dominio Lusitaniæ &c. notum facimus, [Præfatio Laurentii Generalis] quod habentes informationem atque relationem de vita & Sanctis moribus Reginæ Domnæ Theresiæ, filiæ Sancii, secundi Lusitaniæ Regis, & primi hujusce nominis; ac Reginæ Dulciæ, legitimæ ejus uxoris; quæ Theresia nupta fuit Alphonso Regi Legionis atque diem extremum obiit anno MCCXXXVII (imo MCCL) die XVII Junii: postquam monasterium Lorvaniense monachorum Benedictinorum transtulerat ad Sanctimoniales Ordinis Cisterciensis, in quarum societate vitam suam finivit, ac tumulata fuit prope sororem suam D. Sanciam, fundatricem monasterii Cellarum ejusdem Ordinis Cisterciensis.

[15] Scientes etiam, quod illarum altera in statu virginali, altera in statu continentiæ angelicam in terris duxerint vitam, Dominusq; Deus per illarum merita plura quotidie faciat miracula præcipue in iis personis, quæ laborant tertiana febri; humoribus in gulam aliasve corporis partes delapsis; ulceribus quoque & multis infirmitatibus aliis: quorum miraculorum plurima, oblivioni data, perierunt negligentia & modica devotione hominum: ut ne vero post hac idem accidat, utque Sanctitas sua de miraculis earumdem Reginarum informata, ad ipsarum beatificationem procedere dignetur; fecimus hoc examen in forma; ad quod venerunt Religiosæ Monasterii Lorvaniensis atque aliæ personæ: & sub juramento, quod ab ipsis exegimus, deposuerunt sequentia. Hæc in D. Catharina de Albuquerque initium sumunt: in cujus solius depositione referemus pro specimine juramentum, sicuti jussum ac præstitum fuit; nec non subscriptionem Examinatoris, Secretarii ipsiusque deponentis; in sequentibus non repetenda; quia eadem ubique redeunt.

[16] Præmittemus hic etiam syllabum Testium eo ordine quo referuntur in Codice, [& nomina Testium, qui in illo deposuerunt.] & sub iisdem numeris; ut facilius inveniri possint, sicubi citantur.
CXCIX D. Catharina de Albuquerque Abbatissa annorum circiter XC. Nota autem illud circiter, sive plus minusve, ubique fere in ætate Testium subintelligendum esse. Nota etiam, sequentes omnes esse Religiosas professas, nisi aliud addatur.
CC D. Elisabetha de Silva ann. XL.
CCI Maria Coëlha ann. LVIII.
CCII D. Joanna Suarez ann. LXIX.
CCIII Margarita Machada ann. amplius LX.
CCIV Bernarda de Bessa ann. LXV.
CCV D. Philippa de Guerra ann. LVI.
CCVI Anna Freire ann. LXXX.
CCVII D. Elisabetha de Acevedo ann. L.
CCVIII Elisabetha de Morais ann. XXXII.
CCIX Maria Brandoa ann. XL.
CCX Anna de Olivenza ann. LII.
CCXI Elisabetha de Castro, Religiosa Conversa ann. L.
CCXII Paula Cardosa ann. LXV.
CCXIII D. Aloysia de Silva ann. XLV.
CCXIV D. Margarita de Britto ann. XXVIII.
CCXV Bernarda a Conceptione Monacha conversa ann. XLV.
CCXVI Apollonia Francisca, conversa ann. LIV.
CCXVII Maria Caldeira, ann. LXII.
CCXVIII D. Elisabetha de Norogna ann. XXI.
CCXIX Maria Varella Conversa ann. LX.
CCXX Maria ab Assumptione Conversa ann: XXV.
CCXXI Anna Monteira ann. LXXVII.
CCXXI Beatrix Serveira, femina secularis, habitans in monasterio, ann. XXXV.
CCXXII Elisabetha, nata in Botam, puella secularis habitans in Monasterio.
CCXXIII Paula Baptista, Religiosa
CCXXIV Andreas Simois de Chello, ann. XLV citatus a Teste CCX.
CCXXV Francisca Diaz de Avelleira ann. L.
CCXXVI D. Eleonora de Norogna supra citata, ab Elisabetha de Castro, teste CCXI.
CCXXVII D. Margarita Carilla Religiosa citata supra a Teste CCXV.
CCXXVIII Anna Monteira Relig. citata a Teste CCXI.
CCXXIX D. Elisabetha de Norogna Relig. ann. XXIV. Eadem supra Testis est CCXVIII; atque infra in alio examine, XXXIX.
CCXXX D. Aldonsa Desa Religiosa ann. XL.
CCXXXI Ludovica Joanna, uxor Antonii Esteves, habitans Lorvanii ann. XL.

[17] D. Catharina de Albuquerque, Abbatissa Monasterii Lorvaniensis, [Transferuntur sepulcra in templum] annorum circiter XC, testis, juxta ordinem Codicis, CXCIX; interrogata sub juramento Sanctorum Euangeliorum quæ ei a nobis data fuerunt, atque ipsa illis manum dexteram imposuit, & dixit, se præsentem fuisse, quando sepulturæ harum Sanctarum Reginarum mutatæ loco fuerunt, translatæ extra cancellos chori; & tam copiosum inde diffusum esse odorem rosarum, ut tota quanta est ecclesia illo impleretur; cum tamen rosa ibi nulla esset. Interrogata, quinam isti rei affuissent; respondit, affuisse Annam Monteiram, Meciam Cordeiram & multas alias personas. Adfuit etiam D. Elisabetha de Silva, testis CC, addens, in translatione sepulcrorum prædicta, [& odorem suavissimum exhalaret;] abruptam fuisse partem quamdam Sepulcri Reginæ Theresiæ, indeque patuisse foramen, per quod immiserunt coronas aliquot precatorias, ut sacrum contingerent corpus; uni vero adhæsisse frustulum lapidis, quod suavissimo odore locum, ubi ipsa stabat implevit: & præter jam dictas, quæ affuerunt, nomina etiam Margaritam Fereiram.

[18] Dixit præterea, dubitantem se, an grata esset Reginis futura mutatio sepulcrorum, [ad translationem animata per visum Abbatißa.] orasse ferventer Deum, ut si grata foret mutatio, id cuipiam Religiosarum manifestaret: & eadem ipsa nocte in somnis comparuisse sibi duas feminas eximiæ venustatis, ambas simili forma & prisci moris habitu, multis plicis corrugato; palliisque albis, circum collum nodo adstrictis, circumdatas: quæ inter sese intuentes, læto vultu corridebant. Cumque ipsa interrogaret, quid istic expectarent; responderunt, expectare se, donec Fr. Joannes Ledo, qui tum erat curator Monasterii Lorvaniensis, suum cum Abbatissa D, Bernarda colloquium absolveret. Quo dicto, iterum blandissime inter se riserunt, atque evanuerunt. Testis isthæc interpretata est, quasi colloquium Abbatissæ cum Curatore significaret, huic ab illa mandari, ut sepulcra mutarentur, transferenda ad corpus sive ad medium ecclesiæ: & blandus feminarum risus indicaret lætitiam, quam inde concipiebant: persuasitque ex illis sibi eadem Testis, gratam fore Reginis istiusmodi translationem; quæ cum etiam matri Abbatissæ narrasset, multa ipsam consolatione perfudit.

[19] Addit deinde curationem D. Sancii de Norogna, Comitis de Mira, [Febres in in variis curantur.] quam referimus infra cap. VII in Depositione Magdalenæ de Vasconsellos testis I. Addit etiam curationem subitaneam D. Alphonsi a Castelbranco, Episcopi Conimbricensis a febre; cui ipsa Testis misit lipsanothecam cum terra sepulcrali Reginarum Sanctarum, & inchoavit devotionem septem Psalmorum: nec non aliam similem in marito Catharinæ de Morais ex Penacova, cui pariter terra sepulcralis applicata fuit, ac eadem Testis devotionem Psalmorum instituit. Tum ita concluditur depositio: Et aliud non dixit. Et subscripsit nobiscum Fr. Georgius a Sanctis, qui hæc scripsi. Abbas Generalis D. Catharina de Albuquerque.

[20] D. Elisabetha de Silva, Religiosa professa, annorum XL, testis, CC, dixit quod ab annis septem sibi manus pedesque cum gravi dolore adeo intimuerint, [Scobe lapidis sepulcralis recipitur usus pedum manuumque] ut nec operari nec incedere posset ullo modo; quodque adducta aliquando ad sancta sepulcra, rogavit Patrem Confessarium hujus monasterii, Fr. Andream nomine, ut abraderet lapidem sepulcralem; cujus scobem introsumpsit cum grandi fiducia, & continuo melius habere cœpit, ac brevi plane convaluit.

[21] Præterea dixit, quod ab annis VII vel VIII patruelis sua D. Guiomara de Silva periclitaretur ex febre tertiana cui nec remedia humana, [pellitur febris pertinax,] nec industria medicorum maxime peritorum, nec implorata per varias ecclesias Sanctorum auxilia, opem tulerant; quando ipsa ei submisit particulam lapilli, qui coronæ, in sepulcrum immissæ, adhæserat; uti num. 17 dictum est. Hanc autem particulam e collo infirmæ suspensam fuisse, [& omnis generis morbi.] & febrim eodem die recessisse, nec rediisse deinceps. Porro D. Guiomaram distribuisse eamdem lapilli particulam variis infirmis, qui aut ipsa particula in theca collo appensa, aut scobe ejus in aqua hausta, liberabantur passim doloribus atque ægritudinibus suis. Hæc autem scivit e relatione ipsius D. Guiomaræ, a qua sibi distincte perscripta fuerunt.

[22] [Reviviscit infans, terra sepulcrali ejus collo appensa.] D. Margarita Desa, matertera ejusdem Testis, domi suæ alebat servam, Maria Simois appellatam; cui natus est bellissimus infans, quem domina, tum quod pulcherrimus, tum quod in domo sua natus esset, tenerrime deligebat. Is, post menses quinque a nativitate sua, gravi morbo ad extrema deductus, jam pro deposito jacebat, clausis oculis, nulloque vitalis spiritus indicio amplius apparente: cum ejus collo appenderunt thecam cum terra sancta Reginarum; & sine mora aperuit puer oculos, mammam suxit, ac tandem consecutus est sanitatem. Quod pariter rescivit ex relatione D. Margaritæ Desa per epistolam, sibi ab illa inscriptam.

[23] Addit insuper, vidisse se hominem, in pago Roccio natum, qui ab aliquot annis febre tremebat; deportatus vero ad sepulcra Sanctarum Reginarum, iisque submissus, correptus fuit a paroxysmo febrili tam violento, ut mori videretur: reportatusque propterea domum suam; ibi continuo perfectam sanitatem habuit ac diuturnam.

[24] Denique adjunxit, Dominam quamdam Catharinam Thomas, ex Lovre migrasse, Lorvanium cum filia sua, [Sanatur febricitans, sepulcris submissus;] nomine Maria de Oliveira; ac recidisse in periculosissimum morbum cum nausea gravi: quæ cum jam Sacramentis omnibus munita, prope abesset a morte, accurrit ejus, quam dixi, filia ad sepulcra Reginarum; earumque multis lacrymis implorans opem, promisit etiam, altari earum tobaliam se facturam; & domum rediit. Ibi autem reperit matrem, jam loquentem & melius habentem. Interrogata Testis, quisnam sciret miraculum illud ita accidisse, respondit, id scire Apolloniam Fereiram, Elisabetham de Faria, Mariam Coëlham.

[25] [femina morti vicina voto per filiam facto;] Maria Coëlha, ann. LVIII testis CCI. dixit, matrem suam Violantam de Fonseca, iter facientem in Castellam, tulisse secum de terra sepulcrali Reginarum Sanctarum; per eamque ibi in domo Ducissæ de Sessa multa contigisse mirabilia; prout ex veridica narratione matris suæ didicit. [multi alii in Castella]

[26] Eadem dixit, quod anno MDLXXVIII patruelis suus Alphonsus Sanchez Coëlho miserit certum hominem, qui hinc ei apportaret prædictas reliquias seu terram sepulcralem pro uxore sua, Aloysia de Reinalth, cum aliquot filiis febricitante jam mensibus aliquot. [per terram e collo suspensam;] Quam terram ut accepit in Castilia, suspenditque e collo omnium, omnes perfectam sanitatem consecuti fuerunt; uti litteris suis ipse Alphonsus Testi significavit. Interrogata autem quis litterarum dictarum conscius esset; dixit conscium esse P. Fr. Bernardum de Britto. Nos vero statim a Fr. Bernardo subdito nostro, qui præsens aderat, exegimus juramentum ac testimonium. Dixit autem vidisse se d. litteras, in iisque narrari dictum miraculum.

[27] [Alii per septem psalmos abigunt tuber a gutture;] D. Joanna Suarez, an. LXIX testis CCII, dixit, crevisse sibi secundum collum tuber ovi instar, & continuasse duos amplius annos; tunc præcipuo dolore solitum pungere, cum tempestas vices mutaret: medicos vero timuisse, ne degeneraret in strumam. Orsam igitur suasu Paulæ Brandova, consuetam septem Psalmorum devotionem, ad dies XXX producendam; & primo statim initio melius habentem, ultimo die absque cicatrice aut vestigio tuberis fuisse.

[28] [& scabiem fœtidam a toto corpore;] Dixit etiam, se habuisse servam, cui nomen Angela ab Incarnatione; quam scabies fœtens cooperuit totam: ac propterea eam Abbatissa dimittere e monasterio volebat, rata malum esse periculosum contagiosumque. Tum Testis devotionem septem Psalmorum pro servæ incolumitate cœpit instituere; & serva mox cœpit tam notabiliter curari; ut hæc scabiem habere omnino desierit, quando illa desiit orare. Et hujus miraculi Testes citavit Bernardam de Bessa, annam de Olivenza, Elisabetham de Castro; totumque fere conventum nosse ajebat, rem ita se habere. Et a nobis interrogatæ illæ, quæ citatæ erant, præmisso juramento dixerunt, vera esse.

[29] [febrim per lapidem sepulcralem,] Margareta Machada Religiosa, annorum LX, Testis CCIII, dixit, quod ipsa duobus annis continuis tertiana febre laborans, visa aliquoties sit proxime abesse a morte; quodque accepto reliquiario, cum particula lapidis sepulcralis sæpe dicti, eodem momento temporis omni febre febrisque indicio liberata fuerit. Adjunxit, idem reliquiarium appendisse se collo pueri, qui nepos est Fr. Gonzali de Silva, prioris Alcobatii: ac vitæ terminum attigerat, cum difficili febre tertiana multo tempore luctatus: ipsumque eodem momento extitisse sanum fugiente febre.

[30] [mortem vicinam,] Bernarda de Britto Religiosa, annorum LXV, testis CCIV, dixit, quod cum filiolus Antonii de Figueredo & Aloysiæ de Bretagna, natorum Lorvanii, qui modo religiosus habitum Cisterciensem gestat, quotidie moriturus timeretur, febre tertiana spem vitæ præcidente; ipsa testis puerum, tunc adhuc tenerum, ulnis suis amplexa, tulerit ad sepulcra Reginarum, ibique septem Psalmorum devotionem inchoaverit; cujus devotionis dimidium seu dies quindecim nondum peracti erant, cum puer perfecte valuit. Et hujus rei testes interrogata, ista citavit Mariam de Figueredo & Paulam Cardosam.

[31] D. Philippa de Guerra annorum LV, testis CCV, dixit, quod cum P. Fr. Gonzalus de Orego, Abbas de Creva; qui deinde creatus fuit Abbas Alcobatii & Generalis nostræ Congregationis, [febrim pertinacem,] pessime haberet ex febre, venerit ad monasterium Lorvaniense, pro desperato depositus a medicis, qui frustra ei applicuerant remedia plurima. Quare alio confugit nostra mater Abbatissa, ordiendo ei devotionem Septem Psalmorum, & vovendo Reginis Missam unam, celebrandam ad earum altare: & prius Abbas valetudinem recuperavit integram, quam integram Abbatissa complevit triginta dierum devotionem; & rediit ad abbatiam suam perfecte sanus.

[32] Cum eadem Testis æditima esset, accessit Lorvanium magna cum devotione Fr. Matthæus de Almeida conflictatus cum varii generis febribus; [& alias varii generis.] orsisque ejus sororibus Religiosis septem Psalmos, quæ est consueta devotio, recepit omnimodam sanitatem absque alia medicina. Similiter eo accessit Fr. Joannes de Bretandi, Religiosus S. Francisci, ad extrema redactus a febre, & tremore totius corporis, illam comitante. Is ubi se obtulit Sanctis Reginis, bibitque e vasculo porphyretico, [Bibentes e vasculo Reg. Theresiæ, sanantur.] quod argento inaurato ornatum est, & olim Reginæ Theresæ fuit; continuo melius valuit & perfecte sanus discessit. Denique Aloysius Pereira de Miranda, filius Ruizii Pereira & D. Annæ de Cuña, a multo tempore tremens cum febre, nullo in medicis invento remedio, venit & ipse Lorvanium; bibensque e memorato vasculo, curansque dici Missam super sepulcra Reginarum, cum integra salute remeavit ad se.

[33] [Depositus a medicis,] Anna Freira, Religiosa, annos nata LXXX, testis CCVI, dixit, quod Joannis Freire de Andrada, Domino de Bobadilla, ob febrim tertianam a Medicis deposito, misit ipsa in theca terram sepulcralem Reginarum; qua collo ejus appensa, consecutus est sanitatem, & gratitudinis ergo invisit earum sepulcra. Ipsa etiam Testis afflictissima aliquando ob mortem fratris sui, eumque multis diebus plangens, prævalente atra bile, cœpit vertigine capitis agi, & prope ab insania abesse, [& mente motus curantur.] expers rationis; sensitque cerebrum sibi continuo motu quasi rotulæ gyrari. Sic affecta, se contulit ad sepulcrum Reginæ Theresiæ eique se submisit, implorans malo suo medelam: cum nescio quid ei turbationis accidit, tenuitque per horam dimidiam: tunc recedens a sepulcro, nihil amplius sensit prædictorum malorum, nec aliter, quam prius solita erat, afficiebatur. Addit etiam de Emmanuele Mendez, fratre cujusdam suæ famulæ, quod ei, tertiana dudum laboranti, miserit cum theca terram sepulcralem, eaque febrim pepulerit.

[34] D. Elisabetha de Azevedo Religiosa Lorvanii annorum L, testis CCVII, dixit; cum Elisabetha de Melo, Religiosa monasterii Olivellarum, [Liberantur febribus tertianis, una,] tertiana graviter infirma esset; tradidit ei D. Branca Desa, Monacha Lorvaniensis, de terra sepulcrali, quam eo secum attulerat; & infirma momento illo, quo inde bibit, libera extitit febre sua. Hæc autem scivit Testis, quia Religiosa est ex d. Monasterio Olivellarum. De eadem terra misit D. Gratiæ de Meneses, [altera,] ægrotanti Eboræ e simili febre cum gravissimo vitæ discrimine: quæ collo ejus alligata, sanam fecit abacta febre. Similiter, dixit, misisse Mariam Brandova, Lorvanii Religiosam, de eadem terra ad fratrem suum Antonium Brandova, [tertius,] Conimbricæ non minus periculose ex tertiana decumbentem: eaque partim in aqua hausta, partim collo appensa; convaluisse ægrotum; & hujus rei testem esse Mariam Brandova prædictam quæ idem testatur paulo post, Testis CCIX.

[35] Elisabetha de Morais, annorum XXXII testis CCVIII, dixit, neptem suam, [quarta,] D. Margaritam de Morais, a duobus annis ex tertiana ægram ad desperationem medicorum, accepisse a se missam ei aquam ex vasculo Reginæ sanctæ, cum terra sepulcrali mixtam; quam simul bibit, simul convaluit. Quod ipsa Margareta, quæ modo hic monacham agit, præstito nobis juramento, confessa est, verum esse. Dixit quoque Elisabetha, sororem suam Annam Mendez de Erqueira, Conimbricæ ortam ac matrimonio junctam, post partum cum multo frigore ac discrimine febricitare cœpisse: cui ipsa testis ilico medicata est, eo quod modo dictum est, aquæ ac terræ amuleto.

[36] Maria Brandova, annorum XL, testis CCIX, [quintus.] primum deposuit quæ num. 33 retulimus in D. Elisabetha de Azevedo-teste CCVII, de fratre ejus Antonio curato. Deinde de alio suo fratre, Joanne Brandova, subjungit; quod & isti, tertiana per annum laboranti, ad collum alligaverit terram sanctam cum recuperatione sanitatis perfectæ. Et concludit dicendo, esse rem vulgatissimam publicamque, quod Reginæ sanctæ curent infirmitates varii generis; quodque miracula, quæ curando faciunt, tam frequentia sint; ut memoria teneri non possint; quia sunt innumerabilia.

[37] Ut vero nos, hic talia colligentes, nauseam earumdem rerum repetitione lectoribus non pariamus, deinceps curationes febrium, quia satis frequentes jam retulimus; & quæ sequuntur, simili aliquo modo peractæ sunt; paucis perstringemus, indicatis fere solis curatorum ac testantium nominibus, nisi quid singulare adjunctum fuerit.

CAPUT III.
Prosecutio ejusdem Summarii.

[38] Anna de Olivenza annorum LX, testis CCX, dixit, Guiomaram Pessoa, [Curatio febrium per devotionem 7 psalmorum;] brachium alterum, ex tubere inflatum ac impeditum, gerentem, se commendasse Reginis cum recitatione septem Psalmorum per dies triginta; ac tuber illico evanuisse; consciamque ejus rei esse Joannam Suarez. Eadem ipsa Testis, anno uno, & Andreas Simois ex loco Chello, multo tempore, febricitantes per septem psalmos curati fuerunt, licet depositi a medicis fuissent. Ultimum etiam novisse, dixit, D. Margaritam de Costa, & Antoniam Barbosa, tum temporis, cum illa curatio contigit, æditimas.

[39] Elisabetha de Castro, annorum L, testis CCXI, tertianam quadrimestrem & ipsa a se, appensa ad collum reliquiarum Sanctarum particula. Tum addit, [fracti ex lapsu cruris;] quod aliquando e loco superiori lapsa, alterum sibi fregit crus, ruptis minutim ossibus, & quaquaversum emicantibus per carnem, nec audentibus ei chirurgis manum medicam admovere. Quamobrem destituta ope humana, ac spe surgendi deinceps e lectulo suo; quanta potuit fiducia sanctis se commendavit Reginis, & continuo miraculose consecuta salutem, surrexit & obambulavit, cruribus firmata; & modo servit in sacristia. Testes etiam facti interrogata, citavit D. Margaritam de Costa, Bernardinam Desa, Annam Monteira, D. Eleonoram de Norogna Priorissam, & Monasterium universum. Adjunxit etiam, quod quotiescumque dolorem capitis passa, accipit terram sanctam e sepulcris earumdem Reginarum, mox vacua est a dolore.

[40] Paula Cardosa annos nata LXV, testis CCXII, e monasterio de Valdemadeiros, ubi tertiana & sæpe duplici laborabat ab aliquot annis, [febrium per terram sepulcri;] ad Lorvaniense translata, ilico ibi terram sepulcralem e collo suspendit, & sana fuit. Eamdem terram misit feminæ, in pago Aveiro similiter ægrotanti, nomine Elizabethæ Feia, & cum terra salutem misit. Tunc subdit, scire se certissime, & publicum atque notorium esse, Reginas patrocinari laborantibus e febri quacumque, ac præcipue tertiana; mederi gulæ, defluentibus in illam humoribus capitis; & opem ferre omnibus, illam implorantibus de quibus etiam ac de Vita Reginarum extitit liber copiose scriptus, qui cum multis aliis instrumentis tempore Matris Abbatissæ Beatricis a Cuña, flammis archivum consumentibus, periit.

[41] D. Aloysia de Silva annorum XLV, testis CCXIII, dixit, quod ægrotante filiolo Antonii Butelli, [semimortuorum per scobem lapidis sepulcralis;] Prætoris Majoris Villæ-regalis, & Elisabethæ de Figueira ex vehementi febre jamque nec loquente amplius, nec oculos aperiente; parentibus vero ipsum veluti mortuum plangentibus; ipsa testis dedit eis in reliquiario frustulum lapidis sepulcralis, eoque pueri collo apposito, is statim veluti redivivus convaluit. Item dixit quod D. Aloysiæ de Goes, Religiosæ ejusdem monasterii, discipulæ suæ, cum ex febre maligna decumberet, sensuum usu destituta & veluti moribunda; bibendum dederit e vasculo porphyretico sanctæ Reginæ Theresiæ, voto se obstringens ad jejunandum pervigilio tam ipsius, quam sororis, festorum dierum & singulariter eis semper devotam fore; cœpit ilico confortari infirma, & paulo post perfecte sana esse: uti ipsa quoque jurejurando testata fuit.

[42] D. Margarita de Britto, annorum XXVIII, testis CCXIV, dixit nepoti suo Aloysio de Almeida, [febricitantium per terram sepulcralem.] cum longa tertianæ pertinacia luctanti, se terram sepulcralem dedisse, ipsumque Sanasse: postea vero iterum eodem malo laborantem eodem iterum remedio curasse; præsentibus aut scientibus factum D. Aloysia Goes, D. Magdalena de vasconsellos, & Beatrice Nuñez femina seculari. Dixit etiam, eamdem terram, Ulissiponem missam, collo filiæ Balthasaris Leitam, e tertiana periclitantis, appensam fuisse; eique sanitatem restituisse.

[43] Bernarda a Conceptione monacha conversa, annos XLV nata, testis CCXV, dixit fratrem suum, religiosum Ordinis Prædicatorum, Simonem a Cruce nominatum; item quoddam ipsius mancipium, appensa ad collum terra sepulcrali, diuturna febre liberatos fuisse: ultimumque etiam notum esse D. Camillæ & D. Margaritæ Carillæ quia viderunt. Tum addit; in libro, quem incendio periisse, diximus supra, etiam conscriptas fuisse resuscitationes mortuorum, & gravium infirmitatum curationes.

[44] Apollonia Francisca & ipsa Conversa, annorum LIV, testis CCXVI, dixit, bis sese a Medicis derelictam atque ad portas mortis deductam fuisse ex febre hectica; & bis per terram Sanctorum sepulcrorum servasse vitam & recuperasse sanitatem perfectam. Quis scientiam istius rei haberet interrogata, respondit; Felicitatem d' Oliveria sibi terram collo appendisse, sed mortuam nunc esse; D. vero Elisabetham de Silva ejus notitiam habere.

[45] Maria Caldeira Religiosa, annos LXII nata, testis CCXVII, dixit, [Dorsum, lapsu graviter ofsum,] quod aliquando ornans sacellum majus hujus monasterii, decidit e summis scalis, quas conscenderat: impegitque dorso in angulum altaris, non sine offensione gravi per medium ejus. Sic affecta, quo potuit modo, manibus pedibusque repens, pervenit ad sepulcra Reginarum, iisque se submisit cum magna fiducia, futurum, ut opem sibi ferrent. Interea dum ibi jacet, rogat D. Franciscam de Sousa, tunc temporis æditimam, [sub sepulcris sibi restituitur.] & omnium, quæ dicta sunt, spectatricem, nunc vita functam, ut sibi recitaret septem Psalmos; quod fecit. Finitis vero litaniis, illa se curatam & dolore liberam sensit, rediitque ad absolvendum, quod supererat, ornatum sacelli, & numquam dolorem amplius experta fuit in parte offensa. Interrogata vero quinam id spectassent, dixit, [Pelluntur febres.] Paulam Brandova jam defunctam, & Paulam Baptistam. Subdit, per appensam collo terram sepulcralem, tertiana liberatos fuisse, 1 Rodriguem Fernandez, famulum Cardinalis D. Henrici; 2 filiam Joannæ Dinta; 3 filiam Catharinæ de Cirqueira; & 4, aliam ejusdem filiolam, adhuc lactentem, sed alio malo.

[46] D. Elisabetha de Norogna Religiosa, annorum XXI, testis CCXVIII, dixit, [Tumor brachii evanescit tacto tumulo Reginarum.] per similem appensionem terræ sepulcralis finem tertianæ diuturnæ imposuisse Georgium, filium Dominici Luis ex Pennacova: id autem se scire, quia ille crebro ad se ferebat mandata parentum, tremens ex febre & vix homini similis: postea vero quam acceperat ab ipsa prædictam terram, & collo apposuisset; reversum ad illam dixisse inde se curatum & liberatum fuisse.

[47] Maria Varella, Monacha Conversa, annorum LX, testis CCXIX dixit, [Pellitur tertiana cum periculo mortis] tumorem sibi natum fuisse in brachio dextero, multorum dolorum causam, & nullum sibi quietis reliquisse locum: quamobrem adiit tumulos sanctarum Reginarum, easque confidenter precata, imposuit sepulcris ægrum brachium, & ultimo die hujusce devotionis suæ illud curatum, nulla superstite cicatrice, meruit gaudens videre.

[48] Maria ab Assumptione Conversa, annorum XXXV, testis CCXX, dixit, fratrem suum Emmanuelem in periculo mortis versatum ex tertiana, particulam lapidis sepulcralis, sibi testi a matre Abbatissa datam, appendisse collo; & mox vehementiori, quam umquam alias, paroxysmo febrili insanire cœpisse; sed illo finito sibi deinceps fuisse. ac sanitati restitutum. Item sine tali paroxysmo, simili particula liberatos fuisse febri, filiam prædicti fratris sui, & aliam feminam, quam non nominat.

[49] Anna Monteira, Religiosa, annos LXXVII nata, [Puella periclitans de vita sub annum 1555 salvatur.] testis CCXXI, dixit quod, cum puella esset annorum septemdecim, ex difficili morbo periclitaretur, desperantibus medicis, de vita; suspenderint sibi e collo terram sepulcralem; atque ita sanitas redierit pristina. Hujus autem rei memorem non superesse testem, propter temporis longinquitatem.

[50] Beatrix Serveira, femina secularis, habitans in monasterio, annorum XXXV, testis CCXXI sub eodem numero cum prædicta, [Pelluntur aliæ febres] dixit, se a se ipsa abegisse cum febri abundantiam sanguinis & propinquum mortis periculum, potando aquam, terræ sepulcrali immixtam: atque ejus testes esse Catharinam de Figueredo & D. Elisabetham de Silva, valetudinarii curatricem. Abegisse vero a sorore sua Anna Serveira, habitante in villa de Esqueira, tertianam quadrimestrem, mittendo ei d. terram, & inchoando septem psalmos. Nondum enim dimidium consuetæ devotionis tempus impleverat, cum sibi soror per litteras nuntiavit, a quatriduo se febri liberam, & sine alia ope humana perfecte sanam esse.

[51] Elisabetha, orta ex Botam puella secularis in monasterio habitans, cujus ætas non exprimitur, testis CCXXII, dixit, non juvantibus medicinis; sibi in ipso frigoris paroxysmo terram sepulcralem collo appensam fuisse, & febrim statim fugisse; consciis Maria de Freira & Maria Varella.

[52] Paula Baptista, Religiosa hujus monasterii, testis CCXXIII, [Ulcus evanescit,] sine nota ætatis, dixit, prodiisse sibi sub axilla sinistra ulcus, magnitudine ovi, afferens dolores acerrimos cum solicitudine ac metu, ne cogeretur experiri manum chirurgi. Quare confugit ad tumulos Reginarum, tetigit illos cum fiducia, & malo suo imploravit opem. Postridie autem, exploratura ulcus, comperit omnino evanuisse.

[53] Andreas Simois de Chello annorum XLIII, testis CCXXIV, & supra citatus ab Anna Olivenza teste CCX, [Extremis munitus cōvalescit;] dixit, decubuisse se annis ab hinc fere sex, tertiana febre; & copioso sanguine caput occupante, eo periculi adductum fuisse, ut jam extrema unctione præparatus esset ad christiane moriendum: quando uxor sua misit ad sororem Annam de Olivenza, qui & pauxillum terræ sepulcralis ab illa peteret marito suo, & preces ejus apud sanctas Reginas imploraret. Præstitit utrumque Anna; mittens terram, quam uxor e mariti collo suspendit; & ordiens devotionem trigintadialem recitatione septem psalmorum: qua nondum finita, convaluit ex omni parte Andreas, & statim convenit ad hoc monasterium cum uxore sua Francisca Iuan, oblaturus se sanctis Reginis, gratiasque acturus pro recuperata sanitate; ibidemque curavit missam unam celebrari super sepulcra Reginarum, quæ usum altaris habent.

[54] Interrogatus idem Andreas, cur ad Reginas confugisset, earumque terram postulasset; [& filius ejus.] respondit tum ipse, tum uxor ejus Francisca Iuan, quæ præsens erat, sub juramento; quod filiolus suus, nomine Antonius, prius patre laborasset tertiana cum periculo mortis. Tunc matrem commendasse illum sanctis Reginis, fama miraculorum, quæ operabantur, incitatam; petiisse & accepisse a Sorore Anna d' Olivenza terram earum sepulcralem thecæ inclusam; eamque virum suum imposuisse collo ægri filii; qui statim per miraculum bene habuit, & brevi totus convaluit; ex eoque tempore, fluente jam octavo aut nono anno, febrim non habuit. Et hæc dixerunt causam fuisse tentandi similia pro patre ejus.

[55] Francisca Diaz de Avelleira annorum L, testis CCXXV dixit, verum esse, quod hoc mense, Januario transacto, filius suus, Antonius Medeirus, [Æger, quater incisa vena, nihilo melius habens,] in universitate Conimbricensi studiis operam dans, inciderit in febrim quotidianam; ideoque medicorum jussu sanguis ei incisa vena quater minutus fit. Cum vero nihilo melius inde haberet adolescens, cælum mutare & in patriam, quæ est Avelleira, redire jubetur. Eo deductus, & in domo materna exceptus, perrexit ægrotare, ut prius, per mensem fere integrum, quotidie febri cum summo frigore recurrente, & affecti corporis vires omnes consumente: cum d. Testis & mater, forte monasterium hoc adiens, & cum sorore Aloysia Botella atque aliis Religiosis sibi carioribus colloquens, interrogatur ab illis, qui se haberet filius. Et cognito statu ejus, auctores matri fuerunt, ut ipsum deduceret ad sanctas Reginas, iisque offerret. Plurimos per illas febribus liberatos fuisse: spem conciperet, hunc quoque liberatum iri.

[56] Retulit hæc filio mater: sed is viribus diffidens, per se aggredi & exequi, quod suadebatur, ausus non fuit. Rediit igitur postridie mater in hoc monasterium, [nec potens adire sepulcra Reginarum,] referens Religiosis dicta filii, cur non posset eo ipse accedere. Quamobrem dant ei aquam e vasculo, ex quo sancta Regina Theresia solebat bibere, mandantes ut tribus diebus jejuno filio inde potum daret: adduntque thecam cum terra sepulcrali, collo ejus alligandam. Cum his domum regressa mater ad filium, explicat ei quid ferat. Et filius quidem cum magna fiducia excepit allata; filia vero sua, soror ipsius, [allata inde terra sanitatem consequitur.] pari cum fiducia terram ei e collo suspendit; ipsa autem Testis triduo mane eidem aquam supradictam ad bibendum fudit; hoc secuto effectu. Primo die minus acre solito ei frigus ac febris fuit, sudavit minus, ac rediit cibi appetentia; die postero remissior adhuc fuit febris; ac tertio vix ulla fuit, relinquente lectum ægro, & cantare incipiente; nec ulla febris deinceps rediit filio suo, persuaso, Deum per intercessionem Reginarum hanc ei gratiam fecisse.

[57] D. Eleonora de Norogna, Priorissa, testis CCXXVI, [Crus fractum miraculose solidatum.] interrogata super depositione Elisabethæ de Castro, a qua, tamquam Teste CCXI, citata fuit, dixit, se præsentem fuisse; cum D. Elisabetha cecidit, audito quippe fragore, statim accurrisse, visuram, quid rei esset; uti etiam alias plures Religiosas. Reperit autem extensam humi Elisabetham, fracto crure; partem ossis, inde excussam, prope iacentem, [Crus fractum miraculose solidatum.] & cubiculum sanguine conspersum; ex quo per aliquot Religiosas delata fuit ad valetudinarium. Scit autem d. Testis, venisse chirurgos, ut eam curarent, sed curatam non fuisse; nunc autem ipsam ambulare per domum, & servire in triclinio sanam. Audivit vero, sanam esse factam per intercessionem Sanctarum Reginarum, quibus se cum magna devotione atque fiducia commendaverat.

[58] D. Margarita Carrilla Religiosa, testis CCXXVII, [Mancipium tertiana liberatur.] interrogata super depositione Bernardæ a Conceptione, testis CCXV, quæ tota ei lecta fuit, dixit, verum esse, quod mancipium illud, de quo in depositione, frequenter huc veniebat; aliquando autem plane infirmum accessit, laborans tertiana: quando Bernarda a Conceptione, soror P. Fr. Simonis a Cruce, cujus erat mancipium; suspendit e collo ejus thecam cum terra sepulcrali Reginarum; dimisitque Conimbricam unde venerat. Inde vero post dies octo rediit ad monasterium valens ac forte idem mancipium; dixitque, se venire devotionis ergo, gratias actum sanctis Reginis, quod sua ei intercessione impetrassent a Domino pristinam salutem. Hæc autem omnia asseruit d. Testis, a se visa esse.

[59] Anna Monteira, Religiosa, testis CCXVIII, interrogata super depositione Elisabethæ de Castro, [Miraculum fracti cruris exaggeratur.] testis CCXI; eam confirmavit, non secus ac eam confirmaverat memorata num. 56 Eleonora de Norogna testis CCXXVI: addiditque hæc notabilia, quod coram viderit miseræ Elisabethæ crus ita confractum, ut ossa ejus non tantum eminerent extra carnem, sed etiam penetrarent tibialia, quæ habebat ex camuzzo albo: quod sublevaverint ossicula quædam, sparsa per terram: quod desperantibus curationem & eam tentare non audentibus chirurgis, curata sit nec opinato: quod modo ambulet, crure officium suum faciente sine fistula, perpetuo quodam miraculo.

[60] D. Elisabetha de Norogna, Religiosa, annorum XXIV, [Curatio Comitis de Mira, alibi relata,] testis CCXXIX, dixit, scire se, quia vidit atque audivit, quod D. Sancius de Norogna, Comes de Mira, frater suus, gravissime laboravit ex febre tertiana, paroxysmis ejus horas XXV durantibus; quæ deinde in quartanam versa est cum præsenti vitæ ipsius periculo. Sed de his, & curatione fratris sui eadem Testis deponit infra in examine anni MDCXXXIV, annos tum nata XL, relata in depositionibus Testis 1. Cap. VII, ubi reliqua huc facientia legi possunt. Citat tamen hic etiam facti testem D. Jullanam de Lara, Comitissam de Mira fratriam suam.

[61] Dixit præterea, Dominicum Joannis, Priorem ecclesiæ Mortaugræ, [& Dominici Prioris per esum Sacchari terra sepulcrali conspersi,] tam acri tertiana laborantem, ut judicio medicorum moriturus esset brevi, nisi sublevaretur; venisse in hoc monasterium: ibi vero tantum incrementi habuisse febrim, ut se ad mortem obeundam disponeret. Tunc porrecti sunt illi aliquot boli sacchari rosacei, conspersi terra sepulcrali Reginarum; quos manducavit, ac statim malum dispulit, numquam deinde reversum. Id autem scivit d. Testis, tum quia nepos quidam d. Prioris fuerat famulus cognatæ suæ Comitissæ de Mira; a qua crebro ferebat litteras ad monasterium; tum quia, inspectante se, porrecta infirmo terra fuerat modo prædicto: & in confirmationem dictorum suorum nominavit D. Aldonsam Desa, quæ bolos infirmo porrexerat; atque hic sequitur.

[62] D. Aldonsa Desa, Religiosa, annorum XL, testis CCXXX, [confirmatur a Teste 230.] interrogata super depositionibus modo dictis Elisabethæ de Norogna tamquam testis CCXXIX, de curationibus factis in Priore Dominico Ioannis, atque in D. Sancio Comite de Mira: item de curatione facta in filio Dominici Luis de Penacova, quam eadem Elisabetha de Norogna deposuerat, ut testis CCXVIII; confirmavit omnia, expresse referens, de primo quidem, quod eum vidit infirmum; quod ipsa ei dedit manu sua memoratos bolos, quod mox viderit eumdem sanum, non reversa febri nocte proxima, qua alioquin juxta cursum suum reverti debuisset; nec reversa deinceps. De secundo autem, quod adfuit ac vidit, quando D. Elisabetha ei misit terram sepulcralem: quodque audierit ex ore ipsius D. Sancii de Norogna, & D. Julianæ de Lara, Comitum de Mira, febrim ab ægro corpore depulsam fuisse simul atque terra prædicta ei applicata fuit. De tertio vero, quod vidit, terram ei mitti ab eadem D. Elisabetha; ipsumque infirmum postea vidit recte valentem.

[63] Aloysia Ioanna, femina conjugata, habitans hic Lorvanii, annorum XL, testis CCXXXI & ultima hujus summarii, [Desperata sanitas sub sepulcris recuperatur.] interrogata super depositione mariti sui Antonii Esteves (desideratur illa in hoc codice) quæ ei lecta fuit, dixit, veram esse; subdiditque, se illum vidisse infirmum spatio sex septemve mensium ex vehementissima tertiana; eaque adeo exhaustum fuisse viribus, ut nec incedere, nec loco movere se posset, judicio omnium morti propinquus. Inter hæc, consilio piorum hominum constituit in auxilium advocare sanctas Reginas, & febrim sub earum sepulcris quinquies expectare. Et primum quidem, quod eo concessit, febrim sensit tam acrem, ut numquam magis: secundum vero, multo leniorem expertus fuit: tertium autem, nullam omnino habuit, nec habuit postea. Atque hæc omnia scire se dicebat, quia viderat oculis suis, jurans, maritum non aliter consecutum fuisse sanitatem, quam intercessione Sanctarum Reginarum, & manifesto miraculo.

CAPUT IV.
Processus anno MDCXXXIV auctoritate Ordinarii formatus; & legitima ejus formandi petitio & concessio.

[64] Benedictus de Almeida, Archidiaconus Conimbricensis, Deputatus a Sancto Officio, [Præfatio Benedicti de Almeida Deputati ad hunc Processum formandum,] Canonicus Ecclesiæ Cathedralis Conimbricæ, ibidemque & in toto Episcopatu Provisor pro Dominis Capitularibus Sede vacante, omnibus, præsens instrumentum visuris, salutem in Jesu Christo, Salvatore nostro. Notum facio, quod ex parte matris Abbatissæ aliarumque Religiosarum Monasterii Lorvaniensis, hocce in Episcopatu positi, Memoriale porrectum fuit venerabili admodum Capitulo Cathedralis ecclesiæ civitatis hujus, ut authenticarentur vita & Miracula Reginarum D. Theresiæ & D. Sanciæ: quodque Ven. Capitulum dictæ Cathedralis Decreto suo mihi commiserit executionem contentorum in d. Memoriali, [cuius Acta hic sequuntur,] vi cujus Acta in processum adducta fuerunt; & eorum copia de verbo ad verbum est, ut sequitur.

[65] Anno a nativitate Domini nostri Jesu Christi MDCXXXIV die IV mensis Martii, in hac civitate Conimbrica, in domo Archidiaconi Benedicti de Almeida, [Memoriale Monialium, Deputato porrectum per Procuratorem causæ,] Deputati a Sancto Officio, & Provisoris hujusce civitatis & episcopatus; per Reverendum Patrem Fr. Joannem de Almeida, Religiosum Ordinis Sancti Patris Bernardi, Cappellanum monasterii Lorvaniensis & Procuratorem pro hac causa, porrectum fuit prædicto Provisori Benedicto de Almeida scriptum Memoriale d. matris Abbatissæ & plurium Religiosarum d. Monasterii, una cum Decreto ei subnexo, Dominorum Capitularium Cathedralis Ecclesiæ d. civitatis sede vacante: per quod supplicat nomine d. Abbatissæ & Religiosarum, ut acceptaret d. Memoriale pro causa & effectu Beatificationis & Canonizationis Domnarum Reginarum Theresiæ & Sanciæ (ad ipsum enim tamquam Ordinarium, id pertinere) quia erat æquum & honestum, tam per se, quam per Articulos, quos offerret Procurator, pro interrogandis Testibus ad perpetuam rei memoriam, pro felici exitu d. Canonizationis dd. Reginarum.

[66] [ab ipso acceptatur, declarante etiam, se judicem esse competentem.] Quod Memoriale ei præsentavit in præsentia Antonii Marquez Scholastici & famuli d. Provisoris; atque Joannis Ferreira, nati Lorvanii; simul etiam præsentans catalogum Articulorum, juxta quos interrogandi erant Testes. Cumque vidisset Memoriale d. Provisor, ipsum acceptavit, quia erat æquum & honestum; & pronuntiavit se esse Judicem competentem, tamquam Ordinarium, in executione d. Memorialis, juxta formam & commissionem, sibi datam a ven. Capitulo civitatis Conimbricensis Sede vacante: de quibus omnibus mandavit fieri hunc Actum, quem ego scriba & Notarius firmavi, cum ipso ac Testibus. Emmanuel d' Abreu, scriba Archidiaconi Ecclesiastici d. civitatis, & Notarius Apostolicus ex approbatis, hoc scripsi ad instantiam d. Patris Fr. Joannis d' Almeida Procuratoris in hac causa, & jussu d. Provisoris; & me subscripsi. Emmanuel d' Abreu, Benedictus d' Almeida, Joannes Ferreira, Antonius Marquez. Sequitur modo aliud Memoriale, porrectum a Monialibus Abbati suo Generali, supplicantibus, ut facultatem concedat inchoandi causam Canonizationis Reginarum Theresiæ & Sanciæ.

[67] [Memoriale oblatum a Monialibus suo Abbati Generali,] Reverendissime Pater noster. Exponunt D. Abbatissa & reliquæ omnes Religiosæ monasterii S. Mariæ Lorvanii, positi in episcopatu Conimbricensi sub obedientia Reverendissimæ Paternitatis vestræ; quod, considerantes multiplicia beneficia & gratias singulares, quæ idem monasterium obtinuit a Domnabus Reginis, dum vixere, Theresia & Sancia, filiabus Regis Sancii, hujus nominis Primi; quæque nunc qualibet fere hora obtinent per illarum intercessionem a divina manu; decreverint in Capitulo suo in gratiarum actionem satagere, [petentibus facultatem inchoandi causam Canonizationis:] ut a summo Pontifice earumdem Beatificatio & Canonizatio impetretur. Quoniam vero absque auctoritate Reverendiss. Pat. vestræ, opus, tam æquum ac pium, nequeat optatum consequi finem, supplicant Paternitati vestræ Reverendissimæ, ut sibi concedere dignetur facultatem curandi d. Beatificationem & Canonizationem; eumque in finem peragantur auctoritate Ordinarii in d. Monasterio, quæ necessaria sunt, atque admittantur Religiosæ ad jurandum in hoc casu: & sibi caritatem ac gratiam præstitam putabunt.

[68] Huic Memoriali, quod ineunte anno 1634 scriptum fuerit, [quam Abbas concedit.] sequenti tenore rescripsit die 12 Januarii ejusdem anni Abbas Generalis, optatam facultatem concedens: Frater Arsenius a a Passione D. Abbas monasterii S. Mariæ de Alcobasia, Generalis & Reformator omnium suæ Congregationis in hisce regnis Lusitaniæ & Algarbiæ, consideratis rationibus, quas mater Abbatissa & aliæ omnes Religiosæ conventus nostri Lorvaniensis, Conimbricensis diœcesis, allegant in suprascripto Memoriali suo, ad tractandam Beatificationem & Canonizationem Domnarum Reginarum Sanciæ ac Theresiæ filiarum Regis Sancii, istius nominis in hoc regno primi; concedimus ipsis facultatem curandi d. Beatificationem & Canonizationem de sanctitate illarum; & faciendi auctoritate Ordinarii omnia, quæ ad id necessaria sunt; eumdemque in finem juramento firmandi, quæ ad interrogatæ responsuræ sunt Moniales. Datum in hoc nostro monasterio de Alcobasia die XII Januarii MDCXXXIV. Doctor Fr. Paulus Brandanus Secretarius Reverendissimæ Paternitatis suæ has scripsi. Fr. Antonius a Passione, Abbas Generalis.

[69] Hisce acceptis, aliud Memoriale expediunt ad Capitulum Conimbricense Sede vacante; [Memoriale earumdem Monialium, Ordinario suo supplicantium,] quo exponunt Mater Abbatissa monasterii Lorvaniensis & cunctæ ejusdem Religiosæ; quod in d. monasterio suo sepulta sunt corpora Dominæ Theresiæ, Reginæ quondam Legionis & Galeciæ, Fundatricis d. Monasterii; nec non Domnæ Infantis Sanciæ, Fundatricis conventus Cellarum: quæ ambæ sorores ac filiæ ex legitimo thoro Regis Lusitaniæ Sancii primi & Domnæ Dulciæ Reginæ, fuerunt monachæ professæ Ordinis gloriosi Patris S. Bernardi; & dederunt, in vita quidem grandia sanctitatis indicia; post obitum vero clarum multorum miraculorum splendorem; quæ Deus ad invocationem illarum operatus est.

[70] Quapropter cupiunt Oratrices ad gloriam, & laudem Dei ejusque sanctæ Ecclesiæ, agere de Beatificatione & Canonizatione dd. Sanctarum; cumque ut agere possint, [ut Testes super sanctitate & miraculis examinet;] necessario confici debeat summarium Testium ad perpetuam rei memoriam; ex quo constet de vita, sanctitate & miraculis dd. Sanctarum, Reginæ atque Infantȩ; uti & de integritate corporum earumdem post spatium quadringentorum annorum, ex quo sepulta fuerunt; supplicant Dominationibus vestris tamquam Ordinario suo, Sede vacante; ad se ut mittant, qui Summarium de supradictis conficiant, atque examinent Testes præsentandos, juxta Articulos, quos offerunt; ut per d. Summarium magis juridice procedere & supplicare Sanctitati Suæ possint, ut mandet per suos Delegatos sumi plenam informationem pro Beatificatione dd. Domnarum: & gratiam accipiant. D. Agnes de Norogna Abbatissa. Auditæ & exauditæ a Capitulo supplicantium preces, hoc ejus Decretum obtinuerunt: Provisor noster conficiat hoc Summarium, [quod munus committitur D. Provisori Capituli] atque examinet Testes præsentandos, uti supplicant Oratrices, sumptibus monasterii. In Capitulo die XV Februarii MDCXXXIV Archidiaconus Julianus Pigneiro.

[71] Obtento isthoc Capituli Decreto, Procuratorem causa suæ instituunt Moniales, Patrem Ioannem de Almeida, Confessarium suum, hoc instrumento. D. Agnes de Norogna Abbatissa hujus regalis conventus S. Mariæ Lorvanii in districtu civitatis Conimbricensis, & aliæ Religiosæ Consiliariæ, subscriptæ, instituimus nostrum sufficientem Procuratorem, [Constituunt Moniales Procuratorem in causa Canoniz. Ioannem Almeida] cum facultate substituendi unum aut plures Procuratores, cum libera & generali administratione, P. Fr. Joannem de Almeida, Confessarium nostrum; ut nomine nostro & omnium Religiosarum hujusce conventus faciat omnia requisita, quæ necessaria videbuntur, coram D. Provisore hujus Episcopatus, ad movendum Sanctitatem Suam, ut in gratiam regni hujus & specialiter hujus conventus ac populi supradicti, beatificet atque canonizet illustrissimas Domnas, Reginam Theresiam atque Infantam Sanciam; quarum corpora in ecclesia hujus nostri monasterii quiescunt.

[72] Quamobrem concedimus d. Procuratori nostro in solidum, & cuivis Substitutorum ejus facultatem necessariam jurandi nostro nomine quodlibet licitum jusjurandum; [cum facultate substituendi sibi alium.] & quidquid factum atque requisitum per d. Procuratorem nostrum, aut per quemlibet alium Substitutorum ejus factum requisitumve fuerit, nos perpetuis temporibus habituræ sumus pro bono, firmo & valido; eaque de causa obligamus bona nostra & eorum reditus, tum præsentes, tum futuros. Datum in hoc nostro conventu die VI Martii MDCXXXIV. D. Agnes de Norogna; D. Maria de Sousa, Deputata; D. Elisabetha de Norogna, Priorissa; D. Paula de Castelbranco, Deputara; D. Magdalena de Vazconsellos, Sacristana; D. Elisabetha Coëlha, Sacristana; D. Agnes de Castro, Deputata; D. Philippa de Silva, Major Domus; D. Aloysia de Britto, scriba d. conventus has feci; Bernarda Monteira Suppriorissa.

[73] Biduo ante, videlicet IV Martii ejusdem anni Capitulum Cathedralis Ecclesiæ in executionem Decreti sui, die XV Februarii facti, & hic paulo ante relati, expedieret Commissionem, qua concedit Provisori suo Benedicto de Almeida facultatem accedendi ad monasterium, faciendi processum, eligendi Notarium & alia, ut sequitur. Nos. Decanus, Dignitates, Canonici, Capitulum sanctæ Cathedralis Ecclesiæ Conimbricensis, per præsentes committimus D. Archidiacono Benedicto de Almeida, [Commissio Capituli Conimbr. ut Provisor suus faciat Summarium,] Fratri nostro, Deputato sancti Officii, nostro Provisori; ut personaliter conferat se ad monasterium Lorvaniense, quod prope abest ab hac civitate Conimbricensi, faciatque Summarium & inquisitiones circa sanctitatem & virtutes Domnarum Reginarum Theresiæ atque Infantæ Sanciæ, sororis ejus; quarum mentionem faciunt in suo Memoriali, his incluso (& supra num. 68 relato) quod incipit, Exponunt Mater Abbatissa &c. [& Notarium eligat qui juret se fideliter scripturum.] Faciet autem præmissa in forma juris: & concedimus ei facultatem eligendi quemvis Notarium Apostolicum ex approbatis hujusce Episcopatus, qui scribat d. Informationes: prius tamen quam scribere incipiat, præstabit juramentum in manus d. Domni Provisoris, ut cum veritate & fidelitate scribat d. informationes. Qua de re scriptura conficietur, per utrumque firmata. Datum Conimbricæ in Capitulo, sub nostro signo & sigillo, hoc die IV Martii MDCXXXIV. Archidiaconus Julianus Pigneiro Notarius de mandato Capituli feci d. Commissionem. Benedictus Pereyra de Mello, Decanus; Archidiaconus Julianus Pigneiro; D. Georgius de Castro; D. Georgius Cordeiro; Archidiaconus Gondisalvus Leitam de Mello; Didacus Ribero; Sebastianus Cabral; Pantaleon Rodriguez Pachecho.

[74] [D. Provisor deputat Notarium atque Cursorem,] Sequitur deputatio Notarii & Cursoris cum juramento per eos præstito, quod fideliter munus suum obituri sunt. Die VII Martii anni MDCXXXIV hoc in loco Lorvanii in hospitio monasterii, præsente Archidiacono Benedicto de Almeida, Provisore dicti Episcopatus Conimbricensis, comparuit coram ipso, R. P. Fr. Joannes de Almeida, Procurator in hac causa; eique exhibuit catalogum testium, qui deposituri sunt de miraculis Domnarum Reginæ Theresiæ, ac Principissæ Sanciæ sororis ejus; de quarum beatificatione & canonizatione agitur: simul etiam rogavit eum, ut procederet in hac causa, utque sibi deputaret Notarium, qui acta conscriberet; Cursoremque, qui testes citaret: ac statim d. Provisor acceptavit d. catalogum, & nominavit scribam in hac causa Emmanuelem d' Abreu, Notarium Apostolicum approbatum per Ordinarium hujusce Episcopatus, & jussit ipsum jurare super quatuor sancta Euangelia; eaque manu dextera tangentem ac jurantem deputavit ad scribendum in hac causa bene & cum veritate; quod ille se ita facturum promisit. [qui & juramentum requisitum præstant.] Similiter deputavit Cursorem, qui citaret testes aliaque præstaret in hac causa, Antonium Suarez, sartorem natum ac habitantem in hoc loco Lorvanii, quem pariter jussit jurare super sancta Euangelia; quæ is tetigit manu dextera, & jure jurando promisit se diligenter ac fideliter functurum munere suo. Hisce præsentes adfuerunt testes, Joannes Ferreira, incola hujus loci; & Antonius Marquez, famulus d. Provisoris; coram quibus testibus, rogatu similiter d. Patris Procuratoris, mandavit d. Provisor hæc Acta tradi d. Notario & hocce instrumentum fieri, quod formavit cum ipso, cum testibus & Cursore, & mecum Emmanuele d' Abreu Notario Apostolico, qui hæc scripsi. Benedictus d' Almeida, Emmanuel d' Abreu, Antonius Suarez, Antonius Marquez, Joannes Ferreira.

[75] [Offeruntur nomina Testium examinandorum, & Articuli iis proponendi;] Eodem die VII Martii & anno MDCXXXIV, Lorvanii in hospitio monasterii coram Provisore Benedicto d' Almeida comparuit P. Fr. Joannes d' Almeida Procurator in hac causa, præsentavitque ei catalogum testium & articulorum, super quibus illi interrogandi essent; ac petiit, illos per Cursorem, qui præsens aderat, citari ad testimonium perhibendum; nec non assignari loca & horas, quibus citati testes interrogarentur. Atque fieri præcepit Provisor, volens prædictum catalogum his Actis inseri; ac testes per Cursorem citari: [& loca ac tempora pro examine faciendo assignātur.] assignavit quoque loca examinis, Lorvanii quidem, pro Monialibus & in monasterio habitantibus, crates. ubi Professionem emittunt; & pro secularibus externis, Eremitorium S. Sebastiani: Conimbricæ vero pro Monialibus monasterii Cellarum, similiter crates, ubi profitentur; & pro secularibus ecclesiam Cathedralem ejusdem civitatis. Tempus autem examinis faciendi designavit omnes hebdomadæ dies, quæ non fuerint festæ. Jam vero Articuli, testibus proponendi, sunt octo sequentes:

[76] I. An sciant, Domnas Reginas Sanciam ac Theresiam natas esse ex legitimo matrimonio Sancii I, [Articuli sunt octo.] Regis Lusitaniæ & Reginæ Dulciæ uxoris ejus: & quomodo id sciant.

II. An sciant, ipsas dum viverent, signa dedisse sanctitatis & vitæ exemplaris: & an de iis sit vox & fama publica.

III. An sciant, easdem post obitum suum operatas esse miracula aliqua, per quæ verificata sit prædicta sanctitatis fama: & quomodo ea sciverint.

IV. An sciant, corpora earum sepulta fuisse Lorvanii ab annis amplius quadringentis; & an sint integra in sepulcris suis: & quomodo id sciant.

V. An sciant, priusquam vita fungerentur, evenisse aliquid miraculosi.

VI. An sciant illas ab historicis aut aliis scriptoribus, in libris impressis, nominatas fuisse sanctas; & a quibus.

VII. An sciant dies, quibus obierunt, anniversario cultu in honore fuisse. Item, an imagines earum impressæ sint aut depictæ.

VIII. An sciant, multos homines illas particulari affectu & veneratione prosequi; & se illis, veluti sanctis, commendare. Præterea exhibeant ad talia probanda, epitaphia sepulcris earum inscripta; ac protestentur Oratrices, se porrecturas, ad ulteriorem probationem, alios libros, instrumenta & documenta, quorum notitiam nactæ fuerint.

[77] Post hæc nominatim enumerantur testes plurimi, qui anno MDCXXXIV, diebus VII, & IX Martii; item VI, VII, & VIII Julii, legitime citati a Cursore Antonio Suarez, Lorvanii coram Provisore Benedicto d' Almeida & Notario, Emmanuele d' Abreu præstiterunt (pars ad crates monasterii, incolæ nempe ejus; pars in eremitorio S. Sebastiani, videlicet seculares) juramentum tactis manu dextera sacrosanctis Euangeliis, veritatem dicturos ad omnia quæ interrogarentur circa miracula Domnarum Sanciæ ac Theresiæ. Similiter actum est Conimbricæ, ubi ab eodem Cursore citati testes alii, diebus XXIV Julii ad crates monasterii Cellarum, & XXVII in cathedrali ecclesia, simili modo jurarunt tactis Euangeliis, se veritatem dicturos.

CAPUT V.
Testes, qui in sequenti Processu deposuerunt, continuata serie propositi, ut facilius citari ac inveniri possint.

[78] Totum examen Testium peractum fuit intra annum MDCXXXIV, partim Lorvanii, partim Conimbricæ. Examinatorum nomina, ætatem, & conditionem ordine temporis, quo examinati fuerunt & referuntur in Actis publicis, hic præmittam continuata serie; ut commodius citari a me per vocem Testis I, II, aut III; & inveniri facilius a lectoribus possint. Sunt itaque
I D. Magdalena de Vasconsellos & Silveira, Religiosa Lorvanii annorum L. Eadem deponit iterum, ut Testis VI, XIII, XXVII, XXXIV, L, LIV, LXXI, LXXVIII, CLVIII.
II D. Joanna de Guerra Religiosa annorum LX.
III Beatrix Silveira, ancilla sacristiæ ann. L. Eadem est Testis XVI. LXVII.
IV Elisabetha Baptista, Conversa, annorum amplius LX. Eadem redit ut Testis XVII & LXXX.
V D. Violanta de Lima, Religiosa, ann. XXXVIII.
VI D. Magdalena de Vasconsellos, eadem quæ prima.
VII D. Magdalena de Maura Relig. ann. XLV. Iterum deponit ut Testis XLII. LXXXII.
VIII Elisabetha d' Andrade, vidua Dominici da Fonseca Licentiati in jure canonico, ann. plus quam L.
IX D. Catharina de Carvallal Relig. ann. XL. Redibit illa, ut Testis XXXIII. XLI. XLIII.
X D. Elisabetha de Acuña Relig. ann. XXXVII.
XI D. Agnes de Norogna, Abbatissa Monasterii ann. XLVIII. Testatur etiam CLXVIII.
XII D. Paula de Castelbranco Relig. ann. LII.

[78] Et hæ quidem examinatæ fuerunt die VIII Martii ad crates monasterii Lorvaniensis. Die vero X ibidem loci fuerunt auditi sequentes; quorum duo primi referuntur in codice quo utor sub numero XIII quod itidem fit infra pluries, sub numeris videlicet XLIII. LXVII. CXLI. CXLV. CLXXIX. CLXXXIV. CXCV. CCXXI; utique errore Notariorum. Nos autem eosdem errores hic sequimur, ne tota alioquin serie deinceps a codice aberremus. Sit igitur Testis
XIII D. Magdalena de Vasconsellos, quæ & I.
XIII Angela ab Incarnatione, serva ann. L. Eadem recurrit ut Testis XXXV. LXVII.
XIV D. Vincentia de Acuña Relig. ann. LXX.
XV Maria de Figueiredo Relig. ann. LXXIV.
XVI Beatrix Silveira, quæ etiam Testis III.
XVII Elisabetha Baptista, supra Testis IV.
XVIII Maria de Miranda Relig. ann. L. Denuo testabitur LXIV.
XIX Elisabetha de Miranda Relig. ann. XL. Recurret hæc ut Testis XXXII.
XX Aloysia de Amaral Relig. ann. XXIV. Testatur iterum CLXXX.
XXI Antonius da Rocha, ex urbe Porto epibata, habitans Lorvanii ann. XXX.
XXII Victoria Juan, vidua Ignatii Esteves, ann. XLIX. Deponit iterum XCVI, CXV, CXLIV.
XIII Elisabetha Dominguer, vidua Dominici Fernandez, ann LX.
XXIV Catharina Antuñez, uxor Antonii Simois, ann. XXVII.
XXV Vincencia de Mello, uxor Antonii da Rocha, ann. XXXVII.
XXVI Maria Ares Relig. ann. L. Recurrit eadem LIII. & LX.
XXVII Magdalena, quæ & I Testis.
XXVIII Paula Cabral Relig. ann. XL. Deponet iterum LXV, LXX, CLII.
XXIX D. Elisabetha de Britto Relig. ann. L.
XXX D. Cæcilia de Castro Relig. ann. XXXIX. Eamdem videbimus XLV, LXXIX.
XXXI Sebastiana de Lima Relig. ann. LX. Recurret LXII.
XXXII Eadem, quæ XIX Elisabetha.
XXXIII Eadem Carvallal, quæ IX.
XXXIV D. Magdalena, eadem cum teste I.
XXXV Eadem quæ supra XIII de Vasconsellos.
XXXVI Joanna Varella, serva monasterii, ann. LXX. Infra deponit, ut XLIII.
XXXVII Philippa de Sa, Relig. ann. LX.
XXXVIII D. Maria Anna de Silva Relig. ann. XXX
XXXIX De Elisabetha de Norogna, Relig. ann. XL. Infra iterum XLIX, LXIII, LXXVI, CLXXI.
XL D. Maria de Alencastri, Relig. ann. XXX
VII. Statim redit XLIV.
XLI Eadem, Testis IX, De Catharina Carvallal.
XLII D. Magdalena testis VII.
XLIII Supra Testis XXXVI. Iterum hic in Codice nostro duplicatur numerus XLIII.
XLIII Supra IX, D. Catharina.
XLIV D. Maria Alencastre, eadem quæ XL.
XLV Supra XXX D. Cæcilia de Castro.
XLVI Antonia Carreira Relig. ann. LX.

[79] Die XV Martii eodem loco ad crates ecclesiæ Lorvanii deposuerunt.
XLVII Bernarda a Conceptione, Conversa, ann. LXXX.
XLVIII Feliciana de Carvallo, Serva monasterii ann. XL.
XLIX Supra XXXIX. De Elisabetha de Norogna.
L D. Maria de Vasconsellos & Silveira, eadem intelligitur quæ Testis I Magdalena.
LI Elisabetha Moreira, serva monasterii ann. XXVIII. Redibit LXI & CLXXVII.
LII Elisabetha Brandoa, Relig. ann. amplius LX. Iterum deponet LXXVII.
LIII Maria Ares, quæ & XXVI.
LIV Supra I Magdalena.

Eodem die XV Martii in eremitorio S. Sebastiani Lorvanii fuerunt examinatæ.
LV Catharina Nuñez, Maritata per verba de futuro (hæc latina sic habet codex) cum Antonio Fernandez, ann. XXV.
LVI Elisabetha Fernandez famula monasterii, sed extra illud habitans in loco S. Mametis, parochia hujus monasterii, ann. LX. Recurrit ut testis CVIII, ubi se præterea dicit uxorem Aloysii Francisci; qui etiam ipse sequitur testis CXLV.
LVII Elisabetha Fernandez, innupta, habitans Lorvanii, ann. LX.
LVIII Simon, habitans in monasterio Lorvaniensi, juvenis ann. XVIII.
LIX Elisabetha Gomez, uxor Emmanuelis Rodriguez, ann. LX.

Die XVI Martii Lorvanii ad crates monasterii examen subierunt.
LX Maria, eadem quæ supra XXVI.
LXI Supra LI Elisabetha.
LXII Sebastiana, testis etiam XXXI.
LXIII Elisabetha, quæ est XXXIX.
LXIV Supra XVIII Maria de Miranda.
LXV Paula Cabral. vide XXVIII.
LXVI Elisabetha de Feria, Relig. ann. LX.
LXVII Angela ab Incarnatione, testis XIII secundo loco.
LXVII Supra III Beatrix.
LXVIII D. Maria de Britto, Relig. ann. L. Eadem infra CLVII.
LXIX Catharina de Vega, Relig. ann. LXX.
LXX Supra XXVIII, Paula.
LXXI Magdalena, quæ & I.
LXXII Francisca Ferreira, Relig. ann. XXII. Recurret LXXXVIII.
LXXIII Irena Fernandez, serva hujus monasterii, ann. L.
LXXIV Maria de Angelis, serva Maura hujus Monasterii, ann. LX.
LXXV D. Elisabetha Coëlha Relig. ann. LX. Eadem CLIV & CLXV.
LXXVI Supra XXXIX D. Elisabetha.
LXXVII Elisabetha Brandoa quæ supra LII.
LXXVIII Supra I, sæpe dicta Magdalena Vasconsellos.
LXXIX D. Cæcilia de Castro, XXX.
LXXX Supra IV. Elisabetha Baptista.
LXXXI Licentiatus, Joannes Nugueira, Presbyter ann. XL.

[81] Die XVIII Martii stiterunt se examini Lorvanii ad crates monasterii.
LXXXII D. Magdalena de Moura, quæ est testis VII.
LXXXIII D. Antonia Coëlha, filia Doctoris Antonii Coëlho de Carvallo, Consilii Ulissiponensis; in hoc monasterio habitans causa educationis, annorum amplius XII.
LXXXIV Maria Anna Suarez, ibidem causa educationis habitans, filia prædicti Antonii, annorum XIV.
LVXXV Marianna de las Neves, famula D. Mariæ Annæ Coutigna, annorum XXIV.
LXXXVI Catharina de las Neves, habitans in monasterio ann. LX.
LXXXVII D. Philippa de Silva Relig. ann. XLIV.
LXXXVIII Supra LXXII Francisca.
LXXXIX Catharina Cardosa, serva Monasterii, ann. XXXI. Eodem die XVII Martii examinatus fuit in templo S. Sebastiani, testis unus proxime sequens; reliqui vero ibidem die VI Julii.
XC Joannes Ferreira, habitans Lorvanii, ann. XXIV.
XCI Licentiatus, Gaspar de Oliveira, habitans Lorvanii & Medicus Monasterii, ann. LX.
XCII Fructuosus Fernandez, faber murarius Lorvanii ann. XLVIII.
XCIII Emmanuel Gomez, famulus monasterii, ann. XLIII. Denuo testis C.
XCIV Catharina Juan, vidua quondam Simonis Alvaris ann. L.
XCV Elisabetha Gonzalez, uxor Fructuosi, paulo ante memorati, ann. XXX.
XCVI Victoria Juan, vidua quondam Ignatii Esteves, æditima ecclesiæ monasterii Lorvaniensis extra clauitrum, ann. L. Eadem deponens supra Testis XXII, dixit se annorum XLIX. Sed utrobique intelligendum est paulo plus aut minus: quod omnes fere addunt cum ætatem enuntiant.

[82] Die VII Julii ad examen vocati fuerunt in Ecclesia S. Sebastiani.
XCVII P. Emmanuel de Silva, Sacerdos, habitans Lorvanii, ann. XXXVII.
XCXVIII Dominicus Antonius, hortulanus monasterii, ann. XLVIII.
XCIX Blanca Bernardes, uxor Dominici prædicti, ann. XL.
C Emmanuel, idem qui XCIII.
CI Emmanuel Rodriguez ann. XX.
CII Antonius Suarez ann. XLVII.
CIII Joannes de Arouio, Pictor, ann. XXXVIII.
CIV Maria, adolescentula ann. XVI, filia Francisci Luiggi, famula monasterii.
CV Catharina Luis, uxor Emmanuelis Francisci, famuli hujus Monasterii, ann. XXXV.
CVI Maria Simois, vidua quondam Petri de Mello, ann. L.
CVII Elisabetha Fernandez, mulier innupta, ann. LXX. Videtur eadem, quæ supra LVII, licet ibi se dicat annos plus minus LX natam.
CVIII Elisabetha Fernandez, alia a modo dicta, uxor Aloysii Francisci, quæ & supra testis LVI, ubi ancilla dicitur esse monasterii.
CIX Antonius Luis, agricola, habitans in Rebordosia parochia ecclesiæ S. Sebastiani hujus loci, ann. LVI.
CX Joannes Luis, nauclerus, habitans Lorvanii in eadem parochia Rebordosia, ann. XXVI.
CXI Antonia Simois, uxor Emmanuelis Luis, ex loco Caneiro, parochia Lorvanii, ann. XXVII.
CXII Antonia Simois, uxor Antonii Luis, ex Rebordosia, ann. L.
CXIII Antonius Simois, agricola, ex Roxo parochia Lorvanii ann. L.
CXIV Maria, filia Dominici Nuñez, uxor Antonii Simois, ann. XL.
CXV Victoria, quæ supra testis XXII & XCVI.
CXVI Maria, filia Antonii Simois, ann. XXV.

[83] Die X Julii Lorvanii in eremitorio S. Sebastiani comparuerunt, examinatique fuerunt Testes.
CXVII Maria Coëlha, filia quondam Laurentiæ Coëlha, ann. L.
CXVIII Joanna Palma, filia Dominici Duarte, ann. XXX.
CXIX Maria Forras, vidua Dominici Duarte, ann. LX.

Die XI Julii in eodem eremitorio S. Sebastiani adfuerunt examinandi.
CXX Helena Craveira, uxor Emanuelis Esteves, ann. LXIV.
CXXI Elisabetha Craveira, filia dicti Emmanuelis, ann. XXXV.
CXXII Paula, filia Ignatii Rodriguez, ann. XV.
CXXIII Maria, filia ejusdem, ann. XVII.
CXXIV Elisabetha Esteves, uxor Augustini Juan, ann. XLVIII.
CXXV Antonia de Matos, uxor Ignatii Rodriquez, ann. XXXVIII.
CXXVI Maria Luis, uxor Antonii Georgii ann. XXXIV.
CXXVII Catharina Antonia, uxor Gasparis Georgii, ann. LX.
CXXVIII Antonia Simois, uxor Antonii Francisci, lanionis hujus monasterii, ann. L.

Die XII Julii in eodem eremitorio S. Sebastiani ad examen vocati & auditi fuerunt Testes,
CXXIX Antonius Franciscus, lanio, habitans in Sarnello, parochia S. Joannis de Figueira, ann. XLII.
CXXX Maria Francisca, uxor Emmanuelis Antonii agricolæ, ann. XLVIII.
CXXXI Magdalena Georgii, filia quondam Pauli Georgii, ann. XXV.
CXXXII Faustina Georgii, ex parochia Penacova, ann. XXV.
CXXXIII Magdalena Georgii, filia Antonii Luis, ex parochia Penacova, ann. XVIII.
CXXXIV Maria Luis, uxor Sebastiani Fernandez, agricolæ ex eadem parochia ann. XXXVII.
CXXXV Margarita Francisca, vidua q. Emmanuelis Georgii agricolæ ann. XL.
CXXXVI Antonius Georgius, agricola, e Sarangeira, parochia Penacova, ann. XXV.

[84] Die XIV Julii in prædicto eremitorio S. Sebastiani, interrogati responderunt Testes,
CXXXVII Maria Fernandez, uxor Stephani Simois, ann. XLVI.
CXXXVIII Maria, filia Stephani Simois, ann. XVII.
CXXXIX Stephanus Simois, agricola Lorvanii,
CXL Elisabetha Diaz, vidua q. Simonis Rodriguez, ann. LXX.
��ann. XXXIII.
CXLI Maria de Castro, filia Elisabethæ Diaz, ann. XXX. Item sub eodem numero.
CXLI Maria Ribeira, uxor Antonii Rodriguez viri nobilis, ann. XLV.
CXLII Guiomara Fernandez, vidua q. Dominici Francisci, ann. LXX.
CXLIII Maria de Segueira, filia prædictæ Guiomaræ, ann. XXX.
CXLIV Victoria, quæ est supra Testis XXII & XCVI.
CXLV Francisca de Pavia, femina Æthiops, quæ curat hospitium hujus monasterii, ann. XLVII. Atque iterum sub eodem numero.
CXLV Aloysius Franciscus, agricola, habitans in N. parochia hujus monasterii, ann. LXVI.
CXLVI Simon Antonius, agricola, ann. LXIII.
CXLVII Dominicus de Costa, sutor, ann. XL.
CXLVIII Helena Luis, vidua q. Melchioris Fernandez, ann. LXX.

[85] Hactenus multa examina, quæ in eremitorio S. Sebastiani instituta fuerunt, diebus variis mensis Julii. Nunc hic resumuntur, quæ interea etiam instituta fuerunt ad crates monasterii & primum quidem illorum, qui illic auditi fuerunt die VIII Julii; suntque monachæ ibidem professæ omnes, præter novitiam unam.
CXLIX D. Marianna de Castelbranco, ann. XVII.
CL Maria Rebella, ann. XXIV.
CLI Agatha Rebellæ, Novitia, ann. XV.
CLII D. Paula Cabral, supra XXVIII.
CLIII D. Anna de Castro, ann. XL.
CLIV D. Elisabetha Coëlha, supra LXXV.
CLV D. Magdalena de Castro, ann. XL.
CLVI D. Catharina Ribeira, ann. XXXV.
CLVII D. Maria de Britto, supra LXVIII.
CLVIII D. Magd. Vasconsellos, supra I.

Statim eodem die X Julii, quo nempe auditi fuerant in eremitorio S. Sebastiani Testes aliquot, examinatæ pariter sunt in ecclesia monasterii ad crates prædictas, tres Professæ & ancillæ duæ.
CLIX D. Paula de Castelbranco, quæ & XII.
CLX D. Magdalena, testis etiam I.
CLXI D. Maria de Gama, ann. L.
CLXII Francisca de Macedo, ancilla monasterii, ann. XXII.
CLXIII Maria Baptista, ancilla monasterii, ann. XXIII.

Eodem die XII Julii, quo in eremitorio S. Sebastiani examinatum fuerat, concessum est etiam ad crates Monasterii, auditæque fuerunt, sequentes monachæ, omnes Professæ.
CLXIV D. Maria de Caravallo, ann. L.
CLXV D. Elisabetha, quæ supra LXXV.
CLXVI D. Margareta de Guerra, ann. XLVIII.
CLXVIII D. Agnes, quæ supra XL.

[86] Die XIII Julii ad crates monasterii Lorvanii institutum examen, comparentibus aliquot famulabus præter Religiosas quinque, Novitiam unam, & unam conjugatam.
CLXIX Catharina de Arauyo, ann. LX.
CLXX Joanna Cordeira, ann. XL.
CLXXI D. Elisabetha, quæ & supra XXXIX.
CLXXII D. Philippa a Castello Religiosa, ann. XL.
CLXXIII Bernarda de Costa, ann. XXV.
CLXXIV Juliana Coëlha, ann. XXII.
CLXXV Maria a Pietate, ann. XX.
CLXXVI Maria de Esperanza, ann. XXXIII.
CLXXVII Elisabetha. Vide supra LI.
CLXXVIII D. Philippa Theresia, Novitia ann. XIV.
CLXXIX D. Bernarda de Silva Relig. ann. XXX.
CLXXIX D. Agnes de Albuquerque, Relig. ann. XXVI.
CLXXX Aloysia de Amaral, supra XX.
CLXXXI Catharina de Arpuedo ann. XXX.
CLXXXII Maria Varella, matrimonio juncta Sebastiano agricolæ ann. XXXII.

Die XXIV Julii in monasterio Cellarum, quod est extra muros civitatis Conimbricensis, ad crates Professionis cœpit institui examen; & comparuerunt Testes, ibidem aut Religiosæ aut famulæ.
CLXXXIII Maria Brandoua, Religiosa ann. XXVII.
CLXXXIV D. Catharina de Almeida, Relig. ann. XXX.
CLXXXIV Maria Ribeira, serva ann. XLVII.
CLXXXV D. Bernarda de Malo, Relig. ann. C.
CLXXXVI Maria de Speranza, serva ann. XX.
CLXXXVII D. Laurentia de Tavora, Relig. ann. XC.
CLXXXVIII D. Maria de Norogna Relig. ann. L.
CLXXXIX Anna Botella, Relig. ann. XXX.

[86] Die XXVII Julii Conimbricæ in ecclesia Cathedrali examinati fuerunt Testes, qui fere tantum deponunt super tribus primis Interrogatoriis, eaque confirmant ex variis Auctoribus quos tantummodo citant.
CXC Doctor Petrus Ribeiro de Lago, ann. XXVIII vel XXIX.
CXCI Doctor Franciscus Vaya ann. XXVII.
CXCII Licentiatus Franciscus Rodriguez, Medicus S. Officii, ann. XLVIII.
CXCIV Licentiatus Paulus Ribeiro Presbyter, ann. XXXVIII.
CXCV P. Mag. Fr. Franciscus Brandao, Lector Theologiæ Ordinis S. Bernardi ann. XXXIII.
CXCV P. Doctor Fr. Aloysius Manes, Lector Theologiæ, Ordinis S. Bernardi ann. XXXVII.
CXCVI D. Fr. Aloysius de Sa, Lector Theologiæ Ordinis S. Bern. ann. XXXIII.
CXCVII P. Fr. Dionysius ab Alpoensis, Ord. S. Bern. ann. LVIII.
CXCVIII Doctor Gondisalvus Leitam de Vasconsellos ann. LIV.

Die X Augusti Conimbricæ in domo Archidiaconi Benedicti de Almeida &c. comparuit P. Fr. Joannes de Almeida, Procurator in præsenti causa, & petiit finem imponi Examini, sibique dari copiam ejus authenticam; ac deputari Notarium, qui illam cum originali conferret &c. quæ & facta fuerunt.

CAPUT. VI
Proponitur exemplar integri examinis, pro specimine aliorum in D. Magdalena de Vasconcellos Teste prima; & adduntur alia alibi ab eadem deposita.

[88] Initium huic examini citatorum legitime ac rite juratorum testium dedit Archidiaconus Benedictus d' Almeida, [Datur specimen examinis integri per responsa;] Provisor Episcopatus Conimbricensis, ad id Deputatus; die VIII Martii sæpe dicti anni MDCXXXIV, Lorvanii ad crates monasterii: & prima omnium præsentata ei fuit Domina Magdalena de Vasconcellos, Religiosa ejusdem Monasterii; cujus Depositionem integram, prout a Notario Emmanuele d' Abreu relata est in Acta, hic lubet apponere, tum ut uno in exemplo specimen habeatur ac forma Depositionum reliquarum, tum ut distinctius cognoscatur, quomodo juxta præmissos Articulos examinati Testes fuerint.

[89] Domina igitur Magdalena de Vasconsellos, Religiosa hujusce monasterii, quæ jussa fuit super sancta Euangelia præstare juramentum, [primumad prævia Interrogata;] dixit, se esse annorum quinquaginta. Et aliud non dixit. Interrogata, num confessa fuisset in Paschate superiore atque aliis anni festis diebus; dixit, se fuisse. Interrogata, num gravitatem juramenti, præsertim in casu præsenti, novisset; dixit, novisse se perquam bene. Tum interrogata super Articulis præmissis; dixit ad I (de ortu & parentibus Reginarum) quod constaret ex libris, [tum ad Articulos,] atque eo remittebat interrogantem. Et aliud non dixit. Hæc ex Depositione Testis II huc transferenda duxi, quia nihil hic de Articulo I legebatur.

Interrogata deinde super Articulo II, qui ei lectus fuit & explicatus; dixit, scire se, [ad II, de sanctitate vitæ,] quia audierat, ex multis Monialibus provectæ ætatis, Reginam Domnam Theresiam atque Infantam Domnam Sanciam sororem ejus, quæ in hoc monasterio S. Mariæ Lorvaniisepultæ jacent, in vita sua exemplariter versatas fuisse & magna sanctitatis signa dedisse; idque esse & semper fuisse publica voce ac fama testatum; sic ut ipsa nihil in contrarium umquam audierit, & aliud non dixit.

[90] Ad Articulum III dixit, scire se, quod anno MDCVIII venerit in hoc monasterium Religiosus ordinis S. Francisci, cui nomen Petro de las Neues, visitaturus sepulcrum Sanctarum Domnarum Reginarum; propterea quod a multo tempore tertiana febre laborans, [ad III, de miraculis post mortem dixit, febre dudum laborantem] sic affectus esset, ut vix speciem hominis viventis præ se ferret. Ingressus autem ecclesiam d. monasterii rogavit æditimas, quæ tunc erant, sibi ut darent ad bibendum ex vasculo, e quo Regina D. Theresia bibere solebat; & illa, injecto in dictum vasculum aliquanto de terra sepulturæ utriusque Reginæ, ipsum magna cum devotione porrexerunt petenti Religioso: qui simul atque biberat aquam, [bibisse e vasculo Reginæ Theresiæ,] confessus est, se perfusum consolatione quadam spirituali, quam explicare nequibat; & quadam fortitudine corporali tanta, ut sibi sanus omnino esse videretur: perrexit tamen diebus novem continuis sic bibere, quotidie faciens ad aram super sepulturam dd. Reginarum erectam: finitis vero diebus illis fuit sanus, [& sanatum esse.] & omni liber febre: atque aliquanto deinceps tempore, in memoriam tanti beneficii, redibat semel quotannis, ut gratias persolverent dd. Reginis. Id quod ipsa testis scit, quia vidit & cum d. Religioso egit. Atque aliud non dixit.

[91] Interrogata super Articulo IV, dixit, se scire, quod d. Reginæ sepultæ sint in duobus monumentis, [Ad IV, loco sepulturæ] ubi cum veneratione multa servantur; quodque habeant epitaphia sua, quæ declarent quo modo d. Reginæ ibi repositæ sint, & quorum sint filiæ; quodque effluxerint fere quadringenti anni, uti dicunt, ex quo sepultæ fuerunt. [ad V, de Miraculis in vita.] Et aliud non dixit.

Super Articulo V, dixit eadem testis, esse publicam vocem ac famam in hoc monasterio, atque se ipsam audivisse ex aliquibus ejusdem monasterii Religiosis, & legisse in libro aliquo, a Fr. Bernardo de Britto Chronologo majori hujus regni, composito; quod Regina D. Theresia dum viveret, resuscitaverit mortuum infantem, quem ad ipsam attulerat mater, excitata fama, quæ increbuerat, miraculorum ejus: & aliud non dixit. Super Articulo VI dixit, se scire, quia vidit, in Breviariis impressis in Castilia Ordinis Cisterciensis, in historia S. Francæ, Lectione prima, [ad VI, an sanctæ a Scriptoribus vocentur.] d. Reginas, inter alias sanctas, etiam ipsas reputari ac haberi tales: & in d. Monasterio recitari orationes d. Reginis, quia sunt in d. Breviariis. Item scire se, quod aliqui Historici, uti Petrus de Maris, Fr. Ludovicus de Angelis Religiosus ex Ordine S. Augustini, & Fr. Bernardus de Britto Chronologus Ordinis S. Bernardi, atque alii multi, dum illarum mentionem faciunt, sanctas habeant ac nominent. Atque aliud non dixit.

[92] Super Articulo VII dixit, se scire, quia videt; [Ad VII, an festus dies agatur & imagines pictæ sint.] in hoc monasterio celebrari & festive agi cum honore dies, quibus d. Reginæ obierunt, Sancia quidem XIII Martii; Theresi vero XVIII Junii: & hisce diebus festum agitur, & ipsa Testis solita fuit annis aliquot dare conciones, & alia festivæ celebritatis indicia: quodque sciat, esse tam in monasterio, quam extra illud, multas picturas & imagines dd. Reginarum. Et aliud non dixit. super Articulo VIII dixit, scitque, quia vidit; quod ad hanc ecclesiam concurrunt multæ personæ variis morbis laborantes, ut se commendent hisce Reginis, quas tamquam sanctas venerantur: [ad VIII, de devotione populari.] quodque multæ hinc redeunt sanæ ac libetaræ infirmitatibus suis. Scit etiam, quod in d. Monasterio singulis diebus fiat Commemoratio conventualis de hisce Domnabus Reginis. Et aliud non dixit. Subscripsit autem Depositionem suam cum d. Provisore, & mecum Notario Apostolico Emmanuele d' Abreu, qui hæc scripsi. Benedictus de Almeida. D. Magdalena de Vasconsellos & Silveira. Emmanuel d' Abreu.

[93] Habes hic, lector, integram formam examinis, in hoc Processu passim in plurimis observatam; juxta quam interrogati responderunt, [Hic sola fere miracula, ex Articulo 3 colliguntur;] saltem ad aliquot Articulos, Testes fere ducenti: inter quos tamen, ut supra etiam memini, recurrunt aliqui bis, ter & sæpius ad examen, semper aliquid novi afferentes, sub priori plerumque juramento suo, initio primi examinis præstito. Inter illos merito numeretur hæc ipsa primo loco examinata testis, Magdalena de Vasconsellos, quæ sæpius redivit, circa tertium Articulum aliquid novi depositura. Cum vero Articulus ille versetur circa miracula, quæ operatæ sint post obitum suum Reginæ; & nos præcipue hic intendamus illa colligere in unum; præcipuus quoque labor noster versabitur circa prædictum Articulum III, omissis plerisque aliis, quæ aliunde ut plurimum certius constant; & hic ad nauseam ab omnibus fere eadem asseruntur. Nunc vero, [& confirmantur ab uno deposita testimoniis aliorum] quia Magdalenæ Testis I examen integrum huc adduximus; attexamus etiam quæ eadem circa Articulum III sparsim alibi deposuit veluti Testis VI, XIII, XXVII, XXXIV, L, LIV, LXXI, LXXVIII, CLVIII; & singulis quoque Depositionibus ejus subnectemus nomina, aut compendiosius numerum (juxta præmissum Indicem) aliorum Testium eadem confirmantium, adscripturi etiam, siquid forte notabilis discriminis aut confirmationis attulerint. Utque a præmissis ad tertium Articulum de curato a febre tertiana Petro de las Neves, Ordinis S. Francisci Religioso sacerdote, ordiamur; eadem fere deposuerunt, D. Joanna da Guerra, Beatrix Silveira, Elisabetha Baptista, Maria de Figueireda, Testes II, III, IV, & XV; omnes oculatæ, præter tertiam, quæ scivit ex relatione æditimarum, quæ tunc erant, atque infirmo dederant ad bibendum; uti dictum est.

[94] Veniamus modo ad alteram Depositionem memoratæ Magdalenæ de Vasconcellos; in qua tamquam testis VI, dixit, se præterea scire, [Aliæ depositiones ejusdem Testis I,] quia vidit, quod ab annis fere octodecim venit ad hoc monasterium Lorvaniense Franciscus Ribeirus Leitam, oriundus ex civitate Lamego, visitatum sanctas Reginas; quia graviter laborabat febre tertiana. Obtulit se illis multa cum devotione; bibit aquam, cui terra sepulturæ illarum immixta erat; curavit celebrari missam unam; dedit eleemosynam quatuor scutorum auri; & continuo sanus ac febre liberatus abiit a monasterio, tamquam si nullo morbo affectus fuisset; cum tamen eo venisset valde graviter & periculose laborans. [de curata febre tertiana in graviter ægro,] Hæc autem curatio statim omnibus visa miraculosa & dd. Reginis attributa est. Eadem deposuerunt Testis VII de visu & d. Francisci patruelis; nec non VIII & IX de auditu, addentes præterea aliam curationem in servo dicti Francisci, Monteiro nomine factam, de qua infra.

[95] Dixit eadem rursus, tamquam Testis XIII, se scire quia vidit, [& in deposita a medicis.] quod ab annis XLI ingressa est hoc monasterium D. Philippa de Silva educationis causa; ubi modo est monacha & professa. Ingressa est autem tertiana laborans febri tam graviter, ut nemo crederet spem superesse convalescendi; sed potius existimarent omnes ipsam morituram, quia jam a multo tempore sic laborabat. Interea D. Eleonora de Norogna, quæ tunc Priorissa erat in d. Monasterio, commiserata infirmæ, nec amplius sustinens eam tali in statu videre, jussit ipsam obire opera pia, quæ in hoc conventu moris est fieri diebus triginta; quibus ei data ad bibendem fuit aqua, cui terræ quidpiam e sepulcris Sanctarum Reginarum acceptæ injectum fuerat: transactisque triginta diebus, reperta est d. D. Philiplippa omni febre libera atque perfecte sana; licet medici d. monasterii affirmassent, fieri non posse, ut diu superviveret: & ab illo tempore huc usque non rediit ei febris. Quæ res, considerata persona ægrotante & qualitate mali, attributa miraculo fuit. Eadem affirmant Angela ab Incarnatione, testis XIII; & D. Vincentia d' Acuña, testis XIV, tamquam a se visa: nec non Agnes de Norogna, testis XI, monasterii tunc Abbatissa, tamquam audita ex amita sua, prædicta D. Eleonora; quam etiam asserit in sua depositione, non tantum Priorissam, verum etiam Abbatissam ibidem aliquando fuisse, tunc vero mortuam.

[96] Eadem Vasconcellos, tamquam Testis XXVII, dixit iterum, se scire, quia vidit ac præsens adfuit; quod Maria Ares monacha professa hujus conventus, [Usus membrorum amissus subito recipitur ad sepulcrum Reg.] cum annis abinde sex aut septem, omnium membrorum usu destituta esset, ut surgere e lecto non valeret, frustra adhibitis omnibus, quæ medicina suppeditare poterat, remediis humanis; curavit se, e lecto sublatam, portari per aliquot personas in ecclesiam illo die, quo sepulcrum Reginarum apertum fuit; & ipsa Maria Ares, prehenso manibus vecte ferreo, cum aliquot Religiosis ac famulabus (omnes erant sex numero) conata est tollere lapidem sepulcralem, ac re ipsa sustulit tam alacriter & viriliter, acsi numquam fuisset infirma. Finito autem illo actu, rediit in conventum sola, a nullo adjuta; & usque in hunc diem non amplius d. infirmitate laboravit. Curatio publica fuit, omnesque Religiosæ hujus conventus judicaverunt esse miraculum DD. Reginarum. Addit ipsa Maria Ares, testis XXVI, debilitatem membrorum suorum provenisse ex quibusdam humoribus; & medicos omnes, etiam patrem suum Antonium Sebastian, ordinarium monasterii medicum, de curatione sua desperasse: se vero portatam in templum, [quod confirmatur ab ipsa ægra.] repente ad sepulcra Reginarum ita confortatam fuisse, ut vecte ferreo, ab operis quæ pransum ierant illic relicto, lapidem sepulcralem, adjuta a tribus Religiosis ac totidem famulabus, ex parte sua elevaverit, mox per ecclesiam obambulaverit, & redierit in conventum per se ipsam, quasi numquam infirma fuisset: Religiosas vero statim campanas in signum lætitiæ pulsasse. His similia deponunt Testis, XXVIII Mariæ soror, XXIX, XXX, XXXI, XXXII, omnes de visu, excepta forte ultima.

[97] Iterum Vasconsellos, uti Testis XXXIV, dixit, se scire quia vidit; quod cum lecto affixa esset ex febre tertiana & aliis morbis, amita sua, D. Margareta de Silveira, quondam Abbatissa hujus monasterii, attulerunt ei Religiosæ (quia pessime habebat desperata a medicis) vasculum ex quo Regina Theresia bibere solita erat, capitique ejus imposuerunt, [Periclitans de vita confestim surgit sana.] & continuo se sanam sensit, surrexitque e lecto, acsi infirma non fuisset. Quod statim pro miraculo habitum fuit in hoc conventu. eadem affirmant Testes, XXXIII, XXXV, XXXVI, XXXVII. Deposuit eadem tamquam testis L, dixitque se scire, quia vidit; quod cum D. Cæcilia, Religiosa hujus Monasterii & sua consanguinea, valde infirma esset ex carcinomate, quod ab annis septem alteram ei mamillam depascebatur; [Carcinoma incurabile humana ope,] ac propterea pro deposita haberetur ab omnibus medicis atque chirurgis, qui in hoc monasterium venerunt ipsam curaturi; & quia post maturam deliberationem judicarunt, cancrum radices suas ad usque vitalia cordis extendisse, noluerunt quidquam medicaminis experiri, metuentes ne ægra in ipsa operatione sua vitam finiret. Quamobrem d. D. Cæcilia constituit opem Reginarum Theresiæ atque Sanciæ implorare per devotionem, quæ in d. monasterio institui ac dies triginta continuari solet. Quia vero d. D. Cæcilia admodum emaciata & debilis erat, amita ejus D. Archangela continuavit d. devotionem: [a Reginis ilico sanatur.] eaque ad medium perducta in somnum incidit Cæcilia, & evigilans comperit copiosum pus e mamilla fluxisse; atque d. Testis vidit, quod caro putrida indidem per frusta decideret, statimque appareret caro sana ac solida; qua levibus medicamentis fota, omnino sibi restituta est ægra, & pergit hodiedum bene valere. Id autem in hoc monasterio judicatum fuit miraculum magnum, & attributum est DD. Reginis, propter statum & præsens vitæ discrimen, in quo, medicorum judicio, versabatur infirma. Recurret de his sermo, ipsius Cæciliæ verbis propositus Cap. VII; ibidemque confirmatur a Testibus XLVI, XLVII, XLVIII, XLIX.

[98] Eodem loco, eodemque die, quo convaluit memorata modo Maria Ares die alia curatio facta est Religiosa, curata etiam fuit famula monasterii, [Capitis dolor & vertigo sub sepulcris curantur.] de qua Vasconsellos, uti Testis LIV sic narrat, quod illo die, quo apertum fuit sepulcrum Reginæ Theresiæ, portata est in ecclesiam hujus monasterii Elisabetha Moreira, ejusdem Monasterii serva, quæ a multo tempore patiebatur ingentes capitis dolores atque vertigines tales, ut sæpe in terram caderet; & adhibitis variis medicinis, nullis consequi sanitatem potuit. Quamobrem submisit se sepulcris DD. Reginarum, eisque se commendavit; & ilico sana liberaque dd. doloribus & vertigine fuit mansitque deinceps: quod habitum pro miraculo & celebratum est in hoc monasterio. Hæc etiam ab ipsa cui acciderunt deponuntur Cap. VII & confirmantur a Testibus LII & LIII.

[99] Comparuit denuo eadem Deponens, sæpe dicta Magdalena de Vasconsellos, [Ex obstructa gula mori visa] utque Testis LXXI, dixit, a mensibus circiter quatuor se vidisse Religiosam aliquam hujusce monasterii, Paulam Cabral nomine; cui bolus in gula transversus ita occluserat fauces, ut horis duabus summo versaretur in discrimine, induta faciem colore vario, & omnibus eam conspicatis visa mori. Quia vero d. Paula Cabral erat in choro hujus monasterii, commendans se S. Blasio; dicta Testis, cum esset æditua, submisit ei vasculum Reginæ Theresiæ, quod in præsentia ejus admotum fuit obstructæ gulæ; [in momento levatur.] & subito, statim, sine mora ulla deglutivit infirma d. Bolum; evanuit periculum mali, & color pristinus rediit. Quæ res valde publica & notoria fuit in hoc monasterio, & magni miraculi instar celebrata fuit cum multis lætitiæ signis. Idem deponit ipsa Paula, testis LXX, addens, nullum aliud remedium sibi adhibitum fuisse, & sibi visum esse, cum deglutiebat bolum, delabi saxum in pectus. Accedunt etiam Testes, LXXII, LXXIII, LXXIV, & LXXV, omnes oculatæ.

[100] Comparuit eadem Vasconsellos, ut Testis LXXVIII, & dixit, [Extremis munitus miraculose convalescit.] se scire, quia audivit ex aliis, quod Comes de Mira D. Sancius de Norogna, cum periculose decumberet ex maligna febre, in villa dominii sui Penacova, depositus jam a medicis, & omnibus Ecclesiæ Sacramentis munitus; commendavit se Reginis nostris, aquam cum terra sepulcrali hausit, misitque huc sacellanum suum, cui nomen Joanni Nugueira; ut novemdialem obiret devotionem. Hic vero singulis diebus operatus est in altari DD. Theresiæ & Sanciæ: ac ultimo die supervenit Comiti largissimus sudor, quem, considerato ejus statu, opinabantur omnes medici prodromum mortis esse. Indormivit interea Comes, & post somnum reperit se taliter corroboratum, ut paucis post diebus venerit ad hoc monasterium ipse, ad agendum gratias Deo pro obtento beneficio; ac dd. Medici asseverarunt ipsi Testi in hoc monasterio, quod tantummodo per miraculum sanitatem recuperare potuerit d. Comes: quod notorium fuit in hoc monasterio. Ita hæc depositio, collata cum attestatione D. Elisabethæ de Norogna, quæ soror est d. Comitis, ac Testis LXXVI; consentientibus LXXVII, LXXIX, LXXX, LXXXI.

[101] Rursus eadem Vasconsellos, ut Testis CLVIII, dixit se scire, quia vidit & audivit ex D. Maria de Britto & D. Catharina Ribeira, Religiosis in hoc monasterio, [Febris diuturna ilico pellitur.] quod cum illarum pater, Doctor Aloysius de Bastos & Britto, dudum & graviter laboraret tertiana febre, miserint ad illum dd. Religiosæ aliquid terræ e sepultura Reginarum; quam simul ac sumpsit, febris eum reliquit: quod pro miraculo reputaverunt. Depositiones ipsarum filiarum, tamquam testium CLVI & CLVII, vide sis infra, si lubet, Cap. VIII.

[102] Denique eadem, tamquam Testis CLX, dixit, quod D. Paula de Castelbranco, [Phrenetica sibi restituitur.] monacha hujus monasterii e morbi malignitate in phrenesim lapsa ac multum delirans, nullo remedio uti poterat, medicis salutem ei desperantibus. Cum quædam amica ejus, D. Maria de Gama, commendavit amentem Reginis, earumque vasculum illi portavit. Hoc autem fortiter constrinxit infirma, & nec opinato melius continuo habuit, in se rediit, paucis diebus lectum reliquit, & incolumis omnino fuit. Quod ipsa & aliæ personæ, quæ rei notitiam nactæ sunt, ut miraculum habuerunt; præsertim ipsa Paula & amica ejus Maria, tamquam testes CLIX & CLXI, eadem narrantes.

CAPUT VII.
Curationes varii generis infirmitatum.

[103] Domna Violanta de Lima Religiosa Lorvanii, Testis V, dixit, [Invocatæ Reginæ opem ferunt periclitanti de vita;] quod cum soror sua Elisabetha d' Acugna in hoc monasterio Lorvaniensi graviter infirma, periclitaretur de vita, rerum omnium oblita, atque mente capta, per multos dies; ipsa Testis, cupida sanitatis ejus, dedit illi bibendam aquam, cui terra sepulcralis Reginarum inspersa erat; & continuo sana fuit, malo omni depulso: quod pro miraculo habitum fuit in hoc monasterio; considerato statu, ad quem devenerat d. sua soror, tantopere vi morbi afflicta & a sensibus aliena, ut nullius rei meminerit, ne quidem quod d. salutarem potionem biberit. Idem ipsa Elisabetha d' Acugna, Violantæ soror, testis X, tamquam ex hac auditum confirmavit.

[104] D. Paula de Castelbranco, testis XII, dixit, se scire, quia audivit, [Cæco;] quod in villa Antia prope Conimbricam juvenis quidam cæcus, cujus nomen ac parentes ignorat, visum consecutus sit, simul ac lavit oculos suos aqua, cui intincta fuerat solea calceorum D. Theresiæ Reginæ, quam aliquis faber murarius, quando apertum fuit sepulcrum inde detraxerat. De solea illa ejusque detractione mentio fit supra in Relatione quomodo apertum fuerit sepulcrum D. Theresiæ.

[105] D. Maria Anna de Silva, testis XXXVIII, dixit scire se, quia vidit, D. Aloysiam de Silva, amitam suam, quondam in hoc monasterio Priorissam, nunc mortuam, [laboranti annis 30 continuis,] habuisse mire inflatam partem dorsi unam; in eaque tuber ovo grandius, multorum cruciatuum causam, annis triginta continuis frustra medelam ferentibus medicis: quando ei anno MDCXI portatum fuit vasculum, e quo Regina Theresia bibere solebat; ex eoque & illa tunc bibit aquam, terræ sepulcrali Reginarum mixtam; & vasculo mox affectæ parti imposito, in somnum incidit: nec multo post experrecta, advocat Religiosam sibi familiarem jam defunctam, dicens, se plane sanam ac tubere liberam esse. Et ipsa Testis, cui cura infirmæ commissa erat, oculis suis vidit, tuber omne evanuisse. Surrexit igitur e lectulo suo infirma; atque ilico per totum hoc monasterium signa latitiæ edita & campanæ pulsatæ fuerunt, propter miraculi mirabilitatem. Ita similiter Testis XXXIX, XL, XLI, XLII, tamquam de publica re & notoria. Notandum interim, quod in præmissa depositione Mariæ Annæ de Silva, cui cura infirmæ amitæ suæ & Priorissæ commissa fuit, erratum sit vel in anno, quo curatio facta dicitur MDCXI, vel in ætate deponentis, quæ dicitur anno MDCXXXIV, quo depositio ejus facta est, habuisse annos XXX & sic dumtaxat sex annorum fuisset, quando curam ægræ habuit, dorsum infirmæ examinavit, & curatam ipsam esse pronuntiavit. Proinde corrigendus alteruter numerus est: quis autem, non definio.

[106] D. Catharina Carvallal, testis XLIII, dixit, quod septemdecim fere sunt anni, cum laboraret gravissimo dolore dentium (quem longo tempore tenuisse, addit soror ejus, Testis XLII) ac inflammationibus, [cruciatæ dolore dentium;] quibus nulla arte humana mederi potuit. Confugisse igitur ad opem cælestem, & magna cum devotione commendasse se DD. Reginis, accessisse etiam ad earum sepulcrum; ibique oratione facta, surrexisse sanam & omni dolore levatam, neque deinceps illo tentatam esse: Quod & miraculo attribuit, & per conventum publicavit. Concordant cum his Testes, XLIII, alia a præmissa infirma, XLII & XLIV.

[107] D. Cæcilia de Castro, testis XLV, Monacha professa Lorvanii, [depositæ ob cancrum, mamillam depastum;] dixit; Anni circiter XIV sunt, ex quo mihi invasit alteram mamillam cancer, tenuitque annis omnino septem, quibus & passa semper fui gravissimos cruciatus. Volens autem amita mea, D. Agnes de Castro, tunc hujus monasterii Abbatissa, curari malum, jussit advocari medicos & chirurgos, qui Conimbricæ atque aliis in locis præstabant. Ut illi convenerunt, & consilia contulerunt inter se; concluserunt tandem frustra adhibenda malo remedia, quia radices cancri, tota mamilla sparsæ, prope aberant a corde. Interea cruciabatur ægra tam vehementer, ut multis mensibus nec somnum, nec ullam quietem capere posset. Et considerans, se in præsenti periculo humana ope destitutam, constituit implorare divinam, inchoavitque statim devotionem aliquam in honorem DD. Reginarum Sanciæ ac Theresiæ, recitatura Psalmos pœnitentiales diebus XXX. Quod quidem continuare infirma non potuit propter debilitatem suam: sed matertera ejus, D. Archangela, & ipsa monacha in hoc monasterio, jam defuncta, pro ea complevit. Interea temporis nocte quadam post aliquantum quietis, evigilans, comperit se perfusam pure, quod pofluxerat e mamilla: & advocans materteram suam Archangelam, jussit inspicere d. mamillam; quam comperit ruptam, & pro marcida putridaque carne, quæ tota delapsa erat, viva sanaque vestitam. Exinde autem non nisi levia quædam medicamina fuerunt adhibita. Medici, chirurgi, & quotquot statum infirmæ, mamillæ duritiem & cruciatus noverant; judicaverunt, curationem esse miraculum Reginarum, ad quas confugerat. Lubuit hæc ipsis Cæciliæ, cui acciderunt, verbis hic repetere, licet supra Magdalenam de Vasconsellos, testem I in multis similia deponentem audiverimus; tum quia hæc aliquanto distinctiora sunt; tum quia mirabilitas rei bis repetita non displicebit. Aliæ etiam Testes, quæ adstipulantur, sunt XLVI, XLVII, XLVIII, XLIX.

[108] Elisabetha Moreira, testis LI, dixit quod ipsa, a multis annis infirma, ex debilitate & maximis doloribus capitis, [patienti debilitatem capitis;] quæ variorum accidentium causa erant & superari nullis remediis poterant, portata fuit ad sepulcra Reginarum, sub iisque se devote collocavit, ac mansit aliquanto tempore; surgensque nullum amplius dolorem aut tunc aut deinceps sensit: Hæc etiam supra jam audivimus ex Vasconsellos, teste I & LIV; atque hic confirmantur a LII, ac LIII.

[109] Catharina Nuñez, maritata per verba de futuro cum Antonio Fernandez agricola, testis LV, examinata in eremitorio S. Sebastiani dixit, peperisse se infantem, quem sinu portabat, & primis X vel XII diebus lactasse; cum ilico adeo sicca sensit ubera, ut alere prolem nullatenus posset nisi inserendo ori ejus minutias quasdam & micas ciborum, atque orando lactantes matres, ut ubera ei sua præberent. [indigenti lacte ad nutriendum infantem;] Cum vero dicta Testis venisset in hasce partes, petens eleemosynam, intellexit, quod in hoc monasterio erant Sanctæ, quæ faciebant miracula, quæque matribus nonnullis siccata ubera lacte repleverant: & accedens ad altare DD. Reginarum, genua flexit; & præ egestate non habens quod offerret, recitavit rosarium unum quanta potuit devotione, supplicans illis, sibi ut lac restituerent, quo sustentare vitam infantis sui posset. Ecce autem vix pervoluto rosario, tanto abundavit lacte, ut sustinendo non esset; satiavit largiter infantem, agnoscitque etiam nunc grata beneficium, quod per intercessionem Reginarum ei præstitit Deus. Subscripserunt huic depositioni Testes, LVI, LVII, LVIII, & LIX, die XV Martii, cum recentissima erat memoria miraculi a triduo aut quatriduo facti, ex depositione citatorum Testium.

[110] Maria Ares, testis LX, dixit, scire se, quia vidit, [habentibus tuberosum brachium,] Joannam de Aguiar Monacham conversam in hoc monasterio Lorvanii, ubi hoc examen & sequentia aliquot instituta fuerunt die XVI Martii, habuisse aliquanto tempore impeditum ex tubere cum gravi dolore brachium, ut nihil quidquam operari illo posset. Cum vero hæc audiret, pulsari æra campana hujus monasterii, ipso die quo apertum fuit sepulcrum Reginarum, rogavit, ut sese adjuvarent amicæ quædam suæ ac vestirent, atque ad chorum portarent, participem communis lætitiæ futuram. Eo portata, commendavit se, cum lacrymis ac suspiriis, DD. Reginis; cumque lassa esset, somno corripitur prope organa, quæ sunt in d. choro; & paulo post expergefacta, nihil tuberis, nihil doloris sensit, restitutumque sibi plane brachium comperit: & continuo adiens campanile, cum aliis pulsavit campanas. Ita fere illa, mutatis ac interpolatis nonnullis ex depositionibus eadem testantium LXI, LXII, LXIII, LXIV de visu, & LXV de auditu.

[111] Elisabetha de Feria, testis LXVI, meminit, se habere ad gulam tuber, ovi instar grande ac permolestum; [& guttur] & multo tempore medicamina ei adhibuisse, nulla ope secuta: aliquando autem cum lecto decumberet, rogasse quamdam Religiosam, amicam suam, sibi ut afferret pauxillum de terra sepulcrali Reginarum; & allatam involvisse chartulæ, & noctu applicuisse d. tuberi: cum mane evigilans, volensque sumere præscriptum sibi medicamen, tetigit manu partem, quam tuber insederat, & nihil ejus super esse deprehendit. Quapropter convocans, statim multa cum lætitia & lacrymis, Religiosas, quæ prope a lecto suo aberant, narravit miraculum, quod Dominus noster interventione Reginarum operatus erat: & cunctæ primo intuitu (fuerat enim tuber in extima gulæ parte, facile cuivis conspicabile) animadverterunt, ipsum plane evanuisse; ac statim compulsatæ sunt campanæ & alia lætitiæ signa data. Quædam Religiosarum, quæ præsentes fuerunt, jam diem suum obierunt, viginti quippe ac duo anni abinde elapsi jam sunt. Contigit igitur anno MDCXII. Assentiuntur autem dictis Testes duæ sub numero LXVII, item LXVIII & LXIX.

[112] D. Magdalena de Maura, testis LXXXII, dixit se scire, quia vidit. Quatuor circiter menses sunt, [febricitanti cum gravi tussi;] cum Marianna de Las Neves, famula D. Mariæ Annæ Coutigña, convictricis in hoc monasterio, gravi laborans tussi & febre continua a multis mensibus, judicio medicorum pro phthisica, & nullis medicinis curanda, deposita erat. Quamobrem offerens se D D. Reginis, & allatum per duas puellas, quæ in hoc monasterio educantur, vasculum, e quo Regina Theresia bibere consueverat, accipiens, ex illo etiam ipsa Marianna aquam bibit, & cum aqua sanitatem; tussique ac febri omnino discussis atque depulsis, se mox e lecto proripuit. Id publicum fuit in hoc monasterio, & constat Deponenti, quia ipsa tunc temporis curam habebat valetudinarii, & D. Mariannæ ibidem infirmæ. Memoratæ duæ puellæ, D. Antonia Coëiha & D. Maria Anna Suarez; nec non ipsa infirma, & ejus amita Catharina de Las Neves, tamquam testes LXXXIII, LXXXIV, LXXXV & LXXXVI, eadem deponunt.

[113] Licentiatus Gaspar de Oliveira, testis XCI, [laboranti febre quartana;] medicus monasterii, recordatur, quod sibi, annis abinde XX, Lorvanii febre quartana laboranti, allatum fuit quidpiam de terra sepulcrorum reginæ Theresiæ & Sanciæ, quod magna cum fiducia & devotione, involutum chartæ e collo suspendit. Quamvis autem soleat quartana febris multo perdurare tempore, ipse post alligatum collo quod dixi amuletum, ultra tertium paroxysmum passus non est: quod pro miraculo habuit, utpote medicus & probe gnarus, nec tam cito, nec tam facile malum illud abscedere, sed identidem recurrere per grande spatium temporis, uti experientia manifesta compertum est. Porro d. Testis, biduo triduove a tam felici curatione, invisit Comitem de Mira in villa sua Penacova, ibique offendens Doctorem Antonium Gomez, Professorem medicinæ vespertinum Conimbricæ, narravit, ei successum rei; respondenti & affirmanti, miraculo Reginarum ita successisse, quia quartana febris ex natura sua annis duobus, aut tribus, aut etiam amplius tenet.

[114] Dominicus Antonius, testis XCVIII deposuit, [carenti usu manuum pedumque;] quod ipse in hoc loco Lorvanii ita tactus fuerit pedibus manibusque, ut nec laborare, nec vestire se, nec cibum potumve sumere per sese posset; ubique aliena ope indigus. Ita affectus, confugit ad DD. Reginas, & per uxorem suam Blancam Bernardez (ipse enim non poterat incedere, nedum foras prodire) novemdialem inchoat supplicationem; cujus ultimo die ita sanus extitit, ut nihil ipsum impedierit, quo minus uti pridem laborare posset, domo exiret, & suum hortulani officium faceret. Ita confirmat uxor ejus, Testis XCIX, item C, CI, CII.

[115] Maria Simois, vidua quondam Petri de Mello, [scatenti vermibus & scabie;] testis CVI dixit, se scire, quod Maria, adolescentula annorum XVI (ut ipsa in depositione sua asserit) nata in villa Arganil, fuerit in hoc loco Lorvanii infirma & scabie generatisque inde vermibus tam plena caput, ut nemo appropinquare ei auderet; idque non minori quam duorum annorum spatio tenuit. Ipsa tamen Testis, amore Dei, miseram ad se induxit; pluries nequidquam medicata est; ac tandem docuit eam obire supplicationem dierum novem in honorem Reginarum, & ungere caput oleo e lampade earum sumpto. Hoc ubi facere cœpit infirma, statim primo die melius habuit; tertio autem (ut ipsa testatur) omnino mundatam se comperit toto capite, & omnis doloris expertem, nullo nunc superante mali vestigio, & capillis ei copiose crescentibus: quæ & Testi & omnibus, qui infirmam noverunt, miraculum visa sunt, per intercessionem Reginarum factum. Præter infirmam ipsam, testem CIV, eadem affirmant, CIII, CV, CVII.

[116] Maria Coëlha, testis CXVII, dixit, quod annis XX & amplius cruciata fuerit gravi dolore pedem alterum, [non valenti incedere;] ut incedere nequaquam valeret. Post multa vero in vanum applicata ei medicamina, implorasse opem Reginarum, ac pedem oleo ex earumdem lampade livisse, sicque ipsum curasse ut deinceps nec doluerit, nec scipione ad nitendum ambulanti opus fuerit. Asserunt hæc etiam testes de visu, CXVIII & CXIX, explicantes, impedimentum tam diuturnum, quod facultatem incedendi eripuit, provenisse ex tubere, pedem insidente.

[117] Paula, testis CXXII dixit sibi super arteriam brachii natum fuisse abscessum, [abscessum habenti in brachio;] non minorem lupino; & vehementem attulisse dolorem. Ipsum vero abscessum, postquam in auxilium suum vocaverat Reginas, oleo ex earum lampade illitum, nullo alio applicato remedio, per se decidisse, & omnem secum dolorem ac malum abstulisse. Ita etiam testantur ejusdem consanguinei, testes oculati, CXXIII, CXXIV, CXXV, indicantes Brachium dexterum fuisse cui abscessus innatus erat.

[118] Maria Luis, testis CXXVI, habitans in loco Sarangeira, parochia Ecclesiæ Penacovæ, dixit, quod multo tempore caruerit lacte ad alendum infantem suum, & interea non nisi summo cum labore vitam ei aliunde sustentaverit: [matri lacte indigenti,] cum intelligens ex paupere quadam femina, quæ huc Lorvanium venerat quod sanctæ illæ Reginæ arentia ei ubera lacte repleverant, quo sustentare posset infantulum suum; venit etiam ipsa Testis ad ecclesiam earumdem Reginarum, idem sibi, quod illi dederant, beneficium rogitans, pro sustentatione ac nutritione sui infantis. Et continuo, stanti adhuc in ecclesia ante dd. Reginas tam copiosum venit lac, ut sibi miraculum videretur: prius quippe tam sicca gerebat ubera, ut ne guttula quidem exprimi inde posset: nunc vero indidem lac fluit tam copiose, ut plures illo nutrire infantes valeat. Et hæc ipsa, ait, probe nota esse socrui suæ Antoniæ, multisque aliis.

[118] [ad nutriendum infantem;] Recens isthæc facta fuerint, & intra proximos quatuor menses; tum quia nunc (& ut alii Testes aiunt inpræsentiarum) habebat copiosum lac: tum quia dicens se ex paupere femina, quæ Lorvanium venerat, intellexisse beneficium lactis ei a Reginis factum; utique illam designat, quam supra deponentem audivimus, Catharinam Nuñez, testem LV: innuente id etiam Teste CXXVII, cum ait, feminam illam pauperem exauditam fuisse elapsa quadragesima. Illa vero Nuñez, pauper femina, deposuit die XV Martii, & triduo ante beneficium obtinuerat. Hæc autem Maria Luis suum impetrati lactis beneficium testata est die XI proximi Iulii: cui & eodem & sequenti die idem attestantur decem Testes a CXXVII usque ad CXXXVII, aientes etiam, alii quidem, arentia ubera portasse matrem mensibus tribus aut quatuor: alii vero, puerum septem mensium fuisse cum lac deficere cœpit. Pater etiam pueri Antonius Georgius, testis CXXXVI, distinctius explicat, quod ex loco Sarangeira, ubi habitabat, audito miraculo, in memorata paupere femina patrato, venerit ipse & uxor & aliæ personæ, cum magna devotione ad Reginas; portantes etiam infantem suum; & oratione ante ipsas fusa & Missa una promissa; obtinuerunt lac abundanter, quo in præsentiarum mater infantem nutrit.

[119] Maria Fernandez, testis CXXXVII, dixit, filium suum Emmanuelem, tunc sexennem, uti ait pater, testis CXXIX, habuisse in gula ulcus; [multum fœtenti ex ulcere;] quod medicus anginam dicebat esse, fœtens peregrinum in modum, propter malignos humores ibi collectos. Illum se, ab ipso rogatam, duxisse ad sepulcrum Reginarum, iis obtulisse & oleo lampadis illivisse aliquoties guttur exterius pueri; qui inde paucis diebus, absque omni alio medicamine, liber ulcere & incolumis fuit, estque etiam nunc. Assentiuntur filia ac maritus, testes de visu, CXXXVIII & CXXXIX.

[120] Elisabetha Diaz, testis CXL, dixit, revertentem se aliquando ex hoc eremitorio S. Sebastiani, [e lapsa contusum crus habenti;] tam gravi lapsu allisam fuisse terræ (cum forte descenderet per ruinas muri cujusdam, uti ait Testis CXLII) ut duo viri eam debuerint portare domum, non valentem incedere, quia major pars alterius cruris misere contusa, & caro ejus valde lacera erat ex lapsu, aut; uti testantur filia & quædam vicina ejus, ex eo quod saxa, simul jacentia, obtriverant crus illud. Hinc orti dolores non modici suaserunt ei, ut oleo lampadis Reginarum Theresiæ atque Sanciæ perungeret contusum crus. Quod & fecit: & continuo, nullo alio usa remedio, cœpit movere d. crus, quod antea, veluti mortuum, movere non poterat ullo modo; & paucos intra dies (uti addit filia, prædicta omnia etiam confirmans, cum Maria Ribeira, matri suæ vicina; ambæ testes citatæ sub numero CXLI) Sanitas integra cruri rediit, ac dolor omnis recessit. Addit præterea Simon Antonius, testis CXLVII, quod d. Elisabetha ceciderit e muro semiruto, magis alto quam sit statura hominis; quod saxa & lateres super illam ceciderint; quodque ipse cum Aloysio Galcio, qui modo habitat Ulissipone, illam inter brachia sua tulerit domum.

[121] Dominicus de Costa, testis CXLVII, dixit, uxorem suam Catharinam de Tina, cum e diutina infirmitate lecto affixa & a medicis derelicta, [in partu periclitanti;] insuper & extremis Sacramentis munita esset, parere cœpisse (erat enim gravida) summo cum labore & periculo propter debilitatem viriumque defectum: commendasse autem se in tali statu Reginis Theresiæ & Sanciæ; statimque sine discrimine & partu facili enixam esse infantem; cui in agnitionem beneficii nomen Theresia imponi voluit. Quod tam ipse, quam uxor pro miraculo habuerunt; uti & Helena Luis, testis CXLVIII, quæ parturienti, ad hoc vocata, adstitit; & parere naturaliter sic potuisse negavit.

[122] De Anna de Castro, Religiosa professa, testis CLXIII, dixit, quod ab annis fere viginti quatuor monasterium hoc ingressa, [dentibus in tolerabiliter dolenti;] deinde spatio quatuor mensium passa sit tam vehementes ac intolerabiles dentium dolores, ut consilio medicorum evelli sibi aliquot, etiam sanos & integros, curaverit; quo saltem aliqua vacuitas a dolore succederet: sed nullam omnino successisse. Quapropter tota se convertit ad Reginas, novemdialem iis inchoans devotionem, corde potius ac voluntate bona, quam opere: quia doloris acerbitas non sinebat aut Officium divinum aut alias orationes ullas ab illa recitari. Nihilominus dum sic peragit illa devotionem suam, dolor dentium plane cessavit, & numquam rediit. Eadem fere sunt, quæ Testes CLIV & CLV hic deponunt.

[123] Francisca de Macedo, testis CLXII, dixit, [vix respiranti ob os transversum in gutture;] quod inter manducandum quidpiam ex armo vervecino, inhæsit faucibus suis os tranversum, digiti unius magnitudine; quod nec deglutire, nec ejicere poterat. Quamobrem animadverso præsente periculo ac necessitate, invocavit quanto poterat devotionis affectu Reginas; & dicto citius gliscens in buccam d. os expuit, & gratias liberatricibus suis persolvit, miraculum sibi per illas factum rata: quod & rebatur sequens Testis CLXIII.

[124] [exulcerato odorso,] D. Maria de Caravaglio, testis CLXIV, dixit, se decem annorum spatio portasse tuber in altera dorsi parte, cum gravi dolore & incommodo suo: imaginatam deinde sibi, posse ex causa illa in discrimen adduci vitam suam, auxilium implorasse Reginarum ferventi oratione, & oleo lampadis earum livissa locum affectum; ex eoque sine alio medicamine intra sex dies maturuisse ulcus, paulo post crepuisse, & brevi integre sanatum reliquisse dorsum ejus, ne cicatrice quidem superstite. Quod, considerata mali diuturnitate & periculo, miraculum reputavit, non tantum ipsa, sed etiam octo sequentes in Indice Testes, quarum tres primæ se dicunt sorores ejus; quarta est Abbatissa; omnes Religiosæ præter duas ancillas.

[125] Bernarda de Costa, testis CLXXIII, dixit, manducanti sibi forte pedem perdicis, per negligentiam glutitum hæsisse in gula ossiculum, & vi nulla, nulla arte trajici potuisse. [faucibus occlusis ossiculo;] Inde spiritu intercludi cœpto, animoque periculum apprehendente, tacito cordis affectu sese commendavit Reginis, quæ in hocce monasterio conditæ sunt. Et alia quædam socia sua, cui nomen Juliana Coëlha, applicuit gulæ ejus bursam, terra sepulcrali dd. Reginarum fartam, quam & collo appensam ipsa Testis gerebat; & in momento trajecit ossiculum, & omni discrimine liberata fuit; non sine miraculo, uti ipsa, & citata ejus socia, testis CLXXIV, fatentur.

[126] [mamillæ, a cancro exesæ;] Maria a Pietate, uti testis CLXXV, serva monasterii, annorum XX, dixit, se altera mamilla graves cruciatus passam, judicantibus medicis, illam a cancro morbo exedi. Hinc advocatum chirurgum, ut medelam afferret. Verum cum is advenisset, jamque manum curatio rationi esset admoturus; prohibuit ægra, nec persuaderi potuit, ut permitteret: sed opem Reginarum inclamavit; eoque ipso tempore & cruciari desiit, & inflata prius inflammataque mamilla ad situm & colorem pristinum rediit, uti & hodiedum est. Quæ curatio miraculum visa est, tum ipsi Deponenti, tum duabus confamulabus ejus, testibus CLXXVI & CLXXVII, tum aliis.

[128] Maria Varella, femina conjugata, testis CLXXXII, [multis malis simul;] dixit, sese laborasse & febri, & fluxu sanguinis, & uberibus aridis, ut bimestri tempore lactare non posset, quem habebat infantulum. Hoc statu posita, quia inaudierat, Reginas Lorvanii matribus, lacte carentibus, illud conferre; iisdem se cum fiducia obtulit, fundens quas potuit orationes: & exaudita, lac sibi rediisse comperit, nutrivitque illo infantem donec ablactaretur. Post hæc acerbo dentium dolore excruciata, ad easdem, offerendo se, recurrit Medicas; & ilico recessit dolor, nec rediit deinceps. Hactenus examinati fuerunt Testes Lorvanii, tum in Monasterio, tum in S. Sebastiani eremitorio. Qui sequuntur comparuerunt, partim in monasterio Cellarum Ordinis Cisterciensium extra muros civitatis, diebus XXIV & XXVII Julii.

[129] Maria Brandova, Monacha professa in hoc monasterio Cellarum, annorum XXVII, [oculis ægris;] testis CLXXXIII, dixit, se aliquot mensibus ægros habuisse oculos, quibus nullam ars medelam afferebat. Hortante autem ipsam quadam amica sua, D. Maria de Castelbranco, quæ jam e vivis excessit, ut se commendaret D. Sanciæ Reginæ, quæ diem extremum clausit in hoc monasterio Cellis, in Lorvaniensi sepulta; imposuit dicta Testis oculis suis interulam Reginæ Sanciæ, quam monasterium hoc pro Reliquiis ejus conservat; & sanitatem eis simul attulit, absque alio quovis medicamine.

[130] D. Catharina Almeida, ibidem Monacha, testis CLXXXIV, multis mensibus, uti ipsa deponit, affecta dolore genarum & capitis, totoque vultu tumida, [vultui male affecto;] loqui non poterat; & remedia, quæ applicaverat plurima, frustra fuerant. Commendavit igitur se Reginæ Sanciæ, mortuæ in hoc monasterio & Fundatrici ejus, nunc vero Lorvanii sepultæ; velavitque vultum male affectum interula ejus modo dicta; & statim sine alia medicina curata fuit.

[131] Maria Ribeira, testis CLXXXIV, dixit, quod ob morbum lecto affixa multo tempore, & a medicis, [desperatæ saluti;] vitam ejus desperantibus, derelicta, confugit ad DD. Reginas, Lorvanii sepultas, & ilico atque in momento sana fuit, & e lecto surrexit. Alias quoque doloribus oppressa, denuo ad Reginas confugit, ac denuo earum opem experta, vacuam se a doloribus reperit: ideoque fiduciam magnam in ipsis collocatam habet.

[132] D. Bernarda de Melo, Monacha, testis CLXXXV, [quibusvis morbis;] dixit, audivisse se ex ore D. Mariæ de Castelbranco, quondam Religiosæ in hoc monasterio, jam defunctæ; quod quotiescumque ipsa male haberet, commendabat se Reginæ Sanciæ, Fundatrici nostræ, ejusque interulam, de qua supra, sibi imponebat, & continuo melius habebat. Atque ipsa Testis pluries vidit, illam id agere, & subito convaluisse ex quavis infirmitate sua, propter fidem ac devotionem, qua d. Reginam venerabatur: idque publicum dicebat esse in hoc monasterio.

[133] [affecto cruri;] Maria de speranza, testis CLXXXI, dixit, doluisse sibi vehementer alterum crus, quod suasu cujusdam suæ familiaris commendavit Reginis, Lorvanii tumulatis, & perlivit oleo lampadis earum: & illo solo medicamine sanatum fuisse pulso dolore. Simili commendatione atque unctione se ab annis octo, continua febri, qua ad desperationem medicorum afflictabatur, liberatam fuisse, Anna Botella testis CLXXXIX asseruit.

[134] D. Maria de Norogna, Monacha Cellis, testis CLXXXVIII, annis abhinc quindecim, [febri continuæ;] tam acerbos se passam dixit cruciatus longo tempore, ut ferendo non esset amplius, nullum levamen afferente Medicina: imposuisse tandem sibi jam dictam Sanciæ interulam, qua nec opinato, [doloribus acerbis.] & momento temporis dolorem omnem detersit, & huc usque sine illo fuit.

CAPUT VII.
Curationes febrium tertianarum; & paucula super Articulis IV & V.

[135] Jam retulimus in depositionibus Magdalenæ de Vasconsellos Cap. VI curationes aliquot ejusmodi febrium, [Curatur juvenis, submittens se sepulcris Reginarum;] factas in persona Petri de Las Neves, Francisci Ribeiri Leitam, D. Philippæ de Silva, D. Margaritæ de Silveira, & D. Mariæ de Britto: Nunc aliorum depositiones super talium febrium curationibus hic conjungimus. Elisabetha Baptista, Monacha Conversa Lorvanii, sexaginta annorum, Testis IV dixit, scire se, quia vidit, quod quidam juvenis Lorvaniensis, cujus nomen oblita erat, annis abhinc novem aut decem; cum valde infirmus esset ex febre tertiana, artem & opem medicorum omnem eludente; commendavit se hisce Reginis, scopis verrit circum earum sepulcra, illisque se submisit per dies novem; his autem finitis, sanus & omni malo liber extitit. Et hoc publicum ac notorium hic fuit, tam extra, quam intra monasterium. Juvenis autem addebat, Testis, jam mortuus est.

[136] [alter, bibens e vasculo D. Theresiæ;] D. Violanta de Lima, Testis V, dixit, audivisse se a persona fide digna, in hoc monasterio; venisse eo Germanum d' Acuña, fratrem suum, pessime habentem ex febre tertiana; bibisse triduo e vasculo, unde bibere solita erat in vita sua D. Regina Theresia injecto prius in d. vasculum pulvere sepulcrali dd. Reginarum; & post triduum sibi ac sanitati restitutum fuisse depulsa febri. Idem altera Germani, soror D. Elisabetha d' Acuña Testis X, confirmat.

[137] [tertius, procumbens ad sepulcra;] D. Magdalena de Moure, testis VII, posteaquam sub juramento narraverat, quo pacto patruelis suus Franciscus Ribeirus Leitam curatus esset gravi febre tertiana; subjunxit continuo, quod, cum dictus Franciscus aliquando rediisset, post acceptum curationis beneficium, ad idem monasterium, comitante ipsum famulo suo, Monteiro nomine; jamque discessurus iterum inde esset; invasit d. famulum tam violenta febris tertiana, ut medicus hujus monasterii affirmaret, numquam se ei similem in alio observasse. Obtulit se infirmus DD. Reginis; procubuit juxta earumdem sepulcrum, obdormivit; & cum evigilaret, sine omni febre fuit tam sanus, ut e vestigio cum d. Domino suo se viæ commiserit. Idem confirmavit testis VIII & IX.

[138] D. Vincentia d' Acuña, testis XIV, dixit se scire, [uti & quartus;] quia vidit ac interfuit; quod ad hoc monasterium venit Sacellanus D. Antonii Mascarignas, vocatus Dominicus Luis de Couto, valde infirmus e febre tertiana, vexatusque jam amplius anno uno: venit autem, excitus fama, quæ vulgabat DD. Reginas singulariter patrocinari laborantibus istiusmodi febribus: & prostratus ad earumdem sepulcrum cum magna fiducia, dum Religiosæ in choro recitaverant quamdam antiphonam, ilico surrexit sanus; & omni malo, quod febris afferebat, levatus. Simul etiam testatus fuit d d. Religiosis, quod Deus in se operatus esset illud miraculum per intercessionem d d. Reginarum, in quibus fiduciam habebat, certior etiam factus, quod tali febre deinceps non esset laboraturus. Miraculum hoc statim publicatum & multis lætitiæ signis celebratum fuit in d. Monasterio. Et novit d. Testis, numquam rediisse Dominico illi febrim ejusmodi. Eadem deposuerunt Testes XV, XVI, & XVII. Hæc ultima tunc adjutrix erat æditimarum in sacristia, audivitque illa narrantem ipsum Sacellanum, simul atque curatus fuit; ac Dominum ejus, ait, habitare Vlissipone.

[139] Maria de Miranda, testis XVIII, affirmavit, fratrem suum Ioannem Brandam, [quintus per terram sepulcralem;] habitantem in loco, qui vocatur Goes, diu vexatum fuisse maligna febre; eaque in tertianam conversa, postquam frustra adhibuerat remedia humana omnia, sumpsisse terram de sepulcro DD. Reginarum, ilico melius habuisse, & scripsisse ad d. Testem; se simul atque in aqua d. terram hauserat, expertum esse redire sibi vires & animum; confessum insuper, quod Deus per DD. Reginarum intercessionem operatus esset d. miraculum. Interea vero ipsa Testis continuavit dierum XXX devotionem, quam clausit curando dici Missam unam pro d. fratre suo: & hic omni ex parte convaluit. Testantur hæc duæ aliæ ejusdem sorores, Elisabetha de Miranda & Aloysia de Amaral, testes XIX & XX, tam inter se, quam a fratre, cognominibus distinctæ: interim utraque ipsum fratrem suum appellant.

[140] Antonius de Rocha, testis XXI, deposuit, se mensibus sex mirum in modum fuisse cruciatum tertiana febre, [sextus per terram aquæ mixtam;] ac diebus quatuor curatum fuisse a DD. Reginis. Nam cum ageret in loco Penacova, venit in hoc monasterium commendaturus sese dictis Reginis, cum fiducia magna; submittensque se earum sepulchris, ibi paroxysmum febrilem frigidum passus, atque intra quatriduum omnino curatus fuit, ac sanus deinceps mansit: antea tamen vulgatam medicinam, aquam cum terra sepulcrali mixtam biberat. Iudicavit autem, Deum in se hoc miraculum esse operatum per intercessionem dd. Reginarum; quia prius frustra tentaverat quidquid ars & medicina conferre potuerunt. Idem deponit Testis XXII, quia audivit, XXIII, quæ ad tentandum hoc remedium hortata fuerat infirmum; XXIV, & XXV, quæ uxor ejus est; quia viderunt.

[141] Francisca Ferreira, uti testis LXXXVIII, dixit scire se, Doctorem Gasparem Pinto de Fonseca, Professorem juris prudentiæ in universitate Conimbricensi, [septimus per vasculum ac terram;] e tertiana & aliis febribus decumbentem; postquam remediis omnibus, quæ medici præscribere solent, frustra usus fuisset; accepit (inquit) me mittente, vasculum, ex quo bibere solebat Regina Theresia, cum terra sepulcrali; ex eodem & ipse bibit, nec opinato sanus extitit, sine tertiana atque omni alia febri. Ita ille per litteras suas testatus fuit huic deponenti, manum ejus probe cognoscenti ex aliis ejusdem litteris, quas plures penes se habet; additque, testatum etiam esse, se postquam biberat, multo valentiorem quam antea fuisse. Ita illa: ita etiam Testes LXXXVII, LXXXIX, & XC. [octavus, jacens prope sepulcra;]

[142] Fructuosus Fernandez, faber murarius habitans Lorvanii, testis XCII, recordatur, quod, cum ante annos XVIII tertiana laboraret, sciretque multos febricitantes intercessione Reginarum convaluisse; conjecerit se, ubi paroxysmum frigoris febrilis sensit, prope illarum sepulcrum; & frigore desinente, [ac iterum, vovens missam;] opem earumdem Reginarum imploravit & consecutus fuit; liberatus deinceps febre; nisi quod anno superiore MDCXXXIII denuo invaserit eum similis febris, & ipse denuo imploraverit opem Reginarum, vovens se missam curaturum cantandam, si infra Dominicam proximam febre liber foret: & ipsa Dominica, nullo adhibito remedio, liber fuit, & votum persolvit, celebrante missam P. Fr. Cypriano, qui tunc Religiosis hujusce monasterii a confessionibus erat. Partem ultimam confirmat Testis XCIV, cum tribus sequentibus. [nonus bibens e vasculo;]

[143] Emmanuel Gomez, testis XCIII, & ipse postremam præmissæ depositionis partem confirmat, veluti a se visam; & memoria recolere, ait, quod a IX aut X mensibus æger ex tertiana, cum potasset ex vasculo Reginæ Theresiæ aquam cum terra sepulcrali mixtam, febris abierit, numquam reversa.

[144] [decima potans aquam cum terra;] Elisabetha Fernandez, testis CVIII, dixit, se mensibus novem & amplius tertiana laborasse, frustra medicinis usam; e vasculo sæpe memorato aquam cum terra sepulcrali mixtam potasse, & febrim depulisse, quæ numquam deinde reversa est. Idem affirmat maritus ejus Aloysius, testis CXLV.

[145] [undecimus, curans Missam celebrari;] Antonius Luis, testis CIX, mox dixit, se aliquanto tempore simili febre laborantem, scientemque multos ejusmodi infirmos præsentem opem a Reginis nactos, vovisse iisdem Missam unam, & mox celebrandam curasse: prius tamen recessisse d. febrim, quam Missa fuerit finita. Subscribunt testes CX, CXI, CXII, & sunt, filius, filia, & uxor.

[146] [duodecimus, offerens oleum pro lampade;] Antonius Simois, testis CXIII, e tertiana febre multum debilis, ut dixit, tribus continuis diebus submisit se sepulcris Reginarum, offerens insuper dimidiam olei mensuram pro lampade earum; atque post triduum illud sanus fuit sine febre. Testantur eadem uxor ejus, testis CXIV, dicens, ter ipsum se submisisse sepulcris, nempe semel quotidie; adeo ut intelligi non debeat, tribus diebus continuis submissum ibi mansisse: item Testes CXV & CXVI.

[147] Helena Craveira, testis CXX, dixit, quod maritus suus Emmanuel Esteves, multorum mensium spatio æger decumbens ob febrem tertianam, post varia medicorum tentamina habitus pro deposito fuerit: quando ipsa cum filiis suis ad monasterium sese conferens curavit unam Missam, [decimus tertius, commendatus ab uxore Reginis;] in honorem Reginarum offerendam. Inde autem reversa domum, rogavit infirmum, qui se haberet. Ille autem, Multo melius sibi esse respondit. Supervenerat enim lenis somnus, qui valde ipsum recreaverat: & sic deinceps confortatus fuit, ut paucos intra dies e lecto surgeret. Id quod domestici omnes pro evidenti miraculo habuerunt, & filia, testis CXXI, etiam pro tali deposuit.

[148] Guiomara Fernandez, testis CXLII, dixit, quod quatuor menses tertiana febre afflicta, [decima quarta, bibens e vasculo;] obtulit se ad sepulcrum Reginarum; ibique orationi intenta, habuit paraxysmum febrilem, sed ultimum. Bibit enim potionem sæpe dictam e vasculo Reginæ Theresiæ; & febris deinceps nulla rediit; subscribentibus huic curationi testibus CXLIII, & tribus proxime secutis.

[149] D. Marianna de Castelbranco, monacha professa, [item decima quinta;] annos nata XVII, testis CXLIX, dixit, octies sibi apertam venam & extractum sanguinem fuisse ad pellendam febrim tertianam, qua misere affligebatur; sed frustra: Deinde ex allato sibi vasculo Reginæ Theresiæ bibisse modicum aquæ; & febrim continuo abiisse, nec rediisse umquam: quod ipsa cum tribus sequentibus in Indice Testibus, atque aliis multis inter miracula numeravit.

[150] D. Catharina Ribeira & D. Maria de Britto, ambæ Religiosæ professæ ac sorores, testes CLVI & CLVII, [decimus sextus per terram sepulcralem] dixerunt, patrem suum Doctorem Aloysium de Bastos, jam defunctum, nulla ope humana liberari potuisse vehementi tertiana; cum altera filiarum ei misit pauxillum de terra sepulcrali Reginarum; quo sumpto liberatum ilico fuisse, & confessum esse cum filiis suis se miraculo convaluisse.

[151] D. Philippa Theresia, testis CLXXVII, Novitia in Monasterio Lorvanii, dixit, quod cum in domo paterna adhuc versaretur, [uti etiam decima septima,] antequam ingrederetur monasterium, laboraverit febre tertiana: quodque eo intellecto miserint sibi sorores suæ D. Bernarda & D. Agnes, Monachæ hujus ipsius monasterii, terram sepulcralem Reginarum; quam in aqua bibit infirma, & febre liberata fuit, seque ilico contulit ad hoc monasterium, ubi modo est. Eadem post ipsam testantur nominatæ sorores ejus, nec non Testis CLXXX.

[152] Catharina de Arpuedo, Testis CLXXXI, anno & amplius vexatam fuisse sese tertiana febre, [decima octava semel atque iterum,] eludente quidquid ars medica conferre auxilii conata fuerat: cum sibi mater sua porrexit aliquantum de terra sepulcrali Reginarum, quod partum in aqua bibit, partim in sacculo appendit collo, & eadem nocte liberata fuit. Cum vero frater quidam suus, peregre domum rediens, conferret & ipse secum febrim; ei e collo suspendit demptum sibi, quem dixi, sacculum; atque ilico, dixit, rediisse sibi suam febrim: Quamobrem regressa, sacculum resumpsit, ac denuo febrim a se fugavit, numquam deinde reversam. nonus. [& decimus]

[153] Doctor Gondisalvus Leitam, testis CXCIX, dixit, quod anno MDCXVIII, cum esset Gubernator in civitate Visensi, laboranti sibi graviter ex febre tertiana, missumsit Lorvanio aliquantum de terra sepulcrali duarum Reginarum: quodque intercessione earumdem plane convaluerit a febre illa, nec deinceps ea laboraverit umquam: quod denique magni faciat dictam terram & Reliquiarum loco veneretur.

[154] [Aperto Theresiæ sepulcro] Atque hæc de febribus tertianis, de quibus plura etiam occurrunt in Processu primo exempla. Nunc pauca ad Articulos IV & V accipe, de apertione sepulcri unius Reginarum, & miraculis per eas in vita patratis. Ad IV quidem respondens Beatrix, testis III, dixit, quando apertum fuit sepulcrum D. Theresiæ circiter XVII ab hinc annis, se vidisse ejus corpus integrum, absque ulla corruptione, in d. sepulcro, unde gratissimus prodibat odor: vidisse ibidem flores, quibus corpus erat undique conspersum, tam recentes acsi illa primum hora injecti fuissent: idipsum autem etiam visum esse a multis Religiosis, quæ illic erant præsentes.

[155] Elisabetha, testis IV, dixit, scire se, quia vidit Reginas in templo hujus monasterii conditas in sepulcris duobus lapideis cum epitaphiis suis; [corpus integrum reperitur ac suave olens.] in quibus dicuntur quiescere annis amplius CCCC. Eadem præsens fuit quando sepulcrum Reginæ Theresiæ ab annis fere XVII fuit apertum, ac vidit corpus ejusdem incorruptum omnino atque integrum esse: simul vero atque aperiretur-sepulcrum, erupisse ex eo miram plane fragrantiam, quæ a præsentibus omnibus existimata fuit miraculosa. Denique vidit eadem Testis, elevari corpus d. Reginæ, sub eoque conspexit uti & super ipsum, multam vim florum, tam recentium, ut eadem hora lecti viderentur; quos Moniales distribuerunt variis personis ac locis. Hæc autem d. Testis quam optime vidit, quia inter primas eo accurrit, quando apertum sepulcrum fuit. Fructuosus Fernandez & Emmanuel Gomez, testes XCII & XCIII, prædictis addunt, se, cum aperiebatur sepulcrum, vocatos fuisse a matre Abbatissa, quæ tunc erat D. Maria de Mendoza; & vidisse corpus expers corruptionis, carne contectum totum nisi quod tantulum deesset extremo naso, quantulum sunt (uti ultimus ait) capita duo acicularum.

[156] Sed hæc de apertione sepulcri Reginæ The resiæ, de integritate corporis ejus, de fragrantia odoris inde diffusi, de pulcritudine florum recentium ibidem inventorum, quibus aliæ testes multa consona deponunt, hic sufficiant; præsertim cum amplior de iisdem narratio, a D. Magdalena de Vasconcellis conscripta, superius data sit. [Miraculum ejusdem, dum vivebat, factum.] Claudat Processum hunc Abbatissa monasterii, D. Agnes de Norogna, testis XI, quæ ad Articulum V respondens dixit, audivisse se, publicamque esse in hoc monasterio famam, quod D. Regina Theresia, dum vivebat, patraverit multa miracula; quodque inter alia audivisset, mortuam fuisse in valetudinario Religiosam aliquam sine Confessione. Quamobrem accursum fuit ad d. Reginarum, orationi tunc vacantem prope locum, ubi erat tumulanda. Re cognita, continuo jussit Regina advocari Religiosos, ut confessionem ejus exciperent; reponentique personæ illi, quæ tristem nuntium attulerat, atque iterato dicenti, quid attinet advocari Confessarium, cum dicta monacha jam sit mortua: præcepit Regina, ut jussa sua exequeretur absque tergiversatione Cum vero intrarunt valetudinarium vocati Religiosi, repererunt d. Monacham vivam, confitentem audiverunt, & postea mortua est.

ELENCHUS ERRATORUM
In Vita præmissa correctorum.

Teresia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)
Sancia, vulgo Sancta Regina, Ordinis Cisterciensis, Lorvanii in Lusitania (B.)

AUCTORE D. P.

[1] Alphonsi Lusitaniæ Regis primi filius & successor Sancius, conjunctus Dulciæ Barcinonensi, & sub annum MCLXXVIII, ut dictum num. 62. Ex hoc conjugio ut mox nata Tarasia sit, [Errat Auctor non distinguendo tempus quo Teresia ab Alfonso Leg.] fuit illa annorum dumtaxat XIII, quando Alphonso Regi Legionensi nupsit. Tarasiam nascendi ordine proxime secuta Mafalda, Henrico Castellano adhuc impuberi data fuit uxor anno MCCXIV, ipsa plus quam tricenaria. Excusari ergo nequaquam potest, quod utrumque conjugium sibi imaginetur Macedo, modico intervallo, & patre adhuc vivente contractum: hic enim anno MCCXII obiit; Dicit tamen iste num. 7, quod Legionensis regia, recepta jam in eam Tarasia, fragrabat odore virtutum; eoque juvabat vicina æmulatio Mafaldæ sororis quæ paulo post ipsam nupserat Henrico I Regi Castellæ & jam diu apud illum habitabat; … atque ut Reges foris in depellendis Mauris pari gloria inter se certabant, ita, quod dicit Reginæ domi de cohibendis vitiis pari laude contendebant. Atqui Henricus primum natus est an. MCCIV, [& soror ejus Mafalda ab Henrico Cast. fuerunt separatæ] cum Tarasia ante novennium jam excessisset Legione per divortium separata, ipso quo pater suus obierat anno.

[2] Verum etiam esse ex dictis non potest, quod, Alphonsus Sancii filius, non fuerit ausus sorores inquietare pro oppidis, paterno testamento relictis, quamdiu matrimonia cum Alphonso & Henrico steterunt ob metum maritorum ut inquit Macedo num. 14, cum ibidem dixisset; quod Tarasia ex hoc dotem profectitiam satis amplam ad conjugem adduxerat, æquam ferme Mafalda ad Henricum. [alius error circa Regem fratrem, sororibus molestum,] Cum enim testamentum suum condidit Sancius anno MCCXI, anno sequenti defunctus, diremptum pridem erat Matrimonium Legionense, Castellanum ne cogitatum quidem: in quod, licet adeo dispar, ut consentiret Mafalda, induci potuit propter molestias quas mortuo patre inferebat frater, sperans quod viribus Castellanorum sua posset jura tueri. Tantum autem abest ut illa cum Henrico diu vixerit, quod vix contractum matrimonium, instante pueri sorore Berengaria, mox fuerit dissolutum, & adhuc virgo sponsa remissa in Lusitaniam; quando soror ejus Tarasia annis omnino XVIII fuerat a marito separata. Interim ea omnia sic tractat Auctor num. 8 & 9, quasi sub eodem Pontfice & per eumdem Legatum utraque causa tractata fuerit.

[3] Nihilo minus errat cum num. 10 ait, divortii sententiam tulisse, ut liberis, tamquam illegitimis, jure regni interdiceretur. Nam sicut simili cum vitio natum ex Alfonso Legionensi & Berengaria Castellana S. Ferdinandum Innocentius III declaravit legitimum paterni regni successorem; [& liberos Tarasia,] sic etiam Cælestinus III declarasse debuit legitimum Ferdinandum alterum sex eodem Alfonso & Tarasia prius natum, & tunc cum divortium Tarasiæ fiebat adhuc viventem propter bonam fidem partium quarum contractum ratum habuerant utriusque regni status, tam Ecclesiastici quam seculares, nulla habita ratione consanguinitatis palam notæ, quasi in casu tanti boni publici, matrimonium non impedientis.

[4] Gravior etiam & patentior est error, in quem num. 43 abit Macedo, contra jam dictum S. Ferdinandum, ubi ait, [ejusque privignum S. Ferdinandum] quod idem Tarasiæ maritus, Alphonsus Legionensis, orbatus successore regni ex illa sibi nato (Alphonsum ipse nominat, quem Sancius Lusitanus, pueri avus dum maternus, in suo testamento Ferdinandum) alterique juniori, ex Berengaria Castellana ejusdem nominis filio, cui ut heredi omnes regni status juramentum fecerant, propter illius turbulentum & ferox ingenium, minus initio æquus & indulgens, & postea infensus fuit. Hinc, inquit, primum dissensiones, deinde simultates, tandem apertæ inimicitiæ extiterunt; adeo ut Alphonsus pater moriens regnum Legionense penes filias Sanciam & Dulciam ex Tarasia, de qua agimus, susceptas, testamento reliquerit: tam abalienarant animum patris filii mores. Toto illo Capite turpissime hallucinatus Macedo, nescio an sciverit se de sanctissimo adolescente scribere, de quo quærere jure possumus, quod de B. Maria Ambrosius, quando ille vel vultu læsit parentes? Nam Lucas Tudensis coævus asserit, quod ita obediebat prudentissimæ Berengariæ Reginæ matri suæ, quamvis esset regni culmine sublimatus, ac si esset puer humillimus, sub ferula magistrali. Erga patrem autem ita se gessit, ut etiam bello injustissimo appetitus, maluerit illata finibus Castellæ damna & incendia pati, quam contra eum pugnare; sicut fatetur idem Lucas Tudensis, subditus ipse Regis Legionensis; agnoscens insuper, quod mox ut composita pax inter eos fuit, Alphonsus quosdam rebelles in regno suo perdomuit, Rege Ferdinando filio suo auxilium præbente.

[5] Quid ergo patrem alienavit a filio? Non Hujus, sed illius ferox ingenium ambitiosumque. Dolebat oppida quædam, a patruo Castellæ Rege, [ac bellicausas inter hunc & patrem suum] sibi olim jure belli adempta, & causa nuptiarum cum Berengaria restituta, cum ipsa thoro separata rursum rediisse ad Castellanos. Dolebat industria Berengariæ factum, ut suæ potestati subtractus filius Ferdinandus, Rex Castellæ constitueretur a matre, proxima illius, Henrico supradicto defuncto, herede; cum ipse id sibi deberi prætenderet, velut jure sexus ad successionem propiori: oderatque Castellanos, nec patiebatur eos Legione dominari. Hinc eadem licentia, qua Matrimoniorum jura, etiam regnorum putavit se posse refingere: sed frustra, præveniente Berengariæ diligentia illos, qui Castellanum Regem aversati, in favorem filiarum servatum volebant injustum testamentum, ipsi pro illis regnaturi, earumque matrimonia ad arbitrium suum disposituri.

[6] Rege autem jam proclamato Ferdinando, rogata quidem est per Berengariam Tarasia ut Valentiam veniret, collocutura de pace regnorum, [& concordiam cum sororibus ab eo initam matre earum inter veniente.] ac dote filiabus suis constituenda, & venit; sed non ut controversiæ, absque illa decisæ arbitra. Hoc tamen num. 14 sibi imaginatur Macedo, scribens, quod adveniente Tarasia, posuere arma & iras populi: cumque peteret abstinuere ambitu, & ejus unius judicio staturos se omnes receperunt. Illa autem, prærogativæ masculinæ memor, contra filias proprias mater sententiam tulit … tum præconcepto errori velificans Macedo; Grata, inquit, omnibus sententia fuit, ac ex eo justior visa, quod a matre profecta, quæ jus amori anteposuerat. Et filiæ haud gravatæ paruerunt, quod sententiæ reverentia pondus attulerat, & quod noverant Teresiam olim abdicasse se statu & libenter regno cessisse.

[7] Nimis etiam exaggerate dicitur, quod S. Ferdinandus ita relictus in pacifica regni Legionensis possessione, jussit sororibus assignari multa & idonea oppida, unde redituum quod satis esset ad regiam personam sustinendam acciperent. Rodericus Archiepiscopus Toletanus, toti rei præsens & actor præcipuus, utpote Regius Cancellarius, restitutis omnibus solum scribit quod Tarasia quæ filiarum nomine tenebantur, cum illis recessit, contenta provisione quam illis Rex Ferdinandus, & Regina nobilis Berengaria assignarent; reditus scilicet triginta millium aureorum, in locis competentibus percipiendos toto tempore vitæ suæ, nec ultra, sive cœlibem illæ seu conjugalem præoptarent. Videatur caput VI de Vita sancti Regis: & apparebit quam longe a veritate abierit hic Macedo.

[8] Suspectus quoque, imo convictus fictionis idem fit, cum num. 39, postquam narravit quæ Sancia egit anno MCCXXIII in Monte Majori, dicit quod frater ejus Rex Alfonsus, Affinitatum potentissimarum cupidus, [Item circa S. Sanciam] urgebat in thalamos; deinde addit, Petebat illam ante alios. Ferdinandus, Castellæ ac Legionis Rex, Alphonsi & Berengariæ filius, qui Patri Matrique successerat; juvenis Magnanimus, & virtutibus regiis præditus; Sancia, nisi a Christo præoccupata esset, sponsa dignus. Hic omnino erat ceteris præferendus, [quasi fuerit petita S. Ferdinando uxor,] & fratri Alphonso mire placebat. Uterque populus connubium illud communibus studiis ut fieret procurabat. Sed qui potuit? Castellæ regnum Ferdinandus matre cedente accepit anno Christi MCCXIX ætatis XXI & uxorem sibi congruam duxit eodem anno Beatricem Suevicam, quando Sancia jam forte agebat annuum ætatis XL, apta quæ Ferdinandi mater fuisset, si dimissum a sorore Tarasia thalamum subingredi adolescentula voluisset. Quis credat Berengariam prudentissimam matronam eamdemque sponsæ filio legendæ arbitram, [cujus mater esse potuisset,] quæ fratris Henrici inæquales cum Mafalda nuptias tanto studio dissolvi procuraverat, titulo similis improbandas filio carissimo ambivisse? An autem etiam oblita erat, cur ipsa, cur prior Tarasia ab Alphonsi Legionensis thoro erant separata. Atqui fuit Sancius, pater Sanciæ, frater Urrace, ex qua natus Alphonsus, pater Ferdinandi. Quod si dispensationem petendam fuisse dixeris; qua fronte ab Honorio III tunc Pontifice ipsam petere Berengaria potuisset, quæ tam potenter egerat apud ejus decessorem, cujus auctoritate fuerat etiam ipsa separata a viro, ut ne dispensaret in matrimonio fratris sui Henrici cum Mafalda; Sanciæ sorore contracto vel contrahendo, sed male conjunctos disjungi juberet? Malim igitur ignorare quæ nuptiæ jam olim fuerint ab Alphonso fratre propositæ Sanciæ, [& erat valde propinqua sanguine.] quam divinare de iis, quæ & tam in æquales erant, & tam difficiles futuræ.

[9] Igitur hunc quoque locum ex pungo: sicut etiam quod num. 43 supra notato dicitur, Alphonsus Legionensis, eo libentius dimissa Tarasia, duxisse Berengariam, quod secum in dotem Castellæ regnum trahebat. Etenim cum illa ducebatur anno MCXCVII, [Error de Bercugaria nupturacum jure in Castellam,] vivebat in Castella Princeps Ferdinandus, præ mortuo alterō ejusdem nominis in spem successionis adolescens qui quoad vivebat nulla spes successionis. Berengariæ erat.

[10] Insuper num. 50 enormiter in temporum suppulationem peccatur, quasi B. Ægidio apparens, ipso mortis suæ momento, Sancia, adeoque anno MCCXXIX, [apparitione B. Ægidio facta,] brevi una secum in Superis fore prædixerit; cum ille primum obierit anno MCCLXV, & ejus Vita ad XIV Maji edita, num. 19 ejusmodi apparitionem referens, longe diversum multoque præstantiorem fructum ex ea visione obvenisse Ægidio commemoret.

[11] Facilius ignoscetur, quod alios plures secutus Macedo post num. 57, narret de Dulcia, quod præcibus Tarasiæ matris recuscitata, ad dies quindecim super vixerit. Erratum in persona matris, [mortua a B. Antonio Patav. suscitata ad preces matris.] Quæ Regis Legionensis uxor fuerit, quaque invocante S. Antonium, & hoc apparente, resuscitata puella dicitur num. 43 littera. d, ubi etiam dixi, inter uxores seu concubinas Alphonsi fuisse Lusitanam unam prænobilem, filiam Ægidii de Soveresa, eodem, quo prima uxor fuerat, Tarasiam nomine, quæ Alphonso Legionensi peperit aliam Sanciam, a sancto Fratre suo Ferdinando Regi constitutam Commendatricem Ordinis S. Jacobi ad S. Euphemiæ Toleti, ubi incorrupto adhuc corpore colitur ut Beata, defuncta anno MCCLXX, XXV Julii, quando Vitam dabimus hoc seculo collectam, sed in isto puncto corrigendam. Vidit satis Macedo, non convenire circumstantiam loci, quo res acta narratur inter antiquiora S. Antonii miracula, quando Tarasia pridem excesserat ex regno Legionensi; ideoque Matri in monasterio agenti revelatam vult mortem filiæ obitam in Castella (Legionem dicere debuisset) & tacet de S. Antonio, ne idem casus esse intelligatur, quem passim alii in dubium revocant: non dubitaturi, si scivissent, post duarum Reginarum divortium, Alphonso Legionensi alias uxores fuisse minus solenniter ductas, ex iisque prolem. Itaque miraculum, tamquam nihil ad Tarasiam & Dulciam pertinens (quas etiam Auctor antiquus miraculorum S. Antonii non nominat) expungendum fuit. Non videtur illud Macedo reperisse in processibus, sed currente prælo addidisse aliunde suggestum: nam titulus Capitis solum promittit duo mirabiliora prioribus eventa, istud autem est tertium.

[12] Denique non raro obliviscitur Macedo prius scriptorum a se, iisque postea contradicit. Nam (ut cetera taceam) illum ipsum Ferdinandum, Berengariæ filium, cujus ferox & intolerabile patri ingenium supra dixerat ejus exheredandi causam dedisse; postea laudat ut juvenem virtutibus præditum & sancia sponsa dignum. Similiter num. 18. agens de suppetiis, Tarasiæ, a fratre Sancio oppugnatæ missis ab Alphonso ejus olim Marito Ducem illis præfectum asserit præfatum Ferdinandum, Berengariæ Filium, quasi is tunc adhuc sub patris potestate fuisset, qui jam pridem materno jure in castella regnabat, propriisque auspiciis bella gerebat.

[13] Hæc omnia explicanda fuerunt, ut intelligeret Lector, cur vitam, [Ignoscenda istæc omnia scriptori extemporali,] a Chronologo tam infelici scriptam, non potuerim operi nostro prorsus immutatam inserere; sed omnibus istis locis correctam, aut interpolatam additamentis propriis. In ceteris fidem viro religioso, & Processus præ oculis habenti, tenendam censeo; styli etiam elegantiam laudo, sed non faciendi operis celeritatem; quæ quam parum conducat ad recte scribendam historiam, jam alias contra eumdem ostendere coactus fui die V Maji, in Appendice ad Vindicias pro S. Hilario Arelatensi, [quoad originalia monumenta nanciscamur.] docens hunc esse distinguendum ab altero Hilario, Prosperi socio in defensione S. Augustini, contra quam Macedo censuit in Commentatione polemica pro S. Vincentio Lirinensi. Admirationem ille Romæ tulerit, cum extemporalitatis suæ publicum daturus specimen, obtulit de quocumque proposito themate versificare, & quidquid jubebas dicere carmen erat. Satius impræsentiarum fuisset historiam scripturo moram sibi indulsisse longiorem: & integra exhibere vetera si qua habebat monumenta: habuit autem aliqua, atque imprimis Codicem Ms. Lorvanii repertum ab Abbate Tamaranensi, sub annum MDLXXIV, [cetera autem recipienda,] de mandato Henrici Cardinalis, inquirente in vitas & miracula Sanctarum Reginarum; qui codex num. 65. allegatur.

DE B. PETRO PISANO,
FUNDATORE PAUPERUM EREMIT. S. HIERONYMI.

>ANNO MCDXXXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS,
De cultu, Ordine & ætate Beati ac Vitæ scriptoribus.

Petrus Pisanus, Fundator Ord. Eremitarum S. Hieronymi in Italia (B.)

AUCTORE D. P.

Acturus ad XVII Aprilis de B. Clara Gambacurta Pisana, cœpi a laude Gambacurtæ familiæ; quæ eodem seculo XIV geminam extulit facem, cujus splendore excitati, hinc viri, inde mulieres, Vitæ austerioris propositum Sequerentur: ipsam scilicet, cujus prolixe descriptam Vitam dedimus; & modo prætitulatum Petrum. Ab hoc initium habuit Congregatio quædam Pauperum Eremitarum in Italia, [Petri, ut Beati Vigilia in Ordine ante 17 Iunii,] in Apostolicis hujus ac superioris seculi litteris dicta S. Hieronymi & B. Petri de Pisa. Hujus quia nullam uspiam reperiebam Vitam, optavi istic, saltem de cultu, extra vel intra Ordinem suum, distinctius informari: quod ubi intellexit R. P. Nicolaus Massæus, Procurator eorum Generalis Romæ ad S. Onuphrium, syllabum contexuit ecclesiarum & locorum, in quibus ipsius imago, vel cum expresso Beati titulo, vel cum radiis beatitudinis certæ indiciis depicta cernitur, eumque sic finit: In omnibus conventibus ac monasteriis Religionis suæ, habetur effigies Beati Fundatoris, cum radiis vel aureola; & dies XVI Junii, anniversarium felicis transitus præcedens, ab universis Beati Patris filiis singulari devotione peragitur cum jejunio, [effigies ubique ut Beati,] ut fieri in Vigiliis Sanctorum solet. Urbini quoque in ecclesia S. Hieronymi, sub nomine B. Petri, habetur altare ad Missam. De ipsiusmet diei XVII veneratione ideo fortassis nihil addidit Procurator, quia utpassim notum supposuit, quod hic quoque festivus ipsis habeatur.

[2] Obtulit deinde idem Procurator Vitam Italicam extractam (ut habet Titulus) a Compendio Latino antiquo, [ætas ab an. 1355 ad 1435.] & Italice digestam in Capita, per P. Bernardinum Puccium ejusdem Ordinis, atque impressam Fulginii apud Dominicum Alterium MDCLXVI. Ubi mox assertum reperi, non obiisse B. Petrum (sicuti scribit Ughellus tom. 3 col. 544, & ego alias ipsi credidi) temporibus Simonis Salterelli Pisani Archiepiscopi anno MCCCXL; sed integro ferme seculo post, [Vita ex Latino veteri Compendio a Puccio illustrata;] scilicet anno MCCCCXXXV (quod ex multis infra producendis Actis publicis efficaciter satis probatur), natum autem anno MCCCLV, idque patre Petro, eodem qui B. Claræ pater fuit. Compendii illius Auctor nusquam nominatur; tempus tamen quo vixerit, in ipsum quo Beatus obiit seculum incidisse, asserit fidentius quam probet Puccius pag. 191: idemque in sua ad Lectorem iterata allocutione prævia pag. XXXI indicat, se illud curavisse primo seorsim imprimendum Neapoli; ipsum deinde per modum argumenti præfixit promisso tunc pariter operi diffusiori, sicut hic dabimus, cum prolixioribus ad singulos articulos observationibus, ex Italico ejusdem Puccii assumendis, brevitate quam ipse eas dedit majori, & ad Petri Acta propius restrictis.

[3] Agit is toto cap. 4 de Joanne Anselmo Truchsesio, Equite Polono; qui anno MDCVIII, patre Burg-gravio Prussiæ natus, & in aula Polonica una cum Regio Principe Vladislao educatus, [Vita alia Latina, diffusius scripta] a Rege Sigismundo ad Imperatorem legatus ivit anno MDCXXVII; deinde ad Urbanum VIII Romam; ubi ad Catholicam religionem adjiciens animum, cum illius consilio ad S. Onuphrii se recepisset, & eremiticæ disciplinæ rigorem vehementer probaret (quem ut potuit etiam postea observavit) gratiam illam hospitibus suis reddidit, ut ea quam e patria attulerat styli Latini facilitate, de ipsorum Sancto Fundatore volumen scriberet, ex notitiis istic sibi suppeditatis, cui ad finem manu sua sic adscripsit: Opusculum hoc, cum super montem S. Onuphrii essem, de vita B. Petri Gambacurtæ, tum ob particularem erga Beatum devotionem, tum ut pignus aliquod amoris ejus Ordini ac huic Monti ejusque Bibliothecæ relinquerem, confeci. Itaque hæc sic manuscripta, quam plurima autem propria manu mea, [a Truchsesio Regis Poloniæ Legato,] Bibliothecæ S. Onuphrii in discessu meo dedico, consecro, & pro memoria perpetua relinquo, eadem nostris in partibus typis forte curaturus. Quæ quidem & librum hunc, eo ab auctore, Deo duce, proficisci, propria manu subscripsimus ac sigillo Domus nostræ munivimus. Locus ✠ sigilli. Quæ verba eo fine videntur apposita ut Prior S. Onuphrii ipsa subsignando sigillandoque, sua faceret; quod tamen non videtur factum fuisse: deinde sequitur: Joannes Anshelmus Truchsesius de Wetzhausen, Burg-gravides Ducatus Prussiæ, Regiæ Celsitudinis Poloniarum, Sueciorum, Gottorum, Wandalorum, ac electi magni Ducis Muscoviæ Cubicularius Colonellus. Ecce elongavi fugiens & mansi in solitudine. Psal. 54.

[4] Negat quidem Puccius, isto, rhetorico potius quam historico volumine, haberi a se aliquid ad historiam pertinens potuisse, quod non aliunde certius fundatiusque habeatur; [optantur propter miracula:] nec nisi rarissime ipsum citat. Capite tamen 26, Quomodo Deus concesserit Petro gratiam faciendorum miraculorum, non satis habens id in genere sic asseruisse ex fide picturæ cujusdam Neapolitanæ, ubi expressa miracula quæ dam cernantur; utitur attestatione prædicti Truchsesii, eadem distinctius referentis; itaque occasionem nobis præbuit optandi, ut voluminis istius specimen mitteretur descriptis Capitulis aliquot. Factum est autem quod petebam, missaque huc Capita, II, XIII, XIV & XVI, confirmaverunt nobis judicium Puccii; simulque fuit intellectum, Picturam supra memoratam recentis omnino operis esse, adeoque ad probationem facere nihil posse. Idem Puccius subinde etiam allegat Manuscripta P. Cæsaris Joannelli Generalis, a quo etiam oretenus nonnulla didicerit: sed hic cum fuerit coævus Puccio, nihil conferre ad auctoritatem potest ex antiquitate, quod iste non æque sciverit, [indicatur Italica alia Ms.] studiosius scrutatus singula. Hinc fit ut compositam ab eo & numquam editam, atque fortassis brevissimam Vitam, non magnopere desiderem, habens Puccium, nihil asserentem, quod non allatis publicis monumentis, aut saltem ex prædicto Compendio probet. Malim igitur ad summariam rei principalis notitiam Lectori præmittendam, proponere verba Silvestri Maurolyci, in Oceano omnium Religionum, sub initium præsentis seculi, [Maurolycus dicit mirabiliter conversum Petrum,] de Hieronymianis in Italia Eremitis ipsoque Petro sic Italice scribentis.

[5] Veniebat Pisis Petrus, transitaque Hetruria ibat in Romandiolam; cumque ad Montem-bellum Urbinatis territorii pervenisset, captus fuit ab exulum turba, latrociniis fortunam aversam tolerantium. Hic eum arripuit Spiritus Domini, itaque interius commutavit, ut non solum constitueret omnino renuntiandum seculo esse; sed etiam infelicium istorum saluti efficaciter allaborandum. Tam ferventi igitur sermone cœpit emollire eorum corda, atque ad pœnitentiam exemplo S. Hieronymi agendam cum spe indulgentiæ divinæ excitare; ut eis persuaserit, secum inter asperos illos montes silvasque vitam a seculo quam remotissimam agere. [ex latronibus socios primos accepisse,] Persuasis autem delictorum veniam impetravit a Duce Urbinate, cum eisque ad amœnos Cessanæ colles se recepit, cælo fruentes saluberrimo: deinde in Monte Bello primum oratorium, sub invocatione Sanctissimæ Trinitatis fundavit Congregationi novellæ, anno MCCCLXXX, tempore Urbani VI, assumpta tunica furva cum scapulari post tergum pendente, atque mantello rugoso ejusdem coloris; nudipedes autem cum socculis ligneis incedere jussit, quod etiamnum in quibusdam Lombardiæ partibus servant, quoties ad processiones funeraque procedunt: alibi calceati ambulant, jam inde a tempore Martini V approbati. Nullorum tamen votorum publica professione obligabant illi sese; sed libertatem servabant quandocumque vellent ad seculum revertendi: quoad usque sub Pio V Pontifice reformati, [qui tandum excreverint in Ordinem Religiosum,] tribus substantialibus Religionis votis adstricti sunt, atque-ad vitam in communi ducendam sub Regula S. Augustini anno MDLXIX; sunt autem in duas divisi Provincias, utriusque Marchiæ, Tarvisinæ atque Anconitanæ, in quibus eremiticos conventus numerant quadraginta sex, inter quos unum ex præcipuis habetur Neapolitanus S. Mariæ Gratiarum.

[6] Hactenus Maurolycus, in nonnullis forsitan corrigendus; ac deinde sex ejusdem Ordinis Beatos numerat; scilicet, Nicolaum de Furcha, Benedictum de Lesina, Philippum de S. Agatha, Marcum de Verona, Andream de Rissa, & Martinum de Catalaunia: [distinctum ab Ordine Hieronymianorum in Hispania,] quorum primus Romæ obiit XXIX Septembris: Ceterorum diem mortis vel cultus si aliquando didicerimus, libenter etiam eorum faciemus hoc in opere mentionem. Joannes Petrus de Crescentiis, in libro cui titulus Præsidium Romanum, sive de militia ecclesiastica omnium Religionum, tam Equestrium quam Claustralium, fuse agit de Ordine Hieronymianorum, maxime quidem in Hispania florentium, sed qui originem suam ex simili apud Fæsulas in Hetruria Congregatione habuerunt, sub initium seculi XV; celebritatem autem & formam præcipuam nacti sunt sub quodam Lupo de Olmeto, Generali suo & reformationis auctore, per inductionem Regulæ, ex S. Hieronymi scriptis collectæ, atque ab Eugenio Papa IV confirmatæ per bullam anni MCCCCXXXV, cum antea sola Augustiniana uterentur. Totis autem viribus nititur probare Auctor iste, Primatum monachatus Eliani pottori jure suis illis Hieronymianis deberi, quam Carmelitis, quibus disputat eam quam prætendunt in Carmeli-montis possessione, numquam interruptam successionem.

[7] Liti isti, in Hispaniis acerrime agitatæ, equidem judex sedere nolim: Crescentium miror, de aliis, [plures Beatos numerante.] & quidem anterioribus Eremitis B. Petri Pisani, æque S. Hieronymi dictis, tam perfunctorie scribere pag. 478, ac si eorum solum essent Appendix, quorum dici majores possent; quatetenus exemplo præiverunt ad S. Hieronymum Eremiticæ vitæ Patronum exemplumque sibi proponendum. Qui inter priorum istorum Beatos primus nominatur a Maurolyco Nicolaus de Furcha; idem esse videtur, qui Crescentio Nicolaus de Puteolo aliis melius de Furca Polena vel simpliciter de Polena, unde Puteolos iste fecit. Ab hoc Nicolao Romam fuisse ductam coloniam in Ianiculum, ad ædem S. Onuphrii sub eodem titulo & habitu, idque anno MCCCCXLVI, scribit Pancirolius Regione 8, Eccl. I. Sed scribere debuisset, ab eo institutam jam ante Congregationem propriam, Congregationi Eremitarum B. Petri fuisse tali anno unitam, & exinde unam utriusque Societatem habitam. Beatos censet Crescentius, tum omnes a Maurolyco nominatos, tum etiam Bartholomæum Cæsenatem, Petrum Hispanum, Marcum Mantuanum, Benedictum Siculum; Paulum Quirini, Nobilem Venetum; Conradum Dalmatam, Philippum Fulgariensem, Joannem Fanensem, Albertum Genuensem, Perrazzam Perazzanum, Cambacurtæ discipulum; Antonium Brixianum, Joannem Pacium, nobilem Pisanum; Hieronymum Brundusinum, Martinum de Faxinali Hispanum, nobili deposito honoratum a Regina Ioanna. De his, æque ac de aliis supranominatis, optem discere, an & quem cultum, & quo die habeant præter nudam appellationem Beati, pio affectu usurpatam in Ordine, nobis vero nequaquam sufficientem ad locum hoc in opere obtinendum. Talem soli Marco hactenus destinamus, ob concursum populi ad ejus incorruptum corpus fieri solitum in festo S. Matthæi, prout invenimus apud Hippo lytum Donesmundi ad annum quo obiit MDX.

VITÆ COMPENDIUM
Ex Latino Ms. Veteri Neapoli editum
Et ex Italica Bernardini Puccii illustratum.

Petrus Pisanus, Fundator Ord. Eremitarum S. Hieronymi in Italia (B.)

BHL Number: 6710

EX BERN. GRUCCIO

§. I. Natales B. Petri, & secessus in solitudinem.

Petrus, ex nobili familia Gambacurta, Pisis in Hetruria natus, anno Domini MCCCLV, rebus mundanis despectis; divino operante spiritu, patriæ, parentum, divitiarum splendorem, propter Christum despiciens, ut laqueos mundi effugere posset, solitariam vitam elegit.

[1] Avus Petri nostri Andreas, anno MCCCXXIV electus Pisis Antianus ejus quoque dominium virtute & industria est consecutus, [Petri ex avo Andrea patrui sex, Pisarum Domini,] anno MCCCXLVII. Huic (ut in Ms. D. Andreæ Ducis Limatuli, habetur) filii fuere septem, Nicolaus, Bartholomæus, Franciscus, Lottus, Petrus (B. Petri pater) Guido atque Gerardus; magnis omnes titulis illustres, nec minus adversa quam prospera fortuna celebrati. Nicolaus, patriæ suæ in gradu Antiani præfuit, anno MCCCXLV; uti & Bartholomæus, anno MCCCL. Lottiis Confalonerius sive vexillifer dicebatur anno MCCCXLIII; omnes autem, simul cum Francisco fratre, fuerunt Domini Lucani & Pisani; Guido, quantum ex Sansovino colligitur, varia jactatus fortuna Tunetumque delatus, [uti & pater Petrus ac patruelis Ioannes:] inde cum filia Regis uxore ducta transiit in Germaniam, & ibi stirpem propagasse putatur, aliis Romanciam eam esse opinantibus. Gerardus uxorem ex Cortegiis habuit, multamque prolem & in ea Joannem, qui una cum patre & patruo Petro postliminio rediit ad urbis Pisanæ Dominium, anno MCCCLXIX, XXIV Februarii. Tres priores per æmulos suos calumniose delati Carolo IV Imperatori, quem hospitem exceperant, quasi sua in domo ipsi fuerint necem machinati, barbara plane crudelitate occisi fuerunt anno MCCCLV die XXI Maji.

[2] Petrum quanti fecerit S. Catharina Senensis, patet ex ejus ad Gregorium Papam XI litteris, quibus eum hortatur, ut ipsum sumat mediatorem fœderis, inter Apostolicam Sedem Lucanosque & Pisanos confirmandi; [Ille pace varie conciliata bene meritus de patria,] qua de causa legatus ivit ad Florentinos; majori tamen cum successu, quando inter Florentinam Rempublicam & Galeatium Mediolani Ducem, pacem constituit: hæc cum iterum rumpenda videretur, & Genuenses ipsum solicitarent, legatione perquam honorifica missa, ut Ducem suaderet secum inire fœdus contra Florentinos; induci non potuit ut contra fidem his datam ageret aliquid: non apparet autem quo ex capite Platina in Urbano VI, Tyrannum suæ patriæ; aut Leander Albertus agens de Pisis Proditorem vocaverint: cum auctoritate sua averterit ab ea bellum a Florentinis inferendum, eo nomine etiam laudatus a Gregorio XI, sicuti laudari iterum meruit ex eo quod pacem inter Senenses ac Florentinos ruptam restauraverit. Vir quoque pius fuit, [B. Claræ filiæ suæ monasterium fundavit:] utpote qui anno MCCCLXXXIV Pisis fundavit monasterium Virginum Dominicanarum filiæ suæ Claræ, cujus hoc ibidem legitur Epithaphium, necdum ad Vitam Latine editam relatum. Hic jacet devotissima religiosa Soror Chiara, vita & miraculis gloriosa, filia olim quondam Mag. Petri de Gambacurtis. Obiit anno D. MCCCCXX (stylo scilicet Pisano), die XVII Aprilis ætatis suæ vitæ LVII, & in monasterio vixit annis XXXVIII sed incompletis, ideoque ea quæ Vitam scripsit Monialis coæva, annos ad longum notans, solum numeravit quinquaginta septem: quos in Epitaphio litteris Romanis scriptos, perperam legit Puccius, verso V in X, & per zyfras legi fecit 62.

[3] Hanc ergo, nobis natam anno MCCCLXII, nascendo præcessit B. Petrus annis septem; [ex hoc natus B. Petrus an. 1355,] quippe natus MCCCLV, XVI Februarii, ex matre utrique communi, cujus nomen non proditur, sed Gualandæ familiæ fuisse scitur, unde etiam Petro contigit, Petrum de Gualandis cognominari, uti fit in Ms. vetusto Constitutionum ordinis, servato Urbini ad S. Hieronymi. Ille autem ipso anno est natus, quo feralis ab æmulis tempestas incubuit, quæ patruos ipsi tres ex vita, parentes & patruum expulit in exilium; ut ab ipsa infantia duris puer assuesceret; nec ilico enervaretur deliciis illis, ad quas regressurus erat intra annos tredecim cum tota familia Gambacurta. Non tamen ita statim pietati se totum dedit Petrus, quin anno MCCCLXXVII cum fratre suo Majori Andrea, per vim extraxerit e monasterio sororem suam, tunc adhuc Thoram, postea Claram dictam sicuti in illius vita narratur num. 10. Valuit nihilominus illius exemplum, & constantia domestico quinque mensium carcere probata, [sororis Claræ an, 1377 exemplo motus,] apud fratres paulatim mitiores; & occasio verosimiliter Petro fuit solitudinis adeundæ: nisi ea mens alio casu injecta ipsi fuit ut vult Maurolycus. Alii qui ipsum credunt Pisis consilium istud cepisse, putant ex itinere versus Apenninum, ab eo visitatas celeberrimas ea ætate solitudines Vallisumbrosæ, Camaldui, atque Alverniæ. In eo requirendo quid laboris positum a parente sit, non definierim. Mors primogeniti Andreæ paulo post secuta; animusque ad vota filiæ emollitus, uxoris quoque obitus, causæ esse potuerunt, ut contra vocantem liberos Deum frustra se niti videns, dimissa Petri revocandi cura, ad secundas nuptias, cum Orietta Genuensi ineundas, [ad solitudinem abiit.] novamque ex ea sobolem suscitandam cogitarit. Genuit autem ex orietta Laurentium atque Benedictum, una cum patre per domesticam proditionem occisos, anno MCCCXCIII die XXI Octobris.

§. II. Primum in Monte-bello apud Urbinates erectum Eremitorium.

Ita patria sua egressus, & Apenninum transgressus Petrus est, ac prope Urbinum sese conferens, in monte qui dicitur Cessana, ex Christi fidelium eleemosynis, cœnobiolum cum parva ecclesia in honorem sanctissimæ Trinitatis extruxit, anno Domini MCCCLXXX: & una cum duodecim Sociis, quos ad contemptum mundi & eremiticum institutum sectandum hortatus fuerat, vitam S. Hieronymi imitari voluit, in quem incredibilem devotionem & affectum habebat.

[4] Situs est mons, longo jugo porrectus ad partem Urbini Orientalem, [Petrus an. 1380 oratorium in Monte-bello condidit:] arboribus quidem fere nudus, sed frugum abundans ac pascuosus, publica etiam via pervius. In parte extrema, inter Orientem & Austrum, planities expanditur, tota quercubus, nucibus, castaneis, cypressisque pene ex arte consita: in quarum medio sat grande est pratum, verna amœnitate floridum, unde in Hadriaticum adeo jucundus prospectus est, per intersita camporum æquora, ut plane natum ex re loco sit nomen Montis-belli. Hic Petrus, de consensu Feltriorum Urbini Dominorum, mapale extruxit, sibi ac primis sociis quos omnes fuisse ex latronibus ab eo conversos Maurolycus & Truchsesius dicunt. [sibi & 12 sociis,] Puccius non audet id affirmare, sed verosimilius esse credit, quod eorum aliquos partim ex patria secum eduxerit, partim in via sibi adjunxerit, alios ab istis. Omnes tamen simul cum oratorium strueretur, numero fuisse duodecim servat traditio; quam confirmat vetustissima in Monte-bello pictura, [veteri pictura etiamnum expressis] ubi conspicitur Petrus cum totidem Sociis, rudi asperoque in habitu genuflexis ante Crucifixum, cui hinc Deipara, inde Euangelista assistunt sicut eos infra ad §. 6 videre licebit ære expressos.

[5] [atque per veteres scripturas notis,] Eorum nomina, ex scripturis & memoriis antiquis, hoc ordine referuntur.

I Fr. Petrus Gualzeranus Barcinonensis, quem Beatum nominant instrumenta quædam, & miraculis claruisse testantur; corpus autem ejus jacet marmoreo sepulcro conditum, in Pisaurensi S. Bartholomæi conventu.

II Fr. Joannes Catalaunus, unus ex primis, qui sub idem tempus, vel paulo antequam nuntium mundo remitteret Petrus, in montem S. Bartholi dictum secesserant vitam ibi eremiticam ducturi. Beatum appellant sui, eumque vixisse constat, ex monumentis Canonicorum & Malatestarum Pisaurensium, quando primæ istæ cellæ fundabantur, Ordini B. Petri mox aggregandæ.

III Fr. Joannes Albaniensis.

IV Fr. Andreas Siculus.

V Fr. Alexius Albaniensis, qui tres simul Fani constiterunt, indulgenteque sub annum MCCCLXXXIII Episcopo loci (Petrus is erat) obtinuerunt ecclesiam S. Joannis in palatio, & simul cum B. Petro interfuerunt acquirendo loco S. Blasii.

VI Fr. Joannes Berengarii, Valentinus; haud dubie unus eorum Hispanorum, qui ex Hispania Pisaurum advenerunt, & cujus nomine multa apud Pisaurum acquisita Eremitis illis fuere.

VII Fr. Archangelus Eugubinus, magni vir meriti; quo agente acquisitus fuit Patavii locus Magdalenæ: qui cum numquam tonsoris opera uteretur, ex picturis scripturisque scitur prolixam usque ad zonam aluisse barbam.

VIII Fr. Benedictus Siculus, cujus opera plurimum amplificatus fuit Ordinis locus Neapoli, sub Archiepiscopo Gasparo; cujus rei testes ipsius Præsulis litteræ servantur, cum Bulla perquam faventi Nicolai Papæ V, circa annum MCCCCXLVIII. Beatis annumeratur etiam ipse.

IX Fr. Petrus de Monte Lodio.

X Fr. Stepanus de Sclavonia.

XI Fr. Benedictus Naldi, Pisanus, qui per plurimas conjecturas censetur Petrum ex sua patria comitatus a principio, nec umquam dum vixit ab eo recessit.

XII Fr. Petrus Paci, de quo nihil aliud invenitur. Adjungio illis possent Fr. Angelus & Fr. Thomas, Michaelis Viviani de Nobillaria, [quibus ad numerar etiam alii possunt.] qui locum S. Mariæ Angelorum Nobillariæ donarunt. Fr. Stepanus de Monte Lodio, Fr. Bartholomæus Malarba Cæsenas, dictus Zelator Dei, primus post B. Petrum Generalis: Fr. Petrus-Paulus Gualdi, Ariminensis; Fr. Joannes, Eugubinus; Fr. Joannes Bononiensis, qui loco S. Blasii Fanensis multum profuit.

§. III. Eximiæ B. Petri virtutes, studium præsertim paupertatis & pœnitentiæ.

Admirabilis fuit vita Petri, in maxima enim vivebat paupertate. Divitias non solum non habebat, sed nec habere volebat; & adeo paupertatis virtus in eo enituit, ut suos Fratres, Pauperes propter Christum vocitari voluerit. Corpus fere quotidie jejuniis ac disciplinis macerabat, & semper aut orationi vacabat, aut in laboribus monasterii se occupabat. Jejunium inviolabiliter servabat, Quadragesima, a die Rogationum usque ad Pentecostes, a die prima Augusti usque ad festum Assumptionis, & a die Mortuorum usque ad Nativitatem Domini; secunda, quarta, sexta feria, ac die Sabbathi. Corpus (ut dictum) asperimis disciplinis fere quotidie macerabat, interim psallens ter Psalmum Miserere, & ter Deprofundis, Salve Regina, ac alias Orationes recitabat. Rudibus, sed mundis vestibus tegebatur; ac super nudam carnem ad instar cilicii ferebat. Media nocte semper ad Deum laudandum surgebat: super tabulas ac tapetem humi cubabat, & somnum solum ad naturæ necessitatem capiebat. Ex ejus ore nihil nisi sanctum procedebat, ac Eremitarum suorum calamitates magna patientia tolerabat, eosque maxima humilitate ac benignitate regebat. [Quas ille vivens exercuit virtutes,] [jejunia,] [pœnitentias:]

[6] Hæc omnia optimam sumunt probationem ex Constitutionibus, quæ licet primum ex Capitulo generalis Patavini mandato typis excusæ prodierint anno MCCCCXLIV, [eas etiam in Constitutionibus præscripsit discipulis,] nono post ipsius Petri obitum; ipsius tamen opus esse, & eatenus ex manuscripto observatæ, omnino dici possunt. Dubium autem nullum sit, quin, quæ præscripsit observanda suis, eadem omnia exactissime servaverit ipse. In Præambulis igitur ac primo Capite, post commendatum Dei proximique amorem, & observantiam legum præceptorumque ecclesiasticorum concludit ipsum primum Caput in obedientia, [scilicet obedientiam & paupertatem,] summo Pontifici Prælatisque Ecclesiæ deferenda. Secundo Capitulo agitur de Reverentia & obedientia, erga proprium & immediatum Superiorem, factis dictisque exhibenda promptissime. Tertio de paupertate, & dicitur, Nullus quidquam inter nos suum dicere audeat, sed sint inter nos omnia communia; & unicuique a Patre distribuatur, prout opus est.

[7] Tam specialis autem ea paupertatis professio ipsis fuit, [ab hac dicti illi pau. peres Eremitæ.] ut Martinus V, suam Bullam anni MCCCCXLI, die V Junii, iis se scribere profiteatur, qui mundanis abjectis illecebris, cum adoptione voluntariæ paupertatis, virtutum Domino famulantur: & in alia sequentis anni die 1 Septembris, Tibi, inquit Pontifex, nec non tuis sociis præsentibus & futuris, propter Christum pauperibus nuncupatis. Et sic pridem ante, videlicet MCCCLXXXIV, XXIII Junii, Randonus de Randonis, zelo caritatis accensus, quædam bona donavit Fr. Rainaldo de Pedemonte, pauperis vitæ Christi sectatori, & ceteris Christi pauperibus, ejus sectatoribus. Anno MCCCXC IV Julii Benedictus Trevisanus, Bertuccius Valerius, atque Franciscus de Molino, nomine Fr. Angeli de Corsica transigunt, ad novum domicilium constituendum, pro novis Eremitis, pro Christi amore Pauperibus. Neapoli autem per donationem Fr. Dominico Zurli definiuntur, anno MCCCCXXXIV, fundi cujusdam confinia, juxta domos quas tenent Pauperes Christi. Huc autem facit quod Dux atque Senatus Venetus, in quodam Privilegio anni MCCCXCIII, eos nominent qui faciunt vitam sanctorum Apostolorum.

[8] De castitate dicendum nihil Beatus Fundator putavit: [Modus jejuniorum discretus,] sed Capite IV transit ad præscriptos in compendio jejuniorum dies, quibus omnes, quicumque potest, non pigeat jejunare. Ita scilicet, quemadmodum paucis post mortem Fundatoris annis in usu fuisse scitur, ut cibus tunc ordinarius esset frustum panis, quibus accedere poterat fructuum aliquid, vel ad Rectoris arbitrium non nihil coctarum herbarum, pro iis maxime qui graviori essent lassati labore: quibus, etiam renitentibus, copiosiorem refectionem preberi a superioribus Constitutio præcipit. Capite V circa orationem statuitur, ut semper media nocte Matutinum dicatur; æstivisque noctibus, horis duabus; hiemalibus autem, [horæ orationis multæ,] tribusorationi vacetur. Quo tempore, si expleto Matutino quidquam temporis supersit, Litaniæ dicantur. Mane hora congrua, dicta Prima postque Missam, Fratres exercitiis sibi a Patre injunctis hora una aut duabus invigilent, sumpto prandio, totidem, & pluribus si opus fuerit. Unusquisque, antequam ad exercitia exeat, hora una in ecclesia oret. Vespertina hora in ecclesiam conveniant, horam unam in orationibus ducentes. Cumque Completorii tempus advenerit, oratorium singuli revisant: in æstate hora una, in hieme vero duabus, aut vocali oratione aut sanctis meditationibus se ad devotionem incitare procurrent.

[9] Similiter mensura disciplinarum, in Compendio notata, Cap. IX distincte commendatur, idque, ut cum Domino patiamur, qui flagellis pro nobis cæsus est; utque caro, quæ spiritui bella gerit, possit edomari: diebus singulis Resurrectionis Quadragesimæ (Id est Quadragesimæ quæ Pascha præcedit, plures enim Quadragesimæ ipsis nominabantur) reliquisque temporibus, [disciplinæ communiter faciendæ dies,] secunda, quarta, ac sexta feria, hora a Patre statuta, a Fratribus communiter fiat disciplina. Quæ omnia tam orationum quam pœnitentiarum exercitia, cum firmam corporis complexionem requirant, Cap. XXVI circa admittendos in Congregationem, jubetur; ut primo investigetur postulantis, ætas: sique repertum fuerit eum annum nondum decimum octavum attigisse, nullo pacto recipiatur, (pœnitentiæ enim patiens esse non posset) sique annum quinquagesimum peregisset, itidem fiat.

[10] Porro ut humilitas acquiratur, emendationisque causa præstetur errantibus, [& frequens sui accusatio in triclinio.] præcipit Cap. XV singulis diebus delinquentes, defectus suos publicos, & brevibus & claris verbis in refectorio inter manducandum dicant, se nullo velamine excusantes: pro quibus correctionem injunctam summopere studeant ad implere: sique aliquid scandali discumbentes fecerint, confestim surgant, se palam (nisi interea legeretur) accusaturi; nec inde sedere audeant, nisi Pater aut verbo aut signo mandaverit.

§. IV. Eremitarum Ordo plurimis vel adjunctis vel extructis monasteriis promotus.

Incredibile vero dictu fuit studium erga proximorum salutem: adeo ut brevi tempore, ob multitudinem ejus opera ad solitudinem confugientium, multa fuerint constructa monasteria.

[11] [ad Montem-bellum Sic stabilito Petro,] Non propriæ dumtaxat, sed etiam alienæ saluti intendisse Eremitas, a B. Petro institutos, patet ex instrumento quodam anni MCCCVII: quo, sicut illud in Montis-belli conventu servatur, D. Lena, sive Helena de Insula, uxor Joannis Palmerii, donavit Petro ejusque sociis quemdam ipsorum oratorio vicinum campum cum silvula, causa expressa, ut istic stabiliantur Fratres pro regionis istius salute. Supponunt ea verba multum fructum circumjectis populis ab eremitorio isto provenire solitum; unde, cum se longe lateque fama spargeret, factum videtur, ut quidam boni ex Hispania Eremitæ, qui in Italiam, ad montem S. Bartoli Pisanis vicinum, se receperant, disciplinæ Petri inter primos se subjunxerint; quorum præcipui nominantur, Fr. Petrus Galzeranus, [subjiciunt se alii apud Pisaurum;] Fr. Joannes Berengarius, Fr. Petrus Pace, Albaniensis; Fr. Petrus Barbaranus, de Villa-franca, diœcesis Barcinonensis; P. Paulus de Saxo ferrato, Italis: qui licet non omnes adnumerentur primis duodecim Sociis B. Petri, primis tamen subjungi possunt. Cum enim mutuo se se Urbinates Pisaurensesque Eremitæ interviserent aliquando, præsertim Caput istorum Petrus; factum est, ut etiam isti ipsum sibi Magistrum optarent. Radicata autem tam solide istic disciplina fuit, ut ea delectatus Joannes Sforza, Dominus Pisaurensis, anno MDX, die XXIV Junii, suum ipsis Palatium donarit, cui Podio Imperiali est nomen.

[12] [Urbini erigitur oratorium S. Hieronymi,] Pisauro regressus in Montem-bellum Petrus, postquam ejus loci regimen Petro Gualzerano commiserat, volentibus Urbini Feltriis Dominis ipsorum Eremitarum coloniam aliquam penes se habere, ædes locumque comparaverunt struendo in nomen S. Hieronymi oratorio; eodem multum conferente liberalitate Dominorum Ubaldinorum, varias ibidem ædes possidentium. [& an. 1384 aliud Fani.] Sequenti anno MCCCLXXXIV, invitante Petro Episcopo Fanensi, ad ipsum se contulit Petrus; & Ecclesiam S. Joannis in Palatio, pro fundandis ibi suis Eremitis suscepit: quæ donatio post novem annos rursum fuit confirmata, de consensu Pandulfi Malatestæ, Fani domini.

[13] Extra civitatem alium quoque locum, dictum S. Blasii in Silva, acquisivit Petrus: ad cujus sociorumque supplicationem, [intra extraque civitatem.] de ipso loco sic rescriptum legitur anno MCCCCXVII, die XVII Junii: Magnificus & excelsus Dominus noster, Pandulfus Malatesta de Malatestis contentatur, quod dictus Fr. Petrus de Pisis cum prænominatis sociis, Petro Gualzerano, Andrea siculo, Petro-Gualdo Ariminensi, & Alexio Albaniensi, regant & gubernent locum prædictum, usque ad suæ beneplacitum voluntatis. Non ideo tamen dimissus urbanus locus est; inveniturque Breve Eugenii IV, ipsum anno MCCCCXL B. Bartolo Cæsenati tunc Generali confirmantis, & affirmantis se velle, Bartholomæum & Societatem hujusmodi, de vitæ meritis, morum honestate, aliisque virtutibus multipliciter commendatos, horum intuitu, [Illis adjungit se cum suis Fr. Angelus de Corsica:] favore prosequi gratioso.

[14] Magnum porro Ordini novo incrementum accessit per Fr. Angelum de Corsica, tertii Ordinis Franciscani Professum, ejusque socios, B. Petro adjunctos: de quibus juvat audire Eugenium IV, in Bulla anni MCCCCXXXII, die VII Julii. Apostolicæ Sedis Officium, Nobis desuper injunctum, Nos excitat & requirit, ut ad ea diligenter intendamus, per quæ Christi fideles, illi præsertim qui sub humilitatis spiritu Altissimo famulantur, ab indebitis molestiis releventur; & eorum quieti, quantum cum Deo possumus, salubriter consulatur. Sane pro parte dilectorum filiorum Petri de Pisis, & sociorum ejus Pauperum Eremitarum, in diversis Eremitoriis degentium, petitio continebat; quod, licet olim Angelus de Corsica, Frater tertii Ordinis S. Francisci, quædam & præsertim unum in loco qui dicitur la Scolcha prope Ariminum, in manu dilecti filii, nobilis viri, Galeotti Roberti de Malatestis, [& hanc conjunctionem probat Eugenius 4 an. 1432,] Domicelli Arimini; & alium in contracta S. Raphaëlis de Venetiis, & alium S. Hieronymi, & alium S. Mariæ de Angelis de Novillaria, & alium S. Mariæ de Misericordia, Castelanensis, Urbinatensis, Pisaurensis & Ferrariensis diœcesium, domos sive eremitoria loca nuncupata, quæ d. Angelus nomine suo & sociorum Fratrum d. Ordinis, pro ipsorum usu & habitatione, sive donationis sive emptionis aut alio titulo acquisierat, & seu quæ de eleemosynis fidelium, cum suis & eorumdem sociorum laboribus fundaverat & construxerat, seu fundari & construi fecerat, in manus d. Petri ejus socii renuntiassent, & regimen & gubernationem eorumdem locorum ipsi Petro, [licet ille professus fuerit 3 Ordinem S. Francisci,] quantum in eo fuit, concessisset; ipseque Petrus locum de Scolcha præfatum, per eumdem Galeottum Robertum sibi denuo concessum, ac alias domos & loca pro se & sociis suis teneat ac possideat de præsenti. Tamen quia præfati Ordinis tertii Professor fuit Fr. Angelus, ac nonnulla instrumenta acquisitionis locorum ac domorum prædictorum dicunt, quod idem Angelus domus & loca pro se & Sociis d. Ordinis acquirebat: at Petrus & alii, qui præfati Angeli socii fuerunt; præfati Ordinis professores minime sint, sed simplicem eremiticam vitam agant; nec reperiantur aliqui, qui ejusmodi Angeli socii fuerunt, & dicti Ordinis professores existant; dubitat Petrus & ejus socii prælibati, super domibus & locis prædictis posse molestari. Id ergo ne fiat acta omnia rata habet Pontifex, quoscumque formalitatum juris defectus supplens, non obstantibus quibuscumque.

[15] [ab eo cœptum Venetiis locum an. 1343,] In isto Scolchano eremitorio mensium aliquot moram traxisse Petrum, certum est ex Instrumentis, ibi ab eo celebratis: & ex similibus intelligitur, eumdem quocumque necessitas ferret, pro novis eremitoriis fundandis vel suscipiendis, se contulisse. Et Venetiis quidem (ubi jam ab anno MCCCXCIII Fr. Angelus prædictus locum, in platea S. Raphëlis acquisiverat; atque sub finem anni, a Duce Venetiarum Antonio Venerio, impetrarat; quod ipse & socii ejus Pauperes Eremitæ, facientes vitam Apostolorum, intuitu pietatis & misericordiæ, posset pro Sustentatione & victu suo quærere in modum eleemosynandi super plateis. [Petrus an. 1422 alio transfert:] Venetiis, inquam, fuit Petrus anno MCCCXXII. Ibi cum locus multitudini Eremitarum esset angustior, Lucia Delfina, Ioannis Contareni filia, Henrici Delfini uxor, concessit VI Iunii, venerabili viro Fr. Petro de Pisis, locum S. Job, ad hoc ut in illo habitare simul cum suis sociis juridice possit, Missas celebrando & alia faciendo: idque tanta cum satisfactione ipsius Henrici Contareni, ut se quoque Petri discipulum habitu assumpto fecerit. Venerat venetias Petrus Urbino, ubi die XV Februarii celebraverat emptionem quarumdam ædium: rursumque eo rediit, rebus cum Lucia peractis, unde similem emptionem ibidem fecisse invenitur XXII Octobris ejusdem anni.

[16] [& an. 1425 Romæ sibi conciliat B. Nicolaum de Furca,] Anno deinde MCCCCXXV, Romam ivisse idem reperitur: ubi B. Nicolaium de Furca-Palena complexus, cœpit cum eo agere de eremitorio, quod ille sibi ad S. Eustachii compararat; unde condito instrumento, ipse Petrus appellatur in eo Venerandissimus, integerrimus, & exemplaris; ejusque Religio dicitur approbata & privilegiata a multis summis Pontificibus, & maxime a præsente Domino nostro Pontifice, [deinde Venetiis novum struit monasterium;] qui tunc erat Honorius II, & præcesserant a tempore conditi in Monte-bello oratorii S. Gregorius VII, Victor III Urbanus, Paschalis, Gelasius, Callixtus, omnes secundi, quorum Bullæ non habentur, extitisse tamen inde probantur. Roma deinde regressus Venetias Petrus renuntiavit loco S. Jobi, æstimatis quas ibi fecerat in ejus melioratione expensis, eo fine ut omnia applicarentur novo, qui in dimissa prius S. Raphaëlis parochia extruebatur loco, S. Sebastiani dicendo; ubi anno MCCCCXXX invenitur Benedictus, Pauper amore Jesu Christi, constitutus Caput loci Pauperum existentium Venetiis in contrata S. Raphaëlis, a venerabili Patre Patre Fr. Petro de Pisis: qui scilicet nullo loco affixus fungebatur officio Generalis.

[17] Porro, cum occasione loci Venetiis acquisiti, sæpe transeundum Patavio esset; [item Patavii] contigit talem quoque sanctitatis odorem istic a Petro spargi, ut cum civis ibi opulentus Petrus, dictus Bituricensis, ultima voluntate constituisset heredem fratrem suum, cum obligatione Religiosæ cuidam personæ tradendi oratorium S. Mariæ Magdalenæ, quod ibidem erat jure hereditario ad morientem pertinens; nemo visus sit dignior in istius oratorii possessionem vocari, quam Petrus Pisanus: qui eamdem mox adiit, anno MCCCXCV; quamquam non nisi quinquennio post conditum desuper instrumentum sit. [atque Tarvisii] Cum vero testatoris nepotes nescio quid difficultatis moverent, anno MCCCCXX necesse habuit, Petrus, Pater spiritualis pauperum Eremitarum factorum amore Jesu Christi, confirmationem actorum impetrare ab Episcopo Patavino Petro Marcelli: & loci angustias sequenti mox anno laxatas vidit, accessione Oratorii Vicini S. Barnabæ, & prædioli cujusdam in Villa Zavonis, beneficentia Nicolai qu. Martini de Scalzis. Circa idem tempus fuit acquisita Eremitis habitatio duplex apud Tarvisinos, prior extra portam Thomæ ad S. Magdalenæ, posterior multoque amplior in amœna villa Crispani: & utraque anno MCCCCXXX per breve Eugenii IV Religioni confirmata fuerunt.

[18] Est apud Urbinates oppidum Montis-Baroccii, ubi cum anno MCCCCXXIV ad Laudem Dei & S. Marci Euangelistæ ecclesiam quamdam fabricasset ipsius oppidi nobilis inquilinus, [an. 1428 In monte Baroccio acquirit ecclesiam S. Marci,] Franciscus Raptoli; tertio post anno moriens, testamento suo dotavit ecclesiam S. Marci, nuper ædificatam per ipsum in suprascripto castro, in una petia terræ & vineæ, cum olivis, canneto, & vincareto, sitis in curte d. Castri. Item de una petia vineæ, sita in curte & pendicibus d. Castri: quas res, nomine præd. ecclesiæ S. Marci, voluit d. testator pervenire debere ad manus Fr. Petri de Pisis, Pauperis & Eremitæ Christi, & ad suos Socios qui sunt ad præsens & erunt in futurum, qui erunt obedientes ei & aliis Rectoribus Societatis prædictæ. Et in casu quod d. Fr. Petrus & ejus Socii non acceptarent, quod Fr. Petrus præd. vel ejus Socii debeant eligere quatuor bonos viros de d. Castro, qui habeant regere & gubernare d. ecclesiam S. Marci, & ad eligendum & mittendum Presbyteros & alios servos Dei in d. Ecclesia, ad dicendum divinum Officium & Missas pro ejus anima; & quod dd. possessiones non possint aliquo modo vendi aut alienari, ad hoc ut sint semper d. ecclesiæ, [fundatoris pro quadrante heres.] ut ex fructibus earum Presbyterum ibi permanentem sustentent; cum hoc quod ex fructibus earum rerum, donec invenientur, suprad. Fr. Petrus & Socii ejus possint libere & expedite facere quidquid voluerit vel voluerint … In omnibus autem aliis bonis mobilibus & immobilibus, juribus & actionibus sibi spectantibus, heredes universales instituit, Dominum Petrum Morozinum de Venetiis, ejusdem compatrem; Fr. Petrum de Pisis Eremitam, ejus compatrem; Fr. Benedictum Joannis de Sicilia, Eremitam; & Matthæum Leonardellum, æqualibus portionibus.

§ V. Miracula patrata: novus Ordo Eremitarum Pontificiis Privilegiis, B. Petro agente communitus.

Caritate in Deum adeo ardebat Petrus, ut nonnullis ventura prædixerit, ac ejus orationibus quam plurimi a diversis infirmitatibus & oppressionibus dæmonum fuerint liberati; & aliquando suos Fratres, pane & vino carentes, miraculose aluerit: & ob ejus ac suorum Eremitarum laudabilem ac virtuosam vitam, Martinus V & Eugenius IV summi Pontifices, eum ac suos Eremitas sub sanctæ Sedis protectione susceperunt, & multa eis concesserunt privilegia.

[19] [Miraculorum hic ingenere relatorum] Quæ de Petri sua in vita miraculis strictius hic dicuntur, videntur referri posse ad prolixiorem de illis scriptionem olim factam; quæ quia tunc, cum scribebatur Compendium, in manibus erat, necesse non fuerit distinctius illa explicari. Magis mirum, quod nulla uspiam inveniatur mentio miraculorum, patratorum post mortem; quæ credibile quidem est non defuisse, pro istis tamen & præ istis omnibus vult Puccius sufficere, casum anni MDCLXXII, quem haberi dicit authenticis scripturis & testimoniis affirmatum; sed quia necdum de eo pronuntiavit Ecclesia, sit ne an non sit miraculo abscribendus, etiam ipsum narrare differt, donec prolata sententia sit.

[20] [frustra optatur distinctior notitia;] Verum Urbani Papæ VIII decreta, quæ istum Puccio scrupulum injecerunt, illos ut summum spectant; qui neque Canonizationis, neque Beatificationis honore insigniti ab Apostolica sede sunt; neque per communem Ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia Apostolicæ sedis aut Ordinarii coluntur: & talium miracula, revelationes &c. secreto servari jubet; de aliis autem, vere ac legitime dicendis Sanctis aut Beatis, nemo prohibet historice referre, quid eorum alicujus intercessione divinitus acceptum referat pia credulitas illud in seipsis expertorum, vel alias ocularium certorumque testium; modo nihil præsumat ex se judicare relator, vel miraculo attribuere; sed intra meros humane fidei limites contineri se velle profiteatur. Quidquid est; videtur Puccius indicare, prædictum casum ad Illustrissimam apud Tridentinos familiam Madrucciam aliquatenus pertinere; cum occasione illius sic obiter perstricti laudet sumptuosam ac nobilem capellam, [cum etiam unum anni 1672,] ab eadem familia extructam in ecclesia Ordinis, S. Onuphrio dicata; in qua tres ex illa stirpe Eminentissimi sepeliri voluerunt; conventum item amplum ac speciosum a Madruccis fundatum, ad ripam Septentrionalem lacus Guardiæ in oppido Ripa, cum multa devotissimi circum populi consolatione.

[21] Procurator Massæus, a me rogatus requirere præfata Authentica sic rescribit: [neglectum perierit sicut & alia Neapoli.] Casus miraculosus, qui anno MDCLXXII in Ripa Tridentinæ diœceseos accidit, non satis certo mihi notus est. Audivi tamen quod mater cujusdam de Franzonis, extremis laborans, invocato nomine B. Petri de Pisis, illico sanitatem recepit: de quo casu authenticum confectum fuit instrumentum; & Episcopo Tridentino pro qualitate & veritate miraculi investiganda traditum narratur: sed temporis injuria vel nostrorum incuria, periit memoria distinctior rei cum ipso rogitu. De similibus autem beneficiis multum quidem nobis fidei & piæ credulitatis restat, fidelioris tamen scripturæ & evidentiæ relictum est nihil.

[22] Ad Pontificum Bullas & Privilegia quod attinet, Ordini novo impetrata B. Petri opera, merito queritur Puccius plerasque, & forte præcipuas, premi abditas archiviorum tenebris; [Similiter desiderantur Pontificum Bullæ ante 1421] &, quod mirum est, nec in illis quidem inveniri ullam, Martini Papæ V Pontificatu anteriorem; cum tamen impossibile sit, ut spatio XL annorum nullæ petitæ, nullæ datæ fuerint. Ipsa autem Martini Bulla, anno MCCCCXXI ad perpetuam rei memoriam data, sic sonat. Pia postulatio voluntatis, qua dilecti filii Petrus de Pisis, & nonnulli alii ejus Socii, eremiticam vitam ducentes, dediti studio piæ vitæ, in diversis Italiæ partibus, oratoriis sive locis, mundanis abjectis illecebris, cum adoptione voluntariæ paupertatis, virtutum Domino famulantur, non indigne meretur, ut Apostolica Sedes eos, ipsorumque loca & oratoria benignis favoribus confoveat, [quando Martinus V laudans institutam a Petro Congregationem,] & spiritualibus gratiis prosequatur, in iis præsertim quæ animarum suarum & status salutem respiciunt & quietem. Sane pro parte dictorum Petri & Sociorum exhibita petitio continebat, quod, licet ipsi cupientes suos in cælestibus thesauros collocare, & ut ex eorum laudabilibus actionibus ad bene recteque vivendum traherent alios per exemplum, in diversis locis seu domibus, quas pro eorum usu & habitatione perpetuis, piis Christi fidelium eleemosynis & suffragiis, construxerant, devotum & sedulum impendant Domino famulatum; ad quos plurimi, ob eorum laudabilem vitam & opera virtuosa, gerunt specialis devotionis affectum; tamen nonnumquam contigit Petrum & Socios prædictos, per inquisitores hereticæ pravitatis, ac generalem Ministrum & Provinciales Ordinis Fratrum Minorum, in illis partibus pro tempore existentes, (quorum visitationem, punitionem, & correctionem ad se asserunt pertinere) & deputatos ab eis, sub diversis occasionibus fictisque coloribus indebite molestari. Quare pro parte Petri & Fratrum præfatorum nobis fuit humiliter supplicatum, ut eorum paci & tranquillitati super his paterna caritate consulere, de benignitate Apostolica dignaremur.

[23] Nos igitur cupientes, ut iidem Petrus & Socii, eo quietius & devotius in humilitate spiritu Altissimo famulentur, [eam subtrahit potestati Inqui sitorum & Ordinis Minorum,] quo se noverint ejusdem Sedis uberiori gratia præmunitos; hujusmodi supplicationibus inclinati, prædictum Petrum & Fratres suos præsentes & posteros, eorumque oratoria, loca & domos, constructa & construenda, ubicumque fuerint constituta, cum personis, juribus & pertinentiis, nec non possessionibus, terris, rebus & bonis suis, quæ ipsi in quibuscumque locis legitime possident, & in posterum dante Domino ex similibus suffragiis fidelium aut alias justis titulis, poterunt adipisci, ab omni inquisitione, dominio & potestate Generalis Ministri & Provincialium eorumdem ac Inquisitorum, qui sunt vel pro tempore fuerint, auctoritate Apostolica tenore præsentium prorsus eximimus, ac perpetuo liberamus, & sub B. Petri & ejusdem Sedis, nec non Ordinariorum locorum, in quorum civitatibus & diœcesibus dicta loca & oratoria consistunt, protectione suscipimus atque nostra; ipsosque Petrum & Fratres, liberos & exemptos esse decernimus & immunes; nobisque & successoribus Romanis Pontificibus canonice intrantibus, & dictæ Sedi, ipsisque Ordinariis immediate subesse. Ita quod Inquisitores prædicti nullam possint in d. Petrum & Socios, [tamquam sibi & successoribus immediate subjectam;] loca, bona, jura hujusmodi, quacumque ratione, causa vel prætextu, jurisdictionem vel potestatem exercere; sed dumtaxat coram dicta Sede vel ejus Delegatis aut Ordinariis prædictis teneantur respondere. Fel, record. Innocentii Papæ IV prædecessoris nostri & qualibet alia Constitutione Apostolica contraria non obstante. Decernentes insuper ex nunc, omnes & singulos excommunicationum, suspensionum & interdicti sententias & processus, quas & quos contra Petrum & Socios præfatos promulgari contigerit vel haberi, irritos pariter & inanes. Nulli igitur &c.

[24] Eodem anno XIV Augusti idem Martinus concessit Petro & Sociis potestatem eligendi unius aut plurium Confessariorum, [largitur omnibus liberam electionem Confessarii,] ex domesticis vel externis Sacerdotibus, prout convenientius judicaverint; Ne extra eadem loca, quæ justo titulo in præsentia possidetis, inquit Pontifex, sublata devotione, vobis evagandi materia tribuatur: simulque concedit privilegium altaris in quo possitis, sine alieni juris præjudicio, Missam & alia divina Officia, per proprium seu alium Sacerdotem, in oratoriis seu locis alias congruentibus & honestis locorum prædictorum facere celebrari. Martino successit Eugenius IV, [& privilegium altaris portatilis:] a quo B. Petrus anno MCCCCXXXIII sibi ac Sociis suis impetravit, ut visitantes ecclesiam vel oratorium proprium, lucrarentur Indulgentias Ecclesiarum Romanarum, ac nominatim S. Joannis in Laterano, idque in Dominica Palmarum: [addit Eugenius IV indulgentias] quam deinde gratiam Pontifices alii ad dies omnes festivos extenderunt. In quadam autem Bulla anni MCCCCXL, Florentiæ data, testatur idem Pontifex, quod dudum Fr. Petro de Pisis & universis Sociis suis Pauperibus Eremitis, [aliaque plura privilegia] præsentibus & futuris, vitam eremiticam ducentibus, recipiendi certa loca sive ecclesias vel capellas aut oratoria, in diversis Italiæ partibus, illaque pro usu & habitatione ipsorum perpetuo retinendi, ac nonnulla privilegia, gratias & indulta, sub certis modo & forma per alias suas litteras successive, gratiose concessit.

[25] Nunc vero circa prætensam Fratrum Minorum super Eremitas jurisdictionem notandum est, ipsam non solum fundatam fuisse in eo, [Unde factum ut dicti & sæpe scripti sint esse tertii Ordinis,] quod B. Angelus de Corsica, de cujus sociorumque ad Petrum adjuncta Congregatione supra diximus, Professor fuerit tertii Ordinis: sed etiam quia ipsimet Socii B. Petri, tales vulgo æstimabantur omnes; idque etiam in publicis instrumentis. Apparet id in donatione facta anno MCCCCVI, tribus Fratribus conventus S. Hieronymi de Tallachio; & in testamento Fr. Bertinorii condito die XI Aprilis MCCCCXXX, in cella B. Nicolai de Furca-Palena: Hic vero B. Nicolaus etiam ipse tertii Ordinis dici se patiebatur, ante suam cum Petri Sociis conjunctionem. Nam anno MCCCCXLIX, [etiam Neapoli sub B. Nicolao] in emptione quadam Neapoli tractata XXI Novembris, tam ipse Nicolaus, quam Fr. Dominicus Zurlus, sic intitulantur. Erat Nicolaus iste de Furca-Palena in Aprutio oriundus, magna cum innocentiæ vitæ & miraculorum opinione eremiticam vitam Romæ ducens ad S. Eustachii; multosque sibi socios collegerat, & varia eremitoria excitarat; quorum cum Societate B. Petri unio, pridem vivente Petro optata, undecimo tandem post ejus mortem anno plenum firmamentum ab Apostolica Sede accepit, per Bullam, dignam etiam hic describi.

[26] Copiosa Apostolicæ Sedis benignitas, devotarum Nobis & Apostolicæ Sedi, [cujus Congregationem uniri cum illa B. Petri] præsertim eremiticam vitam sub studio piæ ac religiosæ paupertatis ducentium personarum vota, per quæ divinus cultus intenditur & æternæ salutis commodum procuratur; libenter exaudit, & ut optatum sortiantur effectum vigilantiæ suæ curas favorabiliter interponit. Cum itaque, sicut exhibita nobis nuper, pro parte dilectorum filiorum, Rectoris & universorum Congregationis vel Societatis pauperum Eremitarum quondam Petri de Pisis, ac Nicolai della Furca illiusque Sociorum pauperum Eremitarum, petitio continebat; ipse Nicolaus, & ejus tam in Urbe quam aliis civitatibus & locis Italiæ commorantes Socii, pauperes Eremitæ; considerantes laudabilem famam & exercitia virtuosa apud Deum, quibus Rector & Eremitæ Societatis prædictæ laudabiliter commendantur; quodque eorum bonus odor in agro Domini multipliciter ad laudem Altissimi est diffusus: & attendentes, quod si ipsi cum eorum oratoriis, domibus, eremitoriis atque locis Congregationi vel Societati hujusmodi perpetuo aggregarentur, unirentur & incorporarentur, exinde brevi tempore apud Deum & homines salubribus proficerent incrementis.

[27] Nos qui cultus hujusmodi augmentum, ac Religiosorum propagationem, nostris præsertim temporibus, vigere & augeri intentis desideriis affectamus; [probat an. 1446 Eugenius IV.] directioni ac statui Eremitarum prædictorum providere volentes, sperantes quoque quod exinde tam ipsi quam eorum oratoria, domus, eremitoria atque loca, plura in spiritualibus ac temporalibus commoda & utilitates consequentur; ipsorum Rectoris Nicolai & Eremitarum in hac parte supplicationibus inclinati, Nicolaum & Socios suos hujusmodi, omniaque & singula ipsorum oratoria domus, eremitoria, & loca, ubilibet consistentia (quæ omnia, quæcumque quotcumque, & qualiacumque, & cujuscumque annui valoris illorum fructus, redditus & proventus existant, [pro una ambas habendas decernens absque ulla differentia:] præsentibus haberi volumus pro expressis) cum ipsorum rebus & bonis quibuscumque, Congregationi vel Societati hujusmodi, ex certa scientia, auctoritate Apostolica, tenore præsentium, in perpetuum aggregamus, unimus & incorporamus. Decernentes ipsum Nicolaum & Socios ejus, illorumque oratoria, domus, eremitoria & loca in antea, perpetuis futuris temporibus, in omnibus & per omnia pari modo absque ulla differentia, dictæ Congregationis vel Societatis membra esse, & de illa censeri, haberi, & reputari; nec non sub illius consuetudinibus, institutis, ordinationibus, privilegiis, regimine & gubernatione uniri, regi, ac gubernari debere: nec non omnibus & singulis privilegiis, exemptionibus, immunitatibus, indulgentiis, gratiis & indultis, per Nos vel sedem prædictam Congregationi vel Societati, ipsorumque Oratoriis, domibus, eremitoriis atque locis præfatis, in specie seu genere, sub quacumque verborum forma concessis, uti & gaudere posse pariter ac debere &c. Datum Romæ apud S. Petrum MCCCCXLVI Kalendis Januarii, Pontificatus anno XXI.

[28] [quæ Congregatio postea dicta Ordinis S. Hieronymi;] Ecce tibi jam, ex tribus Eremitarum congregationibus, Petri, Angeli ac Nicolai, plenum corpus unius Eremitici Ordinis; cui necdum in Pontificiis Bullis attributum sit nomen S. Hieronymi, sed postea accesserit; licet jam inde ab anno MCCCCXXXVII, quo adhuc vivebat Petrus, usurpatum reperiatur, in donatione Januarii Archidiaconi Vincentini, transferentis suam ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ extra Vincentiam, dictam Monticellum famulorum, in potestatem Bartholomæi Senensis, quem appellat Presbyterum Ordinis S. Hieronymi; a primario scilicet apud Pisaurum oratorio, [& ab hac in Hispaniam potuit institutum transiisse.] quod istic invenerat vel fecerat Angelus de Corsica quodque in suam ditionem receptum Petrus aliquot annis incoluit, Ordinem inde ex duabus Congregationibus conflatum regens. Sunt qui exinde processisse dicant illos qui ex Hispania in Italiam advecti, & ibi Eremiticam vitam amplexi, peculiarem apud Fæsulas congregationem instituerunt, indeque in Hispaniam retulerunt; nulla retenta ad eum qui in Italia erat Ordinem subjectione, maxime post reformationem ab Olmeto inductam. Id si verum est, poterunt fortassis unus Ordo censeri, in duas Congregationes sub duobus Capitibus partitus: quomodo Carmelitæ Calceati & Discalceati, sub uno nomine eademque Regula, unus quodammodo Ordo censentur.

[29] Ut ut est, ejus qui in Italia floret Ordinis primaria Sedes, nunc censetur monasterium S. Onuphrii in monte Janiculo Romæ; idque ex eo fere tempore, quo unionem recepit B. Nicolaus cum Sociis, qui jam ante ab Eugenio Papa IV, multum sibi favente, locum istum consecutus fuerat circa annum MCCCCXXXIX: [Illius nunc caput Romæ est ad S. Onuphrii] ibique decimo post anno moriens XXIX Septembris titulum Beati obtinuit, cum hoc Epitaphio tumbæ insculpto. Divo Nicolao Eremitæ B. M. MCCCCXLVIII.

Hoc tumulo æternum, Pater o Nicolae quiescis;
Urbs quem Roma tenet, Furcæ genuere Palenæ.
Tu sanas morbos, cedente Machaonis arte.
O pietas! o sancta fides! o munera Christi! [initium suum habens a B. Nicolao de Furca,]
Denique Janiculi montis defendit eremum
Ipse tui, placido nunc Sanctus Onuphrius ore.

Flavius autem Blondus coævus, in sua Italia, ubi de Aprutio; Ornatum, inquit fuit Furca oppidum, sancto ac celebris famæ Anachoreta Nicolao Furcensi, [cujus & nomen cum nomine Petri diu tenuit.] qui proximo anno apud urbem Romam centenarius est defunctus, miraculisque plurimis coruscavit: quare vehementer optem videre libellum de ejus Vita, a Puccio concinnatum, cum distinctiori præsentis in Urbe cultus notitia. Ut autem sciatur, qua ratione tunc Eremitæ nuncuparentur, [Sic conjunctis communicat Paulus 3] legatur allegata ab eodem Puccio pag. 178 scriptura cujusdam emptionis in Urbe facta a tribus præcipuis Patribus, Fr. Jacobo de Firmo, Fr. Georgio de Patraslo, & Fr. Hieronymo Maria de Dalmatia, qui sunt de Societate quondam Fr. Petri de Pisis & Fr. Nicolai de Furca. [ejus antea Protector,] Idque aliquamdiu obtinuit, donec tandem invaluit ut constanter diceretur, Beati Petri de Pisis, Ordinis Eremitarum S. Hieronymi: aut Ordo S. Hieronymi Congregationis S. Petri de Pisis, ut infra pro anno MDXX scribit Cardinalis Pœnitentiarius.

[30] Quis primus Pontifex ea appellatione sit usus, non facile dixero, dum non producitur integrum Ordinis Bullarium. Utitur ea Paulus Papa III, Dilecto filio Paulo S. Eustachii Diacono Cardinali de Cesis nuncupato, sic scribens: Dilecte Fili noster, salutem. Cum sacer Ordo fratrum Eremitarum S. Hieronymi, Congregationis Beati Petri de Pisis, cujus nos dum in minoribus constituti essemus, Protectores eramus; per nostram ad summi Apostolatus apicem assumptionem, Protectione careat; Nos eidem Ordini, uberes in agro Domini fructus assidue afferenti, quem in visceribus gerimus paternæ caritatis, de utili & idoneo Protectore, Gubernatore & Correctore providere volentes; ad circumspectionem tuam, prudentia & caritate eximia præditam, animum nostrum convertimus; sperantes dictum Ordinem, [Protectorem dat Paulum Card. de Cesis.] salubre in Domino sub tua Protectione incrementum suscepterum, & te tam prædicto, quam sancti Benedicti Congregationis Montis Oliveti Ordini, cujus etiam Protector existis, pro tua virtute æque operam impensurum & satisfacturum. Motu igitur proprio Te, quo ad vixeris, Universi Ordinis Eremitarum S. Hieronymi prædicti Protectorem, Gubernatorem & Correctorem, cum facultate, auctoritate, potestate, honoribus & emolumentis, aliis Protectoribus dicti Ordinis dari & concedi solitis, facimus, constituimus, & deputamus; ac dilectis filiis Generali, Prioribus & aliis Ministris & Fratribus dicti Ordinis, & quibuscumque aliis ad quos spectat, ut Te in eorum & totius Ordinis prædicti Protectorem, Gubernatorem & Correctorem recipiant & remittant; & tibi tamquam Protectori, Gubernatori & Correctori pareant & obediant; ac obsequia aliis Protectoribus, Gubernatoribus, & Correctoribus impendi solita exhibeant, districte præcipiendo mandamus; hortantes eamdem circumspectionem tuam, ut dictum Ordinem, sicut accepimus & speramus pro bonitate tua, proque officii debito ita protegat & corrigat, ut apud Deum bonorum operum retributorem præmium, & apud Nos commendationem mereatur. Datum Romæ XXIX Octobris MDXXXIV. [item Privilegia Augustinianorum] Anno primo.

[31] Idem Pontifex anno sequenti MDXXXV, confirmans privilegia, immunitates, exemptiones, indulgentias, concessiones, gratias & indulta eis Eremitis a felicis record. Eugenio IV, Nicolao V, Calixto III, Sixto etiam IV, Innocentio VIII, & Alexandro VI, ac forsan aliis Romanis Pontificibus concessa: quorum tenores pro expressis haberi Pontifex voluit; [quorum etiam Regulam an. 1569 acceperunt,] addit insuper communicationem omnium privilegiorum &c. quomodocumque concessorum Congregationibus Ordinis Fratrum Eremitarum S. Augustini.

[32] Fuit hoc præsagium Augustinianæ Regulæ tandem etiam introducendæ in Ordinem, suis eatenus constitutionibus contentum absque expressa trium Religiosorum votorum nuncupatione; quod, quando, & quomodo factum sit, explicat Papa Pius V, in bulla omnium privilegiorum &c. confirmatoria, duodecimo post die, scilicet XXX Martii data; in qua, insuper concedimus, inquit, & impartimur, vobis & dictæ vestræ Congregationi, illiusque Fratribus & personis, ac vestrum & eorum singulis plenariam omnium peccatorum indulgentiam, & remissionem a culpa & pœna, in forma Jubilæi amplissima, quarto quoque die Dominica cujuslibet Quadragesimæ, in perpetuam memoriam professionis trium votorum, quam vos, Fratres dictæ Congregationis, præeunte dilecto filio Joanne Baptista de Monte-silice, [sub trium votorum professione] vestro & hujus Congregationis Generali, prompto & libenti animo, in manibus nostris solenniter sub Regula S. Augustini, & sub Constitutionibus dictæ Congregationis, Romæ in ecclesia monasterii S. Onuphrii, die XVIII mensis Martii, anni Domini MDLXIX, emisistis.

[33] [communicatis etiam aliorum Mendicantium Privilegiis.] Neque his contenta optimi Pontificis liberalitas, ipsam Congregationem aggregat numero Ordinum Mendicantium, cum omnimoda communicatione eorum omnium, quoad privilegia, indulta &c. singulis eorum concessa. Superveniens deinde Gregorius Papa XIII, anno MDLXXIX, novum Confirmationis Breve expedivit, die XXV Maji. Nominantur autem Pontifices, qui Rectorem generalem & alios Prælatos ac personas Ordinis S. Hieronymi Congregationis B. Petri de Pisis variis privilegiis, immunitatibus, exemptionibus, libertatibus ac gratiis, tam spiritualibus quam temporalibus ornarunt, decorarunt, & completarunt, illaque antea concessa approbarunt & confirmarunt præter supra expressos sex, Paulus III, Julius III, Pius IV & Pius V.

§. VI. Obitus, imagines, titulus Beati & Sancti.

Tandem, ob negotia suæ Congregationis, Petrus se contulit Venetias; ubi senio confectus, mortis die prædicto, Sacramentis Ecclesiæ maxima cum veneratione susceptis, & Eremitas pacificis verbis ad caritatem ad invicem habendam hortatus, die XVII Junii MCCCCXXXV, annum agens LXXX, animam Deo reddidit, cum quo vivit per secula seculorum.

[34] [Mortuus Venetiis 1435] Quæ fuerint negotia illa ob quæ Venetias ultimum venerit Petrus, minus mirum est ignorari; quam quod nesciatur certo quo in loco sit tumulatus. Volunt aliqui sepultum fuisse corpus apud Conventum Manacharum Augustinianarum, in ecclesia S. Hieronymi quæ Petri tempore prius Hospitali, [putatur apud Monachas S. Hieronymi tumulatus;] deinde Virginibus sacris attributa fuit; sic ut in iis stabiliendis occupatus Petrus, apud easdem mortuus videri possit; & consequenter, ex ultima sua voluntate, vel Senatus mandato humatus. Ibi certe aliquando interrogata de eo Sanctimonialis quædam, Virgo magnæ ut putabatur sanctitatis, respondisse fertur: Fructum dabit in tempore suo: id quod sperare adhuc possumus, cum non sit abbreviata manus Domini. Alii volunt depositum fuisse in celeberrima S. Marci basilica; in qua potius crediderim exequias publico honore celebratas fuisse. Novissime autem Eminentissimus Elcius, Archiepiscopus postea Pisanus, Eremitarum benignissimus fautor, is cui Vitam Puccius dedicat; cum ante susceptam ab Alexandro VII Purpuram apud Venetos Apostolicus Nuntius ageret, anno circiter MDCLVI, nulli pepercit diligentiæ, ut sanctum corpus inveniret. Ignoremus ergo patienter, quod nisi revelante Deo scire nequimus; nonnihil tamen deferamus opinioni prædictarum Sanctimonialium, asserentium, non solum eum a se quæcumque necessitas occurreret invocari, & ejus intercessione multas se divinitus gratias obtinuisse, Verum etiam prope effigiem quæ ipsarum in ecclesia extat, manu Carpacii coævi picta, esse locum, in quo majorum traditio teneat sepultum quoque Beatum esse.

[35] Consistit ea effigies, aureis ornata radiis, & aperto ore, quasi hæc verba, litteris antiquis descripta, pronuntians. Jesus Christus, summi Patris coæternus, filius Mariæ matris. Agnus Dei, Salvator mundi, Ostia, filius pietatis, misericors semper. Pater noster quæ fortassis sunt initia precationum ipsi Petro consuetarum, & cum oratione Dominica concludendarum. Adstat enim ipse orans, manibus junctis atque in sublime erectis, vestitus talari habitu coloris furvi seu leonini, cum cingulo, sed absque capucio. Est autem tabula exoleta tota, nisi ubi Beatum repræsentantem. Ipsam ex delineatione nobis inde curata fideliter express velut omnium antiquissimam, exhibeo pagina versa.

[36] [aliæ ibidem ad S. Sebastiani,] Eadem in civitate est ecclesia S. Sebastiani, in cujus sacristia supra mensulam, in qua reponuntur calices (Credentiam vulgo dicunt) conspicitur imago Crucifixi, ad cujus latus adsistit B. Petrus, similiter cum radiis depictus, tempore Pauli Calaritani. anno MDLXXXVIII qui obiit Venetiis. In Refectorio quoque pictus idem cernitur, inter alios ipsius Congregationis Beatos, circa MDXC manu Carlotti, qui fuit filius Pauli Veronensis, cum subscripto. Beatus Petrus Gambacurta, Religionis Eremitarum Fundator. [item Veronæ,] Et in æde sacra Veronæ, quæ appellatur Victoriæ veteris, in monumentum ejus quam de suis inimicis Scaligeri retulerunt; supra arcum majoris altaris adest Crucifixus, cum simili & radiata imagine, ab antiquissimo plane tempore picta supra murum, ac fere consumpta. Et quæ in eadem civitate est ecclesia [Ordinis], habet eumdem in vetustissima quadam tabula, temporibus Ghibellinorum facta, ad dextram Majoris altaris, cum radiis: cui ad sinistram altaris respondet imago S. Paulæ, [Discipulæ S. Hieronymi]. Ferrariæ in ecclesia cui cognomen Rosa supra peribolum odæi, vetus quoque pictura cernitur æque radiosa & appensis circumcirca anathematis cincta.

[37] Tridenti in ecclesia S. Mariæ Inviolatæ ad Ripam dicta, monochromate claro obscuroque, cum radiis exprimitur Beatus idem: & P. Petrus-Paulus Salvatoris qui fuit Ordinis Generalis asserit, [Ferrariæ,] ad eam accidisse miraculum sanitatis, subito collatæ matri P. Franzonii, ejusdem Ordinis Religiosi, [Tridenti,] per intercessionem B. Petri, quem invocaverat ægra in visione apparentis. In ecclesia S. Mariæ Magdalenæ Patavii, Bissonius discipulus Palmæ, sic expressit in tabula S. Hieronymum, ut in eadem etiam exprimatur radiatus Petrus: quæ pictura etiam antea honorabatur in veteri ecclesiola, ad novæ majoris fabricam destructa, Denique Pisauri in ecclesia S. Bartholomæi, sub annum MDCXXIII spectaculo & venerationi exposita fuit imago Deiparæ; cui ad dextram S. Dominicus, ad sinistram B. Petrus assistunt. Pro his omnibus spectandam una in tabula exhibeo eam, [Patavii,] quæ Veronæ est in æde S. Mariæ de Victoria, propterea quod eidem conjuncta sit altera B. Philippi Ariminensis, cum subscripto, B. Philippus Arimin. hujus monasterii Fundator; sicuti sub opposita legitur, B. Petrus Gambacurta Pisanus, [Pisauri.] hujus Congregationis institutor. Subjungo eidem picturæ secundam, æque observari dignam, ex Monte Bello, eo quod pariter ibi exprimantur duodecim Socii, de quibus actum §. 2, ubi inter alios conspicuum se præbet. Fr. Archangelus, barbæ prolixitate notabilis. Anselmus Noapolitanum secutus effigiem, Petrum nobis cap. 16 sic describit: Justa fuit statura; gravi, modesto, ac pleno sanctitatis aspectu; macie præditus, [duæ earum hic proponuntur.] rubro & albescente colore, pallida tamen interdum facie in mortificato ac venerabili vultu; oculis sæpius ad cælum erectis; barba quasi ad medium cinguli dimissa pro eremitico tenore; &, canescente jam felicissima senecta, candidissima.

[38] [Sanctus dictus paucis annis a morte,] Hactenus de ecclesiis aliquas, ubi Petrus ut Sanctus vel Beatus sua in imagine venerandus proponitur. Id statim ab obitu fieri cœptum, probat Puccius ex volumine Constitutionum, Urbini asservato, descriptoque infra decimum a morte felici annum, cui titulus: Incipiunt Constitutiones nostræ, id est pauperum Eremitarum, Congregationis Beati Fratris Petri de Pisis; & similiter in Præfatione; Nos tamen pauperes Eremitæ Beati Fratris Petri de Pisis. Duodennio post, videlicet anno MCCCLVI, [ante Constitutiones ordinis] per publicum instrumentum notum factum est, quod XVII Junii, Domina Baptista, uxor Galeatii Malatestæ, Domini Pisaurensis, donavit quædam &c. venerabili in Christo Fr. Jacobo, quondam Lucæ de Firmo, Turori & priori Societatis Sancti Petri de Pisis. Similiter Sanctus nuncupatur Petrus in quodam Fratrum libello supplici, gratiæ Sixti IV oblato, [ex instrumentis seculi 15,] pro subsistentia Conventus Hispidani, cujus tenor, anno MCCCCLXXXII signatur & servatur apud S. Onuphrium de Urbe.

[39] Seculo XV non obsimiliter, in alio quod servatur Venetiis ad S. Sebastiani, nominatur Fr. Petrus de Mastiga, Congregationis pauperum Eremitarum Sancti Petri de Pisis, [& 16.] pro anno MDIV: pro anno autem MDXX Leonardus Grossus, Cardinalis de Robore, Pœnitentiarius Apostolicus, Eremitis Fanensibus indulgens aliquid, meminit Prioris & Fratrum monasterii S. Blasii, Ordinis S. Hieronymi Congregationis S. Petri de Pisis; & anno MDXXX Cardinalis Laurentius Episcopus Palestrimus, Neapoli moderaturus partem quandam testamenti, a Joannello de Comitibus conditi; ex parte, inquit, dilectorum in Christo Patris & Fratrum S. Mariæ della Gratia Neapolitanæ, Ordinis Sancti Petri de Pisis, fuit propositum. His adde pro anno MDXXXIX Memoriale Petri Minerbæ, Superioris quorumdam Eremitarum in Lomberdia, Congregationi Petri cupientium uniri, quod habetur ad S. Onuphrii; & aliud ibidem quorumdam Equitum Neapolitanorum, anno MDLXII oblatum Pio IV, ubi identidem replicatur titulus Sancti: quem etiam usurpavit Magistratus Bononiensis, concedens ecclesiam S. Mariæ Lacrymosæ in Via majori, anno MDLXXXVII; & anno LXXXIX Domini Deputati Hospitalis incurabilium Neapoli.

[40] His ita deductis, quid attinet privatæ auctoritatis scriptores, Petri sanctitatem celebrantes recensere? [pluribusq; scriptoribus;] Polydorum Virgilium, Scipionem Ammiratum, Franciscum Sansovinum, Ludovicum Gottofredum, Archangelum Romanum, aliosque? Prætereundum tamen non est, Epitaphium, B. Marco positum Mantuæ, ubi legitur Beatum Marcum de Marconibus, civem Mantuanum, Ordinis Divi Petri de Pisis religiosissimum Professorem: & sic, Divi voce, ut plurimum utuntur Sacræ Congregationes Romanæ, in suis Decretis; Pontifices autem (sicut jam vidimus) titulo Beati. Mortuus vero est Mantuanus ille Marcus anno MDX & secundo post, a loco Capituli ad ecclesiam Ordinis honorifice translatus, incorrupto quod etiamnum per crates spectatur corpore: [item Divus in Epitaphio B. Marci Mantuani & aliis.] quæ ecclesia, licet desolata nunc sit, non cessat tamen confluxus civium, ad sacrum illud pignus, in festo S. Matthæi; & complura ejus miracula cernuntur depicta in ecclesia Ferrariensi; quod ideo addiderim, ut pro XXI Decembris suppeditentur nobis omnia ad illius memoriam illustrandam spectantia, ipsarumque picturarum genuina expressio.

§. VII. Series Generalium, & rerum sub iis memorabilium Synopsis per Fr. Eusebium Iordanum exposita.

[41] Cum Innocentius Papa X, religiosæ observantiæ zelator egregius & exactor rigidus, animadvertisset difficultatem illius apud multos instaurandæ, [Suppressis an. 1651 parvis conventibus,] præcipue provenire ex eo, quod Religiones quam plures ex parvis Conventibus ac Domibus magna ex parte conflantur, in quibus, sive ob aëris intemperiem, sive aliam ob causam, non aluntur nec ali possunt tot Religiosi, quot ad peragendum rite divinum cultum & regularia munia, ex cujusque Ordinis præscripto, sunt necessarii; ejusmodi Conventus ac Domos supprimendos & extingendos constituit; & quæ, detractis detrahendis, superfuerint bona piis eorum, in quibus consistebant, locorum usibus applicanda, anno MDCLI. Cumque eodem tempore Respublica Veneta gravi a Turcis bello urgeretur, visum est Apostolicæ Sedis ejusmodi bonorum partem præcipuam applicare sublevandæ necessitati, spectanti totam fere Christianitatem, cujus republica illa propugnaculum validissimum est. Ita contigit varios mendicantium & non mendicantium Ordines, locorum numero, [& ordinibus nonnullis an. 1656 extinctis;] tota Italia vehementer imminui; nonnullos etiam quadamtenus desolari. Sic constitutorum cum nulla magna utilitas in Ecclesia appareret, cœptum est sub Innocentii Successore Alexandro VII agi de nonnullis penitus supprimendis; factumque reipsa est ut anno MDCLVI Congregatio Canonicorum Regularium S. Spiritus Venetiis jam in uno solo monasterii subsistens, & Fratrum Cruciferorum Ordo, a viginti quinque Conventuum numero redactus ad quatuor, aboliti sint per Constitutiones, XXVIII Aprilis expeditas.

[42] Sub hæc Eremitæ B. Petri, in duas (ut supra num. 5 dictum ex Maurolyco est) divisi Provincias, [suo quoque metuentes Eremitæ B. Petri,] ab utraque Marchia Tarvisina & Anconitana nomen sortitas; non potuerunt non merito formidare, ne ii, quibus commodum fuerat, non solos parvos, & disciplinæ impares conventus supprimi, inter reliquos Ordines, de quorum sic imminutorum suppressione cogitabatur, etiam suus proponeretur, ex parte dimidia sub Dominio Veneto constitutus. Quamquam autem de disciplinæ apud se vigentis integritate sibi conscii essent, neque (ut alii jam suppressi) Romæ ignoti; scientes tamen numquam satis vigilantiæ adhiberi posse, ubi periclitatur totius Congregationis salus; dispicere cœperunt, qua potissimum ratione persuadere æquis & iniquis possent, Ordinem suum non esse numerandum inter eas Vites, quæ in Vinea Domini, quæ est ejus Ecclesia, provide plantatæ (ut in prædictis Constitutionibus loquitur Alexander VII) sed nunc primigenio regularis observantiæ vigore destitutæ, in steriles labruscas degenerarunt; ut proinde deberet Romanus Pontifex, eamdem Vineam curæ suæ divinitus demandatum omni studio & industria jugiter colere satagens pro munere suo ipsum ex more seduli patris familias evellere.

[43] Istum in finem, tum alia placuit adhibere media, mihi incomperta; tum ineffectum deducere, quod ab anno MDCXXVI cogitatum fuerat, de conscribenda Ordinis historia. Sed non erat hoc opus paucorum mensium. [ediderunt spicilegium historicum illius] Ergo dum ei moliendo incumbitur, visum conducibile est, ut Eusebius Jordanus Vicentinus, ejusdem Societatis Sacerdos Theologus, Magister Collegiatus in Universitate Patavina, ac sanctissimæ in eadem urbe Inquisitionis assistens & Consultor, nec non inter Sacerdotes Tarvisinæ Provinciæ Senior; a cujus diligentia jam habebatur Catalogus virorum, qui Sanctitatis ac Beatitatis titulo in ipsa Congregatione floruere, mihi quidem nondum visus, sed necdum necessarius, saltem pro hoc mense Junio; visum, inquam, conducibile est, ut tantæ auctoritatis vir, colligeret, [quale hic recuditur] ex jam tum parato instrumento, Spicilegium historicum Pauperum Eremitarum S. Hieronymi, Congregationis B. Petri Gambacurta de Pisis; quod ipso anno MDCLVI ex Typographia Camerali, Superiorum permissu Patavii prodiit, dignum huc transferri totum, sicut ipsum oblatum fuit adm. R. P. Cherubino Girardo Veneto, Hispidæ Priori, sub hac dedicatoria.

[44] Cunctæ, ni hallucinor, Regularium familiæ peculiares suas tenent historias, singulariaque, (ut sic eloquar) habent chronica; in quibus ipsarum ortus & profectus, cæteraque scitu continentur digna: [ex Monumentis jam inde ab an. 1626 colligi cœptis.] Societas vero nostra hactenus solis, in fide parentum, (ut his utar verbis) acquievit traditionibus: cui pernicioso inconvenienti tollendo rationem ut inirent Proceres nostri; provide, in generali synodo, Hispidæ agri Patavini anno millesimo sexcentesimo vigesimo sexto congregata, duos cuique suum Provinciæ vendicavere Custodes (libens Historiographos indigitarem) qui societatis præclara, cum præterita, tum præsentia, ac futura, ab interitu vindicarent facinora, monimentaque litteris mandarent. Verum enimvero tam prudentis deliberationis auctore vix erepto vivis, successores (quo perciti œstro aculeove exagitati ac ducti spiritu ignoro) illam statim suppressere, funditusque eradicavere ædificium. Ex hujus ruderibus perniciei fragmentisve præsens collectum venit Spicilegium: quod Paternitatis tuæ adm. Rev. nominis decoratum splendore; speque fretum benignitatis, suffragiove fultum patrocinii, ac auctoritate confisum, in lucem prodire non erubescit. Quare illud, meipsumque multo magis, tibi commendo. Deus Paternitatem tuam, ad bonorum solatium servet, incolumen. Patavii. Kal. Maji MDCLVI.

A. D. MCCCLXXX B. Petrus, præclara ex stirpe Gambacurta de Pisis, adhuc juvenis, sæculo renuntias, societatem instituit in ecclesia sanctissimæ Trinitatis Montis-belli, Urbinatensis diœcesis, & agri: eamque per annos quinquagintaquinque, quoad vixit, tamquam supremus Moderator ac generalis Rector gubernavit; idest, usque ad annum MCCCCXXXV: eamque Pauperum Eremitarum D. Hieronymi indigitari voluit.

MCCCC Ædificantur ecclesia ac monasterium Salogarini.

MCCCCXVII Moritur Pisauri B. Petrus de Catalaunia.

MCCCCXIX Comprobatur sanctissima vita ejusdem B. Petri Venetiis, duobus miraculis XIX Ianuarii.

MCCCCXXI Martinus Papa V. hujus nominis, anno quarto sui Pontificatus, Congregationem approbavit; eamque exemit ab Inquisitoribus hæreticæ pravitatis, ac perpetuo sub protectione Sedis Apost. suscepit. Bulla est apud me, sub Datum, Romæ Nonis Iunii, Pontificatus sui anno quarto MCCCCXXI. Exemptio tamen ab Inquisitoribus sublata fuit a Paulo V, Summo Pontifice MDCV. Calend. Septemb.

MCCCCXXI B. Petrus acquisivit oratorium S. Mariæ Magdalenæ Paduæ; quam acquisitionem approbavit Eugenius IV anno MCCCCXXXVII, Kal. Martii, Pontif. sui anno septimo, sub Datum Ferrariæ. Bulla extat apud me. Hanc ecclesiam ex angusta in augustiorem formam cœperunt reædificare Patres, anno MDCXXXXVII.

MCCCCXXII Idem Martinus Papa V, amplissima Privilegia concessit Congregationi: ita manuscriptum reperio, Bullam tamen adhuc non vidi.

MCCCCXXIV Monasterium Montis Baroccii acquiritur.

MCCCCXXVII Andreas Rattolus, compater B. Petri, elargitur eidem ecclesiam S. Marci Montis Baroccii.

MCCCCXXXII Invenitur hoc anno XII Iulii, B. Petrum adhuc superstitem fuisse.

MCCCCXXXV Migrat ex hac vita B. Petrus Venetiis. Eligitur Generalis B. Bartolus seu Bartholomæus a Cæsena: qui Congregationem rexit usque ad annum MCCCCLI.

Traditur hoc anno Congregationi ecclesia cum Monasterio S. Matthæi de Mantua, prope Urbis mœnia: quæ anno MDCXXVIII funditus eversa fuere ob prælia inter Ferdinandum, Tertium hujus nominis electum Romanum Imperatorem, & Carolum Gonzaghium præfatæ urbis Ducem, qui alium locum concessit in civitate.

Acquiritur etiam hoc anno monasterium S. Mariæ Magdalenæ in suburbiis Vicentiæ; de cujus fundatione, extat Bulla Eugenii quarti Veneti, sub anno MCCCCXXXVII.

Idem Eugenius hoc anno approbavit concessiones ecclesiarum ac conventuum, Venetiarum, Arimini, Urbini, Nobilariæ, ac Ferrariæ: & per aliam Bullam nobis multa concessit Privilegia, eligendi nempe Confessarios, suscipiendi Ordines sacros, Privilegiorum participationem, &c. sub Datum Ferrariæ MCCCCXXXVII, VIII Kal. Martii Pont sui anno VII: quæ est apud me.

MCCCCXXXVII Bulla Eugenii IV de fundatione Monasterii S. M. Magdalenæ de Vicentia. Aliqui dicunt hoc solum anno obiisse, B. Petrum, Congregationis institutorem.

MCCCCXL Eugenius Papa V jubet, ut singulis annis Capitulum celebretur Generale, sub Datum Florentiæ MCCCCXL tertio decimo Kal. Augusti, Pontificatus sui anno X quæ Bulla apud me reperitur.

MCCCCXLIII Ecclesia S. Mariæ Hispidæ in agro Patavino societati traditur a Canonicis secularibus S. Jacobi de Monte silice Congregationis S. Georgii in Alga Venetiarum, aliquibus expulsis Monialibus. De hoc autem Monasterii magnæ subortæ sunt lites cum Patribus Carthusianis, quibus traditum fuerat a quodam ex nostris, absque Capituli Generalis licentia, & Congregationis consensu; quas, Deo adjuvante, nostri Patres tandem superavere.

Bulla Eugenii IV concessionis ac liberationis ab omni jurisdictione, data. Florentiæ MCCCCXLIII, Tertio Kal. Augusti Pont. sui anno X, extat apud me.

MCCCCXLIV Conduntur novæ constitutiones, seu, ut vocant, Memoriales, Patavii in Capitulo Generali; quæ postea fuerunt impressæ Venetiis MCCCCXLVIII, IV Idus Septembris per Raynaldum Novomagiensem, Latine & Italice: quæ apud me extant.

MCCCCXLVI Celebratur Capitulum Generale Venetiis, & confirmatur Generalis B. Bartholomæus a Cæsena.

Hoc anno B. Nicolaus a Furca Palena, oppido in Pelignis, cum suis sociis in nostram adscribitur societatem, ætatis suæ anno nonagesimo septimo; & sponte donavit monasterium S. Onuphrii de Urbe & locum Neapolis.

MCCCCXLVII B. Bartholomæus a Cæsena iterum confirmatur Generalis: & B. Benedictus Siculus, auxilio Papæ Nicolai V cœpit ædificare Ecclesiam neapolis sub invocatione S. Mariæ Gratiarum.

MCCCCXLIX Moritur hoc anno Romæ B. Nicolaus e Furca Palenæ.

MCCCCLI Jacobus a Firmo eligitur Generalis.

MCCCCLII Donatur hoc anno Societati Ecclesia & Prioratus secularis B. V. Mariæ Montis-Summani, in agro Vicentino, XXVII Septembris. Apostolici Brevis transumptum extat in Cancellaria Episcopali Vicentiæ, & in Archivio S. Sebastiani Venetiarum: modus vero donationis legitur in meo Monte Summano Repurgato, seu ad meliorem redacto frugem.

MCCCCLIII Nicolaus V decrevit, confirmavit, ac concessit ut singulis trienniis celebretur Capitulum Generale, cum facultate eligendi Generalem, Provinciales, ac quatuor Definitores: sub Datum Romæ apud S. Petrum tertio Kal. Aprilis Pont. sui anno septimo: quod Breve est apud me.

MCCCCLIV Idem Frater Jacobus confirmatus est Generalis.

MCCCCLVII Idem Frater Jacobus tertio confirmatur Generalis. Calixtus IV concessit Societati facultatem ædificandi ecclesias, capellas, habendi Altaria portatilia, &c. hæc tamen Bulla non est apud me sed ab aliis citatam legi, sub datum MCCCCLVII, XXVI Augusti, Romæ apud S. Petrum. Idem Calixtus eodem anno, quarto idus Decembris Pontif sui anno tertio, per suam Bullam datam Romæ apud S. Petrum, beccham caputii deferri prohibuit extra Societatem, quæ Bulla apud me est.

MCCCCLX Gabriel a Ferraria eligitur Generalis: Capitulum celebratur Hispidæ agri Patavini, inter amœnos ac frugiferos Euganeos colles: in quo adfuit B. Paulus Quirinus, Patritius Venetus, Provincialis Tarvisinæ Provinciæ.

MCCCCLXI B. Paulus Quirinus est Prior Paduæ.

MCCCCLXIII Gabriel a Ferraria confirmatur Generalis.

MCCCCLXV Accipitur monasterium S. Mariæ gratiarum Veronæ, quod postea dictum fuit a Victoria.

MCCCCLXVI Titulus ecclesiæ Ferrariæ S. Mariæ a Misericordia mutatur in alium, nempe S. Mariæ a Rosa, intra mœnia.

MCCCCLXVII Capitulum Generale celebratur Arimini, & eligitur Generalis B. Petrus Hispanus.

MCCCCLXX Idem confirmatur Generalis.

MCCCCLXXIII Confirmatur iterum idem Generalis. Bulla Sixti IV concessionis Confessorum, permutationis votorum, Ordinum extra tempora suscipiendorum &c. Romæ decimo Kal. octobris, apud S. Petrum, Pontif. sui anno IV.

MCCCCLXXIV Bulla Sixti quarti de nonferenda beccha Capucii extra nostram Societatem. Datum Romæ apud S. Petrum tertio decimo Kal. Decemb. Pontif. sui anno IV. Ipsa est apud me. Donatur Congregationi monasterium interamnæ.

MCCCCLXXVI Gabriel a Ferraria iterum Generalis. Bulla Sixti IV concessionis & novæ institutionis Capituli Generalis & Provincialis: sub Datum Romæ apud S. Petrum MCCCCLXXVI Kal. Febr. Pontificatus sui anno VI.

MCCCCLXXVIII Litteræ Cardinalis S. Marci, de Indulgentiis a Sixto IV societati concessis, quæ sunt apud me.

MCCCCLXXIX Idem Gabriel confirmatur Generalis.

MCCCCLXXXII Marinus Urbinatensis Generalis.

MCCCCLXXXIII Monasterium Arimini traditur Congregationi.

MCCCCLXXXV Philippus a Mantua Generalis.

MCCCCLXXXVII Bulla Innocentii VIII exemptionis ab Ordinariis. Datum Romæ apud S. Petrum decimo sept. Kal. octobris Pont. sui anno IV. Eodem die & onno, idemmet Pontifex aliam evulgavit Bullam, qua præcipit publicationem supradictæ exemptionis: extant apud me.

MCCCCLXXXVIII Philippus a Mantua confirmatur Generalis.

MCCCCLXXXIX Bulla Innocentii VIII contra deferentes Beccham capucii extra nostram Congregationem. Romæ apud S. Petrum XI Kal. Martii, Pontificatus sui anno VI. Eodem anno XV Maji, Nobis concessit per Breue indulgentias Urbis, &c. Revocatum a Paulo V.

MCCCCXC Capitur monasterium S. Anthimi prope Neapolim.

MCCCCXCI Celebratur Generale Capitulum Vicentiæ in monasterio S. Mariæ Magdalenæ in suburbiis, & eligitur Generalis Marinus de Urbino XXVI Aprilis.

MCCCCXCIII Donatur Congregationi monasterium Fulginii.

MCCCCXCIV Anconæ celebratur Capitulum Generale in Conventu S. Mariæ Gratiarum (commendatum ab Innocentio X, anno MDCLIII) & eligitur Generalis Cherubinus a Ferraria, Procurator Generalis, & Prior S. Onuphrii de Urbe.

MCCCCXCVI Accipitur monasterium Bagnacaballi. Bulla Alexandri VI pro confirmatione Bullæ Sixti IV, MCCCCLXXVI circa celebrationem Capituli Generalis & declarationes ejusdem Capituli. Datum Romæ apud S. Petrum die XIV Aprilis MCCCCXCVI, Pontif. sui anno IV apud me.

MCCCCXCVII Cherubinus a Ferraria confirmatur Generalis.

MCCCCXCVIII Accipiuntur monasteria Viterbii & Argentæ; sed hoc suppressum fuit ab Innocentio X, magno Societatis damno & incommodo. MDCLIII moritur Cherubinus Generalis; & subbrogatur Hieronymus a Brundusio.

MCCCCXCIX Acquiritur monasterium Cremonæ in suburbiis; cui ecclesiæ adnexa fuit animarum cura a S. Carolo Borromæo.

MD Angelus de S. Agatha est Generalis. Idem privatur a Protectore Generalatu, propter inobedientiam.

MDIII Hieronymus a Brundusio eligitur Generalis. Hoc anno exortæ sunt lites inter ambas Provincias, quas serenissimus Regius Venetus Senatus sua pietate ac prudentia composuit ac sedavit.

MDVI Idem Hieronymus Brundusinus confirmatur Generalis. Accipitur Monasterium Salerni.

MDIX Joannes Bapista Mutinensis Generalis.

MDX Accipitur monasterium Forilivii. Moritur B. Marcus de Marchionibus Mantuæ; ubi sacrum ejus corpus honorifice asservatur adhuc.

MDXII Idem Joannes Baptista Mutinensis confirmatur Generalis.

MDXIII Migravit ab hoc seculo Frater Martinus Frixinalensis, vitæ in culpatissimæ,

MDXV Confirmatur Generalis qui supra.

MDXIX Nicolaus de Padua est Generalis.

MDXXI Idem confirmatur Generalis.

MDXXIV Hieronymus de Ferraria Generalis: prorogatur Capitulum Generale per annum.

MDXXVIII Pius de Mantua, vel secundum alios de Ferraria, est Generalis. Capitulum celebratur Tarvisii, in quo Officiales simoniace eliguntur, unde Romam vocantur.

MDXXXI Joannes a Cento agri Ferrariensis, est Generalis.

MDXXXIV Idem confirmatur Generalis: vel secundum alios Mansuetus a Bagnacaballo. Hoc anno quædam Congregatio Fratris Petri de Manerba nostræ unitur Societati.

MDXXXV Bulla Pauli III Confirmationis & novæ concessionis Privilegiorum nostræ Societatis. Romæ sexto Idus Maji, Pontif. sui anno primo: apud me extat.

MDXXXVII Idem confirmatur Generalis.

MDXL Bernardus de Verona est Generalis; & corrector antiquarum Constitutionum.

MDXLIII Remigius a Villa, Lunensis, Generalis.

MDXLIV Moritur Generalis, & in ejus loco subrogatur Cherubinus a Londiano.

MDXLV Cardinalis Sadoletus Protector decrevit, ut Priores non confirmarentur ultra triennium

MDXLVI Philippus de Mantua, alii dicunt de Mantica, Generalis.

MDXLVII Donatur Congregationi monasterium Fluminis Esini. Moritur Philippus Generalis, & ei substituitur Hieronymus a S. Donato, Feratrensis.

MDXLIX Capitulum celebratur Arimini, & eligitur Generalis 12 Maji Felix de S. Agatha Feratrensis. Acceptantur novæ Constitutiones, cunctis protestantibus nolle se obligare ad mortale, nisi quatenus, &c.

MDL Acquiritur ecclesia S. Victoris de Crispano agri Tarvisini, diœcesis Patavinæ.

MDLII Hieronymus Veronensis Generalis VI Maji.

MDLV Celebratur Capitulum Pisauri, & eligitur Generalis Matthæus a Ferraria.

MDLVI Monasterium Forolivii extra mœnia solo æquatur ob Gallorum bella, & conceditur aliud in urbe.

MDLVIII Remigius a Villa, Generalis secundo.

MDLX Breve Pii V Confirmationis Privilegiorum, facultatum, exemptionum, quæ per alios Pontifices fuerunt nobis concessa. Apud S. Petrum quinto Kal. Octob. Pontif. sui anno primo.

MDLXI Bernardus de Vicentia Generalis.

MDLXII Acquiritur monasterium Sabiniani.

MDLXIV Paulus Pacciotus, seu Piccotus a Nobilaria Generalis. Obiit, & subrogatur.

MDLXV Ludovicus Tebaldus a Nobilaria, in agro Pisauriensi.

MDLXVII Joannes Baptista Roboretus a Monte-silice Generalis; sub quo Congregatio cœpit profiteri; & prima professio fuit emissa Romæ in Ecclesia S. Onuphrii die XVIII Martii, MDLXIX. Ab eodem Generale.

Bulla Pii V. Confirmationis, & novæ concessionis Privilegiorum omnium ordinum Mendicantium, cum declarationibus, decretis, & inhibitionibus Sanctissimi, motu proprio. Romæ XXII. Kal. Iulii, Pontif. sui anno secundo.

MDLXVIII Breve Papæ Pii V, de trium votorum professione emittenda in nostra Congregatione Romæ. 15. Kal. Decemb. Pont. sui anno tertio.

MDLXIX Hoc anno Religio cœpit emittere professionem, ut dictum est supra.

MDLXX Non celebratur Capitulum Gene rale consueto tempore; sed de licentia Cardinalis Cornelii Protectoris protrahitur usque ad primam Dominicam Septembris, & celebratur Hispidæ: in quo eligitur Generalis Joannes Baptista Lanfrancus, Pisaurensis.

MDLXXI Breve Pii V. Confirmationis & novæ concessionis Privilegiorum nostræ Congregationis motu proprio: & præsertim Indulgentiæ Plenariæ perpetuæ die quartæ Dominicæ quadragesimæ, Romæ XXX Martii, Pontif. sui anno sexto: Quam indulgentiam Gregorius XIII etiam ad seculares extendit.

MDLXXIII Ob nimiam Religionis paupertatem non celebratur consueto tempore Capitulum generale, sed differtur in annum sequentem. Acquiritur monasterium Hortæ, & etiam ecclesia S. Laurentii Fulginii: ac denuo reædificatur ecclesia Forilivii extra mœma.

MDLXXIV Michael Vicentinus Generalis.

MDLXXV Venerabilis Frater Cyprianus Musconius moritur.

MDLXXVII Ob pestis suspicionem non celebratur Capitulum Generale. Acquiritur Monasterium Subrivoli; commendatum ab Innocentio X, MDCLIII.

MDLXXVIII Celebratur Capitulum. Hispidæ, & eligitur Generalis Ioannes Baptista Lanfrancus Pisaurensis secundo.

MDLXXIX Moritur Generalis Romæ IV Maji; & subrogatur Ludovicus a Nobilaria die X. Iunii Arimini. Fit unio cum Fratribus S. Mariæ de Costa Sextri de Occidente Genuæ.

Bulla Gregorii XIII Confirmationis Privilegiorum nostræ Congregationis Romæ XXV Maji, Pontificatus sui anno octavo.

MDLXXXI Ioannes Baptista Roboretus Patavinus, Generalis secundo.

MDLXXXIV Olivus de Londiano Generalis. Accipitur monasterium Otricoli; suppressum ab Innocentio X, MDCLIII.

MDLXXXV Accipitur Monasterium Cassani, Commendatum ab Innocentio X MDCLIII.

MDLXXXVI Monasterium S. Petri Episcopi Fani accipitur.

MDLXXXVII Ioannes Baptista Roboretus Patavinus tertio Generalis.

MDXC Ioannes Baptista de Grassis a Saludecio, Generalis.

MDXCIII Stephanus Gavedonus, Vicentinus, a Valle Dominorum, VII Maji eligitur Generalis.

MDXCV Acquiritur monasterium Rhodigii; ampliatum MDCXVIII ex pecunia inventa apud Patrem Hippolitum a Petra-sancta.

MDXCVI Antonius Veneruccius, Urbinas, Generalis.

MDXCIX Bernardinus Gambarus, Veronensis, Generalis.

MDC Bulla Clementis octavi Concessionis noviciatuum Venetiarum & Neapolis.

MDCII Antonius Veneruccius, Urbinas, secundo Generalis.

MDCIII Sepulchrum B. Marci decoratur Mantuæ.

MDCV Seraphinus Mazzolius, Vicentinus, Generalis.

MDCVI Corpus B. Nicolai in splendidiorem locum reponitur Romæ superiorum permissu.

MDCVIII Cæsar Veneruccius, Urbinas, est Generalis.

MDCXI Joannes Badilius, Veronensis, Generalis.

MDCXII Moritur Generalis Veronæ; & ei subrogatur Ferrariæ Bernardinus Gambarus, Veronensis, secundo.

MDCXIV Silvester Locatellus Generalis: Capitulum celebratur Hispidæ, & dimittitur Beccha capuccii: & novæ acceptantur Constitutiones.

MDCXV Neapoli moritur Generalis, & XVIII Maji subrogatur Octavius Nicoruccius, Urbinas. Locus SS. Petri & Pauli de Vestono, agri ac diœcesis Brixiensis, donatur Congregationi.

MDCXVII Joannes Baptista Porratus a Campo, Generalis. Moritur hoc anno Venerabilis Frater Cyprianus Musconius, anno ætatis suæ XLII.

MDCXIX Orantibus ante Corpus Venerabilis Cypriani miraculorum signa ostendit Deus.

MDCXX Octavius Nicoruccius, Urbinas, Generalis secundo.

MDCXXI Acquiritur locus Campi in ditione Genuensium.

MDCXXIII Capitulum celebratur Bagnacaballi, & eligitur Generalis Bernardus Moronus, Ferrariensis. Eliguntur quatuor examinatores in unaquaque Provincia.

Hoc anno quidam injuste cœpit vexare Congregationem, quam diu vexavit, & præsertim Provinciam Tarvisinam, magna regularis observantiæ jactura, ac rei familiaris non parvo detrimento.

MDCXXVI Celebratur Capitulum Hispidæ, & eligitur Generalis Octavius Nicoruccius tertio. Institutus fuit Procurator Provincialis in Urbe Venetiarum, & etiam fuerunt electi duo Custodes, qui res Congregationis conscriberent: quæ duo munera fuerunt postea suppressa: a quibus, & ob quas causas, reverentis modestiæ gratia silentio involvo.

MDCXXIX Jordanus Muscatellus Generalis Arimini IV Maji. Fuerunt approbatæ novæ Constitutiones; quas successores statim suppressere.

MDCXXXI Moritur Generalis Vicentiæ: & per Breve Apostolicum nominatur F. Michaël Celega, Venetus.

MDCXXXII Honorius Magnonius a Talacchio Urbinatensis Diœcesis eligitur Generalis per Breve Apostolicum. Capitulum non celebratur ob pestis metum: sed Generalis cum duobus aliis Ferrariæ fecerunt & defecerunt quidquid voluerunt, & forsan non potuerunt.

MDCXXXV Michael Celega Venetus Exprovincialis, sub quarumdam litterarum Eminen. Protectoris prætextu, eligitur Generalis.

MDCXXXVIII Horatius Draco, Romanus, Generalis.

MDCXLI Barnabas Piazzola, Patavinus, Arimini eligitur Generalis. Iterum in hoc Capitulo publicatæ fuerunt novæ Constitutiones idiomate Latino.

MDCXLIV Remigius Landus a Villa, Generalis.

MDCXLVII Franciscus Cocalinus, Venetus, Pisauri eligitur Generalis.

MDCXLVIII Conceditur facultas ædificandi monasterium in Castro Finalis Riperiæ de Ponente Genuæ, & IV. Novemb. imponitur primus lapis pro ecclesiæ fundatione & ædificatione.

MDCL Innocentius X prohibuit receptiones novitiorum ac professiones. Fammianus Pacificus, Romanus, Hispidæ electus Generalis.

MDCLIII Germanus de Natalibus, Venetus, Generalis eligitur Arimini.

[45] Hactenus spicilegium editum anno MDCLVI cujus credere possumus fructum extitisse quod ii, quibus agentibus anno MDCLVIII supressæ fuerunt Congregationes Canonicorum Regularium S. Georgii in Algis. Hieronymianorum Congregationis fæsulanæ & fratrum Iesuatorum, non prævaluerunt contra institutam a B. Petro Pisano Congregationem; sed potius illa non modo nihil passa sit detrimenti, verum variis etiam privilegiis & domibus aucta atque munita, prout legere est in Spicilegio auctiori, quod anno MDCXCII composuit ediditque Venetiis F. Petrus Bonaccioli, Religionis ipsius præses Generalis, post opusculum aliud, cui titulum fecit, Pisana Eremus sive vitæ & Gesta Eremitarum D. Hieronymi, qui in religione B. Petri de Pisis cum sanctitatis fama ad hæc usque tempora floruerunt. Hoc libello quem nuper Authoris beneficio nactus sum fit ut jam amplius non requiram catalogum, ab Eusebio sordano Vincentio concinatum, de quo supra num. 43. Ex prædicto spicilegio auctiore adderem seriem Generalium sequenti tempore creatorum, nisi id foret prævertere pleniorem historiam quam speramus accuratissimam prodituram.

§. VIII. Acta pro impetrandis B. Petro de Pisis Officio ac Missa.

[46] Quidquid id est, quod isto, quo Jordanus scribebat tempore, metuebat Ordo, discussum fuisse feliciter, non tantum sub Alexandri VII Pontificatu, [Conservatio Ordinis inter pericula anni 1651 & 68,] sed etiam sub ejus successore Clemente IX, cujus tamen auctoritate anno MDCLXVIII extinctæ fuerunt Congregationes S. Georgii in Alga Venetiarum, ac Fratrum Jesuatorum, & S. Hieronymi de Fæsulis, uti jam dixit; acceptum refert Procurator Massæus intercessioni sui sancti Institutoris B. Petri de Pisis. Eumdem fuisse totius Congregationis sensum, atque etiam nunc esse, persuadet conatus publico nomine adhibitus, ad re ligiosiorem cultum ei impetrandum, [adscribitur intercessioni B. Petri;] quem ex dictis apparet pro Sancto vel Beato semper habitum fuisse, ab ipso suæ mortis tempore. Anno itaque MDCXC Procurator Ordinis Generalis Cardinalibus sacræ Rituum Congregationi præpositis memoriale obtulit, [cui beneficio gratus ille] ut in ordine ad Missam officiumque impetrandum scriberent Eminentissimo Cardinali Vicario, juberentque formare Processum Compulsorialem (ut vocant Romæ) cui omnia eo conductura insererentur: Sacra autem Congregatio, supplicantium precibus benigne inclinata, die XI Martii rescripsit Domino Secretario suo, ageret cum Sanctissimo pro signatura Commissionis: cui consequenter oblatus est supplicantium libellus hujus tenoris:

[47] Beatissime Pater Exponitur humiliter sanctitati Vestræ, [petit ut eidem, velut rite declarato Beato aut sancto,] a devotis Oratoribus Eremitis B. Petri de Pisis, quod postquam idem Beatus sanctissime vixisset, ac Congregationem Pauperum Eremitarum instituisset, feliciter ad cælestem patriam evocatus fuit die XVII Junii MCCCCXXXV: Deinde Sedes Apostolicam id ipsum institutum pluribus indultis confirmavit, ac etiam Motu proprio sanctæ mem. Beatus Pius Quintus denominavit Beatum Petrum de Pisis; hoc honore illum decorando, dum concessit Congregationi ab eo institutæ omnia Mendicantium Privilegia, [officium ac Missa decernatur.] per Constitutionem CXXV ipsius Beati Pontificis, impressam in Bullario, sub datum XXX Mensis Martii MDLXXI; & successive pariter Motu proprio sanctæ mem. Clemens VIII denominavit Beatum Petrum de Pisis sub die VII Septembris, ac XXIII Decembris MDC, ut habetur in constitutione LXX ejusdem Pontificis, itidem in Bullario impresso; Quam denominationem Beati, tota Ecclesia Catolica constanter assumpsit, adeo ut communiter idem Dei servus nominetur ac reputetur Beatus. Extat insuper antiquissimus liber constitutionum, continens historiam de Vita Beati Petri de Pisis, cum narratione insignium miraculorum, quæ idem Beatus patravit: Atque similiter extant plures Effigies antiquissimæ ipsius Beati, ad publicam venerationem in pluribus ecclesiis expositæ. Quibus sic stantibus Oratores humillime supplicant sanctitati Vestræ, [designatur Cardinalis Relator,] ut causam & causas Beatificationis hujusmodi cum omnibus ac singulis incidentiis, emergentiis, dependentiis annexis & connexis etiam super Officio & Missa celebrantes ad honorem ejusdem Beati, committere ac mandare dignetur sac. Rituum Congregationi: quæ, citato & audito R. P. B. Fidei Promotore, procedat, cum facultate deputandi Cardinalem Ponentem, omnibusque ac singulis facultatibus desuper necessariis & opportunis etiam subdelegandi, si opus fuerit, quoscumque Judices in Romana Curia & extra pro formandis processibus compulsorialibus & remissorialibus desuper necessariis vel opportunis, ad formam novissimorum decretorum; constitutionibus Apostolicis, cæterisque in contrarium, quatenus nec obstantibus quibuscumque statum, & merita causæ sufficienter expressis habendo.

[48] [Hinc cœpta agi causa;] Erat hoc quasi per saltum procedere, & Beatificationem vel etiam Canonizationem, ejusmodi indulgendis Officio ac Missa, ex hodierno Romanæ Curiæ usu præmittendam, per actam supponere. Itaque licet supplicatio prædicta referretur, signata per verbum Placet P. die VIII Aprilis: cum tamen S. Congregationi iterum supplicaretur, ut ex vi jam signatæ concessionis pro cognitione Beatificationis, & concedendi Officii ac Missæ, designaretur Cardinalis, causam rite propositurus (Ponentem vocant) rescriptum super ea petitione datum, [sed veluti adhuc integra;] notare placuit tamquam causa adhuc prorsus integra, modum qui deinceps tenendus esset. Pisana (credo quia Pisanus Petrus erat) Beatificationis & Canonizationis servi Dei Petri de Pisis, Beati nuncupati, Congregationis Pauperum Eremitarum Institutoris. Rescriptum fuit hujusmodi: Sacrorum Rituum Congregatio post signatam a S. D. N. Alexandro Papa VIII commissionem causæ Beatificationis & Canonizationis d. servi Dei Petri de Pisis, [citaturque Promotor fidei.] Beati nuncupati; censuit in Ponentem seu Relatorem ejusdem causæ posse deputari Em. ac Rev. D. Cardinalem Casanate, cum omnibus, & singulis facultatibus desuper necessariis & opportunis, si Sanctissimo Domino placuerit. Die XX. Aprilis MDCXC.

[49] Hoc vero nihil cunctante, Citatus est Illustriss. ac Reverendiss. Dominus Prosper Bottinus Archiepiscopus Myrensis, Sanctæ Fidei Promotor ad dicendum contra commissionem manu sanctissimi signatam, & contra deputationem Em. D. Casanate, a S. Congregatione factam, sub die XXII currentis siquidem videndum, admitti; & juxta illarum formam mandari procedi ad prædicta, instante R. P. Nicolao Massæo, Procuratore Generali Congregationis Eremitarum Beati Petri de Pisis: cui citationi subscribit Sassius, Sac. Congregationis Notarius. Promotore autem nihil opponente quo minus procedi posset, proposita in hunc modum causa est. Emin. ac Rev. Domini. Postquam Beatrus Petrus Gambacurta de Pisis sanctissime vixisset, & Congregationem Pauperum Eremitarum, sub invocatione S. Hieronymi, legitime instituisset, feliciter ad cælestem Patriam octuagenarius migravit, anno MCCCCXXXV, ut in ejus vitæ historia, breviter antiquo caractere descripta: supplicat hodie Congregatio eremitarum, ab eodem B. Petro instituta, benigne indulgeri licentiam, celebrandi Officium & Missam de Communi Confessoris non Pontificis, die XVII Junii, qua Deus nostrum Beatum ad cælos evocavit.

Constat enim de Beatificatione per enuntiativam Beati, [& adducuntur rationes,] Motu proprio emanatam a Beato Pio V, in ejus Constitutione CXXV: quam enunciativam, suis specialitatibus suffultam, credimus satis probare Beatificationem.

I Specialitas est in origine, quod talis enuntiativa prodiit Motu proprio a summo Pontifice potestatem habente super enuntiata Beatificatione; ut habemus regulam firmatam in Decis. DCLXXXVIII n. 2, coram Coccino; XCCCCXI n. IV coram Dunozotto 192 n. 15 p. 18; Decis. 125; n. 3. coram Sanctissimo Regnante; atque his terminis notat Matta de Canonizatione Sanctorum p. 4 cap. 23 infra n. 9.

II Specialitas est pariter in origine, quod enuntiativa emanavit a Pontifice sancto; & non nisi temere diceretur, talem Pontificem ex lubricitate loquendi nuncupasse Beatum, id est Beatificatum in gloria, non habitis necessariis notitiis in facto.

III Specialitas itidem est in Origine, quod talis enuntiativa excedit annos centum, ab anno MDLXXI, ut de antiqua enuntiativa Papæ supra centum annos notat Mascardus Concl. 622, de probat. verbo, enuntiativa n. 17. Rota Decis. 567 n. 16 p. 5 Decis. 747; n. 2 coram Dunozotto 125, n. 3, coram sanctissimo Regnante.

IV Specialitas est in progressu; Quia Clemens VIII, Constitutione LXX bis Motu proprio nuncupavit Beatum Petrum, ideoque magis corroboratur probatio Beatitatis seu Beatificationis, per replicatas enuntiativas, Motu proprio a Sede Apostolica emanatas, ut in Decisionibus jam allegatis.

V Est pariter in progressu; quia eamdem denominationem Beati, erga nostrum Beatum Petrum, tota Ecclesia Catholica complexa est; adeo ut non nisi temere quis hodie dubitaret, an iste Dei servus sit Beatus, sive in æterna gloria beatificatus.

VI Est in subjecto benemerito. Quia idem Dei servus Ordinem Regularem instituit sub nomine Pauperum Eremitarum, a Sede Apostolica pluries probatum, ac privilegiis decoratum, ut in Constitutione XIII Sixti Quarti CXXV B. Pii Quarti, & LXX Clementis Octavi; Nec dubium est præcipue colendos fore servos Dei, Ordinum Regularium Institutores, ut de sancta Dei Ecclesia bene meritos, & Apostolici muneris coadjutores.

VII Specialitas est in facto conjuncto. Quia existunt imagines antiquissimæ B. Petri, cum radiis, seu laureolis, expositæ, videlicet in ecclesia de Victoria Verone, in ecclesia de Rosa Ferrariæ, [suadentes concedendum quod petitur] in ecclesia de Magdalenis Patavii, & in ecclesia Venetiarum; ultra innumeras modernas, in omnibus aliis ecclesiis regularibus nostræ Congregationis.

[50] Probata igitur beatitate seu beatificatione, nullum remanet dubium de concessione Officii & Missæ, pro Religiosis ejusdem habitus, ex Communi Confessoris non Pontificis, [cum exemplis similis indulgentiæ circa alios Beatos.] ut humillime supplicamus; utque indies sac. Congregatio indulgere solet pro Beatis a Sede Apostolica probatis. Sicut enim licitum est talem Beatum publice venerari, per genuflexiones, aliosque actus externos; ita licitum est celebrare Officium & Missam annuente hoc sacro Senatu; quatenus, non variato genere cultus, semper adhibetur idem sub titulo Beati: Quinimmo etiam si servis Dei cultus ab immemorabili; vel supra centum annos tributus fuerit, absque Officio, & Missa, nihilominus hæc sac. Congregatio benigne assumit arbitrium concedendi officium & Missam, ea ratione, quod possessio & præscriptio juris honorifici, quæsiti per unam speciem honoris, sat est pro altera seu aliis speciebus in eodem genere; ut notat Poroz Observ. 73 num. 136 de manuten. Rota Decis. 903 num. coram Buratto; & novissime his terminis, quia Officium & Missa non excedit cultum sub titulo Beati, annuit hæc sac. Congregatio in Assisiensi, pro Beatu Antonio a Stronconio Franciscano, sub die XXX Julii MDCLXXXIX Signatum erat A. Episc. Ostiensis Card. Cybo; & subtus, Laurentius Fliscus S. Congr. Rituum Secretarius. Suprascriptum autem S. Rituum Congregatio Eminentiss. D. Cardinali Casanate.

[51] Tunc porro supplicatum hoc modo est, Italica, ut antea semper lingua, responsis, tamen semper Latine datis. [Tunc porro postulatur] Eminentiss. & Reverendiss. Domini. Procurator Generalis Congregationis B. Petri de Pisis, Eminentiarum vestrarum orator humillimus, nomine præd. Congregationis humiliter exponit, jam se obtinuisse a Sanctiss. Domino nostro Commissionem Beatificationis & Cultus antiquissimi d. Beati, præcedente voto hujus S. Congregationis; Idcirco humiliter supplicat, ut Cardinali Vicario delegetur fabrica Processus Compulsorialis in Curia: in quo deducentur antiquæ denominationes Beati, factæ Motu proprio a summis Pontificibus Paulo III Pio III & Clemente VIII publice receptæ ab Ecclesia; insuperque producetur antiquissima historia Vitæ & Miraculorum ejusdem Beati, cum suo Instituto. [ut Processus compulsoriales formentur,] Insuper idem Orator supplicat, ut Eminentiæ vestræ dignentur per litteras hujus sacræ Congregationis scribere ad D. Cardinalem Archiepiscopum Neapolitanum, d. Patriarcham Venetum, & ad Episcopos vel Vicarios Veronensem, Patavinum & Ferrariensem, ut procedant ad deputationem Promotoris Fiscalis, coram quo periti recognoscant picturas & sculpturas veteres d. Beati, existentes in dictis civitatibus: qui eidem omnes transmittant Actus recognitionum a se factarum, [quod obtinetur:] cum suis responsoriis litteris, quemadmodum aliis vicibus practicatum est. Ad hanc autem supplicationem invenitur Rescriptum sacræ Congregationis Rituum sub die V Augusti MDCXC, pro B. Petro de Pisis, in hæc verba: Fiat Processus coram Eminentiss. Vicario; & etiam in loco ubi jacet corpus Servi Dei, ab Ordinario loci; in reliquis autem dentur litteræ ut petitur.

[52] Hæc dum Curiali more fiunt lente, & plures aliæ similes causæ, priores in ordine, paulatim expediuntur; ventum est ad B. Julianam Falconeriam Ordinis Servorum B. Mariæ Florentinam; [interim cavetur ne causæ faveat immemorabilis possessio,] quam cum Sacra Congregatio, anno MDCXCIII die X Januarii, censuisset, stantibus variis circumstantiis, non comprehendi in Decreto generali anni MDCXXVIII, ideoque concedi posse Officium & Missam … insuper decrevit, in posterum servandum esse Decretum generale in forma præcisa; ita ut non suffragetur immemorabilis, nisi probata in eadem specie Officii & missæ, si Sanctissimo placuerit. [nisi pro eadem specie cultus.] Hic vero annuit die XVIII Octobris ejusdem anni. Damus Vitam istius B. Julianæ XIX Junii: nunc optamus, ut obstaculum, novo B. Petri honori positum per ejusmodi clausulam, non impediat quo minus Pauperes ejus Eremitæ (licet minus potenti patrocinio fulti, quam fuerunt præces Serenissimæ Eleonoræ de Austria Poloniæ Reginæ, piæ mem. & Excellentissimi Principis de Lichtenstein tunc Cæsarei Oratoris, quorum respectu illa prævaluit) optamus, inquam, ut etiam ipsi compotes votorum suorum fiant, tanto justiorum quanto Fundatores Ordinum majori prærogativa solent in ejusmodi causis gaudere.

Juni III: 18. Juni

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 17. Juni

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 17. Juni

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 21.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.