Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Mai IV Band Mai IV Anhang Mai IV

19. Mai

DIES DECIMA NONA MAII

SANCTI QVI XIV KALENDAS IVNII COLVNTVR.

San. Pudentiana seu Potentiana, soror Virgo Romæ
S. Praxedis, soror Virgo Romæ
S. Pudens Senator, illarum pater, Romæ.
S. Calocerus, Martyr Romæ.
S. Parthenius, Martyr Romæ.
S. Joannes Martyr Constantinopoli, translatus Venetias.
S. Paternus, Martyr Romanus via Appia.
S. Gallicolus, Martyr Romanus via Appia.
S. Urbana, Martyr Romana via Appia.
S. Indicus, Martyr Romanus via Appia.
S. Seleucus, Martyr Romanus via Appia.
S. Felix, Martyr Romanus via Appia.
S. Clenicus, Martyr Romanus via Appia.
S. Crescentius, Martyr Romanus via Appia.
S. Calonica, Martyr Romana via Appia.
S. Julia, Martyr Romana via Appia.
S. Urbana II, Martyr Romana via Appia.
S. Ingenua, Martyr Romana via Appia.
S. Saturnus, Martyr Romanus via Appia.
S. Quintus, Martyr in Africa.
S. Primolus, Martyr in Africa.
S. Fortunatus, Martyr in Africa.
S. Donator, Martyr in Africa.
S. Donator II, Martyr in Africa.
S. Primus, Martyr in Africa.
S. Dicessus, Martyr in Africa.
S. Indica, Martyr in Africa.
S. Lucusta, Martyr in Africa.
S. Rogata, Martyr in Africa.
S. Orbana, Martyr in Africa.
S. Romana, Martyr in Africa.
S. Æmilius, Martyr in Getulia, regione Africæ.
S. Basilius, Martyr in Getulia, regione Africæ.
S. Prætextata, Martyr in Getulia, regione Africæ.
S. Basia seu Basilia, Martyr in Getulia, regione Africæ.
S. Partinus, Martyr in Getulia, regione Africæ.
S. Arenus Diaconus Martyr Alexandriæ.
S. Poliochus, Martyr Cæsareæ in Cappadocia.
S. Acoluthus sive Colluthus, Martyr in Thebaide regione Ægypti.
S. Philetærus, prope Cyzicum in Mysia.
S. Eubiotus, prope Cyzicum in Mysia.
S. Theodorus, Episcopus Lucensis in Hetruria.
S. Cyrillus, Episcopus Trevirensis.
S. Evonius, Episcopus in Arvernia provincia Gallia.
S. Hadulfus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, & Abbas Vedastinus,
B. Alcuinus Diaconus, Abbas S. Martini.
S. Dunstanus, ex Abbate Glastoniensi Episcopus Wigorniensis & Lundinensis, dein Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia.
B. Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci.
S. Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex.
S. Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica.
S. Augustinus Novellus, Prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini, Senis in Hetruria.
B. Bartholomæa seu Elisabeth Virgo, Tertii Ord. servorum B. Mariæ, Senis in Hetruria.
B. Andreas de Pischeria, Ordinis Prædicatorum in Valle-Tellina.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

Sancta Wereburga Virgo, Cestriæ in Anglia, indicatur in scriptis Additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Vitam hujus illustravimus	III Februarii.
Rabani Mauri Abbatis Fuldæ depositio inscripta est Menologio Scotico Dempsteri. Acta ejus illustravimus ad diem	IV Februarii.
B. Bertulphi monachi & Confessoris festivitas, in cœnobio Blandinio, indicatur in Ms. Centulensi. Vitam ejus dedimus	V Februarii.
B. Sibyllina Papiensis, Soror de Pœnitentia Ordinis S. Dominici, memoratur in Catalogo Sanctorum Italiæ per Ferrarium, & in Gynæceo Sacro Arturi du Monstier. Illustria ejus Acta dedimus	XIX Martii.

S. Joachim, Ordinis Florensis Institutor & Abbas in Calabria, ab Henriquez & Chalemoto relatus ad hunc diem, a nobis referendus in Martio erat, quo obiisse ipsum puto nos habere demonstratum: sed eædem causæ quæ tunc suaserunt amplum de eo tractatum cum Vita & miraculis differre ad hunc ab illis præelectum diem; etiam nunc valent ad longiorem moram eorum editioni indulgendam; idque eo facilius, quod supplementum Martii, quo ista differimus, decreverimus una cum reliquo primi semestris supplemento, componere post editum Iunium. Rursus ergo Joachimum expecta, proprio suo natali	XXX Martii.
Gebuinus seu Gibuinus, aut Jubinus, Archiepiscopus Lugdunensis XI seculo, memoratur a Demochare, Chenu, Roberto & Sammarthanis in suis generalibus Catalogis Episcoporum, imo & Severtio de Lugdunensibus Archiepiscopis, nusquam præposito titulo Sancti aut Beati. Addit Severtius, quia veterem ecclesiam S. Petri Matisconensis ædificavit, in Martyrologio hujus ecclesiæ referri XIV Kalendas Junii, quo die obiit, ejusque corpus quiescere in basilica S. Irenæi. Quæ eadem apud Chenu leguntur. Claudius Robertus addit in dicta ecclesia S. Irenæi, ut Beatum coli; Sanmarthani mortuam ajnnt anno MXCII, XVII Maji, qui est non XIV sed XVI Kalendas Iunii, alias die XVI Aprilis. Rainaudus in Indiculo Sanctorum Lugdunensium ait, Sacris tabulis adscribi XIV Kalendas Junii, qua die feliciter migravit. Quamquam in libro obituum Ms. dies obitus S. Gebuini annotatur XIV Kalendas Maji, addique fuisse virum sanctitate præclarum. Nos hactenus non reperimus ullis fastis inscriptum. Habemus Ideam seu Proprium ad usum Ecclesiæ Lugdunensis a Stephano Vernay propositum, in quo Gebuinū (quod in Supplemento operis poterit fieri) refert ad	XVI vel XVIII Aprilis.
Fistradus Abbas Camberonæ, Claræ vallis & Cistercii, refertur a Molano in Natalibus Sanctorum Belgii, absque titulo Beati. De eo egimus inter Prætermissos die præcedenti & Latius	XXI Aprilis.
S. Marci Episcopi & Martyris translatio, inserta est scriptis Additionalibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. S. Marci Episc. & Mart. Atinensis Acta & historiam translationis dedimus	XXVIII Aprilis.
S. Patricius Episcopus, Martyr Prusæ in Bithynia celebrantur a Græcis in Menologio Basilii Imperatoris Ms. Synaxario & aliis Menæis Mss. & excusis, ac sæpe citato Martyrologio Arabo-Ægyptio. Acta martyrii ex Ms. Græco Florentino dedimus	XXVIII Aprilis.
S. Acacius, S. Menander, S. Polyænus, Presbyter, Martyres Prūsæ in Bithynia celebrantur a Græcis in Menologio Basilii Imperatoris Ms. Synaxario & aliis Menæis Mss. & excusis, ac sæpe citato Martyrologio Arabo-Ægyptio. Acta martyrii ex Ms. Græco Florentino dedimus	XXVIII Aprilis.
SS. Cassius & Victorinus Martyres in monasterio Magni-loci apud Arvernos, dicuntur hoc die coli in Ms. Vsuærdo aucto Candracensis Prioratus. Horum Acta dedimus	XV Maji.
S. Patermius Martyr colitur Bononiæ, apud Sanctimoniales S. Catharinæ di Cento Ordinis S. Augustini, ob corpus ejus cum capite ibidem asservatum, Roma anno MDCXXIII a Gregorio XV transmissum.
Elsgina matrona inscripta est Gynæceo Sacro Arturi, ejus virtutes & pius obitus describuntur hoc die in Actis S. Dunstani, & in priore Vita num. 10 & 11 ubi Æthelfleda appellatur, & in posteriore Vita cap. 3 ubi Elgive vocatur.
S. Urbanus Papa & Confessor memoratur a Greveno & Canisio: ast Urbanus Confessor in Ms Epternacensi, & sequenti die in Mss. Rhinoviensi & Richenoviensi, inter Martyres Romanos censetur, ab aliis Urbana dicta.
Sanctæ sex Virgines & Martyres Nicomediæ, quarum præcipua S. Cyriaca igne cremata, inscribuntur Martyrologio hodierno Romano post S. Philetærum: ex cujus solius Actis, non magna side dignis, ipsæ habentur. Ea Acta lectorum judicio submittimus, nec tutum esse patamus certiorum Sanctorum & Sanctarum hujus diei indiculum senarii tam dubii additione augere.
S. Philartii certamen inscribitur Martyrologio Arabo-Ægytio apud nostros Maronitas Romæ: quem putamus a S. Philetæro non distinguendum.
Richella, Virgo Hiberna, memoratur a Mariano, Cathaldo Maguir & Martyrologio Tamlachtensi apud Colganum 6 Februarii in Notis ad Vitam S. Melis Episcopi num. 7; & indicantur duæ Ecclesiæ S. Richellæ dicatæ, quas tamen ille ad aliam ejusdem nominis Sanctam arbitratur pertinere.
Cummenus seu Cuminus filius Boëdani, seu Baëdani indicatur in Ms. Tamlachtensi, item apud Gormanum & Cathaldum Maguir: qui duo ultimi proferuntur a Colgano ad 12 Ianuarii ad Vitam S. Cumiani Episcopi num. 6.
Durus de Enach, Kieranus filius Colgani, Brittanus de Raith, Mochonna de Kill-Conortha, Tres filii Eugani sive Eugenii, Kierus, Memorantur in Ms. Martyrologio Tamlachtensi, de quibus nihil hactenus alibi legimus.
Guilielmus de Monte-acuto, XXII Abbas Cisterciensis, ut Beatus indicatur a Manrique, Henriquez, Bucelino, & in Kalendario Cisterciensi: ut piæ memoriæ a Chalemoto & Saussato.
Stephanus, Episcopus Leodiensis, hoc die anno DCCCCXX mortuus est, doctrina & pietate clarus, cujus elogium ad hunc diem refert Bartholomæus Fisen in Floribus Ecclesiæ Leodiensis: sed abstinet a titulo Sancti aut Beati.
Cuno, ex Abbate Sigebergensi Episcopus Ratisponensis, refertur in Fastis Coloniensibus Gelenii, & Animabus illustribus Iuliæ, Cliviæ, Montium, a Theodoro Rhay editis, cum titulo Beati: & dicitur hoc die anno MCXX vita functus. At Wiguleius Hundius in Metropoli Salisburgensi, tradit Episcopum creatum anno MCXXVI, & mortuum anno MCXXX, abstinetque a titulo Beati.
Petrus Cantor Parisiensis, electus in Episcopum Tornacensem, fugit, & monachus sacratur in Longo-ponte Ordinis Cisterciensis. Memoratur cum titulo Beati ab Henriquez & Bucelino, a Chalemotio piæ memoriæ, a Saussaio Piis adscribitur. Illustria testimonia profert Manrique an. 1197 cap. 2.
Gualterus Germanus Ordinis Prædicatorum, mire erga sanctissimum nomen Jesu affectus, eoque dæmones expellebat. Is hoc die memoratur in Anno sancto hujus Ordinis. Videtur laudari a Michaele Pio lib. 1 cap. 78, & cognominari de Meisenburgo, castro agri Luxemburgensis, qui nobilem Jolendam Ordini adjunxerit.
Lupus, S. Francisci discipulus, Burgis in Hispania circa annum 1291 mortuus, & bis decentiori loco a Guardianis depositus, refertur cum titulo Beati in Martyrologio Franciscano Arturi, & a Waddingo ad dictum annum num. 19, ubi beatum Patrem appellat, sed nihil de ejus virtutibus profert.
Conradus Spoletanus, Ordinis Minorum, ut Beatus adscriptus Martyrol. Franciscano, citato Waddingo ad ad an. 1294 num. 9, sed hic eum censet ex iis, qui sub specie pietatis se separarunt ab obedientia Generalis.
Joannes a Cetina Presbyter, Petrus a Dueñas Laicus, Ordinis S. Francisci, Granatæ anno 1397 manu ipsiusmet Regis Mauri occisi, hoc die ut Beati Martyres referuntur in Martyrologio prædicto. In Notis prolixe citantur Auctores qui de iis agunt. Reliquias licet discerpserint Mauri, tamen duæ craniorum partes debito cum honore asservantur in conventu S. Francisci Granatæ: residuum vero extat in Sacristia conventus S. Francisci Hispali. Deberet nobis distinctius explicari, utrum istis Reliquiis ibi etiam habeatur annuus aliquis a populo fideli cultus: nam verba sic sonant, ut earum veneratio non videatur excedere limites privatæ ac domesticæ reverentiæ.
Joannes Wagnerus, ex laico Ordinis Carthusiani anachoreta prope Lucernam in Helvetia, mortuus hoc die anno MDXIV, refertur a Murero Carthusiano in Helvetia Sacra pag. 409, cum titulo beati Fratris. Vitam ibidem Germanice scriptam lector reperiet.
Patricius & Malachias, Ordinis Cisterciensis, anno MDLXXXV in Hibernia ab hæreticis occisi, cum titulo Beatorum indicantur ab Henriquez, Chalemoto & Bucelino, quod indicasse sufficit.
Joanna Virgo venerabilis in Hispania, Ordinis S. Francisci, absque ulteriore notitia indicatur in Menologio Laherii.
S. Baudelius Martyr inscriptus est Ms. Martyrologio monasterii Gemmeticensis. Ejus Acta varia damus	XX Maji.
S. Faustus Episcopus indicatur in Ms. Tamlactensi, de quo agimus sequenti die	XX Maji.
S. Ivo, Episcopus Carnotensis, refertur a Ghinio, ejusque officium recitatur a Canonicis Regularibus Salvatoris. Verum a Canonicis Lateranensibus & aliis die, quando Vitam damus.	XX Maji.
S. Bernardini, Ordinis Minorum Canonizatio, profertur in Ms. Florario. Dies natalis est	XX Maji.
S. Desiderius Episcopus & Martyr, a Wandalis occisus Carnoti in Gallia, refertur a Galesinio, Saussaio, & Ferrario. Verum inter Episcopos Carnotenses nullus reperitur Desiderius, neque illius cultus indicatur in Breviario Carnotensi. Est autem Episcopus Lingonensis, qui colitur	XXIII Maji.
S. Crescentianus, Martyr Turribus in Sardinia, indicatur in Ms. Altempsiano, & apud Bellinum Parisiis editum, sed Crestianus scribitur, uti plenius dicetur ad diem ejus natalem	XXXI Maji.
B. Bertramus, monachus Augustinianus, natione Hispanus, Firmi in Piceno mortuus, refertur ab Herrera in Alphabeto Augustiniano, non indicato die obitus: quem secutus Tamajus Salazar, ad hunc diem inscripsit suo Martyrologio Hispanico, & Berteragmum appellat. Verum quia anno MCCCCXC mortuus est, & forte feria tertia Pentecostes, qua corpus solenniter devotis populis ostenditur, differimus eum ad diem in quem dicto anno convenit feria ista, videlicet	I Junii.
S. Medardi Episcopi translatio refertur in Ms. Bruxellensi S. Gudulæ. Dies ejus natalis est	VIII Junii.
SS. Felix & Fortunatus Martyres memorantur in Kalendario Capuano primo apud Michaëlem Monachum; sunt hi Aquileiæ paßi, etiamque relati XVII hujus: Verum potißimum coluntur	XI Junii.
S. Odonis, Episcopi Cantuariensis, depositio celebratur in Ms. Florarie: ab aliis	IV Julii.
S. Theclæ Virginis & Martyris Acta Translationis brachii Turazonem, referuntur apud Tamajum Salazar: at pridie, ut tum diximus, apud Domine cum dies natalis est	XXIII Septembris.
Theodoricus, Episcopus & Confessor, indicatur in Kalendario Ms Carmelitarum Conventus Mechliniensis, additis his verbis Ordinis nostri. Verum de eo Episcopo nihil alibi legimus. In Kalendario Breviarii ejusdem Ordinis an. 1564 excusi, ad XV Octobris refertur Theodoricus Confessor, sed is videtur esse Theodoricus Alamannus Conversus in Ordine, Venetiis quiescens, cujus aliquod elogium habet Ioannes Grossus Generalis in Ms. Viridario Carmelitarum; res tota poterit accuratius discuti ad dictam diem	XV Octobris.
Maria ancilla, Virgo, inscripta est Violæ Sanctorum Hagenoæ anno 1508 excusæ. Est in Martyrologio Romano	I Novembri.

DE SANCTIS VIRGINIBVS ROMANIS
PUDENTIANA SEU POTENTIANA, ET PRAXEDE, AC PUDENTE SENATORE ILLARUM PATRE.

SEC. II

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De gemino Pudente, quorum posterior Sanctarum pater: deque harum Actis, ætate, cultu, Reliquiis.

Pudentiana seu Potentiana, soror Virgo Romæ (S.)
Praxedis, soror Virgo Romæ (S.)
Pudens Senator, illarum pater, Romæ (S.)

AUCTORE D. P.

Inter familias Romanas, quæ temporibus Apostolorum fidem Christi fuerunt amplexæ, videtur fuisse familia S. Pudentis Senatoris, ejusque matris S. Priscillæ, & filiarum SS. Pudentianæ seu Potentianæ & Praxedis Virginum: proinde vix dubitamus, quin S. Paulus in epistola secunda ad Timotheum, quam Romæ in vinculis scripsit, designet aut hunc Pudentem, [Mentio Pudentis, & Claudiæ ep. 2 ad Timotheum:] ut paßim interpretes indicant; aut potius aliquem ex majoribus, dum capite IV sub finem ista adjungit: Salutant te Eubulus, & Pudens, & Linus, & Claudia. De S. Eubulo cum Græcis egimus ad diem XVIII Februarii: Linus videtur is, qui S. Petri tunc Vicarius, ac postea in Pontificatu successor, colitur XXIII Septembris. At Pudentem & Claudiam conjuges facit Franciscus Moncæus, in syntagmate Tornaci excuso sub hoc titulo: Ecclesiæ Christianæ veteris Britannicæ incunabula regia. [hi an conjuges & Claudia Britanna,] Hujus primum argumentum desumitur ex Valerii Martialis epigrammatis, quasi hic libri secundi epigramma XIII, pro epithalamio in nuptiis eorum fecisset, ab hoc disticho exordiens,
Claudia, Rufe, meo nubit peregrina Pudenti,
      Macte esto tædis, o Hymenæe, tuis.
Varia etiam epigrammata eidem Pudenti inscripsit Martialis: & quam supra Claudiam peregrinam appellat, videtur libro XI epigram. 54 Britannam ortu dicere his versibus,
Claudia cæruleis cum sit Rufina Britannis
      Edita, cur Latiæ pectora plebis habet?
Quale decus formæ? Romanam credere matres
      Italides possunt, Atthides esse suam.
Guilielmus Cambdenus in sua Britannia, ubi de moribus Britannorum agit, hanc Claudiam Britannam, Pudenti supra ab Apostolo indicato nuptam fuisse, ab aliquibus asseri tradit, nec omnino refragari temporis rationem, quamvis alii contra sentiant. Alfordus in Annalibus Ecclesiæ Britannicæ ad annum Christi 53 num 5 idem obviis ulnis amplecteretur, si id cum aliorum auctorum & sacrorum diptychorum honore posset. Porro posset, si Pudens & Claudia dicantur distingui a S. Pudente ejusque conjuge Savinilla, [aliusque ab his prognatus S. Pudens,] ac prior habeatur avus, vel saltem patruus posterioris: avus, inquam, si dictis Pudente & Claudia prognata esset S. Priscilla, aut hujus maritus Punicus; patruus vero aut avunculus, si alterutrius statuatur frater. Sed esto, hoc admittatur, non continuo absque ulteriore probatione dici potest de unis eisdemque Pudente & Claudia agi apud Paulum & Martialem poëtam.

[2] Temporis ratio ad eos distinguendos hæc foret, quod prior Pudens a S. Paulo memoratus, habeatur paßim hujus & S. Petri hospes, & quod dicantur hi in illius ædibus Sacrificium Missæ Deo obtulisse. [prior Pudens sec. 1] Porro id necessario diu factum fuisset ante annum LXV, quando hi sub Nerone tunc Romæ præsente paßi fuerunt. Atque hic Pudens idem esse videtur, quem Græci in Menæis, Synaxariis & Anthologio, Sirletus etiam in Menologio suo, celebrant ad XIV Aprilis, etsi Πούδα aut Πούδης ibi nominetur sectator Pauli, & post ejus necem sub Nerone martyrio coronatus. Ita censet Antonius Gallonius, Congregationis Oratorii Presbyter & Baronio intimus; quodque ab hoc processerit alter S. Pudens, qui ideo solum dicatur cum liberis a S. Paulo edoctus & amicus Apostolorum, quod horum memoriæ singulariter devotus fuerit; & disciplinam, quam alter S. Pudens avus ejus vel patruus a Paulo hauserat, per domesticam traditionem servarit. Quidquid sit de ea explicatione, quæ satis violenta apparet, & præ qua placet lectio, qua Pudens dicitur Timothei Frater & amicus, Apostolorum cultor, susceptor peregrinorum; & B. Paulus, qui ipsum edocuit, fortaßis intelligi potest Presbyter aliquis ab Apostolo diversißimus, quoniam in hoc nomen omnia Mss. conveniunt. Quidquid, inqua, sit de explicatione Gallonii S. Pudens, pater SS. Pudentianæ & Praxedis, floruit seculo Christi secundo, tempore S. Pii Episcopi Romani, qui ab anno CXLVI Vicarius Hygini Pontificis fuit, ac postea ipsemet Pontifex supremus, Aniceto succedens anno CLIIII, vixit usque ad mensem Iulium anni CLXI. Hic ipsius Pudentis domum consecravit sub titulo Pastoris: [posterior seculo 2.] hic eo mortuo filiarum rogatu baptisterium in eadem constituit: hic deinde mortu: Pudentiana, cum solum explesset ætatis annum XVI, sororem ejus Praxedem solatus est. Mortuo item post annum & dies viginti octo Novato, ejusdem Praxedis rogatu Thermas, quas ille Ecclesiæ donarat, sub nomine S. Pudentianæ consecravit. Quantum deinde intercesserit temporis ut ipsius S. Praxedis domus in ecclesiam consecraretur cum Titulo, non invenimus expressum. Credibile est tamen, etiam hanc dedicationem peractam a Pio: siquidem duobus post eam annis facta est persecutio; & Antoninus Imperator, intelligens in Titulo Praxedis fieri conventus Christianorum, Symmetrium Presbyterum cum aliis XXII indicta causa gladio puniri præcepit; quos cum Praxedis sepelivisset, ipsamet mœrore confecta obiit XXI Iulii; utique cum adhuc viveret Antoninus, anno primum CLX die VII Martii mortuus, [sub Pio Papa.] adeoque adhuc vivente Pio Papa. Permiserat quidem Antoninus iste Christianos privatim degere in domibus suis, qualis censebatur Pudentis domus, etiam postquam erat in Titulum consecrata, neque publico umquam edicto persecutionem indixit. Quidni tamen, mitem alias Principem, tandem efferaverint delationes Gentilium, de nimio Christianorum incremento & conventuum formidabili frequentia, duabus novis ecclesiis jam dedicatis? sicuti haud diu postea ejus duo filii & successores persecutionem renovasse dicuntur. [Praxedis obiit anno 159.] Certe diuturna vacatio Sedis Apostolicæ, post mortem Pii usque ad ordinationem Soteris, factam XXI Ianuarii anni CLXII, satis indicii præbet, quod illa utriusque Imperii & Pontificatus confinia nequaquam pacata fuerint Christianis; sed persecutio primum populariter cœpta sub patre, filiis idcirco imputetur, quia hi suis eam edictis approbaverunt. Hoc autem posito sic ordinari posset Chronologia, ut S. Praxedis obierit anno circiter CLIX, Pudentiana quatuor vel quinque annis ante sororem: Pudens vero, earum pater, potuit ad initium suscepti a Pio Pontificatus vivendo pertigisse: sic tamen ut ejus domum consecratam fuisse dicamus a Pio, adhuc Hygini vel Aniceti Vicario.

[3] Ordinata in hunc modum chronologia, duobusque Pudentibus ab invicem distinctis, ne alias oporteat Virgines nostras, [Acta scripsit S. Pastor.] ac multo magis ipsarum patrem, centenariis majores facere, commode satis procedent Acta, qualia creduntur a præfato Pastore conscripta. Hæc autem damus ex insigni Ms pergameno Paßionali mensis Maji, adservato in cœnobio Bodecensi Ordinis Canonicorum Regularium S. Augustini in diœcesi Paderbornensi, a Ioanne Gamansio ibidem descripta: ubi hic præfigebatur titulus: Incipit Vita sanctarum germanarum Virginum, Potentianæ, quæ est XIV Kalendas Junii, & Praxedis cujus festum est XII Kalendas Augusti. Eadem, sed paulo contractius, habentur in insigni Ms. nostro. In aliis Mss. habentur ipsa in duas partes divisa, ut singulæ ad harum Sororum natalitia legerentur, & sic eadem habemus ex Ms. Trevirensi S. Martini, & priora de S. Potentiana ex Mss. Tervirensi S. Maximini, & alio antiquo codice nostro, item alio Christinæ Reginæ Sueciæ numero 482 signato: posteriora vero de S. Praxede ex Mss. Fuldensi, atque Hospitalis S. Martini, quæ & apud Mombritium excusa sunt. Nos simul damus omnia, ut Lector per se æstimare poßit, utrum plane sincera sint, & ab iis qui duos Pudentes nesciverunt distinguere, non sit admixtum surfuris aliquid, haud ægre discernendum a puriori farina, si in principio vel expungas nomen Apostolorum, ut supervacaneum perperamque intrusum; vel ex alio Ms. addas verbum legasque Apostolorum cultor, scilicet etiam post mortem eorum, siculi Timotheus in suo rescripto petit commendari memoriæ sanctorum Apostolorum: & pro B. Paulo, qui omnes docuerit, legas B. Pium. Conjectura tamen hæc mera est, fundata in temporum ratione, quam ulterius expendendam viris eruditis proponimus.

[4] Colitur S. Pastor XXVII Iulii, Martyrologio Romano inscriptus: qui quod apud Anastasium Bibliothecarium aliosque dicatur frater S. Pii Pontificis Romani non continuo admittimus; veremurque ne sit ab iis intrusum, [an hic frater S. Pii Papæ,] qui censuerunt eumdem esse Hermetem, cui Angelus in habitu pastoris apparuit; hic autem Hermes, non ipse Pastor, in Catalogo Romanorum Pontificum antiquiore, a nobis ante mensis tomum I Aprilis edito, aliisque pluribus Mss. dicitur frater S. Pii Papæ: de quo ad Vitam S. Hermæ IX Maji nonnulla diximus. [aut S. Prodentis:] Dubitari etiam posset quo sensu S. Pastor, Timotheo Presbytero scribens, statim initio epistolæ dicat, Pudens frater noster. Sed satis clarum mihi videtur, fraternitatem, non sanguinis, sed religionis intelligi; quemadmodum infra, de Novato loquens eidem Timotheo, vester, inquit, Germanus, qui est frater noster in Domino. Simili autem modo, & non alio, Timotheus in rescripto. ipsi sancto Fratri Pastori Presbytero & sanctissimæ sorori Praxedi in Domino salutem dicit. Atque hæc de sanctarum Virginum familia sufficiant: cui quod cognomen fuerit disputat Floravantes Martinelli, in primo Trophæo sanctæ Crucis sub annum 1655 Romæ excuso; & in eorum propendet sententiam, qui Serviliorum genti eas adscribit, propter Servilium Pudentem, tempore Trajani Legatum Nicomediæ a Plinio nominatum; & Q. Servilium Pudentem anno CLXVII Consulem cum L. Fusidio Pollione. Sed fallacem esse conjecturam probant aliarum familiarum cognomina, quibus additum Pudentis nomen, ac sigillatim L. Arrius Pudens, anno immediate præcedenti Consul cum M. Gavio Orfito.

[5] Restat ut de ecclesiis titulisque Pastoris, Pudentianæ, & Praxedis dicam, quoniam hic quoque obscuritatis aliquid occurrit apud Auctores, [Ecclesia S. Pudentianæ] primam confundentes cum secunda; ipsa vero hæc Acta videntur primam a secunda non distinguere cum dicitur, quod S. Pius Episcopus Thermas Novati dedicavit Ecclesiam sub nomine beatæ Virginis Potentianæ (alibi Praxedis legitur) infra urbem Romam, in vico qui appellatur Lateranus, ubi constituit & Titulum. Constat interim, olim hodieque diversißimas esse duarum Sororum ecclesias, alteram in capite Saburræ ad montem Esquilinum, quousque se potuit olim vicus Lateranus extendisse, versus Lateranense Palatium porrectus; alteram in monte Viminali, ubi Novati Thermas extitisse extra controversiam est; [In Thermis Novati non S. Praxedis:] distantque ab invicem ecclesiæ illæ trecentis ut minimum paßibus, me diam oblique respicientes Basilicam S. Mariæ Majoris. Primam S. Praxedis Vallumbrosani Monachi obtinent, alteram S. Pudentianæ Bernardini reformati ex Gallia, Foliantes dicti. Hi ipsam obtinuerunt ab ejus restauratore Henrico Cardinali Cajetano, sub Pontificatu Sixti V, ut scribit Pancirolius; isti suam possederunt per annos minimum quingentos, uti ex Onuphrio Panvino colligitur, suum de præcipuis Vrbis ecclesiis libellum edente sub annum 1570 & annos quadringentos numerante.

[6] Idem Onuphrius in eodem libello agens de S. Pudentianæ ecclesia, asserit, quod omnium urbis ecclesiarum, quæ modo supersunt, vetustissima est. Atque hoc ei ceterisque id asserentibus facile concessero; [ad eamdem translatus titulus Pastoris] non item absque restrictione, quod hæc ecclesia antiquitus Titulus Pastoris dicebatur, de S. Pastoris Presbyteri nomine, qui primitus eum Titulum tenuit. Nam, si de prima Tituli institutione agatur, ipse Pastor de Pudente sic loquitur: Domum suam ecclesiam Christi consecrari cupiens, per nos peccatores ad effectum perduxit, ubi & Titulum nomini nostro constituit in urbe Romana, in loco scilicet qui appellatur vicus Patricii. Postea agit Pastor de Thermis Novati, similiter in ecclesiam conversis; illiusque verba præ oculis videtur habuisse Anastasius Bibliothecarius, quando scripsit de Pio, quod rogatu B. Praxedis dedicavit ecclesiam Thermas Novati in vico Patricii, in honorem S.Potentianæ sororis suæ. Igitur dixerim, in eodem quidem vico Patricio, sed diversas fuisse ecclesias Pastoris & Pudentianæ; cum tamen prior illa vel corruisset vel desolata esset, Titulum Pastoris (ut sæpe alias factum ostendi potest) alteri esse unitum, incertum quando & quo auctore; nisi quod, Onuphrio teste, Leopardus & Maximus Presbyteri sub S. Innocentio Papa, [forte sub Innocentio I] id est initio seculi V, in sepulcro ante ecclesiam S. Pudentianæ sunt conditi: quodque in ejus parte dextera vetustissimum est sacellum, musivo opere decoratum, a quodam Maximo viro illustri conditum, in quo vulgo S. Petrum primam Missam celebrasse traditur. Quæ si de uno eodemque Maximo poßint intelligi, ut posse videntur; consequens haud inverosimile erit, translationem Tituli factam tempore prædicti Innocentii Papæ; ejusque translationis monumentum mansisse in sacello ad eum finem sub nomine Pastoris erecto (sic enim etiam hodie vocatur) novis marmoribus picturisque ab ecclesiæ restauratore Card. Cajetano exornatum. Vulgari autem traditioni ignoscendum, quod more suo tempora, persons, locaque confundens, ex superstite nomine credat ipsum fuiße veterem S. Pastoris Titulum; quodque eum Pudentem, in cujus ædibus primum est erectus, non distinguat a S. Petri hospite seu discipulo.

[7] Eadem S. Pudentianæ ecclesia aliam postea restaurationem accepit, quam ante seculum nonum factam deberemus existimare, si crederemus Floravanti Martinelli, sigilla supra portam majorem sculpta referenti ad ætatem Hadriani primi. Sed subjecta singulis sigillis Leonini rythmi carmina talem conjecturam refellunt. Nam Leoninorum versuum initium nemo eruditus fecerit seculo XII antiquius; quando etiam floruit Innocentius II, [aut potius secundo,] similibusque exornata est absis basilicæ S. Mariæ transtyberim, qualem ad Acta A. Calepodii Presbyteri exhibuimus spectandam, die X Maji. Et fortaße sub hoc secundo Innocentio, non autem primo, vixerit ille Maximus, vir illustris, ac postmodum Presbyter; cui putamus posse tribui quod S. Pudentianæ ecclesiam restauraverit, fortaßis & Pastoris Titulum ei uniendum curaverit, effictis ad hoc ipsum significandum prædictis sigillis: quorum hanc excipe expreßionem, a Floravante Martinelli sumptam, & Innocentii II ævo ominino aptam.

Omisit Floravantes quintum, inter quatuor sigilla medium, in quo Agnus exprimebatur cum nonnulla ad Titulum Pastoris allusione, per hujusmodi versus in orbem circumscriptos. [cum sigillis & versibus seculi 12.]

Mortuus & vivus idem sum Pastor & Agnus.
Hic Agnus mundum restaurat sanguine lapsum.

Ad dextrum Agni latus proxima Virgo, sic compellatur.

Protege præclara nos Virgo Puden-que-tiana.
Virgo Puden que-tiana corāstat lampade plena.

Ad sinistram, ejusdem Soror similiter invocatur:

Nos pia Praxedes, prece sanctas confer ad ædes.
Occurrit Sponso Praxedes lumine claro.

Rursum ad dextram S. Pastor in habitu Sacerdotali, circumcurrente hoc disticho.

Sancte, precor, Pastor, pro nobis esto rogator.
Hic cunctis vitæ Pastor dat dogmata sanctæ.

Ac denique ad sinistram S. Pudens, in habitu, ut vult Floravantes Lectoris sacri; vel, ut mihi potius videtur, Senatorio palliatus, cum addito:

Te rogo, Sancte Pudens, nos purga crimina trudens.
Almus & iste docet Pudes ad sidera calles.

[8] Hactenus de S. Pudentianæ ecclesia ab hac autem credo alteram S. Praxedis ipsis in Actis satis fuisse distinctam; [Ecclesia S. Praxedis a variis restaurata] sed scriptorio mendo & hoc perquam vetusto, excidisse lineam, totumque locum sic esse legendum: Eodem tempore, scilicet post mortem Novati, Virgo Domini Praxedis, accepta potestate, rogavit B. Pium Episcopum ut Thermas Novati, quæ jam tunc in usu non erant, ecclesiam consecraret: quod & placuit Sancto Pio Episcopo, Thermasque Novati dedicavit ecclesiam sub nomine beatæ Virginis Potentianæ [in vico Patricius: dedicavit autem etiam aliam sub nomine beatæ Virginis Praxedis] infra urbem Romam, in vico qui appellatur Lateranus, ubi constituit & Titulum. De hoc vero apud Bibliothecarium in Hadriano I legitur, quod Titulum S. Praxedis, ex parte ruentem, in integrum renovavit. Postea autem S. Paschalis Papa (uti ad ejus Vitam ex eodem Bibliothecario ad VI Maji diximus) ecclesiam beatissimæ Praxedis, quæ quondam priscis ædificata temporibus nimio jam senio laxata erat, ita ut a fundamentis casura ruinam sui minaretur, in alium non longe demutans locum, in meliorem eam quam dudum fuerat erexit statum. Addit Pancirolius S. Carolum Cardinalem Borromæum, huic loco pientißime devotum, plurimis modis ipsum restauraße & exornasse, ubi & utriusque sanctæ Sororis statuas ante Tribunam erexerit, & marmor ad introitum portæ majoris in pariete, supra quod credebatur S. Praxedes, macerandi corporis causa cubase: ac denique Alexandrum Cardinalem de Medicis, qui postea tuit Leo XI, novarum picturarum addidisse ornamenta. Pompejus Vgonius in Historia Stationum Vibis, agit statione XLI de eadem Ecclesia S. Praxedis; asseritque sub majori altari asservari Corpora duarum sanctarum sororum Praxedis & Pudentianæ, [In hac utriusque sanctæ corpora cum sanguine Martyrum.] & ad ingressum ecclesiæ sub cratibus ferreis in medio navis principalis esse puteum sanguinis Martyrum, a S. Praxede cum spongia collecti. Quod idem perperam tribuitur S. Pudentianæ in inscriptione, in ecclesia S. Pudentianæ appensa, & ab Aringho lib. 4 Romæ subterraneæ cap. 43 excusa, quæ est hujusmodi. Hoc est cœmeterium Priscillæ, in quo existunt corpora trium millium Martyrum, martyrio per Antoninum Imperatorem affectorum: quos S. Pudentiana fecit in hoc suo venerabili templo sepeliri; & propriis manibus spongia colligebat sanguinem supradictorum Martyrum, & repoluit in puteo, qui est ad dexteram hujus ecclesiæ in sacello S. Pastoris. Hæc ibi, sed perquam ignoranter sculpta. Etenim cœmeterium Priscillæ erat via Salaria, in quo SS. Pudens, Pudentiana & Praxedis fuerant sub initium sepulti.

[9] Eodem modo Martyrum sepultura, non S. Praxedi, sed S. Pudentianæ tribuuntur in Martyrologio Romano ad hunc XIX Maji his verbis: [Memoria earumdem in Fastis,] Romæ S. Pudentianæ Virginis, quæ post innumeros agones, post multorum Martyrum venerabiliter exhibitas sepulturas, post omnes facultates suas pauperibus pro Christo erogatas, tandem de terris ad cælos migravit. At XXI Iulii de S. Praxede ista leguntur: Romæ S. Praxedis Virginis, quæ in omni castitate & lege divina erudita, vigiliis & orationibus atque jejuniis assidue vacans, quievit in Christo, sepultaque est juxta sororem suam Pudentianam via Salaria. Quod elogium æque ad Pudentianam spectat. Interim eadem apud Vsuardum leguntur: sed prior Potentiana appellatur. [uti & S. Pudentis.] Plura de illis ex Actis habentur apud Rabanum, Adonem & Notkerum. At de S. Pudente, illarum parente, ad hunc XIX Maji ista adduntur apud Vsuardum: Eodem ipso die B. Pudentis, patris prædictæ Virginis, qui ab Apostolis Christo in baptismo vestitus, innocentem runicam usque ad coronam vitæ immaculate custodivit & servavit. Similia leguntur apud Adonem, Bellinum, Maurolycum, aliosque recentiores cum Martyrologio Romano, in quo appellatur Senator.

[10] Celebrantur festa S. Pudentianæ & S. Praxedis sub ritu Simplici in Breviario Romano, [Reliquiæ in aliis ecclesiis Romæ,] ast sub ritu Semiduplici S. Pudentianæ in ecclesia Vaticana S. Petri, quod istic habeant partem capitis illius. Caput vero Praxedis asservari in ecclesia S. Salvatoris ad Scalam-sanctam tradit Pancirolius in Thesauro urbis Romanæ, & alias earumdem Virginum Reliquias in variis ecclesiis Romanis esse. Vtriusque etiam Reliquias aliquas esse Bonaniæ asserit Masinus, scilicet S. Pudentianæ in ecclesia S. Petri & alia Annuntiatæ dicta extra portam S. Mamoli; & S. Praxedis in basilica S. Stephani atque in ecclesia S. Ioannis in Monte. Pragæ quoque haberi brachium Potentianæ Virginis, [Bononiæ, Praga & Parmæ,] ab immemorabili tempore, scribit in Diario Metropolitanæ ecclesiæ S. Viti illius Decanus Pezzina Samadriensis in Hungaria Episcopus. Denique Ranuccius Picus in Theatro Sanctorum ac Beatorum Parmensium Vitam describit, propter Reliquias, in altari majori ecclesiæ Cathedralis depositas, & dolet ignorari, quomodo & quando fuerint eæ Parmam allatæ. Coloniæ nihilominus apud Carthusianos asservari caput S. Pudentianæ Virginis Romanæ, sororis S. Praxedis, dixit Gelenius in sua Colonia lib. 3 Syntagmate 40 § 2. [an etiam Coloniæ, Duaci & alibi.] Addit autem ibidem esse caput S. Praxedis, sed ex societate Ursulana Reginæ, quod etiam de illa S. Pudentiana melius dicetur, itemque de aliis eorumdem nominum Reliquiis, quæ Coloniæ in aliis ecclesiis, Cameraci, Duaci, Castellione in agro Senonensi & alibi asservari creduntur. Saturninus, cogmonento ab omnibus Sanctis, Carmelita Discalceatus provinciæ Aquitanicæ, in libro sub titulo Antiquæ Romæ post prædicationem Euangelii sanctificatæ Gallice anno MDCLXVI Lugduni excuso, asserit cap. 13 eo tempore, quo ipse Romæ existebat, inventum fuisse corpus S. Pudentis, sibique datum fuisse ab Archiepiscopo Patracensi Vicesgerente, [S. Pudentis alicujus corpus Lemovicis.] a se vero missum in Gallias ad Conventum Carmelitarum Discalceatorum Lemovicensem, in quorum templo hoc die XIX Maji fidelium devotioni expositum colitur. An illud corpus credi poßit esse S. Pudentis Senatoris, aliis examinandum & determinandum relinquimus.

ACTA
Auctore S. Pastore, oculato teste.
Ex variis Mss. codicibus.

Pudentiana seu Potentiana, soror Virgo Romæ (S.)
Praxedis, soror Virgo Romæ (S.)
Pudens Senator, illarum pater, Romæ (S.)

BHL Number: 6988, 6989

EX MSS.

[1] Pastor Presbyter Timotheo Presbytero salutem. a Pudens, frater noster b & amicus, Apostolorum [cultor] & susceptor peregrinorum summo studio fuit. [S. Pudens constructa ecclesia obit.] Qui post mortem conjugis suæ Savinillæ & parentum, id est, patris Punici & matris Priscillæ, qui eum uxori junxerant, mundi facultate contempta in omnibus Domini præceptis eruditus est. Defuncta autem uxor reliquerat ei duas filias Praxedem & Potentianam: quas idem Pudens in omni castitate nutrivit, & nimio Christianitatis amore, omnem legem divinam edocuit. Hic itaque a B. Pio c doctus, qui & te docuit, domum suam post mortem uxoris suæ ecclesiam Christi consecrari cupiens, per nos peccatores ad effectum perduxit: ubi & Titulum nomini nostro constituit in urbe Romana, in loco scilicet qui appellatur Vicus Patricii. De hoc ergo Pudente notum tibi facio quia migravit ad omnium Dominum, & reliquit prædictas filias, castitate fultas, omnique lege divina eruditas.

[2] Porro ipsæ beatæ Virgines, omnes facultates suas vendentes, erogaverunt pauperibus: [Ejus filiæ SS. Praxedis & Potentiana,] ac sine dolo in Christi amore permanentes integræ, in virginitatis flore omni modo gloriantur, in vigiliis, jejuniis, & orationibus jugiter perdurantes. In eodem vero loco, ubi Titulum meo nomini pater earum bonæ recordationis Pudens dedicavit, hoc consilium inter me & famulas Christi Praxedem & Potentianam convenit, [baptisteriū construunt:] ut in die sancto Paschæ (quia desiderium earum nimio fidei amore urgebat) propter familiam communem, quæ Geatilis erat, in eodem Titulo fontem baptismi construere studuissemus. Super quo consilio cum consuluissemus Pium, Sedis Apostolicæ sanctum Episcopum; tanto desiderio placuit ei, ut summo studio hortaretur fieri baptisterium prout conveneramus: ipse etiam manu propia fontem designavit, & construxit. Et cum Dei adjutorio omnibus perfectis, convocaverunt famulæ Christi familiam suam, tam de urbe quam de possessionibus, & facientes discussionem quoscumque invenerunt Christianos, donaverunt ingenuitati; quos d Gentiles applicuerunt ad credulitatem legis sanctæ Christi. Ubi tunc, inito consilio tum beato Pio Episcopo, in eodem Titulo secundum normam antiquitatis manumissio celebrata est. [multi baptizantur:] Ad diem vero sanctum Paschæ baptizati sunt promiscui sexus numero nonaginta sex: & cum omnia consummata fuissent, factus esse cœpit conventus in eodem Titulo, ita ut diebus ac noctibus vox hymnorum non cessaret, & multitudo Paganorum ad fidem concurreret, & cum omni gaudio baptizarentur.

[3] De qua re suggestio facta est Antonino Imperatori. Qui Antoninus piissimus Augustus auctoritate sua præcepit, ut quicumque Christum colerent, scirent sufficere sibi in habitaculis suis vivere; & ut nulla conjunctione reliquo populo jungerentur, neque publice emerent, nec in thermis publicis habitarent, sed tantum in domibus suis manerent. [ob edictum Imperatoris latent.] Hoc præceptum cum custodiretur ab universis Christianis; filias nostras Deo dicatas, &in virginitate bono testimonio confirmatas, in domo sua in Titulo supra dicto orationibus, vigiliis ac jejuniis, cum populo Dei, qui per eas crediderat, vacantes & in Christi laudibus diu noctuque insistentes, habentes necessaria sufficienter, plurimis diebus custodivimus. Sed & ipse beatissimus Pius Episcopus exultans frequenter nos visitabat, & Sacrificia Domino pro nobis offerebat.

[4] Concludens autem e sedecim annos Virgo Domini Potentiana, [Moritur S. Potentiana,] migravit ad Dominum. Cujus corpus nos una cum Germana ejus involuimus cum omni diligentia aromatibus, & habuimus occultum in Titulo supradicto. Post dies autem viginti & octo, detulimus noctu corpus, & posuimus juxta patrem suum Pudentem, in cœmeterio Priscillæ via Salaria f XIIII Kalend. Junii.

[5] [S. Praxedes invisitur a S. Novato,] g Post cujus mortem Virgo Christi Praxedes habitavit in eodem Titulo, vehementer effligens se propter transitum germanæ suæ. Ad quam cum multi nobiles Christiani consolandi gratia venirent, una cum sancto Pio Episcopo; venerat etiam ad eam germanus vester h Novatus, qui est frater noster in Domino, consolans eam, & multos Christianos pauperes suis facultatibus reficiebat, & ministrabat omnibus de facultatibus suis in honorem ejusdem Virginis Praxedis petens ut orationibus suis indulgentiam mereretur; qui & vos frequenter beatissimo Pio Episcopo, ad altare Domini accessuro, commendabat. Accidit post hæc post annum & dies viginti octo, ut ægritudine detentus Novatus, absens esset a conspectu beatæ Virginis Praxedis. Pio itaque Episcopo cogitante de omnibus Christianis una cum Virgine Proxede, requiritur inter eos & Novatus:de quo cum auditum fuisset quia ægritudine detineretur; contristati sumus omnes.

[6] Tunc dicit B. Praxedis ad patrem nostrum sanctum Pium Episcopum: [qui æger ab aliis visitatur,] Jubeat Sanctitas vestra ut eamus ad eum, si forte visitatione nostra & orationibus vestris salvet eum Dominus. Quod dictum cum placuisset omnibus nobis, & nocte surgentes perrexissemus ad eum; videns vir Dei Novatus nos omnes congregatos ad se venisse, gratias agere cœpit Deo, quia meruit a Sancto Pio Episcopo, & Virgine Domini una cum nostra devotione visitari. Et fuimus in domo ejus, diebus ac noctibus octo. In quibus diebus placuit ei, ut nobis ac beatæ Virgini omnem substantiam suam derelinqueret, Hoc ita ordinato, tertio decimo die migravit ad Dominum. De quo facto litteras hujus textus ad vos direximus, [& dein moriens relinquit possessiones ad votum aliorum,] una cum auctoritate beati Pii Sedis Apostolicæ Episcopi & Virginis Christi Praxedis: ut quod vobis placuit de substantia germani vestri nos faciatis scire: quatenus ordinatio vestra in omnibus custodiatur. Missa per Eusebium Romanæ Ecclesiæ Subdiaconum. i

Rescripta Timothei Presbyteri.

[7] Timotheus Presbyter Sancto Fratri Pastori Presbytero, [quod approbat Timotheus.] & sanctissimæ Sorori Praxedi, in Domino salutem. Famulatum vobis ubicumque nostri indigueritis libentissime exhibentes, oramus Sanctitatem vestram, ut & nos humiles commendare dignemini memoriæ sanctorum Apostolorum, Sanctoque Pio Sedis Apostolicæ Præsuli, & omnibus Sanctis. Ego humilis gaudio repletus sum magno, audiens quid mihi scribere dignati estis. Unde noverit sanctitas vestra, meam in hac re pro qua scripsistis votivam esse conscientiam: & quod germano meo placuit, placet & nobis famulis vestris; hoc est, ut in arbitrio tuo sit & sanctæ Virginis quidquid dereliquit: & secundum quod vobis placuerit dispensare ea, potestatem habeatis. Hac epistola gaudio repleti sumus: & tradidimus eam legendam sancto Pio Episcopo. Qua ille lecta gratias egit Deo.

[8] Eodem tempore Virgo Domini Praxedis accepta potestate rogavit beatum Pium Episcopum, [Therma in ecclesiam consecrantur:] ut thermas Novati, quæ jam tunc in usu non erant, ecclesiam consecraret: quia ædificium magnum in iisdem & spatiosum esse videbatur. Quod & placuit sancto Pio Episcopo: thermasq; Novati dedicavit ecclesiam, sub nomine beatæ Virginis k Potentianæ [in vico Patricius. Dedicavit autem & aliam sub nomine sanctæ Virginis Praxedis] infra urbem Romam; in vico qui appellatur Lateranus: ubi constituit & titulum Romanum: in quo loco consecravit baptisterium sub die IIII Idus Maji. Post duos annos facta persecutio magna Christianorum: & multi martyrio coronati sunt. Quo tempore Virgo Domini Praxedis multos Christianos occultabat in præfato titulo: quos & cibo pascebat & Dei verbo Tunc divulgatum est Antonino l Imperatori, quod conventus fierent Christianorum in titulo Praxedis. Misitque statim & tenuit multos ex illis: inter quos tenuit Simetrium Presbyterum cum aliis viginti duobus: & eos sine audientia gladio puniri præcepit. Quorum corpora noctu Beata Praxedis collegit, & in cœmeterio Priscillæ m sub die VII Kalendas Junii sepelivit. Deinde Virgo Domini, nimia corporis afflictione constricta, cum intimis suspiriis ad Dominum ingemuit, & ut ex hoc mundo turius auferri mereretur oravit. [S. Praxedis obit 21. Iulii.] Cujus orationes & lacrymæ pervenerunt ad cælum. Nam post dies quinquaginta quatuor n passionis prædictorum Sanctorum, die videlicet duodecimo Kalendas Augusti, migravit ad Dominum. Cujus corpus ego Pastor Presbyter sepelivi juxta patrem Pudentem, Via Salaria, in cœmeterio Priscillæ. Ubi florent orationes eorum o [usque hodie]: præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & imperium per æterna secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

In aliis antiquis Mss. & apud Mombritium hoc exordium collocatur: Omnia quæ a Sanctis gesta sunt vel geruntur, si quis voluerit studiose conquirere, & sibi & plurimis ædificationis exhibet fructum; & quasi arbor fructifera non sine causa probatur occupare terram dum vivit, cum & ipse suis pomis ornatur, & omnis qui ex eo fructum perceperit saginatur. Scribimus, ut in gestis invenimus, quid egerint, quid locuti sint, quid passi sint Sancti. Ostendite vos esse Catholicos, qui Christi victorias semper libenter auditis, & intetrogo vos, [* an. quare tandē.] quas tamen inter apocryphas litteras hæc vocando censetis, per quas [laudatur] Pudens, frater noster & amicus Apostolorum, quia cultor & susceptor sanctorum peregrinorum summa ambitione fuit. Qui contempto mundo & parentum facultate, Christo semper paratus, in omnibus Domini præceptis &c. ut supra: Hoc autem exordium videri posset ætate Gelasii Papæ concinnatum, quando multus Romæ sermo de apocryphis discernendis: causa certe suppetebat de his Actis dubitandi, propter insertam mentionem Apostolorum & B. Pauli, & hinc existentem parachronismum. Aringhus Romæ subterraneæ lib. 4 cap. 28 alia Mss. Vaticana allegat, sub numeris 4 & 9. quorum initio agitur de Antonino Imperatore; & subditur: hujus temporibus vir fuit in urbe Roma, romine Pudens, gerere nobilis, cujus pater vocabatur Punicus, mater autem Priscilla: quorum quidem arbitrio duxerat conjugem, nomine Sabinellam, illustribus æque ortam natalibus, de qua duas suscepit filias, pulchras specie, sed moribus pulchriores. Hæc autem genuini styli simplicitatem non sapiunt, maleque tribuuntur Pastori. Minus alteratus textus est alteratus tamen, in codice 1188 ejusdem Vaticanæ Bibliothecæ, cujus ecgraphum nobis sua manu descripsit R. P. Ioannes Franciscus Vannius hoc exordio. Sanctu si no ac venerabili Presbytero, Timotheo Fratri, Pastor Presbyter. Noverit fraternitas tua, quoniam Pudens frater noster & amicus, Apostolorum cultor, & susceptor peregrinorum & contemptor mundi, in omnibus præceptis Domini eruditus fuit.

b Ita omnino conjungenda hæc puto, Frater noster & amicus, vocem autem Apostolorum vel expungendam, vel ex Aringo & Ms. Vaticano addendam et vocem cultor, interpunctione correcta.

c Pauli nomen in Pii commutamus, ob rationes jam dictas: nec enim Pauli nomine puto hic posse intelligi ejus epistolas, quarum lectio Pudenti & Timotheo pro magisterio fuerit: & Pius, etiam diu antequam anno 146 Episcopus consecraretur, potuit adhuc Presbyter utrumque instituisse, & totius familiæ fuisse Pater spiritualis Nisi velimus opinari, aliquem revera Paulum non Apostolum, sed Presbytyrum, uno post illum seculo floruisse, qui familiam catechizarit & baptizarit. Res liquida foret si calis Presbyteri aliquod alibi reperiretur indicium.

d Ms Bodecense, Quo, paganos associaverunt fidei: sed vox Paganus in hac significatione multo posterior est ætate Pastoris.

e Ms. idem, concludens se XII annis; sed suspectus est numerus alibi semper expressus ad longam, hoc autem solo loco litteraliter: magis etiam displicet Reclusio intra vel juxta ecclesiam quæ vereor ut poßit ea ætate usurpata credi: & denique nihil est causæ cur formidemus adeo teneva ætate mortuam dicere.

f Ms. Bodec. Obitus ejus celebratur XIV Kalendas Junii.

g Hinc incipiunt Acta S. Praxedis in variis Mss. hoc modo. Virgo venerabilis Praxedis habitabat in Ticulo supradicto: aliis, in Titulo patris sui Pudentis, aut, in Titulo Lateranensi.

h Colitur S. Novatus 20 Iunii, etiam Martyrologio Romano adscriptus, & dicitur filius S. Pudentis Senatoris & frater S. Timothei Presbyteri, & sanctarum Christi Virginum Praxedis & Pudentianæ: qui ab Apostolis eruditi sunt in fide, quorum nihil probamus, præter fraternitatem Timothei.

i Hactenus epistola Pastoris ad Timotheum: quæ sequuntur deinde ipse etiam Pastor ad posterorum memoriam adjunxit.

k Alia Mss. Praxedis: sed utramque nominandam fuisse jam docuimus.

l Antoninum hic intelligimus eumdem qui supræ Pium, non vero ejus filium Marcum Aurelium Antoninum (qui ab Eusebio in Chronico & antiquo Catalogo Pontificio in Eleutherio etiam Antoninus simpliciter vocatur, & sub quo gravem persecutionem motam esse constat anno ejus VII Christi 168) & hoc quia nullam mutati Imperii vel Pontificatus mentionem facit Pastor; quod tamen hic locus exegisset, si post utriusque mutationem nem mota primum esset persecutio, de qua sermo est.

m In Mss. Romanis apud Aringhum ita legitur: Quorum corpora noctu B. Praxedis colligens, sanguinem quoque spongia, quæ hactenus extat, de pavimento exhauriens, sepelivit juxta patrem suam ac sororem in cœmeterio Priscillæ, sub die VII Kalendas Junias: quo die memoria eorum celebratur.

n Totidem scilicet dies numerantur a 20 Maji ad 21 Iulii: ideoque correximus Mss. in quibus solum legebantur triginta.

o Si tota clausuta ab signo * non est alterius auctoris, quod suspicor; Pastoris certe non est illud, usque hodie, longioren præteriti temporis intercapedinem denotans.

DE SANCTIS MARTYRIBVS ROMANIS
CALOCERO ET PARTHENIO
EVNVCHIS VXORIS DECII IMPERATORIS.

ANNO CCL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS. Cultus ex Martyrologiis. Acta vetera ex Mss Reliquiæ in Maurimontis Lotharingæ Abbatia.

Calocerus, Martyr Romæ (S.)
Parthenius, Martyr Romæ (S.)

AUCTORE D. P.

[1] Memoria horum illustrium athletarum inscripta est paßim omnibus sacris fastis Latinis, ab eaque hunc diem auspicantur antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa. Horum vetustissimum Epternacense sic habet: Romæ natalis Caloceri, Parthenii, eunuchorum Decii Imperatoris & uxoris ejus, aut (sicut Rabanus, Ado & Notkerus scribunt) eunuchorum uxoris Decii Imperatoris. In apographis Lucensi & Blumiano ista adduntur: qui, cum esset unus ex his Præpositus cubiculi, alter Primicerius, nolentes sacrificare idolis a Decio occisi sunt, & requiescunt in cœmeterio juxta viam Appiam. Eadem iisdem fere verbis leguntur apud Adonem, Notkerum & alios, omißaque sepultura apud Florum, Rabanum, Vsuardum atque alios plures cum hodierno Martyrologio Romano: ad quod in Notis Baronius late de dignitate Primicerii seu Primi in variis muniis agit, quem Lector consulat. De loco sepulturæ in cœmeterio ad S Xystum agit Aringhus, in Roma subterranea lib 3 cap. 15 num. 2, & verba, quæ in Actis de horum sepultura habentur, allegat. Petrus de Natalibus lib. 5 cap. 17 de eisdem agit, & uxorem Decii appellat Tryphoniam, quæ postmodum fidem Christi amplexa & sancte mortua, colitur XVIII Octobris, inscripta Martyrologio Romano & aliis. SS. Paternus & Calocerus relati in Ms. Leodiensi S. Laurentii & in Florario Ms. ad diem XXIX Maji non sunt ab his distinguendi, uti nec quos genuinus Beda ex eoque Rabanus, Notkerus, Wandelbertus & Galesinius referunt III Idus Februarii Romæ Calloceri & Parthemii: qui forte est dies Translationis in Galliam de qua mox. Denique iidem sunt quos Notkerus Romæ paßos habet ad XVIII Aprilis: solum vero Parthenium reperire etiam est ad XVII Aprilis, in quodam auctiori Vsuardo apud Christinā Reginam Sueciæ. Acta habemus descripta ex antiquis codicibus Trevirensi S. Maximini Parisiensi Iæcobi Sirmondi, & alio nostro: item ex Vltrajectino S. Salvatoris, extantque in codicibus monasteriornm S. Huberti apud Arduennates & Bodecensis in diœcesi Paderbornensi. Addidit Sirmondus Paßionem hanc desumptam ex antiquo & fido Ms. Gravis sane est scriptio & quam fere totam poßis credere desumptam ex actis notarialibus ita plano ac simplici modo interrogationes responsaque procedunt: in iis tamen, quæ auctor de suo addidit in principio ac fine, deceptus est nomine persecutionis Decianæ; seu potius auctoritate Actorum S. Laurentii, Decium Imperatorem D.P. nominantium, quasi sub eo passus sit ille una cum S. Sixto Papa.

[2] Horum Martyrum Reliquias aliquas esse in ecclesia SS. Sixti & Silvestri in Campo Martio, [Translatis in Galliam Reliquiis] scribit Piazza in Sanctuario Romano: sed potior pars pridem fuit ablata in Galliam. Siquidem Mauri-montis Monasterii restauratio fidem facit, horum Reliquias in Diœcesi Catalaunensi apud Mauri-montem cultas fuisse ante annum MLXXIV, ut notat Guilielmus Marlot, ad historiam suam Remensem part. 2 lib. 2 cap. 1, producens Archiepiscopi Manaßis chartam, tali anno & Indict. XII ipsis Kalendis Novembris notatam, in qua sic legitur. Hæc Abbatia a Nanceio Comite sub numero duodecim Canonicorum, [Abbatia, Maurimontis dotatur a Nanceio Comite,] assidue ibi Deo famulantium, copiose constituta, & cum omni quæ erat miltiplex) possessione ad victum Canonicorum S. Mariæ tradita, sic violentorum manibus & possessorum injuria distracta & perdita defecerat, ut esset redacta ad titulum unius Sacerdotis, qui raro accessu Reliquiis sanctorum Martyrum Caloceri & Parthenii, ibi negligenter positis, famularetur. Quorum sanctorum Martyrum negligentiæ & eorum Abbatiæ destructioni zelo pietatis compatiens filius noster Oldoricus Remensis Ecclesiæ Præpositus, cum consilio nostri Predecessoris Gervasii & Canonicorum concessu, [restauratur II sec.] hanc ei loco perquisivit & fecit reparationem, ut ibi constitueret monachos, qui jugiter Deo & sanctis Martyribus deservirent. Ad horum victum quas terras ex antiquis posseßonibus restituerit Capitulum S. Mariæ, & sub quibus conditionibus, eadem charta explicat. Sed talia nihil hic attinet fusius addere; magis ex re foret scire, quis fuerit, & quando vixerit iste Comes Nanceius; probabile enim est ipsum esse qui prædictas Reliquias Roma attulit, fortaßis Carolum Magnum aut aliquem ex posteris ejus Imperatoribus ad coronam sumendam eo proficiscentibus comitatus: a quo non inepte quis suspicetur conditum Nanceium, Ducatus Lotharingiæ deinde caput, Ducum ejus nomine sede sepulcrisque nobile.

[3] Certe Caroli Magni ætate notos fuisse Abbates Canonicos, constat ex primo ejus Capitulari cap. 32, [ejus ex prædone defensor Guido:] quibus mox respondent Abbates Regulares: ut mirum non sit, si seculo VIII aut IX erecta fuerit istiusmodi Abbatia, in loco vulgo Moirmont dicto: quæ Abbatia (ut habet sequens ibidem charta) cuidam Monacho nomine Galtero ad providendum & ad augmentandum est commissa: qui cum totis viribus insudaret diruta restaurare, & paucos servulos famis inopia circumquaque dispersos revocare; Miles quidam de vicino castello, quod appellatur Vienna, Drogo nomine, hujus studium cœpit impedire. Sed judicio conventus ab Odolrico, & sententia Ducis Godefridi compulsus, postquam porrecto pignore de damnis quæ Sanctis intulerat satisfecit, idem Præpositus ei totum indulsit, ea conditione ut deinceps non deprædator sed custos loci haberetur. Factum id fuerat sub Remensi Archiepiscopo Guidone, cui Gervasius in regimine succedens, supradictorum Martyrum cœnobio quemdam Monachum, Joannem nomine, custodem delegavit: quem ego Manasses (inquit ipse hæc scribens) Abbatem primum ipsius loci ordinavi, paupertatemque ejus in eo loco aliquantulum imminui. [& filius Raignerus, malo suo emendatus.] Qui Abbas supradictum Militem Drogonem familiarem & suæ Abbatiæ defensorem habuit… Post cujus decessum filii ejus Raignerus & Gualterus, non servata pactione patris, loco sancto insurrexerunt, multisque rapinis afflixerunt. Quorum Raignerus, inevitabili (ut putabat) plaga vulneratus, Abbatem prefatum ut ad se veniret petiit: quo præsente mala quæ fecerat confitendo deploravit, promittens res Sanctorum si superviveret deinceps se servaturum. Præterea, annuente fratre suo & ceteris parentibus, dedit pro anima sua sanctis Martyribus Calocero & Parthenio quidquid jure hereditatis inter Axonam & Biunnam fluvios possidebat.

[4] Benedictinorum esse Abbatiam indicat Marlotus, quam licet non habeant tomo 4 Galliæ Christianæ Sammarthani, [An inde Reliquiæ Remos delatæ?] eam tamen adhuc superesse in Decanatu S. Manehildis (ubi etiam tabulæ Topographicæ nomen loci exprimunt, prope Novam-villam ad pontem Axonæ) novimus ex Generali Pullario Franciæ anni 1648, esseque juris Regii: an vero ibidem adhuc sint sanctæ istæ Reliquiæ ignoramus, crederemusque translatas Remos, nisi Marlotus hoc dubium faceret. Allegatis enim Martyrologii Gallicani verbis ubi dicitur, Remis natalis beatorum Martyrum Caloceri & Parthenii, quorum, post gloriosum certamen in causa fidei peractum, sacra lipsana, ad cœnobium S. Remigii allata, congruum cultum acceperunt: De hac translatione silent nostri auctores, inquit: quo videtur etiam tacitus innuere, neque hodie in isto monasterio quidquam de talibus Reliquiis sciri.

PASSIO
Ex variis Codicibus Mss.

Calocerus, Martyr Romæ (S.)
Parthenius, Martyr Romæ (S.)

BHL Number: 1534

EX MSS.

[1] Igitur inter Imperatores Romanos, Christianus primus a Philippus fuit. Hic suum filium Philippum regni sui fecit esse consortem. Itaque, cum urbem in Thraciis Philippopolim condidisset, [Post occisum utrumque Philippum Imperatt.] his duobus regnantibus Romanæ urbis millesimus annus est expletus. Hoc tempore b Æmilianus illustris evocatus Orientis est ex partibus: qui cum venisset Romam, edidit Consulatum. Hic itaque Æmilianus, prius quam fasces deponeret, vitæ munus invenit. Qui & superstitem filiam dereliquit nomine Calistam, cujus pronomen erat Anatolia. Philippus itaq; senior Veronæ occiditur a Decio, & Philippus junior Romæ, ambo videlicet Christianissimi. Elevatur itaque Decius Imperator, homo sacrilegus, qui ambos occiderat Principes. [in persecutione a Decio mota,] Denique propter ipsos odium in se Christianorum concipiens, Romanæ urbis Episcopum, c Sixtum nomine, interfecit, & venerabilem ejus Laurentium Archidiaconum. Misit quoque in Hierosolymam, & ejusdem Ecclesiæ Episcopum d Alexandrum occidi præcepit: sed & sanctum Babylam, Antiochenæ Ecclesiæ Sacerdotem: sperans insanus, quod si istos, qui erant capita Ecclesiarum, tolleret, corpus omne Ecclesiæ interiret. Sed insanus homo, vesaniæ suæ veneno saucius, Sanctorum Martyrum & Christianorum gloriam ampliabat, & suam animam crudelissimus occidebat. Sancti autem cum putabantur per occisionem vinci, melius occisi vincebant: qui contemnentes omnia temporalia, ad æternam & perpetuam, contemnentes momentaneam, vitam properabant.

[2] Accusantur itaque apud Regem Decium e Calocerus & Parthenius, [SS. Calocerius & Parthenius oblati] eo quod ipsis suis Eunuchis commendasset moriens Æmilianus Consul filiam suam. Ad quos cum Rex misisset & suo conspectui præsentari fecisset, dixit eis: Audio vos sacrilegos Christianos effectos, omne partimonium Æmiliani Consulis evertere: sed & filiam ejus ita decepisse, ut gaudeat divitias sibi a patre dimissas vos exhaurire, & personis vilissimis erogare. Calocerus dixit: Nobis quod imperatum est a Domino carnali, hoc fecimus: fuit enim Æmilianus Consul verus Christicola, & opes suas erogandas pauperibus dereliquit. Decius Rex dixit: [minas contemnunt:] Parati estote ad sacrificandum diis immortalibus, ut possit mea circa vos mitigari censura. Calocerus dixit: Non timeo censuram tuam, sed Dei: tua enim censura hodie est, & cras non erit; Dei autem ira æternis cruciatibus punit eos, qui præter præter ipsum Deum alterum colunt. Decius dixit: Cum sitis juvenes elegantes & divites, ut quid vitam amittere cupitis, & mortem appetitis inhonestam? Calocerus dixit: Mortem inhonestam tu appetis, qui Deum tuum lapidem aut æramentum credis: ego autem mortem inhonestam habere non potero, qui illum Deum, qui ubique regnat & dominatur, credo. Decius dixit: Per Deos & per Deas, quoniam si sacrificaveritis, amicos meos vos faciam: si vero hoc facere contempseritis, diversis vos suppliciis puniam. Calocerus respondit: Optet amicus tuus fueri, qui non timet Deum suum & Dominum habere inimicum. Nam quantum mihi amaræ sunt amicitiæ tuæ, tantum mihi sunt inimicitiæ tuæ dulciores. Decius dixit: Partheni, tu quid dicis: Parthenius respondit: Quod Calocerus dixit, & ego dico: una enim nobis est voluntas & fides. Decius dixit: Ergo hoc vobis placet, ut præcepta mea contemnentes morte moriamini? Parthenius respondit: Mors, quam tu nobis minaris inferre, vita nostra est, & ideo non timemus iram tuam, quia ex ipsa nobis nascitur vita perpetua, & corona cum palma æterna.

[3] Tunc Decius iratus dixit Præfecto suo Libanio: Cras mane in secretario tuo diversis crucientur suppliciis, si sacrificare contempserint: si vero consenserint, & tuo eos amori copula, [jussu Libanii Præfecti varie torto Calocero,] & meis amicitiis repræsenta. Libanius igitur Urbis Præfectus, sedens in Tellude, in secretario jussit eos singillatim intromitti. Cumque Calocerus introisset, Libanius ait ei: Ego te pro amicitia introire jussi: si placet, ut sis amicus, ego gratias ago: sin alias, legibus te puniam. Calocerus respondit: Amicitias tuas qui habere voluerit, inimicitias divinas incurrit: & ideo de tuis inimicitiis non curo, quia tantum mihi amorem Dei mei concilias, quantum odii tui fuero inimicitiis aggravatus. Libanius dixit: Dominus noster Imperator Decius jussit, ut qui non sacrificaverint diis, diversis intereant suppliciis. Calocerus respondit: Dominus noster Jesus Christus, Rex æternus & verus Deus, dixit: Omnis qui idolis sacrificaverit, eradicabitur. Libanius dixit: Appendatur eculeo. Cumque fuisset appensus & lampadibus ureretur, atque vugulis raderetur, Calocerus ait: Non tibi dixi, Libani, quoniam inimicitiæ tuæ me exaltant, & faciunt me gratiam ampliorē in conspectu Regis mei acquirere? Tu interim excogita duriora tormenta: carnem enim laniare potes, animam vero vincere pro fide & veritate luctantem, non vales. Præfectus Libanius ait: Quoniam video hunc animo rebelli verbera & tormenta optare potius quam timere, istum amovete, & collegam ejus introducire.

[4] Introducto itaque Parthenio, Libanius dixit: Dic mihi Partheni, quæ causa est duritiæ fratris tui, quod tantis verberibus & eculeo exsuccatus, & flammis exustus, & ungulis effossus, nullo modo consentire voluit, ut præcepta sacratissimi Imperatoris faceret? Parthenius dixit: [Parthenius exponit mysterium Incarnationis & vitæ Christi,] Quoniam ista tormenta finem habent, illa autem quæ idolis sacrificantibus parata sunt, finem non habent penitus. Libanius dixit: Unde hoc nosti? Parthenius respondit: Christus filius Dei, ut hominibus subveniret, hominem assumpsit, quem virgo concepit, virgo peperit, virgo post partum permansit. Hunc primo omnium natum, & in cunabulis positum, Angeli de cœlo descendentes, laudantes & adorantes, pastoribus ovium ostenderunt. Item pastores eum adorantes, quod factum circa se viderant & audierant, in notis suis simpliciter prædicaverunt. Item Magi, per stellæ magnæ indicium a capite Orientis venientes, aurum thus & myrrham in suis muneribus offerentes, adoraverunt eum. Hunc Herodes Rex dum inter infantes quæreret ut occideret, & non inveniret, omnes a bimatu infantes, qui erant in civitate Bethleem, fecit occidi. Hunc pater suus Deus, qui regnat in cælis, cælos aperiens manifestavit dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo mihi complacui, ipsi omnes obtemperate. Hic ergo omnia diaboli tentamenta superans ascendit montem, & advocans ad se discipulos suos, cœpit beatitudines æternas illis ostendere, & per quæ opera possent gloriam & vitam perpetuam adipisci. Post hæc vero Judæorum populo prædicare cœpit, & dicere, quoniam exeuntes de corporibus animæ, si idololatriis fuerint aut fornicationibus inquinatæ, aut humano sanguine pollutæ, æternis tradantur incendiis: quæ autem ab his criminibus vel aliis iniquitatibus mundæ fuerint, a pœnis æternis liberæ, deliciis perfruantur ætetnis. Tunc Judæi dixerunt: Unde probare poteris? Dicit eis Dominus: Adducite ad me cæcos & claudos, & quotquot habetis infirmos. Cumque adducti essent cæci qui erant, illuminavit, surdis auditum, claudis gressum, paralyticis sanitatem restituit, omnes infirmitates sanavit, & dæmonia ejecit ab obsessis, ita ut etiam ipsi spiritus immundi clamarent; Scimus, quia sis filius Dei, noli mittere nos in abyssum. Imperavit quoque ventis, tempestates jussu coërcuit, super undas maris siccis pedibus ambulavit, mortuos vero ita excitavit, ut etiam quatriduum habentem in sepulchro revocaret ad vitam. Qui cum hæc faceret, [item passionis, resurrectionis & ascensionis:] & hanc potestatem etiam discipulis traderet, dicebat Judæis: Si verbis non creditis, vel virtutibus credite. Illi autem non solū non crediderunt, verumetiam Deum suum, eis sæpius repromissum per Prophetas, crucifixerunt. Qui crucifixus & mortuus, die tertia resurrexit, & per quadraginta dies cum discipulis convescens, jussit etiam se palpari, ne de eo dubitarent, sed fortes & firmi in fide ejus persisterent. Sed & omnia quæ eis locutus fuerat ante passionem, eadem iteravit post resurrectionem; & præcepit eis ut fidem ejus in omnes gentes prædicarent, & baptizarent eos omnes in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Post quadragesimum vero resurrectionis ejus diem, videntibus omnibus suis discipulis, cælos in potestate magna adscendit. Quibus discipulis stupentibus cum post eum intenderent, Angeli ejus apparuerunt dicentes, Ouid stupentes cælum intenditis? Hic Dominus, omnium nostrum Dominus, sicut vidistis eum euntem in cælum, ita revertetur in fine judicare omne seculum. Hæc ergo fides est nostra in Christo, quæ non tormentis vincitur, non flammis, non gladiis superatur.

[5] Libanius Præfectus dixit: Ut video, Deus meus Jovis, Deus verus est: nam Deus tuus, [ac Iovem contemnit:] sicut tu ipse asseruisti, crucifixus est: Jovis vero nunquam omnipotentiam suam deposuit, quinimo imperiis ampliavit. Tunc subridens Parthenius dixit: Jovis tuus more vixit barbarico, adulter uxorum, stuprator puerorum, patricida etiam extitit & fratricida, sed & germanam suam in uxorem usurpavit. Hunc tu si Deum tuum credis, cum ipso eris perpetuis exurendus incendiis. Tunc Assessor Præfecti tunicam suam scindens clamabat: Dii in nobis irati erunt, si isti non fuerint ignibus concremati.

[6] [ab igne illæsos,] Tunc Libanius Præfectus jussit eos ignibus concremari. Missi ergo in ignem, cum incolumes permanerent, iratus minister, arrepto fuste ardente capita eorum contudit: ipsi autem laudantes Deum, tradiderunt spiritum. Quos exspirasse ut vidit percussor, [fustibus quo mactatos] ut indicaret exitum eorum perrexit: statimque corpora Sanctorum a Christianis sunt asportata. Libanio autem jubente, ut inhumata projicerentur in silva, revertentes qui occiderant, nullum penitus indicium de eorum corporibus se invenisse retulerunt. Tunc sancta Anatolia, [sepelit S. Anatolin,] cujus servi Sanctorum corpora rapuerant, ipsa per se condidit eos in crypta, in qua erat positum f corpus S. Sixti Papæ venerandum, quem Decius Imperator occiderat, & illic cum omni diligentia sepelivit, ita ut etiam porphyreticis columnis g ornaret eorum sepulchra: in quo loco beneficia martyrii eorum exuberant usque in hodiernum diem. Hi fuerunt ex Provincia Armeniæ, unius patris matrisque filii, Calocerus major, Parthenius minor ætate. Passi sunt die XIIII Kalendarum Juniarum, Decio h Augusto & Grato Consulibus, propitio Christo Deo & Domino, cui est honor & gloria per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De utroque Philippo Christiano, eorumque baptismo & virtutibus Christianis, ac anno Vrbis millesimo ab iis celebrato, late egimus XX Ianuarii ad Vitam S. Fabiani Papæ: qui eos convertit & baptizavit, & Martyr obiit anno 250.

b Fulvius Æmilianus fuit Consul cum Peregrino, anno CCXLIV, & iterum cum Vettio Aquilino anno CCXLIX, quo Philippus uterque occisus est.

c Hic est Sixtus 2 Papa, & colitur 6 Augusti, uti ejus Archidiaconus Laurentius 10 ejusdem Augusti. Sed hi paßi sunt anno 258, sub Valeriano & Galieno, quorum persecutio post Decianam continuata paßim Decio tribuitur, etiam in illorum Actis, quod auctor hujus Vitæ imitatus est.

d Alexandri Episcopi Hierosolymorum Acta dedimus 18 Martii, & S. Babylæ Episcopi Antiocheni 24 Ianuarii; hi autem ab Eusebio lib. 6 Hist. Eccles. cap. 23 dicuntur sub Decio una cum S. Fabiano paßi, uti ad illorum Acta pluribus est deductum.

e Ms. Sirmundi paßim Galocerius & Partenius.

f Imo Sixtus fuit postea ibi sepultus.

g Post necem Aureliani anno 275 (nam huc usque duravit cœpta a Decio persecutio) plena pace fruentes Christiani paßim martyria ornare, excitare ecclesias conventus pene publice cœperunt agere, usque ad tempora Diocletiani & Maximiani. Hoc ergo Ecclesiasticæ pacis decennio credi potest etiam istud factum.

h Annus is erat Christi 250.

DE S. IOANNE MARTYRE,
CONSTANTINOPOLI VENETIAS TRANSLATO,

SUB MAXIMIANO.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De apocryphis Actis S. Procopii eidem male applicatis; Temporeque & actis Translationis, ex impresso Italico.

Joannes Martyr Constantinopoli, translatus Venetias (S.)

AUCTORE D. P.

Secundum consuetudinem Patriarchalis Ecclesiæ Venetiarum, & etiam ex indulto Sedis Apostolicæ, celebrari Officium eorum Sanctorum, quorum corpora in ecclesiis diœcesis Venetiarum requiescunt, præscribitur in Ordine recitandi divinum officium juxta ritum Ecclesiæ & diœcesis illius: [Huic nunc Venetiis celebri,] qualem Ordinem habemus auctoritate Joannis Francisci Mauroceni pro anno MDCLVII excusum: & in hoc ad hunc XIX Maji, nisi transferatur, præscribitur festum S. Joannis Ducis Alexandrini Martyris sub ritu semiduplici celebrandum; eo quod sacrum ejus corpus asservetur in ecclesia S. Danielis, & omnia recitantur de Communi Martyris non Pontisicis. Missa Lætabitur, Euangelium si quis vult, Oratio, Præsta quæsumus ut intercedente.

[2] Petrus de Natalibus in suo Catalogo Sanctorum (quem circa annum MCCCLXX composuit, [applicata S. Procopii, Acta,] tum Plebanus Sanctorum Apostolorum in urbe Veneta, dein Episcopus Equilinus prope Venetias) ad hunc XIX Maji eidem S. Joanni applicat satis accuratam epitomen Actorum S. Procopii Martyris, quæ apud Surium ex Græcis habentur VIII Iulii prolixe deducta, majoremque speciem piæ tragœdiæ quam veræ historiæ præferentia. In hac epitome Martyris adhuc Gentilis nomen Neanias, genus maternum ex Primoribus Æliæ, & Christianorum exterminatio cum Alexandrinæ civitatis Præfectura commissa a Maximiano, Victoriæ relata de Saracenis post agnitum ex apparitione Christum, dißipata Theodosiæ matris idola, varii cruciatus tolerati sub duobus succeßive Præsidibus, quorum ultimus Flavianus dictus; plurium denique militum ejus exemplo conversorum, ipsiusque matris ac duodecim mulierum sociarum martyrium, eodem prorsus modo atque ordine describuntur, quo in Actis S. Procopii; hoc solum mutato, quod prior Præses apud Equilinum Ultio, apud alios vero Justus nuncupetur; & pro Alexandria Syriæ, sumi videatur Alexandria Ægypti; taceatur autem nomen Cæsareæ Philippi, in qua agonem suum dicitur consummasse Procopius, & Episcopatum geßisse Leontius, in epitome sub nomine Joannis fabricata nominatus, ac si fuisset Episcopus Alexandrinus. Denique pro eo quod S. Procopio dicitur ex sententia judicis caput gladio amputatum fuisse; de Joanne asseritur, quod jubente Flaviano gladio in gutture & lancea in pectore transfixus martyrium consummavit XIV Kalendas Junii: & sic integram Legendam, cujus istud compendium, invenimus sub nota diei XIII Martii (ubi forte scribendum erat Maji) in quodam Ms. Paßionario Eremi Camaldulensis; sed suppositione jam tunc animadversa describere noluimus, utilius occupati.

[3] Ex Equilino breviora ejusdem S. Joannis elogia ad hunc diem acceperunt, primum Grevenus, [& hinc sumpta elogia.] in Additionibus ad Vsuardum Coloniæ excusis anno MDXV & XXI; deinde Witfordus, in Martyrologio Anglicano editionis Londinensis anni MDXXVI. Galesinius, quem sequitur in Catalogo generali Ferrarius, ita habet: Alexandriæ in Ægypto S. Joannis Martyris, qui Maximiano Imperatore, acerbis exhaustis cruciamentis, præclaro pietatis testimonio, [Videtur esse Ægyptius qui CP. celebratur 20 Septembr.] coronam tulit. Addit in Annotationibus se ista accepisse ex Græcis tabulis. At illæ ad hunc diem nullum habent Joannem, aut alium qui trahi huc poßit: sed bene ad XX Septembris, in Menæis excusis ac manuscriptis variis, jubent commemorari Certamen maximi inter Confessores Joannis Ægyptii, cujus libertatem & loquendi confidentiā ferre non valens impius * Maximianus, jussit illum cum aliis quadraginta occidi. Vbinam vero? Ægyptium cum Joannem legis, facile credes in Ægypto quoque passum, [illuc forte Alexandria allatus 13 Martii.] & corpus Alexandriæ in honore fuisse, donec inde translatum Constantinopolim fuit. Verum ut hic idem ipse credatur qui Venetias postea deportatus est, oportet non solum die XX Septembris ejus memoriam ibi celebrem fuisse, sed etiam die XIII Martii: quandoquidem ex Historia mox danda liqueat, nostro de quo agimus Ioanni annuam tali die festivitatem agi solitam. Quid autem postea Venetos moverit, ut etiam isto die prætermisso, itemque die III Iulii, quo apud eos anno MCCXV facta est sacri corporis collocatio, [Venetias 1215, 3 Iulil.] in eo ubi nunc colitur loco, assumerent XIX Maji haud facile dixerim. Suspicor tamen quod ratione cujusdam fabricæ in honorem Sancti construendæ, uti dicitur infra num. 8 delatum Corpus ad monasterium præterito seculo XVI, tali die relatum ad locum noviter ornatum fuerit; eaque dies annuo Sancti cultui visa fuerit opportunior, quam XIII Martii, Quadragesimali luctu solita occupari.

[4] Porro de omnibus certius cupiens informari, scripsi Venetias ad eum cujus fideli opera fueram usus in S. Anastasio, R. P Danielem Simonetti; rogavique, non ut historiam paßionis ex monasterio S. Danielis peteret (hanc enim nullam ibi genuinam haberi, satis jam constabat) sed historiam Translationis indagaret, simulque de præsenti sacri corporis cultu ac statu me certiorem redderet. Fecit prolixe quod rogatus fuerat optimus Pater, per virum nobilem, isto in monasterio familiarem, & cui quidlibet credi posset; desideratamque narrationem, & hoc insuper ab ejus manu fidei oculatæ documentum accepit: [usque hodie integer] Venerabile corpus Divi Joannis, Venetiis in ecclesia, S. Danieli Prophetæ dicata, supinum cubat, membris omnibus integrum in altari; capite quidem ad orientem solem verso ad cornu Euangelii ejusdem altaris, pedibus autem ad cornu Epistolæ. Lapidea est atca super altare, quæ alteram arcam capit ligneam, minio deforis coleratam, in qua jacet corpus. Nullum utrique arcæ ostium: nam facies earum non versatili cardine more ostiolorum clauduntur & aperiuntur, sed per duos hinc inde canaliculos attolluntur integræ & deprimuntur. Facies arcæ ex ebeno est, lapillis interpuncta pretiosis; facies arcæ ligneæ ex crystallis. Sanctum Caput Ducali Veneto cornu operitur: pectus zona auro acu texta, totum corpus panno serico, textoque ex auro more Indico. Pedes nudi, sed velo tantum pellucido cooperti, sicut & facies. Dentes albi nullo deficiente; & caro mollis tactu. Porro die vigesimo Julii, quando S. Danielis vigiliæ aguntur, [& miraculis clarus.] sanctũ corpus aqua odorifera lavatur a Presbytero, præsente altero Sacerdote Monialium Confessario: quæ aqua deinde ad pios usus, præsertim ad tollendas corporum ægritudines, distribuitur. Verum lapsis temporibus aqua diluta caro denigrata est, & corruptionis cujusdam maculas contrahere videbatur: propterea modo gossipio molli tantum caro contingitur, quod in aquam deinde immissum eamdem venerabilem reddit, ac si ipsa immediate sanctum corpus abluisset. Plurima per sanctum suum miracula edidit Deus omnipotens, quæ describere longũ esset : in historia translationis narrantur aliqua, & novis confirmantur, sicut tabellæ, aliaque signa aræ ejus appensa testantur. Quapropter maxima in veneratione est, & præcipue apud Sanctimoniales illas, quæ dicunt (quod & in historia narratur) admoneri se vicinæ mortis edito strepitu ex arca, in qua sanctum corpus reconditum jacet. Hæc ille: nunc exhibeamus ipsam translationis historiam Latine redditam ex veteri impresso, absque nomine impressoris sub annum 1516 curato.

[Annotatum]

* an. Maximinus?

TRANSLATIO CORPORIS
Ex impresso Italico anni circiter 1520 ad usum Monasterii S. Danielis Venetiis.

Joannes Martyr Constantinopoli, translatus Venetias (S.)

EX MSS.

[1] Manifestum totique orbi notissimum est, quomodo Dominus Deus noster civitatem Constantinopolitanam subjecerit Latinis: [Propter peccata Græcorum] nec minus clarum est eam revolutionem imputandam esse nequitiæ Græcorum; qui spernentes azyma veritatis, præsumpserunt sacrificium conficere in fermentato, dicentes Spiritum sanctum Paraclitum ex solo Patre procedere; & sanctæ Romanæ Ecclesiæ negabant debitam reverentiam atque subjectionem, quamvis ea repræsentet Petrum Apostolorum Principem in terris, asserentes ipsam non esse præpositam Constantinopolitanæ: magno etiam in contemptu habebant Imperatores suos, iisque identidem rebellabant, crudelissima facinora & sceleratissima peccata ex regnandi cupidine committentes. Sed Dominus, [capta a Latinis Constantinopoli,] Judex supremus ac supracælestis, subvertit iniquitates infidelium, Reges fortissimos occidit, regnum Chanaan destruxit, stupendamque & inauditam Victoriam dedit Latinis; exiguo exercitui subjiciens infinitam populorum multitudinem, & generosæ nostrorum paupertati cedens ignavam eorum opulentiam: adeo ut dici possit, in istius urbis captivitate impleta fuisse visio a Danielis Prophetæ, quando civitas, collectis totius fere Græciæ sanctuariis ornata, locupletaque auro & gazis pretiosissimis, facta est in direptionem ac prædam Latinorum. b

[2] Veneti, qui tantæ victoriæ initium c dederant, urbis imperium divisere cum Francis, ecclesiasque, [Venetiis quibusdam cessit Psychosostræ monasterium.] divitiis inæstimabilibus spoliatas atque nudatas, reliquerunt Sacerdotibus atque Ministris, suis: qui earum præcipuas, æque ac palatia & loca publica civitatis, diviserunt inter se. Atque ita contigit, ut monasterium in platea quæ circitur Pulchra situm, & Græce nuncupatum dPsychosostra, quasi Salvatricis animarum, obvenerit in partem duorum nobilium Venetorum, Marci & Martini Gorziorum fratrum; qui ipsum dederunt Joanni Priori S. Danielis Venetiis, nomine monasterii S. Danielis tenendum. Porro in locum Joannis constitutus est Venetiis Prior Roboaldus quidam, vir religiosus ac timens Deum: qui paulo post abiit Constantinopolim, Psychosostræ monasterium coram inspecturus. Erat in adverso dictæ plateæ latere haud procul inde ecclesia alia, Græce Theothocου, id est e Deiparæ, nuncupata. Cum ergo die quodam, videlicet decima tertia Martii, idem Roboaldus in monasterii sui porta consisteret; vidit magnam hominum multitudinem summa cum devotione accedere ad ecclesiam Theotocου populumque interrogans, quid ibi esset; audivit, quod, [Ex huic vicina Deiparæ ecclesia corpus S. Ioannnis] cum res Constantinopolitan floreret, non solum ex universa civitate, sed etiam ex circumjectis urbibus oppidisque soliti fuerint fideles tali die quotannis, singulari cum religionis affectu, accurrere ad visitandum corpus S. Joannis Martyris. Audientem hæc Priorem Roboaldum continuo incessit cogitatio, quanam ratione posset sanctum illud corpus obtinere, & transferre Venetias.

[3] Desolatum erat monasterium, cujus fuerat ecclesia prædicta, nec ullus ibi, ad sacri istius pignoris custodiam, morabatur: [furtim aufert Prior S. Danielis.] sed cura ejus demandata erat cuidam senecioni, qui omni vespera claudebat ædem seque domum propriam conferebat procul inde positam, sic ut absque ostiarii hujus conscientia nullus illuc ingredi posset. Prior nihilominus, zelo & cupidine voti sui consequendi ardens, assumptis secum quodam monacho suo alteroque Sacerdote, & famulo Græco, illuc se contulit; repertoque per fenestram aditu ingressus, aperuit ornatissimam sancti corporis capsam, ipsumque sericeo panno involvens secreto transtulit ad Psychosostræ cœnobium, capsam ipsam taliter compositam relinquens, [& transfert anno 1215] ut rediens mane ostiarius nequaquam observaverit motam fuisse. Tempore deinde opportuno in navim transtulit acquisitum thesaurum, summæ devotionis & lætitiæ singularis affectu delibutus; sic tamen, ut quid rei esset, celaret nautas: appellensque Venetias ipsum sanctissimum corpus collocavit in f monasterio. S. Danielis, anno Incarnationis D. N. Jesu Christi millesimo ducentesimo decimo quinto, die tertio Julii. Quo in monasterio, per merita & intercessionem gloriosi Martyris Joannis, Dominus Deus dignatus est dignaturque usque in hunc diem multa & quasi infinita miracula operari, ex quibus selectiora aliqua recensebimus.

[4] Primum idemque maximum sit, quod cum sanctissimus hic Dei athleta occisus fuerit anno Christi ducentesimo octogesimo g nono, ad extollenda merita gloriosissimi sui Martyris nostræque fidei instructionem, voluerit Deus conservare integrum ipsius beatissimum corpus, [adhuc incorruptum,] cum admirabilis omnino odoris fragrantia, cælestiū influentiarum & planetarum vicissitudines, quibus humana corpora sæpius alterantur, cohibente Christo ne illud corrumpere valeant. Venerandæ autem monachæ hujus loci, per merita suæ ac nostræ matris gloriosæ Virginis Mariæ, divinique pugilis & Martyris Joannis, ab eodem Sancto receperunt eximium valde privilegium, & ut existimo h absque exemplo, quod quoties alicujus earum instat extremus vitæ terminus, id eis significet Miles Christi aliquot mensibus vel diebus ante, [& solitum dare signum instantis alicui mortis.] prout placuerit. Corpus siquidem ejus in ecclesia servatur in capsa deaurata, cui obtensa est cratis, instructa votivis ex argento anathematis, in testimonium miraculorum interventu Sancti patratorum. Cum ergo moritura est aliqua & animam Patri æterno redditura, prævenit terminum constitutum gloriosus hic Sanctus, suavi quodam motu percurrens dicta ad cratem anathemata, sonitumque minime ingratum ciens: quem audiens aliqua Sororibus ceteris nuntiat, dicens: Estore paratæ: percussit cratem S. Joannes.

[5] Incredibilis forsan videbitur auditoribus res adeo rara: [Novitia id credere nolens anno 1516] est tamen verissima: quamque recentiori hoc exemplo possumus confirmare. Anno decimo sexto supra millesimum quingentesimum, cum puella quædam ad Ordinem recepta monasterium esset ingressa, & de S. Joanne Martyre audiret ex Sororibus, quomodo dato signo illas moneret quod aliqua ibi esset moritura; subrisit intra se, neque credere voluit affirmantibus. Anni deinde sex transierunt absque obitu alicujus; cumque jam monialis nocte quadam surrexisset ad Matutinas, & his juxta morem decantatis remansisset in templo (liberum enim istic loci Monialibus est velintne post officium ad quietem redire vel non) solam sese in choro præter solitum reperit, [elapso sexennio per je ipsam experitur.] & tempore aliquanto oravit. Tandem adveniente aurora volens illa discedere, faciensque prius quam surgeret debitam sanctissimo Sacramento reverentiam, audivit strepitum quemdam, suaviter insonantem auribus. Hæsit illa, nihil de Sancto cogitans, & mox iterum simile signum percepit: neque prius e loco abiit, quin tertio audiverit percuti loculum, in quo jacebat Sanctus Martyr. Tum vero manifesto agnita veritate, conterrita est; nec absque devotionis internæ sensu cogitare cœpit, sui forsitan causa datum esse id signum: quare Deo sese commendans, veniam præteritæ incredulitatis petiit. Nec diu postea apparuit minime fallax fuisse illud signum, mortuaque est Sororum una; quo viso gratias Deo egit, qui sibi dederat oculis auribusque ipsam usurpare veritatem, nemini tamen quidquam revelavit priusquam impleta fuissent omnia Eodem in errore versabatur Religiosus quidam ex Conventu S. Mariæ de caritate, qui die quodam sacrificans ad altare, supra quod S. Joannis corpus requiescit, [uti & Religiosus Sacerdos.] percepit cratem percuti; totusque stupefactus credidit ex ea hora id de quo antea dubitaverat; & maxima cum devotione Missam finiens, Deo sanctoque Martyri gratias retulit pro consolatione sibi concessa, ex eoque tempore pientissime fuit erga Christi athletam affectus.

[6] Matrona quædam nobilis; cum paralytica jaceret, sic ut nec pedem quidem movere posset, fecit sibi adferri stragulum, quo sanctum corpus operitur; seque ipsam eodem totam operiens cum devotissimis lacrymis, ac Sancto supplicans, [sanatur paralytica tactu straguli ejus,] ipsa (quod mireris) hora cum modico adjutorio cœpit se de lecto attollere, sequenti autem die per seipsam liberrime ambulavit, unde & Deo & Sancto Joanni gratitudinem debitam professa est. Alia paris nobilitatis mulier jacebat in extremis, tumefacta tota; cujus infirmitatem ipsimet medici ignotam sibi esse fatebantur. Audivit hoc quædam ejus consanguinea, [alia ipso per affinem invocato curuta] dicti monasterii Religiosa, ipsamque commendavit sancto Martyri, vota quædam pro infirma nuncupans. Statim autem sanari ea cœpit, atque de die in diem robustior brevi convaluit. Dictum ipsi deinde est, quid pro ea fecisset sanctimonialis ista, & quomodo per votum S. Joanni factum recuperarit valetudinem. Sed denuntiationem ejusmodi cum risu excipiens, Sanctumque vilipendens, [recidivam incredula patitur.] continuo sensit pristinam sibi infirmitatem cum tumefactione rediisse; & brevi in eum est redacta statum, ut nec humanam formam referret amplius, nec inter acutissimos dolores & cruciatus gravissimos vivere se posse speraret. Talem ipsa sese considerans, cœpit indulgentiam postulare incredulitatis suæ, Deumque & Sanctum ejus exorare pro recuperanda sanitate, confirmato quod ante exploserat voto: atque illico multum se confirmatam sensit, intraque paucos dies omni malo liberam, per merita & intercessionem hujus gloriosi Martyris: quapropter Deo ipsique agendæ sunt gratiæ.

[7] Vir quidam non minus genere & officio nobilis, quam moribus & operibus inclitus, [item pestilenti febri laborans,] affigebatur per continuam febrim, cujus malignitatem lividæ indicabant maculæ toto corpore sparsæ: extraque spem curationis esse videbatur peccans humor, eo quod debilissimus i stomachus nullas reciperet medicinas, quin statim eas revomeret: unde viribus omnibus destitutus, & nigricans totus, vehementerque inflatus erat, quando placuit Deo creaturam suam, intercedentibus sancti Martyris meritis, liberare. Modicum enim ad spondam k lecti sese convertens, meruit ipsum S. Joannem omnino pulcherrimum ac splendidissimum intueri ut præsentem: eoque visu confortatus, multa cum devotione ac fide illi se commendavit, addito voto si convalesceret: & continuo levari cœpit natura, ejectis humoribus depravatis qui suffocare illum videbantur: ac deinde paulatim profecit ad integram sanitatem, in gloriam D. N. Jesu Christi & gloriosissimi Martyris sui, semper & ab omnibus glorificandi.

[8] Adducta est ad monasterium, ubi is requiescit, adolescentula quædam religioso habitu induenda, [& Novitia expleto tirocinio ad mortem ægra,] quod etiam postea factum est. Finito autem probationis tempore, cum vellet monasterii Mater una cum suo Capitulo, ut eadem puella sacræ Professionis nexu se alligaret; invasit eam statim crudelissima & acerbissima infirmitas, febris scilicet perpetua, deinde paralysis, ad extremum denique fœtidissima plaga & visu horrenda apparuit in dorso misellæ: quæ nec digitum quidem unum movere valens, diu noctuque non cessabat cum ejulatu terribili testari cruciatuum, quibus torquebatur, vehementiam; neque poterat vel ab alio moveri levi contactu, vel ipsa sibi auxilio esse. Accidit ut eodem anno corpus S. Joannes deportaretur intra claustrum, ratione cujusdam fabricæ in honorem ipsius construendæ, quia necdum erat in decenti satis loco. Cum autem tali in statu permanes puella, ex improviso audivisset processionem & cantus sanctimonialium, sacrum corpus pie gestantium; ab iis paucis, quæ remanserant secum, petiit pro singulari favore, [partim in translatione corporis] ut se ferrent ad portam loci ubi jacebat, quatenus commodius posset exaudire suavitatem illius cantus; vel potius ex devotione erga Sanctum, quatenus obtenta ab eo sanitate suam valeret facere Professionem. Itaque transeunte illuc sanctissimo corpore, supplicavit quam potuit devotissime, ut se tanta liberaret calamitate. Nec multo post cœpit aliquantulum ambulare, sed perquam imperfecte, ad modum infantium passus formans pedetentim, seque bacillo sustentans. Quodam igitur die, cum necdum bene sanata misella in cellula sua consisteret; intellexit, quod ea hora aperiebatur capsa S. Joannis, [partim in ejus ostensione.] ideoque universum collegium Sanctimonialium festinabat ad chorum, ut sanctissima illa membra conspicerent, sola ipsa remanente in cella. Sed denique increscente vehementius eadem videndi desiderio, bacillum sumpsit, debilium suorum membrorum consuetum sustentaculum; cœpitque eodem quoque tendere, quo aliæ præcesserant, non sine fiducia consequendæ integræ sanitatis. Cum autem venit ad ingressum chori, vidit conspicue Martyrem stantem in habitu Ducali, & facie supra radios solis splendida: unde tota tremefacta ex formidine, & inflammata amore, nullum omnino potuit verbum proferre quemadmodum cupiebat; sed cum aliquanto tempore sic constitisset, cœpit movere se atque ambulare versus sacrum depositum. Huc autem ut pervenit, disparuit sanctus Martyr; ipsaque remansit plena gaudio; & resoluta in devotissimas lacrymas, ardenter postulavit sanitatem plenam. Res mira! Surgentibus ex loco isto Sororibus, surrexit etiam puella illa; abjectoque procul bacillo, ærecta gradiebatur & libera, nullum omnino dolorem sentiens. Obstupuerunt omnes præsentes, viso tam grandi miraculo; menteque in cælum sublata immensas æterno Deo retulerunt gratias & devotissimo ejus famulo, tanta dona largienti patrocinium suum invocantibus. Ne porro ejusmodi miracula multiplicentur in infinitum (innumera enim dici possent sed cum fastidio audientium) unum adhuc narrabo & finiam.

[9] Accidit nobili cuidam ut certis de causis proficisci deberet in regnum l Cypri; ubi cum esset uxorem duxit, & aliquanto tempore hilariter transacto cum illa omnique facultate sua reversus est in patriam. [Alia denique paralytica jam moritura servatur,] Post longiorem temporis cursum feliciter actum, quoniam nihil est in mundo stabile, mutata etiam lætitia est; quia priusquam ad seniles annos pertigissent, paralysi correpta mulier, lecto affixa est; & proficiente in deterius malo, nec juvantibus quidquam medicinis, denique ad extrema deducta. Erat eis in monasterio, ubi sanctum corpus requiescit, consanguinea: hæc sumptum ab arca tapetem misit, mandans ut cum fide ponerent supra infirmam. Quod cum factum esset, paulo post vidit prædicta infirma venire ad se duos splendidissimos juvenes: quos ut melius potuit interrogavit quinam essent. Unus vero eorum respondit; [apparentibus SS. Ioanne & Daniele.] Fgo sum Joannes, & iste socius meus Daniel, venimusque ad te juvandum. Tum illa gratiis actis se eisdem commendavit, & intra mentem vota quædam concepit, atque inter hæc disparuit visio. Ipsa vero indies magis confirmata, accessit denique ad monasterium, narravit quæ contigerant, vota implevit, ad laudem æterni Dei, & dulcissimæ suæ ac nostræ matris Mariæ Virginis, nostrique advocati S. Joannis Martyris, & patroni ac defensoris S. Danielis Prophetæ, quos precamur ut protegant hanc civitatem & universum populum Christianum ab omni malo, & intercedant pro infidelibus, ut hi quoque cognoscant veritatem, quæ Christus est. Amen. m

[Annotata]

a Nescio quam visionem indicet auctor, nisi forte respiciat ad Caput 5, ubi Balthasari Regi Babylonis prænuntiatur dividendum regnum ejus, & dandum Medis ac Persis.

b Factum id anno 1204 12 Aprilis.

c Anno scilicet præcedenti 1203, quando prima vice capta fuit urbs a Cruciatis die 17 Iulii, primusque Dux Venetus Henricus Dandulus, senex & cæcus, navim suam ad muros impellens, initium victoriæ propemodum desperatæ exemplo suo dedit. Sed hac vice urbs tradita est legitimo Domino suo Isaaco Angelo, ejusque filio Alexio: his vero per impium ac parricidam Alexium Mutzuphlum extinctis, nova oppugnandæ urbis occasio nata est, in qua ne natio una aliquid supra alteram sibi arrogare posset, placuit ipsas miscere.

d Eruditißimus vir Carolus du Fresne, Dominus du Cange, anno 1680 Parisiis edidit Constantinopolim Christianam in eaque accuratißime egit de singulis quas apud scriptores nominari invenit Regiæ istius urbis ecclesiis; hanc tamen non invenit, & aliæ fortæßis multæ eruderandæ supersunt.

e Idem enumerat 49 ecclesias ibidem Deiparæ Virgini dicatas, sed suo singulas cognomento distinctas; hoc autem deficiente, non est facile divinare quænam sit illa, quæ hic notatur sita in vico seu platea Italice dicta Contrada Bella, cujus ulteriorem notitiam adhuc requiro, libenter definiturus qua in regione Vfbis ea fuerit.

f Sanctimoniales ibi hodie ad minimum octoginta degunt, teste Nicolao Doglioni in memorabilibus urbis Venetæ an. 1675 tertium editis pag. 340.

g Incerta hæc est conjectura, neque scio unde accepta: nam neque in Actis S. Procopii, quæ S. Ioanni male aptata dixi, talis anni indicium invenitur. Æra Diocletiani (quam Martyrum vocant) initium sumit ab Augusto anni 284.

h Obiit Florentiæ circa an. 1348 quidam vulgo dictus B. Claritus Voglia, fundator monasterii S. Mariæ Reginæ Cælorum, cujus ossa venerabiliter ibidem supra altari majori servantur in lignea capsa, & quoties moritura est Sanctimonialium aliqua, intra eamdem commoveri audiuntur. Prout plenius describemus post Vitam S. ZenobiiFlorentini Episcopi, cujus miraculo sanatus Claritus eidem devotißimus vixit, quia non scitur proprius dies mortis. Vide etiam 7 Martii, inter Analecta de S. Thoma Aquinate §. 2, de illius in Conventu Salernitano Campanula, ultro pulsari solita, quoties ibi moriturus est aliquis.

i In Italico est mal di Mazucho.

k Ibidem verso la Callefella: quos duos veteris Veneticæ idiotismos per conjecturam ut potui reddidi, libenter certiora docentem secuturus.

l Dominatum Cypri insulæ adepti sunt Veneti circa annum 1470, eumque amiserunt anno 1571, post captam a Selimo Turcarum Imperætore Nicosiam mense Iulio: intra quod tempus videntur hæc accidisse.

m Addebatur: Hic finitur Legenda sancti Martyris Domini Joannis, cum Translatione ejus Constantinopoli Venetias, & paucis aliquibus ejusdem miraculis, ad laudem & gloriam ipsius. Amen.

DE SANCTIS MARTYRIBVS AFRIS QUINTO, PRIMOLO, SALUSTIO, FORTVNATO, DONATORE, ITEM DONATORE, PRIMO, DICESSO, INDICA, LVCVSTA, ROGATA, ORBANA, ROMANA. Ex Martyrologiis.

[Commentarius]

Quintus, Martyr in Africa (S.)
Primolus, Martyr in Africa (S.)
Fortunatus, Martyr in Africa (S.)
Donator, Martyr in Africa (S.)
Donator II, Martyr in Africa (S.)
Primus, Martyr in Africa (S.)
Dicessus, Martyr in Africa (S.)
Indica, Martyr in Africa (S.)
Lucusta, Martyr in Africa (S.)
Rogata, Martyr in Africa (S.)
Orbana, Martyr in Africa (S.)
Romana, Martyr in Africa (S.)

G. H.

Notkerus in suo Martyrologio memoriam proponit In Africa SS. Quinti, Salustii, & multorum Martyrum. Ex his in Mss. Augustano, Labbeano, & Adone Reginæ Sueciæ, cum Quinto suggeritur Primolus. At reliqui indicantur in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis, & in vetustißimo Epternacensi ita scribuntur: In Africa Quintuli, Primuli, Salusti, Fortunati, Donatoris, item Donatoris, Primi, Dicessi, Lucusæ, Rogatæ Orbanæ. Quæ nomina in aliis apographis cum aliqua in nonnullis varietate reseruntur. Ac primo loco Quintuli, legitur ubique Quinti, uti etiam in Ms. Richenoviensi; & Primoli in Lucensi & Blumiano: quod vero magis mirandam est loco, Dicessi in aliis tribus ponitur Indicæ: quæ cum valde discrepent, consultum videtur utrumque nomen retinere, veluti diversorum Sanctorum. Pro Lucusæ habetur in Corbejensi nomen Lugustæ in aliis Lucustæ. Pro Orbanæ in dicto Corbejensi est Urbanæ, & additur Romanæ In Tamlactensi sunt nomina Quinti, & Fortunati, & Decii forsan pro Dicesso.

DE SS. EMILIO, BASILIO, PRÆTEXTATA, BASIA SEU BASILIA, ET PARTINO, MARTYRIBVS IN GETVLIA REGIONE AFRICÆ.
ex Martyrologio S. Hieronymi.

[Commentarius]

Æmilius, Martyr in Getulia, regione Africæ (S.)
Basilius, Martyr in Getulia, regione Africæ (S.)
Prætextata, Martyr in Getulia, regione Africæ (S.)
Basia seu Basilia, Martyr in Getulia, regione Africæ (S.)
Partinus, Martyr in Getulia, regione Africæ (S.)

G. H.

Getuli seu Gætuli, populi Africæ, Sedes suæ habitationis sæpius mutarunt: hinc a Ptolomæo locantur in Libya interiore, ab Honorio inter Carthaginem & Numidiam, a Plinio in Mauritania Cæsariensi, ab aliis alibi. In horum autem regione Gætulia, sed absque distinctiori notitia paßi hi Martyres pro fide indicantur a a quatuor Martyrologii Hieronymiani apographis, quorum vetustißimum Epternacense ista tradit: In Getulia Emili, Basili, Prætextatæ, Basiæ, Partini. In aliis apographis dicitur Natalis Sanctorum horum, ac loco Emili & Basili, in Ms. Corbejensi Parisiis excuso habetur Emeli & Baseli, ultimus autem desideratur in codice Lucensi: in quo etiam loco Prætextatæ scribitur Prætestatus, & in Ms. Blumiano Protestata. Loco Basiæ in aliis est Basiliæ: & Partinus in dicto Corbejensi est Parthimios. In Ms. Richenoviensi sive Augiæ divitis ita legitur: In Getulia Emelii: uti etiam scribitur, sed omissa palæstra, in Ms. Augustano S. Vdalrici; & Æmili in Ms. Parisiensi, a Philippo Labbe nobis submisso. Nomina Emelii & Basilii memorantur etiam in Ms. Hibernico monasterii Tamlactensis.

DE SANCTIS MARTYRIBVS ROMANIS
PATERNO, GALLICOLO, URBANA, INDICO, SELEVCO, FELICE, CLONICO, CRESCENTIO, CALONICA, JULIA, URBANA, INGENVA, SATVRNO. VIA APPIA, IN COEMETERIO CALLISTI.
Ex. Martyrologiis.

[Commentarius]

Paternus, Martyr Romanus via Appia (S.)
Gallicolus, Martyr Romanus via Appia (S.)
Urbana, Martyr Romana via Appia (S.)
Indicus, Martyr Romanus via Appia (S.)
Seleucus, Martyr Romanus via Appia (S.)
Felix, Martyr Romanus via Appia (S.)
Clenicus, Martyr Romanus via Appia (S.)
Crescentius, Martyr Romanus via Appia (S.)
Calonica, Martyr Romana via Appia (S.)
Julia, Martyr Romana via Appia (S.)
Urbana II, Martyr Romana via Appia (S.)
Ingenua, Martyr Romana via Appia (S.)
Saturnus, Martyr Romanus via Appia (S.)

G. H.

Secundo celebrantur hi Martyres in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis & Ms. codice Reginæ Sueciæ quem Holstenius laudat: ubi, post adductos Calocerum & Partheninium, ita legitur: Item in cœmeterio Callisti via Appia natalis SS. Paterni, Gallicoli, cum aliis novem. Quos undecim suis nominibus explicant dicta Martyrologia S. Hieronymi: & Ms. Blumianum eos ita indicat: In cœmeterio Calesti via Appia natalis Paterni, Galicori, Orbanœ, Indici, Seleuci, Felicis, Clonici, Crescenti, Calonicæ, Juliæ, item Orbanæ. Qui eodem numero & ordine indicantur in Lucensi; sed nomina trium, ex illis Patemi, Galigori & Incidi scribuntur. In Ms. Epternacensi, omissa palæstra martyrii, loco Paterni & Gallicori sunt nomina Prenni, & Galli, Curi, quasi essent duo distincti Martyres, tum Urbani Confessoris mentio fit: sed quia sub finem repetitur item Urbanæ, videtur aliorum lectio prævalere: præterea loco Clonici & Juliæ nominantur Donicus & Julica. In Ms. Corbejensi Parisiis excuso desideratur primo loco nomen Orbanæ sive Urbanæ, & postea Urbani scribitur: item loco Clonici & Crescenti, est nomen Ælonici & Christi, sub finem adduntur nomina Ingenuæ & Saturni, quæ in aliis desiderantur. In Ms. Tamlactensi sunt nomina, Paterni, Galli, Curii, Urbanæ, Judicii, Seleuci, Felicis, Clorini, Crescenti, Coloniæ, Juliæ, Urbanæ. Qui Dux & Antesignanus aliorum est Paternus, omissa palæstra, indicatur in Mss. Aquisgranensi, Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi; sed male adjungitur nomen Martyris Cæesti, cum indicetur cœmeterium Calisti. Idem Paternus dicitur Episcopus in Mss. Trevirensi, duplici Leodiensi S. Lamberti & S. Laurentii, item in Ms. Florario; & sub nomine Partheni in Ms. Pragensi. In Mss. Richenoviensi & Rhinoviensi celebratur memoria Urbani & Seleuci, & in Ms. Aquisgranensi, & apud Grevenum & Canisium Urbanus Papa & Confessor dicitur. Verum aliis Urbana potius, sive Orbana, & Martyribus hisce adjungitur. De celebri Callisti cœmeterio agit Aringhus lib. 3 Romæ subterraneæ cap. II; de eodemque nobis sæpius fuit agendum. Corpus alicujus Martyris Paterni, a Gregorio XV acceptum, adservatur Bononiæ in templo S. Francisci, de quo consule Masinum in Bononia perlustrata.

DE S. ARENO DIACONO,
MARTYRE ALEXANDRIÆ.
Ex Martyrologio S. Hieronymi & aliis.

[Commentarius]

Arenus Diaconus Martyr Alexandriæ (S.)

G. H.

Hvnc gloriosum Martyrem plura indicant Martyrologia, etiam antiqua S. Hieronymo adscripta: sed in vetustißimo codice Epternacensi omissa est palæstra, quæ indicatur in apographis Corbejensi, Lucensi & Blumiano, item in Mss. Romano Cardinalis Barberini, Rhinoviensi in Helvetia, Richenoviensi in Suevia, Trevirensi S. Maximini, Adone Leodiensi S. Laurentii & in Ms Florario, iisdem paßim verbis: In Alexandria natalis S. Areni Diaconi. Notkerusita scribit: In Alexandria S. Irenæi Diaconi, qui in Ms. Pragensi Herenus Diaconus appellatur. In Ms. Tamlactensi in Hibernia bis nomen Areni inseritur. Irenæi nomen Græcum, in Alexandrino Martyre magis plæcet, quam nomen Areni, nihilque facilius fieri potuit, quam ut Latinis, prius nomen cum aspiratione efferentibus, inter scribendum loco H obreperet A: numero tamen majori exemplarium, concorditer Areni scribentium, more nostro deferimus reverentiam potioris suffragii.

DE SANCTO POLIOCHO
MARTYRE CÆSAREÆ IN CAPPODOCIA.
Ex eodem Martyrologio S. Hieronymi.

[Commentarius]

Poliochus, Martyr Cæsareæ in Cappadocia (S.)

G. H.

Progredimur cum antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis quatuor in quibus ita exprimitur: In Cæsarea Cappodociæ natalis S. Poliochi. Verum in Ms. Lucensi legitur Poliocli, & in Ms. Richenoviensi Epoliochi, omissaque palæstra martyrii in Ms. Parisiensi Labbæi Palliaci: in Ms. autem Augustano S Vdalrici Politti. & in Hibernico Tamlactensi Pullioli. In hac scribendi nominis diversitate Hieronymiani Martyrologii ecgrapha, ut antiquiora & inter se consona, sequimur: suspicamur tamen & hic quoque Latinis scriptoribus, Græcorum nominum haud satis expertis, usuvenisse, ut Poliochus obrepserit pro Polyeucto; sicuti ad XXI Martyrum Cæsariensium Antesignanus Polyeuctus, in nonnullis exemplaribus Polioctus invenitur. Plura forsitan & certiora tempus eruderabit.

DE S. COLLVTHO SIVE ACOLVTHO
MARTYRE IN THEBAIDE ÆGYPTI.
Ex Mss. Synaxariis Græcorum.

SUB MAXIMIANO,

[Commentarius]

Acoluthus sive Colluthus, Martyr in Thebaide regione Ægypti (S.)

G. H.

In Menologio Basilii Porphyrogeniti extat elogium, hujus Martyris, quod Græce dedimus cum aliis hujus mensis post primum Tomum Maji, Latine autem sic vertitur: Martyr Christi Colluthus fuit sub imperio Maximiani, ex quadam urbe Thebaidos in Ægypto. Verum ob Christi confessionem comprehensus, ab idolorum cultoribus traditus fuit Præsidi regionis; & neque blanditiis illectus, neque minis perterritus, Christum summa animi fiducia profitebatur. Idcirco primum quidem ingenti lapide ejus collo alligato, capite suspensus fuit, atque a lictoribus flagellatus, decibat: Non sunt condignæ passiones hujus seculi, ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis. Postea e ligno in quo suspensus fuerat, descendere coactus, templum idolorum jussus est ingredi, eisque sacrificare. At cum recusasset, ut igne combureretur condemnatus fuit; ac proinde in fornacem valde accensam injectus, hujusce mortalis vitæ est finem sortitus. Hæc Basilius Imperator. [aliud ex variis Mss.] In Ms. Synaxario & Mss. Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ & Taurinensibus Ducis Sabaudiæ ista leguntur. Certamen sancti Martyris Coluthi. Hic fuit tempore Maximiani Imperatoris in Thebaide Ægyptiaca, & ob professionem Christianæ religionis ad Arianum Præsidem adductus, primum quidem lapide cervici alligato aggravatur, deinde per ignem accepit vitæ finem & martyrium consummavit. Synaxarium Divionense, quod Petrus Francisus Chiffletius nobis exhibuit describendum, simile elogium habet sancti Martyris Acoluthi, cum disticho allundendo ad nomen, unde & ἀκολουθέω Sequor ducitur, quod est hujusmodi:

Ὁ Μάρτυς Ἀκόλουθος ὡς πρὸς παστάδα
Ἐπακολουθεῖ τοῖς ἄγουσι πρὸς φλόγα.

Martyr Acoluthus ad rogum sequitur libens,
Ceu nuptialem duceretur ad thorum.

DE SANCTIS MARTYRIBVS PHILETÆRO ET EUBIOTO PROPE CYZICVM IN MYSIA.

AN. CCCXI ET CCCXVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De fabulositate Actorum Græcorum, coævis falso adscriptorum, per conjecturam abstergenda: deque ipsorum certiori cultu, & certitudine sociorum,

Philetærus, prope Cyzicum in Mysia (S.)
Eubiotus, prope Cyzicum in Mysia (S.)

AUCTORE D. P.

Dvobus hisce Sanctis, propter gravia & iterata pro Christi fide tolerata tormenta, Martyrii titulum adscribunt Græci, quamvis uterque morte sua naturali obierit; Philetærus in itinere ad Præconesum insulam, [Cultus Philetari 19 & 18 Maji,] exilio suo destinatum locum, persecutione adhuc durante; Eubiotus, quinquennio post indulgentiam (ut loquuntur Edicta) Christianis concessam: quod ipsum hisce distichis elogio præfixis Menæa agnoscunt.

Φιλεταῖρος πέπονθε ἀθλητῶν νόμῳ,
Κᾂν ουκ ἀπῆλθεν ὡς ἀθλητὴς ἐκ βίου.

More Philetærus passus est athletarum,
Licet ut athlea non migravit e vita.

Ἄθλησεν Εὐβίωτος ἄχρις αἱμάτων,
Βίου δὲ τέρμα εὗρε χωρὶς αἱμάτων.

Ad sanguinem usque pugnavit Eubiotus,
Sed finis expers sanguinis ei obtigit.

Priorem XIX Maji mortuum, eodem die inscriptum reperimus triplici Synaxario Ms. Parisiis, Claromontano scilicet ac Mazariniano, tertioque apud Combefisium asservato; cum antea eumdem præcedenti die relatum invenissemus in Synaxario uno alterove Bibliothecæ Ambrosianæ Mediolani. Sirletus in Menologio suo apud Canisium, ad prædictum XIX Maji, pro Philetæro Philoterum habet, quod secutus est in Romano Martyrologio Baronitus: Menæa excusa, incertum qua de causa, aßignant memoriæ S. Philetæri diem XXX Decembris. [Eubioti 18 Decemb.] Eadem, & sola, seorsim habent notatum S. Eubiorum, die, quo dicitur obiisse, XVIII Decembris. Vtrumque tamen hic conjungimus, tum quia communia utriusque sunt Acta, nec facile ab invicem separabilia; tum quia communis utriusque fuit cultus in eodem in quo sibi consepulti sunt loco, Copetum Acta nominant, ipsumque in Sigriana constituunt Menæa: de Sigriana autem egimus XII Martii, ad Acta S. Theophanis Magni agri in Sigriana Hegumeni, ostendimusque, partem esse Mysiæ prope Cyzicum in Asia minori, quam ab Olympena disterminat Rhyndacus fluvius. Hunc autem Philetærus, Nicomedia atque Nicea veniens, primum dicitur transiisse; deinde Coastam fluvium, necdum nobis aliunde notum: & tribus quatuorve locis ignobilibus pertransitis, venisse in villam Copetanam, quæ hac ratione debet proxima fuisse Cyzico; ubi Præfectus commorabatur, cui sistendus erat Philetærus priusquam trajiceretur in Prœconesum; & ad quem Copeto abductus Eubiotus postea fuit.

[2] Acta illa Parisiis descripsimus ex Ms. membraneo Regis Christianißimi, [Acta coævis ad scripta] sub hoc titulo, Martyrium sanctorum & gloriosorum Christi Martyrum Philetæri & Eubioræ. In fine autem, indicato die quo quisque horum obiit, sic notatur: Nos qui universa hæc conscripsimus, Anthimus videlicet, Theodorus, atque Carterius, Nicomedienses, Philosophos habitu simulantes, ut ne petesceret quod Christiani sumus, ad Dei gloriam & audientium utilitatem hæc omnia litteris consignavimus. Antea autem ubi narrabatur S. Cyriacæ in ipsa Nicomediensi civitate passæ Martyrium, sic erant locuti nam. 14, Cum beatæ Martyris sanctum ac venerabile corpus flammis consumeretur, nos qui hæc ipsa litteris consignavimus, [circa verosimilitudinem:] decidentes ex ustulato corpore cineres linteis mundis latenter excepimus. Vtinam hæc, quam sunt magnifica in specie, & ad fidem incautis conciliandam apta, tam etiam possent probari vera. Quæ enim hic narrantur continuata prodigia, irrefragabilis prorsus auctoritatis egent testimonio, ut non videantur licentiam omnino Poëticam sapere, ita modum omnem historiæ verosimilis excedunt. Sed malam fidem auctoris, aliena sibi & nomina & tempora arrogantis manifeste coarguunt, quæ circa historiam Cæsaream peccat, ex obscura suo ævo confusaque memoria rerum, seculo quidem IV per totum orbem notißimarum, nunc vero etiam in claram lucem protractarum Stephani Balluzii beneficio, ad diem præcedentem laudato, quo dedit nobis Lactantii Firmiani Opusculum de mortibus persecutorum, annis aliquot prius conscripto, quam exceßisse dicitur e vivis Eubiotus.

[3] Etenim num. 5 sic dicitur: Cum eo temporis Deus e medio sustulisset Diocletianum tyrannum, [dum Diocletiano Succedens Maximianus] molesto & acerbo crudelique mortis genere, ejusque imperium suscepisset Maximianus; hic ipso regiminis sui initio pacem tranquillitatemque amare visus, Principatum suum moderate satis atque humaniter auspicatus est… verum unius necdum anni spatium fuerat elapsum, cum non absimilem Diocletiano agendi rationem secutus … regiones omnes conturbavit, persecutionem ubique renovans. Succeßit quidem Diocletiano Maximianus, non Herculius & senior, sed Galerius & junior, socero gener, anno CCCV Kalendis Maji prope Nicomediam: Sed succeßit imperium abdicanti, [dicitur primo anno pacem indulsisse Christianis,] seque ad vitam privatam referenti, in qua supervixit ipsimet Galerio Maximiano, mortuo Sardicæ mense Majo anni CCCXI usque ad finem anni sequentis; imo Baronius aliis que, a Fastis Idatianis decepti, usque ad annum CCCXVI vitam ejus protrahunt. Deinde mutatis Imperatoribus nihil videtur remissa esse persecutio, præsertim in Asia, cum rerum ibi potiretur is, qui Diocletiano præcipuus impulsor fuerat ad extrema quæque contra Christianos tentanda. Crudelia autem edicta crudelius executus Cæsar, præsumi non debet sine fideliori teste jam factus Imperator, crudelitati suæ eas indixisse inducias quæ hic narrantur.

[4] Postea num. 33 scribitur , quod ad impii Maximiani aures fama pervenit, Constantinum, [& eamdem violatam reddidisse metu Constantini.] pietate & religione insignem Imperatorem atque victoriis clarum, ab Occidente adversus ipsum bellandi causa adventare, ob impia ejus pessimaque facinora. Hunc autem veritus, edicta per omnes sui Imperii terras atque urbes misit, quibus aperiri ubique carceres, & ad mortem damnatos, Christianos potissimum, si qui adhuc vinculis detinerentur, comiter humaniterque dimitti Præsidibus atque Præfectis mandabat. Econtra prolixe narrat Lactantius, quomodo Maximianus, infanabili plaga percussus a Deo, & annum perpetem excruciatus, tandem malis domitus Deum coactus est confiteri, [cum ille longe alia ex causa id mandarit ante mortē.] per intervalla exclamans se restituturum Dei templum, satisque pro scelere facturum; & jam deficiens edictum misit (quod originaliter recitat Lactantius) indulgens ut denuo sint Christiani & conventicula sua componant. Pependit edictum hoc Nicomedia anno CCCXI pridie Kalendas Majas: nec tamen ille hoc facto veniam sceleris accepit a Deo, sed post paucos dies, cum jam totius corporis membra defluerent, horrenda tabe consumptus est. Quid autem Constantinus? Nunquam hic contra Galerium movit, sed stabiliendo sibi Occidentis Imperio intentus, satis habuit quod ageret cum Maximiano Herculio socero suo, identidem Imperium cum purpura resumente, & cum Maxentio Romam Italiamque obtinente; interim dum in Oriente, mortuo Galerio, a Maximino & Licinio res administrantur; factus demum monarcha, quando Maximini victorem Licinium vicit ipse, & cum ejus morte plenam Ecclesiæ pacem dedit.

[5] Patet ex dictis fieri non posse; ut Diocletiani Maximiani & Constantini ætate vixerit auctor, cui adeo parum notus fuit publicæ rei tunc status. [Si pro Maximiano scribatur Maximinus,] Tamen inter has ipsas tenebras interlucere videtur tenuis radius, cujus ductu verosimilis aliqua conjectura formetur hoc modo. Persecutio illa gravißima Ecclesiæ, quæ ab anno CCCIII usque ad CCCXI duravit in Oriente, instigante Maximiano Galerio cœpta Diocletiano & Maximiano Herculeo Imperatoribus; & post horum abdicationem ab eodem Galerio continuata, vocatur paßim persecutio Diocletiani vel etiam Diocletiani & Maximiani, non distinguendo inter utrumque Maximianum, quamvis senior fere in Occidente, junior in Oriente sævierit. Mortuo autem Galerio Maximiano, Constantinus, Licinius, & Maximinus pacem Christianorum ab illo indictum communi consensu servandam decreverunt: quam primo Imperit anno necdum exacto turbare aggtessus Maximinus, acerrime sæviit, donec Constantini litteris ab incepto deterritus, Licinii vero armis omnino est impeditus. His positis dici posset quod Philetærus sub Maximiano Galerio, [verosimile aliquid haberi poterit.] aut etiam sub Diocletiano antea multa passus Nicomediæ, iterum sub Maximiano post infidam illam anni non integri pacem, raptus sit ad tormenta, eo tempore, quo idem Maximinus Bithyniam & ceteram usque ad Bosphorum Asiam ditione tenebat, anno CCCI; quodque biennio post, cæso fugatoque per Licinium Maximino, ac denique in fuga miserabiliter extincto, pax reddita Ecclesiæ sit, non a Maximino; sed a victore Maximini Licinio, Constantini confœderato. Atque ita dici etiam poterit S. Philetærus ultimum fuisse comprehensus sub Maximino, non sub Maximiano, ab eodemque relegatus in Præconesum, obiisse in via anno CCCXII; captus autem hospes ejus atque curator S. Eubiotus adductus esse Cyzicum anno CCCIII; & ex Licinii decreto restitutus in libertatem, usque ad annum CCCXVIII vitam protraxisse, atque in plena pace quievisse. Huic autem conjecturali correctioni mire savet, quod S. Philetærus num. 6 profitetur se fuisse baptizatum a sancto Martyre Luciano. Atqui ad hujus Acta, VII Ianuarii illustrata, demonstravimus ex Eusebio, Martyrem hunc factum esse, non sub Maximiano (quamvis hujus quoque nomen Acta præferant) sed sub Maximino: quod iteram arquit in auctore nostro confusam valde notitiam rerum, haud facile in synchrono inveniendam.

[6] Interim videtur mihi, rebus omnibus consideratis, dubitari non posse, [interim manet certus cultus,] quin revera SS. Philetærus & Eubiotus, multiplici confeßione pridem illustres, magna in veneratione fuerint Cyzicenis & Sigryanæ incolis, cum Synaxaria præcitata Constantinopoli scriberentur. Inter hanc enim & Cyzicum solius Propontidis interjacet longitudo, neque in tanta regionum vicinia potuit obrepere fraus vel error, quoad rem tam facile cognoscibilem. Clarum etiam mihi videtur, hanc cultus celebritatem natam esse ex celebritate miraculorum, a Sanctis in vita aut post mortem patratorum: de quibus deque toleratis pro fide cruciatibus cum nihil vel parum admodum extaret eorumdem qualemcumque memoriam scripto collegerit, multisque ad stuporem miraculis additis illustrare se crediderit aliquis florens seculo VIII vel IX, assumpta persona coævorum trium Nicomediensium civium, fidei majoris conciliandæ gratia. Ex Actis autem sic deductis profluxerunt compendia sive Elogia brevia, quorum supra meminibus, ut extantium in variis Synaxariis Mss. verum eorumdem Sanctorum cultum eo solum probantia, quia hunc supponunt ut causam motivam nominum tali loco describendorum, etiam si nulla extitissent Acta. Recte igitur Philetærum Romano Martyrologio inscripsit Baronius, excusandus in nomine, quod apud Sirletum male descriptum reperit; non item quod Nicomediæ adscribat alibi mortuum, & Martyrii coronam accepisse dicat; neutrum dicente Sirleto, sed sola quæ passus est tormenta commemorante; idq; non sub solo Diocletiano, cujus solius meminit Baronius, sed etiam sub Maximiano ejus genero ac successore (pro quo, ut dixi, melius poneretur Maximinus) ac denique narrante, quomodo ad Prœconesum damnatus Philetærus, atque ad S. Eubiotum profectus, post septem dies defunctus est.

[7] De Actis porro ut statuere lector poßit, quid & quatenus credere eis velit; ipsa, ut accepimus, sic proponimus; sub ista dumtaxat animadversione, [De Actis lector per se judicet,] quod oculatorum testium & coævorum scriptorum auctoritatem nullo modo debeant aut poßint obtinere, nonnulla etiam omnino fabulosa censeri; puta Theotimæ sororis & sociarum Virginum ipso in itinere, quo deferebantur ad designatum exilii locum, disparitio; & (uti num. 17 dicitur) receptio in paradisum. Sirletus in suo Menologio de iis agens, cum dixisset quod adductæ sunt ad tyrannum sex Virgines, cum quibus erat soror Martyris (Philetæri scilicet) nomine Theotima, non soror Martyris Theotimi (uti perperam excusum) unam ex iliis laudat Cyriacam nomine, quæ decimun octavum annum agens Imperatorem ipsum affecit contumelia; ob idque immaniter verberata, quarer suspensa, & gladio lacerata, cum adhuc viveret in ignis flammam dejecta est. Denique Philetærus, inquit ad lapicidinam damnatus mittitur in Prœconnesum, similiter & Virgines. Scilicet Theotima & quinque sociæ. [deque sorore Philaræti Theotima ac sociabus,] Hæc ille ex Actis vel eorum compendio aliquo. Baronius solum Menologium præ oculis habuit; nec satis expendens verba Sirleti, Cyriacam illam, non solum præcipuam inter sex Virgines, sed & Theotimi Martyris sororem appellavit in Notis; & non ipsam solum Nicomediæ passam dixit, sed omnes sex eidem urbi, tamquam ibidem coronatas, adscripsit, Ipsa Theotima, cui potius competebat ut præcipua diceretur, deinceps in Actis nominatim nuspiam appellatur; adeoque intelligi debet, communi cum sociabus fortuna, sublata e conspectu ministrorum, ipsas abducentium. Chiffletiani tamen Synaxarii Auctor, eidem, tamquam gladio consummatæ, hoc distichon accinit:

Τιμὴν Θεὸς πέφυκε τῇ Θεοτίμᾳ,
Ἣν ἀξίαν τίθησι Μάρτυρα ξίφος.

Condignum honorem dedit Theotimæ Deus,
Dignam Deo quam Martyrem gladius fecit.

[8] [& S. Cyriaca Nicomedia exusta.] De S. Cyriaca, quam Martyrologio Romano nominatim inserendam existimavit Baronius, quid dicam? Secutus est Sirleti Menologium, ex eoque hausit, quod cum libere Maximianum objurgasset, diutissime cæsa & dilaniata, ad ultimum igne cremata est; eodemque sensu Chiffletianum Synaxarium canit:

Ἀιώνιον φεύγουσα πῦρ ἐχεφρόνως,
Κυριακὴ πρόςκαιρον ἡδέως φέρει.

Cyriaca fugiens provide æternos rogos,
Brevi ustulantes tempore hilariter tulit.

Nihilominus dum considero, quod hujus S. Cyriacæ notitia omnis originaliter fluxerit ex hisce S. Philetæri Actis, fidei (sicut supra vidimus) non magnæ, merito formido, ne quemadmodum plurium variis locis templorum atque idolorum ruina, Gentiliumque conversio & conversionem secutum martyrium, magis ornate quam vere iisdem Actis intexuntur; sic etiam hæc Cyriaca citra fundamentū aliquod historicum gratis inducta sit in hanc scenam. Accepta forsitan occasio est a S. Cyriaca Megalo-martyre, cujus memoriam recolendam Officio ecclesiastico die VII Iulii præscribit Typicum Græcorum, [præ qua certius nota alia, 7 Iulii passa.] elogium autem satis amplum exhibet Chiffletianum Synaxarium prælaudatum, nominans Nicomediam, certaminis palæstram; auctores, Diocletianum Imperatorem & Maximianum Cæsarem; sed fine differens: hæc enim ad gladium damnata in oratione spiritum posuisse dicitur, absque ulla mentione Philetæri aut sociorum. Ab hac tamen æliaque Cyriaca, cum aliis Martyribus Nicomediensibus ad XVII Martii nominata, diversam statuere, in solis Philetæri Actis repertam Cyriacam, religioni mihi duco, eamque inter prætermissos refero, donec plenior aliunde lux affulserit. Interim opto Megalo-Martyris jam dictæ Acta integra & originaria, quæ omnino videntur fuisse conscripta, veniant in lucem aut in manus nostras.

MARTYRIUM
Fabulositati suspectum & testibus oculatis falso adscriptum,
ex Ms. Parisiensi Regis Christianissimi.
Interprete Daniele Cardono P. M. Societatis Iesu.

Philetærus, prope Cyzicum in Mysia (S.)
Eubiotus, prope Cyzicum in Mysia (S.)

EX MS. R. FRANC.

CAPUT I.
S. Philitæri coram Diocletiano, dein coram Galerio Maximiano gloriosa confessio.

[1] Regnante impiissimo Diocletiano, multa magnaque per universum terrarum orbem sese diffuderunt mala. Cum enim, quacumque ejus extendebatur imperium, immanis adversiis omnes Christianæ legis sectatores excitata esset persecutionis procella, [In sævissima persecutione Diocletiani,] & ad Principum Ducumque tribunalia passim raperentur fideles; alii propositam in Christi & religionis causa mortem fortiter excipiebant; alii duritiam & crudelitatem Præsidum per urbes discursantium, ac suppliciorum inventa multiplicia expavescebant, quin etiam susceptam religionem execrabantur, & communem omnium hominum Salvatorem ac Dominum Jesum Christum ejusque fidem turpiter prodebant; alii eculeorum cruciatus atque tormenta nec videre quidem sufferentes, turpi defectione simulacra deorum lapidea, lignea atque ærea cultu & adoratione prosequebantur, & misero decepti errore non verebantur sacrificia idolis offerre. Conturbatione igitur & confusione plena erat universa Romanorum ditio: quia Diocletiani edictis per omnes urbes missis immanem ejus furorem abunde manifestantibus, quicumque provinciis moderandis erant Præfecti jurisdictionis suæ civitates diligenter scrutari, [totum Imperium conturbantis,] & quos latere deprehendebant Christianos in publicum producere. Ac promptos quidem paratosque ad sacrificandum molestiis suppliciisque liberos dimittebant; quos vero constanter id abnuere observabant, miserum & crudelem in modum e vita deturbabant. Hinc factum est ut acerbissima tempestate jactarentur res Christianorum: Pagos enim atque agros circumcursabant persecutorum catervæ; in quorum cruentas manus quicumque e Christianis incidebant, horum alios igne, alios ferro perire erat necesse; fuere etiam quos membratim in frusta impii tortores conciderunt: tantum vero industriæ diligentiæque Christianorum investigationi adhibebatur, ut nec avia montium, nec solitudinum secreta a perscrutatione eorum essent libera: jurato enim veri Dei inimico Diocletiano propositum erat, ut universum Christianorum genus stirpitus exscinderet.

[2] Nefarium vero istud suum consilium ut exequeretur cum nihil intentatum relinqueret, cunctæ civitates cunctæque Imperii Romani regiones sanctissimorum hominum sanguine redundabant. [præsertim Nicomediæ] Ubique locorum, ut ita dicam, & contra omnes sæviebatur; sed nullibi crudelius quam in Nicomediensium urbe, in qua sanguinis fundendi cupidissimus Imperator tunc degebat. Compluribus itaque, &, si fas est dicere, innumeris viris pariter ac mulieribus, lactentibusque etiamnum parvulis una cum matribus miseranda morte sublatis; visus sibi est Tyrannus Nicomediam, quanta erat, omnibus expurgasse Christi cultoribus, nec ullum ex istiusmodi genere hominem super fuisse relictum, non considerans mortalium miserrimus, quod suos sibi sanctos atque electos Christus semper conservet. Cum namque omni quoad Christianos cura liberum sese deinceps fore arbitraretur, [delati ad se Philetæri] Cumbricius Comes de viro quodam Christiano ad eum refert, qui in tantis persecutionum fluctibus salvus persistens & incolumis, non in umbra aut tenebris, sed Domini sui auxilio defensus, palam in ipsa degebat Nicomedia, multis ab idolorum cultu abductis, & Christo per fidem arctissime conjunctis clarus; nec paucioribus ad fortiter potius pro Deo obeundum, quam in idolorum insana superstitione & æternorum, cruciatuum reatu vivendum auctor atque hortator. Hunc adeo sanctis conatibus magna cum libertate intentum ubi repererunt emissarii satellites, Cumbricio eum Comiti, ille autem Imperatori Diocletiano defert.

[3] Hic de eo inaudiens, vehementi rabie commotus est; & ira exæstuans, comprehensum ad se adduci præcepit. Quo absque mora in medium producto, [speciem demiratus Imperator,] & ante Imperatorem collocato, oculis in eum defixis Diocletianus, non putavit continuo suam in eum iram effundendam, sed induendam sibi mansuetudinis speciem. Igitur non exiguo tempore hominem intuitus, ob magnam ejus formositatem præ stupore apud se non fuit: toto quippe corpore, nivis instar aut in modum crystalli compactus, pulcherrimum candorem præserebat, capitis ac barbæ pilis in morem auri rutilantibus. Postquam autem pulchritudini tantæ contemplandæ multum intendisset obstupefactus tyrannus, ait ad eum Cumbricius; Domine ac Imperator, quem coram aspicis, e nefario Christianorum genere adhuc superest. Cui Diocletianus; Vere Deorum unus hic est, ideoque quid eo faciendum sit non reperio. Inde adorato diu sole, manenteque interim consternatione, & quodam, ut ita dicam, religioso timore, sciscitatur e captivo: Unde tandem, vir supra modum venerande & formosissime, [genus suum] nobis ades ? qua urbe oriundus? Cui homo sanctissimus; E Nicomediensibus, inquit, civibus unus, ac Tatiani, hujus quondam urbis tertium Præfecti, filius sum. Rursum in stuporem raptus Diocletianus; Ubi autem, dixit, eras hoc tempore? Ad quem Sanctus; Equidem ex hac urbe numquam recessi; absit; sed hic manebam, idque valde confidenter. Tum Diocletianus; Quam vero insolita de te auditu accepi? quod videlicet patrio ritu Deos minime colas, sed (quemadmodum intellexi) scelestum illum, quem Judæi cruci affixerunt, Deum esse confitearis. [& fidem confessum,] Tunc justa iracundia excandescens S. Philetærus ad tyrannum; Tace, inquit, sis, & impium tuum os occlude, nec talia adversus Dominum meum Jesum Christum effutire præsume, ne forte ad iram concitatus tam teipsum quam hanc imperio tuo subjectam urbem funditus deleat. Quo dicto, & oculis in cælum sublatis, ingens repente audiri tonitru, & magnus terræ motus fieri.

[4] Peculsus rei novitate Diocletianus, timorem dissimulare non valuit, & ad Cumbricium conversus; Nonne, inquit, [jubet in fornacem ardentem conjici:] dixi e Deorum numero eum esse unum quempiam? Ac Cumbricius; Ne decipiaris vide, o Imperator: jam quippe & quo patre, & qua prosapia ortus sit, ipsemet didicisti. Quin illum potius tormentis trade excruciandum, propterea quod Imperatoriam tuam majestatem contumeliis impetiit, & Deorum nostrorum magnitudinem fateri non vult. Tunc Diocletianus, ne quidem quo nomine vocaretur requirens, in fornacem, quam ad Sanctos Christi cultores e medio tollendos construi fecerat, ut conjiciatur imperavit. Cum namque innumerabilem Christianorum multitudinem fornacis hujus igne absumptam necasset, singulis eam diebus denuo accendi voluerat; ut si quis uspiam adhuc appareret Christianæ religionis studiosus, [quæ cum ad ejus præsentiam corruisset,] in flammas conjectus extingueretur. Ad hanc igitur fornacem ut adductus est Philetærus, quicumque mortis ejus futuri erant spectatores, gemitum planctumque non continuerunt, quamvis essent Gentiles; contra jus quippe ac fas esse dicebant, spectabili adeo forma atque animo virum ignibus absumendum tradere. Qui autem mandatum acceperant in flammas eum conjiciendi, vocibus hominem supplicibus obsecrabant; Sinas tibi, Domine, persuaderi a Rege, qui honoribus te & dignitatibus potest augere, & ad parentis tui decora evehere; neque admirabilem illam tuam atque conspicuam corporis pulchritudinem igni objice. Ad quos B. Philetærus; Vos quidem istius, quo erga me estis, amoris præmium a Domino aliquando consequemini, quod ita de salute mea sitis soliciti; ego interim certam hanc in Domino meo Christo spem habeo repositam, fore ut fornacis istius flammæ propius me non attingant. Simul igitur atque propius ad fornacem admoverunt virum sanctum, in cælum ille suspiciens ac ingemiscens, ex imo pectore in camini machinam sufflavit, quamvis adinstar ignis candesceret; atque confestim sic in solum concidit & comminuta est, ut de ejus structura nec tantilla quidem particula superfuerit quanta est unius palmæ: qui vero ignem machinæ subjiciebant ministri, fuga vix salutem consecuti sunt. [ipsum salvum dimitit.] Tunc universa civitas Nicomediensis ad illum locum concursu facto, ut rem stupendam oculis ipsa suis est intuita, viri, mulieres, pueri in vehementem stuporem sunt abrepti. Miraculo intellecto Diocletianus, eumdem sese in locum ipse transtulit (non enim quod factum fuerat persuadere sibi poterat fieri potuisse) utque rem ita se habere perspexit, insolita prodigii novitate perterritus, nihilque amplius de homine illo inquirendum ratus, liberum dimitti, ac sine metu ubicumque vellet degere permisit.

[5] Porro cum eo temporis e medio Deus sustulisset Tyrannum Diocletianum, molesto & acerbo, crudelique mortis genere a, ejusque imperium Maximianus suscepisset; [Sed Galerio Maximiano post simulatam pacem] hic ipso regiminis sui initio pacem tranquillitatemque amare visus, principatum suum moderate satis atque humaniter auspicatus est; ita ut imposterum pax pro funda videretur orbem & potissimum Christianos complexura. Ita se ex composito gerente Maximiano, & tali rerum actionumque specie hominum oculos animosque fallente, ubicumque erant Christiani, sive in spelæis abditi, sive in montibus & nemoribus oberrantes, tuto agere, ac ipsa etiam oratoria aperire, & suas ad Deum preces fundere absque periculo posse videbantur. Verum unius necdum anni spatium fuerat elapsum, cum non absimilem Diocletiano agendi rationem secutus Maximianus, non solum eos qui Nicomediæ adhuc supererant Christianos interfecit, [persecutionem continuante,] sed per diabolica sua rescripta, perque eos quos ubique habebat locorum Præfectos, universi Imperii civitates ac regiones omnes turbavit, persecutionem ubique renovans, & omni ratione contendens, ut ne quisquam e Christianis vivere sineretur.

[6] In hoc cum totus versaretur, accidit ut de venerando & religiosissimo viro Philetæro apud illum mentio fieret, & quo is modo insolitum cunctis in fornacis candentis, destructione spectaculum edidisset. Hunc ad tribunal suum constitutum diligenter intuitus, omnium gratiarum donis refertum, & excelsum quiddam e vultu ipso spirantem observat. Admiratione igitur hominis captus sic eum alloquitur; [eidem adductus Philetærus] Quod tibi, venerande, nomen? Cui Sanctus; Philetærus, inquit, vocor. Ac Maximianus; Peregrina sane, dixit, appellatio, & in patria tua minime b usitata. Cui rursum Philetærus; Tatiani, ait, qui tertium huic urbi cum potestate præfuit, filius sum: cumque tam amplos in urbe hac mea natali honores parens meus gesserit, Philotimum me, quando nascebar, vocari jussit: sed c Lucianus, Martyr sanctissimus, post patris mei obitum sacro regenerationis lavacro me abluens, Philetæro nomen fecit. Quod istud, ait Maximianus, regenerationis lavacrum est? Non decet, inquit Sanctus, tanta tibi arcana revelare, [nomen & baptisma suum exponit,] qui idolis mortuis cultum exhibes. Interrogatus tamen sic respondeo: Regeneratio est ablutio seu baptisma salutis, quod cum fide illud recipientibus datur in remissionem peccatorum. Tunc Maximinus; Deos, ait, omnes & solem istum lucidissimum testor, quod admirabiliter me afficiat ista oris tui forma egregia, quodque corporis tui statura ac robur non parum me delectet. Quod si Deos nostros blasphemiis & contumeliis proscindere inceperis, membratim te jubebo conscindi, [nec terretur illius minis:] ac frusta corporis tui omnia canibus objici devoranda. Cui S. Philetærus, respondit, In Domino meo Jesu Christo spem habeo firmissime collocatam, fore ut flagellum mihi non appropinquet quamvis instar leonis contra me rugires. Quin imo, subjungit Maximianus,vanam istam animi tui fiduciam, quam in Crucifixo habes, Philetære, commuta, ac diis potius nostris adorationem cultumque exhibe; quod si feceris, magnis te in familia mea imperatoria augebo honoribus, paterna dignitate restituta. Cui S. Philetærus; Ea quæ inter homines acquiritur gloria nequaquam, o Imperator, opus habeo: summum vero duco atque præcipuum, si me Domini mei Jesu Christi Martyrem palam ostendero. Maximinus respondit; Tace sis, hominū miserrime, Crucifixi istius nomen altius apud me efferre, ne mea in te tormenta experiri, teque in certam perniciem præcipitare incipiam. Ad quæ S. Philetærus; Non cessabo, inquit, nomen istud mihi invocare propitium, quamvis innumeros mihi cruciatus invenires.

[7] Tunc Maximianus universum suppliciorum apparatum ante Philetæri oculos explicari jussit, ut invictum Christi pugilem vel solo eorum conspectu perterrefaceret, & ad sacrificandum idolis impelleret. [aut expositis ante oculos instrumentum cruciatuū.] Sed beatissimus Martyr omnem illam torquendis hominibus destinatam supellectilem ut aspexit, ita Imperatorem affatus est, Rebusne istis adeo contemnendis metum mihi incutere, Tyranne, cogitasti? Tu vero, quæ cælestis Imperator parata habet impiis supplicia si spectares, putasne ea vel intueri valeres? Ac Maximianus; Tua me, infelix, pulchritudo, tua generositas plurimum commovet; cum tu econtra, quantum video, dictis factisque adversari mihi non desinas. Tu ipse, reponit Philetærus, hominum es infortunatissimus, qui Deos quidem, qui nullibi sunt, colere non dubitas, unum autem ac verum Deum, ejusque filium similiter Deum ac Dominum Jesum Christum minime agnoscis. Maximianus respondit; Magna, video, Philetære, amentia tuum occupavit animum. Deone quisquam filium d esse affirmare audeat? Nunc equidem cunctis manifestam insaniam tuam esse voluisti, clare ostendens quam temere ac frustra labores fuerint pecuniæque collocatæ ut meliora edocereris: Tatiani namque cum sis filius, [Constans in sua confessione] non mediocribus, credo, expensis institutus es. S. Philetærus dixit: Illam sane quam dixisti educationem sortitus sum, sed Domini quoque mei doctrinam tota mente & voluntate accepi. Tum Maximianus; Quid igitur facere imposterum statuis? edic breviter. Sacrificasne Diis, an corpus, quod egregium pulchrumque a natura nactus es, tormentis conficiendum trado? Ad quem B. Philetærus; Christum Jesum, Deum ac Dominum,solum religiose colo & supplex adoro, qui ab omni me corruptione liberum præstabit; Deos vero tuos odio habeo & execrationi.

[8] Tunc furore incensus Maximianus, Philetærum vestibus exspoliatum, & per quatuor partes extensum, [divinitus liberatur a tormentis;] fustibus crudeliter verberari mandavit. Ut igitur manibus pedibusque ad quatuor palos extensus jacuit, protinus accesserunt, quibus eum cædere, imperatum fuerat: sed Philetæro sublatos in cælum oculos intendente,proni in terram prostrati sunt lictores, ac semianimes jacuerunt. Terrore eodem perculsus tyrannus, tum quidem solvi eum, sed paulo post in eculeum tolli, ungulisque ferreis discerpsi præcepit. Simul autem atque e sublimi suspensus fuit,viri quidam visu terribiles apparuerunt, qui sanctum Martyrem sustentare visi sunt: & quicumque eum excruciare jussi erant, ungulas sibi e manibus labi senserunt, & quasi in amentiam versi ne vocem quidem proferre ullam valebant. Martyre vero e catasta descendente, ira effervescens Maximianus, bestiis ut objiciatur mandat. In theatrum igitur postquam fuit perductus. ursa in eum immittitur, quam Imperator, velut omnium ferocissimam, in sanctum Martyrem concitari jusserat. [frustraque objectus feris,] Erat sane insolitæ magnitudinis bellua, nihil tamen ea territus Martyr, contra se venientem exspectabat subridens. Illa autem magno impetu & barritu horrifico ad Martyrem progressa, vestes ejus innoxia attingere atque lambere, ac demum ad pedes Philetæri tranquille procumbere: quo in statu cum longo tempore perseverasset, nullus fuit repertus qui eam vinculis adstringere rursum auderet. Sed mentem eorum perspiciens sanctus Christi athleta Philetærus, ad belluam dixit; Redi quiete unde huc venisti, in nomine autem Domini mei Jesu Christi impero ne cuipiam noxæ aliquid inferas. Paulo post cum adhuc in theatro versaretur sanctus Martyr, leonem in eum solvunt ferocissimum: sed & ipse similiter ut ursa, postquam usque ad hominem sanctum pervenit, ante ejus pedes se abjecit in terram. Tunc S. Philetærus, signo crucis ante formato, & leoni annuens, manu eum, sic quasi agnum, mulcere cœpit. Spectaculo perculsa universa Nicomediensium civitas, uno quasi ore exclamavit; Nullis retro temporibus tanta apud nos prodigia fuere patrata: Magnus profecto Deus est quem homo ille veneratur.

[9] Hasce populi voces excipiens Maximianus, virum sanctum capite minui confestim mandat. Cum itaque ad jussum perficiendum destinati lictores, [capitis damnatur:] corripere Philetærum & ad supremi supplicii locum vellent ducere, propius ei appropinquare non sunt ausi, propterea quod hominem leo omnino non desereret. Stupescentibus ergo omnibus, sanctus Martyr leoni ut abiret præcepit: cujus mandato, quamvis ægre, attamen obtemperans bellua, e theatro ad caveam suam est regressa. Correptum deinde sanctum Martyrem ad locum ubi caput amitteret deducunt. Quo ut pervenerunt, positis Christi pugil in terra genibus, & fusa oratione, ad spiculatorem conversus; Si, inquit, tibi id fas perficere, age quod jussus es. Cumque sublata in altum manu verticem Martyris dejicere lictor putaret, [sed obrigescente lictore servatur.] ejus repente dextra, ita ut erat, cum gladio sursum erecta diriguit. Obstupuit homo & clamare cœpit, Dei famule, mei precor, hominis vilissimi, misere; mei, inquam, & liberorum meorum adhuc tenerorum. Cui Sanctus; Crede, ait, in Christum, ac magna voce ita eum invoca; Christe Deus, mei oro miserere. Quæ cum ille inclamasset, confestim sanitatem recuperavit, & vinculo quo tenebatur solutus est.

[1] Πολλὰ καὶ μεγάλα κακὰ πανταχοῦ πεφοίτηκε τῆς οἰκουμένης, ἐπὶ τοῦ Βασιλέως Διοκλητιανοῦ τοῦ μιαρωτάτου. Πάσης γὰρ τῆς ὑπ᾽ αὐτὸν Βασιλείας κλονηθείσης κατὰ παντὸς τοῦ γένους τῶν Χριστιανῶν, ἐπί τε Ἀρχόντων καὶ Ἡγεμόνων ἀγομένων τῶν πιστῶν, καὶ τῶν μὲν τὸν ὑπὲρ Χριστοῦ καὶ τῆς εὐσεβείας θάνατον γνησίως ὑποδεχομένων, τῶν δὲ τὴν ἀνάγκην καὶ ὡμότητα τῶν τε κατὰ πόλεις Ἀρχόντων θεωμένων, τήν τε πολλὴν τῶν βασάνων προσβολὴν δειλιόντων, καὶ ἐπιχειρησάντων ἐξαρνεῖσθαι τὴν θεοσέβειαν, καὶ τὴν εἰς τὸν κοινὸν τῶν ὅλων Σωτῆρα καὶ Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ πίστιν προδιδοῦναι, ἑτέρων δὲ μήτε ἕως ὄψεως τὰ τῶν βασανιστηρίων στρεβλωτήρια ὑπομεῖναι καταδεξαμένων, ἀλλ᾽ ἀντομολήσαντων θεοὺς λιθίνους καὶ ξυλίνους καὶ χαλκοὺς σέβειν καὶ προσκυνεῖν, καὶ τοῦ τῆς θυσίας ἐπιτελεῖν ἀπατηθέντων, πολλῆς τὰ Ῥωμαίων ἐπληρώθη ταραχῆς τε καὶ συνχύσεως. Προσταγμάτων δὴ οὖν κατὰ πᾶσαν πόλιν φοιτησάντων τοῦ Διοκλητιανοῦ, καὶ θυμὸν ἀνήμερον πλεόντων, οἱ μὲν ἑκάστης ἐπαρχίας Ἄρχοντες τὰς πόλεις διερευνῶντες, καὶ πάντας τοὺς λανθάνοντας Χριστιανοὺς εἰς μέσον ἄγοντες, τοὺς μὲν ἐθέλοντας τούτων προσφέρειν τοῖς θεοῖς αὐτῶν θυσίας, πάσης ἐυοχῆς καὶ τιμωρίας ἀπέλυον, ὅσους δὲ μὴ βουλομένους τοῖς εἰδώλοις θύειν ἑώρων, ἐλεηνῶς τῆς ζωῆς ταύτης ἀπῆγον. Ὅθεν διωγμὸς ἦν πολὺς τῶν πιστῶν, κατά τε τὰς κώμας καὶ τοὺς ἀγροὺς ἐπιτρεχόντων τῶν διοκτῶν, καὶ πάντων τῶν ἐμπιπτόντων Χριστιανῶν εἰς τὰς αὐτῶν μιαιφόνους χεῖρας, τοὺς μὲν πυρὶ, τοὺς δὲ ξίφει παραδιδόντων, ἐστὶ δὲ οὓς καὶ μεληδὸν κατακρεουργούντων. Τοσαύτην δὲ τὴν σπουδὴν ἐποιεῖτο τῆς κατ᾽ αὐτῶν ἐρεύνης, ὥστε μήτε τὰ ὄρη, μήτε τὰς πάνυ ἐρημίας ἀνεξερευνήτους μεῖναι. Παντελῶς γὰρ τῷ θεωμάχῳ Διοκλητιανῷ διὰ σπουδῆς ἦν, ἅπαν τὸ τῶν Χριστιανῶν ἐξαλεῖψαι γένος.

[2] Ταῦτα δὲ αὐτοῦ σκεπομένου καὶ ἐπιτηδεύοντος, αἱ πόλεις καὶ αἱ χῶραι πᾶσαι τῷ τῶν Ἁγίων κατεκλύζοντο αἵματι. Πανταχοῦ μὲν, ὡς εἰπεῖν, καὶ ἐπὶ πᾶσιν, οὐχ οὕτως δὲ ἀλλοχοῦ ὡς ἐν τῇ Νικομηδέων πόλει, ὅπου καὶ αὐτὸς διῆγεν ὁ τῆς αἱματεκχυσίας Βασιλεύς. Πολλῶν γὰρ, ὡς ἔπος εἰπεῖν, ἀναριθμήτων τε καὶ γυναικῶν καὶ νηπίων ὑπομαζίων ἅμα ταῖς μητράσι τελειωθέντων, ἔδοξεν ὁ Τύραννος λοιπῶν τὴν Νικομηδείαν κεκενῶσθαι τῶν Χριστιανῶν, καὶ μηδένα ὑπολελεῖφθαι τοῦ τοιούτου γένους, οὐκ εἰδὼς ὁ πανάθλιος, ὅτι ὁ Χριστὸς ἕαυτῷ τηρεῖ τοὺς Ἁγίους. Ἐν ὅσῳ γὰρ ἔδοξεν ἡρεμεῖν τῷ σκόπῳ τούτῳ, ἀναφέρει αὐτῷ Κουμβρίκιός τις Κώμης περί τινος ἀνδρὸς Χριστιανοῦ, ὅστις ἐν τοσαύτῃ ζάλῃ δεινῶν διασωθεὶς, οὐκ ἐν κρυπτῷ αλλ᾽ ὑπὸ Κυρίου σκεπόμενος, διῆγεν ἐν αὐτῇ τῇ πόλει, πολλοὺς μὲν ἀπὸ τῶν εἰδώλων ἀποσπῶν καὶ προσκολλῶν τῇ εἰς Χριστὸν πίστει, πολλοὺς δὲ παραθαρσύνων ἀποθνήσκειν μᾶλλον διὰ τὸν Θεὸν, ἢ ζῇν εἰδωλομανοῦντας, καὶ εἰς τὸ μέλλον κολάζεσθαι· καὶ τοῦτο ποιοῦντα αὐτὸν εὐπαῤῥησιάστως εὑρόντες προσάγουσι τῷ Κουμβικίῳ, εἶτα αὐτὸς ἀναφέρει τῷ Διοκλητιανῷ.

[3] Μαθὼν δὲ περὶ τούτου ὁ Διοκλητιανὸς ἀγριοῦται πάνυ, καὶ ἀναζέσας τῷ θύμῳ προσέταξεν μετ᾽ ὀργῆς μεγίστης ἀχθῆναι αὐτὸν, πρὸς αὐτόν. Τοῦ δὲ μετὰ σπουδῆς ἀχθέντος καὶ προσαχθέντος αὐτῷ, ὁρᾷ αὐτὸν ὁ Διοκλητιανός· καὶ τὸ παρευθὺ μὲν, μὴ ἐκχέαι τὸν ἑαυτοῦ θυμὸν οἰηθεὶς εἶναι δέον, ἀλλ᾽ ἤπιον ἤθος σκήψασθαι, ἔστη θεωρῶν τὸν ἄνδρα ἐπὶ πολὺ, καὶ θεωρῶν ἐξίστατο ἐπὶ τῷ κάλλει αὐτοῦ. Ἦν γὰρ ὁ ἅγιος ἀνὴρ ὅλος λευκὸς ὡσεὶ χιὼν, ἣ ὡς κρύσταλλος πεπηγὸς, ἡ δὲ τρὶξ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ καὶ τῆς γενειάδος ὑπῆρχεν ὡσεὶ χρυσός. Ὡς δὲ ἐπὶ πολλὴν ὥραν ἐνεὸς ἔμενεν ὁ τύραννος ὁρῶν τὸ κάλλος αὐτοῦ, λέγει αὐτῷ ὁ Κουμβρίκιος· Δέσποτα οὗτός ἐστιν τὸ ὑπόλειμα τοῦ μιαρωτάτου γένους τῶν Χριστιανῶν. Λέγει ὁ Διοκλητιανός· Ὄντως εἷς τῶν μεγίστων ἐστὶ θεῷν, καὶ καταπλαγεὶς τί πράξω ἐν αὐτῷ οὐχ εὑρίσκω. Εἶτα μετὰ πολλὰς ὥρας προσευξάμενος τῷ ἡλίῳ μετὰ ἐκστάσεως, καὶ ὡς εἰπεῖν δειλίας λέγει, αὐτῷ· Πόθεν τυγχάνεις, αἰδέσιμε καὶ ὡραιότατε, καὶ ποίας πόλεως; Λέγει αὐτῷ ὁ δίκαιος· Τῆς Νικομηδέων εἰμὶ πόλεως πολίτης, εἰμὶ δὲ καὶ Τατιανοῦ ὑιὸς, τοῦ γενομένου τρισεπάρχου τῆς πόλεως ταύτης. Πάλιν δὲ εἰς ἔκστασιν γενόμενος ὁ Διοκλητιανὸς, λέγει· Καὶ ποῦ ἦς τὸν χρόνον τοῦτον διάγων; Ὁ δὲ Ἅγιος λέγει· Οὐδέποτε ἀνεχώρησα τῆς πόλεως ταύτης, μὴ γένοιτο, ἀλλ᾽ ἐν ταύτῃ διῆγον, καὶ πάνυ πεπαῤῥησιασμένος. Διοκλητιανὸς λέγει· Καὶ πῶς ξένα ἀκούω περί σου, ὅτι τοὺς θεοὺς οὐ σέβῃ τῷ πατρώῳ σου ἔθει; ἀλλ᾽ ὡς ἔμαθον, ὅτι τὸν κακοῦργον ἐκεῖνον Θεὸν ὁμολογεῖς, ὃν ἐπὶ σταυροῦ οἱ Ἰουδαῖοι προσήλωσαν. Τότε ὀρνισθεὶς ὁ μακάριος Φιλέταιρος, λέγει τῷ τυράννῳ· Φημώθητι καὶ φράξον σου τὸ παράνομον στόμα, καὶ μὴ τόλμα κατὰ τοῦ Δεσπότου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τοιαῦτα φθέγγεσθαι, μήπως κινηθεὶς ἀπολέσῃ καί σε καὶ τὴν ὑπό σου βασιλευομένην πόλιν. Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἀνατείνει τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς τὸν οὐρανὸν, καὶ γίνεται βροντὴ μεγάλη παρευθὺ καὶ σεισμὸς ἰσχυρός.

[4] Καὶ φοβηθεὶς ὁ Διοκλητιανὸς ἐγένετο ἔντρομος, καὶ λέγει πρὸς τὸν Κουμβρίκιον· Οὐ λέγω ἐγὼ, ὅτι εἷς τῶν θεῶν ἐστιν; Λέγει ὁ Κουμβρίκιος. Μὴ ἀπατηθῇς Αὐτοκράτορ· ἔμαθες γὰρ αὐτοῦ καὶ τὸν πατέρα καὶ τὴν συγγένειαν· ἀλλὰ κέλευσαι αὐτὸν κολάζεσθαι, διότι καὶ τὸ κράτος σου παρύβρισεν, καὶ τὴν τῶν θεῶν μεγαλοσύνην οὐχ ὁμολογεῖ. Τότε ὁ Διοκλητιανὸς, μήτε τὸ ὄνομα αὐτοῦ μαθὼν, κελεύει αὐτὸν βληθῆναι εἰς τὴν κάμινον ταῦ πυρὸς, ἥ τις ἦν οἰκοδομηθεῖσα παρ᾽ αὐτοῦ τοῦ Διοκλητιανοῦ εἰς ἀναίρεσιν τῶν Ἁγίων· ἀναρίθμητον γὰρ πλῆθος ἐν αὐτῇ ἀναλώσας ἐκέλευσεν ἡμέραν καθ᾽ ἡμέραν ὑποκαίεσθαι αὐτὴν, ὤστε ἅν τις φανῇ Χριστιανὸς, παραχρῆμα εἰς αὐτὴν αὐτὸν ἐμβάλλεσθαι καὶ θνήσκειν ἐσχάτως. Ὡς δὲ ἤγετο ὁ ἅγιος Φιλέταιρος εἰς αὐτὴν, οἱ ὁρῶντες ἔκλαιον καὶ ὠδύροντο, καίπερ ὄντες Ἕλληνες, λέγοντες ὅτι παράνομον γίνεται, τοιοῦτον εὐγενῆ καὶ ὡραῖον ἄνδρα, κάλλος ἔχοντα ἀξιάγαστον, ὑπὸ πυρὸς μέλλειν ἀναλίσκεσθαι. Οἱ δὲ κελευσθέντες ἐμβαλεῖν αὐτὸν ἐν τῇ καμίνῳ ἐδέοντο αὐτοῦ λέγοντες· Πείσθητι, Κύριε, τῷ Βασιλεῖ, δυναμένῳ καὶ τιμάς σοι ἀπονεῖμαι καὶ ἀξίωμά σοι χαρίσασθαι, καὶ εἰς τὴν τοῦ πατρός σου ἀναγαγεῖν ἀξίαν· καὶ μὴ τὴν θαυμαστὴν σου καὶ περίβλεπτον ἡλικίαν τῷ πυρὶ παραδώσεις. Ὁ δὲ μακάριος Φιλέταιρος εἶπεν αὐτοῖς· Ὑμεῖς μὲν τὸ τὴς ἀγάπης ἔργον ἀποπληροῦντες εἰς ἐμὲ μισθὸν παρὰ τοῦ Κυρίου λήψεσθε, ἀνθ᾽ ὧν ὅλως ἐτενάξετε δι᾽ ἐμέ· ἐγὼ δὲ πιστεύω τῷ Δεσπότῃ μου Χριστῷ, ὅτι οὐ συγγνωρήσει μου ἔγγιστα γενέσθαι τῆς καμίνου τὸ πῦρ. Ὡς δὲ ἀπήγαγον αὐτὸν πλησίον τῆς καμίνου, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ στενάξας ἰσχυρῶς, ἐνεφύσησε τῷ οἰκοδομήματι τῆς καμίνου, καίπερ οὔσης αὐτῆς ἔξωθεν ὡς πῦρ· καὶ συνέπεσεν καὶ ἠδαφίσθη παραχρῆμα, ὥστε σπιθαμῆς μιᾶς μὴ μεῖναι μέρος τῆς οἰκοδομῆς· οἱ δὲ ὑποκαίοντες αὐτὴν ἔφυγον καὶ μόλις σωθῆναι ἠδυνήθησαν. Τότε πᾶσα ἡ Νικομηδεία ἐπὶ τὸν τόπον φθάσασα, καὶ τὸ παράδοξον θεάμα θεασάμενοι, ἀνδρές τε καὶ γυναῖκες καὶ νήπια, ἐξεπλήσσοντο ἐπὶ τῷ γεγονότι. Μαθὼν δὲ τοῦτο καὶ ὁ Διοκλητιανὸς, καὶ φθάσας ἐπὶ τὸν τόπον (Ἠπίστει γὰρ τοῦτο γεγονέναι) καὶ θεασάμενος καὶ ἐκπλαγεὶς ἐπὶ τῷ παραδόξῳ θαύματι, μὴ ἀνακρίνας αὐτὸν τοῦ λοιποῦ, ἐκέλευσεν ἀπολυθῆναι, καὶ ἀδεῶς διάγειν ὅπου καὶ βούλεται.

[5] Ἐν τούτω τοίνυν τῷ χρόνῳ ἀνηρέθη ὁ τύραννος Διοκλητιανὸς, ὑπὸ Θεοῦ χαλεπῷ καὶ πικρῷ καὶ ἀνελεήμονι παραδοθεὶς θανάτῳ, διαδέχεται δὲ τὴν βασίλειαν αὐτοῦ, ὁ Μαξιμιανὸς. Δεξάμενος δὲ οὗτος τὸ κράτος, ἡσυχίαν ἠσπάσατο ἐν ἀρχῇ τῆς βασιλείας αὐτοῦ, καὶ ἤρξατο ἠπίως διέπειν τὰ πράγματα, ὡς λοιπὸν δοκεῖν βαθεῖαν εἰρήνην κατειληφέναι τὴν οἰκουμένην, καὶ μάλιστα τοὺς Χριστιανούς· λοιπὸν γὰρ οὕτω θωπεύοντος τοῦ τυράννου Μαξιμιανοῦ, καὶ ἐπὶ σχήματος τοῦτο διαπραττομένου, ὅπου ἂν ἦν Χριστιανὸς, κᾄν τε ἐν σπηλαίῳ κατακρυπτόμενος, κᾄν τε ἐν ὄρει ἢ ἐν νάπαις, ἐν παῤῥησίᾳ διάγειν ἐδόκει, ὡς καὶ τοὺς εὔκτηρίους οἴκους ἀνοίγεσθαι, καὶ τὰς εὐχὰς ἐν αὐτοῖς τῷ Θεῷ ἀποθίδοσθαι γνησίως. Τοῦτο δὲ ἐγένετο. Οὔ τε ἐπὶ ἐνιαυτὸν ὅλον, καὶ ἀκόλουθα· πράττων τῷ Διοκλητιανῷ Μαξιμιανὸς, οὐ μόνον τοὺς ἔν τῇ Νικομιδείᾳ ὑπολειφθέντας ἀνεῖλεν, ἀλλὰ καὶ διὰ προσταγμάτων αὐτοῦ διαβολικῶν τὰς ὑπ᾽ αὐτῷ ἁπάσας ταράσσει πόλεις, διὰ τῶν κατὰ τόπον Ἀρχόντων, ὁμοίως δὲ καὶ τὰς χώρας καὶ ἐξανανεοῖ τὸν διωγμὸν πανγενῆ, καὶ αὐτὸς τὸ τῶν Χριστιανῶν ἀπολέσαι σπουδάζων γένος.

[6] Ἐν τούτῳ δὲ ὄντος αὐτοῦ, ἀναφέρεται αὐτῷ περὶ τοῦ τιμίου καὶ θεοφιλοῦς ἀνδρὸς Φιλεταίρου, καὶ πῶς τὸ παράδοξον θαῦμα ἐπὶ τῇ ἀναλώσει τῆς καμίνου εἰργάσατο. Ὡς δὲ ἐκέλευσεν αὐτὸν παραστῆναι, ὁρᾷ αὐτὸν χάριτος πλήρη ὄντα, καὶ δόξαν ἀναστράπτουσαν τοῦ προσώπου αὐτοῦ, καὶ ἐθαύμασεν ἐξιστάμενος καθ᾽ ἑαυτὸν, καὶ λέγει αὐτῷ· Τί τὸ ὄνομά σου, αἰδεσιμώτατε; Ὁ δίκαιος λέγει· Φιλέταιρος. Μαξιμιανὸς λέγει· Ξένον τὸ ὄνομα, καὶ τῆς πατρίδος ἀλλότριον. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Ἐγὼ Τατιανοῦ, τοῦ Τρισυπάρχου γενομένου τῆς πολέως ταύτης, εἰμὶ υἱὸς, καὶ φιλοτιμίας διδόντος τοῦ πατρός μου τῇ πόλει, ᾗ ἐγεννήθην ἐγὼ, Φιλότιμόν με καλεῖσθαι ἐκέλευσεν· Λουκιανὸς δὲ ὁ ἁγιώτατος Μάρτυς, μετὰ τὴν ἀποβίωσιν τοῦ πατρός μου, τὸ λουτρὸν τῆς παλιγγενεσίας μοι διδοὺς, Φιλέταιρόν με προσηγόρευσεν. Μαξιμιανὸς λέγει· Τί ἐστιν λουτρὸν παλιγγενεσίας; Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει. Οὐκ ἔξεστίν σοι ἀκοῦσαι τοῦτο, εἰδώλων νεκρῶν ὄντα σε θεραπευτήν· ὅμως λέγω ἐπικαλούμενος, Παλιγγενεσία ἐστὶν βάπτισμα σωτηρίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, δεδόμενον τοῖς μετὰ πίστεως λαμβάνουσιν. Μαξιμιανὸς λέγει· Μὰ τοὺς θεοὺς ἅπαντας, καὶ τὸν μεγαλοφεγγῆ ἥλιον, τέρπομαι ἐπὶ τῷ κάλλει σου καὶ πάνυ ἥδομαι τῇ τε ἡλικίᾳ καὶ ῥώμῇ τοῦ σώματός σου· ἑὰν δὲ ἄρξῃ τοῦς θεοὺς βλασφημεῖν καὶ παρυβρίζειν, μεληδόν σε κατακόψω, καὶ τὰ κῶλά σου σὺν ὅλῳ τῷ σώματι κυσὶ βρῶμα παραδώσω. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Πιστεύῳ τῷ Κυρίῳ μου Ἰησοῦ Χριστῷ μὴ ἐγγύσαι τῷ σώματί μου μάστιγα, κᾂν λεόντειον κατ᾽ ἐμοῦ βρυχήσῃ. Μαξιμιανὸς λέγει· Μετάλαβε, Φιλέταιρε, τὸν μάταιόν σου σκοπὸν, ὅνπερ ἔχεις εἰς τὸν ἐσταυρωμένον, καὶ προσκύνησον τοῖς θεοῖς, καὶ ποιήσω σε μέγιστον ἐν τῷ ὀίκω τῆς βασιλείας μου, ἀποδούς σοι τὸ πατρῶον ἀξίωμα. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Ἀξιώματος μὲν ἀνθρωπίνου, Βασιλεῦ, οὐδ᾽ ὅλως χρήσω· μέγα δὲ ἔχω ἀξίωμα τὸ Μάρτυς δειχθῆναι τοῦ Κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Μαξιμιανὸς εἶπεν· Παῦσαι, ἄθλιε, τοῦ ἐπιφέρειν τὸ ὄνομα τοῦ ἐσταυρωμένου ἐπ᾽ ἐμοῦ, ἐπεὶ ἀπάρξωμαι τῶν εἴς σε βασάνων καὶ ἀναλώσω σε. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Οὐ παύσομαι τότε τὸ ἅγιον τοῦτο ἐπιικαλούμενος ὄνομα, κᾄν μυρία μοι ἀπειλῇς.

[7] Τότε ὁ Μαξιμιανὸς κελεύει πάντα τὰ βασανιστήρια προτεθῆναι ἔμπροσθεν αὐτοῦ, πρὸς τὸ φοβηθῆναι τὸν ἀήττητον ἀθλητὴν τοῦ Χριστοῦ, καὶ ἐπιθῦσαι. Θεωρήσας δὲ ὁ μακάριος Μάρτυς ὅλην ὁμοῦ τὴν κατασκευὴν τῶν βασανιστηρίων προτιθεμένην, λέγει αὐτῷ· Διὰ τούτων, Τύραννε, τῶν εὐτελῶν, δοκεῖς φοβηθῆναί με; ἐὰν δέ σοι θεάσῃ τὰ βασανιστήρια τοῦ οὐρανικοῦ Βασιλέως, ἆρα ὑπομείνῃς; Μαξιμιανὸς λέγει· Ταλαίπωρε, αἰδοῦμαί σου τὸ κάλλος καὶ τὸ εὐγενὲς, καὶ σὺ, ὡς ὁρῶ, ἀντιπράττειν μοι διὰ λόγων δοκεῖς. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Σὺ εἶ ταλαίπωρος, ὅστις πολλοὺς μὲν θεοὺς ἀφανεῖς σέβεις, ἕνα δὲ Θεὸν ἀληθινὸν καὶ τὸν τούτου παῖδα Θεὸν καὶ Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν οὐ γινώσκεις. Μαξιμιανὸς λέγει· Ὡς ὁρῶ, Φιλέταιρε, ἀνοίας πεπλήρωσε πολλῆς. Ἔστι Θεὸς ἔχων υἱόν; νῦν οὖν εὔδηλον τὴν μωρίαν σου ἐποίησας, δείξας ὅτι εἰκῆ καὶ μάτην χρήματα ἀνηλώθη ἵνα σὺ παιδευθῇς· πάντως γὰρ Τατιανοῦ ὑπάρχων υἱὸς, οὐ μικρῶς ἐπαιδεύθης. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Κᾀκείνης μὲν, Βασιλεῦ μετείληφα τῆς παιδίας, τῆς δὲ τοῦ Κυρίου μου ὁλοκλήρως μετέλαβον. Μαξιμιανὸς λέγει· Τί οὖν δοκεῖ σοι λοιπόν; λέγε συντόμως. Θύσεις προθύμως, ἢ τὸ σῶμά σου αὐτὸ, ὃ δοκεῖς ἔχειν ἐυήλικον καὶ ὡραῖον, ἀφανίσω ταῖς μάστιξι; Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Τὸν Χριστὸν Ἰησοῦν τὸν Κύριον καὶ Θεὸν σέβομαι μόνον καὶ αὐτὸν προσκυνῶ, ὡς ἐξαγορασάμενόν με τῆς φθορᾶς, τοὺς δὲ θεούς σου μισῶ καὶ ἀποστρέφομαι.

[8] Τότε θυμοθεὶς ὁ Μαξιμιανὸς ἐκέλευσεν ἀποδυσθέντα αὐτὸν ξύλοις τύπτεσθαι, ταθέντα εἰς τέσσαρα. Ὡς δὲ ἐδέθη ἐν τοῖς πάλλοις τεινόμενος ἐν τοῖς τέσσαρσι μέρεσιν, ὥρμησαν οἱ κελευσθέντες τύπτειν αὐτὸν· καὶ δὴ ἀναβλέψαντος τοῦ δικαίου Φιλεταίρου εἰς τὸν οὐρανὸν, ὕπτιοι πεσόντες οἱ μέλλοντες αὐτὸν βασανίζειν, ἔμειναν ἡμιθανεῖς. Θαμβηθεὶς δὲ ὁ τύραννος, λυθῆναι μὲν αὐτὸν ἐκέλευσεν, πάλιν δὲ κρεμασθέντα ξέεσθαι αὐτὸν προσέταξεν. Ὡς δὲ ἐκρεμάσθη ἐπὶ τοῦ ξύλου, ἄνδρες φοβεροὶ ὤφθησαν διαβαστάζοντες αὐτὸν, καὶ ὅσοι ἐκελεύσθησαν ξέειν αὐτὸν, ἔπεσον οἱ ὄνυχες ἐκ τῶν χειρῶν αὐτῶν, καὶ αὐτοὶ ἔστησαν ἐνεοὶ μὴ ἰσχυόντες μήτε λαλεῖν. Κατελθόντος δὲ αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ ξύλου ὑπερζέσας τῷ θύμῳ ὁ Μαξιμιανὸς θηριομαχῆσαι αὐτὸν προστάττει. Καὶ δὴ ἀχθέντος αὐτοῦ εἰς τὸ θέατρον ἀπολύεται αὐτῷ ἄρκτος, ἥν τινα ὁ Μαξιμιανὸς, ὡς δεινοτάτην, κελεύει αὐτῷ ἀφεθῆναι. Τοῦ δὲ ζώου παμμεγέθους ὄντος οὐκ ἐδειλίασεν ὁ Μάρτυς, ἀλλὰ μειδιὼν ἑώρα τὸ θηρίον ἐρχόμενον πρὸς αὐτόν. Ὡς δὲ ἔφθασεν ἕως αὐτοῦ βρυχομένη, τῶν ἱματίων αὐτοῦ ἁψαμένη, καὶ τῇ γλώσσῃ ἐκλείξασα, ἀνέπεσεν παρὰ τοὺς πόδας αὐτοῦ, καὶ πολλῆς ὥρας διαγενομένης οὐδεὶς ἔτόλμα δῆσαι τὸ θηρίον. Τότε γνοὺς τὸν σκοπὸν αὐτῶν ὁ Ἅγιος τοῦ Χριστοῦ ἀθλητὴς Φιλέταιρος, λέγει τῇ ἄρκτω· Πορεύου, ὦ θηρίον, ἡσυχῶς ὅθεν ἦλθες, καὶ μὴ βλάψῃς τινὰ παραγγέλλω σοι ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου μου. Μετὰ δὲ ταῦτα πάλιν ἀπολύουσιν αὐτῷ λέοντα δεινότατον, ἔτι ὄντι ἐν τῷ θεάτρω. Ὁμοίως δὲ καὶ ὁ λέων δραμὼν εὐθέως καὶ αὐτὸς ἔπεσεν πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ. Ὁ δὲ Ἅγιος Φιλέταιρος κατασφραγισάμενος καὶ ἐπινεύσας, ἤρξατο αὐτὸν ὡς ἀμνὸν ψήχειν τῇ χειρί. Τότε πᾶσα ἡ Νικομηδεία ἐκθαμβηθεῖσα, ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος εἶπον· Οὐδέποτε τοιαῦτα παράδοξα ὤφθη ἐν τῇ πόλει ἡμῶν· ὄντως ὁ ἀνθρώπου τούτου ὁ Θεὸς μέγας ἐστίν.

[9] Ἀκούσας δὲ ὁ Μαξιμιανὸς ταῦτα τὸν δῆμον κράζοντα, κελεύει τὸν Ἅγιον αὐτὸν ἀποκεφαλισθῆναι. Ὡς δὲ, εἰς τοῦτο οἱ τεταγμένοι ἦλθον τοῦ παραλαβεῖν αὐτὸν καὶ ἀπαγαγεῖν εἰς τὸν ὁρισθέντα τόπον, οὐκ ἠδύναντο αὐτῷ ἐγγίσαι, διὰ τὸ μὴ ἀναχωρεῖν ἀπ᾽ αὐτῷ τὸν λέοντα τὸ σύνολον. Πάντων δὲ ἐκπληττομένων ἐπέταξε τῷ λέοντι ὁ ἅγιος Μάρτυς, καὶ μόλις ἀνεχώρησεν ἀπ᾽ αὐτοῦ, καὶ ἀπῆλθεν εἰς τὴν γαλεάγραν. Τότε παραλαβόντες τὸν ἅγιον Μάρτυρα ἤγαγεν αὐτὸν τοῦ ἀποτεμεῖν τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. Ὡς δὲ ἧλθον ἐπὶ τὸν τόπον, κλίνει ὁ Μακάριος τὰ γόνατα, καὶ προσευξάμενος λίγει τῷ σπεκουλάτορι· Ἑάν σοι συγχωρηθῇ ποίει τὸ προσταχθέν σοι. Τοῦ δὲ ἐκτείναντος τὴν χεῖρα ἐπὶ τὸ κροῦσαι, ἄφνω ἡ χεῖρ αὐτοῦ ἅμα τῷ ξίφει ἐκρεμάσθη εἰς τὸν ἀέρα· ἕστη δὲ ὁ ἄνθρωπος παραπλὴξ, καὶ ἤρξατο βοᾷν καὶ λέγειν, Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ ἐλέησόν με τὸν ταπεινὸν, καὶ οἴκτειρον ἐμὲ καὶ τέκνα μικρά μοι προσόντα. Τότε λέγει αὐτῷ ὁ δίκαιος· Πίστευσον τῷ Χριστῷ καὶ μετὰ φωνῇς μεγάλῃς κράξον, Χριστὲ, ὁ Θεὸς, σῶσόν με. Καὶ τοῦτο εἰπόντος τοῦ ἀνθρόπου ἰάθη παραχρῆμα, καὶ ἀφείθη τοῦ ἀωράτου δεσμοῦ.

ANNOTATA.

a Magis hæc congruunt Galerio Maximiano, & hunc secuto Maximino, ut jam docuimus.

b Non capio, quomodo nomen Philetæri, quod Græcum est & Socii amantem significat, dicatur Nicomediæ inusitatum ac peregrinum, veluti ex nescio qua barbara lingua sumptum.

c S. Lucianus Presbyter Martyr a Latinis 7 Ianuarii, a Græcis 15 Octobris colitur, anno 312 fame enectus in carcere.

d Parum apte hæc dici finguntur ab homine Gentili, in sua polytheia tot filios filiasque diis suis tribuenti, quem proinde offendere non poterat nomen Filii Dei.

CAPUT II.
S. Philetæri novæ de idolis victoriæ. & deportatio in Prœconesum: sororis Theotimæ confeßio, Cyriacæ puellæ martyrium.

[10] Audito prodigio Maximianus in furorem actus dentibus infrenduit, [Philetærus petit ad idola deduci] quod sanctum Martyrem Philetærum superate minime valeret. Magna quoque solicitudine agitatus in morbum incidit, ac prodigiorum insolentia consternatus, sine voce jacuit. Quem invisens Eutarsius Præfectus; Tantasne, inquit, tibi, Domine, curas injecit veneficus ille, qui præstigiis feras belluas, cruciatus, & gladii supplicium irritum reddidit? Illum potestati meæ tantummodo committe, & faxo ut intra duarum dumtaxat horarum spatium male pereat. In proximum urbi montem deduci eum faciam, & feris bestiis objiciam devorandum. Tunc Maximianus gaudio exultans, Philetærum roganti tradidit, hæc addens: Si non confestim homo iste mortem oppetat, ego mihi metipsi manus afferam: nec enim ferendum puto, quod unum illum impostorem e medio tollere nequeam. Comprehensum igitur Philetærum ita affatur Eutarsius; Diis sacrificium, an te ipsum hodie morti tradere statuis? Cui Sanctus; Si vis ut sacrificem, age, ad Deos tuos jube me deduci, & cui illorum (plures enim sunt) sacrificare debeam ostende. Vehementer ob hæc lætatus Præfectus, Imperatori renuntiat, paratum esse Philetærum ad sacrificandum diis. Quo nuntio mirifice recreatus Maximianus, & ut videbatur ex ipso suo morbo lætitia quadam nova affectus, in illud hominem delubrum duci voluit, in quo omnium Deorum simulacra cernebantur efficta. Quod ut ingressus est Philetærus; Ecce, inquit ad eum Præfectus, hi illi sunt Dii, e quorum numero tu aliquando unus es futurus, qui forma modo es adeo eleganti: quam elegantiam tanto magis a te augendam puta, quanto promptiorem te hodie ad sacrificandum Diis exhibueris. Dicente ea Præfecto, propius ad idola accedens S. Philetærus; Dicite, inquit, mihi, spiritus impuri, qui simulacra ista inhabitatis, vosne ignorare potestis, Philetærum esse me, [eaque subvertit.] qui Christi nomen ubique circumfero? Quo modo igitur ausi estis immoti me ingredientem expectare; nec mihi, Regis maximi adscripto militiæ, processistis obviam? Tunc intra sua se simulacra commoventes dæmones, idola omnia ante viri justi pedes projecerunt, ac ipsimet magno cum metu fugam arripientes exclamarunt; Ob hoc miserrimi affligimur, quod ita palam infamia nos affeceris, eque templo & idolis, in fugam Philetære, conjeceris.

[11] Hoc facto, & universis idolis in nihilum redactis, ipse mons, quasi irasci hominibus visus, [Cælesti flamma absumpto Præfecto,] apparuit undique repletus igne, ita ut fugam quotquot aderant circumspicerent, immissa divinitus flamma vestigia fugientium persequente. Precibus vero beatissimus Martyr conceptis hoc a Deo oravit, ut ne quis ab igne noxam pateretur: quod & impetravit. Solus namque Eutarsius Præfectus, igne cælesti percussus, ipsos in loco exspiravit: qui vero supererant omnes in Dominum Jesum Christum se credere sunt professi, pro quo sanguinem vitamque suam & ipsi ad extremum fuderunt. Reverso deinde in urbem Martyre, ubi quæ acciderant ac mortem sui Præfecti Maximianus didicit, a familiari sibi dæmone amplius etiam mente excæcatus, & quasi in oblivionem adductus omnium quorum testis & particeps fuerat prodigiorum Imperator scelestissimus, [& lictore ne ferias cohibito,] B. Philetæri caput gladio ut abscindatur rursum imperat. Ad hoc supplicium subeundum athleta Christi Philetærus fidenti lætoque animo in medium progressus, collum accipiendo ictui intrepide extendit: sed hunc cum magna usus celeritate spiculator pararet inferre, pronus in faciem concidit, vivo non magis quam mortuo similis. Tum Sanctus, manu ad jacentem porrecta, in pedes eum erexit, dicens; Ne, quæso, imposterum, fili, tam promptum te exhibe ad mortem alteri inferendam, quam ipse tibi prius accerses,

[12] Rem, ut facta erat, Maximianus intelligens, mente sua vix constitit, [post dies 5 in carcere actos] nescivitque quodnam deinceps adversus Martyrem experiretur tormenti genus. Neque istud modo, sed ii etiam omnes quorum uti consiliis erat assuetus, cum nihil amplius suggererent, Martyrem Christi denuo in carcerem detrudi mandavit, donec quid eo faciendum esset dispiceret. Quinque vero diebus elapsis, e custodia eductum sisti coram se Maximianus voluit; ad cujus ubi tribunal Philetærus constitit, ait ad ipsum Imperator; Quantopere præstante illa tua forma, Philetære, gaudeam, tuaque adolescentia delecter, soli norunt Dii immortales. [Philetærus iterum tentatur blanditiis, sed frustra.] Tu autem mihi vel, patris instar, hortanti, vel, ut Regem decet, imperanti aures hactenus atque animum negas. Sed vel ex hac hora persuaderi tibi si non abnuis, in filii te primogeniti nomen locumque mihi adopto. Satis enim superque Dii nostri erga homines benignissimi declararunt, quam illis curæ sint res tuæ. Unde factum est ut neque tormenta, neque gladius, neque feroces belluæ quidquam contra te efficere valuerint. Nunc igitur, ut par est, Deos adora, beneficia agnosce, & sacrifica: tum ego me tibi excusabo de omnibus quæ contra te commisi. S. Philetærus dixit: Talia sentire, loqui, & facere hominum est eorum qui animum habent nimis excæcatum, quorum tu, Imperator, primus es, qui ista & sentis & loqueris. Etenim qua ratione alteri, quod ajebas, elargiri illi possunt, qui ipsis sibi opitulari nequeunt, sed e conspectu se subducere & infirmitatem suam fateri coguntur? Solus profecto summam sempiternamque habet potestatem Deus, Deique filius unigenitus, & sanctus ac vivificus Spiritus.

[13] Tum Maximianus; Ubi, inquit, sunt universa patris tui bona? Ac S. Philetærus; Quamvis, ait, sciscitanti tibi super ea re minime tenear respondere, dicam tamen, ut qui me audituri sunt, factum meum æmulentur imitenturque. Quæcumque igitur parens meus bona possedit, pauperibus scito esse consessa, ut per ipsos gratiam & indulgentiam apud Deum inveniat; a siquidem a veri Dei cognitione prorsus alienus fuit. Imperator dixit: Unicane patris tui tu proles? Cui S. Philetærus; Nequaquam; Soror enim mihi est, eaque admiranda prorsus & supra modum formosa. Maximianus rursum: Adhucne superest, an jam obiit? [soror ejus Theotima, cum 6 sodalibus adducta] Superest etiamnum, respondit vir sanctus, quæ Dei erga nos est gratia, & commorationem habet in monte, tuam fugiens immanitatem, ibique cum aliis nonnullis virginibus divino sese famulatui addixit. Priorne te, interrogat Imperator, an secus, in lucem edita est? Post me, reponit Sanctus, incepit vivere; sed toto animo atque arctissime Deo sese conjunxit. Quod, inquit Imperator, virgini nomen? Tum Christi Martyr: Theotimæ pater nomen imposuit, quod ne vanum esset, totam se ad Deum colendum transtulit. Eam deinde cum omnibus suis virginibus ad se perduci Maximianus jussit: adductas vero numero sexaginta, multis blanditiis aggressus; Sinite, inquiebat, clarissimæ adolescentulæ, vobis persuaderi, ac Diis sacrificia ne negate, ut in summo honoris culmine a me collocemini, & vos affectu paterno complectar. Respondens autē beata Theotima; [in facie cæditur:] Quanam, dixit gloria tu, quæso, nos augere potes, qui hominibus, Dei timorem ante oculos habentibus, nullo honore dignus es & execrabilis? Furore incensus Maximianus, in faciem ignominiose eam cædi imperavit.

[14] Cumque ea cæderetur, e pluribus quæ adductæ fuerant virginibus una aliqua, cui Cyriacæ nomen & ætas octodecim omnino annorum, Maximianum compellans; Erubesce, ajebat, mortalium miserrime, & mortuorum idolorum cultor ac vindex, qui sanctam ac beatissimam Virginem, veluti impietatis ream, [pro qua tyrannum increpans S. Cyriaca,] in castissimo vultu verberari jubes. At Imperator contra tenellam virginem immaniter excandescens, tamdiu virgis eam præcepit percuti, donec vocem proferre beata adolescentula nullam amplius posset. Adstans autem B. Philetærus Deum pro ipsa precabatur dicens: Domine Jesu Christe, magnum nobis & laudandum nomen; victoriam, oro, & tolerantiam beatæ sacræque huic virgini Cyriacæ concede. Philetærum orantem, & virginem novas vires accipientem ut observavit Maximianus, [graviter torquetur,] sancto quidem Philetæro ponderosissimis manus pedesque vinculis constringi, & custodiæ reddi; sanctam vero Cyriacam quater e manu altera suspensam, & toto corpore luxatam, etiamnum vegetam ustulari crudeliter jussit. Omni itaque animi sui furore in unam adolescentulam converso Tyrannus, reliquas omnes eadem cum sacratissimo Martyre custodia teneri voluit. Cum itaque beatæ Martyris Cyriacæ sanctum & venerabile corpus flammis consumeretur, [& exuritur,] nos qui hæc ipsa litteris consignavimus, decidentes ex ustulato corpore b cineres linteis mundis latenter excepimus.

[15] Eutarsio autem Præfecto, divinitus immisso igne e vivis sublato, successorem constituit Maximianus Castricium quemdam, Cyzicena urbe profectum. Hic ergo Castricius, cum fortissimas virgines fortissimumque Martyrem custodia teneri non ignoraret, [Castricius Præfectus suadet in Prœconesum deportandum Sanctum,] tale Maximiano consilium suggessit: Quandoquidem, orbis totius Imperator, cum impio illo homine, Philetæro inquam, verba frustra consumpseris, & blanditiis utens atque tormentis efficere tamen minime potueris ut ab amentia sua tandem velit desistere, eum in insulam quam Prœconesum c nominant, relegari jube. In hac siquidem insula, hominibus ob scelera damnatis, laborandi modum dignissimum excogitarunt Imperatores qui antehac fuerunt, ut videlicet lapides cæderent & ferreum d uncinum quicumque in locum illum relegabantur, dorso cogerentur gestare; itaque eorum corpora laboribus & cruciatu paulatim dissolverentur. Hoc si facere, o Imperator, cogitas, næ magna te molestia hoc pacto liberum effeceris. Audito consilio impiissimus Maximianus, & Castricio magnopere laudato, sanctum Martyrem Philetærum, una cum dilectis Deo virginibus in Prœconesum relegavit; Aristidi cuidam Comiti & sex aliis viris illustribus id negotii demandans, ut sumpto secum qui ad rem sufficeret comitatu, damnatos Martyres in insulam eam deportaret. Beatum autem Philetærum vinculis quoque & numella collo inserta onustum sequi voluit; ita tamen, ut si animis deficeret, & idolorum suscipere vellet cultum, vinculis & molestiis eximeretur; sin persisteret in impietate, ferro gravis in modo dictam exponeretur insulam.

[16] Nicomedia itaque digressi, Nicæam tandem tenuerunt, ubi Gentiles idololatræ in templo quodam Deorum suorum memoriam festive agebant. [qui Nicæa transiens fanum subruit:] Accidit autem ut propius ad templum illud accederent, quod omnium idolorum statuis erat refertum. Cumque ingens hominum multitudo e Nicæna civitate advenienti Comiti honoris causa obviam procederet, templi, quod dixi, parietem ferto quo vinciebatur percutiens Philetærus, ita suaviter ad Comitem; Domine Comes, hoc templum si forte in solum considerit, quot, putas, homines evadent incolumes? plenum siquidē Gentilibus erat fanum, Vix sermonem homo sanctus finierat, cum magnus repente terræ motus extitit, cunctisque in apertum aërem provolantibus, templum in terram prolapsum est, & omnia Deorum simulacra comminuta. In furorem acti idololatræ impetum faciunt in virum sanctissimum, ita jubente Comite. Gentilium namque celebritas & gaudium in magnum mœrorem erat conversum, quamvis ex iis nullus ruina fuisset oppressus. Irruentibus igitur Gentilibus ut sanctum Martyrem momento conficerent, tonitrua subio & fulgura aliæque e cælo minæ fecerunt, ut nemo deinceps quidquam noxæ inferre posset Christi fortissimo Martyri, Philetæro: ducenti vero urbis ejus incolæ fidem Christi volentes admiserunt. Comes itaque non amplius per urbes transeundum sibi ratus, viam deinde publicam in proficiscendo tenuit. Transeuntibus vero illis fluvium Rhindacum, vinctus ac ferro gravis eumdem transmittere coactus est vir sanctus.

[17] Ad illum inde progressi locum ubi a septemtrionali saxosa erat via, quæ Maleorum nominatur, religiosissimæ Virgines supplices sese ad Comitis Aristidis pedes abjecere, [& Virginibus in via sublatis,] ita obsecrantes: Naturæ, rogamus, muliebris, ejusque admodum infirmæ, aliqua te miseratio capiat. Tum illud concede, ut vinculis solutæ sequi te deinceps possimus; nec enim fieri jam potest ut tuæ nos eripiamur potestati. Quarum voluntati cum morem geri Comes imperasset, ac modicum viæ spatium Sanctæ confecissent, repente ac divino plane nutu ex oculis omnium illæ evanuere, nec umquam amplius ab ullo eorum sunt conspectæ; ita ut Comes vehementi mœrore affectus, & Maximiani furorem non parum extimescens, per omnes circumcirca regiones & provincias Virgines requiri jusserit; neque terras modo sed & fluvii ipsius fundum explorari: nihil autem proficiens, non sine magna animi molestia, cum universo suo satellitio iter prosecutus est. Hic tamen Comitem allocutus Martyr Philetærus; Non ita, inquit, Domine Comes, infelicem te existima aut in arcto positum. Illæ videlicet jam non amplius inter homines versantur, sed ob irreprehensibilem & integerrimam vitæ rationem in paradisum Dei sunt receptæ, ubi te quoque ipsum expectant, utpote futurum aliquando sectatorem Domini Jesu Christi.

[18] Progredientibus deinde in ulteriorem regionis istius partem quæ Serucome dicitur, [idola Serucomes in pulverem redigit:] templum Philetærus ad huc in via positus conspicit, magnitudine & idolorum copia visendum. Quo viso, ita vir sanctus oravit: Domine Jesu Christe, tua sancta gratia me præveniat: perterrefiant, rogo, idola ista, & ex aris suis in solum dejecta corruant. Cumque sat magno viæ spatio adhuc a templo abesset S. Philetærus, continuo idola omnia cœpere concuti, ita ut quicumque in fano eo tum versabantur Gentiles, ex illo sese consternati eriperent. Simulacra deinde corruerunt omnia, & in tenuissimum pulverem comminuta sunt, sic ut Gentiles, qui e flumine in terram exscendebant, & factum intuebantur, tamquam vinculo adstricti hærerent, mulieresque cum illis ascendentes ad choream dæmonibus instituendam; Comes vero Aristides illiusque milites prodigia tanta attentius contemplati corde compungerentur, & in Dominum nostrum Jesum Christum credere essent parati. Tunc commiseratione erga Gentiles commotus Philetærus, Dominum obsecravit ut eos solvere dignaretur (similes namque erant stirpibus in terra radicatis, neque omnino commovere se poterant) utque deinceps illi quoque vestigiis suis insisterent, quemadmodum & aliæ turbæ plurimæ, quæ divina virtute res admirabiliter patratas, oculis suis perspexerant.

[19] Pervenerant jam ad vicum quemdam exiguum, haud procul a flumine Koasta situm, cum ecce mortuum per viam illam hominem deferri vident. Erat hic Artemas, idoli quod eo in pago colebatur Sacerdos præcipuus. Spectaculum intuitus Philetærus, ad Comitem ejusq; satellites conversus; Si, inquit, mortuum illum in nomine Christi mei in vitam revocatum ambulare conspexeritis, [alibi eorum Sacerdotem energumenum curat,] fidemne Christo præstabitis? Cunctis quod petebatur promittentibus; magna voce, nec absque lacrymis, orationi intendens Philetærus; Domine, ajebat, Jesu Christe, magnum & vivificum nomen, exaudi me famulum inutilem, & hunc in vitam hominem redire sinas; ut eo resuscitato, hi omnes perfecta ad te fide convertantur. Finita viri sancti precatione, defunctus paulo ante Artemas, nova jam vita donatus, e grabato confestim, exiliit, ac celeriter ad Philetærum procurrens, catenas ejus religioso osculo veneratus est. Comes igitur Aristides, cum suis ipse oculis hoc quoque insolitum adeo prodigium a Martyre vidisset patrari, quiq; eum comitabantur viri sex præcipui, in eum qui mortuos ad vitam revocare valet, [& ex ethnicis 80 convertit.] Christum Jesum perfecte crediderunt. Neque hi tantum, sed etiam qui ex eo ipso pago in unum convenerant, homines omnino octoginta, credendi gratiam adepti sunt: quos omnes, Aristide Comire sic jubænte, Maxentius Presbyter aqua salutis abluit.

[20] Hisce perfectis, & omni multitudine admirationem præ se ferente, ac meritas in Deum rejiciente laudes quædam ex eo ipso pago mulier, cujus filius unigenitus diabolica machinatione decimum tertium jam annum oculorum usu privatus fuerat, [Illuminat puerum triennio cæcum,] ad S. Philetæri pedes supplex accidit; Miserere mei, inquiens, o Domine, & viduæ mihi ac mendicæ mulieri filium, invidia diaboli cæcitate laborantem, salvum restitue. Vir sanctus, conspecta ante pedes suos muliere, quæ tanto cum ejulatu suam exhibebat afflictionem, & Dei misericordiam implorabat, ipse etiam ingemuit, fusisque ad Deum precibus; Vade, ait, o mulier, & filio tuo dicito; Olympa, vocat te, Philetærus, qui pro Domini sui gloria catenas & numellas circumfert. Tunc magis etiam consternata mulier, quod filii sui nomen a sancto Martyre proferri audivisset, curriculo ac firma fide suam sese domum confert, & quæcumque Martyr dixerat, filio suo, ubi in grabato jacebat, repetit. Qui sine mora e lecto exiliens ad sanctum Martyrem festinare contendit; statimque ab oculis ejus, instar plumbi, amota sunt videndi obstacula. Celeri ergo cursu ad hominem sanctum perveniens, & ante eumdem se prosternens, meritas Deo laudes persolvit: & qui prius Gentilis fuerat, in Christum, qui per sancti Martyris intercessionem oculorum usum perfectum ei restituerat, credere incepit; pariterque cum aliis omnibus sacro baptismate suscepto, Martyri sanctissimo Philetæro constanter adhæsit.

[21] Concurrentibus autem magno numero hominibus ad novum & plane insolitum spectaculum, oculis ipsis usurpandum, Theoctistus quidam, auctoritate, & opibus pollens, & in loco quem Castallin dicunt domicilium habens, per ipsum S. Philetærum a Comite impetrare contendit, ad domum suam divertere tantisper ne gravaretur. Quod cum facerent, prædium quoddam ad viæ latus septemtrionale apparuit, quo visa, Quodnam, interrogat vir sanctus, prædio isti nomen? [liberat energumenam,] Acceptoque responsum Nicolochum appellari; In ea, subjicit, mulier versatur, cui ingentes molestias dæmon exhibet, hæc operā meam necessario requirit. Ad quæ Theoctistus; Tu modo in domum meam, Domine mi, si placet, diverte; feminam vero istam diligenter quæsitam adduci ad te curabimus. Hæc cum inter se loquerentur, afflictam mulierem cacodæmon ipse arripiens, in occursum egit viri sancti, cum haud procul a Theoctisti domo abesset. Minaciter enimvero dæmonem S. Philetærus increpuit, & ut mulierem vexare desisteret mandavit: atque ecce, omnibus qui aderant spectantibus, impurus genius magno cum ejulatu ex insesso a se corpore avolavit. Tunc Comes enixe a S. Philetæro postulavit, ut vincula sibi & numellas demi pateretur; plena quippe virum sanctum libertate gaudere volebat, cum in Domini Jesu Christi fidem ipse jam totus transisset. At Philetærus nequaquam quod offerebatur admisit, In vinculis, inquiens, hisce omnis mea gloria, corona & honor sita sunt. Quibus auditis siluere universi, in virum sanctissimum ne oculos quidem ob reventiam ausi intendere.

[22] Imminente jam vespertino tempore cum Theoctisti domum essent ingressi, Philetærum ut pane & aqua se paululum reficeret orarunt: non enim alio cibo aut potu homo sanctus utebatur, idque secundo dumtaxat die. [sanat paralyticam.] Cui consentiens Martyr sic deinde Theoctistum compellat; Filia tibi est aliqua? Est, Domine, respondet Theoctistus, sed languida admodum & membris omnibus soluta, idque nonum jam annum. Tunc Dei famulus Philetærus; Dic illi, subjecit, ut mihi ministret, non enim aliter in domo tua pane vescar. Cui Teoctistus; Quanam vero ratione ministerium illa quodpiam exhibere tibi, Domine, poterit, quæ sibi ipsa nulla in re potest esse utilis? sola enim loquela vivere se testatur, cum revera potius habenda sit mortua, luti instar dissoluta. Dixit ei Philetærus; Si toto animo credis in Dominum meum Christum, ad grabatum ejus propius accede, itaque loquere: Ait tibi Philetærus, Christi vinctus & testis, ut sine mora assurgas, eique comesturo necessaria administres. Quæ simul ac magna cum fide pronuntiavit Theoctistus, protinus e grabato filia ejus exiliens; Ubi, inquit ad patrem, homo ille est qui me vocat? At ille filiam in conclave deduxit, in quo B. Philetærus, ferreis catenis vinctus & orationi intentus, toto corpore in pavimentum pronus jacebat. Ad quem propius accedens puella, catenas hominis sancti reverenter exosculata est, & panem ac aquam subministravit, atque ex eo tempore plenam adepta est sanitatem.

[10] Ταῦτα δὲ ἀκούσας ὁ Μαξιμιανὸς ἐμαίνετο πάνυ καὶ ἔθριξεν τοὺς ὀδόντας αὐτοῦ, μὴ περιγενόμενος τοῦ δικαίου Μάρτυρος Φιλεταίρου. Ἀπὸ δὲ τῆς πολλῆς, φροντίδος εἱς νόσον περιπεσὼν, ἐκπληττόμενος ἐπὶ τοῖς θαυμασίοις τοῖς γενομένοις, ἔκειτο ἄφωνος. Προσελθὼν δὲ αὐτοῦ Εὐτάρσιος λέγει, Δἔσποτα, πεφρόντικας περὶ τοῦ γόητος ἐκείνου, ὅστις ταῖς γοητείαις καὶ τὰ θηρία καὶ τὰς βασάνους καὶ τὰ ξίφη ἐνικησεν; Δός μοι οὖν τὴν κατ᾽ αὐτοῦ ἐξουσίαν, καὶ ἀναλίσκω αὐτὸν εἰς δύο ὥρας· ἀνάξω γὰρ αὐτὸν εἰς τὸ πλησίον ὅρος, καὶ ἀγρίοις ζωοῖς τὸ σῶμα αὐτοῦ ἀναλίσκω. Τότε ὁ Μαξιμιανὸς εὐφρανθεὶς ἔδωκεν αὐτῷ ἐξουσίαν λέγων, Ἐὰν μὴ οὗτος ὁ ἄνθρωπος ἀποθάνῃ ἐν τάχει, ἐγὼ ἐμαυτὸν διαχειρίσασθαι ἔχω, μὴ φέρων τὸ ὄνειδος ὅτι ἕνα οὐκ ἰσχύω ἀναλῶσαι πλάνον. Τότε παραλαβὼν αὐτὸν ὁ Εὐτάρσιος λέγει αὐτῷ· Θύεις τοῖς θεοῖς, ἢ σήμερον ἀποτνήσκεις; Ὁ δίκαιος λέγει, Εἰ θέλεις με θῦσαι, προσάγαγόν με πρῶτον τοὺς θεούς σου καὶ ὑπόδειξόν μοι τινὶ αὐτῶν ὀφείλω προσελθεῖν, ὅτι πολλοί εἰσιν. Ἐχάρη οὖν ὁ Ἔπαρχος πάνυ, καὶ εὐθέως ἀνήνεγκεν τῷ Βασιλεῖ, ὅτι βούλεται Φιλέταιρος θῦσαι τοῖς θεοῖς. Πανὺ οὖν ἐφρανθεὶς ἐπὶ τούτοις ὁ Μαξιμιανὸς, καὶ ὡς ἐδόκει ἀπὸ τῆς νόσου αὐτοῦ χαρὰν μεγάλην ἀναλαβὼν, κέλεύει αὐτὸν εἰς τὸν ναὸν εἰσελθεῖν ἔνθα πάντες οἱ θεοὶ ἑστάκεισαν. Τοῦ δὲ εἰσαχθέντος λέγει αὐτῷ ὁ Ἔπαρχος· Ἴδε οἱ θεοὶ, νεώτερε, ὧνπερ εἷς εἶναι τυγχάνεις, κάλος ἔχων τοιοῦτον· πολὺ δὲ ὡραιότερος τοῦ λοιποῦ ὠφθήσῃ, ἐὰν ἀποπληρώσῃς εὐμενῶν τὰς εἰς αὐτοὺς θυσίας. Ταῦτα δὲ εἰπόντος τοῦ Ἐπάρχου, παρίσταται ὁ δίκαιος Φιλέταιρος ἔγγιστα τῶν εἰδώλων, καὶ λέγει αὐτοῖς· Εἴπατέ μοι, πνεύματα ἀκάθαρτα, τὰ ἐν τοῖς εἰδώλοις τούτοις οἰκοῦντα, οὐκ οἴδατε ὅτι ἐγώ εἰμι Φιλέταιρος, ὁ τὸ τοῦ Κριστοῦ ἐπιφερόμενος ὄνομα; καὶ πῶς ἐτολμήσατε περιμένειν με ἐνταῦθα, καὶ οὐχ ὑπηντήσατέ μοι ὡς τοῦ μεγάλου Βασιλέως στρατιώτην; τότε κινηθέντες οἱ ἐν τοῖς ἀγάλμασι κατοικοῦντες δαίμονες, ἔρριψαν τὰ εἴδωλα πρὸ τὸν ποδῶν τοῦ δικαίου, καὶ αὐτοὶ μετὰ φόβου πολλοῦ ἀποφεύγοντες ἔκραζον, Κατακαιόμεθα οἱ ἄθλιοι, ὑπό σου παραδειγματισθέντες καὶ διωχθέντες, ὦ Φιλέταιρε.

[11] Γενομένου δὲ τούτου, καὶ πάντων τῶν εἰδώλων ἀφανισθέντων, ὀργὴ σχεδὸν ὅλον τὸ ὄρος κατέλαβεν, ὡς πλῆρες γενέσθαι πυρὸς, καὶ πάντες ἔφυγον καταδιωκόμενοι ὑπὸ τοῦ οὐρανίου πυρός· Προσπεσὼν δὲ ὁ μακάριος ἐδεήθη τοῦ φιλανθρόπου Θεοῦ τοῦ μηδένα ἀποθανεῖν. Ὁ δὴ καὶ γέγονεν Μόνος γὰρ ὁ Εὐτάρσιος ὁ Ὕπαρχος, παράπληξ γενόμενος, ἐπὶ τὸν τόπον ἀπέθανεν, οἱ δὲ λοιποὶ πάντες ἐπίστευσαν ἐπὶ τὸν κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν, καὶ ὕστερον διὰ μαρτυρίου ἐτελειώθησαν. Κατελθόντος δὲ τοῦ δικαίου ἐν τῇ πόλει, μαθὼν ὁ Μαξιμιανὸς τὸ γεγονὸς, καὶ τὸν θάνατον τοῦ Ἐπάρχου; τυφλωθείς τε ἐπὶ πλοῖον τὴν διάνοιαν ὑπὸ τοῦ ἐνεργοῦντος αὐτῷ δαίμονος, καὶ εἰς λήθην ἀγαγόντος ὥνπερ πεῖραν εἰλήφει θαυμασίων τοῦ Ἁγίου, πάλιν κελεύει ὁ ἀλιτήριος ξίφει τὴν κεφαλὴν ἀποτμηθῆναι τοῦ μακαρίου Φιλεταίρου. Ὡς δὲ καὶ ἐπὶ τοῦτο τεθαῤῥηκὼς ἦλθεν καὶ γεγηθὼς ὁ τοῦ Χριστοῦ ἀθλητὴς Φιλέταιρος, ἔτεινεν τὸν τράχηλον· καὶ μετὰ ὀξύτητος πολλῆς, ὁρμήσας, ἐπὶ τοῦτον ὁ σπεκουλάτωρ, πίπτει ἐπὶ προσώπον, καὶ ἔκειτο ἡμηθανής· δοὺς αὐτῷ χεῖρα ὁ Μακάριος, ἀνέστησεν αὐτὸν εἰπὼν, Μὴ σπεῦδε, τέκνον, ἐπὶ τῷ ἄλλου θανάτῳ, ἐπεὶ σὺ πρῶτος αὐτὸν ἐπισπάσῃ.

[12] Μαθὼν δὲ καὶ ταῦτα ὁ Μαξιμιανὸς, ἐκλυθεὶς τὰς φρίνας, ἀπωρῶν τί διαπράξεται τοῦ λοιποῦ εἰς τὸν Μάρτυρα τοῦ Χριστοῦ· οὐ μὴν δὲ ἀλλὰ καὶ τῶν συμβούλων αὐτοῦ περὶ τούτου ἀπορούντων πάσης βουλῆς, ἐκέλευσεν ἐνκλεισθῆναι αὐτὸν ἐν τῇ φυλακῇ, ἕως ἂν σκέψηται τὰ περὶ αὐτοῦ. Μετὰ δὲ ἡμέρας πέντε κελεύει αὐτὸν ὁ Μαξιμιανὸς ἀχθῆναι πρὸς αὐτόν. Τοῦ δὲ ἀρθέντος ἀπὸ τῆς φυλακῆς καὶ ἀχθέντος ἐπὶ τοῦ βήματος, λέγει αὐτῷ ὁ Βασιλεύς· Φιλέταιρε, πῶς τέρπομαι ἐπὶ τὸ κάλλος σου, καὶ πῶς εὐφραίνομαι τῇ νεότητί σου, οἱ θεοὶ ἐπίστανται μόνοι· καὶ σὺ, οὔτε ὡς πατέρι παραινοῦντί μοι ἐπείσθης, οὔτε ὡς Βασιλεῖ ἀντιποιουμένου σου ὑπεῖξας μέχρι τοῦ νῦν. Θέλησον οὖν κᾂν ἀπὸ τοῦ νῦν πεισθῆναί μοι, καὶ υἱὸν πρωτότοκόν σε ἐμαυτοῦ ἀναγορεύω· ἔδειξαν γὰρ οἱ φιλάνθρωποι θεοὶ, ὅτι ἀντιποιοῦνταί σου πάνυ, καὶ διὰ τοῦτο οὔτε βάσανός σου κατίσχυσεν, οὔτε ξίφος, οὔτε τι τῶν θηρίων. Προσκύνησον οὖν τοῖς θεοῖς, ὁμολόγησαι αὐτοῖς, καὶ θύσον· καὶ ἀπολογοῦμαί σοι τὰ μέγιστα ὑπὲρ τῶν πρώην τετολμημένων εἴς σε. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος εἶπεν. Ταῦτα ἐννοεῖν καὶ λαλεῖν καὶ ποιεῖν τυφλῶν τὴν καρδίαν ἐστὶν, ὧν πρῶτος τυγχάνεις σὺ, ὁ ταῦτα νοῶν καὶ λαλῶν· Πῶς γὰρ οὗτοι δύνανται παρασχεῖν ἄλλῳ ὅπερ ἔφης, οἱ ἑαυτοῖς βοηθῆσαι μὴ δυνάμενοι, ἀλλὰ ἀφανισθέντες παντελῶς ἐμειώθησαν· μόνος γὰρ εἷς ἐστιν ὁ τὸ κράτος ἔχων αἰώνιον καὶ ὁ τούτου υἱὸς ὁ μονογενὴς, καὶ τὸ ἅγιον καὶ ζωόποιον Πνεῦμα.

[13] Μαξιμιανὸς εἶπεν, Ποῦ εἰσιν τὰ χρήματα τοῦ πατρός σου. Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος εἶπεν, Οὐκ ἔδει μέ σοι περὶ τούτων ἀπολογήσασθαι, ὁμως λέγω ἵνα οἱ ἀκούοντες ζηλώσωσιν καὶ μιμήσωνται· Τὰ χρήματα τοῦ πατρός μου πάντα διέδωκα πένησιν, ὅπως διὰ τούτων ἄνεσιν εὔρῃ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, ἐπειδὴ τῆς εἰς αὐτὸν γνώσεως ἀλλότριος παντελῶς ἐγενήθη. Ὁ βασιλεὺς λέγει· Μόνος αὐτῷ ἐγεννήθης; Ὁ ἅγιος Φιλέταιρος λέγει· Οὐ ἀλλὰ καὶ θυγάτηρ μία, πάνυ θαυμαστὴ καὶ ὡραία. Μαξιμιανὸς λέγει· Περίεστιν ἢ ἐτελειώθη; Ὁ δίκαιος λέγει· Περίεστιν χάριτι Θεοῦ, καὶ ἐν τῷ ὄρει οἶκον ποιήσασα διὰ τὴν σὴν ἀπήνειαν μετὰ καὶ ἑτέρων τινῶν διάγει, ἐκεῖ τῷ Χριστῷ δουλεύουσα. Ὁ Βασιλεὺς λέγει· Πρώτη σου ἐτέχθη ἢ ἐσχάτη; Ὁ δίκαιος λέγει, Ἐσχάτη, πολὺ δὲ τῷ Κυρίῳ τῶν ὅλων κεκόλληται. Ὁ Βασιλεὺς λέγει· Τίς καλεῖται αὕτη; Ὁ Μάρτυς λέγει, Θεοτίμα παρὰ τοῦ πατρὸς κέκληται, καὶ ὡ ς ὄντος θεοτίμα ἑαυτὴν Θεῷ τῷ ἐπουρανίῳ ἀνέθηκεν. Τότε κελεύει ὁ Μαξιμιανὸς ἀχθῆναι καὶ αὐτὴν πρὸς αὐτὸν, ἅμα ταῖς σὺν αὐτῇ οὔσαις παρθένοις. Τῶν δὲ ἀχθέντων τὸν ἀριθμὸν ς᾽ ἤρξατο ὁ Μαξιμιανὸς, κολακευτικοῖς ἀποκεχρήμενος ῥήμασιν, λέγειν αὐταῖς· Πείσθητέ μοι, νεανίδες εὐγενέσταται, καὶ τοῖς θεοῖς προσκυνήσατε, καὶ ἐν δόξῃ πολλῇ καταστήσω ὑμᾶς, καὶ πατὴρ γνησιώτερος γενήσομαι ὑμῖν. Ἡ δὲ μακαρία Θεοτίμα ἀποκριθεῖσα λέγει αὐτῷ· Σὺ ἐν ποίᾳ ἡμᾶς ἔχεις τιμῇ ποιῆσαι, ὅλως ἄτιμος καὶ βδέλυκτος ὑπάρχων, παρὰ πᾶσιν ἀνθρώποις φοβουμένοις τὸν Θεόν. Τότε θυμωθεὶς ὁ Μαξιμιανὸς ἐκέλευσεν τύπτεσθαι αὐτὴν εἰς τὰς ὄψεις.

[14] Τυπτομένης δὲ αὐτῆς ὑπὸ πλειόνων, μία τις κόρη ἐξ αύτῶν, Κυριακὴ τοὔνομα, ἄγουσα τὴν ἡλικίαν ὀκτωκαίδεκα τὸ ἔτος, ἀποκριθεῖσα λέγει τῷ Μαξιμιανῷ· Αἰσχὺνθητι, ταλαίπωρε, εἴδωλα νεκρὰ ἐκδικῶν, ὁσίαν καὶ μακαρίαν παρθενον, ὡς ἀνομήσασαν, ἐπὶ τοσοῦτον τύπτεσθαι προστάττεις ἐπὶ τῶν πανάγνων ὄψεων. Ὁ δὲ Βασιλεὺς, ὡς ὗς ἄγριος, κατὰ, τῆς νεανίδος ἀγριωθεὶς, τοσοῦτον αὐτὴν ἐκέλευσεν ῥαβδισθῆναι, ἕως ὅπου μὴ δὲ λαλεῖν ἡ μακαρία παῖς ἠδύνατο. Ὁ δὲ μακάριος Φιλέταιρος ἐστὼς ηὔχετο περὶ αὐτῆς λέγων· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, τὸ μεγα καὶ ὑμνητὸν ὄνομα, χάρισαι τὸ νῖκος καὶ τὴν ὑπομονὴν τῇ μακαρίᾳ καὶ θεσπεσίᾳ κόρῃ ταύτῃ Κυριακῇ. Ἀκούσας δὲ ὁ Μαξιμιανὸς προσευχομένου αὐτοῦ καὶ ὁρῶν τὴν κόρην νευρουμένην, ἐκέλευσε τῷ μὲν ἁγίῳ Φιλεταίρῳ σίδηρα βαρέα περιτεθῆναι εἰς τὸν τράχηλον αὐτοῦ, καὶ εἰς τὰς χεῖρας καὶ εἰς τὰς πόδας, καὶ ἀποκλεισθῆναι αὐτὸν εἰς φυλακήν· τὴν δὲ ἁγίαν Κυριακὴν τετράκις κριμάσας ἀπὸ τῆς μιᾶς χειρὸς καὶ σπαθίσας, ἐκέλευσεν σῶσαν αὐτὴν καῆναι. Ὅλον δὲ τὸν θυμὸν εἰς τὴν νεᾶνιν ταύτην κενώσας ὁ τύραννος, τὰς λοιπὰς ἅμα τῷ θεσπεσίῳ Μάρτυρι εἰς τὴν φυλακὴν κατέκλεισεν. Ὡς οὖν ἐκάη τὸ ἅγιον καὶ θεσπὲσιον σῶμα τῆς μακαρίας Μάρτυρος Κυριακῆς, ἡμεῖς, οἱ καὶ γράψαντες ταῦτα, τὴν κονὶν τοῦ σώματος αὐτῆς ἐν ὀθόναις λαμπραῖς λαθόντες ἐλάβομεν.

[15] Τοῦ δὲ Ὑπάρχου Εὐταρσίου θεηλάτῳ ἀναλωθέντος πυρὶ, Καστρίκιόν τινα ὀνόματι, τῆς Κυζίκου πόλεως ὁρμώμενον, διάδοχον αὐτοῦ καθιστᾶ ὁ Μαξιμιανός. Τῶν οὖν σεμνῶν παρθένων καὶ τοῦ καλλινίκου Μάρτυρος κατακεκλεισμένων ἐν τῇ φρουρᾷ, δίδωσι γνώμην ὁ Καστρίκιος τῷ Μαξιμιανῷ τοιαύτην· Ἐπειδὴ, Δέσποτα τῆς οἰκουμένης, ἠτόνησας μετ᾽ ἐκείνου τοῦ δυσσεβοὺς διαλεγόμενος, λέγω δὴ Φιλεταίρου, καὶ κολακείαις πείθων οὐ μετήνεγκας, καὶ βασάνοις ἀποστῆναι αὐτὸν τῆς ἀπονοίας, κέλευσον αὐτὸν ἐν τῇ καλουμένῃ Προικονήσσῳ ἐξορισθῆναι· ἐν γὰρ τῇ Προικονήσσῳ ἐκείνῃ ἐπενοήθη παρὰ τῶν παλαιῶν Βασιλέων ἔργον ἄξιον καταδίκων, λίθους τέμνειν καὶ κόρακα ἐπιθεῖσθαι σιδηρέον τῷ νώτῳ τῶν ἐξοριζομένων, καὶ οὕτως κατὰ μικρὸν τὰ τῶν κατακρίτων τέμνεσθαι μέλη. Εἰ οὖν τοῦτο ποιήσει τὸ κράτος σου, μεγάλης σεαυτὸν ἀπαλλάξεις φροντίδος. Ταῦτα ἀκούσας ὁ μιαρώτοτος Βασιλεὺς καὶ ὑπερεπαινέσας τὸν Καστρίκιον, ἐκέλευσεν τὸν ἅγιον Μάρτυρα Φιλέταιρον, ἅμα ταῖς θεοφιλέσι παρθένοις ἐξοπισθῆναι ἐν τῇ Προικονήσσῳ, κελεύσας ἐπὶ τοῦτο Ἀριστείδην τινὰ Κώμητα, καὶ ἄλλους ἓξ ἄνδρας αἰδεσίμους ἅμα τῇ ὑπηρεσίᾳ αὐτῶν ἀπελθόντας ἀποκαστῆσαι αὐτοὺς ἐν τῇ νήσσῳ. Ἐκέλευσεν δὲ ὁ Βασιλεὺς ἵνα ὁ μακάριος Φιλέταιρος μετὰ τῶν δεσμῶν καὶ τοῦ κλοιοῦ ἀκολουθῇ, παραγγείλας καὶ τοῦτο ὅτι εἰ φοβηθῇ καὶ ὁμολογήσῃ τοὺς θεοὺς, ἀνεθῆναι αὐτὸν τῶν δεσμῶν· εἰ δὲ ἐπιμείνῃ τῇ πονηρίᾳ, οὕτως σεσιδηρωμένον ἀκαταστῆσαι τῇ νήσσῴ.

[16] Καὶ δὴ ἐξελθόντων αὐτῶν τῆς Νικομηδείας, ἔρχονται ἐπὶ τὴν Νικαίαν, καὶ ἦν ἑορτὴ μεγίστη τῶν ἑλλήνων ἐν τῷ ναῷ τῶν εἰδωλομανούντων. Ἐγένετο οὖν αὐτοῖς πλησίον τοῦ ναοῦ παρέρχεσθαι, ἔνθα ἑστήκει αὐτῶν πᾶν εἴδωλον. Πολλοῦ δὲ πλήθους ἐξελθόντος εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κόμητος τῆς Νικαέων πόλεως, τῷ σιδήρῳ τῷ τῇ χειρὶ αὐτοῦ κρούσας ὁ Ἅγιος τὸν τοῖχον τοῦ ναοῦ, λέγει οὑτωσὶ πρᾴως· Κύρι ὁ Κόμης, οὗτος ὁ οἶκος εἰ πεπτώκει πόσαι εἶχον ψυχαὶ διασωθῆναι; πεπληρωμένος γὰρ ἦν ὁ ναὸς τῶν ἑλληνιστῶν· καὶ τοῦτο εἰπόντος αὐτοῦ ἐγένετο σεισμὸς μέγας, ἐκπηδησάντων δὲ πάντων ἔξω συνέπεσεν ὁ ναὸς, καὶ ὅλα συνετρίβη τὰ ἀγάλματα αὐτῶν. Τότε ἐμμανεῖς γενόμενοι ὁρμῶσιν πάντες ἐπὶ τὸν δίκαιον τοῦ ἀναλῶσαι αὐτὸν, κελεύσαντος οὕτως τοῦ Κόμητος, ἐστράφη γὰρ αὐτῶν ἡ ἑορτὴ εἰς πένθος, οὐ μέντοι δὲ ἀνθρώπων ἀπέθανέν τις. Ἐπιβαλλόντων οὖν αὐτῶν χεῖρας τοῦ ἀνελεῖν αὐτὸν, βροντὴ ἐξ οὐρανῷ ἐξαπίνης ἐγένετο, καὶ χάλαξα μετὰ ἀπειλῆς μεγάλης· καὶ λοιπὸν οὐδεὶς ἠδυνήθη κακοποιῆσαι τὸν Μάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Φιλέταιρον· ἐπίστευσαν δὲ τῷ Κυρίῳ τῆς πόλεως ἐκείνης ὀνοματα διακόσια. Ἔκτοτε δὲ λοιπὸν ὁ Κόμης οὔτε διὰ πόλεως, ἀλλὰ τῇ λεωφόρῳ ὥδευσεν. Διελθόντων δὲ αὐτῶν τὸν Ῥίνδακον ποταμὸν, ἠκολούθει ὡς δέσμιος τὰ σίδηρα φορῶν ὁ Μακάριος.

[17] Ὡς δὲ ἦλθον εἴς τινα τόπον, ἐν ᾧ ἦν ἐκ τοῦ βορείου μέρους τραχωνίτης ὁδὸς, ἥτις ὠνόμάνετο Μαλεῶν, αἱ θεοσεβεῖς παρθένοι προσπίπτουσι τῷ Κόμιτι Ἀριστείδῃ λέγουσαι, Δεόμεθά σου συμπάθησον τῇ γυναικείᾳ φύσει καὶ ἀσθενεῖ, καὶ κέλευσον ἡμᾶς ἐν ἀνέσει ἀκολουθεῖν σοι, ἐπεὶ οὐ δὲ ἑαυτῶν γενέσθαι δυνάμεθα. Τοῦ δὲ οὕτως ηελεύσαντος ὀλίγον προβᾶσαι, ἀφανεῖς ἐγένοντο παρὰ χρῆμα ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτῶν κατ᾽ οἰκονομίαν Θεοῦ, καὶ οὐκ ἔτι εἶδον αὐτάς· ὡς λοιπὸν πολλὰ λυπηθέντα τὸν Κόμητα, καὶ φοβηθέντα τὴν Μαξιμιανοῦ ὀργὴν, ὅλας διερευνῆσαι τὰς κύκλῳ χώρας καὶ πατρίδας, καὶ οὐ μόνον ταύτας, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ ὕδωρ τοῦ ποταμοῦ ἐξεχνίασεν, ἤτοι ἐξερεύνησεν· καὶ μηδαμοῦ εὑρὼν αὐτὰς, διῆγεν πάνυ σκυθρωπὸς ἅμα τοῖς σὺν αὐτῷ στρατιώταις. Τότε λέγει αὐτῷ ὁ ἅγιος Φιλέταιρος· Μὴ οὕτως ἀδημονεῖ καὶ ἀγωνία, Κύρι ὁ Κόμης, οὔτε γάρ εἰστιν ἐν τῷ κόσμῳ αὕται, ἀλλὰ διὰ τὸν ἄμεμπτον αὐτῶν βίον καὶ καθαρὸν μετέστησαν εἰς παράδεισον τοῦ Θεοῦ, κᾀκεῖ καί σε περιμένουσι, μέλλοντα πιστεύειν ἐπὶ τὸν Κυρίον Ἰησοῦν Χριστόν.

[18] Ὡς δὲ παρεγένοντο εἰς τὴν ἔμπροσθεν πατρίδα, τὴν λεγομενην Σερουκώμην, ὁρᾷ ὁ μακάριος Φιλέταιρος, ἐν τῇ ὁδῷ ἔτι τυγχάνων, μέγαν ναὸν, πλήρη ὄντα εἰδώλον καὶ λέγει· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, προλαβέτω μοι ἡ χάρις σου, καὶ τάραξον τὰ εἴδωλα, καὶ πεσέτωσαν ἀπὸ τῶν βωμῶν αὐτῶν. Ἔτι δὲ ὄντος ἂπὸ ἱκανοῦ διαστήματος δικαίου Φιλεταίρου, ἤρξαντο τινάσεσθαι τὰ εἴδωλα, ὡς τοὺς ἐν τῷ ναῷ εὑρεθέντας ἕλληνας ἐκπηδῆσαι ἔξω τοῦ ναοῦ, καὶ συμπεσεῖν τὰ ἀγάλματα πάντα, καὶ γίνεσθαι κονὶν λεπτήν· τούστε ἀνίοντας ἕλληνας ἐκ τοῦ ποταμοῦ στῆναι ὡς ὑπὸ δεσμῷ κατεχομένους, καὶ τὰς συνανιούσας γυναῖκας ἐπιχορεῦσαι τοῖς δαίμοσιν, καὶ τὸν Κόμητα ἐντεῦθεν Ἀριστείδην ταῦτα θεώμενον καὶ τοὺς συναυτῶ κατανυγῆναι τὴν καρδίαν, καὶ πιστεῦσαι καὶ αὐτοὺς εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. Κατελεήσας δὲ ὁ μακάριος τοὺς ἕλληνας, παρεκάλεσεν τὸν Κύριον τοῦ ἀπολυθῆναι αὐτοὺς, ἦσαν γὰρ ὡς φύτα ἐῤῥιζωμένοι ἐν τῇ γῇ, μή δ᾽ ὅλως μετακινούμενοι, ὡς λοιπὸν ἀκολουθεῖν καὶ αὐτοὺς τῷ δικαίῳ μετὰ καὶ ἄλλων ὄχλων ἱκανῶν, βλεπόντων τὰ θαυμάσια τοῦ Θεοῦ.

[19] Ἐκεῖθεν δὲ ἐλθόντες ἐν κωμαγιδρίῳ τινὶ, πλησίον τυγχάνοντι ποταμοῦ, καλουμένου Κοάστας, βλέπουσι νεκρὸν ἐκκομιζόμενον· οὗτος δὲ ἦν Ἀρτεμᾶς Ἀρχιερεὺς τοῦ κατὰ τὸν τόπον εἰδώλου· καὶ θεασάμενος ὁ ἅγιος Φιλέταιρος τὸ πτῶμα, λέγει τῷ Κώμητι καὶ τοῖς σὺν αὐτῷ. Ἐὰν θεάσησθε τούτον ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ μου ζῶντα καὶ περιπατοῦντα, πιστεύσετε εἰς αὐτόν; Τῶν δὲ συνθεμένων, μεγάλῃ φωνῇ λέγει προσευχόμενος μετὰ δακρύων ὁ ἅγιος Φιλέταιρος· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, τὸ ἅγιον καὶ ζωοποιὸν ὄνομα. ἄκουσόν μου τοῦ ἀχρείου, καὶ ἐξύπνισον τοῦτον, ἵνα ἀναστάντος αὐτοῦ ἐπιτρέψουσιν οὗτοι τῇ εἰς σὲ πίστει τελείως. Καὶ εἰπόντος αὐτοῦ ταῦτα, εὐθέως ἀναπηδήσας ὁ νεκρὸς Ἀρτεμᾶς ἀπὸ τοῦ κραβάττου, ζωοποιησθεὶς ἔδραμεν πρὸς τὸν Ἅγιον, καὶ κατεφίλει τὰς ἀλύσεις αὐτοῦ. Ὁ οὖν Κώμης Ἀριστείδης ἰδὼν καὶ τοῦτο τὸ παράδοξον σημεῖον τοῦ Μάρτυρος, ἐπίστευσεν τελείως τῷ ζωοποιοῦντι τοὺς νεκροὺς Ἰησοῦ Χριστῷ, ἅμα τοῖς σὺν αὐτῷ ἓξ ἀνδράσιν, καὶ οὐ μόνον οὗτοι, ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν συναχθέντων ἐν τῷ αὐτῷ κωμαγριδίῳ ὀνόματα ὀγδοήκοντα ἐπίστευσαν· οὕσπερ καὶ ἐβάπτισεν Μαξέντιος Πρεσβύτερος, κατὰ κέλευσιν τοῦ Κώμητος Ἀριστείδου.

[20] Τούτου δὲ γενομένου, καὶ πάντων θαυμαζόντων τὸν Θεὸν, γυνή τις ἐκ τοῦ αὐτοῦ τόπου, ἔχουσα υἱὸν μονογενῆ, ἀπὸ διαβολικῆς τυφλωθέντα ἐπινοίας ἔτη δεκατρία, προσέπεσε τῷ ἁγίῳ Φιλεταίρῳ λέγουσα, Ἐλέησόν με δέσποτα, καὶ χάρισαι τῇ χήρᾳ καὶ πτωχῇ γυναικὶ υἱὸν, φθόνῳ διαβόλου τυφλωθέντα. Ὁ δὲ Ἅγιος, ἰδὼν τὸ γύναιον μετ᾽ ὀλολυγῆς πολλῆς κατατρυχόμενον, καὶ προσπίπτον αὐτῷ, καὶ ζητοῦν τοὺς τοῦ Θεοῦ οἰκτιρμοὺς, ἐπιστενάξας καὶ προσευχὴν τῷ Θεῷ ἀναπέμψας, λέγει πρὸς τὸ γύναιον, Πορεύθητι καὶ εἰπὲ τῷ υἱῷ σου, Ὀ͂λυμπᾶ, ὅτι καλεῖ σε Φιλέταιρος, ὁ τὰς ἁλύσεις καὶ τὰ κλοῖα διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου ἐπιφερόμενος. Τὸ δὲ γύναιον πλοῖον ἐκπλαγὲν ἀπὸ τοῦ καὶ αὐτὸ τὸ ὄνομα εἰρηκέναι τοῦ παιδὸς τὸν Ἅγιον, πίστει τελείᾳ δραμοῦσα πρὸς τὸν ἑαυτῆς υἱὸν, ὄντα ἐπὶ κραβάτου, εἶπεν αὐτῷ τὰ ῥηθέντα ὑπὸ τοῦ Μάρτυρος ῥήματα. Ὁ δὲ παρ᾽ εὐθὺ ἀναπηδήσας ἀπὸ τῆς κλίνης, ὥρμησε τοῦ ἐλθεῖν πρὸς τὸν Ἅγιον· καὶ εὐθέως ἀπέπεσον ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ ὥσει μόλιβδος αἱ τυφλώσεις. Δρομαίως δὲ ἐλθὼν καὶ προσπεσὼν τῷ δικαίῳ ἀνδρὶ, ἠυχαριστεῖ τῷ Θεῷ, πρότερον μὲν ὑπάρχων. Ἕλλην, πιστεύσας δὲ τῷ διὰ τοῦ ἁγίου Μάρτυρος καθαρὸν αὐτῷ τὸ βλέπειν χαρισαμένῳ Χριστῷ, καὶ βαπτισθεὶς καὶ αὐτὸς μετὰ καὶ τῶν λοιπῶν, ἦν προσκαρτερῶν τῷ ἁγίῳ μάρτυρι Φιλεταίρῳ.

[21] Πολλῶν δὲ φθασάντων εἰς τὴν θεὰν ταύτην, τὴν ξένην καὶ παράδοξον, Θεόκτιστός τις ἀνὴρ, δυνατὸς καὶ πλούσιος σφόδρα, κατοικῶν ἐν τῷ λεγομένῳ Καστάλλει, ῶαρεκάλεσε τὸν Κώμητα διὰ τὸν ἅγιον Φιλέταιρον, τοῦ μεῖναι εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ. Ὡς δὲ ἐπορεύοντό σὺν αὐτῷ ἀναφαίνεταί τι χωρίον ἐκ τοῦ βορείου μέρους τῆς ὁδευομένης, καὶ ἠρώτα ὁ Ἅγιος, Τὸ χωρίον τοῦτο τί Λέγεται; Λέγουσιν αὐτῷ Νικολόχου· Λέγει αὐτοῖς ὁ Δίκαιος· Ἔστιν ἐκεῖ γυνὴ, καταπονουμένη ὑπὸ δαίμονος καὶ χρήζει μου. Λέγει ὁ Θεόκτιστος, Καταλύσατε εἰς τὸν οἶκόν μου, καὶ εἰ βούλει, Δέσποτα, ζητοῦμεν τὴν καταπονουμένην, καὶ προσκομίζομέν σοι. Ὡς δὲ ταῦτα ὡμιλεῖτο μεταξὺ αὐτῶν, ἁρπάσας τὸ γύναιον ὁ δαίμων,ἤγαγεν αὐτὴν εἰς ἀπάντησιν τοῦ Ἁγίου. Ἤδη δὲ ἐγγιζόντων αὐτῶν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Θεοκτίστου ἐμβριθῶς πάνυ ἐπετίμησεν τῷ δαίμονι ὁ ἅγιος Φιλέταιρος, ἐξελθεῖν ἐκ τοῦ γυναίου· καὶ οὕτως ἐνώπιον πάντων, ὀλολυγὴν μεγίστην ποιῆσαν, ἀπῆλθεν ἀπ᾽ αὐτῆς τὸ ἀκάθαρτον πνεῦμα. Παρεκάλει οὖν λοιπὸν ὁ Κώμης τὸν ἅγιον Φιλαίτερον, περιελεῖν αὐτοῦ τὰ δέσμα καὶ τὰ κλοῖα, βουλόμενος εἶναι αὐτὸν ἐν ἀνέσει· ὁλοκλήρως γὰρ πεπίστευκεν ἐπὶ τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν· καὶ οὐκ κατεδέξατο, ἀλλ᾽ εἶπεν αὐτῷ· Τοῦτο δόξα μοι καὶ στέφανος καὶ τιμὴ ὑπάρχει. Καὶ ἀκούσαντες ταῦτα ἡσύχασαν ἅπαντες, μὴ τολμῶντες κᾂν ἀντοφθαλμεῖν τῷ δικαίῳ ἀνδρί.

[22] Ὀψίας δὲ καταλαβούσης καὶ ὄντων αὐτῶν ἐν τῷ οἴκῳ, παρεκάλουν τὸν Δίκαιον μεταλαβεῖν ἄρτου καὶ ὕδατος· ταῦτα γὰρ βρῶσις καὶ πόσις τοῦ δικαίου ἀνδρὸς ἐτύγχανεν, καὶ τούτων κατὰ δύο ἡμέρας μετεῖχε. Ὡς οὖν ἐπείσθη, λέγει ὁ Μάρτυς τῷ Θεοκτίστῳ. Ἔστιν σοι θυγάτηρ; Ὁ δὲ λέγει, Ναὶ, Κύριε, ἀλλὰ πάρετός ἐστι καὶ παράλυτος ἔτη θ᾽. Λέγει ὁ τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος Φιλέταιρος, Ἐκείνη εἰπὲ ἵνα μοι διακονήσῃ, ἐπεὶ οὐ γεύσομαι ἄρτων τοῦ οἴκου σου. Λέγει αὐτῷ ὁ Θεόκτιστος, καὶ πῶς δυνήσεται, Δέσποτα, τοῦτο πράξαι, ἥτις οὐ δὲ ἑαυτῇ διακονῆσαι ἰσχύει; μόνῳ γὰρ τῷ λαλεῖν ζῇ, ἐπεὶ τῇ ἀληθείᾳ ἀπέθανεν ὄλη, πηλοῦ δίκην διαλελυμένη. Λέγει αὐτῷ ὁ ἅγιος Φιλέταιρος, Εἰ πιστεύεις ἐπὶ τὸν Δεσπότην μου Χριστὸν ὁλοψύχως, ἔγγισον τῷ κραβάτῳ αὐτῆς, καὶ εἰπὲ αὐτῇ, Λέγει σοι Φιλέταιρος, ὁ δέσμιος τοῦ Χριστοῦ καὶ Μάρτυς, Ἀναστᾶσα ταχέως διακόνησόν μοι, μέλλοντι ἐσθίειν. Τοῦ δὲ ἀπελθόντος καὶ ταῦτα μετὰ πίστεως λαλήσαντος τῇ νεανίδι, ἀκοῦσασα εὐθέως ἀναπηδᾷ τοῦ κραβάτου αὐτῆς, καὶ λέγει τῷ πατέρι, Ποῦ ἔστιν, Δέσποτα, ὁ καλῶν με. Ὁ δὲ ἤγαγεν αὐτὴν ἔνθα ἦν ὁ μακάριος Φιλέταιρος ἐν κουβου κλείου, φωρῶν τὰ σίδηρα καὶ κείμενος ἐπὶ τὸ ἔδαφος καὶ προσευχόμενος· καὶ προσπέσουσα αὐτῷ κατεφίλει τὰ δέσμα αὐτοῦ, καὶ διακονήσασα αὐτῷ τὸν ἄρτον καὶ τὸ ὕδωρ ἐγένετο ὑγιὴς ἀπὸ τῆς ὥρας ἐκείνης.

ANNOTATA.

a Phrasis hæc, seu verius error, medii omnino ævi ignorantiam sapit; quo veditur vulgo obtinuisse opinio quod usq; ad extremum judicii diem suspensa maneret definitiva circa peccatores sententia: quo errore capta etiam S. Theodora Imperatrix sanctis Confessoribus molesta fuit, ut pro anima viri sui Theophili Imperatoris, Iconomachi pertinacißimi, Deum exorarent: ut obiter dictum 11 Febr. quando de ea egimus num. 15.

b Græce κονίν, quod aliter quam cinerem nequeas interpretari: aptius dicerent, stillantem adipem cum sanguine excepisse se: sed quomodo hoc qualecumque officium impendi latenter potuit ei, quæ corā ipso Imperatore sic torquebatur? Certe parum apte personam assumptam hic Auctor sustinet.

c Proconesus vel Prœconesus insula Propontidis, inter Cyzicum & Hellespontum.

d Græce κόραξ, quod forte reddi posset Malleus seu Marculus, qualis scilicet in usu latomorum est, capitibus præacutis corvini rostri similitudinem habens: ita marculus ostiarius, quo pulsantur fores, cornix appellatus, teste Hadriano Iunio.

CAPUT III.
S. Eubioti, post tumulatum S. Philetærum, confeßio, miracula, pius obitus.

[23] Pluribus autem in eadem mensa pariter cum restituta sibi puella vescentibus, [Philetærus audiens de S. Eubioto thaumaturgo,] suumque, ob ea posissimum quæ vir sanctus prodigia patrarat, gaudium testantibus, narrationem de quodam Eubioto super mensam instituere cœpit Theoctistus, hoc modo exordiens; Est & in hac regione, nec longo adeo a nobis intervallo, vir quidam, cui nomen Eubioto, qui & dæmones ex hominum fugavit corporibus, & multos variis oppressos morbis mirabiliter curavit, gratia & virtute Christi tanta perficiens. Præter alia autem complura, tale orationis auxilio miraculum edidit: Duo leprosi, accepta de jam dicto Eubioto fama, ex urbe Troade ad ipsum perrexere. Eubiotus vero suas calamitosis manus imponens, vtrumque continuo sanum reddidit. Qui in urbem suam reversi incolumes, Deo gloriam & laudem dederunt, qui per electum suum famulum eos adeo prodigiose purgaverat a lepra. Gravissimas porro molestias a Gentilibus sustinuit, vinculis & ærumnis gravatus; superest tamen ac vivit, & acerbitates istas omnes generose perfert; multos quoque per eum morbos auferre Dominus quotidie non dedignatur. Ante dies autem non ita multos, [Confessore] Gentiles magna incensa pyra, cum nullis virum tormentis conficere valerent, in ignem eum conjecerunt. Quo facto, ipsa repente pyra divinitus fuit extincta, & homo sanctissimus ex ea salvus atque incolumis egressus est. Quod miraculum cum e Gentilibus non pauci conspexissent, in Deum Eubioti sponte crediderunt. Eodem etiam loco ecclesia visitur, in quam de more convenire solent Christiani, quamque majores natu a Paulo Apostolo & Sila, cum in Troadem descenderent a, dixerunt fuisse dedicatam. Ad hanc igitur Ecclesiam quicumque e Gentilibus crediderant ut abierunt, ad hominis sancti pedes se prostravere; quos ut baptizarentur orantes, suis ipse manibus salutari lavacro abluit, [& Presbytero,] in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Tunc Comes ex Theoctisto interrogat; Dic mihi, num is de quo loqueris, Presbyter est, quoniam credentes in Christum Gentiles ipsemet baptizavit? Hic siquidem electus Dei famulus, cum in Coastorum regionem pervenissemus, conversos ad Christum Gentiles, multis licet rogatus, baptizare renuit, dicens id sibi nequaquam licere. Quapropter Presbyterum quemdam, ut ipse nosti, diligenter jussit investigari, qui tandem repertus, ritu Christiano Gentiles abluit. Ac Theoctistus; Presbyter est quo de ajebam, Domine; & cum tanta homini inesset gratia, fas ei erat, a se ad fidem suscipiendam adductos baptizare.

[24] Postquam hæc omnia enarrasset Theoctistus, cubiculo suo egressus S. Philetærus, cum quæ de B. Eubioto dicta erant audivisset, [exorat ut ad ejus alloquium ducatur.] propius a mensa constitit, quod antea rogatus facere nihilominus abnuerat; cœpitque Comitem Aristidem monere, ut ad viri istius conspectum festinaret. Affirmante Comite, in Christum se toto animo credidisse, neque unquam fore ut susceptam semel fidem mentemque mutaret; sed neque contra Imperatoris mandatum agere sibi quidquam fas esse sciret, itaque ipsum necessario in Prœconesum sua opera esse deportandum. Cumque enixe obsecrarent Comitem tam Theoctistus, quam viri sex illustres, vix tandem hac ratione Comitem permovit Theoctistus; Quoniam, Domine mi, & isto itinere facilis tibi est in Cyzicum via: omnino siquidem necesse est ut quæ ab Imperatore habes mandata, loci Præfecto primum exhibeas, atque hoc modo in Prœconesum transmittas. Cum itaque tot ac tanta in Christo beneficia acceperis, age & tu quoque viri sanctissimi Deoque acceptissimi conspectu fruere, & huic etiam homini sancto gratiam istam ne denega, quem ut insignem prorsus benefactorem, tuus, mi Domine, in domum meam adventus mihi familiæq; meæ universæ exhibuit: hoc ubi benigne præstiteris, tum quæ ab Imperatore mandata tibi sunt, ut volueris, exequere.

[25] Quibus auditis persuasus est Comes, acceptoque a Theoctisto viæ duce, qui recta eos in villam quam Copetum dicunt, [in via statuam Dianæ comminuit.] & in qua S. Eubiotus morabatur deduceret, sub diei initium illuc perrexerunt. Paululum deinde progressis objectum est modicum terræ spatium, in quo pagus cui nomen Cleodo. Hic templum visebatur, in quo imago Jovis & Dianæ simulacrum, cura Autoclis qui loci Præfectus fuerat istic collocatum. Istud porro simulacrum, ex uno eoque supra modum mirabili lapide confectum, in singulas horas aliam aliamque sui præbebat speciem, ita ut plurimos in errorem infeliciter adduceret, quemadmodum ipsi Gentiles ad fidem postea conversi narrarunt. Circa templum igitur præteriens S. Philetærus, curriculo ad illud contendit, & Dianæ simulacrum inhabitantem dæmonem allocutus; Dic, ait, qua ratione factum est, ut a magno Joanne Domini discipulo urbe Ephesina profugere compulsus, in hunc locum nil erubescens concesseris? Tum repente idolum contremiscere visum, & loquente Sancto ab ara sua avulsum, inque tenuissimos solutum est cineres; qui ne ipsi quidem in templo permanserunt, sed cum dæmon motu simulacri territus ex eo profugeret, omnem qui ex eodem deinde conftracto superfuit pulverem colligens, per aërem dispersit; ita ut universi Gentiles, qui occasione occurrendi misso ab Imperatore Comiti, idoli sui comminutionem spectaverant, absque mora crederent in Dominum, qui adeo manifeste per sanctum Martyrem illis sese declararat; Comes vero & qui eum comitabantur, insolentia miraculi obstupescentes, vehementer in fide confirmarentur.

[26] Inde profecti in Stribum pervenerunt, cumque Bunis facti essent propriores, præcedens cum suis Comes ad Boreale itineris latus deflexit. [Eubiotus obviam Philetæro factus,] Tunc versus occiduam orbis partem respiciens S. Philetærus, ad Comitem ait; Hac abeamus, Domine mi. Sic namque existimo, altissimam illam terræ partem in requiem nobis esse constitutam. Philetæro ista monete, sanctus illis Eubiotus b occurit, amictus pallio, quem duo comitabantur adolescentes, ejusdem discipuli. Is igitur ut S. Philetærum primum conspexit, ad ejus prostratus pedes, tam hos quam hominis sancti vincula exosculatus est. Ut vero invicem arctius sunt complexi, in osculo sancto inter se consalutarunt, laudantes & glorificantes Dominum erga homines benignissimum. Quibis ita factis, Philagathus quidam; Sacerdos idoli quod eo loco in veneratione erat, subito apparuit insessus a dæmone, & S. Eubiotum a tergo sequebatur. Ait itaque S.Philetærus ad venerabilem virum Eubiotum; Quo modo, cum tanta divinitus virtute polleas, impurus iste canis coram te, [eo rogante energumenum liberat;] Domine, ausus est oblatrare? Ac B. Eubiotus; Tuum ego, Domine mi, ad nos adventum ignorabam, quando oranti mihi Angelus Dei adstitit, sic jubens; Abi sine mora Orientem versus, tuoque in spiritu fratri & commartyri obvium te exhibe. Cum ergo hic festinanter descenderet ad fluvium, ubi habitat, prope assistens meque prætereuntem intuitus; Quo, inquit, rursus mancipium hoc fraudulentum tanta cum festinatione? Vix verba finierat, cum hominem subito invasit dæmon. Ut vero mutuo rursum se complexu homines sancti strinxere, inter colloquendum flumini appropinquarunt. Tum B. Eubiotum compellans S. Philetærus; Miserum, dixit istum, Domine, ab infesti genii vexatione liberum effice; futurus quippe est fidelis Christi nostri Sacerdos. Ad fluminis itaque ripam ubi constiterunt, & precationi tantisper vacarunt, Philagathum dæmon deseruit clamans ac dicens; Væ mihi misero; unum solum e vobis mihi adversantem sustinerem minime, cum vero uterque vires conjunxeritis, eccujus dæmonis tanta est potestas ut resistere valeat? Tunc Philagathus, a malo genio liber, sanctum utrumque sequi deinceps instituit.

[27] Via cœpta cum progrederentur, ita ex B. Eubioto sciscitatus est S. Philetærus; Qua, oro, parte, Domine mi, [& in æde olim a S. Paulo consecrata,] ecclesia visitur Domino meo Jesu Christo sacra, ut requiem inveniat anima mea, non mediocri gaudio perfusa? siquidem a Theoctisto, homine Christiano & viro probo, in cujus domo aliquamdiu hospitatus sum, intellexi, famam esse ab ipsomet S. Paulo, Domini Apostolo, ecclesiam illam fuisse Deo consecratam: Quod ego audiens, Dominum obsecravi, ut ne indignum me haberet, qui memoratum sanctæ illius ecclesiæ locum gratias agendi causa accederem. Hæc cum diceret, in altiora paulatim evaserunt, ac B. Eubiotus; Vide, ait, Domine mi, ecclesiam Christi, quam tantopere videre exoptabas, voti tui compotem Salvator noster celerrime te effecit. Hæc est, [baptizat custodes Philetæri,] Domine mi, ecclesia illa, de qua intellexisti, ab ipso Apostolo Paulo consecrata. Ingredientes igitur ecclesiam, & tres ac plures etiam horas in oratione, positis in terra genibus persistentes, non sine lacrymarum multarum effusione B. Philetærus grates Deo persolvit maximas, quod in locum illum quo anhelabat dignatus esset se perducere. Postero die Comes & sex cum eo viri, una cum Philagatho ad B. Eubioti pedes abjecti, summis precibus flagitarunt, ut sacrum Christianismi characterem ejus opera consequerentur. Ac Eubiotus, fusis prius pariter cum S. Philetæro precibus, cunctos baptizavit in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Qui deinceps cum utroque viro sancto & Christi Martyre vitam agentes, in sanctum Dei ecclesiam persæpe ingrediebantur grates persolvendi causa, quod per sanctos suos Martyres tantam eis misericordiam exhibere fuisset dignatus.

[28] Postquam autem illustris Eubioti domum ingressus est Philetærus, [ipsumque apud se mortuum tumulat,] septem tantummodo dies superfuit, & communi mortalium omnium lege, in Domino vivere desiit, gloriosa sanctaque sua anima in Dei vivi manus consignata. Sepultus vero est manibus Deo acceptissimi Eubioti, & cum Eubioto viventium, Erasti Diaconi & Eugenii Lectoris, in altissimis regionis istius partibus, perquam splendide atque magnifice. Tunc Comes, & qui cum eo erant Christiani, nec non & ipse Philagathus universa loci illius simulacra diabolica confregerunt, ipso etiam templo funditus everso. Omnes etiam, quæ ad Orientem visebantur Cupressi altissimæ, iisdem agentibus excisæ sunt, propterea quod prope eas arbores impia sua sacrificia Gentiles ut plurimum perficerent. Tandem vero Aristides Comes & sex cum eo viri illustres, post dies omnino undecim, [una cum recens baptizatis.] vivendi finem fecerunt, qui haud procul a Philetæro sepulturam nacti sunt, ad plagam septemtrionalem, ubi insigne monumentum septem illi viri illustres, magna sepelientium pietatis commendatione, obtinuerunt. At Philagathus, secundum quod prædixerat sanctissimus Philetærus, in magnum evasit magistrum & ducem complurium, ad fidem Christi Jesu Domini nostri animum adjicientium.

[29] Mortuo autem sancto Martyre Philetæro, & plurimis, imo, ut sic dicam, innumeris quotidie ad ejus tumulum patratis prodigiis, [Postea ad Cyzici Præfectum ductus,] cum qui in Copeto adhuc supererant Gentiles impii idololatræ viderent, quod & templa eorum in nihilum abirent, & idola contererentur, pulcherrimæque eorum arbores essent excisæ; ad Cyzici præfectum Leontium de S, Eubioto querelas detulerunt, quod, ut inquiebant, non ipse solum frequenter impedimento esset, quo minus sua idolis peragerentur sacrificia, verum etiam, susceptis quibusdam hominibus peregrinis, templum eorum demolitus esset ac Deorum evertisset statuas, ita impediens solitas Diis offerri libationes. His Leontius auditis, confestim ad se adduci hominem imperat. Ut igitur Cyzicenam in urbem pertractus B. Eubiotus atque ante tribunal constitit, sic a Leontio compellatus est; Dic mihi, inhumane, peregrine, & a Diis nostris aliene, quo modo ausus es templum Jovis, ac omnes in eodem templo collocatas Deorum statuas evertere? [idolorum vanitatem redarguit:] Ad quem B. Eubiotus; Impure ac impiissime quotquot sunt mortalium, vel ex ipsa tua oratione addiscas licet, quam parum tibi sanæ mentis supersit, qui in vanis & nullius utilitatis idolorum simulacris spes tuas habes defixas. Deusne aut Dii uspiam sunt, quos valuerunt perdere homines? Ubi igitur Deorum istorum potentia? Hoc ergo habe responsum plane liberum, quod in nomine Jesu Christi Dii tui omnes repente evanuerint. Audito Leontius Præfectus nomine Jesu Christi, abreptus a malo qui eum agitabat spiritu, Eubioti os verberibus contundi jussit. [facie contusus,] Quæ omnia vir sanctus fortiter sustinuit, invocato continenter nomine Jesu Christi. Quamobrem lictoribus imperavit Leontius ut lapidibus tamdiu vultum ejus verberare non cessarent, donec & genæ & tota facies plane deformarentur.

[30] Hoc cum illi impigre exequerentur, non animis cadere, non Christi causam prodere visus est Martyr; verum constanter omnia perferens, magna voce Dominum invocabat, hoc modo orans; Domine Jesu Christe, mihi famulo tuo, precor, opitulare. Leontius Præfectus dixit: Desine invocare Crucifixum illum, alioquin, per illustrem Deam Junonem, in crucem similiter tolli te faciam, [Christum constanter invocat.] ut cæli volucribus in escam fias. Cui S. Eubiotus; Diaboli soboles, jam nunc tu quidem factus es satanæ cibus; numquam vero vel tu, vel Imperatoris tui infanda crudelitas mihi persuaserit, ut vel Christi ac Dei mei nomen invocare cessem, vel ipsum palam non confitear. Certus siquidem ad salutem ille dux est omnibus, qui integra eum fide agnoscere non erubescunt. Tunc Præfectus Leontius, vehementi ira accensus, hominem sanctum vel invitum in Fortunæ fanum deduci præcipit, hæc addens; Fortunæ civitatis absque mora sacrifica, [In ædem Fortunæ ræptus,] mortalium infelicissime. S. Eubiotus respondit; Certe equidem ipse tu miser es & infelix, qui Fortunæ numen aliquod esse putas, eique litare non dubitas; quia alios quoque in eumdem errorem pertrahere niteris, ac tecum cogis perire: sed nihil contra me conatus ille tuus umquam efficiet. Visne autem ut in sancto ac tremendo Christi mei nomine Fortunam, quam jactas, destruam, & civitatem reddam infortunatam? Resipisce potius, o miser, & in cælum suspice, ac supra cælos omnes constitutum Deum, rerum omnium creatorem, religiose crede.

[31] Tunc summopere excandescens Leontius, suspensum e trabe Martyrem ungulis discerpi jussit. Postquam autem ipsum toto corpore lictores fœde lacerarunt, [& ungulis laceratus,] rursus de ligno tyrannus eum voluit deponi. Quod ut factum fuit, ait ad Martyrem Præfectus; Nunc certe Fortunæ civitatis lita, atque ego absque mora liberum te dimittam. Vix ista dixerat Præfectus, cum suas in cælum manus protendere cœpit B. Eubiotus. Suspicatus Leontius, fore ut per orationem beati Martyris præclara Fortunæ statua in solum corrueret (quod absque dubio futurum erat) e vestigio illum abripi & in theatrum pertrahi mandavit. Hic cum suspensus iterum & ungulis fuisset excarnificatus, accedentes noctu e fidelibus nonnulli, defluentem e sancto Martyris corpore sanguinem linteis pretiosis excepere: [post varia miracula in carcere,] qui deinde in salutem multorum & incolumitatem fuit adhibitus. Quicumque enim seu morbis seu aliis laborabant malis, quicumque etiam ab impuris occupabantur spiritibus, sanguinis illius virtute omnes curabantur; ita ut e Gentilibus ipsis non pauci, sanitatem a multis diversisque morbis consecuti, in Dominum nostrum Jesum Christum ultro crederent. Ut vero Sanctus iterum in theatrum productus est, lacer totus, & vulneribus per ungulas illatas plenus, ursam ferocissimam in eum concitari pessimus & crudelis Leontius jubet. Postquam autem e cavea dimissa est bellua, festino ad Martyrem cursu contendit, eique supplex visa est accidere. Tum erecto in altum corpore consistens, vulnera corpori ejus inflicta lambere incœpit; [objicitur ursæ: a qua nihil læsus,] ita ut eo officio non parum lætatus sanctus Christi Martyr Eubiotus, suas belluæ manus imponeret, suaviterque eam demulceret. Cumque hoc modo temporis haud parum effluxisset, satellitem mittit Præfectus, qui belluam vinciat. Hic vero ut propius accessit, continuo hominem bellua invadens, discerpsit: quin & in confertam populi turbam se immisit, plures datura neci. Verum S. Eubiotus; In Christi mei nomine, ait ad ferocientem belluam, ne ultra sævias, jamque ad tuam te caveam sponte confer. Ac repente, ferocia omni deposita, instar agni, sine ullius noxa & quasi mansueta, caveam suam ultro est ingressa.

[32] Tunc pœnitudine veluti ductus Præfectus, Asterio cuidam, inter cives suos primario, Martyrem tradi mandat, & homines advocari qui eumdem curent. Ut vero domum Asterii ingressus est S. Eubiotus, nequaquam passus est medicos accersiri qui eum curarent, ita ad Asterium loquens; Dominus Deus meus, bonus & misericors, [& divinius a vulneribus acceptis curatus.] cum multos adeo per me dignatus sit sanare, me, putatis, minime sanabit? Ingruente dein vespere multis ab eo precibus contenderunt Asterius & medentium turba, ut cibi tantillum sumere ne abnueret. Nocte insecuta sanctorum Angelorum præsentia domum, in qua degebat Eubiotus, illustrem reddidit: inusitata se obtulerunt spectacula, voces harmonicæ, eæque suavissimæ hymnos decantantium auditæ sunt; sic ut rei insolentia commoti tam Asterius quam omnes ejus domestici in Christum crederent. Quos nocte altera sanctus Christi Martyr Eubiotus sacris undis abluit, in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti. Mane postero adduci ad sese Martyrem Leontius denuo præcipitiquem ut ad tribunal suum conspexit, ita homo impiissimus & mentis suæ minime compos, effatus est; Quid tibi consilii est, hominum ferocissime? Diisne sacrificare, an mortis a me sententiam expectare mavis? Cui S. Eubiotus; absque mora capitis me condemna, Tyranne, neque enim ego consilia mea muto, neque Diis tuis sacrificare in animum induco. Ac rursum Leontius Præfectus; Frustra igitur fui, cum vulnera tua curari præcepi. S. Eubiotus ait: Medicos tuos ipsos interroga, atque ex iis disce quam non indiguerim eorumdem opera. Etenim Christus, Deus ac Dominus meus sanum me fecit ac vegetum . Rursum Leontius; Qua, inquit, is te ratione sanare potuit, cum, quemadmodum intellexi, ipsemet a Judæis vulneratus, seipsum curare non valuerit? S. Eubiotus respondit: Sacrilege & impie mortalis, cave sis talia de Jesu Christo Salvatore meo loquaris, ne repentino igne in cineres ille re redigat.

[33] Cum igitur animadverteret Præfectus frustra a se laborari, [taurum in se emissum] ut virum sanctum ad Deos suos adduceret, sed contra graviores capiti suo contumelias accersi; in arenam eum deduci, ac taurum quem habebat ferocissimum, nullis fere aliis pastum escis, quam miserorum hominū ab eo occisorum carnibus ac sanguine, in Martyrem immitti imperat. Postquam enim ad mortem condemnatos taurus ille fœde laceraverat, eorumdem sanguinem, canis instar, lingua sua lambere & haurire consuerat. Magnus profecto metus universos spectaculo præsentes invasit, ubi percrebuit taurum in Martyrem emittendum. Sed conversis ad multitudinem oculis S. Eubiotus ita loquitur; Deo, Fratres mei, credite, & potentiam ejus mox videbitis. Quibus dictis repente taurus emittitur. Is ingenti tumultu atque mugitu, progressus, & belluæ instar immanissimæ multamque spumam de ore suo mittentis, omnes qui ad spectandum convenerant timore replevit, rectaque ad destinatam sibi prædam perrexit. Advenienti sanctissimus Christi Martyr sacrosanctum Crucis signum objecit, [signo Cruci prosternit,] quo facto taurus e veitigio disruptus in solum concidit. Tunc enimvero tantus circumfusæ multitudinis exortus est clamor, ut quasi terræ motu locus universus contremisceret: at Leontius vehementiori incensus ira gladiatoribus mandat, in arenam descendant Sanctumque conficiant. Quod cum illi aggrederentur, subitæ ingruerunt tenebræ, magnaque exorta est tempestas, qua durante, depugnantes inter se gladiatores mutuis vulneribus c interierunt. Sublatis paulo post tenebris mortui omnes suisque ipsi mucronibus confecti, in solo jacere conspecti sunt, Sancto interim Martyre precibus ad Deum fundendis intento. Furore autem amens sceleratus Leontius, ubi invictum Christi athletam Eubiotum desperavit a se posse occidi, custodiæ illum reddi mandavit, in qua duos & viginti dies vir sanctus traduxit.

[34] Fama deinde ad Maximiani impii aures pervenit Constantinum, pietate & religione insignem Imperatorem atque victoriis clarum, ab Occidente adversus ipsum, [Ad famam venientis Constantini liberatus,] ob impia ejus pessimaque facinora, bellandi causa adventare. Hunc summopere veritus ille, litteras atque edicta per omnes Imperii sui terras atque urbes misit, quibus aperiri ubique carceres, & ad mortem damnatos, Christianos potissimum, si qui adhuc in vinculis detinerentur, comiter humaniterque liberos dimitti, Rectoribus & Præfectis mandabat. Hæc ubi edicta in Cyzicum delata sunt, custodiis ubique apertis, vincti omnes, inter quos venerandus & magnus Christi athleta Eubiotus, libere abire sunt permissi. Carcere igitur Eubiotus liber, ac Cyzico abiens, in Copetanam villam patriam suam, reversus est, ubi in gratia Christi Salvatoris non parvos habuit progressus. Cumque annos omnino quinque fuisset super, [quinto post anno moritur 18 Dec.] & prodigia multa, signaque prioribus magis miranda perfecisset, ad Dominum gloriose migravit; venerabilem & sanctam suam animam in Dei viventis manus consignans, & appositus est ad sanctum suum Philetærum; pietatis ac bonorum suorum temporalium heredem scribens Erastum Diaconum, propinquum suum, virum omni honore dignum & Dei caritate conspicuum, itemque Eugenium Lectorem; qui in his quæ ad divinum cultum spectant, iisdem cum ipso vivebant institutis. [& apud S Philetærum sepelitur.] Sancti autem & gloriosi Christi Martyres diem extremum obierunt, Philetærus quidem nono ac decimo mensis Maji, venerandus vero & insignis Eubiotus d decimo octavo die Decembris.

[35] Nos vero qui universa hæc conscripsimus, Anthimus videlicet, Theodorus, atque Carterius, viri Nicomedienses, [Conclusio auctorum.] habitu Philosophi, ne Christianismum profueri, agnoscamur, hæc, majori Numinis honori & audientium utilitati futura, ad posteros tradidimus, gratia & benignitate Domini nostri Jesu Christi, cui cum Patre & sancto Spiritu gloria & imperium, nunc & semper, ac in omnia secula seculorum. Amen.

[23] Γενομένων δὲ πάντων ἐπὶ τραπέζης, ἅμα καὶ τῆς ὑγιασθείσης κόρης, καὶ εὐφραινομένων πάντων μάλιστα ἐπὶ τοῖς θαυμασίοις τοῖς γενομένοις ὑπὸ τοῦ Δικαίου, ἤρξατο ὁ Θεόκτιστος διηγεῖσθαι ἐν τῷ δείπνῳ περὶ Εὐβιώτου τινὸς, λέγων, Ὅτιπερ καὶ ᾧδε ἀπὸ διαστήματός τινος ὀλίγου, ἐστὶν ἀνὴρ καλούμενος Εὐβίωτος, ὅστις καὶ δαίμονας ἀπήλασεν, καὶ νόσους πολλὰς καὶ ποικίλας ἐθεράπευσέν τε καὶ θεραπεύει χάριτι Χριστοῦ, καὶ οἶόν τι παράδοξον μετὰ πολλὰ εὐξάμενος πεποίηκεν σημεῖον. Δύο τινὲς λεπροὶ, ἀκούσαντες περὶ τούτου, ἐκ τῆς πόλεως Τρωάδος ἦλθεν πρὸς αὐτὸν, καὶ παραυτίκα ἐνώπιον πάντων ἐπιθεὶς αὐτοῖς τὰς χεῖρας ἴασεν αὐτοὺς, καὶ ἀπῆλθον ἐν τῇ πόλει αὐτῶν, αἰνοῦντες καὶ δοξάζοντες τὸν Θεὸν, τὸν διὰ τοῦ ἐκλέκτου θεράποντος αὐτοῦ ἰασαμένου αὐτούς. Πολλὰ δὲ ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων δεινὰ ὑπέμεινεν, δεσμούμενος, κακουχούμενος, καὶ ἔστιν καὶ ζῇ ὑπομείνας ἐκεῖνα πάντα, καὶ διαφόρους ἰάσεις καθ᾽ ἡμέραν ὁ Κύριος πολλοῖς δι᾽ αὐτοῦ χαρίζεται. Ὅμως καὶ πυρὰν ἀνάψαντες οἱ Ἕλληνες πρὸ ὁλίγων τούτων τῶν ἡμερῶν, ἁρπάσαντες αὐτὸν μετὰ τὸ πολλὰ βασανίσαι, καὶ μὴ δυνηθέντες αὐτὸν ἀποκτεῖναι ἐνέβαλον εἰς τὸ πῦρ, καὶ ἐμβληθέντος αὐτοῦ εὐθεὼς ἔσβεσθη ἡ πυρὰ, καὶ ἐξῆλθεν ὁ Ἅγιος σῶος καὶ ἀσινής. Πολλοὶ οὖν ἐξ αὐτῶν τῶν Ἑλλήνων, ἰδοντες τὸ θαυμάσιον τοῦτο, ἐπίστευσαν εἰς τὸν Θεὸν αὐτοῦ. Ἔστιν δὲ ἐκεῖ ἐν τῷ αὐτῷ τόπῳ ἐκκλησία, ὅπου ἔθος τοῖς Χριστιανοῖς συνάγεσθαι, ἥνπερ οἱ πρὸ αὐτῶν ἔφησαν ἐγκαινίσθαι ὑπὸ Παύλου τοῦ Ἀποστόλου καὶ Σίλα ἀνερχομένων αὐτῶν ἐπὶ Τρωάδα. Ἀπελθόντες οὖν οἱ πιστεύσαντες τῶν Ἑλλήνων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ πρὸς αὐτὸν, προσέπεσον αὐτῷ καὶ εὐξάμενος ὑπὲρ πάντων, ἐβάπτισεν αὐτοὺς ταῖς ἰδίαις χερσὶ, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Λέγει αὐτῷ ὁ Κόμης· Εἰπέ μοι Πρεσβύτερός ἐστιν, ὅτι δι᾽ αὐτοῦ ἐβάπτισε τοὺς πιστεύσαντας Ἕλληνας; οὗτος γὰρ ὁ ἐκλεκτὸς τοὺς ἐν ᾧ παρήλθομεν κτήματι Κωαστῶν Ἕλληνας πιστεύσαντας οὐ κατεδέξατο παρακαλούμενος βαπτίσαι, λέγων μὴ ἐξεῖναι αὐτῷ τοῦτο, ὅθεν προσέταξεν ζητηθῆναί τινα Πρεσβύτερον, ὡς καὶ αὐτὸς ἐπίστασαι· εὑρεθεὶς οὖν ἐκεῖνος, αὐτοὺς ἐβάπτισεν. Λέγει αὐτῷ ὁ Θεόκτιστος, Ἑκεῖνος, Δέσποτα, Πρεσβύτερός ἐστιν, καὶ μετὰ τοιαύτης χάριτος ἐντὸς εἶναι ἐξῆν αὐτῷ καὶ τοὺς ὑπ᾽ αὐτῷ πιστωθέντας βαπτισθῆναι.

[24] Ὡς δὲ ταῦτα διήγητο ὁ Θεόκτισθος, ἐξῆλθεν τοῦ κουβουκλείου ὁ ἅγιος Φιλέταιρος, καὶ ἀκούσας αὐτῶν τὰ περὶ τοῦ μακαρίου Εὐβιώτου ὁμιλούντων, ἔρχεται ἔγγιστα τῆς τραπέζης ὃ πρότερον παρακληθεὶς καὶ μὴ καταδεξάμενος τοῦτο ποῆσαι, καὶ ἤρξατο λαλεῖν τὸν Κόμητα Ἀριστείδην εἰς θέαν φθάσαι τοῦ ἀνδρός. Τοῦ δὲ εἰπόντος, Ὅτι μὲν ἐπίστευσα εἰς τὴν Χριστόν σου ὁλοψύχως, τοῦτο γίνωσκε ἀκριβῶς, καὶ οὐκ ἂν μεταπεισθῶ ποτε· ὅτι δὲ καὶ παρὰ τὸ πρόσταγμα τὸν Βασιλέως ποησαι οὐ δύναμαι, ἀλλὰ δεῖ με ἀποκαταστῆσαί σε ἐν τῇ Προικονήσσῳ, καὶ τοῦτο ὀφείλεις εἰδέναι. Ὡς δὲ παρεκάτει καὶ ὁ Θεόκτιστος σὺν αὐτῷ, καὶ οἱ αἰδέσιμοι ἓξ ἄνδρες, ἔπεισε μόλις ὁ Θεόκτιστος τὸν Κώμητα λόγω τοιούτώ. Ὅτι Δέσποτα καὶ ἐκεῖθεν ἐπὶ τὴν Κύζικον ἡ αὑτὴ ὅδος ἐστὶν, πάντως γάρ σε δεῖ πρῶτον ἐμφανῆσαι τὰ προστάγματα τῷ κατὰ τὸν τόπον Ἄρχοντι, καὶ οὕτως ἐπὶ τὴν Προικόνησσον περᾶσαι. Εὐεργετηθεὶς οὖν καὶ αὐτὸς τὰ εἰς Χριστον, ἴδε καὶ αὐτὸς τὸν ἅγιον καὶ θεοφιλῆ ἄνδρα ἐκεῖνον, καὶ τῷ Ἁγίῳ δὲ τοῦτῳ τὸ ποθούμενον πάρασχε, ὅνπερ μέγαν εὐεργέτην ἐμοὶ καὶ πᾶσι τοῖς ἐντάδε ἡ παρουσία σου ἤγαγεν, Κύριέ μου· καὶ τοῦτο παρασχὼν τὸ προσταχθέν σοι τότε παρὰ τοῦ Βασιλέως ποιήσεις.

[25] Ταῦτα δὲ ἀκούσας ἐπείσθη ὁ Κώμης, καὶ λαβόντες παρὰ τοῦ Θεοκτίστου ἄνδρα, καθιστῶντα αὐτοὺς ἐν τῷ λεγομένῳ Πωκετῷ, ἐν ᾧ χωρίῳ διῆγεν ὁ ἅγιος Εὐβίωτος, ὄρθρου ἐξάραντος ἔρχονται πρὸς τὸν μακάριον Εὐβίωτον ἐν τῷ Ποκετῷ. Ὁλίγον δὲ αὐτῶν προβάντων φθάνουσιν εἰς χωρίον μικρὸν καλούμενον καὶ αὐτὸ Κλεώδους κώμη, καὶ ἦν ἐκεῖ ναὸς ἐν ᾧ ἦν εἰκὼν μὲν τοῦ Διὸς, ἀνδριὰς δὲ τῆς Ἀρτέμιδος, ὅνπερ ἦν ἀναστήσας Αὐτοκλῆς τοπάρχης. Ὁ δὲ ἀνδριὰς τῆς Ἀρτέμιδος ἐξ ἑνὸς λίθου παραδόξου κατεσκευασμένος ἦν, ὡς καθ᾽ ἑκάστην ὥραν τῆς ἡμέρας ἕτερον εἶδος ἀλλοίων τῆς ὄψεως προύβαλλεν, ὥστε πολλοὺς ἐκ τούτου πλέον πλανᾶσθαι καὶ δυσηδαιμονεῖν, καθὼς καὶ αὐτοὶ οἱ Ἕλληνες μετ᾽ ἔπειτα πιστεύσαντες περὶ τοῦ εἰδώλου ἀνήγγειλαν. Ὡς δὲ παριὼν ὁ μακάριος Φιλέταιρος εἶδεν τῆν ναὸν, ἔρχεται δρομαίως πρὸς αὐτὸν, καὶ λέγει τῷ ἀνδριάντι τοῦ δαίμονος τῆς Ἀρτέμιδος, Εἰπέ συ πῶς ἐδραπέτευσας Ἐφέσου, διωχθεῖσα ὑπὸ τοῦ μεγάλου Ἰωάννου τοῦ μαθητοῦ τοῦ Κυρίου, καὶ ὧδε ἀναισχυνθήσασα ἕστηκας οὕτως. Καὶ εὐθέως τρομάξαν τὸ εἴδωλον τῆς Ἀρτέμιδος, λαλοῦντος αὐτοῦ, ἐκινήθη ἀπὸ τοῦ βωμοῦ, καὶ πεσὸν γέγονε κονὶς λεπτοτάτη, ὡς μὴ μεῖναι μήτε αὐτὴν τὴν κονὶν ἐν τῷ ναῷ, ἀλλ᾽ ὑπὸ τῆς ζάλης τοῦ δαίμονος φεύγοντος αὐτοῦ, καὶ αὐτὸν τὸν χοῦν, τὸν γενόμενον ἐκ τοῦ ἀγάλματος, ἐπὶ τοῦ ἀέρος συνεκτινασθῆναι τῷ δαίμονι· καὶ πάντας ὁμοθυμαδὸν τοὺς εὑρεθέντας Ἕλληνας, προφάσαι τοῦ ἀπαντῆσαι ὡς ἐκ Βασιλέως πεμφθέντι τῷ Κώμητι, θεωρήσαντας τὴν τοῦ εἰδώλου αὐτῶν ἔως χνοὸς ἐκμείωσιν, πιστεῦσαι παρ᾽ εὐθὺ ἐπὶ τὸν Κύριον, τὸν διὰ τοῦ ἁγίου Μάρτυρος ἐμφανίσαντα αὐτοῖς ἑαυτὸν· τόν τε Κόμητα καὶ τοὺς σὺν ἀυτῷ ὑπερθαυμάσαντας καὶ ἐκπληττομένους ἐπὶ τῷ γεγονότι πλεῖον στηριχθῆναι τῇ εἰς Χριστὸν πίστει.

[26] Ἀναχωρήσαντες δὲ ἐκεῖθεν ἀνήεσαν ἐπὶ τὸν Στρίβον, καὶ γενομένων αὐτῶν πλησίον τῶν Βουνῶν, ὁ Κώμης προάγων ἅμα τοῖς σὺν ἀυτῷ ἐπὶ τὸ βορεῖον μέρος τῆς ὁδοῦ ὑπείγετο. Τότε περιβλέψαμενος ἐπὶ τὸ δυτικὸν μέρος ὁ ἅγιος Φιλέταιρος, λέγει τῷ Κώμητι· Ἐντεῦθα ἀπέλθωμεν, Κύριέ μου· νομίζω γὰρ ἐκεῖνο τὸ ὑψηλότατον μέρος ἡτοίμασθαι ἡμῖν ἡ κατάπαυσις. Ὡς δὲ ταῦτα ὡμιλεῖτο, ὑπαντᾷ αὐτοῖς καὶ ὁ μακάριος Εὐβίωτος, παλλίον ἀναβεβλημένος, καὶ δύο τινὲς νεώτεροι μετ᾽ αὐτῷ μαθηταὶ αὐτοῦ ὑπέρχοντες. Καὶ ὡς εἶδεν τὸν ἅγιον Φιλέταιρον, πίπτει εἰς τοὺς πόδας αὐτοῦ καὶ ἤρξατο καταφιλεῖν αὐτοὺς καὶ τὰς ἁλύσεις αὐτοῦ. Ὡς δὲ ἐπέπεσον ἐπὶ τοῖς τραχήλοις ἀλλήλων, κατέφιλουν ἀλλήλους ἐφ᾽ ἱκανὸν ἐν φιλὴματι ἁγίῳ, αἰνοῦντες καὶ δοξάζοντες τὸν φιλάνθρωπον Κύριον. Τούτων δὲ γενομένων, Φιλάγαθός τις ὀνόματι, Ἱερεὺς τυγχάνων τοῦ κατὰ τὸν τόπον εἰδώλου, ἄφνω ὤφθη δαιμονιζόμενος, καὶ ἦν ἀκολουθῶν ὁπίσω τοῦ ἁγίου Εὐβιώτου. Λέγει οὖν ὁ θεσπέσιος Φιλέταιρος τῷ τιμίῳ ἀνδρὶ Εὐβιώτῳ. Πῶς. Δέσποτα, τοσούτου γὰρ ὑπάρχοντος ἐν δυνάμει Χριστοῦ, ἐτόλμησεν ὁ κύων οὗτος ὁ μιαρὸς ἐνώπιόν σου λαλεῖν. Ὁ δὲ μακάριος Εὐβίωτος λέγει, Τὴν παρουσίαν σου, Κύριέ μου, τὴν ἐνταῦθα ἠγνόουν, καὶ εὐχομένῳ μοι παρέστη Ἄγγελος Θεοῦ λέγων, Ἔξελθε τάχιστα, Εὐβίωτε, ἐπὶ τὸ ἀνατολικὸν μέρος, καὶ ὑπάντησον τῷ πνευματικῷ σου ἀδελφῷ καὶ συμμάρτυρι. Ὡς δὲ κατήει, σπεύδων οὗτος παρὰ τὸν ποταμὸν, ἔνθα οἰκοῖ, πλησίον ἑστὼς καὶ ἰδών με παριόντα, λέγει, Πάλιν τὸ ἀνδράποδον καὶ ἀπατηλὸν τοῦτο ποῦ ἀπέρχεται σπεῦδον; Καὶ ἐν τῷ λαλῆσαι αὐτὸν ταῦτα, εὐθέως ὤφθη δαιμονιζόμενος. Ὡς δὲ περιπλακέντες ἀλλήλους οἱ μακάριοι καὶ ὁμιλοῦντες ἦλθον ἕως τοῦ ποταμοῦ, λέγει ὁ ἅγιος Φιλέταιρος τῷ μακαρίῳ Εὐβιώτῳ· Ἐλευθέρωσον, Δέσποτα, τοῦτον τοῦ δαίμονος, μέλλει γὰρ πιστεύσας ἱερεὺς γενέσθαι τοῦ Χριστοῦ. Στάντων δὲ αὐτῶν πλησίον τοῦ ποταμοῦ, καὶ προσευξαμένων ἐκπηδᾷ ὁ δαίμων τοῦ Φιλαγάθου, βοῶν καὶ λέγων, Οὐαί μοι τῷ ἀθλίῳ! ἕνα ἔκαστον ὑμῶν καθ᾽ ἑαυτὸν ὄντα οὐκ εἷς ὑπομεῖναι δαιμόνων δυνήσεται. Τότε ὁ Φιλαγαθὸς ἐλευθερωθεὶς ἀπὸ τοῦ ἀκαθάρτου δαίμονος, ἠκολούθησεν τοῖς Ἁγίοις.

[27] Ἀφερχομένων δὲ αὐτῶν, ἠρώτα ὁ ἅγιος Φιλέταιρος τὸν μακάριον Εὐβίωτον λέγων, Ποῦ ἐστιν, Κύριέ μου, ἡ τοῦ δεσπότου ἡτῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐκκλησία, ἵνα ἀνάπαυσιν δέξηται ἡ ψυχή μου πολλῆς χαρᾶς έμπλησθεῖσα· ἠκούσθη γάρ μοι παρὰ Θεοκτίστου τινὸς, ἀνδρὸς πιστοῦ καὶ ἐναρέτου, ἐν ᾧ παριόντες κατεμείναμεν, ὅτι λέγεται Παῦλον τὸν ἅγιον τοῦ Κυρίου ἀπόστολον ἐνκεκαινικέναι αὐτήν· καὶ ἀκούσας ἐδεήθην τοῦ Κυρίου ἡτῶν ἵνα με ἄξιον κρίνῃ εἰς τὸν μυνηθέντα ἅγιον τῆς ἐκκλησίας τόπον εὐχαριστῆσαι φθάσαντα. Ἐν δὲ τῷ λέγειν αὐτὸν ταῦτα, ἔφθασαν ἐν τῷ ὑψηλῷ, καὶ λέγει ὁ μακάριος Εὐβίωτος, Ἴδε, Κύριέ μου, ἡ τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησὶα ἣν ἐπεπόθεις ἰδεῖν, καὶ τάχιστά σοι τὸ θέλημα πεπλήρωκεν ὁ Σωτὴρ ἡμῶν· αὕτη ἐστὶν, Δέσποτά μου, ἡ ἐγκαινιαθεῖσα παρὰ τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Παύλου, περὶ ἢν καὶ ἤκουσας. Εἰσελθόντων δὲ αὐτῶν ἐν τῇ ἐκκληίᾳ καὶ ἐπὶ ὥρας τρεῖς ἢ πλείω κεκλικότων τὰ γόνατα αὐτῶν, καὶ εὐχομένων πολλὰ σὺν πλήθει δακρύων, ἠυχαρίστει τῷ Θεῷ ὁ μακάριος, Φιλέταιρος, καταξιωθεὶς παραγένεσθαι ἔνθα καὶ ἐσπούδαζεν. Μετὰ δὲ τὴν ἡμέραν ἐκείνην, προσπεσὼν ὁ Κώμης καὶ οἱ σὺν αὐτῷ ἓξ ἄνδρες ἅμα τῷ Φιλαγάθῳ τοῖς ποσὶ τοῦ μακαρίου Εὐβιώτου, παρεκάλουν αὐτὸν λαβεῖν τὴν ἐν Χριστῷ σφραγίδα. Ὁ δὲ ἐπευξάμενος ἅμα τῷ ἁγίῳ Φιλεταίρῳ, ἐβάπτισεν πάντας αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ἀμφότεροι δὲ διάγοντες, ἅπαντες σὺν τοῖς ἁγίου ἀθληταῖς τοῦ Χριστοῦ συνεχῶς άπιόντες, ἐν τῇ ἁγίῳ ἐκκλησίᾳ εὐλόγουν τὸν Θεὸν, τὸν διὰ τῶν Ἁγίων αὐτοῦ ἐλεήσαντα αὐτούς.

[28] Ὡς δὲ ἦλθεν ὁ μακάριος Φιλέταιρος εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἐνδόξου Εὐβιώτου, σήσας ἡμέρας ἑπτὰ, κοινῷ φύσεως νόμῳ ἐτελειώθη, ἐν Κυρίῳ παραδοὺς τὴν τιμίαν καὶ ἁγίαν αὐτοῦ ψυχὴν εἰς χεῖρας Θεοῦ ζῶντος· καὶ οὕτος ἐκηδεύθη ταῖς χερσὶν τοῦ θεοφιλοῦς Εὐβιώτου, καὶ τῶν συμβιωτῶν αὐτοῦ, Ἐράστου Διακόνου καὶ Εὐγενίου Ἀναγνώστου, εἰς τὸ ὑψηλότατον μερὸς τῆς πατρίδος αὐτῶν πάνυ κοσμίως καὶ παραδόξως. Ὁ δὲ Κώμης καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, παρόντος καὶ τοῦ Φιλαγάθου, παρέκλασαν τὰ ἀγάλματα πάντα τοῦ κατὰ τὸν τόπον εἰδώλου, καὶ αὐτὸν τὸν ναὸν κατέτρεψαν, τὰ δὲ δένδρα τὰ ἀπὸ ἀνατολῆς ἑστῶτα τῶν κυπαρίσσων μέγιστα ὄντα ἐξέκοψαν, διὰ τὸ μάλιστα τοὺς Ἕλληνας ἐν ἐκείναις ταῖς κυπαρίσσοις τὰς πλεῖον θυσίας ἐπιτελεῖν. Ὁ δὲ Κώμης Ἀριστείδης καὶ οἱ σὺν ἀυτῷ ἓξ ἄνδρες, εἰς ἕνδεκα ἡμέρας ἐτελειώθησαν ἐν Κυρίῳ, καὶ ἐκηδεύθησαν πλησίον τῆς θέσεως τοῦ ἁγίου Φιλεταίρου, ἐν τῷ βορείω μερει ποιήσαντες αὐτοῖς σεμνὸν κηδευτήριον· ἐν ᾧ μνημονίῳ τιμίως καὶ εὐλαβῶς κατέθεντο τοὺς ἕπτα· ὁ δὲ Φιλάγαθος κατὰ τὴν προφητείαν τοῦ ἁγίου ἀνδρὸς Φιλεταίρου, μέγας ἐγένετο διδάσκαλος καὶ ὁδηγὸς πολλῶν, τὴν εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν πίστιν διδάσκων.

[29] Τελειωθέντος δὲ τοῦ ἁγίου Μάρτυρος Φιλεταίρου, καὶ πολλῶν ὡς εἰπεῖν καὶ ἀναριθμήτων τῶν θαυμάτων καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ἐν τῷ τάφῷ αὐτοῦ γενομένων, θεωρήσαντες οἱ ἐν τῷ Ποκετῷ καταλειφθέντες ἄθεοι Ἕλληνες, ὅτι καὶ ὁ ναὸς αὐτῶν ἠφανίσθη, καὶ τὰ εἴδωλα αὐτῶν συνετρίβη, καὶ τὰ ὡραῖα καὶ περικαλλῆ αὐτῶν δένδρα ἐξεκόπη, ἀναφέρουσι τῷ Ἡγεμόνι τῆς Κυζίκου Λεοντίου τοὔνομα κατὰ τοῦ ἁγίου ἀνδρὸς Εὐβιώτου, λέγοντες, ὅτι οὐ μόνον αὐτὸς ἐνεπόδησεν ἡμῖν πολλάκις ἐπιτελοῦσι τὰς θυσίας, ἄλλὰ καὶ ξένους εἰσδεξάμενος τὸν κατὰ τόπον ναὸν ἠφάνισεν, καὶ ἐλλέπτυνεν τοὺς θεοὺς ἡμῶν, ἐμπόδιον ἡμῖν γενόμενος τοῦ ἐπιτελεῖν τὰς θυσίας αὐτῶν. Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ Λεόντιος, ἐκέλευσεν αὐτὸν μετὰ σπουδῆς πολλῆς παραστῆναι αὐτῷ. Ὡς δὲ ἤχθη ὁ μακάριος Εὐβίωτος ἐν τῇ πόλει Κυζίκῳ, καὶ ἔστη πρὸ τοῦ βήματος τοῦ Ἡγεμόνος, λέγει αὐτῷ ὁ Λεόντιος· Λέγε μοι, σὺ ἄγροικε, ἀλλότριε καὶ ξένε τῶν μεγίστων θεῶν, πῶς ἠφάνισαι τὸν ναὸν τοῦ Διὸς καὶ πάντας τοὺς ἐν αὐτοῦ ὄντας θεούς; Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Μιαρὲ καὶ ἀσεβέστατε, ἐκ τῶν λόγων σου μάθε εἰ ἔχεις φρόνησιν, ὅτι εἰς μάταια καὶ ἀνωφελῆ εἴδωλα ἔδωκας τὰς ἐλπίδας σου. Ἔστι Θεὸς ἢ Θεοὶ, ὑπὸ ἀνθρώπων ἀφανιζόμενοι; καὶ ποῦ ἡ δύναμις αὐτῶν; Ἐγὼ δέ σοι λέγω παῤῥησίᾳ, ὅτι ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ κατελύθησαν καὶ ἐγένοντο ἀφανεῖς. Ὡς δὲ ἤκουσεν ὁ Ἡγεμὼν Λέοντιος τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, ἐμφορεῖται ὑπὸ τοῦ ἐνοικοῦντος ἐν αὐτῷ δαίμονος, καὶ κελεύει τύπτεσθαι αὐτὸν εἰς τὸ στόμα. Ὁ δὲ ἅγιος ὑπέμενεν, ἐπικαλούμενος τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Καὶ πάλιν ἐκέλευσεν λίθους ἄραντας τοὺς δημίους, οὕτως αὐτοῦ τὸ πρόσωπον τύπτειν, ὥς ἀπὸ τῶν λίθων καὶ τὰς σιαγόνας αὐτοῦ πατεῖν, καὶ τὸ πρόσωπον ἀλλοιωθῆναι.

[30] Τούτου δὲ γενομένου οὐκ ὀλιγοψύχησεν ὁ Δίκαιος, οὔτε ὅλως ἐνέδωκεν, ἀλλὰ καρτερῶς πάνυ πάντα ὑποφέρων, μετὰ φωνῆς μεγάλης τὸν Κύριον ἀπεκαλεῖτο, εὐχόμενος καὶ λέγων, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, βοήθει μοι τῷ δούλῳ σου. Πάλιν λέγει αὐτῷ ὁ Ἡγεμὼν Λεόντιος, Παῦσαι ἐπικαλούμενος τὸν ἐσταυρωμένων, ἐπεὶ, μὰ τὴν περίβλεπτον θέαν Ἧραν! επὶ ξύλου σε ἔχω ἀνασκολοπίσαι, ἵνα γένῃ πετεινῶν κατάβρωμα. Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Υἱὲ διαβόλου, κατάβρωμα μὲν αὐτὸς τοῦ σατανᾶ καὶ γέγονας καὶ εἶ· σὺ δὲ ἐμὲ γὰρ ἄν ποτε πείσειας οὔτε ἡ τοῦ Βασιλέως σου παμπόνηρος ἀγρίοτης, μὴ ὀνομάζειν με τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ μου καὶ Θεοῦ, ἢ μὴ ὁμολογεῖν αὐτῷ, μεγάλης γὰρ σωτηρίας ὑπόστασις ὑπάρχει τοῖς μετὰ ἀδιακρίτου πίστεως ὁμολογοῦσιν αὐτῷ. Τότε Λεόντιος ὁ Ἡγεμὼν, θυμωθεὶς σφόδρα, κελεύει καὶ μὴ βουλόμενον αὐτὸν ἀχθῆναι εἰς Τυχαῖον· καὶ λέγει αὐτῷ, Θύσον, δυστυχέστατε, τῇ Τύχῃ τῆς πόλεως. Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Ὄντως δυστυχὴς, μᾶλλον δὲ καὶ ἀτυχὴς καὶ ταλαίπωρος σὺ τυγχάνεις, Τύχῃ προσέχων καὶ θυσιάζων αὐτῇ, καὶ θέλεις καὶ ἄλλους ἀπατᾶν καὶ βιάζειν τοῦ συναπωλέσθαι σοι· ἀλλ᾽ οὐ μέχρις ἐμοῦ προχωρήσει σοι τοῦτο. Θέλεις δὲ ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἁγίῳ καὶ φοβερῷ του Χριστοῦ μου καὶ τὴν Τύχην σου καταλύσω, καὶ τὴν πόλιν σου ἀτυχὴν ἀποτελέσω; Ἀνάνηψον, ἄθλιε, καὶ βλέψον εἰς τὸν οὐρανὸν, καὶ πιστέυσον τῷ ἐπάνῳ τῶν οὺρανῶν Θεῷ ἀληθινῷ ὄντι καὶ ῶοιητῇ τῶν ἁπάντων.

[31] Τότε θυμωθεὶς ὁ Λεόντιος πάνυ, ἐκέλευσεν αὐτὸν κρεμασθέντα ἐπὶ τοῦ ξύλου ξέεσθαι εὐτόνως καθ᾽ ὅλου τοῦ σώματος. Ὡς δὲ ὅλον αὐτοῦ τὸ σῶμα διέῤῥηξαν βασανίζοντες, κελεύει κατενεχθῆναι αὐτὸν ἀπὸ τοῦ ξύλου· καὶ τούτου γενομένου, λέγει αὐτῷ· Κᾂν νῦν προσκύνησον τῇ Τύχῃ τῆς πόλεως, καὶ παρευθὺ ἁπολύω σε. Καὶ ὡς ταῦτα διελέγετο ὁ Ἡγεμὼν, καὶ ἔμελλεν ἁπλώσειν τὰς χεῖρας ὁ μακάριος Εὐβίωτος εἰς τὸν οὐρανὸν, ὑπονοήσας ὁ Λεόντιος, μήποτε εὐξάμενος ὁ Δίκαιος καὶ τὸ περίβλεπτον ἄγαλμα τῆς Τύχης καταστρέψῃ, ὅπερ καὶ ἔμελλεν γίνεσθαι, κελεύει ἁρπαγῆναι αὐτὸν, καὶ βληθῆναι εἰς τὸ θέατρον. Ὁποῦ δὲ ἐκρεμάσθη ὁ Δίκαιος καὶ ἐξέσθη, τινὲς τῶν πιστῶν πορευθέντες νυκτὸς, ὀθόναις λαμπραῖς ἀναλὲξαντο τὸ ἀποστάξαν αἷμα ἀπὸ τοῦ ὁσίου σώματος αὐτοῦ, καὶ εἰς θεραπείαν πολλοῖς προσήγαγον· καὶ ὅσοις μὲν προσηνέχθη ἢ νοσοῦσιν ἢ πάσχουσιν ἣ ἐνεργουμένοις ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων, ἐθεραπεύθησαν ἅπαντες· ὡς καὶ Ἕλληνας πολλοὺς, θεραπευθέντας ἐκ ποικίλων καὶ παντοδαπῶν νόσων, πιστεῦσαι ἐπὶ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. Ὡς δὲ ἤχθη ὁ Δίκαιος ἐν τῷ θεάτρῳ, ὅλως κατεξεσμένος καὶ τετραυματισμένος ἀπὸ τῶν ξυστήρων, κελεύει ὁ δεινὸς καὶ κάκιστος Λεόντιος ἁπολυθῆναι ἐπὶ αὐτῷ ἄρκτον δεινοτάτην σφόδρα. Ὡς οὖν άπαφείθη τὸ θηρίον τῷ Μάρτυρι, ἔδραμεν πρὸς αὐτὸν καὶ προσεκύνησεν αὐτῷ. Εἶτα στάσα ὀρθίως ἡ ἄρκτος ἤρξατο τὰ τραύματα ἀποσμήγειν τοῦ σώματος αὐτοῦ, ὡς ἑκ τούτου τὸν ἅγιον Μάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Εὐβίωτον ἡδυνόμενον, τὴν χεῖρα ἐπιθῆναι ἐπὶ τὸ θηρίον καὶ κολακεύειν αὐτῷ. Ὡς δὲ πολλὴ ὥρα διήρχετο, κελεύει τινὰ ὁ Ἡγεμὼν καταβάντα δῆσαι τὸ ζῶον· ὡς δὲ κατῆλθεν ὁ ἄνθρωπος ἐπ᾽ αὐτὴν, ἐὐθέως ἡ ἄρκτος ἀνεῖλεν αὐτόν· ὥρμησε δὲ καὶ ἐπὶ τὸν δῆμον, τοῦ καὶ αὐτῶν ἀναλῶσαί τινας. Λέγει δὲ αὐτῇ ὁ ἅγιος Εὐβίωτος, Ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ μου, ἡμερώθητι θηρίον, καὶ εἴσελθε εἰς τὴν γαλεάγραν σου· καὶ παρευθῦ παυσάμενον τῆς ὀργῆς τὸ θηρίον ὡς ἀμνὸς, ἡσυχῶς καὶ ἡρέμα είσῆλθεν εἰς τὴν γαλεάγραν αὐτοῦ.

[32] Τότε κατανυγεὶς ἐν μέρει ὁ Ἡγεμὼν κελεύει παραδοθῆναι αὐτὸν Ἀστερίῳ τινὶ προτοπολίτῃ, καὶ εἰσελθεῖν πρὸς αὐτὸν ἰατροὺς, καὶ θεραπεῦσαι αὐτόν. Ὡς δὲ εἰσῆλθεν ὁ μακάριος Εὐβίωτος εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἀνδρὸς, οὐδ᾽ ὅλως συνεχώρησεν ἐγγίσαι αὐθῷ ἰατρὸν, λέγων τῷ Ἀστερίῳ· Ὁ Κύριός μαυ καὶ Θεὸς, ἀγαθὸς ὢν καὶ πολυέλεος, δι᾽ έμοῦ ἄλλους πολλοὺς ἐθεράπευσεν, καὶ ἐμὲ οὐ θεραπεύσει; Ἐγένετο δὲ ἑσπέρα, καὶ πολλὰ παρακαλούμενος ὑπότε τοῦ Ἀστερίου καὶ τῶν ἰατρῶν, ὀύτε κᾂν βρώματός τινος κατεδέξατο μεταλαβεῖν. Διὰ δὲ τῆς νυκτὸς παράστασις γίνεται ἁγίων Ἀγγέλων ἐν τῷ οἴκῳ ὅπου ἦν καταλύσας, καὶ φόβητρα ἐξαίσια καὶ φωναὶ ἡδύταται καὶ παναρμόνιαι ὑμνούντων ἠκούσθησαν, ὠς άπὸ τοῦ ἐξαισίου καὶ παραδόξου τούτου πιστεῦσαι τῷ Χριστῷ τὸν Ἀστέριον καὶ ὅλον τὸν οἶκον αὐτοῦ· καὶ τῇ ἑταίρᾳ νυκτὶ ἐβάπτισεν αὐτοὺς πάντας ὁ ἅγιος Μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Εὐβίωτος, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Τῇ οὖν ἔωθεν κελεύει ἀχθῆναι αὐτὸν ὁ Ἡγεμὼν Λεόντιος· τοῦ δὲ παραστάντος ἐπὶ τοῦ βήματος λέγει αὐτῷ ὁ μιαρώτατος, τὰς φρέναι ἀλλοιωθείς, Τί σοι ἔστιν, ἄγροικε; θύεις τοῖς θεοῖς, ἢ ἀποφαίνομαι λοιπὸν κατά σου. Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Ἀπαφαίνου ἐν τάχει τύραννε, ἐγὼ γὰρ οὐκ ἠλλοίωμαι, οὔτε μὴν τοῖς θεοίς σου θύω ποτέ. Λεόντιος Ἡγεμὼν εἶπεν· Εἰκῆ οὖν ἐμφρόντισα, ἵνα θεραπευθῆς; Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Ἐρώτησον τοὺς ἰατρούς σου καὶ μάθε παρ᾽ αὐτῶν, ὅτι οὐδενὸς αὐτῶν χρείαν ἔσχηκα, ἐμὲ γὰρ ἐθεράπευσεν Χριστὸς ὁ Κύριός μου καὶ Θεός. Λεόντιος λέγει· Καὶ πῶς ἐκεῖνός σε ἐθεράπευσεν, ὅστις, ὥς ἔμαθον, ὑπὸ Ἰουδαίων τραυματισθεὶς ἑαυτόν θεραπεῦσαι οὐκ ἴσχυσεν, ἀλλ᾽ ἀπέθανεν κακῶς; Ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει· Παράνομε καὶ ἀσεβέστατε, μὴ τόλμα τοιαῦτα λαλεῖν κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, μή σε πυρικαυστὸν ποιήσῃ. ποιήσῃ.

[33] Ἰδὼν δὲ ὁ Ἡγεμὼν ὅτι οὐ μεταβάλλει τὸν Δίκαιον, ἀλλὰ τοὐναντίον μᾶλλον καὶ ὑβρίζει αὐτὸν, κελεύει ἀχθῆναι αὐτὸν εἰς τὸ στάδιον, καὶ ἔχων ταῦρον φοβερὸν κελεύει ἀπολυθῆναι αὐτὸν κατ᾽ αὐτοῦ, ὃς οὐ τοσοῦτον βρώμασιν ἑτέροις έτρέφετο ὅσον τοῖς τῶν φονευομένων αἵμασιν, οὓς αὐτὸς ἐθανάτου· μετὰ γὰρ τὸ ἀνηλεῖν τὸν καταδικασθέντα, ὁ ταῦρος ὡς κύων τὸ χυθὲν αἷμα ἐπὶ τῆς γῆς τῇ γλώσσῃ ἐξέλειχεν. Φόβος δὲ εἶχεν μέγας τοὺς θεατὰς, ἀκούσαντας ὅτι μέλλει ὁ ταῦρος ἀπολύεσθαι κατὰ τοῦ Μάρτυρος. Τότε ἐμβλέψας τῷ πλήθει τῶν θεορούντων, ὁ ἅγιος Εὐβίωτος λέγει αὐτοῖς, πιστεύσατε τῷ Θεῷ μοῦ, ἀδελφοῖ, καὶ ὄψεσθε τὴν δύναμιν αὐτοῦ. Καὶ εὐθέως ἀπολύεται ὁ ταῦρος κατ᾽ αὐτοῦ, καὶ μυκησάμενος καὶ βρύξας ὥσπερ θηρίον, καὶ ἄφρον μέγιστον ἀπεῤῥίψας τοῦ στόματος αὐτοῦ, ὡς καὶ πάντας τρομάξαι τοὺς θεατὰς, ἔδραμεν πρὸς τὸν Δίκαιον· ποιήσαντος αὐτῷ ταῦ ἁγίου Μάρτυρος Εὐβιώτου τὸν τοῦ Κυρίου σταυρὸν ἄντικρυς αὐτοῦ ἐρχομένου, πεσὼν παραχρῆμα διεῤῥάγη ὁ ταῦρος· καὶ φωνὴ τοσαύτη ἐγένετο εἰς τὸν ὄχλον ὡς νομίζειν ὅλον ὑπὸ σεῖσμα σεζαλεῦσθαι τὸ στάδιον. Τότε ἐπὶ πλεῖον θυμομαχήσας ὁ Λεόντιος, ἐκέλευσεν μονομάχους εἰσελθόντας κατασφάξαι αὐτόν. Τῶν δὲ κατελθόντων ἐπὶ τούτου, ἄφνω ἐγένετο σκότος καὶ θύελλα, καὶ ἀλλήλους κατακεντήσαντες ἀνεῖλον· καὶ περιαιρεθέντος τοῦ σκότους ὤφθησαν κείμενοι νεκροὶ ἐπὶ τὸ ἔδαφος μετὰ τῶν ξιφῶν αὐτῶν. Ὁ δὲ Δίκαιος ἦν ἑστῶς καὶ προσευχόμενος. Ἐμμανὴς οὖν γενόμενος πάνυ ὁ παράνομος Λεόντιος, διὰ τὸ μὴ δυνηθῆναι αὐτὸν ἀποκτῆναι τὸν ἀήττητον τοῦ Χριστοῦ ἀθλητὴν Εὐβίωτον, ἐκέλευσεν ἐνκλεισθῆναι αὐτὸν ἐν τῇ φρουρᾷ. Ὡς δὲ ἐνεκλείσθη, ἐποίησεν ἡμέρας· εἴκοσι καὶ δύο ἐν τῇ φυλακῇ.

[34] Τότε φήμη ἔφθασεν εἰς τὰ ὦτα τοῦ θεοστυγοὺς Μαξιμιανοῦ, ὅτιπερ Κωνσταντῖνος ὁ Εὐσεβὴς καὶ θεοστέπτος Βασιλεὺς καὶ ἐν πᾶσι νικητὴς, ἄνεισιν ἀπὸ τῆς Δύσεως, πολεμίζων τῷ Μαξιμιανῷ, διὰ τὰ ἀσεβῆ καὶ πονηρὰ αὐτοῦ τολμήματα. Φοβηθεὶς οὖν ὁ Μαξιμιανὸς πάνυ, προστάγματα καὶ διατάγματα ἀποστέλλει πρός τοὺς κατὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν τῆς βασιλείας αὐτοῦ Ἄρχοντας, ἀνοῖξαι μὲν τὰς φυλακὰς κελεύων, καὶ ἀπολῦσαι τοὺς καταδίκους πάντας· εἰ δὲ καὶ ποῦ τις Χριστιανὸς ἢ κατακεκλεισμένος, μετὰ πολλῆς κολακείας καὶ ἡμερότητος ἀπολυθῆναι αὐτόν. Ἐλθόντων δὲ τῶν διαταγμάτουν τούτων καὶ ἐν Κυζίκω, ἀνοίγονται αἱ φυλακαὶ, καὶ πάντες οἱ δέσμιοι ἀπολυόνται· ἐν οἷς καὶ ὁ τίμιος καὶ μέγας ἀθλητὴς τοῦ Χριστοῦ Εὐβίωτος ἐλευθερωθεὶς τῆς φυλακῆς, καὶ ἐξελθὼν τῆς Κυσίκου, ἦλθεν ἐν τῷ χωρίῳ αὐτοῦ Ποκετῷ, ὅπου καὶ ἐγεννήθη καὶ αὐξηθεὶς ἐδοξάσθη, ἐν χάριτι τοῦ Χριστοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν. Ἐπιβιώσας δὲ ὁ μακάριος Εὐβίωτος καὶ ἕτερα ἔτη πέντε, καὶ πλείστας δυνάμεις καὶ σημεῖα ἐπιτελέσας, παραδοξότερα τῶν προτέρων, ἀνέλυσεν ἐντίμως πρὸς τὸν Κύριον, παραδοὺς τὴν τιμίαν αὐτοῦ καὶ ἁγίαν ψυχὴν εἰς χεῖρας Θεοῦ ζῶντος· καὶ κατετέθη μετὰ τοῦ ἁγίου Φιλεταίρου, καταλείψας κληρονόμον καὶ τῆς χάριτος καὶ τῶν προσόντων αὐτῷ κατὰ κόσμον Ἔραστον Διάκονον, συγγινεῖ ὄντα αὐτῷ, ἄνδρα τίμιον καὶ θεοφιλῆ πάνυ, καὶ Εὐγένιον ἀναγνώστην, οἵ τινες καὶ ἐγένοντο αὐτῷ συμβιωταὶ τῆς κατὰ Χριστὸν πολιτείας. Ἐτελειώθησαν δὲ οἱ ἅγιοι καὶ ἔνδοξοι Μάρτυρες τοῦ Χριστοῦ, ὁ μὲν ἅγιος Φιλέταιρος ἐννέα καὶ δεκάτῃ τοῦ Μαίου μηνός· ὁ δὲ τίμιος καὶ ἔνδοξος Εὐβίωτος Δεκεμβρίου μηνὸς ὀγδόῃ καὶ δεκάτῃ.

[35] Ἡμεῖς δὲ οἱ καὶ συγγράψαμενοι ταῦτα, Ἄνθιμος, Θεόδωρος καὶ Καρτέριος, ἄνδρες Νικομηδεῖς, σχηματισθέντες Φιλοσοφικῷ εἴδει διὰ τὸ μὴ γνωσθῆναι ἡμᾶς, ὅτι ἐσμὲν Χριστιανοὶ, πάντα ταῦτα συνεγραψάμεθα, εἰς δόξαν μὲν Θεοῦ, ὠφἐλειαν δὲ τῶν ἀκουόντων, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος, ἅμα τῷ Πατρὶ, σὺν τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν..

ANNOTATA.

a Descensus hujus meminit Lucas Act. 16, 8. Cum autem pertransissent Mysiam, descenderunt Troadem. Potuerunt oratorio locum designasse transeuntes illac Apostoli, & hinc occasio posteritati data esse ædificandæ ecclesiæ.

b Menæa cum dixissent, quod S. Philetæro, in partes Sigrianes venienti, illius regionis incolæ nuntiarunt de S. Fubioto; hic addunt, quod Eubiotus descendit de monte Sigrianes in occursum illius.

c Hoc quoque valde fabulosum videtur.

d Menæa præcitata ad hunc diem, S. Eubioti elogium ordiuntur dicendo, quod fuit ἐκ θέματος Ὀψικίου ἐκεῖσε γεννηθεὶς, Ex Themate Obsicii, ibidem natus. Et Thema quidem medio ævo pro Legione usurpari, notum esi: neque mirum si hæc nomen suum a Tribuno suo sortiatur, hoc enim & hodiernu usus habet: minus notum est, quomodo Regio aliqua nomen sortiatur a Tribuno, ipsi cum sua Legione ad custodiam imposito.

DE SANCTO THEODORO
EPISCOPO LVCENSI IN HETRVRIA.

SECULO IV

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De ejus cultu ex variis, & Vita ex Mss.

Theodorus, Episcopus Lucensis in Hetruria (S.)

G. H.

[1] Franciscus Maria Florentinius, post Martytologium Hieronymianum a se illustratum, edidit parvum Hieronymianum Martyrologium seu potius Kalendarium, [Caltus sacer] ex pervetusto membranaceo libro bibliothecæ Canonicorum Lucensium: in quo ad hunc XIX Mæjiista leguntur: XIV Kalendas Junii Pudentianæ Virginis. In Luca Theodori Episcopi. De S. Pudentiana hoc die egimus. De S. Theodoro Episcopo agit Ferdinandus Vghellus tomo I Italiæ sacræ in Episcopis Lucensibus, [Elogium ex Vghello,] & hoc addit elogium: III Episcopus S. Theodorus, qui aliquibus Theodomus est, nonnullis etiam Theodolus, electus est circa annum CCCXXIV. Ecclesiam sibi commissam pie sancteque per aliquot annos administravit, requievitque in Domino, tum vivus tum vita functus, clarus miraculis: cujus festum Lucæ recolitur die XIX mensis Maji. Ejus sacrum corpus ex ecclesia S. Donati in Paulinianum templum transtulerunt, deinde in altare ejusdem nomini consecratum, ubi hæc incisa leguntur: Hic est corpus S. Theodori de Dombebrigis, qui fuit Episcopus Lucensis: de quo Franciottus in ejus Vita Ferrariusque in Catalogo, [& Ferrario:] scilicet Sanctorum Italiæ, in quo ista scribit: Theodorus III Episcopus Lucensis (quem ex Turringhellorum familia progenitum ferunt) ad eam dignitatem ob eximias ejus virtutes evectus fuit. Is factus Episcopus, adversus Arianam perfidiam, quæ Italiam pervagabatur, strenue certavit, ab eaque peste commissum sibi gregem incolumem servavit. Cum vero diu Ecclesiæ suæ sanctissime præfuisset, meritis cumulatus ad cælestem patriam VI Idus Augusti evolavit. Cujus corpus postea in ædem S. Paulini hac die, qua ejus festivitas celebratur, translatum fuit. Idem Ferrarius ejus meminit in Catalogo generali Sanctorum, annotans de eo etiam ab aliis agi die VIII Augusti: ad quem in nullis plane fastis, ne quidem Lucensibus, aut apud ipsum Ferrarium ejus nomen reperimus. In Mss. Florentinis Magni Ducis & Caroli Strozzi Senatoris ista leguntur: Lucæ depositio S. Theodori Episcopi, qui sepultus est in basilica S. Donati, in qua dudum ille Præsul extiterat, mirifice regendo.

[2] Franciottus in Historia Lucensi, quæ hic dicta sunt latius deducit, post narratam miraculosam liberationem Ansaldi Presbyteri, de qua infra: Olim, inquit, solebat, ob singularem devotionem erga hunc Dei famulum Protectorem suum, [Inminaria ei olim oblata.] civitas Lucensis, quot annis in Vigilia ejus festi, exponere luminaria: ad cujus expensas Episcopus, Præfectus fabricæ, ac vicinia tota pecuniam conferebant. Anno MCCCXC, cum esset in numerum Sanctorum relatus, corpus ejus fuit die XIX Maji translatnm ad ecclesiam S. Paulini, [Corpus translatum.] in qua hactenus asservatur, ejusque festum solenni cum devotione in hac urbe celebratur Acta aliqua S. Theodori, per modum sermonis in ejus festo annue recitandi reperimus Florentiæ in Ms. Legendario bibliothecæ Medicææ Magni Ducis Hetruriæ pluteo XX, ac descripsimus: quæ eadem antea acceperamus ex Ms. Legendario Ecclesiæ Lateranensis, gratia Illustris Domini Iulii Cini. Ea hic damus, licet, a quo aut quando fuerint composita, nusquam addatur: quia tamen nulla fit mentio translati Corporis ad basilicā S. Paulini, vel inde videtur colligi posse, ante illud tempus, & forte valde diu, fuisse conscripta. Canonizatio autem, si est a Romano Pontifice facta more illius ævi, incidit in primum annum Bonifacii IX, cujus aliquam de ea re Bullam oportet olim extitisse. Discrepantes Vghellum & Ferrarium circa nomen familiæ ridebit Lector, sciens, quam nullo fundamento talia definiantur.

VITA
Ex Mss. Florentino & Romano.

Theodorus, Episcopus Lucensis in Hetruria (S.)

BHL Number: 8087

EX MSS.

[1] Sancti Theodori, Confessoris atq; Pontificis, hodierna festivitas memoriæ traditur, cui secure in ejus meritis laudibus tota concio populi Lucanæ civitatis exornatur. Post gloriosos namque Apostolorum & Martyrum triumphos insuperabiles, præcelsa refulgent Confessorum merita. [Castus ab adolescentia,] Nempe sui agonis cursum ita libere persecutus est, ut nec lascivias, infantum ut solet ætas, passim jungeret; sed omnibus modis Deo placere gestiret, nec ulli maledicto daret gratiam. Quamvis enim persecutionis tempora deessent, tamen a spirituali nequitiæ caterva interius semper bella exercebantur. [pervigil in custodia mandatorū;] Sanctus igitur Theodorus ita peruigili mente sese ad custodiam mandatorum traxit, ut nihil de eo noxium diffamaretur. Erat namque miræ simplicitatis gratiæ deditus, caritatis vinculo adstrictus, ut omnes gradus sui Ordinis ac si filios diligeret. Popularibus vero ordinibus ita erat solicitus, ut omnes eum nimio affectu quasi patrem colerent. Tanta namque erat illi vis continentiæ, ut in membris suis quid a tale minime sentiret. Parsimoniarum quoque vigiliis & orationibus ita erat intentus, ut numquam ab ejus ore laudes Christi cessarent. Quotidie enim populum prædicare non desinebat, ne ab ovili Domini excluderetur, semper illud mente æstuans, quatenus pro accepto talento lucrum animarum Domino offeret; ne vacuus ante conspectum Dei appareret. Pauperum solicitudo tanta illi inerat, ut hospitandi gratia omnes advocaret; [solicitus pro pauperibus:] illam B. Job sententiam in corde versans, dicentis: Pater eram pauperum, & cor viduæ consolatus sum: ostium meum viatori patuit, & non comedi buccellam meam solus. [Job 29, 16 & 31, 17]

[2] [imitatus discipulos Christi & Martyres] Operabatur enim Dominus per servum suum mira, qui nostri gratia carne indutus, discipulis suis contulit receptacula multa, tribuendo eis charismatum dona, insuper & potestatem conferens omnibus infirmitatibus & omnibus doloribus mederi, illorum sane qui ad ejus notitiam puro corde & integra fide pervenire voluerint. Horum itaque dogma sancti Martyres consecuti sunt, qui velut Oriones b jugulo cervicem præbentes, roseum pro Christo sanguinem fuderunt. Horum namque Confessores sancti imitatores extiterunt: qui quasi Hyades pluviis erumpentes, doctrinam suam totis climatibus mundi sparserunt: & animas pereuntium, quæ diabolica fraude erant deceptæ, ubertim iis irrigaverunt; modo terrendo aspera supplicia, modo promittendo gaudia sempiterna; quasi de quodam vehiculo fæcis ad superna regna polorum traxerunt, de quorum collegio arbitrandum est esse B. Theodorum Præsulem. Recte enim nomen dignitatis adeptus est: Theodorus enim Æolice, Latine a Deo datus dicitur: videtis enim cujus vere meriti sit, qui nomen Domini habere in se meruit. [magnos fructus protulit:] Vere enim vitis fructificans in domo Domini, extensis palmitibus fructus suaviter carpere demonstravit. Novarum frugum ubertatem, qua ut sitientes inebrientur, instituit: atque agricolarum animos ad nanciscendam perennitatis vitam capaces ostendit. Sed nec pretereundum est, quod de ejus immaculata vita aliquid studio caritatis silere debeamus, ut patenter detur intelligi, quantum vir iste simpliciter vixerit quantive meriti fuerit, ut in subjecto indicat miraculum: quia (ut superius jam præfati sumus) sancta Ecclesia, si tempus persecutionis non imminet, habet in pace lilia, in bello rosas: quia non desunt sanctis certamina, & omnes qui pie volunt vivere in Christo persecutionem patiuntur. [2 Tim. 3, 12]

[3] Quidam enim Rabiolus nomine, dum sancti Viri aream locupletem aspiceret, [Messis suæ incendium] diabolus per tentamenta suæ fallaciæ cor ejus ita acriter inflammavit, ut ignem copiosum segeti supponeret, ut omne subsidium Dei famulo eique militantibus auferret; hoc moliens antiquus hostis, ut sancti Viri mentem traheret ad perniciem per detrimentum damni, qui interius custodiebatur per præsentiam Spiritus sancti. Ruricolæ autem ut ignem copiosum in circuitu areæ appositum aspiciunt, gravi cum mœrore venerabili Patri studuerunt nuntiare, dicentes: Heu Pater, actutum propera, [oratione sistit:] quia omne subsidium nostrum cunctæque segetes concrematæ sunt. Vir autem Domini hoc audiens, concito gradu perrexit ad aream, non satis mœrore confectus, quia confidens erat Domini de pietate sui. Mox vero ut aream conspexit, elevatis sursum oculis, mundi deprecatus est Conditorem: ut qui tres pueros in camino ignis positos ab incendio eruere valuit, ita ut nec c sarabara eorum essent adusta, ita ab hoc igne suum triticum illæsum custodire dignaretur. Cujus protinus assecutus est desiderabilis effectus: nam ignis, qui videbatur segetes comburere, meritis viri Dei nec paleas nec triticum valuit contaminare. Qui protinus in terram se dedit, omnipotenti Deo gratias retulit, suisque famulis præcepit, ut omne triticum per vehicula ad suum domicilium deferrent. Vir autem Domini non humana jactantia elatus, sed humili spiritu & attrito corde, ut assuetus fuerat, cuncta quæ erga egenos necesse erant subministravit, illud implens Propheticum dictum: Dispersit dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi. [Ps. 111, 9] Vere beatus qui justitiam operando cælicas sedes promeruit, & rectitudinis normam in posteris reliquit.

[4] Igitur cum sancti viri fama longe lateque crebresceret, multi ad eum circumquaque veniebant, ut ejus benedictionibus tuerentur; atque mellifluis eloquiis edocti, salubriter ad propria remearent. Infirmi vero multi ex vicinis partibus ad eum confluebant medendi causa, [impositione manus pellit morbos:] atque ille singulis manus imponens, Domino largiente, per orationis studium curabat eos. Hic etenim Sanctus de collatis sibi talentis animas Deo lucrari non destitit, quatenus per torporis ignaviam nil præfidenti judicio offenderet, sed desiderabilem audiret vocem cum fructibus offerentem, implens illud Propheticum vaticinium quod ait: Venientes autem venient cum exultatione portantes manipulos suos. [Ps. 125, 6] Vere enim hic cum lacrymis sementem jactavit fidelium cordibus, [quod docet alios opere ipse complet] ut illud meteret cum gaudio mansuro: illud satagens duplicari, quod simplum acceperat; ut merito mercedem accumulationis adipisceret ejus, quod libenter erogavit. Hinc profecto liquet; quod vir iste sanctus lucernas ardentes in manibus contulit, quæ non in clanculo sed in propatulo lucem bonæ operationis præbent: quatenus ejus gloriosam vitam imitarentur hi, qui in domo Domini copiosum gratiæ munus adipisci conantur. Prius enim optimis moribus se exercuit, postmodum aliis prædicavit. Sic enim egregius prædicator Paulus ait: Castigo corpus meum & in servitutem redigo; ne dum aliis prædicaverim, ipse reprobus efficiar. Indignum erat valde tanto oneri se succumbere, nisi & aliis fortia quæque subministraret. [1 Cor. 9, 27] Idcirco B. Jacobus Apostolus ait: Estore factores verbi & non auditores. [Iac. 1, 22] Vir enim iste sanctus contemptorem mundi se præbuit, & factorem se legis ostendit. Sic enim alias per Prophetam dicitur: Justitiam tuam non abscondi in corde meo, veritatem tuam & salutare tuum dixi. [Psal. 39, 11] Vir autem Domini operando & annuntiando justitiam, promeruit illud habitaculum, quod David proclamans ait: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, aut quis requiescet in monte sancto tuo? Pronuntiatione sancti Spiritus: Qui ingreditur sine macula & operatur justitiam, sub auditur: Iste talis ingreditur in tabernaculum Domini. [Psal. 4, 6] Nam qui vocis auditor est & non factor, foras repellitur, sicut Dominus in Euangelio ait: Amen dico vobis, nescio vos unde sitis. Non quod Dominus ignoret, qui omnia scit antequam fiant: sed reprobos minime agnoscit, quia in fide & opere bonæ actionis illos non invenit. [Matth. 25, 12]

[5] Vir autem Domini Theodorus, ab ineunte ætate usque ad decrepitam senectutis vitam, [mortuus 19 Maji] semper opimis operibus pollens, servitiaque Dei peragens, feliciter agonem sui cursus consummans, migravit ad Dominum: cujus natalitius dies recolitur XIV Kal. Junii. Reconditum est vero ejus venerabile corpus in d basilica B. Donati Episcopi, in qua dudum ille Præsul exstiterat mirifice regendo: cives vero ob beneficiorum suorum auxilia flagitanda, [altari honoratur:] supra beati Viri corpus altarium construxerunt, quarenus beatus Confessor suis precibus apud Dominum eos adjuvare dignaretur.

[6] Sed nec prætereundum de tanto ac venerabili Viro aliquod miraculum retexere, quod post ejus obitum gestum est. Quorumdam enim venerabilium relatu compertum est, de quodam religioso Presbytero, Ansualdo nomine, commorante in agello, cujus vocabulum est Villa-nova. Hic etenim præfatus Sacerdos, valde Deum diligens, noctibus ac diebus ecclesiam B. Theodori Confessoris suis frequentabat obsequiis. Quadam autem nocte gravi sopore depressus, imbribus erumpentibus tanta inundatio e Auseris fluvii extra solitum sui alvei cursum excrevit, [In aquarū inundatione] ut totam planitiem Lucanæ civitatis cum furibundis undis perlustraret. Religiosus autem Presbyter, postquam soporem altæ & quietæ noctis a se excussit, nihil quod actum fuerat agnoscens, illuc quo mente pervigili insistebat, arrepto itinere pergere conabatur. Sed cum pedetentim gressus figere cepisset, respexit eminus: viditq; se circū septum undis, ita ut progredi minime auderet. Qui nimio terrore perculsus, quid ageret penitus nesciens, [pius Sacerdos a S. Theodoro apparente defertur ad ecclesiam:] elevatis sursum oculis mundi deprecatus est Conditorem, ut precibus B. Theodori ab illa mole aquarum progredi mereretur. Cui protinus B. Theodorus inter collisiones aquarum apparuit, eumque humeris suis superposuit: & per totam illam inundationem gurgitis libero gressu pergens, ante ostium ecclesiæ, cui devotis mentibus obsequium præbebat, posuit. At ille pedibus ejus provolutus, immensas gratias, pro tot beneficiis quæ ei contulerat, reddidit: sed vi amoris intimo pectore exaggerans, percunctari cœpit, quisnam esset qui talia sibi salutifera auxilia præbuisset. Cui illico is qui eum detulerat ait: Ego sum Theodorus, qui tibi adminiculum præbui pro tuis fidelibus frequentationibus & precibus, quas sinceriter exhibuisti. Et his dictis evanuit. Præfatus autem Presbyter protinus se in orationem dedit, spondens Deo, numquam se amplius miltatutum pompis hujus seculi, neque ulterius commercia domui suæ profutura. Domicilium namque juxta ejusdem ecclesiam sibi statuens, ibique diebus ac noctibus [orationi] vacans, usque dum temporis ævitas permansit, post vero abjecto pondere carnis migravit ad Dominum Christum.

[7] Veneramur itaque omnes festivitatem B. Theodori Prælulis ejusque auxilium imploremus, ut pro nobis interventor existat apud Dominum, [Conclusio.] cui digne ut viveret præbuit famulatum, ejusque intervenientibus meritis omnium piaminum squallore mereamur purgari, quod ipse præstare dignetur, quicum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus, per infinita secula seculorum. Amen.

ANNOTATA:

a An carnale? Aut certe id subintelligi auctor maluit, quam exprimere.

b Potius gladio cervices præbentur. Sed jugulum pro jugulationes accipitur.

c Danielis 3 ver 94 Sarabala, vox Chaldaica, quam S. Hieronymus ante ver 21 vertit braccas, Pagninus vestes, Tirinus explicat caligas laxas & longas ad talos usque porrectas.

d Erat hæc basilica S. Donati foris ultra muros civitatis, unde anno 1390 corpus intra urbem, ad ecclesiam S. Paulini delatum fuisse supra diximus.

e Aseris sive Auseris fluvius perluit urbem, & influit in Serchium, quem Franciottus indicavit, idem miraculum commemorans.

DE SANCTO CYRILLO EPICOPO TREVIRENSI.
Memoriæ de ejus Episcopatu & cultu, ex variis.

CIRCA AN. CCCCLVIII.

[Commentarius]

Cyrillus, Episcopus Trevirensis (S.)

Antiquus codex membranaceus Martyrologii, sub nomine vsuardi in Alsatia conscriptus, [Antiquitus cultus:] ad hunc XIX Maji ista sub finem habei: Treveris Cyrilli Episcopi & Confessoris. Quæ plane cadem legunter in Ms. Trevirensi Martyrologio & Kalendario, item in Pragensi Ms. & in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno MCCCCXC excuso, uti apud Grevenum & Molanum in Additionibus ad Vsuardum, & apud Canisium, Galesinium & Ferrarium. Ejus Elogium in Ms. Floratio Sanctorum hujusmodi habetur. Apud Treverim depositio S. Cyrilli, ejusdem urbis Episcopi. Hic cellam S. Eucharii incensam & desertam reparavit, monasteriumque non longe a priore loco constituit, & illuc corpora SS. Eucharii & successorum ejus transtulit, juxta quæ & ipse requiescit, anno salutis CCCCLVIII. Hæc ibi.

[2] Decessor S. Cytilli in Episcopatu fuit S. Severus, cui traditur sacer esse dies XV Octobris. Browerus lib. 5 Annalium Trevirensium ad annum CCCCLV, relato S. Severi obitu, addit ista: Pro eo magistratum iniit Cyrillus, spectata morum innocentia Pontisex, quem itidem post urbis interitum, reliquias Belgici populi, nec non Francorum gentis nova plantaria, [Restaurationi ecclesiarum incubuit:] Christianis excoluisse sacris vel ex eo didicimus, quod publicis custoditum propagatumque fit monumentis, eum post urbis excidium, sacrarum ædium damna suscepisse resarcienda, & ad tectorum jacturam quoquo modo reparandam omne suum contulisse studium: quare S. Eucharii oratorio restituto, non pristinum modo decorem ei reddidisse, sed & monasterium haud procul inde faciundum locandumque curasse. Cui Pontifex eam quoque dignitatem ac venerationem addidit, [cum aliis Sanctis sepelitur] ut sacris istic decessorum suorum, Eucharii, Valerii & Materni pignoribus illatis, augustus deinceps locus & religione visentium colentiumque celebratior esset; indidem & ipse, id quod superstes in votis habuerat, cum decimo nono Maji purissimam sanctamque Conditori suo reddidisset animam, sepulturam adeptus. Ioannes Scheckmannus in Epitome seu Medulla Gestorum Trevirensium, ex Germanico Ioannis Enen Latine reddito & anno MDXVII excuso, lib. 2 cap. 7 ista de Cyrillo habet: Hic reparavit cellam S. Eucharii, quæ nunc S. Mathiæ basilica appellatur, combustam & desolatam, translatis in eamdem corporibus SS. Eucharii, Valerii & Materni, Episcoporum, apud quos & ipse sepultus quielcit. Idem libro 3 egens de monasterio S. Mathiæ. Ignis, inquit, concrematione post dirutam & lapsam ecclesiam, [in ecclesiæ S. Mathias] beatus Archipræsul Cyrillus, haud longe a priori, aliam erexit & sacravit. Vitam S. Mathiæ dedimus XXIV Februarii, & una historiam Corporis translati Trevirim, ibique capite IV Reliquias in dicta ecclesia ex Ms. Trevirensi enumeravimus. In altari autem majori dicuntur esse Reliquiæ Episcoporum Confessorum Eucharii, Valerii, Materni, Agricii, Cyrilli… Sanctorum Trevirensium Episcoporum. Celebratur S. Eucharii natalis VIII Decembris, S. Materni XIV Septembris, & S. Valerii XXIX Ianuarii; ad quem diem Acta horum Episcoporum illustravimus, uti & S. Agricii ad diem XIII ejusdem mensis Ianuarii.

[3] Browerus supra laudatus profert perantiquos versus, quibus veteris basilicæ & a S. Cyrillo reparatæ monumenta fuisse illustrata interpretatur, quos hic subjungere sit operæ pretium.

Quam bene concordes Divina potentia jungit!
Membra sacerdotum, quæ ornat, locus iste, duorū; [Antiqui versus,]
Eucharium loquitur, Valeriumque simul.
Sedem victuris gaudens componere membris,
Fratribus hoc Sanctis ponens altare Cyrillus,
Corporis hospitium sanctus metator adornat.

Arbitratur Browenus, S. Maternum omissum esse, forsan quia seorsim conditus. Formarunt aliqua ejus elogia Ghinius in Natalibus Sanctorum Canonicorum & Saussajus in Martyrologio Gallicano: sed quæ omnibus & singulis sanctis Episcopis videntur posse attribui. Partem insignem Reliquiarum s. Cyrilli Episcopi, [Reliquiæ Pragæ.] Treviris Pragam a Carolo IV Imperatore anno MCCC – LXXII allatam fuisse. Scribit in Diario Pragensa Thomas Ioannes Peßina.

DE S. EVONIO EPISCOPO
IN ARVERNIA PROVINCIA GALLIÆ.
Cultus antiqui argumenta: dubia circa personam.

[Commentarius]

Evonius, Episcopus in Arvernia provincia Gallia (S.)

G. H.

[1] Issorium sive Issodorum aut Iciodorum, urbs Galliæ in Arvernia inferiore ad Elaverem fluvium, vulgo Issoire, distat versus Austrum quinque leucis a Claromonte, in cujus est diœcesi, [Prope Issorium,] & continet in suo districtu parochiam S. Evonii, sine Ivonii vulgo Curé de Saint-Ive, cujus Pastor denominatur ab Abbate Issoriensi. Ioannes Savaro edidit tractatum de sanctis Ecclesiis & monasteriis Claromontii auctore anonymo, quem censet floruisse circa annum DCCCCL. Hic auctor lib. 2 cap. 15 ista scribit: In ecclesia S Evonii altare S. Evonii, [ecclesia & altari S. Evonii,] altare S. Martialis, aliare S. Petronillæ. Ad quod caput ista annotat Savaro. Ecclesia diruta, quæ nomen retinet in suburbano Rubiaci, & vulgariter appellatur de S. Igoni, de S. Ivonio. Vetus liber Mauriensis Ms. ubi de. S. Austremonii translatione, a prædicto castro, Petra-incisa scilicet, quod nunc S. Ivonius appellatur, apud lciodorum delatum est &c. cujus festum celebratur in hoc castro S. Ivonii non procul ab Iciodoro, [statua cum insigniis Episcopi.] ejusque statua ipsigniis Episcopalibus effingitur: cumque ejus historia non extat, S. Ivonis Acta leguntur quod absonum est, ne dicam irreligiosum. Eonii Episcopi Leontii successoris meminit Ruricius lib. I cap. 15 & lib 2 cap. 15.

[2] Hæc Savaro. De S. Ivone Presbytero Trecorensi in Armorica, [cultus 19 Maji.] vulgo Pauperum Advocato, infra hoc die agimus ut videatur occasione hujus hic etiam dies pro culiu & veneratione S. Evonii electus, de quo ista habet Saussajus in Martyrologio Gallicano: Prope Icciodorum in Arvenis S. Evonii Episcopi & Confessoris, summatum virtutum cælestiumque charismatum gloria celebris: cujus in suburbiis urbis Arvernorum sacræ memoriæ dicata vetustissima visitur ecclesia. Castrum vero nomine ejus insignitum in prædicto tractu, perpetuis ut patrociniis gaudet, sic festa ejus dignis hodie colit solenniis. Hæc Saussajus, verbis Savaronis amplificatis.

[3] Prædictus S. Austremonius Episcopus colitur Kalendis Novembris, cujus translatio corporis Mauziacum facte est sub Pipino Rege anno DCCLXIV. At S. Æonius, [An credi posset S. Eonius Ep. Arelatensis?] sive Eonius, successor Leontii, videtur esse Arelatensis Episcopus, cujus festum agetur XXX Augusti. Quod hic unus idemque censeri poßit, cum eo qui hic Evonius dicitur, haud est facile statuere ex sola Savaronis præfati suspicione. Nobis cum olim Acta S. Projecti Episcopi Claromentani ad XXV Ianuarii illustraremus, etiam incidit cogitare quod Evonius hic forsan esset Evodius ibidem laudatus, de quo in Actis prioribus num. 2 ista traduntur: [aut S. Evodius socius S. Præjecti Ep. Claromontani?] Habebat Præjectus tunc temporis socium sacræ religionis sagacissimum perspicuæque sanctitatis virum Evodium, qui multos Arvernorum, vicinarumque urbium po pulos antiqui anguis irretitos habenis, ad sanctæ Ecclesiæ Catholicæ gremium per pœnitentiæ salubris antidorum revocavit. In posterioribus Actis hæc ita leguntur num. 13. Cum sanctis polleret moribus, quemdam religiosum virum, Evodium nomine, socium sibi elegit, per quos multarum animas sancta prædicatio ad cælestia desideria invitavit.

DE SANCTO HADVLFO
EPISCOPO CAMERACENSI AT QVE ATREBATENSI ET ABBATE VEDASTINO IN BELGIO.

ANNO DCCXXVIII

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De ejus miraculis, translationibus, cultu & Reliquiis.

Hadulfus, Episcopus Cameracensis & Atrebatensis, & Abbas Vedastinus (S.)

AUCTORE G. H.

[1] Inter antiquos Ecclesiæ Camerancensi & Atrebatensis Episcopos octavus numeratur S. Vindicianus, cujus Acta illustravimus ad diem XI Martii. Successores ejusdem in Chronico Cameracensi & Atrebatensi lib. 1 cap. 34 ita recenset Baldericus: [Claret miraculis:] B. Vindiciano Hildebertus in Episcopium successit: cui Hunoldus. Hoc defuncto ad Episcopale solium Hadulfus eligitur: quem asserunt quidam filium fuisse S. Ragnulsi Martyris: de quo hi, qui nostris superfuere temporibus fideles, testati sunt multa se ad sepulcrum ejus vidisse miracula Hæc ibi. De S. Ragnulfo agimus infra XXVII Maji. At de S. Hadulso ista cap. 35 piosequitur Baldericus: Hic Hadulfus in ecclesia S. Petri Apostoli, quæ intra muro castelli Atrebatensis est juxta a monasterium S. Vedasti, sepultus est. Hujus vero sanctitas procedente tempore multis mirisque portentis ostensa est: [in elevatione Corporis demoniaca liberatur.] quorum præcipuus testis ædituus monasterii S. Vedasti, Engrano Cameracensi Episcopo visiones quas plerumque viderat, propalavit. Qui ergo testem idoneum animadvertens, sanctum corpus levavit. In qua elevatione, ad declaranda sancti viri merita, mulier quædam ab immundo spiritu mirifice liberata est. Unde Episcopus lærus, verbo facto ad populum, B. Hadulfilennia in numero Sanctorum notificavit. Hæc ibi. Dictus Engranus, aliis etiam Enguerranus & Ingelranus præfuit Episcopus, utrique Ecclesiæ ab anno supra nongentesimum quinquagesimo septimo ad sexagesimum.

[2] Habemus pervetustum Ms. Martyrologium Ecclesiæ Cathedralis Atrebatensis, [Memoria 19 Maji in Mss. Fastis,] dono Dominorum Canonicorum anno MDCLXII nobis tunc Atrebati existentibus acceptum: in quo ad hunc XIX Maji primo loco ista leguntur: XIV Kalendas Junii Atrebatæ depositio sancti Hadulfi Episcopi, quæ plane eisdem verbis leguntur in Mss. Aquiscinctino & Corbeiensi: verum in Mss. Albergensi Canonicorum Regularium, Vitrajectino Clericorum S. Hieronymi, Leidensi S. Cæciliæ, Lovaniensi Societatis Iesu, & variis aliis cum Ms. Florario ista habentur: Eodem die natale S. Adulfi, Confessoris Episcopi Cameracensis. [& aliis exculis.] Eadem etiam habet Grevenus in AdditionibusV suardi & satis consentiunt Maurolycus atque Felicius. At Molanus in Auctario Vsuardi hoc eum elogio exornat: Nobiliaco monasterio depositio S. Hadulphi, Episcopi & Confessoris, apud Atrebatum in ecclesia S. Vedasti quiescentis: quod idem inde transtulit Canisius in Martyrologium Germanicum. Menardus aliqua inde contraxit. Verum ab codem Molano in Natalibus Sanctorum Belgii ista adduntur: Successit in dicto monasterio Hattæ primo Abbati, anno septingentesimo decimo, & rexit eam Ecclesiam annis novemdecim. [Tempus Sedis in Abbatia & Episcopatu,] Anno vero septingentesimo decimo septimo, acclamatione populi, favore Cleri, & jussu Chilpetici Regis assumptus est ad Episcopatum Cameracensem sive Atrebatensem, undecimus a B. Vedasto. Voluit tamen Episcopus a Fratribus suis tantum Abbas vocari. Annum mortis signant Annales Francorum vetusti ex codice Masciacensi, editi a Labbæo tomo 2 Bibliobecæ novæ pag. 733, his verbis: Anno DCCXXVIII Carolus fuit in Saxonia, & Adulfus Episcopus mortuus est. [& obitus anno 728.] Fuit autem de Camaraco, & habuit Abbatiam S. Vedasti. Hinc Annales itidem Francorum, ex Mss. Tiliano & Petaviano, tomo 2 Andreæ du Chesne pag. 7 excusi, optime explicati possunt ab hæc verba. Anno DCCXXVIII Karolus fuit in Saxonia, & Hadulsus Episcopus mortuus est.

[3] Post gloriosam conversationem ac vitam omni sanctimonia ornatam, cælis reddita anima est, & corpus, ut supra dictum, sepulium est in ecclesia S. Petri, in sacello beatis Virginibus Barbaræ & Catharinæ sacro, ubi vicino in pariete depicta conspicitur S. Hadulfi effigies, [Epitaphium olim appositum.] cum hoc epitaphio.

Hic jacuit Sanctus, speculum pietatis, Hadulphus:
Qui vigil Atrebatum rexit ad astra chorum.
Dulcis ave, nostris veniam, Pater, objice culpis,
Grataque dilecto dona repende gregi.

[4] Est sacrum corpus ex dicta S. Petri ecclesia postea relatum ad digniorem Ecclesiam, quæ est. S. Vedasti, & inde anno MXXX ad cohonestandam die XVIII Octobris dedicationem novæ Ecclesiæ Cameracensis, [Corpus Cameracum an. 1030 delatum.] a Gerardo Episcopo reædificatæ, Cameracum delatum, ac juxta S. Gaugericum circa altare positum, cum corporibus SS. Autberti & Vindiciani, qui omnes ejusdem altaris comministri fuerant, interposito etiam baculo S. Vedasti cum reliquiis suis, sicut legitur apud citatum Baldericum lib. 3 cap. 49. At sub finem seculi XII idem sacrum corpus thecæ argenteæ impositum fuit, cum hac inscriptione: Anno verbi Incarnati MCXCVII, Indictione XV, Epacta nulla, Concurrente II, sanctæ Romanæ Ecclesiæ præsidente Gælestino Papa III, [an. 1197 thecæ impsitum] Willelmo autem Remorum Archiepiscopo, imperante glorioso Romanorum Imperatore Henrico, apud nos vero regnante fortissimo Francorum Rege Philippo, pugnante item contra nos potentissimo Anglorū Rege Richardo; reconditum est in isto feretro, ligatumq; in duobus pannis corpus beatissimi Confessoris Christi Hadulsi, Cameracnesis & Atrebatensis Episcopi, a D. Henrico Abbate S. Vedasti, ipso die depositionis ejus, scilicet XIV Kalendas Junii feliciter. Amen. Hactenus illa inscriptio, inventa anno MDCII, quando Philippus Caverelius, dignißimus S. Vedasti Abbas, [reseratum an. 1602 & alteri inclusum,] Reliquiætum S. Hadulsi scrinium reseravit, & loculum argento affabre elaborato decenter exornavit, ac pone majus altare una cum Reliquiis SS. Vedasti ac Ragnulfi collocari curavit.

[5] In ecclesia & diœcesi Atrebatensi colitur idem Sanctus XXXI Augusti, & in antiquis dictæ Ecclesiæ Breviariis officium Ecclesiasticum recitatur de SS. Paulino Trevirenli & Hadulpho Episcopis & Confessoribus. [cultus 31 Augusti,] Verum in Officiis propriis dictæ Ecclesiæ 1632 excusis, omisso Paulino colitur S. Hadulphus, addita lectione tertia propria, ex Baldrico & aliis jam relatis. Ipso die in Ms. Martyrologio Centulensi sive S. Richarii ista leguntur: Atrebas S. Hadulphi Episcopi & Confessoris. In Auctario Vsuardi per Grevenum & Molanum refertur, [ob translationem.] & ab hoc dicitur. Translatio. Molanum sequuntur Galesinius & Canisii continuator. At Saussajo appellatar Eleuatio corporis, ati etiam XX Maji cum satis longo encomio. Ferrarius XVII Aprilis, in Catalogo generali eorum qui in Romano Martyrologio non sunt, refent eumdem; sed æque male appellat Hodulphum, quam allegat Molani additiones ad Vsuardum, quasi tali die in iis habeatur Idem æque vitiose transcripsit Democharem, quasi Adelphum nominet, quem expresse ibi invenies Adulfum scribi.

DE B. ALCVINO LEVITA
ABBATE IN GALLIA.

ANNO DCCCIV

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita a coævo scripta, anno mortis, & Arnone Salisburgensi an fuerit Alcuini frater?

Alcuinus Diaconus, Abbas S. Martini (B.)

AUCTORE G. H.

Floruit in Anglia ac dein in Gallia, se ulo Christi octavo & initio sequentis Beautus Alcuinus, sive Flaccus Albinus, Levita & Abbas: cujus eximia doctrina, zelus fidei, & sincera morum integritas elucet in libris & epistolis ab eo scriptis, [Scripta ejus edita.] ab Andrea du Chesne seu Quercetano collectis, & uno satis crasso volumine Parisiis anno MDCXVII vulgatis. Hisce nonnulla opuscula, postmodum ex manuscriptis eruta, adduntur in Spicilegiis Lucæ Acherii, & ejusdem & Mabilloni in opere de Actis Sanctorum Benedictinorum seculo quarto, ubi cap. 16 Elogii ad Vitam ejusdem Alcuini, profertur judicium de ejus scriptis, quod conferri potest cum judicio Cardinalis Bellarmini & Philippi Labbe de Scriptoribus Ecclesiasticis.

[2] Vita ejusdem B. Alchuini scripta est ab Auctore fere coætaneo, [Vita auctoris coævi,] & potißimum ex fideli narratione (ut ipse in Prologo testatur) Segulsi, Alcuini discipuli, eo tempore, quo Ludovicus Pius, ut num. 18 dicitur, Imperium tenebat, & S. Aldricus præerat Abbas Ferrariensi monasterio, uti constat ex num. 19, ac proinde ante annum DCCCXXIX, quo dictus S. Aldricus factus est Archiepiscopus Senonensis. Inscripsit eam Vitam Auctor reverentissimo Patri æque & amanrissimo forsan Abbati suo, dicto Aldrico, etiam Sigulfi discipulo & subdito, uti insinuatur num, 3 dictus Pater fuisse. Vitæ S. Aldrici danda erit ad diem IV Iunii, [an S. Alduico inscripta,] qua hic dicitur sub Alcuino Abbate Magistro litterali (cui cœnobii Ferrariensis administratio tunc temporis erat commissa) monachalis disciplinæ suscepisse insignia. Q10 defuncto (sive oneribus in discipulis, ut infra num. 14 dicitur, dispertitis) ad curam ejusdem loci gerendam substitutus est Singulfus, natione Anglicus, nobili prosapia ortus, morum honestare præditus, [suggerenta materiam Sigulfo;] & religiosæ conversationis prærogativa præclarus. Hic Aldrici perpendens futuram præeminentiam … eum piis eruditionibus assidue instituebat … At senio debilitatus Adalbertum sibi substituerat; sed huic post quartum annum suæ administrationis a carnis ergastulo absoluto succeßit Aldricus, cui tunc auctor Vitam Alcuini a se scriptam potuit obtutulisse. At memoratus Sigulfus, quia senio debilitatus, infra num. 19 Vetulus apellatur, necesse est ut a duobus ejusdem nominis distinguatur, quorum alter Sigulfus Presbyter; custos Heboricæ, sive Eboracensis civitatis ecclesiæ, & Alcuino sociatus dicitur num. 11; alter Benedicti Abbatis Anianæ monachus memoratur num. 20.

[3] Quanta sit hujus Vitæ auctoritas, ex ætate scriptoris, & Sigulfi Aldricique colligi porest. Eam prælaudatus Andreas du Chesne seu Quercetanus ante opera Alcuini primus edidit, [edita a Chesnæo] ex Ms. codice Ecclesiæ S. Mariæ Remensis vetusto, præposuitque Præfationem ad eadem illius opera, in quæ plurima ejus gesta ex ipsis ejus scriptis eruit, & subjunxit testimonia variorum auctorum de ejus doctrina ac virtute. Eamdem Vitam ex Chesnæo ediderunt Acherius & Mabillon supra indicati, Elogio pluribus capitibus distincto. [& Mabillone.] Nos eamdem damus more nostro in capitæ & numeros distinctam, & variis Annotatis illustratam, relictis aliorum testimoniis & elogiis. Quoniam vero originarius textus ita habetur in utraque editione jam dicta, ut ipsa quoq; libraria sphalmata fidelißime inveniantur repræsentata, non sine magna perturbatione sensus, quandoque inintelligibilis, nisi remedium prudens conjectura adferat; existimavi, quod in hac tertia editione uti possem aliqua liberate, & lectoris tædio laborique consulere, correctionem adhibendo mutatis subinde litteris pauculis, aut verbi unius transpositione, vel etiam omißione alicujus omnino redundantis: quod tamen non aliter indicavi quam apposito asterisco: ut qui veterem lectionem scrutari volet, poßit ad alterutram præfatarum editionam recurrere. Quod autem attinet interpunctiones, eas ut alibi semper, sic etiam hic liberas esse putavi, nec parum ad claritatem contulisse me existimo, quod aliorum exemplo me non adstrinxerim.

[4] Hallucinatum esse Auctorem, in ætate & anno mortis Venerabilis Bedæ recte ordinandis, infra ad Caput primum annotatur. Ast eumdem certißimis characteribus stabilivisse annum obitus B. Alcuini testimonio aliorum cognoscimus. Insra num. 28 die Pentecostes, peracto matuti ali officio, [Obitus adscriptus anno 804] eadem hora qua ingredi consueverat ad Missas, aurora patente, sancta Alcuini anima carne solvitur, & num.29 additur discessisse XIV Kal. Junii anno ab Incarnatione DCCCIV; quando cyclo Solis I, Lunæ 7, litteris Dominicalibus G F, Pascha celebratum fuit die XXXI Martii, ac consequenter dies Pentecostes incidit in XIX Maji, sive XIV Kalendas Iunii. Philippus Labbe tomo 2 Novæ bibliothecæ Manuscriptorum librorum edidit pagina 733 Annales Francorum, ab anno DCCXXVI usque ad annum DCCXCVI, ex codice pervetusto S. Martini Masciacensis, cui sub sinem manu perinde antiqua ista scribit adjuncta: Obiit Alchuinus XIV Kalendas Junii feria I Pentecostes, illucescente die, Luna VI, anno Incarnationis Domini DCCCIV, Indictione XII, anno XXXVI regnante Domino Carolo, accidente paralysis, VII Idus Maji, feria v ad vesperum post solis occasum, Luna XXV. Quæ mox post obitum Alcuini adjuncta arbitramur, saltem ante obitum Caroli Magni: cujus res gestæ quia per singulos annos in dicto Chronico narrantur, ejus obitus non fuisset omissus. Eumdem annum DCCCIV signant Chronicon Andegavense, editum tomo I dictæ Novæ bibliothecæ pag. 284, Chronicon ex vetusto codice Petaviano tomo 3 Scriptorum Historiæ Francorum a dicto Chesnæo editū pag. 350, Chronicon Hildesheimense & Turonense, Odorannus monachus in Chronico S. Petri Vivi Senonensis, & paßim alii: neque potuimus reperire ullum antiquum scriptorem, qui annum obitus Alcuini aliter notaverit.

[5] Interim Mabillon omnino affirmat annum corrigendum, idque propter tria argumenta deducta in Elogio cap. 15. [non serius collocandus ob tempus Arnonis Abbatis Amandini] Ac primum argumentum, inquit, petitur ex carmine 54 quod de S. Amandi corporis elevatione scripsit Alcuinus, quam factam asserit ab Arnone Sacerdote Præsule sive Abbate: qui (ut habetur in Chronico Elnonensi apud ipsum Mabillonem pag. 65 ejusdem tomi, ubi de secunda elevatione S. Amandi novam dissertationem hac de causa assumpsit) qui, inquit sub finem paginæ, ex Abbate post in Archiepiscopum, scilicet Salisburgensem, electus est. Ejus scilicet Abbatis tempore floruit venerabilis Lotharius ædituus ecclesiæ, qui propter aquarum absentiam corpus B. Amandi anno circiter CL a depositione ipsius, anno vero Incarnationis DCCCX, XII Kalendas Octobris elevavit. [dein Archiepiscopi Salisburgensis] Obiit tandem venerabilis Arno Archipræsul anno DCCCXXI, & in ecclesia S. Petri sepelitur. Quo Episcopo consecrato, fit Abbas Adalricus: quo defuncto anno DCCCXIX successit Rotfridus: cui anno DCCCXXVII successit Adaleodus venerabilis memoriæ. Hæc ibi: in quibus Mabillon loco DCCCX, quo corpus elevatum est, mallet legi DCCCIX. Sed respectu anni DCLXI, cui isto tempore per maximum & nunc confessum cunctis errorem aßignabatur mors S. Amandi, aptius numeratur annus DCCCX, quando erat ab obitu sic numerato annus CL. Nolim tamen hoc argumento uti, quia non video quomodo ex numeris annorum prorsus confusis, & procul a vero abductis, vera aliqua supputatio poßit emergere. Ipse Mabillon seculo 2 & pag. 723, cum num. 6 obitum B. Amandi ad annum DCLXI ex sensu Auctoris retulisset, ista annotat: Hic calculus, quamvis studiose ab auctore indagatus, stare haudquaquam potest. Ipse vero retulit eumdem obitum ad annum DCLXXIX; nos etiam serius, anno DCLXXXIV. Proinde ex computu Mabillonis corpus elevatum foret anno a depositione non CL sed CXXXII, si ea elevatio facta foret anno DCCCX, aut etiam præcedente. Sed & hunc tertium numerum mendosum esse scimus ex promotione Arnonis ad Archiepiscopatum Salisburgensem, quam circa annum DCCXCV factam arbitramur: quia Leonem III Papam anno Pontificatus tertio, Christi DCCXCVIII pallium ei submisisse legitur apud Wiguleum Hundium in Metropoli Salisburgensi pag. 4. Iam vero consecrato eo factum esse Adalricum Abbatem, Chronicon confirmat; unde colligimus jam dictam elevationem antea factam, cum adhuc esset Abbas Arno sive Arnonus. Videtur ergo numeris transpositis, loco anni DCCCX, statuendus annus DCCXC: atque in hoc libenter corrigimus nos met ipsos, qui hanc elevationem etiam retuleramus ad annum DCCCIX, & sic dictum Mabillonis argumentum non eluditur (quod non videbat posse fieri) sed plane evertitur. Hic porro addendum, [an hic frater Alcuini?] quod dictus Arno videatur Belgis Arnt nominatus, & inde Aquila Alcuino, qui epistolam 66 illi inscribit his verbis: Carissimo germano meo Aquilæ Antistiti Albinus salutem. Et in contextu, Tu meam, inquit, fraterna diligentia socordiam castiga … ut fraternæ dextera ducatu non lassescat in via veritatis. Scripta autem est epistola cum ad Episcopatum Arno disceßisset. Aliam postea epistolam eidem dilectissimo fratri & sanctissimo Præsuli Aquilæ inscripsit num. 104 relatam, unde & frater ejus a Mabillone æstimatur. Ad differendam porro Alcuini mortem adseruntur alia argumenta minoris ponderis: quod scilicet ille adhuc vixerit cum S. Ludgerus anno DCCCIX moreretur: sed hoc reticuit in ejus Vita Altfridus successor, estque e posteris absque probatione assertum. Potuit etiam Rabano discipulo suo ante annum DCCCIV, quo obiit, suasisse Alcuinus, ut librum de Cruce scriberet, licet Rabanus eum librum diu postea perfecerit: quod tertium erat argumentum Mabillonis.

[6] Dicimus ergo, cum supra indicatis auctoribus, nobis videri B. Alcuinum disceßisse anno DCCCIV, & die XIX Maji. Ad quem Rabanus ejus discipulus ista scripsit in suo Martyrologio, Depositio Domni Alcwini. Eadem leguntur inserta Martyrologio, quod sub nomine Bedæ hactenus memoria in Fastis. habebatur, supposititium autem esse etiam hinc constat, cum Beda fere annis LXX citius objerit, quam ipse Alcuinus. Secuti sunt Grevenus & Molanus in Auctario Vsuardi. Ghinius eum inter Canonicos numerat: Wion, Dorganius, Menardus, Bucelinus in Fastis Benedictinis, eum suo Ordini adscribunt eum Trithemio: Mabillonus, qui capite 3 Elogii pro ejus monachatu prolixe certat, varia, ex hac ipsa Vita sibi objicit loca, ubi Canonicis adscribendus indicari videtur: quæ nolo scrupulosius excutere singula. Videri potest Carolus le Cointe tom. 6 Annalium ad annum 802 num. 95, succincte per stringens quæ operose sibi hic sumit Mabillonus dissolvenda, proximo ab istius tomi editione anno, Christi 1677 suum seculum 4 exorsus vulgare: vicißim forsitan refutandus a Caroli jam mortui successore proxima aliqua occasione. In Annalibus Fuldensibus ad annum DCCXCIV Alcuinus sanctitate & doctrina clarus habetur. In brevi Chronico Turonensi: Anno DCCCIV Sanctus Alcoinus obiit: non tamen scimus ipsum officio Ecclesiastico coli.

VITA
Auctore fere coævo.
Ex pervetusto Ms. Remensi ab Andrea Chesnæo edito.

Alcuinus Diaconus, Abbas S. Martini (B.)

BHL Number: 0242

AUCTORE COÆVO.

PROLOGUS.

[1] Superna Christi rorante dextera ac juvante gratia, reverentissime Pater æque & amantissime, jubes ut tibi de admirandæ vitæ initio fineque Patris Alchuini, [Vita Scripta mandato Abbatis,] quæ ejus nosse potui narrante fidelissimo Sigulfo discipulo, sermone licet inculto & parvo, tamen veritate referto, scribam, ædificationi nonnullorum profutura; asserens te diu super hac re non modicam ferre sitim: non quia calore ignita superno tua visccra, Sanctorum innumerabilium vita, gestis piis, & studiis nequeant refici, quos sanguine proprio vel seculi suarumque abrenuntiatione voluptatum, Agni cælestiumque constat virtutum consortia mercari: quibus una suavi cum canore felicibus fruentes jubilo insatiabili vestimentis sive palmarum frondibus (mens quibus luminis ornatur ferax) * viam quæ arcta exstat & angusta Hebræorum pueris asinæque terga Christo sessore premente * humili, planam & meabilem reddidere. Sed quoniam, mundo fluide cum suis senescente, vix admodum pauci reperiri queant, priscorum in omnibus ardua sequi vestigia qui possint; qui capiti summo quanto viciniores, tanto actuum immensitate fuisse probantur illustres, Domini tabernaculum instar columnarum firmissime sustinentes, [optantis proponi exemplum recens,] * ut aquarum inundatione atque ventorum impulsione numquam labi neque moveri possit; * ideo necesse valde esse asseris, ut si aliquem nostris temporibus imitatione pia sequendum Christi nobis gratia contulerit, hujusmodi lucerna non sub modio, neque sub lecti quiete, sed supra candelabrum ponatur, ut ingredientes Ecclesiam lumine illustrentur claro. Ipse siquidem familiæ pater, qui prima hora, idem & undecima vineæ operarios conduxit, quibus & unam mercedem dare jussit. Neque enim si manus, aut circa Christi os barba pendens, niveive dentes, qui queant panis crustam parvulis masticare, vel oculi pulctiores vino quo nutriuntur virgines, esse nequimus; ob hoc a corporis Domini compagine separabimur optabili, in eadem tantum fide, spe & caritate juxta Apostolum radicati & fundati, ut multi unum efficiamur corpus Domini, manente caritatis * [unitate in] differentia stellarum. [Ephes. 3, 17]

[2] Nempe oculi fuerunt Apostoli, Solis æterni splendorem mentis puritate utcumque contemplantes, sicut Apostolorum princeps Petrus, virgoque Joannes: quorum alter hæresium plurimarum devitans opiniones, ex duabus consistentem substantiis Filii Dei unam viventis consessus est personam, dicens, Tu es Christus filius Dei vivi; alter in seipso animam effundens suam, & cuncta creata transcendens, ad eum per quem sunt omnia facta conscendit, ac ejus potatus uberibus inauditum seculis eructavit arcanum, [post Apostolos;] dicendo. In principio erat Verbum, &c. [Matth. 12, 15] Fuere pectus æreum clare prædicando Martyres beati, ferreumque grassantium ignes persecutorum ferendo, ut Cyprianus, Laurentius, Dionysius, Mauritius. [Martyres & Confessores,] Extiterunt sancti Confessores atque Doctores doctrinarum, quo cibi conderentur, venter, Martinus, Hilarius, Benedictus Monachorum Pater eximius, Ambrosius, Gregorius, Hieronymus, Augustinus. Hi ergo omnes duobus Samaritæ munerati denariis, quidquid proprio valuere sudore, * intra stabulum vulnerato impenderunt, nunc expectata gloriose ditati mercede. At modo abundante iniquitate, juxta Apostoli prophetiam, & refrigescente caritate multorum, quasi pupilli absque patre facti, matris residentes in genibus, quæ amarissimis hinc inde quatitur fluctinus, stans in medio mari, priorum nos Patrum muniri egemus suffragiis, eorumque nutriri vitalibus stipendiis, ne fame periclitemur in via cursus nostri laboriosa: quin potius relinquamus navem, seculi onustam mercibus, ut vero hæreamus capiti, dicamusque, Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum. [Matth. 24, 12, Cant. 1, 4] Qui enim mons cervis amœnus celsa petentibus, dignatus est & herinatiis humilibus refugium patefieri, salvans homines simul & jumenta, noverunt qui se esse apud eum.

[3] Ergo quos & ævi nimium & propria gravat valetudo, antiquorum ad plenum quia nequeunt sequi, saltem illorum vestigia sequentur, quos secum convixisse suo in tempore, & evidentibus indiciis Christo placuisse certissime probarunt, [imitatione dignum.] Benedicti scilicet Monachis, & Alcuini per omnia Canonicis, imitatione digna. Cujus, tuis devote parens sanctissime Pater jussis, aggrediar calamo, non secularis eloquentiæ redolente stemmate, sed sicut corporis ita sensus balbutie scriptitare vitam: testans Deum Jesum, non elationis me fastu hoc arripere tentasse, sed multorum animabus prodesse cupisse. Scribam igitur fideliter quæ ab ejus fidelissimo tantum didici discipulo, Sigulfo scilicet institutore meo, dilectissimum quem tu quoque habuisti Patrem, qui præ cunctis mortalibus post sancti Edberti discessum solus ipsius meruit nosse secreta eximia. Te ergo, Domine, te depreceor, Pater venerande, tua ut sim hoc in sudore pia fultus intercessione, qui me hactenus illa silentem aperto imperas jam sonare ore.

CAPUT I.
Pueritia. Studia sub Egfrido Archiepiscopo Eboracensi.

[4] Vir Domini Albinus, nobili gentis Anglorum exortus prosapia, [Deo a pueritia consecratum] nobilior Christi Jesu regeneratus undis extitit vitalibus: qui cum matris ablactaretur carnalibus, a Ecclesiæ traditur mysticis imbuendus uberibus. Cujus jam tunc Jesus sua possidens dignatione corpusculum, non hoc fœtidis ab antiquo permisit hoste pollui lusibus, obscœnisve actibus: quippe qui suam antequam nasceretur in eo prædestinaverat consecrare sedem.

[5] Dumque adhuc esset parvulus, diurna sub luce per canonicas cum aliis sæpe frequentabat ecclesiam Horas, nocturnis autem perraro temporibus. Cumque alter eum a decimo annus teneret, contigit nocte quadam eum, cum uno simplici & tonsorato rustico, separatim una jacere in domo. Postulaverat siquidem rusticus ille simplex magistrum illustris pueri, ob suæ solitudinis nocturnæ solamen, ut una nocte quemlibet ex schola puerum secum sua juberet in cella dormire, eo quod quempiam suorum non haberet ad præsens: cui nutu Dei, Virgilii amplius quam Psalmorum amator, conceditur puer Albinus. Ecce vero circa galli cantum solito more pulsatur a custode signum nocturnarum vigiliarum: [sed Virgilii quam Psalmorum studiosiorem,] debitum a Fratribus persolvitur officium: sed rusticus ille simplex, latus se vertens in alterum, quippe nimium * circa hujusmodi negligens, dormiendo stertebat. Cumque jam Invitatorius fuisset ex more cantatus cum Antiphona Psalmus, subito domus illa vere rustici spiritibus repletur tetris, qui ejus cingentes stratum dicunt: Bene quiescis, Frater. Quo repente expergefacto inculcant eadem: Cur, inquiunt, Fratribus in ecclesia vigilantibus, tu hic solus stertis? Quid multa? Verberatur utiliter in tantum, ut sua cunctis ex mutatione salubri præstaret cautelam & canticum: Hæc mutatio dexteræ Excelsi, dum anticiparent oculi ejus nocturnas vigilias. Dumque is verberaretur, puer nobilis tremiscens, ne sibi eadem fierent hæc, ut ipse post testatus est, corde dicebat imo: O Domine Jesu, si me nunc istorum eruis manibus cruentis, & post hoc solicitus erga Ecclesiæ tuæ vigilias ministeriaque laudum non fuero, plusque ultra Virgilium quam Psalmorum modulationem amavero; [terrent dæmones, qui socium ejus castigaverant,] tunc tale sortiar castigationis flagellum: tantum obnixe precor, nunc, Domme, libera me. Denique arctius menti ut hoc imprimeretur ipsius, posteaquam a verberatione rustici cessatum jubente Domino est; spiritus nequam huc illuc oculos vertentes, vident diligentissime corpus pannis & caput pueri involutum omne, penitus inscium anhelitus. Princeps autem illorum interrogat suos, Quis hac alter quiescit in domo? Est, inquiunt, Albinus hic absconsus puer in lecto. Puer vero ubi se latere non posse persensit, lacrymarū nimio perfusus imbre, quanto prius pavore suppressus, tanto magis ut puer redditur perstrepens clamoribus. Illi vero immisericorditer hunc volentes & non prævalentes [pœna] afficere, pertractant quid super oe agere debeant. Sed sententia Domini constricti, ne voto satisfacerent suo, ajunt imprudentes, prudenter tamen: Non istum verberibus, quia tudis adhuc est, * acribus, pedum tantum, in quibus duritia inest calli, tonsione cultelli castigemus, & emendationem sponsionis nunc suæ confirmabimus. Jamque nudatis vestimento pedibus malorum manibus, Crucis se muniens Albinus velociter signo, Psalmumque decantans duodecimum affectu omni, malorum subito disparuit turba. Et rusticus semivivus, una cum puero agili se præcedente gressu, Sanctorum in basilicam confugit ad præsidia.

[6] O insidiator calcanei, cujus est panis pulvis, non frumentum Domini, [verum confusi discedunt.] qui capite contereris! O inimice piis! num tu demens, qui quondam cæli quærebas indebite fieri sessor celsissimi? Si Altissimo, ut jactabaris, similis incomprehensibili claritatis luce in monte Dei fueris, quid obscura sub nocte actus niteris diligenter mala tua cum accensione scrutari humanos? Nempe fatebor, tuorum ut docent consequentia, tenebrarum te juste factum judicas principem propria præsentia. Nam etsi in Angelo appares lucis, lucem nobis conaris auferre intimam pulvere tuo fœtido. At si, ut es Æthiops, claritatem spei, pavorem incutiendo nimium, hoc in Albino agere tentasti puero, vinceris * humili ab homine, altum qui viceras hominem. Vere si cognovisses, Christum gloriæ non crucifixisses, neque Christicolæ Albini * … callosas tundere plantas quæsisses. Abscondisti pedibus ejus rete captionis; & ipse, quasi avis pennis sustentatus columbæ, pedibusque cervi instar firmatis ac in excelsa constitutis, cum David a facie Saulis fugit, in solitudine commorari gaudens. Lacum aperuisti & effodisti, inque illum confusus cecidisti optata sine præda. Sagittæ tuæ in te * retorquentes acumen, inæstimabili dolore afficiunt: cecidisti in terram vulnerator gentium Sanctorum, conculcaris cum Albini pedibus, amato projiceris e tumulo, quia fortis a fortiore victus. Grave sceptrum tuum, o exactor, & jugum humeris nostris impositum, superatur a puero, patrem adhuc ignorante vocare suum & matrem. Spoliis tuis, obliviscens te & populum suum mater ornatur Ecclesia, spiritalium fœcunda charismatum, insignia cælorum cum virtutibus Domino concelebrans laudum cantica. Gratias semper tibi, Domine, referimus, bone Jesu, una cum Patre, sancto & Spiritu per secula, cujus est boni quidquid agimus, inchoamus & perficimus. [Philipp. 1, 13.] Juxta eum, qui tuā docens nos gratiam ait, Deus est autem qui operatur in vobis & velle & perficere; & Psalmista, Deus meus misericordia ejus præveniet me, & item alibi, Et misericordia tua subsequetur me omnibus diebus vitæ meæ; & tu ipse dixisti, Sine me nihil potestis facere. [Ps. 36, 11., Ps. 22, 6., Ioan. 15, 5]

[7] Hæc ita se de initio pueri incipientis supradicti habentibus, cœpit hinc, sui quamdam ad similitudinem Domini, ætate, sapientia, cum vera & viva proficere philosophia, arctius ejus obsecundans jussis. [Traditur discipline Egberti.] Postque memoriter lectionem recitatam psalmorum, beati gentis Anglorum Bedæ doctissimi discipulo b Hechberto Præsuli, meritis magistro simili, traditur, quasi lactis inscius fortibus jam alendus panibus. Qui præcelsam in puero gnaviter, utpote oppido perspicuus, fulgere Christi conspiciens gratiam, cœpit paulatim ei secretius secreta demonstrare sua: quippe quem imitatorem compertissime gaudebat fore sui. Erat siquidem ei ex nobiliū filiis grex scholasticorum, quorum quidam artis Grammaticæ rudimentis, alii disciplinis erudiebantur artium * liberalium, nonnulli divinarum Scripturarum, hordeacias quinas, triticiasque septenas post istas manibus confricatas Patris, pectus in suum trajiciebant una gemino cum pisce spicas. Omnes vero fide, spe, caritate, humilitate, jejuniis, castitate, obedientia, & circa Ecclesiæ officia devotissima æque & honestissima cura omni cum circumspectione imbuebantur, verbis non tantum, quantum sancti Patris Hechberti exemplis, digni per omnia Christiani Præsulis, in quo ea, suis quæ in præceptoribus fulserat, doctrina non mediocriter enituit, in sancto videlicet Anglorum Apostolo c Gregorio, Augustino ejus discipulo, Benedicto sancto, Curbertoque simul & Theodoro primi Patris & Apostoli per omnia sequentibus, [Discipuli Bedæ,] & in viro Domino nimium amabili Beda Presbytero proprio * præceptore suo: qui ab ineunte ætate quasi Samuel Domino consecratus, inscius coinquinationis ullius vestimenti, monasticis traditus a parentibus regulis, quidquid verbo docuit exemplo roboravit: qui postquam bonum certamen certavit, cursum consummavit, fidem servavit, talentumque sui Domini cum usuris duplicavit; die quo voluit & petiit, eo scilicet quo Rex gloriæ Christus triumphator super omnes ascendit cælos, ab incarnatione Domini d DCCXXI, VII Kal. Junii, a sancti obitu vero Gregorii CXXVII anno consummatus, ad Dominum migravit e nonagenarius, sicut quorumdam affirmatio est. Nam nonodecimo ætatis suæ anno Levita, trigesimo vero Sacerdos efficitur: a quo tempore quæ ante per triginta annos didicerat Ecclesiæ profutura, usque quinquagesimo nono cum sudore non inerti dignis memoria libris inferere proprio stylo studuit. Per alios autem triginta annos ferunt ea quæ scripserat correxisse; discipulos quoque on mediocriter omnium liberalium artiumstudiis erudisse: hanc antequam ægrotaret, antiphonam ipsi festivitati valde convenientem f dictans componensque sua cum melodia: O Rex gloriæ Domine virtutum, qui triumphator hodie super omnes cælos ascendisti, ne derelinquas nos orphanos, sed mitte promissum Patris nos spiritum veritatis. [viri religiosissimi.] Alleluja. Cujus jam, ut dictum est, sequens Hechbertus vestigia, totum thesaurum suum Domini deputavit eloquia, Scripturarum rimando penetralia. Nam a luce diei surgente, si inevitabilis non obstitit præpeditio, vel ulla solennitas præcellens, aut festivitas magna Sanctorum, usque ad horam quasi * sextam, sæpissime & nonam, suo residens in lecto, discipulis cuique convenientia Scripturæ pandebat arcana. Inde vero surgens, secretissimamque ad orationem confugiens, holocausta medullata cum * incenso arietum offerens prius Domino, ac post, juxta exemplum beati Job, ne forte filii lii ejus in benedictionis laberentur foveam, sanctificabat eos, offerens corpus Christi & sanguinem pro omnibus. [Iob. 1, 5.] Et sic tandem vespertina propinquante hora, præter Quadragesimā * maximā, omni tempore tam æstatis quam hiemis, parcum cum suis, digne tamen præparatum sumebat cibum; linguæ non parcens lectoris, utroque ut reficeretur pane. Videres ergo tunc ante Patrem pueros præparatis se conterebrare telis, discutientes in secreto quid post ordinabiliter protelarent in publico. Nonne videtur tibi de hoc etiam posse dici: Sicut aquila provocat ad volandum puellos suos, & super eos volitat expandens alas, assumensque eos, & portans in humeris? [Deut. 32, 11.]

[8] Hos autem omnes, florida decoratus adolescencentia Alcuinus, humilitatis sub lectione præibat. Is denique pater pauperum, Christi multus amator atque adjutor, bis in die secretissimam orationem erat solitus fundere, purissimi cum irrigatione fontis, genu utroque in terram flexo, manibusque diutius instar crucis in cælum erectis: [religiose vivit.] ante scilicet quam cibum sumeret, & priusquam Completorium cum suis omnibus celebraret: quo celebrato nullus discipulorum ipsius, sine ejus benedictione capiti suo data, ullo umquam tempore membra audebat committere stratui. Qui omnes quidem diligebat, maxime tamen Albinum fidelissimum suorum actuum sequacem, propter meritorum distantiam. Cui virtutes inter alias hoc erat datum specialius, ut nihil per se eligeret agere, quod magistri auctoritas probans non * condiret; nuliasque umquam hostis machinas insidiasve pertulit interius, quas absque ulla verecundia magistro celaret exterius. Qua de re actum est, ut stimulum, [arcana cordis præceptori detegit:] quem aliquando senserat, libidinis indomabilem, arte hac mirifica vinceret gloriosissime, dū parvulos ad petram Babylonicus elisit, conterens caput serpentis insidiantis calcaneo. Cavebat enim ne super illo verba * dicerentur Christi, quia omnis qui male agit, odit lucem, & non venit ad lucem, ut non arguantur ejus opera: sed potius illorum in sortem veniret, de quibus subnectitur: Qui autem facit veritatem venit ad lucem, ut manifestentur ejus opera, quia in Deo sunt facta. [Ioa. 3, 20.] O vere monachum monachi sine voto, cujus exempli sequax perraro reperitur monachus ex debito. Imitemur ergo Albinum pium adolescentem Domini, fugiendo tenebras Pharaonicas palpabiles; vertamusque noctem in diem, & post tenebras speremus lucem, carcere principis tenebrarum evaso. Recordemur squammarum Behemoth sedulo, quibus corpus ejus, se invicem prementibus, compactum redditur. Una enim conjungitur, & ne spiraculum quidem incedit per eas: una alteri adhæret, & tenentes se nequaquam superantur: cujus fortitudo in lumbis, cujus sunt nervi testiculorum perplexi, qui dormit sub umbra & secreto calami & locis humentibus. Gaudemus tuam, Albine, correctam pueririam ex hostis antiqui crudelitate, dum in bonum tuum malitia illius utitur Deus. Veneramur mentis in adolescente puritatem atque constantissimam firmitatem magno in certamine: in quo duellionis spiritu sæpius agitata caro * in multis quæ nequeunt in pace frui quieta, ossa Domino custodiente * intus manent illæsa. Meruisti Dominum Christum mentis tuæ habere hospitem, quo te protegente aiebas: In te eripiar, Domine, a tentatione, & in te transgrediar murum, qui posuisti immaculatam viam meam, brachiaque mea ut arcum æreum. Miles igitur iste videamus quibus ex adverso rursum laniari queritur spiculis, in modumque exercitus Judæ Machabæi antiquis Patrum de victoriis armemur armis invictissimis.

ANNOTATA.

a Ecclesiæ scilicet Eboracensi, uti constat ex Epistola 98 ipsius, ad Fratres hujus Ecclesiæ: ubi ista habet columna 1627. Vos fragiles infantiæ meæ annos materno fovistis affectu, & lascivum pueritiæ tempus pia sustinuistis parientia, & paternæ castigationis disciplinis ad perfectam viri edocuistis ætatem, & sacrarum eruditione disciplinarum roborastis.

b Egbertus, regali stirpe creatus dicitur in Poemate de Pontificibus Eboracensibus, scilicet Eadberti Regis frater. Hic in Archiepiscopatu Eboracensi S. Wilfrido secundo, ad vitam contemplativam secedenti, succeßit anno743, uti habetur in hujus Vita 29 Aprilis num. 3.

c Coluntur hi Sancti, Gregorius 12 Martii, Augustinus 26 Maji, Benedictus (ut videtur) Biscopius 12 Ianuarii, Cuthbertus 20 Martii, Theodorus 19 Septembris, & Beda 26 Maji. Consule Acta singulorum.

d Imo anno 735, uti ad ejus Vitam clare ostendimus. Quo tempore Alcuinus necdum videtur natus fuisse.

e Ad cap. 2 Vitæ litt. d. colligimus natum sub initium anni 677, mortuum anno 735, adeoq solum egisse annum 58 ætatis suæ: unde & sequentia non satis subsistunt.

f Mabillon arbitratur est que credibile valde, hanc Antiphonam ante ab Ecclesia receptam fuisse; eam autem S. Beda morti proximus frequentasse memoratur in epistolæ Cuthberti discipuli sui, secundam nostram, inquit Cuthbertus, consuetudinem & sui.

CAPUT II.
Alia ejusdem Acta in Anglia sub Ælberto Archiepiscopo. Discessus in Franciam. Felix hæreticus confutatus.

[9] Decimo tertio Kal. Decembris igitur amissione orbatus Patris a Hechberti Alcuinus, munere divino b Elcbertum, virum beatum & clarum, loco amissi excepit, magistro per omnia similem. [Invidia sociorum superata,] Cum ergo non modo sapientiæ venustate, verum aliis etiā pollens virtutibus socios præcederet, nulli secundus apparens; sentit multis in rebus suo de profectu invidiæ spiritu eorum corda turbari, in tantum ut eum claro nequaquā oculo aspicere, neq; dulcibus verbis alloqui quirent. Sciscitans vero magistri super hac reconsilium, hortatur beneficiis carbones ignis congerere super capita eorum. Audiens deniq; Patris saluberrimum consiliū, non ante ab intentione rationis cessavit, considerans ne aliquod sibi contrarium ex ore ejus verbum audirent, eorum sæpius substernens se vestigiis, * cum injuste ab eis argueretur, quam evidentē Domino mentis lanitatem illis impetraret; adeo ut repente mutati secundum eum a magistro omnimodis habere gauderent: trahiturq; regulus manu ablactati pueri de sua qua cubabat caverna, & blandi columbarum illic statuuntur amplexus. Magnæ sunt certe Sanctorum virtutes, per quas corpora sanantur, & non minorus admirationis ac venerationis æstimari debent, quibus medentur animæ. Hac autem insignitum virtute Albinum mira cum pietate veneremur, qui noluit absinthium secularis litteraturæ nosse, quatenus intraret in potentiam Dei. Enimvero previt mundum in maligno positum, altior ut mundo factus jungeretur illi, excelsior qui est cælis factus. Legerat in Apostolo, quia prudentia carnis inimica est Deo: legi enim Dei non est subjecta; quam sequi si vellet illorum omnium generosissimus Albinus, pro talibus ausis non diu procrastinata vindicta eos percelleret. [Rom. 8, 7] Jam aure lubricos adolescentiæ calles digno cum præconio transiliens, quasi sol in cæli arce media magno juventutis calore figitur. Jam quoque cum Moyle, Ægyptiaca doctus sapientia, cujus amputaverat crines & ungulas, montem, quo Deus videri posset, conscenderat; videratque virgam in colobrū, rursumq; colubrum cauda tactum in virgam versum, abyssumq; noverat invocantem abyssum. Hærens illius vestigiis stat, qui supra montes euangelizat, annuntians bona, quatenus speculatorum levatam posset audire vocem.

[10] Legens igitur Joannis Euangelium ante magistrum una suis cum condiscipulis, [coram iis & magistro rapitur in ecstasin,] pervenit ad eā partem quam soli norunt mente comprehendere mundicordes, quæ est ab eo loco, quo ipse supra pectus Domini recubuisse se dicit, usquequo cum discipulis suis trans torrentem Cedron Jesum egressum fuisse recolit. Hac ergo euangelica cum debriaretur lectione Albinus mystica, sedens ante magistri lectulum, subito ejus spiritus in extasi ducitur: ac idem, qui quondam sub solis radio ante sanctissimi Patris Benedicti, nunc ante hujus oculos, * sub uno parco sive curte equarū omnis mundus collectus ostenditur. Qui dum in hoc quod cernebat attentam oculorū figeret aciem, vidit totam per gyrum hanc clausuram quasi sanguine circumseptam. Cumque hac teneretur visione miraculi, sui in eum oculos vertentes nimia cum admiratione condiscipuli, [unoque sub adspectu mundum videt,] nempe qui nihil videbatur habere sanguinis, conantur quasi dormientem excitare: ad quorum sonitum oculos in Albinum beatus Elcbertus dirigens, eum diutius tacite conspicit, dicens: Legite filii, & istum nolite excitare, paullulum ut somno indulgens efficacius me post audire queat tradentē Jam vero ad seipsum Albino reverso, lectione accepta, jubente Patre omnes egrediuntur foras, Albinum solum retinens secum. Cui Pater idem ait: Quid vidisti, rogo ne me celes. Volens autem omnino secretum habere quod viderat, timens ne forte elationis foveam incideret, respondit: Quid? mi domine Pater. Ad quem rursus vir beatus: Noli fili, noli occultare mihi: neque enim curiositate illud a te requiro vana, sed utilitate tua. Videns autem Albinus se celare non posse, humiliter quemadmodū mundum omnem viderat indicavit. Tunc Pater idem dixit sibi: Vide, fili mi, vide ne præter uni quem post meum discessum fidelissimum habebis super tua persona, hoc indices vidisse: ipsi etiam interdicito ut usque post tuum obitum secretum habeat. Cujus ille obtem perans consiliis, Sigulfo tantum super se sua indicavit in vita. [sanguine circumfusum.] Qui igitur scire desiderat quomodo una sub clausura totum mundum conspicere quiverit, ad Dialogorum S. Gregorii recurrat librum. [Greg. l. 2.] Interim tamen noverit, in visione mundi non cæsum & terram fuisse contractum, sed videntis animum dilatatum: qui in Domino raptus, videre sine difficultate potuit omne quod infra Deum fuit. [Dial. c. 35.] Fortassis etiam quæret aliquis studiosius, cur hac sub figuta, curve circumdarum sanguine viderit. Noverit ille Christi sanguine totum sanctæ Ecclesiæ ovile circumdatum, ita ut a solis ortu usque ad occasum redempti de manu inimici ejus passione, quæ tunc sine dubio ardentius Albini supersidebat animum, cum hanc ante magistrum legeret, dicere possint: Confitemini Domini quoniam bonus, &c. Omnis ergo mundus, sanguine Christi circumdatus, una sub clausura cernitur; quando omnia quæcumq; a sanctis Patribus significative sunt gesta & ab initio mundi scripta, sola Christi passione referantur, qui est Leo de tribu Juda, radix David. Si autem per clausuram gyratā, vitam carnalium suorum criminum circumdatam sanguine velit intelligi, quæ ob hoc sit ei ostensa, ut ab eo calcata cotemneretur; proprio relinquatur judicio.

[11] Post hæc de virtute in virtutem succrescens, die Purificationis S. Mariæ Levita sacratur: [Levita ordinatus,] nam dudum eadem die comam capitis amiserat. Cumq; jam beatum Elcbertum Patrem suum infirmitate prænuntiata celerius ad Christum transire nosset (qui cuncta; sicut supra dictum est) cum ejus faciebat consilio, studuit illum diligenter sciscitari, quid postquam sola separarentur morte, ipsum vellet juberetq; agere. Cui, ut jam claret, Domini dedit responsum: [& ab & Ælberto futura edoctus,] Romam volo venias, indeq; revertens visites Franciam: novi enim multum te ibi facere fructum: eritque Christus dux tui itineris perducens ac gubernans te illuc advenam, sis ut expugnator nefandissimæ hæresis, hominem Christum quæ conabitur c adoptivum adstruere, & fidei sanctæ Trinitatis firmissimus defensor clarissimusque prædicator. Perseverabis ergo in terra peregrinationis, multorum illuminans animas. Benedicens autem illum Patrum suorum superius memoratorum benedictionibus, ac Christo Jesu commendans servaret ut ipse eum, lætus sic Pater Elcbertus Episcopus migravit ad Deum VI Idus Novembris d. Quē pius Albinus ut matrem deplorans lacrymis, nolebat tamen consolationem recipere. Levita vero sanctis benedictionibus Patrum hereditario ditatus jure, dedit curam magnopere, talentum sui Domini multiplicare egregie. Docuit e multos in Britannia, & non f paucos post in Francia. Quo in tempore sociatur illi vir Deo amabilis, animi carnisq; nobilitate insignis, Sigulfus Presbyter, [ac socium Sigulfum nactus,] custos Heboricæ civitatis ecclesiæ perpetuo ut illi jam hæreret, qui suo cum avunculo Autberto Presbytero puer partes has petierat, Romamq; ad ecclesiasticū ordinem discendum ab eo ductus fuerat, necnon Mettas civitatem causa cantus directus. In quo cum nimia panis penuria aliquo desudavit tempore, ac multo cum fructu (postquam suum transmisit avunculum sanctum virum ad Dominum) patriam repedavit ad propriam. Hi ergo tantum se dilexere mutuo, ut cerneres Rebeccam Isaac, & Annam Tobiæ copulatam. Cumque jam omnipotens Deus Franciam spiritualibus divitiis, ut pridem terrenis, glorificare vellet; dans ei Regem secundum cor suum, fide, fortitudine, ac amore sapientiæ, & corporis ineffabilis pulchritudine in his præclarissimum Carolum, * movit mentem Albini, consilium & jussionem sui Patris ut impleret.

[12] Jussus igitur ab Eanbaldo Archiepiscopo, successore Elcberti, ut sibi Pallium impetraret ab Apostolico, venit Romam. Cumque reverteretur accepto Pallio, habuit Regem Carolum g Parma civitate obvium. Quem magnis Rex alloquens suasionibus & precibus postulavit, [a R. Carolo invitatur in Franciā:] ut ad se post expletionem missatici in Franciam reverteretur. Noverat enim eum, quia olim a Magistro suo ad ipsū directus fuerat. Fecit autē Alcuinus, aliorū deservire cupiens profectui, ut sibi rogaret eum auctoritate Regis sui proprii & Archiepiscopi, eo tantū jure, ut iterum ad eos reverteretur: pervenitque, Christo ducatum præbente, ad Regem Carolum, quem tenens Rex loco patris amplectitur, a quo artes introductus in liberales, refrigerari paullulum noverat, sed exsaturari ob fervorem satis nimium nequibat. [monasteriis duobus præficitur,] Tempore vero aliquanto cum eo peracto, dedit illi duo monasteria, Bethleem scilicet, quod altero nomine h Ferrarias vocatur; & i S. Lupi apud Trecas. At denique Albinus, nolens sine auctoritate Regis sui & Episcopi proprium deserere locum, quo educatus, quoque capitis comam amiserat, ac in Levitam consecratus fuerat; postulavit magnum Regem, ut daret ei licentiam remeandi in patriam. Quem Carolus voce blandientis alloquitur: Sunt nobis, Magister eximie, terrenæ divitiæ sufficienter, quibus te ut patrem honorare gaudemus: tuis nos oramus diu desideratis, & vix aliquando inventis, tua cum pietatis merce, illustrari. Cui Albinus: Domine mi Rex, tuæ non dispono voluntati renuere, auctoritate Canonum firmata cum fuerit. Libenter etiam paterna in regione mea non modica hereditate ditatus, hac spreta tibi ut prodesse possim, hic pauper stare delector: tuum est tantum hoc a meo Rege & Episcopo impetrare. Tandem igitur ratione victus, consentit ut iret: [itemque Martiniano.] requiem non dans animo, * nisi a secundo ad eum * reversuro firmiter impetraret, secum perpetuo ut duraret. Evoluto vero non parvo tempore, postquam Albinus secundo ad Carolum reversus est, k S. Martini apud Turones præficitur Pastor idem monasterio: qui digne Deo istud cum aliis regens monasteriis, vitam subjectorum, quantum valuit, corrigere studuit; ac quos indomitos accepit, rationabiles honestisq; moribus ut essent & sapientiæ inquisitores, sategit.

[13] Interea l hæresis inimica Deo, partibus quæ pullulabat Hispaniæ, asserens adoptivum filium Dei esse secundum carnem, [Felicem hæreticum refutat Aquisgrani.] ad aures perducitur Caroli. Quod ut experimento novit Rex Magnus & per omnia Catholicus, totis nisibus decertavit, ut destrueretur semen diaboli, zizaniaq; de frumento Dei funditus eradicarentur. Advocans namq; Albinum institutorem suum Turonis, & miserum Felicem hæresis hujus adstructorem de Hispaniæ partibus, congregavit Synodum magnam Episcoporum in Aquisgrani Imperiali palatio: in quorum ipse sedens medio, Felicem, licet valde repugnantem, de natura Filii Dei secundum carnem Albino doctissimo disputando rationabiliter confligere jussit. Tum quantum Episcoporum tunc exstitit silentium! Oquam clara & inexpugnabilis Caroli cum auctoritate magistri sui fidei confessio atque defensio! Per plura autem Felix sugiens latibula, plurioribus ab Albino confossus est spiculis, in tantum ut pene omnes civitates Israel consummaret, quousq; Filius hominis veniret. Nam a secunda usque ad septimam sabbati parum aliud gestum est. Omnibus deniq; ejus patefacta socordia, atque ab universis Apostolica auctoritate hæresi confutata, soli sibi latuit deformiter, usq; dum dicta Cyrilli Martyris ab Albino sibi directa legit lamentabiliter: m Ea natura, quæ per diabolum vitiata est, super Angelos exaltata est propter triumphum Christi, atque ad dexteram Patris collecta. Hanc ergo legens sententiam, tandem se recognovisse, & impie egisse voce & nimio fletu testatus est. Sed quod ad aliud tendens pauca super hac re prælibavi, qui perfæctius hanc scire fitit, legat ejus epistolas n ad Felicem & Elipantum, & ipsorum ad illum; & nosse incunctanter poterit quod desiderat. Largiente Christo hactenus paullulū de vitæ Albini initio, quæ cunctis non esse cognita putavi, non ut volui, sed fideliter quemadmodum potui, scripsi. Hinc jam calamum labris quassatum (neque enim judicavi, noverunt quæ super eo cuncti, parvo isti inserere operi) ad finem ejus despicate crepitando licet, pertrahere conabor.

ANNOTATA.

a Annum 766, Episcopatus sui 34 addunt Simeon Dunelmensis in Historia de Regibus Anglorum & Rogerius Houedenus par. I Annalium. Hic morti proximus bibliothecam ecclesiæ Eboracensis commendavit Alcuino, ut præesset thesauris Ecclesiæ. Ita Mabillon in elogio num. 6.

b Hujus virtutes præclare depinguntur in dicto Poëmate, ab ejus discipulo scripto ubi Æbbertus appellatur, ab aliis Albertus & Ethelbertus.

c De quo infra num. 13 dicitur.

d Dictus Simeon Dumelmensis ad annum 780. Albercht Archiepiscopus ex hac luce migravit ad æternæ lucis beatitudinem, Eanbaldo, se adhuc vivente, ad eamdem Sedem ordinato.

e Inter hos S. Ludgerum Episcopū Mimegardifordiensem, sive(ut jam loquimur) Monasteriensē in Westphalia: in cujus Vita ab Altfrido Episcopo scripta 26 Martii a nobis edita lib. 1. num. 9 ista leguntur: Alchuinus etiam illo in loco Magister erat … cui statim vir prudens Liudgerus sedulo jungebatur, hauriendo ab eo spiritalia dogmata.

f Ex his varii infra num. 14 memorantur.

g Carolus Magnus celebravit Papiæ anno 780 Natale Domini, inde discedens versus Romam, Parmæ eum obviam habuit Alcuinus anno 781.

h Ferrariæ in diœcesi Senonensi, & territorio Vastinensi, uti latius dicetur 6 Iunii ad Vitam S. Aldrici, qui, ut habent Acta, sub Alcuino Abbate magistro litterali, cui dicti cœnobii administratio tunc temporis erat commissa, monachalis disciplinæ suscepit insignia. Hic postea ibidē Abbas, ac dein Archiepiscopus Senonensis fuit, successoremq; in utroq; munere habuit Wenilonem. Weniloni succeßit Lupus Ferrariensis in regimine Abbatiæ simul & Cellæ S. Judoci, quam, inquit, epistola XI Carolus Magnus Alcuino ad exhibendam peregrinis eleemosynam commiserat. Fuisse eam Cellam postea auctoritate Ludovici Pii subjectam Ferrariensi monasterio liquet ex ejusdem Lupi epist 55 & 71.

i Colitur S. Lupus Episcopus Trecensis 29 Iulii, sed hoc monasterium, sub ejus nomine extra urbem Trecensem conditum, fuit postea a Normannis destructum, ac sic videntur antiqua ejus monumenta periisse. De illo restaurato passim alii agunt. Meminit Alcuinus epistola 66 S. Lupi, ejusque patrocinii & forsan monasterii hujus.

k Est hoc celeberrimum per Gallias monasterium, de quo Alcuinus epist. 23 ad Carolum Magnum ita scribit: Vestræ piæ providentiæ consilio translatus sum in servitium S. Martini, fidei Catholicæ & Ecclesiasticæ donante Deo proficuum. Ibidem Alcuinum publicas aperuisse scholas constat ex epistola ejus prima: imo & ædes Sacras ab eo ibidem refectas fuisse habetur epigrammate 211. Præterea eum obtinuisse a Carolo Magno ut monachos introduceret in Cormaricense monasteriū, in agro Turonensi situm, deducit Mabillon cap. 10 Elogii, ubi & litteras ejusdē habet de xenodochio in pago Tricaßino ad Sequanam erecto.

l De hac hæresi ante actum fuerat in Concilio Fræncofurtensi, an. 794 habito, ubi in decreto ultimo Alcuinus, ex admonitione Caroli Magni, in Patrum consortio sine orationibus recetus dicitur. Succeßit Aquisgranense anno 799.

m Non vacavit locum hunc requirere; requirendum autem puto in operibus S. Cyrilli Alexandrini, qui hic appellandus Martyr videri potuit, propter multa quæ fidei causasustinuit disputando scribendoque.

n Imo sunt libri septem contra Felicem Vrgelitanum Episcopum, & quator adversus Elipantum, præter mutuas epistolas.

CAPUT III.
Acta in senectute. Varia cælitus præscita. Incendium restinctum. Infirmi sanati.

[14] Cum igitur senectute unaque infirmitate plus solito se sentiret affectū, diu ut secum tractaverat, velle se significavit Regi Carolo a seculū relinquere, postulans licentiā apud b S. Bonifacium monasticam vitam secundum Regulam S. Benedicti ducere, [Frustro optato secessit Fuldam,] monasteriaq; sibi commissa suos ut inter discipulos divideret, si fiere posset. Sed Rex terribilis & pius, unū cum omni postulationis affectu denegavit; alterū libenter audivit, flagitans, c quierissime * Turonis atq; honorificentissime ut resideret,sibiq; & omni sanctæ Ecclesiæ commissæ [curā impēdere] non detrectaret: onera vero seculi, quæ ipse habuerat, discipulis ut petierat libentissime dispertiit. Fecit ergo & ipse Albinus ut Rex sapientissimus rogaverat, non quærens quod sibi foret utile, sed quod multis; ac Turonis diem novissimum præstolatus fuit. Vita denique ejus non monasticæ inferior fuit. Nam qualis in Patribus superius nominatis præcesserat, talis & in illo durabat; in jejuniis scilicet, [Turonis retinetur, degitque religiose.] in orationibus, in carnis mortificatione, in eleemosynis, in Psalmorum & Missarum multa celebratione, & in aliis virtutibus, quibus possibile est humanam ornari naturam. Præter enim dies Resurrectionis ac Festivitatis, jejunium protelabat in vesperum, parcens cibo quo amplius delectabatur: quocirca tantam sæpissime ori suo cælitus datam gaudebat habere dulcedinem, quantam nequit humanus sermo fati. Tunc vero quidquid volebat, labore sine ullo, velocissime dictare quibat; ita ut dicere posset, Dilexi, Domine, mandata tua super aurum & topazium: quam dulcia sunt faucibus meis eloquia tua! super mel & favum orio meo. [Ps. 118, 127,] * Qui juvenis Psalmorum modulationem secretam non tantum, quantum aliam lectionem amaverat; modo jam senex nullatenus eorum decantatione saturari poterat. Secretissimam orationem semper in die, sicut supra de Magistro ejus taxatum est, cum manuum diutina crucis extensione, eodem modo multis cum gemitibus (nam lacrymas perraro habere poterat) fundebat. Discipulis similiter tradebat, quorum nobilissimus Sigulfus erat Vetulus, magnanimusque Withso, post hos Fredegisus & ejus socii. At tempore jam ultimo hærebant ei assiduo Raganardus, [ubi varios discipulos habuit.] Waldramnus, qui adhuc supersunt; Adalbertus quoque beatæ memoriæ, quantum poterat, Sigulfi tunc filius, post autem venerandus Pater, & d multi alii, quorum omnium utinam noverit Christus nomina. Hi vero omni se circumspectione prævidentes, studebant solicite, ne quid coram eo reprehensionis agerent; multoties etiam & absque eo. Noverant enim eum vinctum esse Deo, Spirituque ejus illustratum; licet corporalibus oculis, senectute atque infirmitate resistente, jam clare videre nequiret; ac ideo timebant actus suos eum latere non posse.

[15] Spiritu siquidem repletus prophetiæ, quibusdam quæ eis essent ventura prædixit, sicuti fecit Raganardo de e Osulfo. Nam idem Raganardus quamdam horribilem sopori deditus videns visionem, [Calitus discit Osulfi, lapsum,] quam bonum est silere, eidem Patri sequenti die cum pavore retulit, timens ne de se ageretur. At ipse Pater magno cum dolore respondit: O Osulfe, tu miser, quoties te monui? quoties corripui? Multum deniq; laborem in avunculum tuum habui, ut se corrigeret, & viam mandatorum Dei operari cœpisset; prædixique ei, quia nisi fecisset, priusquam de seculo migraret plaga lepræ percuteretur: sicque factum est. Prædico ergo &tibi, fili mi, de Osulfo, super quo est hæc visio, quoniam neque in hac regione, neque in qua natus est, morietur: quod postea probavit eventus, mortuus est enim in Longobardia. Idem quoq; Raganardus tentavit se nimiis vigiliis & abstinentiæ nimia superfluitate, ignorantibus omnibus, affligere, ita ut pro hac intemperantia gravissimæ succumberet febri: ad quem visitandum Pater veniens Albinus, [Raganardi nimias vigilias & abstinentiā,] jubet omnes præter Sigulfum exire de domo ejus, quem increpans ait: Cur sine cujusquam consilio tam intemperanter agere tentasti? Nam ego considerans te velle hoc agere, in domo, in qua dormio, te quoque dormire jussi: tu vero statim ut omnes dormire noveras, candelam latenter accendens in laterna celabas, ac ad locum illum pergens tota nocte vigilabas: & quidquid occulte ibi faciebas (noverat quod Deus solus) * ipse ei indicavit, addens: Quando mecum quoque ad mandatum pergebas, & re vinum bibere jubebam; arte callidissima dicebas: Bibi, domine Pater, meo cum avunculo sufficienter. Cum autem ad tuum venires avunculum, & ipse quoq; hoc te juberet, aiebas mecum te bibisse. Voluisti nos deludere, & deceptus es. Cave ergo ista postquam surrexeris de febri, ne tale aliquid indiscrete umquam coneris agere.

[17] Audiens igitur ista Raganardus ab ipso, qui vocabatur Vetulus, erubuit, multumque expavit, sciens se deprehensum, suaque occulta latere Albinum non posse; & admirans dicebat: Quo modo palam istud factum est? Testatur hodieque ipse coram Deo nullum cognovisse hominem, hoc antea homine revelante, præter solum Deum. Pœnitens denique quod egerat stulte, per omne post tempus vitæ Albini nihil tale sine illius egit consilio atque imperio.

[17] Sæpissime etiam ad eum Missi venientes Regis, aliorumq; amicorum, cum adhuc ab eo longe essent, eorum prædicebat adventum, causamque adventus, [Benedicti Ab. Anianensis adventum,] quid quoq; adferrēt, quidve secum vehere quærerent. Audientes autē ista discipuli quidam, usq; dum probarent, senectutem ejus quasi desipientem culpabāt. Vir quoq; [venerabilis] f Benedictus, ei præ omnibus monachis familiaritate junctus, ad eum, gratia consilii salutis suæ & suorum accipiendi, sæpius Gothiæ de partibus properabat. Quadā vero vice voluit taliter venire Turonis, nemo ut hoc agnosceret, quousque ad ostium assisteret domus Albini. Cumque adhuc haud prope esset, vocans Albinus unum suorum, ait: Festina occurrere Benedicto Abbati in loco tali, & dic ei, velociter ad me perveniat. Fecit missus Patris Albini ut sibi præceptum fuerat; pervenitque post triduum ubi ei dixerat, & Benedictum reperit, eiq; quod sibi jussum fuerat nuntiavit. Stupens autem suum deprehensum conatum, cum velocitate pervenit Turonis ad eum. Cumque se alterutrum tripudiantes deoscularentur, infit Benedictus Pater reverendus suppliciter: Domine Pater, quis meum vobis prædixit adventum? Respondit ei: Nullus homo verbis mihi innotuit. Cui idem: Quis tum, Domine? forsitan litteris cujusquam audistis? At ille: Vere, inquit, nullis. Ad quē vir idem [sanctus] rursum: Si neq; ab homine ullo dicente, neq; litteris cujusquam præscistis, precor, mi Pater, quonam modo illud noveritis, edicite. Cui Albinus: Noli amplius hoc me interrogare. Cum vero venerabilis vir Benedictus jam reverti vellet, petiit eum, ut quemadmodum speciali oratione pro se orabat, ei panderet. At ipse ait: [eique suum modum orandi indicat;] Hoc namque Christum rogo. Domine, da mihi intelligere peccata mea, & veram confessionem facere, & dignam pœnitentiam agere, & da mihi remissionem peccatorum meorum. Cui vir Deo dignus Benedictus ait: Addamus, mi Pater, huic orationi unum sermonem: Et post remissionē salva me. At Albinus gaudens, dixit: Fiat, reverentissime fili, fiat. Iterum autem vir idem flagitabat, ut sibi diceret, quando Crucem videns se contra eam inclinabat, quæ verba labris silenter depromeret. Ille vero hoc inquit: Tuam crucem adoramus, Domine, tuā gloriosam recolimus passionem; miserere nostri, qui passus es pro nobis. Post hæc deducens eum aliquantulum, remisit gaudentem Albinus ad sua suosque.

[18] Rex siquidem magnus, * jamque Imperator porens, Carolus orationis gratia unaque desideratæ collocutionis mutuæ cum Albino, sepulcrum S. Martini suis cum filiis, g Carolo, Pippino, ac Ludovico visitare studuit: quo in loco tenens manum Albini, [prædicit Ludovici principatum,] ait secrete: Domine Magister, quem de his filiis meis videtur tibi in isto honore, quem, indigno quamquā, dedit mihi Deus, habere me successorem? At ille vultum in Ludovicum dirigens, novissimum illorum, sed humilitate clarissimū, ob quam a multis despicabilis notabatur, ait: Habebis Ludovicum humilem, successorem eximiū. Hoc tunc solus audivit Carolus. Sed cū eosdem Reges erecta cervice, & Ludovicum humili * passu orationis gratia in ecclesiam S. Stephani incedere cerneret; sedens in loco quo sepeliri volebat, infit sibi assistentibus: Cernitis Ludovicum fratribus suis humiliorem? certe videbitis hunc patris celsissimum successorem. Nec non, cum post communionem corporis Christi & sanguinis manu propria eis misceret, idem Ludovicus humilitate clarissimus præ omnibus Patri sancto se inclinans, ejus osculatus est manum. Tunc vir Domini assistenti sibi ait Sigulfo: Omnis qui se exaltat humiliabitur, & qui se humiliat exaltabitur, certe istum post patrem Francia gaudebit habere Imperatorem. Hoc nos jam factum & videmus & gaudemus. Depositi sunt qui videbantur cedri, & exaltata est oliva fructificans in domo Domini. Ipse denique Pater Carolum multa erudivit * cura, artibus liberalibus scripturisque divinis; adeo ut sapientissimus omnium Francorum efficeretur Regum, qui fuerunt ab adventu Christi. Docuit etiam eum per omne vitæ suæ tempus quos psalmos pœnitentiæ, cum letania & orationibus precibusque, quos ad orationem specialem faciendam, quos in laude Dei, quos quoque pro quacumque tribulatione, quemque etiam ut se in divinis exerceret laudibus decantaret: quod nosse qui vult, legat h libellum ejus ad eumdem de ratione orationis.

[19] Legerat idem vir Domini libros juvenis antiquorum Philosophorum, Virgiliique mendacia, quæ nolebat jam ipse nec audire, neque discipulos suos legere: Sufficiunt, inquiens, divini Poëtæ vobis, nec egetis luxuriosa sermonis Virgilii vos pollui facundia. [Virgilium a suis discipulis furtim lectum,] Contra quod præceptum tentavit i Sigulfus Vetulus secrete agere, unde post erubuit publice. Advocans namque suos, quos tunc filios nutriebat, Adalbertum & Aldricum, jussit coram se secretissime Virgilium legere, interdicens eis, ne quis ullo modo sciret, ne forte ad Patris Albini notitiam perveniret. Albinus autem solito more ad se vocans, ait: Unde te habemus, Virgiliane? cur cœpisti ac voluisti contra meam voluntatem & consilium me ignorante agere, ut Virgilium legeres? Sigulfus vero se ad pedes ejus projiciens, stultissime se egisse confessus, humiliter pœnituit. Cujus satisfactionem benigne pius Pater post increpationem recepit, monens eum ne ultra tale aliquid ageret. Testatur vir Deo dignus adhuc superstes Aldricus k Abbas, nec se nec Adalbertum cuiquam hoc innotuisse; sed usque tunc, sicut eis præceptum fuerat, omnimodis siluisse.

[20] [fraudem in vino factā,] Fratribus Cormaricensibus, quos valde diligebat, jusserat ipse Pater centum modia vini dari. Cumque ad monasterium ducerentur, mandavit per Sigulfum Benedicti Abbatis monachum provisoribus monasterii, ut tenerent interim ductores vini, quo usque coram eis de vasculis, in quibus ipsum vinum adduxerant, in alia mutaretur: quia aliqui ex eis inde furtive sumentes, in vascula, quatenus plena essent cum ad monasterium pervenirent, sabulum aquæ miscuerant: quod ita factum Fratres certissime probarunt.

[21] Aigulfus præterea Presbyter Engelsaxo, & ipse ad eumdem Patrem visitandum Turonis venit. [& auctores convitii cujusdam,] Cumque ante januam ejus domus cœpisset assistere, ecce quidam Turonensium Fratrum simul, videlicet quatuor juncti, hunc respicientes, putantesque nihil eum illorum de locutione scire, colloquebantur ad invicem; Venit iste Britto vel Scotto ad illum alterum Brittonem qui intus jacet: o Deus, libera istud monasterium de istis Brittonibus: nam sicut apes undique ad matrem revertuntur, ita hi omnes ad istum veniunt. Ingressus autem idem Presbyter domum Albini: post nonnulla alia retulit ei quæ audierat. Cui Albinus: Nosti, inquit, qui sunt? At ille: Vere neque novi, neque eos respicere præ verecundia quivi, quando ista dicebant. Pater vero Albinus ait: Certe ego novi qui sunt. Vocans ergo eos ipse propriis nominibus, ad se venire jubet, dicens: Isti sunt. Condolens itaque eorum stultitiæ, pepercit eis dicens: Parcat illis Christus Filius Dei. Dans autem eis singulos vini calices bibere, iterum foras leniter exire jubet: Aigulfus vero postea id diligentissime per alios sciscitans, eosdem fuisse probavit.

[22] Neque illud silentio prætereundum ratus sum quod multi noverunt. Custos sepulcri S. Martini, [Intendium in sacrario S. Martini exortum] qui providebat ceram & vestimenta omnia quæ ad ipsam basilicam pertinebant, intrans cum candela accensa secretarium quo ista servabantur, infixit eamdem stipiti: quam cum egrederetur oblitus est accipere. Firmans itaque ostium sera, abiit: candela vero ardens cecidit super ceram; cera quoque magnas dans flammas ad vestimenta, quæ perticis hærebant, multa cum vi ignem emisit; vestimenta porro usque ad tectum: quod custos sentiens, cum clavi statim ad aliud l monasterium fugit. Fit undique concursus, pulsatur ostium, nec ullo aperitur sudore. Clerici pretiosum quicumque aliquid in domo suo habebant, foras mittebant: ecclesia S. Martini vestimentis quibusdam nudabatur: nec aliud quisquam Iperare poterat quam totius Monasterii concremationem: nudabatur plumbo tectum. Aderat Albinus, oculis jam non videns. Interrogat ergo quid agatur. Cui unus discipulorum suorum vetulus; Perge, inquit, hinc, mi domine Pater, ne forte aut plumbo superius projecto usque ad mortem percutiaris, aut igne cremeris: * certus enim interitus manet. [prostratus ante ejus sepulcrum restinguit.] Cumque Albinus voluisset ire, iterum ad eum vetulus; Mi, inquit, domine Pater, vade ad sepulcrum Domni Martini, & pro nobis intercede. Fecit itaque ita Albinus. Cumque illuc pervenisset, extendit se super terram in cruce, gemitum emittens ad cælum. Miro igitur modo ac incredibili, statim ut Albinus se projecit in terram, totus ille ignis ita extinctus est, ac si immenso necaretur fluvio. Hoc cernentes Clerici, magno cum stupore exultantes ad locum illum festinato perveniunt, ubi Albinus ante sepulcrum S. Martini prostratus in cruce, pro eis jacens Deum precabatur. Elevantes autem eum humo, benedicunt Deum, qui per Albini preces totam fabricam monasterii S. Martini igne ne consumeretur salvavit. Hæc tua sunt, S. Martine, digna exempla, qui ignes quondam cum quæreres fugere, non poteras; ad Deum conversus oratione, ignes illos extinxisti minaces. Vere celsa fides, quæ suo calore igneos potuit extinguere globos. Nec mirum si elementa precibus ac jussis Albini propriam vim linquant, cum ipse in corde requiescat ejus, qui diligentes se diligit, ambulantesque in igne, flamma non permittit fuscari. Te in his adoramus, te glorificamus, teque laudamus, qui * sicut dignatus es polliceri servis tuis tua servantibus mandata, operibus etiam in Albino tuo ostendisti evidentissime, Tu * si quidem dixisti, Christe Jesu: Si quid petieritis me in nomine meo, hoc faciam; videlicet ut glorificetur Pater in Filio. [Ioa. 14, 14]

ANNOTATA.

a Secessum ex palatio Caroli Magni, ad quod sæpius cogebatur accedere, indicat se expetisse epistola 17, 19, 92 & aliis.

b Hic est S. Bonifacius, Archiepiscopus Apostolicus & Moguntinus, fundator monasterii Fuldensis, ibidemque post martyrium depositus, & anno 819 in novam ecclesiam translatus: uti ea omnia latißime deducta paravimus, ad diem 6 Iunii edenda.

c Secessum obtinuisse in Turonicum monasterium innuit ipse epistola 99, ubi col. 1630 tandem ait se ad portum dejectum quietis.

d Ex his sunt Onias Sacerdos, Candidus Presbyter, & Nathanaël Diaconus, quibus dedicavit Alcuinus Commentaria sua in Ecclesiasten; Daphinus, cui explanat aliqua in Cantica Canticorum; Odwinus Presbyter, cui inscriptus est tractatus de Baptismi Ceremoniis: imo & B. Rabanus Maurus, Archiepiscopus dein Moguntinus, uti late deduximus 4 Februarii ante ejus Vitam § 3. Nam hic quoque, in epistola Commentariis Regum præfixa, beatæ memoriæ Albinum Magistrum suum appellat.

e De hujus Osulfi lapsu videntur accipiendæ epistolæ 103 & 114, hæc inscribitur filio, quem sero genuit & cito amisit, illa filio prodigo.

f Hic est B. Benedictus, Anianæ & Indæ Abbas, cujus Vitam dedimus 12 Februarii, & hæc verba ante illam num. 10 & 11 protulimus. Est autem Anianæ monasterium in Languedocia, hic Gotthia dicta a possessoribus antiquis.

g Hi duo mortui sunt vivente patre Carolo Magno, Carolus anno 811, Pippinus anno 810.

h Hic est libellus de Psælmorum usu, cum variis precandi formulis ad res quotidianas accommodatis, inter opera Alcuini a columna 123 ad 178.

i Sigulfus ab Alcuino substitutus Abbas Ferrariensis, cui ob senectutem succeßit Adalbertus, & huic S. Aldricus, de quibus hic agitur. Consule supra indicata ante Vitam.

k Ergo ante annum 829, quo S. Aldricus creatur Archiepiscopus Senonensis.

l Notat Mabillon ipsas Basilicas non raro vocari monasteria; & sic existimat in aliam ejusdem Martiniani monasterii basilicam (plures enim indicantur num. 28 fuisse) Custodem fugisse: crediderim potius timore pœnæ commeritæ ad aliud revera monasterium fugisse hominem.

CAPUT IV.
Libri scripti. Exercitia pia. Morbus, obitus, sepultura, epitaphium.

[23] Illud quoque ad laudem Domini commemorandum est, [Infirmos sanat.] quod multi sæpius ad Albinum venientes infirmi, benedictione ejus cum fide accepta sospitatem recepere corpoream. Quodam etiam tempore, fertur ut a nonnullis præcipuis, quidam pauper, oculorum lumen gravi habens obductum caligine, ad januam exterioris domus veniens Albini, flagitabat dari sibi aquam, ejus qua loti forent oculi. Aiebat enim revelatum illi fuisse, quod si ex ea oculos suos ablueret, visum reciperet. Ignorante ergo Albino colligitur aqua, qua faciem & oculos laverat, daturque occulte poscenti pauperi. Lavans igitur pauper ille aqua illa oculos cum plena fide, caliginem fugavit, ac clarum lumen recepit. Illustramur & nos tuo, Pater, sudore, lavanturque tua pia doctrina animarum nostrarum crimina, nesciente te ultra jam fatigari labore oculorum; tu quoque corporali visu minime cernebas, & aliorum [mentes] semper illuminare satagebas: quosque præsentialiter non potēras, litteris absentialiter erudiebas, scribens multa omni Ecclesiæ utilia.

[24] Postulante namque Imperatore Carolo scripsit librum de sancta Trinitate utilissimum, [opera varia scribit.] nec non de Rhetorica, Dialectica & Musica. Scripsit ad Gundradam a de animæ ratione. Postulantibus feminis honestissimis b Gisla & Richtrude, super Euangelium Joannis partim de suo, partim de sancto Augustino mirabile opus composuit. Scripsit & in quatuor Epistolas Pauli, ad Ephesios scilicet, ad Titum, ad Philemonem, & ad Hebræos; ad c Fredegiscum in Psalmis; ad Widonem Comitem Homelias de principalibus vitiis & virtutibus; ad Sigulfum suum quæstiones in Genesi perutiles, in Proverbiis Salomonis, & Ecclesiaste, in Canticisque canticorum luculenta sub brevitate ineffabiliter; sub nominibus Franci & Saxonis, de Grammatica, cum interrogatione & responsione, facundissimum libellum composuit. Collegit multis de Patrum operibus Homeliarum duo volumina. Scripsit de Orthographia. In centesimo quoque octavo-decimo Psalmo stylo usus est aureo. Sunt & alia multa, quæ quisquis legerit, & diligenter scrutatus fuerit, non modicam sui ædificationem reperiet, sicut in epistolis ad multos directis. In his ergo & hujusmodi reliquum vitæ suæ ducens tempus, cælestem in terris duxit vitam, præstolans in novissima positus vigilia Filii hominis adventum. Intraret ut cum eo ad nuptias, lavabat singulas per noctes lectum suum lacrymis, Sanctorum semper se muniens intercessionibus, quorum omni die celebrabat solennia; hostis ne ullis antiqui confoderetur jaculis, qui nequaquam ejus irrumpere domum tam occulte poterat, ut ab ipso repente non deprehenderetur, Crucisque signo pelleretur.

[25] Quadam igitur nocte solito orationem cum psalmorum decantatione volens secretim fundere, [Somno gravatus diabolum sibi insultante,] aggravatur immenso somno. Surgens vero e lectulo, tulit cappam desuper se. Cumq; iterum aggravaretur somno, exspoliavit se omnibus vestimentis præterquā sola camisia & femoralibus. Nihilominus vero perseverante somno, accepit thuribulum; & pergens ad locum, quo erat ignis tutatus, implevit prunis illud, ac desuper thymiama posuit, totamque cameram odore suavi persudit. Qua in hora corporali se specie diabolus præbuit ei visibilem; homo quasi magnus, nigerrimus ac deformis, barbatusque, blasphemiæ in eum aggerens jacula: Quid, inquit, hypocrita agis, Alchuine? Cur coram hominibus justum te videri conaris, cum deceptor sis magnusque simulator? Tu putas his tuis flexionibus acceptabilem posse te habere Christum? Sed miles Christi ineluctabilis stans cum David in turre, quæ est ordinata omni armatura fortium & mille pendentibus clypeis, cælesti dicebat voce: Dominus lux mea & salutare meum, quem timebo? ipse fortitudo vitæ meæ, quem formidabo? Intellige, Domine, murmur meum, adverte vocem clamoris mei, Rex meus & Deus meus: [oratione vincit.] quia te deprecor, Domine. Mane audies vocem meam, mane præparabor ad te, & contemplabor, surgens medio noctis ad confitendum tibi. Applicant mihi mendacium superbi: ego autem in toto corde scrutabor præcepta tua. Fiat cor meum perfectum in præceptis tuis, & confundantur qui inique conterunt me, dum non confundar ego, quando adspiraverit dies & fuerint inclinatæ umbræ. Fugatus denique hostis, & ipse completa oratione quiescit. Hac in hora unus solummodo discipulorum ejus, Waldramnus nomine, adhuc vivens, vigilabat, occulte cernens hæc omnia, testis scilicet hujus rei quæ fieret.

[26] Utebatur idem Pater, Apostoli juxta consilium, non propter gulæ desiderium, [Exercitiis piis vacat:] sed propter carnis infirmitatem, vino modico. [1 Tim. 3,5] Fugiebat modis omnibus otiositatem. Nam aut legebat, aut scribebat, aut discipulos erudiebat, aut orationi vacabat & Psalmorum decantationi, inevitabilibus tantummodo corporis indulgens necessitatibus. Erat pauperum pater, humilibus humilior, divitum ad pietatem invitator, superbis superior, discretor quoque omnium egregiusque liberator. Celebrabat omni die Missarum solennia multa cum honestatis diligentia, habens singulis hebdomadæ diebus Missas deputatas proprias. Dominica porro die, nullo umquam tempore, postquam lux inchoasset apparere auroræ, se tradebat sopori: sed velociter Levitice se præparans, suo cum Sigulfo Presbytero Missarum colebat solennia specialium usque horam tertiam: & tunc nimia cum reverentia publicam intrabat ad Missam. Discipuli vero ejus aliis soliciti cum in locis essent, maxime ad opus Dei cum assisterent, studebant ne quid reprehensionis in eis ab illo cerneretur.

[27] Jam ergo Albinus corpore dissolvi cupiens, & cum Christo esse desiderans, exorabat eum votis omnibus, [optat mori die Pentecostes.] ut die quo in linguis igneis Spiritus sanctus super Apostolos venisse visus est, & eorum corda replevit, si fieri posset, migraret e mundo. Vespertinum siquidem pro se agens officium, in loco quo elegerat post obirum quiescere, juxta videlicet ecclesiam S. Martini, hymnum S. Mariæ euangelicum cum hac Antiphona decantabat: d O clavis David, & sceptrum domus Israël, [eoque se disponit,] qui aperis & nemo claudit, claudis & nemo aperit; veni, & educ vinctum de domo carceris, sedentem in tenebris & umbra mortis. Dicens post orationem dominicam hos versus: Quemadmodum cervus desiderat ad fontes aquarum, &c. Quam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum! Beati qui habitant in domo tua, &c. Ad te levavi oculos meos. Unam petii a Domino. Ad te, Domine, levavi animam meam, & reliqua hujusmodi.

[28] Quadragesimæ igitur tempus, sicut semper consueverat, [in Quadragesima,] dignissime omni cum contritione carnis & spiritus mundationeque habitus celebrans, Sanctorum basilicas, quæ sunt intra S. Martini monasterium, cunctis noctibus frequētabat, lavans se a [culpis] suis multis gemitibus. Cum vero Resurrectionis Domini perageretur solennitas, nocte ejus Ascensionis e decidit in lectum, gravi fatigatus languore usque ad morten nec poterat loqui. Tertia tandem antequam migtaret die, solitam exultationis voce decantavit Antiphonam, [& voto potitur,] O clavis David, versusque superius memoratos recitavit. Die autem Pentecostes, peracto matutinali officio, eadem hora qua ingredi consueverat ad Missas aurora patente, sancta Albini anima carne solvitur, ministerioque Levitarum cælestium, beatum habentium secum Protomartyrem Stephanum & Laurentium Archidiaconum, Angelorum cum exercitu, ad Christum, quem amavit, quem quæsivit, perducitur; & fruitur ejus gloria in cælo per omnia secula feliciter, cui servivit in mundo fideliter.

[29] Discessit igitur dierum plenus numero XIV Kal. Junii, f anno ab Incarnatione Domini DCCCIV. Eadem vero nocte super ecclesiam S. Martini inæstimabilis visa est splendoris claritas, [anno 804, splendore apparente.] in tantum ut putaretur a longe positis tota igne cremari. Quibusdam denique per totam illam noctem ipse splendor visus est, nonnullis tribus apparuit vicibus. Aurora autem surgente globus ille, jam amplissimus, super eum venisse locum visus est, quo Albinus jacebat, animaque ejus egrediente cælum penetrasse. Testatus est siquidem Joseph Archiepiscopus, per totam noctem ab eo & a suis visum fuisse: testantur multi & nunc corpore valentes. Plurioribus siquidem non ea nocte, sed præterita, Dominica prima scilicet post Ascensionem Domini, ipsa claritas eodem, ut dictum est, modo apparuit.

[30] Eadem quoque hora cuidam Solitario in Italia posito cælestium Levitarum ostensus est exercitus, [Mors ejus Eremitæ Italo innotescit.] laudes Christo ineffabiles in aëre resonans: in quorum medio Alchuinus, splendidissima indutus Dalmatica adstans, cælū cum eis ingressus est, Pontifici æterno ut ministraret cum perenni gaudio: quod idem solitarius Fratri cuidam Turonensi, Apostolorum solito frequentare limina, ad se venienti, eodem Pentecostes die indicavit. Interrogans namque eum ait: Quis est ille Abbas, qui apud Turones in Monasterio S. Martini conversatus est? quo vocatur nomine? vel si valebat, quando inde existi, corpore? Ad quem Frater ille: Vocatur Alchuinus, estque Magister optimus in tota Francia. Quando huc iter arripui, sanum eum reliqui. Respondens vero Solitarius ille, ait cum lacrymis: Vere felicissima fruitur sanitate. Indicavit ei quid eodem die viderat aurora clarescente. Ipse autem Frater reversus Turonis, quæ audierat retulit.

[31] Pater denique Sigulsus, corpus Patris cum quibusdam aqua honorifice lavans, [Sigulfus liberatur dolore capitis.] posuit super feretrum. Habebat nempe & ipse tunc magnum dolorem capitis: sed fide animo sanus, etiam reperit sanitatem capitis. Oculos namque super magistri lectulum elevans, cernit pecten, quo ipse suum solebat pectinare caput. Istum ergo manibus sumens, ait: Credo, Domine Jesu, quia si isto magistri mei pectine meum pectinavero caput, meritis illius statim sanabitur. Ubi igitur prima vice pecten duxit per caput, quantum de eo tetigir, totum sanum habuit: sicque totum pectinando gyrans, omnem dolorem amisit. Alter discipulorum ejus Eangist nomine, dentium immenso graviter afflictus dolore, [alter dentium.] hortatu Patris Sigulsi eodem pectine dentes tetigit: & continuo, quoniam cum fide fecit, sanitatem meritis Alchuini recepit. Audiens vero civitatis Turonis Joseph Episcopus, vir bonus & Deo amabilis, beatum obiisse Alchuinum, advenit celerius illuc suo cum Clero, oculosque ejus propriis rigans lacrymis deosculabatur diutius. Præcepit autem sapienti usus consilio, ne in eo sepeliretur loco, quo idem Pater foris g voluerat; sed intra S. Martini basilicam honorificentissime: ut quorum in cælis junctæ sunt animæ, una sint corpora domo in terris posita: sicque h factum est. Super cujus tumulum positus est, sicut ipse jusserat, titulus, quem ipse vivens dictaverat, lamina scriptus in ærea, parietique insertus.

[32]

Hic, rogo, pauxillum veniens subsiste, viator, [Epitaphium ejus.]
      Et mea scrutare pectore dicta tuo:
Ut tua deque meis agnoscas fata figuris,
      Vertatur species, ut mea, sicque tua.
Quod nunc es, fueram, famosus in orbe viator:
      Et quod nunc ego sum, tuque futurus eris.
Delicias mundi casso sectabar amore:
      Nunc cinis & pulvis, vermibus atque cibus.
Quapropter potius animam curare memento,
      Quam carnem: quoniam hæc manet, illa perit.
Cur tibi rura paras? quam parvo cernis in antro
      Me tenet hic requies: sic tua parva fiet.
Cur Tyrio corpus inhias vestirier ostro,
      Quod mox esuriens pulvere vermis edet?
Ut flores pereunt vento veniente minaci,
      Sic tua namque caro, gloria tota, perit.
Tu mihi redde vicem, lector, rogo carminis hujus,
      Et dic: Da veniam: Christe, tuo famulo.
Obsecro nulla manus violet pia jura sepulcri,
      Personet Angelica donec ab arce tuba:
Qui jaces in tumulo, terræ de pulvere surge,
      Magnus adest Judex millibus innumeris.
Alchwin nomen erat sophiā mihi semper amanti,
      Pro quo funde preces mente, legens titulum.

Hic requiescit beatæ memoriæ Domnus Alchwinus Abbas, qui obiit in pace XIV Kalend. Junias. Quando legeritis, O vos omnes, orate pro eo & dicite: Requiem æternam donet ei Dominus.

ANNOTATA.

a Extæt hic tractatus a columna 769, & inscribitur Carissimæ in Christi caritate Sorori Fulaliæ Virgini. An eadem quæ hic Gundrada, & binonimis Eulalia? an diversis in Palatio existentibus inscriptus hic tractatus? dubitari potest.

b Extat hic tractatus a col. 337, & dicuntur Deo dicatæ Virgines, in Christianæ religionis sanctitate & in sapientiæ studiis devotissimæ. Inter filias Caroli Magni est Gisla, matre Hildegarde nata, uti & Rotdrudis, an hic Richtrudis, non definio: potuit librario negligenti unum nomen pro altero obrepsisse.

c Imo ad Fredegisum extat col. 759 liber de de Trinitate. Ast Expositio septem Psalmorum pœnitentialium, edita tomo 9 Spicilegii Dacheriani, inscripta Arnoni Episcopo Salisburgensi, de quo supra actum.

d Est hæc ex celebribus Antiphonis, quæ septem diebus ante Natalitia Domini ad Vesperas recitantur, & hæc refertur ad 20 Decembris.

e Accidente paralysis VII Idus Maji feria v ad Vesperum post solis occasum; supra diximus in quem diem anno 804 incidit festum Ascensionis.

f Quam apte omnia congruant, supra diximus.

g Alcuinus epist. 30 De sepulcro, inquit, cogitamus ornando: hæc vanitas vanitatum est… Quid mihi ubi vermi putrescat esca? Tantum ut anima requiem habeat studendum est, ut illa vivat feliciter, quæ mori non potest.

h Non est refutandus error ultro corruens Malmesburiensis Angli, scribentis in Cormariensi monasterio sepultum, non etiam Germanorum in Chronico Heßico & Mindensi, aut Christophori Broweri lib. 1 Antiquitatum Fuldensium cap. 10 asserentis, sepultum esse in celebri Hersfeldensi monasterio, & allegantis epitaphium, quod potius est Albuvini Præpositi Hersfeldiæ, in philosophica arte eruditissimi, & antea scholæ Magistri famosissimi, uti de eo legitur in Chronico Hildenashemensi ad annum 1034.

DE SANCTO DUNSTANO
EX ABBATE GLASTONIENSI, EPISCOPO VVIGORNIENSI ET LONDINENSI, DEIN ARCHIEPISCOPO CANTVARIENSI.

AN.DCCCC LXXXVIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De quintuplici Vita, unde prima & tertia datur: deque translatione & cultu festivo.

Dunstanus, ex Abbate Glastoniensi Episcopus Wigorniensis & Lundinensis, dein Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (S.)

AUCTORE G. H.

Floruit seculo Christi decimo S. Dunstanus, inter celeberrimos & nominatißimos Angliæ Sanctos merito habitus: cujus insignem pietatem, prudentiam, aliasque egregias animi dotes & facta præclara prædicant omnes qui ejus seculi Anglicanæ Ecclesiæ historiam attigerunt: inter quos Cardinalis Baronius ad annum 988 num. 3 de ejus obitu agens, asserit eum esse, quem egregia vitæ sanctitas, sacerdotalis immota constantia, claritudo miraculorum, & omnia Spiritus sancti charismata illustrarunt. Plures iique illustres scriptores Acta ejus conscripserunt, [Prima Vita auctore B. Sacerdote oculato teste.] quæ indefesso labore conati fuimus nancisci. Ex his antiquißima sunt, quæ aliquis Saxonicus apud Anglos Sacerdos, qui nomen suum littera B. solum signavit, inscripsit Alfrico Archiepiscopo Cantuariensi, anno post obitum S. Dunstani octavo ad eam Sedem promoto, ac dein anno MVI vita functo. Hic in Prologo asserit se scribere, quæ vel videndo vel audiendo ab ipso didicerat, vel etiam ex ejus alumnis, quos a tenella juventutis ætate ad viros usque perfectos, doctrinarum pabulis decenter instructos, ipsemet educando deduxit. Et num. 39 acturus de ejus obitu, Arbitror, inquit, æquum esse ut ea quæ vel egomet vidi vel audivi, justa Dei admonitione stimulatus, pro posse caritatis enodem Sed, quod dolendum est, quando deventum est ad exhortationem triduo ante obitum in festo Adscensionis factam, [ex Ms. datur.] reliqua deerant in pervetusto Ms. codice, quem nos Roma anno MDCLXII reduces in celeberrimo S. Vedasti Atrebatensi cœnobio reperimus & descripsimus. Forsan excitabuntur aliqui, ut eadem Acta alibi reperta indicent, & quæ hic desunt nobis submittant, postmodum in Supplemento edenda.

[2] [alia Vita auctore Adalarao Blandiniēsi omittitur.] Dicto Archiepiscopo Alfrico succeßit S. Elphegus, postmodum anno MXII a Danis martyrio coronatus: cujus jußu Adalardus monachus Blandiniensis, ut præfatur, Vitam S. Dunstani conscripsit, in duodecim lectiones ad Matutinum recitandas distinctam; ubi addit, Responsoria Lectionibus suis, & Lectiones respondere Responsoriis suis. Hanc Vitam, sed absque Responsoriis, in eodem itinere ad antiqua monasteria Normannica deflectentes reperimus in celebri Beccensi supra Rotomagum monasterio. Et hæc quidem ita est prioris compendium, ut etiam adlat aliqua ibidem præterita. Non tamen propterea visa est edenda: quia quidquid hinc haberi posset plenius habetur ex Osberno, qui eodem seculo XI floruit, & a sua adolescentia in Ecclesia Cantuariensi apud sacras S. Dunstani Reliquias educatus, [tertia Vita auctore Osberno,] ejusdemque Ecclesiæ postmodum Præcentor & B. Lanfranco Archiepiscopo Cantuariensi familiaris, atque consiliorum particeps fuit. Hic enim teste Guillelmo Malmesburiensi, lib. 1 de Gestis Pontificum Anglorum, ubi de S. Dunstano agit, Romana eloquentia scripsit Vitam S. Dunstani, hactenus ineditam; [datur ex Mss.] quam damus ex duplici Ms. codice, altero nostro, quem ne periret ipsi redemimus, altero ex monasterio S. Mariæ Bonifontis ad nos transmisso, invenimus autem eamdem etiam in Mss. Bodecensibus in Westphalia. Habuit porro Osbernus cum scriberet, duas supradictas Vitas, quarum alteram ait, satis quidem eleganter, non tamen satis diligenter scriptam sed quantum ad nocturnum Officium sufficiebat; in altera desiderari elegantiam, dum auctor nimium diligenter, quemadmodum res quæque acta sit, explicare conatur, stylo suffulto. Habuit etiam quædam Anglico sermone translata, ex Vita tertia, festiva pariter ac bene ordinata, quæ (dolor) cum aliis pluribus scriptis incendio Dorobernensis ecclesiæ consumpta sit. Adjungit Osbernus alterum librum, de Miraculis post obitum S. Dunstani patratis: quorum plurima coram se, & in B. Lanfranco, & in ipsamet etiam propria persona sua asserit patrata.

[3] Alius seculo duodecimo vixit in Anglia scriptor variarum Vitarum Sanctorum in Comitatu Suffolcensi natus, [Aliæ Vitæ] postea in Westmonasterio apud Londinenses monachus, Osbertus nomine, & ob nominis cum Osberno vicinitatem apud aliquos auctores non satis distinctus. Sub hujus nomine habetur Vita S. Dunstani in nostro quodam insigni Legendario Ms. Acta Sanctorum Maji ac Iunii continente, [apud Surium] extatq; impressa apud Laurentium Surium, & pleraq; habet ex Actis ab Osberno scriptis contracta, nonnullis hinc inde adjunctis, quæ nos ad alia Acta annotamus. Cetera omittimus, cum apud dictum Surium videri poßint. Extat & Vita apud Capgravium in Nova Legenda Angliæ olim edita, [& Capgravium,] sed ex jam relatis Actis desumpta. Solum sub finem additur hic titulus: De Translatione autem corporis S. Dunstani de Cantuaria ad Glastoniam, sicut in monasterio Glastoniensi scriptum inveni, hic inserens, opiniones varias peritioribus discutiendas penitus reliqui. Verum ea relatio non congruit cum iis, quæ Osbernus scribit lib. 2 num. 16 de corpore a B. Lanfranco translato, ipso tunc præsente Osberno. Quia tamen tomo I Monastici Anglicani pag. 3 referuntur Sancti in Ecclesia Glastoniensi quiescentes, [ubi de corporis translaiione.] & dein pag. 4 ista adduntur: Ibidem etiam requiescit S. Dunstanus, Archiepiscopus & Glastoniensium Pater magnificus; arbitramur istam translationem post tempora Osberni & Osberti scriptorum factam fuisse, & perperam attributam anno millesimo duodecimo, quo regnabat Ethelredus, non filius Edmundus, cognomento Yrensyde seu ferreum latus: qui anno MXVI, quo pater ejus nono Kalendas Maji obiit, de regno cum Canuto concertavit, & eodem anno circa festum S. Andreæ vita functus est. Interim apud Capgravium, anno MXII, regnante dicto Edmundo, translatio facta dicitur. Potuit hic Edmundus, nondum Rex, Glastoniæ fuisse, & ejus consilio facta esse aliquot oæium S. Dunstani translatio, quæ paßsim sit credita translatio corporis S. Dunstani: Per cujus intercessiones & merita ut addit Capgravius, Deus ibidem non cessat operari magnalia, mortuis vitam, infirmis sanitatem crebrius restituendo, brutis etiam plurimis in periculis subveniendo. In historia ecclesiæ Cathedralis S. Pauli Londinensis, edita a Guilielmo Dugdale, pag. 234 ista leguntur: Irem unum vas argenteum deauratum, ad modum cupæ factum, continens Reliquias SS. Oswaldi, Albani, & Dunstani: quæ utinam supersint, & venerationem sibi debitam aliquando recipiant, unæ cum reliquis sancti corporis partibus, ubicumque nunc asservatis.

[4] Edmundo mortuo, Canutus Rex Angliam sub suo dominio habuit, & leges Ecclesiasticas tulit, quas Spelmannus edidit idiomate Saxonicæ cum duplici versione Latina, altera Lambardi Saxonico apposita, altera ex prisca versione seorsum edita. [festum S. Dunstani sub Canuto Rege confirmatum.] In priori cap. 24 ista leguntur: Sane quidem annua Divorum Edowardi & Dunstani festa religiose ab Anglis decimo quinto Kalendas Aprilis & decimo quarto Kalendas Junii Sapientes instituerunt. In posteriori versione ista leguntur. Sancti Regis Edwardi gloriosum passionis diem per totam Angliam volumus celebrari XV Kalendas Aprilis, & S. Dunstani XIV Kalendas Junii, & sit in sanctis observationibus, sicut vere justum est, Christianis omnibus pax & concordia, & omnis ira tollatur &c. Recte autem in priori versione dicuntur Sapientes ea festa instituisse ante Canuti tempora. Nam jussu s. Elphegi Archiepiscopi Cantuariensis, anno MXII occisi, supra relatus Adalardus monachus Blandiniensis Vitam S. Dunstani in duodecim Lectiones & Responsoria distribuerat, ut in Officio Ecclesiastico recitarentur: & dein secuti scriptores Angli, dum de Dunstano egerunt, Sanctum appellarunt, longioraque encomia ex Actis retulerunt: [Cultus in Breviariis,] inter quos eminent Willielmus Malmesburiensis lib. 1 de Gestis Pontificum Anglorum, & Geruasius monachus Dorobornensis in Vitis Pontificum Cantuariensium.

[5] Habemus Breviaria secundum usum Ecclesiæ Sarum seu Sarisburiensis anno 1449 & 1557 excusa: in quibus ad hunc XIX Maji præcipitur Officium solenne novem lectionum, rubris characteribus in Kalendario indicatum: & sex priores Lectiones breves continent aliquod compendium vitæ, Responsoria autem sumuntur de Communi Confessoris Pontificis, Oratio vero hæc præscribitur. Deus qui Beatum Dunstanum, Pontificem tuum, ad regna transtulisti cælestia, da nobis per gloriosa ejus merita ad gaudia transire perennia Per Dominum &c. Habemus aliquod Martyrologium antiquum in pergameno, conscriptum in Anglia seculo XI: in quo sub sinem hujus diei XIX ista leguntur: [& Martyrologiis.] Eodem die transitus B. Dunstani, Archiepiscopi & Confessoris. Ejusdem etiam memoria celebratur in Ms. Vltrajectino Ecclesiæ Cathedralis S. Mariæ, cui subjungitur tabula Paschalis ab anno MCXXXIX, ut circa illud tempus videatur conscriptum. Secuti paßim Martyrologi posteriores, ut sunt Auctor Florarii Ms. Auctor Martyrologii Coloniæ & Lubecæ anno 1496 excusi, item Grevenus & Molanus in Auctario Vsuardi, Galesinius, Canisius, aliique cum Martyrologio Romano & Anglicano, item Monastico Wionis & aliorum. Et Wion quidem asserit migrasse anno Domini MI, citatque Trithemium: ast hic recte lib. 3 cap. 221 & lib. 4 cap. 100 scribit mortuum esse anno DCCCCLXXXVIII, uti reliqui scriptores: inter quos est Vincentius Bellovacensis, ab illo citatus; qui de S. Dunstano agit libro 24 a capite 72 ad 81, in quo asserit, animam ejus de habitaculo sanctissimi corporis egressam anno duodecimo minus a millesimo, [etiam 7 Septembris.] uti apud Osbernum, a quo sua Vincentius desumpserat, legebatur: is autem est annus nongentesimus octogesimus octavus. Longum ejusdem elogium concinnavit Petrus de Natalibus lib. 8 cap. 49, ejusque obitum retulit ad diem VII Septembris. Petrum secuti sunt more suo Richardus Witfordus, in suo Martyrologio Anglice anno 1526 Londini excuso, Maurolycus, Felicius, & Ferrarius in Catalogo generali. Ast in Martyrologio Anglicano Wilsoni appellatur dies Translationis, sed ex propria conjectura. Subnecto hisce, quæ Eadmerus monachus Cantuariensis, in Historia Novorum in Anglia, habet, dum librum primum ita auspicatur.

[6] Regnante in Anglia gloriosissimo Rege Edgaro, & totum regnum sanctis legibus strenue gubernante, Dunstanus Cantuariorum Antistes, [Encomium Eadmeri.] vir totus ex virtutibus factus, Christianæ legis moderamine totam Britanniam disponebat. Hujus gravi operatione atque consilio Rex idem & Deo devotus extitit, & undique irruentium barbarorum impetus invicta virtute debellavit, evicit, compressit. Pacem itaque diesque felices Anglia circumquaque obtinuit, dum Regis istius & Patris Dunstani corporali præsentia potiri promeruerint. Qui Rex cum vitæ suæ diem ultimum propinquum fore sentiret, Edwardo filio suo regni habenas reliquit. Successor ergo gloriosi Patris gloriosus Edwardus, a Sancto Dunstano institutus, regnum, quo tempore vixit, strenuissime rexit. Verum evolutis coronæ suæ pauculis annis, impia suæ novercæ fraude necatus, fratrem suum, Edelredum nomine, filium ipsius malæ mulieris, regni quidem, sed nullius probitatis, heredem sortitus est. Cui, quia per sanguinem fratris ad regnum aspiravit, gravi invectione præfatus Antistes comminatus est; quod ipse videlicet in sanguine victurus, quod barbarorum incursus atroci oppressione passurus, quod ipsum quoque regnum innumeris atque cruentis vastationibus conterendum foret, edixit. Quæ prophetia viri Dei quam vera extiterit; & in chronicis, qui legere volunt, & in nostris tribulationibus, qui advertere sciunt, videre facillime possunt; ne dicam in his, quæ istius operis series per loca, veritate dictante, demonstrabit.

[7] Translato igitur ad cælestia beato Dunstano; evestigio, ut prædixerat ipse, barbarorum irruptioni Anglia patuit. Regis etenim desidia circumcirca innotuit, & ideo exterorum cupiditas, opes Anglorum [magis] quam mortes affectans, hac & illac, per mare, terram invadere, & primo propinquas mari villas & urbes, deinde remotiores, ac demum totam provinciam miserabili depopulatione devastare. Quibus cum ille, nimio pavore percussus, non armis occurrere, sed data pecunia pacem ab eis petere non erubuisset; ipsi suscepto pretio in sua revertebantur, ut, numero suorum adaucto, ferociores redirent, ac præmia iteratæ irruptionis multiplicata reciperent: unde modo decem millia, modo sedecim millia, modo viginti quatuor millia, modo triginta millia librarum argenti consecuti sunt; omnia eis largiente præfato Rege Edelredo, & gravi exactione totum regnum opprimente. Inter ista mala quartus, a beato Dunstano, Alfegus, Wentanus Episcopus, Ecclesiam Cantuariensem regendam suscepit; vir strenuus, & ab infantia sua sacra religionis vita & habitu decoratus. Hic igitur, consideratis innumeris malis quibus totum regnum in immensum devastabatur, inhorruit; & quibus poterat modis operam dare cœpit, quemadmodum immanitati nefandorum hominum possit obviari. Quod ipsi percipientes, & ne consuetis quæstibus privarentur, sibi ac suis providentes, in ipsum acerbo odio animati sunt. Unde vastata & conflagrata civitate Cantuaria, civibusque ejus lacrymabili per eos forte damnatis, Ecclesiam quoque Salvatoris in ea consistentem flamma consumpsit. Ipse Pater interea furentum manibus vinctus abducitur, trucidatis primo coram eo pene omnibus monachis, qui sub ejus regimine in ipsa Ecclesia Domino Christo famulabantur. Inde Alfegus, naucellæ injectus, ad Grenewic vehitur, & crudeli custodiæ per septem menses mancipatus (dum malignantium iniquitati manus dare, nullis minis victus, acquiesceret) sævissima nece ab eis lapidatus occubuit. Hæc paucis commemoraverim, non historiam texens, sed quam veridico vaticinio Pater Dunstanus mala Angliæ ventura prædixerit, scire volentium intellectui pandens. Nec hic molorum finis extitit. Acta sunt enim post hæc & alia per Angliam ingentia mala, ac pluribus annis semper sunt sibi ipsis in deterius aucta. Inter quæ, monasteria quoque servorum & ancillarum Dei, quæ usque in quadraginta octo numero, tempore Regis Edgari per Patrem Dunstanum, cooperantibus sanctis Oswaldo videlicet Eboracensi & Athelwoldo Pontifice Wintoniensi, nova surrexerant, & magna ex parte diruta, & religio Monachici ordinis in nihilum pene redacta est.

VITA
Auctore B. Presbytero coævo, & teste oculato.
Ex Ms. Vedastino Atrebati.

Dunstanus, ex Abbate Glastoniensi Episcopus Wigorniensis & Lundinensis, dein Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2342

AUCTORE B. COÆVO EX MS.

PROLOGUS.

[1] Perprudenti Domino Archonti Alfrico, omnium extimus Sacerdotum B. vilisq; Saxonum indigena, alta polurum gaudia.

Te quidem Pastor præcelse, ob enormitatem divulgatæ peritiæ, propterque magnificam & placidam privilegii dignitatem, ad insuperabilem mihi a tuitonem [ante] ceteros quosque, quamvis sint doctrina perspicui, excipiendam secernam: qui quodam luculento competentis facundiæ calamo, decentis Æditui, almi scilicet Dunstani, merita monimenta protelare conarer, ni incepta gloriosæ vitæ ipsius b præconia omnemque hujus opusculi definitionem degeneri vitiorum stylo, [Styli sui rusticitatem agnoscens,] ut cernis, attaminando fœdarem. Quapropter primus præ ceteris hujuscemodi dedecus patula protestatione tuæ Serenitati profiteor, meque adeo more aligerorum, qui se, priusquam profectionis vocem emittant, alarum plausibus flagellare videntur, propriis verborum verberibus, tuis provolulutus genibus, exonerans affligo. Eatenus, inquam, ut quidquid hac in editione contra orthographiæ normam compositoris vitio usurpatum repereris, imperiali potentia abradere, ac ploranti pinnicula profluentis encausti in melius ab errore reformatum emendare præcipias. Quin etiam utriusque ordinis in utroque sexu sagaces, hanc quoque c tenuem nostri libelli segetem litterarum pedibus transmeantes, toto cordis intuitu, tuoque d potius suffragio, itidem facere permoneo: [aliis eum offert expoliendum,] astu tamen, ne rari germinis seminaria incaure calcantes deprimant; neu interea [dum] in annona depressa peritura olera penitus exstirpare nituntur, justa potius plantaria, cum malis pariter secanti intercepta sarculo, eradicando præcidant: sed execrabilia hujus superficiei lolia, quodam levi conamine, passim per locorum spatia negligenter respersa, fundotenus explodant. Si hæc mihi affectanti e precamina … concedenda persentio, satis gratiosa beneficia rependenda depromo: sin autem invidis æmulorum abdicamentis refutata temnuntur, ignoratur utique quid satius inceptem, quam ut propria falcicula, licet sit scabrosa, mutilatione tenuatim obducta, propriam messem sudati laboris pro posse virium piare procedam: [sed indulgenter agi secum optat,] si tamen quodam demonstranti digitulo corrigentis indicentur, qua parte locorum inserta vitiabilis campi vituperia provocatus incidam. Ergo quoniam causa inscitiæ id fieri quod volo nequibit, id tandem quod queo velle compellor. Hoc siquidem, ut [ad] optatam prælocuti f Theologi mentionem (quam lepido facilitatis eulogio, vel, si possim, g summatim rimatus, capitella omnemq; proceram hujusce texturæ seriem, h chrysidineo schemate ac biformi i renitentis electri colore gemmatim disserere, gestiebam) nunc saltem satyrica fatuitate gressuque lapsanti quasi minus sapiens vacillando incedam. Melius tamen tantæ vitæ venustatem idoneis compositoribus (ni Beati Antistitis imminentem iram pertimescam) conscribendam reservo: quia non summa profitente, quoquam in hujus cosmi situ præstantior; ast personis omnibus, divo carens dogmate, despectior. Nam e prudentibus neminem, liberali eruditum ingenio, propemodum pernoscis; qui tam deformi facundia in scribendis prologis, ut ego, videatur abuti. Has tamen sequentes paginulas, parvo capacitatis fomite utcumque compositas, fidissima fidelium attestatione k purgato, [non nisi certo comperta scripturo.] si qua propria temeritate effigiata insignia in his me conseruisse diffidas, nisi forte quæ vel videndo vel audiendo, licet intellectu torpenti, ab ipso didiceram; vel etiam ex ejus alumnis, quos a tenella juventutis ætate ad viros usque perfectos, doctrinarum pabulis decenter instructos, ipsemet educando deduxit. Acceptes, obsecro, sola septus connexione caritatis, horum apicellorum tenuem congeriem, vix l ebenina titulatione styloque fuscanti concretam, contra omnes invisorios æmulos invicta propugnatione tuendam, non favorio deditam rumusculo, sed tuæ specialiter sublimitati collatam. In hac quippe litterali planitie, mentem magis spontaneam ambientis, quam agrestem componentis ignaviam, explorari m deposco: teque, sine tuæ offensionis molestia, moneo, tanti Patris virtutibus informari, exemplis ejus instrui, moribus muniri, disciplinis justificari: ut cujus exstitisti successor in terris, ejus merearis perennis esse confessor in cælis, largiente Domino nostro Jesu Christo, qui cum coæterno Patre sanctoque Spiritu vivit & regnat Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

Stylus affectata quadam phrasium insolentia obscurus, in Prologo, videtur torsisse librarios & in varia sphalmata præcipitasse; quæ ne nimis torqueant lectorem, eorum aliqua conabor per conjecturam emendare, originaria Ms. Atrebatensis lectione huc relata, si quis forte ex ea congruentius aliquid poßit extundere: ubi autem sola unius alteriusve voculæ transpositione res agi potuit, non credidi opere pretium lectorem de mutatione facta monere.

a Ms. Tutiorem.

b Præmia.

c Terrem, forte Terream.

d Potitus.

e Precamina addunturque hæc verba, quiscumque e nebulosorum corculis, quæ videbantur posse abesse, donec felicior conjectura intelligibilem sensum reperisset.

f Videtur S. Dunstanum quem supra decentem Ædituum, quasi dignum domus Domini custodem, appellarat; hic nominare Theologum.

g Summorum rimatum.

h Chrysidineus, an dicitur quasi aureus vel auro intextus?

i Prosa scilicet & versu, atque ita deinceps varios versus, sed metro perquam vacillanti invenies contextui vitæ admixtos: quod mox appellare videtur satyricam fatuitatem.

k Purgabo.

l Ebenina titulatione indicari puto scriptionem per atramentum (est enim ebenum colore nigrum) & sic supra usurpavit plorantem pinniculam profluentis encausti.

m Explorare.

CAPUT I. Ortus, educatio, studia, mora in aula Regis, & inde expulsio.

[2] Cum multorum temporum a vero cultu Christianæ religionis vacua transissent curricula, [Post missum ad conversionem Anglorum S. Augustinū,] quibus vetusto errori ritu Gentilitatis gens Anglorum magis, quam Christo Creatori cunctorum mancipari decernebat; misericors Dominus, ne factura sua, laqueis irretita diabolicis, in æternum damnata periret; salutis æternæ remedium ejusdem cæcitati prospexit, ac venerandum Patrem a Augustinum, a beato Papa electum Gregorio, ad hujus partes patriæ miseratus destinavit: qui sagaci mentis ingenio inde conversam plebem * fidelium, heredem sociaret beato contubernio Angelorum. Mox igitur ut vir Dei inter insciæ nationis vepres sulcum celeberrimæ doctrinæ vomeremque Dei visitationis infixit, & triticeum sanctæ Trinitatis semen inseruit; sic vipereum pereuntis lolii germen ab hac extirpavit, ut ulterius dumosi ruris rudera in ea pullulare prohiberet, & dignos Deo pœnitentiæ fructus documento pariter & exemplo debere offerri demonstraret. Itaque, qui ante eam spreverat, credidit Domino universus Albionum populus, & adjunctus est per veræ fidei agnitionem Deo suo. Hic autem, sine cujus solicitudine parvi non succumbunt passeres, [& religionem Christianam stabilitam,] curam optimæ proventionis ob suæ statum conditionis ipsi deinde adhibuit. Elegit namque venturis ad se exinde liberis nutritios, Reges, Pontifices, Duces, Decanos, Præpositos, ceterosque Ecclesiæ suæ Rectores; qui post emensa singulorum spatia gregem Deo renatum sub pacis custodia regerent cum justitia.

[3] Inter hos præcipuos regiæ prælationis viros, quem Christianissimi & orthodoxi multi regnando præcesserant, quorum nunc nomina difficultas non sinit rimari per singula, gloriosus b Rex Æthelstanus annis succedentibus est Rex Anglorum adnumeratus. c Hujus igitur imperii temporibus oritur puer strenuus in Westsaxonū finibus: cujus pater d Heorstanus, mater vero Cynedrydis vocitatur. [S. Dunstanus natus,] Quem pii parentes, sacri baptismatis undis renatum, Dunstanum vocaverant. Crevit itaque puer, & effectus est tam Deo quam hominibus carus. Erat autem quædam regalis in confinio ejusdem præfati viri insula, antiquo vicinorum vocabulo Glastonia nuncupata, latis locorum dimensa finibus, piscosis aquis stagneisque circumducta fluminibus, & plurimis humanæ indigentiæ apta usibus, [& Glastoniam ductus puer,] atque sacris (quod maximum est) Dei dicata muneribus. In ea siquidem ipsius loca primi catholicæ Legis, neophyti, e antiquam Deo dictante repererunt Ecclesiam, nulla hominum arte constructam, imo humanæ saluti cælitus paratam: quam postmodum ipse cælorum Fabricator multis miraculorum gestis multisque mysteriorum virtutibus, hanc sibi sanctæque Genitrici suæ Mariæ consecratam fore, demonstravit. Huic etiam aliud addiderunt opere lapideum oratorium, quod Christo ejusque Apostolo S. Petro dedicaverunt. Porro dehinc universorum circumquaque fidelium frequentia colebat, [faciendas ibi postea fabricas in visione cognoscit.] & jam dictæ insulæ pretiosum locum humiliter frequentabat. Contigit ergo hujuscemodi causis prædictum virum Heorstanum, comitante secum beato puero Dunstano, transire Glastoniam; & cum inibi causa orationis pernoctarent, ecce suavissimi soporis felicem obtexit pausatio puerum: viditque mentis excessu quemdam senem, niveo candore vestitum, per amœna se sacri templi atria ducentem, ac monastica ædificia, quæ post per ejus Pastoratum ædificanda fuerant, demonstrantem, eo ordine quo nunc statuta referuntur fuisse.

[4] Postea vero religiosi pueri Dunstani parentes sacris eum litterarum otiis contulerunt studentem: [Inter studia,] cui confestim Dominus tantam in his largitatis suæ conferre dignatus est gratiam, ut coætaneos quosque præcelleret, & suorum tempora studiorum facili cursu transiliret:

Sed quod contulerat sibi signum summa Majestas,
In studiis ipsis parvo posse patebo.
Contigit hunc laborare diu nam febribus arctis,
In tantum ut phrenesis morbum pateretur amarum,
Immemor atque sui per deliramenta nugarum,
Plurima verborum vacuo jactasset ab ore.
Cladibus his fessus committitur & mulieri [in phrenesim lapsus & ad mortem æger,]
Cuidam, quæ tenero tunc suppeditaret alumno,
Et curam gereret sub ea ne peste periret.
At memorata lues puerum super alta premebat,
Ut velut exanimis jacuisset ad ultima stratus,
Omnibus & membris fieret quasi jam moriturus.
Cumque diu sic mole mali graveretur operti;
Ecce repente movens f abiit, propereque resurgit,
Fustem ac surculeum rapuit tunc forte repertum;
Quo cum percutiens ambabus partibus auras, [ad fastigiū templi noctu ascendit:]
A canibus rabidis quasi se defenderet, ibat.
Sic quoque nocte ferunt ut ad usque peribola templi
Solivagus properaret, & inde veniret ad altos
Ascensus graduum, quo scandere summa solebant
Artifices operum, qui cum discrimine grandi
Ipsius, heu timidi! texere cacumina templi.
Illic, ut validus, summam conscendit in arcem,
Et nimis incaute super hac stetit atque meavit.
Sed Domini pietas rapuit de fastigiorum
Casibus insontem; ponens quoque inde deorsum [deinde in ipso locatus invenitur,]
Incolumem membris, salvum, sanumque, locatum
Intus in hoc idem templum, de culmine vectum;
Quo duo custodes pariter de more cubabant,
Ut simul inter eos pausaret tertius ille.
Ipse tamen nescivit, qua ratione veniret,
Excogitare modum, vivensq; sub æthere quisquam. [ac templo redditus ostiis clausis.]
Ostia nam templi nulli patuere meanti,
Arcuit ast eadem ferrum sub cortice durum. g
Optime nunc lector, celeri sermone fatere,
Quid tibi veridico videatur in hoc pusione:
Si talem dubites superum conscendere templum;
Qui hic clausis foribus pro salvatione ruinæ
Conditur in templo, [ut] redimat de labe maligna
Postea perplures & mittat ad æthera turmas,
Dogmata distribuens, nec non exempla relinquens.
Exurgat patiens humilis, ruat atque superbus.

Nam quanto erat crescendo sublimior, tanto acuitatis ingenio locupletior: quantoque roticulis annorum maturior, tanto Dei dilectione ferventior; quanto vero in divinis laudibus assuetior, tanto perseveranti animo instantior.

[5] Videntes itaque parentes prenominati tantam sui excellentiam filii, dignum sibi h Clericalis imposuere censuram officii, inque famoso Glastoniensi ecclesiæ sociaverunt cœnobio; quatenus ibidem die noctuque Deo Deique Genitrici deserviret Mariæ, tempore continuo. Jamque disciplinis innexus deificis, florentes suæ pubertatis annos evicta juventute calcavit: & justus in domo Dei sui, sicut cedrus Libani, vigoribus virtutum floruit: inque divinis plantatus atriis, incrementi sui robora singulis diebus protendebat ad sidera. [Regi placet ob virtutem & doctrinam:] Interea tam magna suæ constantiæ fama Regis in palatio patuit, ut longe lateque magnificis rerum laudabilium divulgaretur indiciis. Non autem hujus mundi vanos captabat favores, sed copiis virtutum præventus illam æterni Regis gloriam ab intus gestabat; quam sibi pollens sapientia, docto digito donorum spiritalium, varietate etiam studiorum, nec non gemmante nitore aureorum ornatuum, dictavit. Nam multa sacrorum & divinorum voluminum prata, velut apis ingeniosa, sic rapido cursu capacis ingenii pervolavit, ut mentem potius quam corpus divinis reficeret lectionibus; & receptaculum casti pectusculi, sancti Spiritus flatu perfusum, gustu nectareo devote suppleret sensum. Porro Hiberniensium peregrini locum, quem dixi, Glastoniæ sicut & ceteræ fidelium turbæ, magno colebant affectu, & maxime ob i B. Patricii junioris honorem, qui faustus ibidem in Domino quievisse narratur. Horum etiam libros, rectæ fidei tramitem philosophantes, diligenter excoluit; aliorumque prudentium, quos ab intimo cordis aspectu Patrum Sanctorum assertione solidatos esse persensit, solubili semper scrutamine indagavit. Ita vero vitæ suæ studium coërcebat, ut quotiescumque divinæ Scripturæ libros scrutaretur, Deus cum eo pariter loqueretur: quoties autem curis secularibus solutus, orationum otiis mulcebatur; ipse cum Domino pariter fari videretur.

[6] [ab æmulis arguitur,] Igitur dum hæc exercitia bonorum operum secum agerentur, nonnulli propriorum sodalium & Palatinorum, tum quam maxime vero consanguineorum suorum, qui salutiferis actibus ejus invidebant, sanctæ vineæ vitem palmitemque, ad cælestia regna tendentem, Beatum videlicet Dunstanum in Christo pollentem, linguis acutis serpentium morsibusq; dirorum dentium, uti hirci setigeri, rodere vel præcidere conati sunt. [quasi gentilitati studeret:] Conflabant enim sub livido antro nævosi pectoris inopinatam in eum scabiem mendacii, dicentes; illum ex libris salutaribus & viris peritis, non saluti animarum profutura, sed avitæ gentilitatis vanissima didicisse carmina, & historiarum frivolas colere incantationum nænias. Huic autem morbo mendacii beatus tiro semper Christum opposuit, qui omnia, ante quam fiant, novit: in cujus persona benignus Propheta David, & fidelissimus ejus testis, oraculo præventus Spiritus sancti, in falsos auctores Dominicæ Passionis, ita inquiens ait: Insurrexerunt in me testes iniqui, & mentita est iniquitas sibi. Et iterum: Qui quærebant mihi mala, locuti sunt vanitates, & dolos tota die meditabantur. [Ps. 26, 12 & 70, 13] Et ipse Dominus in Euangelio ait: Beati eritis cum vos oderint homines, &c. Et auditoribus suis: Si de mundo fuissetis, mumdus quod suum erat diligeret; quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos de mundo, propterea odit vos mundus. [Luc. 6, 22, Ioa. 15, 19] Itemque Beati estis cum maledixerint vobis homines, & persecuti vos fuerint, & dixerint omne malum adversum vos, mentientes propter me. [Matt. 5, 11] Gaudete in illo die & exultate, quoniam merces vestra copiosa est in cælis. Hac ergo servus Dei Dunstanus firmissima sponsione confortatus, velut homo surdus & quasi vocem objurgationis non curans, effectus est: cum vix umquam canibus contra se latrantibus aperuerit os suum per amaræ increpationis eloquium. Ipsi vero in machinamento malitiæ perseverantes, [ab aula pulsus,] criminati sunt illum falsa quadam objectione corā Rege, impetraveruntque ut ab eorum consortio pelleretur: quem, si sanæ mentis essent, unice dilexissent. Deinde atrocissima impietatis prævalescente rabie, [projicitur in fœtentem paludem.] rapientes insontem quadrifidis membris, velut ovem patientem, manibusque ac pedibus restrictum, projecerunt in lutulenta palustrium loca: & ut eum in furoris sui dementia contemptibiliorem efficerent, pedibus superimprimebant: quousque secundum voluntatis eorum malitiam, in fœtenti volutabro dehonestarent. Illis autem recedentibus, vix ipse e palude fluminis quasi depicatus surrexit: & ad quemdam amicorum, uno inde distantem milliario, ut ibi se ablueret, venire disposuit. Occurrerunt vero illi canes ejusdem acerrimi: & quoniam luto deturpatum, magis monstrum quam hominem putaverunt; crudeli latratu hunc invaserunt: tamen ut blandientis vocem audierunt, mox [esse], illius ex eo tantummodo reticētes, agnoverunt. Tunc ille secum ex profundo cordis suspirio ingemiscens, ait: O sæva propinquorum meorum væsania, in caninam sævitiam de dilectionis humanitate mutata! Nam irrationabilis canum natura humanitatis mihi dilectionem cauda blandienti exhibuit: propinquitas vero humanitatis oblita, canum mihi infestantium severitatem inseruit: sic improbus ordo amborum in utrisque mutavit justam viam.

ANNOTATA.

a Coluntur S. Augustinus infra 26 Maji, & S. Gregorius 12 Martii, a quo ille missus venit in Angliam anno 597.

b Æthelstanus patri suo Edwardo seniori, anno 924 mortuo, succeßit. Ita paßim omnes. Solum in Chronologia Saxonica, Bedæ historiæ subnexa, refertur hoc ad annum sequentem.

c Secuti Wigorniensis, Dunelmensis, Westmonasteriensis aliique his verbis: Cujus temporibus oritur puer strenuus Dunstanus in Westsaxoniæ finibus, scilicet in Somersettensi Comitatu.

d Heorstanus, aliis Herstanus: at Cynedrydis aliis Kinedrida, Kinedritha & Chinedrita.

e De hac antiqua traditione Glastoniensis Ecclesiæ, in citato Somersettensi Comitatu sitæ, egimus Kalendis Martii ante Vitam S. Davidis Archiepiscopi Menevensis num. 12.

f Adalardus Blandiniensis, Cælesti imo Angelica, ut vere credi fas est, medela pristinæ saluti est redditus.

g Idem Adalardus addit: At matrona, cujus curæ ægrotans est creditus, usque ad transcensum pinnæ indefessa exploratrix cuncta prospiciens, cælesti prodigio fidele testimonium perhibuit. Miraculum plane divinum, cujus cum se pius puer negaret conscium, totum constat cælitus peractum, & totum fuisse deificum.

h Ms. Clericatus.

i Iocelinus in Vita S. Patricii Apostoli Hiberniæ a nobis 17 Martii illustrata num. 163 enumerat inter hujus discipulos, qui ejus Acta conscripserunt, S. Patricium filiolum ejus, qui post decessum patrui sui Britanniam remeans, in fata decessit & in Glastoniensi Ecclesia sepultus est honorifice.

CAPUT II. Monachatus S. Dunstani. Gesta & pius obitus Æthelfledæ viduæ. Antiphona ex cithara prolata.

[7] Intellexit igitur ille avitus humani generis inimicus, memoratum juvenē, [Consilio S. Elphegi nil motus,] per sinistros nuntios invidorum sodalium quos miserat, pravis voluntatibus suis parum cessisse, quibus in eum insidiantibus armis dimicare inchoavit; sed quanta sibi tentamentorum luctamina ingesserit, sequens libelli hujus pagina partim intimabit. Primum enim mulierum illi injecit amorem, quo per familiares mulierum amplexus, mundanis oblectamentis frueretur. Interea propinquus ipsius a Elphegus, cognomine Calvus, Præsul quoque fidelis, petitionibus multis & spiritualibus monitis eum rogavit ut fieret monachus. Quod ille instinctu præfati fraudatoris renuntians, maluit sponsare juvenculam, cujus quotidie blanditiis foveretur; quam more monachorum bidentinis indui, panniculis. Ut autem vir Dei verba abnuentis audivit, [movetur morbo ut fiat monachus,] mox ex imo pectoris suspirio petivit regna superna regentem, quatenus illi inferret correctionum suarum judicia, ut cujus monita temneret acriter agnosceret: quod, Deo misericorditer favente, in parui momenti spatio factum comprobatur fuisse. Eo namque modo urgentium vesicarum dolor intolerabilis omne corpus ipsius obtexit, ut elephantinum morbum se pati putaret, & spem vitæ propriæ penitus non haberet. Tunc festinanter, magno angore correptus, misit: & ad se Pontificem, jam ante a se spretum, humili prece vocavit, & obedire se velle ejus salutaribus monitis nuntiavit: at ille visitando veniens, consolatum & emendatum Deo monachum consecravit.

[8] [illique adhæret:] Pius igitur & misericors Dominus servum suum Dunstanum ab amore mulierum taliter miseratus retraxit: qui (ut historiæ tradunt) Joannem Apostolum & Euangelistam specialiter sibi dilectum a thalamis nuptiarum revocavit. Cum hac ergo Dei correctione, & beati Antistitis Elphegi documento salutari, sanioris effectus esset intelligentiæ, nonnumquam post ejusdem Pontificis almitati, gratia saluberrimæ doctrinæ causaque parentelæ, sedula adhærebat continuatione. b Interea religiosi Wintoniensium cives invitarunt eumdem Dei Pontificem ad quamdam novæ ecclesiæ dedicationem, [cum eodem a dedicata ecclesia rediens] quam in sua civitate Wintonia, qua regimen Præsulatus ipse tenebat, pro summi Numinis reverentia condiderant, in parte meridiana popularis plateæ: quæ nunc ecclesia occidentali parte omnibus ecclesiis vicinior perhibetur esse. In hujus consecratione adfuit inter alios plures cum Pontifice etiam Dunstanus, cum præcipuis unus. Qua dedicata coëgerunt more humanitatis virum venerandum cum suis ad parata caritatis convivia, lætum diem pro tanti viri veneratione proque consecrationis ducentes celebritate. Pontifex autem post gratiarum actiones cum suis imminente jam nocte surrexit, & data benedictione convivantibus tam viris quam feminis, Deum benedicendo, ad propria remeavit; & venerunt incedentes per viam ad ecclesiam, [capitali periculo liberatur.] B. Papæ Gregorio consecratam; ibique subsistens Episcopus dixit B. Dunstano: Compleamus hic apud oratorium Sancti Patris nostri Gregorii nostram Completorii horam. Et accesserunt, post voces orationum, jungentes capita sua in unum: quo confessiones suas solita consuetudine vicissim proderent. Qua peracta dum daretur ab Episcopo delictorum remissio, lapis permagnus ab alto aëre irruit: & parcente Domino, inter utraque capita vehementi lapsu in terram corruit; tantumque tangens capillos utriusque capitis, nullum eorum læsit; quem, ni fallor, ille malignus cujusque justi operis inimicus, ex improbitatis suæ jaculis furendo dejecit, quasi geminam iram in utrisque foret ulturus.

[9] Contigit autem iisdem temporibus quemdam Glastoniensis Ecclesiæ Diaconem, nomine Wulfredum, mortem subiisse temporalem: [De futuris sibi premonitus apparentu] qui B. Dunstano, tempore dū viveret, prælatus c pariter extitit & familiaris amator. Hic ergo non admodum longo tempore post discessum apparuit ei gaudens, multa de cælestibus incognita, insuper etiam omnem seriem vitæ suæ, suæq; futuræ ætatis, & eventuum bonorum malorumve fata definiens. Auditis vero beatus vir tantis mysteriorum luminibus, talibusque inevitabilibus vitæ suæ casibus, ait in excessu mentis positus: Si quæ certo relatu affirmas vera sunt & credenda, unde cognoscam? Quibus signis patulæ demonstrationis illa mihi patebunt? At ille duxit eum in atrium templi, quo corpora defunctorū humata quiescunt: digitoque demonstravit Australi ecclesiæ parte locum inconvulsum, & dixit: Quia hæc, quæ tibi retuli, vera sunt; evidenter scito, [certior redditur alterius obitu,] quia hoc in loco ante triduum Presbyter quidam sepelietur, & nondum infirmatur: corpusculum vero ejus ab Occidentali parte templi præsentis tumulandum deferetur. Ad hanc visionis vocem Beatus expergefactus Dunstanus, postque horam primam diei memor miræ revelationis, cum quibusdam in prænotatum sibi spiritualiter cœmeterii locum venit; nec non accipiens lapidem unum jactabilem, in eum projecit, hocque addidit: Si vera sunt quæ in somnis vidi, quidam Presbyter hic ante triduum debet humari. [ut dictum erat apud intra triduum sepulto.] Porro recedentibus illis venit cujusdam Æthelfledæ, nobilissimæ ac religiosissimæ matronæ, Magister & Sacerdos cum alio sociorum contubernio, & obtinuit sibi inter aliqua eloquiorum famina eumdem locum in sepulturam, dicens: Cum mortuus fuero, hic precor sepelite me. Erat siquidem ipse multorum testimonio adhuc in corpore sanus: sed cum inde post paucum abiissent, gravi morbo finitimæ vitæ sarcinatus est: deinde in nocte futura extremum spiritum Christo Domino commendavit, & ante triduum in ipso suæ electionis loco, qui B. Dunstano prius assignatus fuerat, sepultus est.

Tunc Domini servus sensit per secula faustus,
Talibus ex signis fuerant quia cuncta futura,
Quæ sibi jam dictus Wulfred sermone ferebat:
Visibus atque istis humilis sapiensque beatus,
Felix & validus, cautus, castusque refulsit,
Ante Deum vel ante homines per tempora vitæ.

[10] [Æthelfledæ vidua S. Dunstano honorata.] Nunc cœptum sermonem paulatim differendo intermitto, donec quædam brevia verba, quæ omittenda non autumo, parvo proferam eloquio. Erat namque quædam prædives Matrona, regali ex progenie orta, sed strictis nodis divinæ religionis innexa, cujus nomen brevi mentionis attactu nuper contigimus. Hæc post amissum virum, vitam ducere d vidualem pro virium qualitate desiderans, casulas sibi commanendi in affinitate sacri templi ad plagam Occidentalem constituit, ut pro regni cælestis desiderio ibidem Domino Jesu Christo die noctuque non desisteret famulari. Huic vero semper Beatus adhærebat Dunstanus, qui hanc præ ceteris modis mirabilibus adamavit: ejusque, causa religionis simul etiam propinquitatis, egestatem sedulo sublevavit. Non est autem nostræ possibilitatis enarrare per singula verborum eloquia, qualem vel quantam se in divinis præpararet obsequiis. Dominus tamen omnium inspector secretorum, tam in ultimis metæ suæ temporibus, quam etiam dum in hoc mundo deguit, cujus esset meriti declaravit. Hæc igitur omne semen Regium, de quo ipsa nobilitatis originem duxit, intimo caritatis ardore dilexit: ideoque gratia dulcedinis de suis sæpe rebus Regibus ministravit. Ex hac ergo pia consuetudine glorioso Regi Æthelstano prandium quod potuit obvia præparavit, [Æthelstanū Regem excipit convivio] quia hunc causa precaminum Glastoniam venisse præscivit. Scientes vero ministrationis Regiæ prævisores, quod dedisset Rex nepti suæ divertendi ad se promissam, venerunt die præcedenti ad videndum, si omnia paratuum ministeria habilia fuissent vel apta. Et conspectis omnibus dixerunt ad illam: Universæ ministrationis sufficientiam habes, si tibi medonis e liquor non defuerit. At illa, Non patiatur Domina mea, sancta Mater Domini mei Jesu Christi Maria, ut ille mihi vel quid in Regio dignitate deficiat. Et hæc dicens, antiquam Dei genitricis Mariæ ecclesiam quantocius intravit, [& multiplicato divinitus mulso,] seseque ibi rogatura prostravit, diu deposcens superni Regis opulentissimum sibi adesse supplementum, ad augendam Regis ministrationem. Quid ergo? Venit Rex, stipatus multo comitatu, ad tempus præfinitum; & post precum Missarumque celebrationes, lætus invitatum introivit ad prandium. Et tunc quidem in primo propinatu exhausere illud vas medonis, ad unius palmulæ mensurā: & sic postea Deo augente & beata promerente Matrona, nil minuens substitit, pincernis, ut assolet in regalibus conviviis, cornibus scissis aliisque indiscretæ quantitatis vasibus totum diem propinantibus. Quod dum mirabile factum Rex ipse relatu ministrantium audisset, ait mente immutatus ad suos: Peccavimus, nimis hanc famulam Dei superfluitate multitudinis nostræ aggravantes. Et surgens, salutata nepte, subit viam suam.

[11] [ejus ægrotantis curā suscipit S. Dunstanus,] Cœpit autem hæc famula Dei, transacto beati certaminis cursu, proximante jam fine, ex humano jure graviter infirmari: cui B. Dunstanus causam providendi solers exhibuit, & quasi propriam matrem unice custodivit. Contigit ergo his impedientibus curis, ipsum horis Vespertinalibus abesse, & cum psallentibus more solito non fuisse catervis: ipso tamen finiti diei crepusculo, cum se sequentibus scholasticis, ibat ad jam obseratam ecclesiam, ut tardatum compleret Officium. Et dum foris ante ostium ecclesiæ psallendi gratia staret, vidit eminus ex Orientis cæli climatibus prorumpentem niveam columbam, mira pulchritudine & nova specie renitentem. Erant vero extremitates alarum suarum igni scintillanti consimiles, ex quibus volatus fulminei f ictuantibus pennis sparsim fundebantur per aëra: quæ ad beatæ Matronæ atria celeri meatu convolavit. Beatus autem Dunstanus, [& cum Spiritu S. in via sibi viso loquentē invenit;] infirmæ amicæ non immemor, continuo perpletis psalmodiis regressus est; & veniens audivit illam intra suorum septa velaminum, feriis sermonibus, quasi cum quodam familiari amico, per vices verborum sermocinantem. Accessit ergo humane ad considentes ancillulas, observatrices Dominæ suæ: & mirans, cum quo loqueretur, interrogat. At illæ, se nescire dixerunt: sed, Antequam tu, inquiunt, venires, immensi splendoris jubar totum hoc cubiculum rutilando replevit: & postea cessante lumine, ipsa (ut ipse nunc audis) loqui erga loquentem non cessavit. Tunc quidem paulatim & ipse spectando resedit, donec illa quodammodo a loquela quiesceret. Et dum ea etiam ab eloquio quievisset, mox ad illam rejectis velaminum anfractibus intravit, & cum quo loqueretur ipsam familiariter interrogavit. At illa dixit ad eum: Tu quoque illum, antequam huc venires, venientem vidisti, & nunc cum quo sim locuta interrogas? Ipse enim mecum loquebatur, qui tibi psallenti dum stabas ante ostium ecclesiæ, apparuit: qui & mihi modo omnem exitus mei rationem per ordinem nuntiavit. Vobis tamen amicis meis non est admodum necesse contristari de me, quoniam mihi morienti Dei mei misericordia g obviabit, & paradisi gaudia misericorditer intrare cōcedet. Tibi autem, [sacramentaq; eidem ministrat.] quasi singularis amicæ ministro, id operis impono, ut tu quoque mane mature mihi facias balneas accelerare, & funerea vestimenta quæ mecum sum habitura præparare, postque corporis lavationem Missas celebrare, & mox tempore participationis sacri Sanguinis Corporisque Domini nostri Jesu Christi communionem accipere, ut sic eodem momento viam universæ nationis, Domino ducente, incedam. Quod, ille instantissime, parens in omnibus beatæ Matronæ præceptis, ne ultimam prævisionis suæ custodiam, tædio quoque tarditatis submissam, torpenti curæ committeret, adimplevit. Sed & illa quod sibi de se in nocte hoc in die futurū [erat ostensū] ordine quo prædixerat certissime complevit; ita inquam, ut post Missæ mysterium, post saluberrimum Eucharistiæ gustū, ipsa pariter cum finita Missa vitam felicem in Domino Jesu Christo finiret.

Tunc prævisor ovans, animam cum sorte propinqua
Commisit Domino, tumulans sub honore cadaver,
Et sua dat sanctis, sicut antea ipsa volebat
Corpore dum vixit. Sed & assecla liber abibat,
Optans hoc, Domini requiescat ut in suavitate.

[12] Hic etiam inter sacra litterarum studia, ut in omnibus esset idoneus, artem scribendi, necnon citharizandi pariterque pingendi peritiam diligenter excoluit: atque ut ita dicam omnium rerum utensilium vigil inspector effulsit. [S, Dunstani cithara parieti appensa,] Quapropter nobilis quædam matrona, Ædelpyrm nuncupata, quodam momentulo vocavit eum familiari precatu ad se: quatenus ille ad divinum cultum, quamdam stolam sibi diversis formularum schomatibus ipse præpingeret, quam postea posset auro gemmisque variando pompare. Quod cum veniendo fecisset, sumpsit secum ex more citharam suam, quam lingua paterna hearpam vocamus; quo se temporibus alternis mentesque ad se tendentium jocundaretur in illa. Tunc quippe quadam die post prandium, dum ad iterata opera tam ipse quam prædicta matrona cum suis operatricibus reverterentur, ex eventu mirabili contigit, ut hæc eadem beati tironis cithara, pendens in cubilis pariete, audientibus cunctis sponte sua sine tactu cujusquam, jubilationis modulum alta voce personaret. Hujus enim Antiphonæ melodiam concinendo personuit, & ad finem usque serie cantando perduxit: [ultro sonat.] Gaudent in cælis animæ Sanctorum, qui Christi vestigia sunt secuti: & quia pro ejus amore sanguinem suum fuderunt, ideo cum Christo regnabunt in æternum. Quos cum audissent, perterriti tam ipse quam memorata matrona, omnesque operatrices ipsius, obliviscentes omnino operum in manibus attoniti sese invicem aspiciebant, satis-mirantes quid illud mirabile gestum novi præfiguraret exempli.

ANNOTATA.

a Acta S. Elphegi dedimus 12 Martii, non tamen elogium hujus auctoris; sed aliorum. Præfuit Ecclesiæ Wintoniensiab anno 935 ad annum 951.

b Sequentia ad Acta S. Elphegi possent addi, tunc non perlecta.

c An Præcarus vel probatus?

d Ethelfleda, Westmonasteriensi Elfleda, etiam vidua dicitur, in Martyrologio Anglicano ad 13 Aprilis ut Sancta relata, perperam Virgo appellatur, & quia eam antiquioribus Fastis necdum inscriptam legimus ad hanc Vitam lectorem remisimus. Sed hinc etiam refutatur Westmonasteriensis dum ad annum 929 hæc referat, cum puerulus esset S. Dunstanus.

e Medo mulsum, hydromel, vox Saxonica eademque Teutonica.

f Ms. volatum fulmineum … fundebant: Ictuare autem videtur hic esse percutere.

g Idem obibit.

CAPUT III. Res gestæ sub Edmundo Rege. Abbatia Glastoniensis suscepta dæmonum insidiæ evitatæ.

[13] Deinde autem defuncto Rege a Æthelstano, & statu regni mutato, Regis succedentis, Eadmundi scilicet, sublimitas B. Dunstanum, qui vitæ probabilis & linguæ exstiterat eruditæ, conspectibus ejus adesse præcepit, ut etiam ipse inter Regios Proceres & Palatinos Principes annumeraretur electus. [Ab Edmundo Rege vocatus ad aulam,] His ille imperiis temere non resistens, sed memor potius Dominici præcepti, quæ Regis erant Regi, quæ autem Dei Deo reddere festinavit. Similiter, autem b B. Jacobi Apostoli admonitus jussione. [Matth. 22, 21.] Omni humanæ creaturæ maximeque potenti se subdere non cessavit, sive Regi quasi præcellenti sive Ducibus tamquam ab eo missis, ad vindictam malorum, laudem vero bonorum &c. [1. Pet. 2, 13.] Non minus vero, ni fallor, B. Pauli Apostoli infra comminiscens, qui ait: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita est: [obedienter venit;] non est enim potestas nisi a Deo: quæ autem sunt, a Deo ordinata sunt: itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit; qui autem resistunt ipsi, sibi damnationem acquirunt. [Rom. 13, 1 & 2., & 7.] Et iterum, Reddite ergo fratres omnibus debita, cui tributum tributum, cui vectigal vectigal, cui timorem timorem, cui honorem honorem: & item huic eidem Apostolo in ipsa sua electione Dominus dicebat: Durum est tibi contra potestatis meæ stimulum calcitrare. [Act. 9, 5.] Hæc enim & his similia sacrarum Scripturarum præcepta B. Dunstanus in sinu cordis sui diligenter abscondit, ne peccaret Domino: sed in mandatorum ejus eloquia, faucibusque ipsius super mel & favum dulciora, lucernam veri luminis Pedibus suis, quibus vias Domini ambularet, disposuit c. Et postquam se mandatis Dei sui cordatius edoctum vel illuminatum agnoverat, jucavit secum & firmiter statuit in cordium suorum secretis, custodire fine tenus judicia justitiæ suæ, ut idem Dominus de hac eadem sententia alibi dicebat, Qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit. [Matth. 10, 22.] Et iterum: Esto fidelis usque ad mortem, & dabo tibi coronam vitæ. [Apoc. 2, 10.] Sic namque, quamvis laboriose, una cum sublimibus in regali palatio diu degebat, binas habenas sacro moderamine tenens, legis videlicet & theoricæ, nec non & practicæ vitæ. Videntes vero nonnulli commorantium Militum hanc d conversationis suæ constantiam, cœperunt eum unica caritatis dulcedine vel germanitatis amore diligere. [sed agentibus invidis inde pulsus,] Perplures autem e contrario nebulosis mentibus obducti, cœpere eumdem Dei virum amarissimo odio vanitatis detestari, & prosperitatibus ipsius morte tenus invidere. Hi nimirum execratores, in augmentum malitiæ suæ, quoscumque alios poterant, ad persequendum etiam famulum Dei deposcebant. Tamdiu enim circa illum torserunt funiculum iniquitatis eorum, seipsos potius in eo nexuri quam illum, ut ipsum Regem infectum vitiis ipsorum attaminarent, & credulum fallaciis eorum efficerent: qui continuo, ut prius fuerat ab iniquis instructus, magno furore permotus, jussit eum ablata dignitate, etiam omni honore privari, & sibi seni e moratum ubi vellet, sine se suisque conquirere. Erant autem apud f Ceodriun, ubi hæc facta fuerant, viri venerabiles, regni videlicet g Orientis nuntii, cum Rege tunc hospitantes: quos ille quasi jam exilio deputatus, aliud sibi ignorans consilium aggressus est, [legatis Essexiis se adjungit.] id orans ne se relictum a Rege ipsi desererent, sed secum ad patriam quamvis ad incolatum perducerent, At illi mœstitiæ ipsius compatientes, spoponderunt ei quæque regni sui commoda, si secum comitaturus adiret.

[14] Ibat itaque Rex mox altera die, quo se una cum suis more solito jucundaretur venabulo: & dum ad silvas venaturi perveniunt, diversos calles nemorosorum tramitum certatim arripiunt. Et ecce ex multimodo corniculantium strepitu canumque latratu, [Mox venatum egressus Rex,] multi cervorum levem fugam inierunt: ex quibus Rex solus cum canum caterna unum sibi venaturus excepit: & hunc diu per diversa devia equina agilitate canumque insectatione fatigavit. Est autem ibi in proximis locis Ceoddis quoddam inter alia plura præcisi montis præcipitium, mira quidem & immensa profunditate devexum: ad quod idem cervus, nescio quo pacto, nisi ex Dei & occulto arbitrio, fugiendo devenit; & præceps sese in ima ejusdem præcipitii una cum canibus sequentibus demersit, & particulatim attriti in mortem pariter corruerunt. Similiter autem & Rex sequens cervum & canes, cum magno volantis equi impetu venit, & statim viso præcipitio cursum accelerantis equi, quantum quibat viribus, retinere conatus est. Sed quoniam colli contumacis & rigidæ cervicis erat, non potuit. Quid multa? Omni spe vitæ suæ ablata, in manus Dei sui animam commendavit, [perclitatur de vita: qua servata] dicens tamen intra se: Gratias tibi ago, Altissime, quod me non memini aliquem his diebus læsisse; nisi solum Dunstanum: & hoc prompta voluntate & vita servata reconciliatus sibi emendabo. Ad quod dictum, Beati viri meritis, restitit equus (quod jam horreo dicere) in ultimo præcipitii cespite, ubi pedes priores equi ipsius pene fuerant in ima voraginis ruituri. Tunc ille corde pariter & ore maximas Deo pro vitæ suæ restitutione gratias referebat & laudes, secum plane intelligens, & sæpius in cordium suorum secretis recompensans, se esse pro tanti viri vindicta finitimæ morti ferme deputatum: & veniens domum, jussit sibi propere B. Dunstanum magna cum festinatione advocari. [Dunstanum revocat,] Qui cum vocatus venisset, ait ad eum Rex: Festina quantocius præparare tibi caballum, ut possis mecum parvo comitatu quo iturus sum ire. Et continuo ascensis equis, viam quæ ducit Glastoniam recto tramite tenuerunt: & cum illuc ducatu pervenerunt, ecclesias Dei, ut oportuit, oraturi intraverunt. Et statim precibus impletis, tersisque ocellis e lacrymarum rivulis, Rex iterato vocaverat ad se famulum Dei Dunstanum: [& Abbatem Glastoniensem facit.] & apprehensa ejus dextera, causa placationis seu etiam dignitatis osculatus est illum: ducensque ad Sacerdotalem cathedram, & imponens illum in eam, dixit: Esto Sedis istius princeps potensq; insessor, & præsentis ecclesiæ fidelissimus Abbas: & quidquid tibi ad divini cultus augmentum vel ad sacræ Regulæ supplementum de propria adminiculatione defuerit, ego illud Regia largitate devote supplebo.

[15] Igitur post hæc servus Dei Dunstanus jam dictam dignitatem jussu Regis regendi gratia succepit: & hoc prædicto modo saluberrimam S. Benedicti sequens institutionem, primus Abbas h Anglicæ nationis enituit: sicque spontaneum ex affectu cordis famulatum Deo reddere devovebat. Tunc ergo perprudens Opilio primum septa claustrorum monasticis ædificiis ceterisque immunitionibus, [Ex ejus disciplina petiti passim Prælati sancti.] ut jam olim a quodam sene sibi denotatum per revelationem fuerat, ex omni parte firmiter munivit; ubi oves Dominicas, longe lateque gregatim collectas, ne a lupo invisibili dilaniarentur, includeret. Deinde idem Dei dogmatizator aggregatum cœnobium sibique commissum divini verbi cœpit fomento nutrire, & fonte superno, sacræ scilicet Scripturæ melliftuo documento potare, docens per angustas hujus vitæ semitas ad æternas delicias epularum cœlestium esse transeundū. Patet namq; omnibus pene circumquaque fidelibus, quod post paucorum annorum intercapedines, discipuli, quos ipse teneros in veræ fidei vitem, Christū videlicet & Dominum, suadendo inseruerat, ubertim crescebant, & fructum boni operis morigera venustate ferebant. Quodque post hæc plurimi Ecclesiarum Pastores, documentis illius & exemplis instructi, ad diversas jam civitates vel ad alia Sanctorum loca petebantur, electi ut essent inibi sacri regiminis & normæ justitiæ imbutores, Præpositi videlicet, Decani, Abbates, i Episcopi, etiam Archiepiscopi, ceteris ex Ordinibus præstantissimi. Quicumque autem de discipulatu ipsius iisdem temporibus corporeis nexibus finetenus enodati, necem subierunt invitabilem, alta polorum gaudia procul dubio petierunt.

[16] Cumque veternus invisor mente perspicaci comperiret quod beatus Pater, equidem Dunstanus, tantas sibi turmas diripiendo e manibus extorsisset, fraudibus quibuscumque valuit adversari sibi, sicut jam superius loqui cœpimus, diebus ac noctibus non cessavit. Nam quadam nocte, dum athleta Dei infra septa claustrorum psalmodiis vigiliisque constans immoraretur, [Ipse fugat dæmonem apparentem sub specie ursi] apparuit ei Dei & hominum inimicus, hispidus & horrens in ursina specie, volens eum quodammodo torva imaginatione perterrere, & ab opere satis sibi contrario dolositatis industria aliquatenus dissociare. Sed cum Agonista Dei monstrum hoc inimicale spiritali magis quam corporali intuitu perspexisset; eo securior inceptis Dei laudibus velut vir invictus perduravit. Postea autem parvo intermisso momento adfuit illi iterum, non in prioris lusionis effigie, sed in canina satis sibi condigna specie, ut sunt fraudes ipsius in omnibus improbæ; quatenus hunc simulata canum sævitia impediendo deluderet, & ab orationis studio, si quo potuisset ingenio, sequestraret. Nequidquam tamen tenax ille tentator in famulum Dei nefandis versutiæ suæ fraudibus insaniit: quem undique armis fidei fulcitum fuisse comprobavit: ideoque ex eodem prædicto sanctæ Crucis spiculo, quod semper secum chira k dextera convehebat, [ac vulpis,] repercussus adnihilatus est. Sed & ipse nihilominus in laudem Christi sui, spretis adversarii tentamentis, manebat intrepidus. Addidit quoque idem perfidus draco more vipereo tertio reserpere, probans si forte adhuc virum Dei remissioris animi ad vincendum invenisset: & tunc quidem ex improba cordis compositione sese mutavit in turpem vulpeculam, ut vel sic famulum Dei cauda quatienti varioque discursu ab intentione Dei sui everteret. Quem cum beatus Pater Dunstanus toties transmutatum vidisset, subridens dixit illi: Vade jam, inimice, quia nunc tibimet satis similis effectus apparuisti, factoque Crucis signaculo inimicus disparuit.

[17] His & hujuscemodi armis larvalibus sæpe seductor antiquus beatum Patrem Dunstanum, licet inani conflictu, fatigavit: velut etiam tempore quodam, dum in orationis opere ante altare Martyris Christi Georgii vigilando desudaret. [iterumque sub specie ursi] Ignoratur itaque quo casu, utrum ex præfati fraudatoris injectione, an ex vigiliarum continuatione, sibi subito inter Pallentia verba lenis soporis dormitio irrepserat: visumque est illi, nec ut ita dicam penitus dormienti, quod hispidus ursus, ingens & horribilis, magno cum impetu veniret, poneretque pedes horrendos, ad dilaniandum præparatos, super utrumque humerum illius sedentis, avido quoque hiatu superstans, quasi ad devorandum eum. Cumque vir Dei ex illato terrore funditus evigilaret, [opprimere dormitantē conantis.] arripuit quantocius quem secum semper manu advehebat baculum, nisus ex humano furore nefandum monstrum percutere: ictu tamen supervacuo percussit templi parietem, maximum plausum per omne templum audientibus reddens. Ipse autem in se regrediens, validioris pugnæ congressus iniit, hunc videlicet Psalmum sacri certaminis decantando, Exurgat Deus, usque, sic, Pereant peccatores a facie Dei, ut supra: nam eo in loco superatus a somno, psallendi studium dereliquit, & confestim, ut aiunt, in hoc resumpto psalmodio, ille nebulosus illusor agnitus est, velut umbra nigerrima in prædicto schemate confusus abscedere.

[18] Erat namque huic eidem viro Dei ex humana parentum propagatione quidam germanus, [Dum Wulfrici fratris funus expectat,] nomine Wulfricus, quem sibi forinsecus in villarum suarum negotiis potentem præpositum, ne vel ipse vel quispiam ex monastica professione foris vagaretur, inepta rei secularis discussione, constituit. Hic nempe post emensum temporis sui spatium, letali conditione præventus, temporalem necem obeundo subibat. Hac de causa contigit omnes præscripti templi monachos ad funus ipsius exisse; nullumque, excepto Abbate solo parvoque scholastico (qui postea Pontifex effectus, hæc nobis intimavit) domi remansisse, ut cum sacris exequiis exanime corpus ad monasterium, quo tumulandum erat, perducerent. Interea Abbas cum eodem scholastico ambulabat, ad videndum (ut autumo) si jam Fratres cum defuncti corpusculo propinquassent. [servatur illæsus ab ingenti lapido.] Et dum semper ex more psallendo incederet, venit ex improviso ultra antiquam ecclesiam quoddam missile saxum, vehementi volatu conatu beati Patris caput collidere: sed Deo defendente nequibat: verumtamen pileum, quo caput velabat, procul quasi perticam unam a capite decussum projecit. Qui conversus dixit secum incedenti scholastico: Accelera ergo, & cape quantocius hoc rotabile saxum, ut deferas eum conspiciendum ad me. Quod cum ille nimis ponderosum ex jussu Patris vix elevando reveheret, ait venerandus Pater Dunstanus: O adversans inimice, jam diu ex industria maligna hujus mihi lapidis ictum insidians præparabas. Non enim erat testimonio multorum hujusmodi lapis, admodum magnus vel modicus, in his Sumersetensium l finibus, nisi forte in quibus libet lapideis operibus: & idcirco palam patuit de cujus improba manu emissus prosilivit. Verumtamen post hæc jussit ipsum saxum, licet in sui detrimentum missum fuisset, custodiæ innexum quasi pro testimonio reservare.

ANNOTATA.

a Æthelstanus Rex mortuus est anno 940, die VI Kalendas Novembris, cui Eadmundus sive Edmundus frater succeßit.

b Imo B. petri est dictus locus.

c Expungo superflua duo verba, misericorditer ministrarent.

d Ms. conversionis.

e Moratus, id est, habitatio.

f Suspicor Seorsium legendum, idque idem esse quod nomine composito vulgaritur Windsor dicitur, castellum Regium, aliis Windefora, adsitum habens Parcum ad venationem & silvam late protensam: Mox Ceoddis scribitur, quod longius abit.

g Orientale regnum intelligio Essexiam, Orientalem Saxoniam.

h Nempe, ut in sequenti Vita Osbernus num. 4 qui Glastoniæ tunc erant monachi, monasticam colebant proprio gentis suæ ritu a Benedictino diversißimum, qualem idem Osbernus describit.

i Late deducuntur tomo I Monastici Anglicani pag. 8 Archiepiscopi & Episcopi e conventu Glastoniæ ad diversas Sedes electi, & inter hos censentur proximi S. Dunstani successores Athelgarus, sive Edelgarus, & Siricus sive Sigericus, tum post hæc Acta scripta S. Elphegus & Elnothus sive Egelnotus. Plures Episcopi ibidem indicantur.

k Chira id est, manus, Græce χεὶρ.

l Sumersettensis comitatus apud Occiduos Saxones in cujus agro Glastoniensis Abbatia vulgo Glassenburg, a Ferrario male confusa cum similis nominis alio monasterio in Cantio, ad confinia Saxonum meridionalium.

CAPUT IV. Acta sub Edredo & Edwio Regibus. Episcopatus recusatus. Exilium.

[19] Perempto a igitur Rege Eadmundo ab iniquo b cleptore, mox proximus heres, Eadredus videlicet, regnum naturale fratrem succedendo suscepit. Hic itaque in sublimitate roboratus beatum Patrem Dunstanum tanto caritatis ardore dilexit, ut nullum pene ex Primatu sibi prætulisset. At contra vir Dei, ut diligenti se vicem amoris ab intimo cordis affectu rependeret, omnium sibi carissimum solita appellatione Regem acclamavit. [Edredi Regis thesauros custodit:] Ex hac quippe caritatis fiducia, commisit illi Rex optima quæque suorum supellectilium, quam plures scilicet rurales cartulas, etiam veteres præcedentium Regum thesauros, nec non & diversas propriæ adeptionis suæ gazas, sub munimine monasterii sui fideliter custodiendas. Et dum post meantia tempora felix vir, senex scilicet Æthelgar, c Chrydionensis ecclesiæ Præsul, [Episcopatū rogatus a Rege] carnali lege coactus, vitam in Christo finiret; persuasit jam dictus Rex virum Dei Dunstanum crebris hortamentis, quatenus orbatum Patre Pontificatum sub cura Pastorali ipse suscepisset, At ille statim facilis sibi verbi excusationem rejecit, inquiens, se non esse hujus Pastoralis curæ prospectum, nec adhuc tali tantæque dignitati idoneum, quo posset tam latum Christi ovile probabili cautela sine sui exitio custodire. Hæc & his similia contradicentium sermonum nonnumquam Regi opposuit, donec omnem ejus suasionem penitus abnuendo compesceret. Verumtamen secretam voluntatis illius intentionem nequaquam adhuc mutare prævaluit: quoniam quem præ ceteris altius amabat, hunc altioris excellentiæ fieri cupiebat. [& Reginæ matre, non admittit;] Quapropter posuit verba voluntatis suæ in ore propriæ genitricis, dicens illi: Volo, o mi dilectissima mater, ut tu sub prandii tui tempore nostrum specialem amicum Dunstanum tecum habeas invitatum, & dum inter læta convivia blandis vicissim utimini loquelis, studeas eum feminali facundia adhortari, quo fiat juxta nostram suggestione nuper viduatæ Ecclesiæ Pontifex. Quod cum illa nisibus universis fecisset, non potuit eum a pristino renuntiationis eloquio remutare. Consilio tamen ipsius d Ælfwoldus vir venerandus, ob pollentem venustarem, sortitus est ad Pontificatum eumdem.

[20] Nocte itaque subsequenti visum est illi per nocturnam revelationem, [ideoque castigatus ab Apostolo.] quod cum prompto comitatu Romam properare deberet. Apparuerunt ipsi in viis iisdem Petrus & Paulus cum Andrea, pandentes ei diversa & inopinata eventuum suorum secreta: finitoque familiari Apostolorum colloquio, Andreas virga, quam manu gerebat, percussit illum ictu non modico, dicens: Hoc habeto præmii, quod Apostolatus nostri consortium heri recusando tempsisti. Statimque expergefactus post dictum, requisivit cubantem coram se monachum, quis ipsum acri virgulæ ictu temere percussisset. At ille, Nullus, inquam, te quiescentem aliquo percussionis tactu me sciente contigerat. [Ad ægrum Regem festinans] Is ergo præmeditatus ait: Modo, fili mi scio: modo, a quo sim percussus, agnosco. Eratque, proh dolor, Rex Eadrædus, dilectus Dunstani, per omne tempus imperii sui nimium languens, ita ut refectionis tempore sorpto succo ciborum, reliquam partem parumper dentibus obtritam ab ore rejecisset, & sic sæpe convivantibus secum Militibus fœtentem nauseam expuendo fecisset. Qui licet sic ægrotantem vitam utcumque diu vivendo in abutenti corpore pertraheret, languor tamen augmentabilis sæpius milleno pondere invadendo hunc usque ad occubitum misere perduxit. Tunc ille ex longo languore anceps propriæ vitæ, misit circumquaque ad congregandas facultates suas, quas dum posset spontaneo liberoque dictatu ipse suis vivendo disponeret. Propter hoc enim vir Dei Dunstanus, velut alii Regalium gazarum custodes, ibat; ut quas causa custodiendi secum habuerat, Regi reportaret. [voce cælesti intelligit obiisse.] Et dum post aliquos dies viam, per quam venerat, cum sarcinatis facultatum opibus reverteretur, facta est vox cælitus immissa, dicens illi: Ecce nunc Rex e Eadredus obiit in pace. Ad hanc ergo vocem caballus, in quo vir Dei equitabat, subito percussus interiit, quia non valebat sublimitatis Angelicæ sufferre præsentiam. Et cum venisset, reperit Regem sub eodem tempore, quo Angelus ei in ipso itinere nuntiavit, morte suprema finitum: cujus amissum spiritum adstantes catervæ fidelium, pariterque exanimes artus more mortalium sepeliendos, conditori Domino sub pacis requie commendaverunt.

[21] [Edwium Regem] Post hunc surrexit Eadwig, filius videlicet Eadmundi Regis, ætate quidem juvenis, parvaque regnandi prudentia pollens, licet in utraque plebe Regum numeros nominaque suppleret electus. Huic quædam, licet natione præcelsa, inepta tamen mulier, cum adulta filia, per nefandum familiaritatis lenocinium sectando inhærebat: eotenus videlicet, quo sese vel etiam natam suam sub conjugali titulo illi innectendo sociaret: quas ille, ut aiunt, alternatim, quod jam pudet dicere, turpi palpatu & absque pudore utriusque libidinose tractavit. Et cum tempore statuto ab universis Anglorum Principibus communi electione ungeretur & consecraretur in Regem, [ipso consecrationis die,] die eodem post Regale sacræ institutionis unguentum, repente prosilivit lascivus, linquens læta convivia vel decibiles Optimatum suorum consessiones, ad prædictum luparum palpamentum. Et cum vidisset summus Pontificum f Odo Regis petulantiā, maxime in consecrationis suæ die, omni per gyrum considenti Senatui displicere; ait Coëpiscopis suis & ceteris, Principibus: Eant, oro, quilibet ex vobis ad reducendum Regem, quo sit suorum Satellitum, ut condecet, in hoc regali convivio jucundus confessor. At illi molestiam Regis vel mulierum querimoniam incurrisse metuentes, singuli se subtrahentes recusare cœperunt. Ad extremum vero selegerunt, ex omnibus duos, quos animo constantissimos noverāt, Dunstanum scilicet Abbatem, & g Cynegium Episcopum ejusdem Dunstani consanguineum, ut omnium jussui obtemperantes Regem volentem vel nolentem reducerent ad relictam sedem. [abstrahens ab impudicitia cui vacabat,] Et ingressi juxta Principum suorum jussa, invenerunt Regiam coronam, quæ miro metallo auri vel argenti gemmarumque vario nitore confecta splendebat, procul a capite ad terram usque negligenter avulsam, ipsumque more maligno inter utrasque, velut in vili suillorum volutabro, creberrime volutantem, & dixerunt: Nostri nos Proceres ad te rogitando miserunt, ut eas quantocius ad condignum sessionis tuæ triclinium, & ne spernas Optimatum tuorum lætis interesse conviviis. At Dunstanus primum increpitans mulierum ineptias, manu sua, dum nollet exsurgere ei, extraxit eum de mœchali ganearum accubitu; impositoque diademate duxit secum, licet vi a mulieribus raptum, ad regale consortium.

[22] Tunc eadem Ædelgyw, sic erat nomen ignominiosæ mulieris, [incurrit odium meretricis:] inanes orbes oculorum contra venerandum Abbatem ferventi furore retorsit, inquiens, hujusmodi hominem ultra modum esse magnanimum, qui Regis in secretum temerarius intraret. Audivimus enim in veterum Regum libellis Jezabelem errore gentilitatis & vipereo veneno perfusam, die noctuque in Prophetas Dei amara detestatione sævisse, & ad mortem usque persequi non destitisse: ita & hæc impudens virago, ex hac die pædicta, eodem Jezabelis flatu venenifero perfusa, licet nomine Christiano uteretur indigna, virum Dei Dunstanum consiliis inimicabilibus persequi non quievit, quousque pestiferam execrationis suæ voluntatem cum adaucta Regis inimicitia adimpleret. Tunc illa ex prædicti Regis consensu omnem illius ordinis honorem omnemque supellectilis suæ substantiam suis legibus subjugavit: [eaque & perfidis monachis adnitentibus,] quin etiam urgente Regis imperio, ipsum ad incolatum calamitatis celeriter ipsa proscripsit. Non enim erat hujus furentis feminæ vesania adeo attendenda, sed discipulorum, quos ipse teneros nectareo dogmate imbuendos nutriebat, clancula machinatio magis stupenda: nam & ipsi conspirationis iniquæ sub occulta fraude assentatores fuere, qui si possent iniqua ejus dispendia detestari debuissent. Et dum ejectores ejusdem cunctas res ecclesiasticas ad conscribendum prospicerent, ecce in parte occidentalis templi aspera vox ridentis diaboli, quasi vox plaudentis ancillulæ, audita est. Ad quem vir Dei, dum quis esset mente perspexit; Noli, inquit, inimice, tantum gaudere: quia quantum nunc in recessu meo gaudebis, tantum iterum in adventu, damnante te Deo, tristaberis.

[22] Quicumque autem amicorum post hæc hunc eumdem virum Dei, [ejectus e regno,] injusto arbitrio criminantis feminæ ejectum, causa caritatis vel compatientiæ hospitio susceperunt, frementem Regis iram graviter incurrerunt: & propterea insanos fluctus turbidi æquoris periculoso navigio tranare, & incerta Galliarum exilia adire coactus est. Et dum velificato celoci quasi tria milliaria maris ingressus fuisset, venerunt nuntia ab iniqua populatrice, ut ferunt, qui oculos illius, si in his maris littoribus inventus fuisset, eruendo dempsissent. Ipse autem æquoreas vias ponti cærulei rapido cursu transiliens, [manet apud Comitem Flandriæ,] venit ad ignotam regionem jam dictæ Galliæ, cujus pene loquelam ritumque ignorabat. Sed comitante secum misericordia Dei sui invenit coram quodam terræ illius h Principe gratiam, qui eum paterno caritatis affectu sub exilii sui tempore custodivit. Hic itaque, quamvis benigne sub ejusdem Principis cura foveretur quotidie, assidua tamen mente manebat in patria, de qua remotus fuerat sine pietatis censura. Qui etiam sæpe abundantem lacrymarum imbrem ex oculorum fluentis ingemiscendo deduxit, quoties constitutus in exilio meminit, quantam religionis celsitudinem in monasterio dereliquit. Etiam diu in mœsti cordis meditatione dum circa rem hujusmodi cogitaret; ecce quadam nocte vidit visione notissima dormiendo, [memoria monasterii sui mœstus,] quod jam mente peravida ambiebat vigilando; hoc dumtaxat quod more solito fuisset in monasterio una cum adstante Fratrum caterva, dum laudes vespertinales psallendo persolverent, canerentque, post novissimum canticum Magnificat anima Dominum, hanc i Antiphonam, Quare detraxistis sermonibus veritatis: ad increpandum verba componitis: & subvertere nitimini amicum vestrum? verumtamen. Hoc in loco visi sunt omnes pariter relicto cantu penitus reticere, [visione nocturna recreatur.] neque ulterius eam ullo modo posse verbo vel voce perfinire, quamvis casso labore multoties iteratam non nisi ad eundem locum cantando perducerent; & nunquam duo finitima verba modulantes admitterent. At ille per eamdem visionem increpans eos, Cur, inquit, ad perfiniendam Antiphonam non vultis dicere! Quæ cogitastis explete. Mox ille divinum responsum ex alia parte perpendit sub hac voce, Ideo, inquam, quia numquam quod mente moliuntur implebunt: ut te quoque ab hujus monasterii potestate auferendo evellant. Et evigilans post visum gratias egit consolanti se Altissimo. Patuit quippe ex hac certissima revelatione, quod, sicut superius sermonibus quibuslibet commemoravimus, nonnulli eorum clanculi persecutores illius extitere.

ANNOTATA.

a Eadmundus Rex peremptus est anno 946, die 26 Maji feria 3.

b Cleptor, a Malmesburiensi lib. 2, cap. 7 Leof, latrunculus appellatur, quem propter latrocinia eliminaverat, & post sexennium regressus, latenter sicam in pectus Regis infixit, sed & ipse membratim dissectus fuit.

c Chrydiona, seu Creditionis, urbs Devoniæ vulgo Kirton, facta Episcopalis anno 609, quæ Sedes postmodum Exoniam est translata: ibi Æthelgarus Episcopus mortuus est anno 953, uti asserit Westmonasteriensis.

d Ælfuoldus, sive Alfwoldus rexit dictam Ecclesiam ab anno 953 ad 973.

e Eadredus Rex mortuus est anno 955, qui in testamento suo per Michaëlem Alfordum edito, legavit Dunstano Abbati Glastoniæ, & monasterio Glastoniensi, ducentas libras, de Comitatibus Somersettensi & Devoniensi solvendas.

f S. Odo Archiepiscopus Cantuariensis, eum in Kingestune Regem consecrarat.

g Qui hic Cynegius appellatur, Osberto apud Surium Kinsinus vocatur: & est Episcopus Lichfeldensis, qui præfuit ab anno 948 ad annum 966.

h Arnulfo Comite Flandriæ, uti in sequenti Vita dicetur.

i Quæcumque habemus antiqua variarum ecclesiarum Breviaria, librum Iob proponunt recitandum prima ac fere etiam secunda hebdomada Septembris: sed in Sabbato præcedente alia præscribitur Antiphona, qualis scilicet in Romano; quæ autem hic dicitur Antiphona, in illis est Responsorium post 3 Lectionem Dominicæ I.

CAPUT V. Episcopatus VVigorniensis & Londinensis: dein Archiepiscopatus Cantuariensis. Iter Romanum.

[24] Factum est autem, ut Rex præfatus in prætereuntibus annis penitus a a Brumali populo relinqueretur contemptus, quoniam in commisso regimine insipienter egisset, sagaces vel sapientes odio vanitatis disperdens, & ignaros quosq; sibi consimiles studio dilectionis adscissens. [Ab Eadgaro in partē regno assumpto revocatur,] Post hunc ita omnium conspiratione relictum, elegere sibi Deo dictante Eadgarum, ejusdem Eadwigi germanum, in Regem: qui virga imperiali injustos juste percuteret, benignos autem sub eadem æquitatis virgula pacifice custodiret. Sic quo universo populo testante, publica res Regum ex definitione sagacium sejuncta est, ut famosum flumen Tamesæ regnum disterminaret amborum. Tunc Eadgarus a prædicto populo sic sortitus ad regnum, misit nutu Dei ad revocandum venerandum Abbatem ab exoso, in quo degebat, exilio: non immemor quantæ reverentiæ fuerit antecessoribus ipsius, quibus secum cum salutifero consilio infatigabilem fidelis obsequelæ famulatum persolvit: quem ab incolatu reductum omni honore dignitatis, ut tantum oportuit, custodivit. Interea germanus ejusdem Eadgari, quia justa Dei judicia deviando dereliquit, novissimum flatum misera morte b expiravit: & regnum illius ipse, velut æquus heres ab utroque populo electus, suscepit, [& pristinas dignitates recipit:] divisaque regnorum jura in unum sibi sceptrum subdendo copulavit. Hic iterato B. Dunstanum in adeptum pristinæ dignitatis honorem restituit, similiter & atavam suam & nonnullos alios, quos frater ipsius, in eadem antea sublimitate constitutus, iniquo judicio prædari præcepit.

[25] Postea factus est magnus Sapientium conventus in loco, qui vocatur c Bradanfoort, & eo in loco omnium ex electione ordinatus est Dunstanus ad Episcopum, eotenus maxime quo Regali præsentiæ propter provida prudentiarum suarum consilia jugiter adfuisset. [in solenni conventu ad Episcopatū postulatus,] Et dum accitu regali moribus deificis Rex fuisset a B. Dunstano vel ceteris sapientibus decenter instructus, cœpit passim improbos opprimere, justos quosque & modestos puro pectore diligere, Reges & tyrannos circumquaque sibi subjicere, destructas Dei Ecclesias renovare vel ditare, & ad laudem summi Numinis famulantes catervas aggregare, omnemque regionem illius sub pacis munimine regaliter custodire. Deinde Pastor [factus est] Wigoricensis Ecclesiæ: utpote d Cynewaldus more mortalium cursuque vitæ temporalis educto succubuit, [creatur Wigorniensis,] & suscepit B. Pontifex Dunstanus constitutus a Rege hanc eamdem ecclesiam sub solertia Pastorali servandam: in qua statim vere fidei vitem palmitemque justitiæ sagaci cultu plantavit, & triticeum sanctæ Trinitatis semen in credentium cordibus, evulsis errorum tribulis, seminavit: per quod, post præsentis seculi metam bonorum operum, ad vitam jugiter manentem pervenirent indemnes. Videns itaque Rex prænominatus, quod commissam Ecclesiam pervigil Pastor rite regendo custodiret, commisit ei Lundoniensem Ecclesiam, pio postea e Pastore viduatam, quo plurimo civitatis illius populo, [& una Londiniensis.] nec non & reliquæ Orientalium Saxorum multitudini, pontem etiam ad alta polorum cacumina scandendi præpararet. Has ille geminas Ecclesias, per multa annorum transeuntium tempora, sub regimine Pontificalis Excellentiæ curiose regebat; & utrique ovili viam quæ ducit ad vera Christi ovilia, exemplo pariter & documento monstravit f.

[26] Postquam autem mors peravida venerandum g Odam, Metropolitanæ civitatis Archipræsulem Ecclesiæque Christi Rectorem, ex Adamica conditione consumptum, [Post obitum S. Odonis & Ælfsini,] infatiabili voratu finierat; connumeratus est Ælfsinus Wintoniensium Pastor ad eamdem summi Sacerdotii Sedem. Qui cum ex Summorum Pontificum consuetudine, postulaturus Pallium principalis infulæ Romuleam urbem contenderet properare, obfuit illi in Alpinis montibus maxima nivis difficultas: quæ tanto eum gelu rigoris obstrinxerat, ut in his moriendo deficeret, & regressi tumulato Pontifice ejusdem comitantes tirunculi, renuntiavere lacrymanti relatu, tantum sibi infortunium in prædictis montibus contigisse. Post cujus consummationem elegere Byrhtelmum, [atque Byrhtelmum rejectum,] Dorcetensium Prævisorem, ad summum sanctæ Dorobernenensis Ecclesiæ Sacerdotem: & erat vir iste mitis, & modestus, & humilis, & benignus, in tantum, ut tumidos quosque vel rebelles sub correctionis verbere, non ut debuisset, cohiberet. Est namque jus Rectorum, ut bene bonos custodiant, & ad meliora quantum queunt viribus universis informent; reprobos autem & rebelles sub asperitatis correctione redarguant, donec eos a viis vanitatum avertant. Comperiens ergo Rex quod prædictus Pontifex hæc jura præscripta, [orcatus Archiepiscopus Cantuar.] in commissa sibi plebe, mansuescendo minime adimpleret; jussit eum vias per quas veniebat redire, & relictam dignitatem rursus recipere possidendam. Dehinc constituit ex divino respectu & sapientum consilio Dunstanum, quem noverat esse constantem, ad summum prædictæ Ecclesiæ Sacerdotem.

[27] Mox ille suscepto Sacerdotio prolixa h itinera, quæ summis sunt Sacerdotibus solita, Romanam prospero calle tetendit ad urbem; eratque Dominus socius itineris illius, & pura fide se recinentem non reliquit, sicut ipse per Prophetam cuicumque fideli repromisit, dicens: Intellectum tibi dabo, [Romā profectus,] & instruam te in via hac qua gradieris: firmabo super te oculos meos. [Ps. 31, 8.] Et iterum: Ego ante te ibo & gloriosos terræ humiliabo. [Isai. 45, 2.] Cumque iter longum properando fecisset, & omnia victualia, quæ vel equino gestamine vel alia conductione ferebant, propriis vel alienis hominibus penitus fuissent expensa; ait procuratori suo, Quid nobis administrationis habes ad noctis hujus sustentationem conferendum? At ille stomachando respondebat, dicens: Prorsus nihil: quia tu tibimet nihil reservare curabas, dum quidquid victus habere videbamur, propriis vel externis dapsili jussu distribueras. Et dixit illi Episcopus: Noli, quæso, nimium inde turbari: [& deficiente viatico confidens Christo,] quoniam Dominus noster Jesus Christus erga omnes in se credentes est satis largus & dives. At ille rursum, Modo, inquit, videbis, quid tibi comesturo Christus tuus sub hujus noctis spatio sit daturus. Et surrexit Pontifex, quia tempus vespertinum instabat, ut in locis remotis congrua vespertinæ laudis officia adimpleret. Adhuc enim jam dictus procurator stulto murmure post clamabar, dicens: Perge oppido adorare tantum Christum tuum, nil aliud nostræ necessitatis attendens. Erant namque in hac eadem villa, qua tunc vir Dei cum suis hospitabatur, cujusdam venerandi Abbatis nuntii, [copiosa annona donatur:] triduo beati adventum Pontificis præstolantes: & venerunt, priusquam ille cœpta vespertinæ laudis officia cantando perageret, cum opimis gratiarum muneribus, omnibusque regionis illius deliciis, caritative ex ore Abbatis Fratrumque suorum fideli phalange salutantes Episcopum. Quas ille benedictionum caritates gratanter accipiens, resalutavit gratiosum Abbatem, cum devoto secum morantium Fratrum contubernio. Postea vero ex iisdem muneribus, Fratrum quoque prædictorum caritate collatis, diu deliciose properando vivebant: ac stulta dehinc murmuratio procacis ministri, firma ex fide Pontificis sic superata, quievit.

[28] Tandem ad optatam Romanæ Sedis Ecclesiam Domino ducente pervenit: ubi Pallium Principale, sub Præsulatus privilegio, [inde redis accepto pallio:] una cum benedictione Apostolica gloriose suscepit: rursumque locellis Sanctorum lustratis, & solatis Christi pauperibus, per pacis itinera ad patriam usque remeavit. Et cum venisset summus Anglorum Pontifex, spirituali charismate affectus; cœpit primum, ut sublimior ceteris sacerdotum Ordinibus, [& munia pastoralia obit.] sublimioribus Christi servitutibus se subjugare; ne dum aliis veræ fidei fomenta ministraret, vel iter rectum ad cælestia verbo salutifero monstraret, ipse (ut ait Apostolus) reprobus efficeretur, propriæque prædicationi contarius. [1 Cor. 22, 23.] Deinde autem destructa renovare, neglecta quoque justificare, loca sancta ditare, justos amare, errantes ad viam revocare, Dei ecclesias fabricare, nomenque veri Pastoris in omnibus adimplere.

[29] Ego quidem, si die noctuque millenos sonos ferrea lingua contra naturam emitterem, nequirem utique omnia beneficiosa virtutum suarum opera, quæ vel manifeste vel etiam secrete peregit, prompsisse. Unum autem ex ipso me posse referre profiteor, quod quamvis hic carneo septus velamine deguisset in imis; mente tamen, sive vigilaret, [cælestibus semper intentus,] sive somno detentus quiesceret, semper manebat in superis, ut Paulus aiebat Apostolus: Nostra autem conversatio in cælis est. [Phil. 3, 20] Hoc nimirum sæpissime patuit, dum [dictavit] divina sacrorum modulaminum cantica, quæ ab hominibus quidem nunquam accepit, sed ex beatis supernæ regionis civibus per sopitalem i revelationem capaci didicerat intellectu, ut hæc sequens sententia manifestat. Quadam nocte ad hujus visionis exemplar, post pia precum studia postque novissimum Completorii officium, dum beata membra quieti dedisset, certa demonstratione conspexit; quomodo propria, [etiam in somnis pio visu recreatur:] quæ se huic mundo ediderat, mater cuidam Regi præpotenti ad conjugalem sponsam, sub summo Principum suorum testimonio dotisque sub titulo, copularetur conjugio; & ut fieret in his regalibus nuptiis tanta psallentium lætitia, ut omni ex parte jucundantes militiæ, personarent hymnum suavissimum, cum laude sonora eidem Regi modulanda. Et dum hæc diu agerentur, accessit inter psallentium voces quidam juvenis, niveo vestitus candore, dicens sub ipsa visione Pontifici: Nonne vides & audis, quomodo omnis hæc ovans multitudo Regem magnum in turmis suis concrepando glorificat, te solo silente? Tu quare in præconio tanti Regis condignas laudes ore soluto nobiscum non resonas, qui præ ceteris præcipue gaudere deberes pro tanta copulatione parentis? Tunc ille hujusmodi carmina se nescire respondebat, seque prorsus quid in laude Regis prælocuti cantarent ignorasse. At ille, Vis, inquit ut instruam quid te cantare oporteat? Et dum humili professione se velle testaretur, mox imbuit eum hujus exemplar Antiphonæ. O Rex gentium Dominator omnium, [& Antiphonam sub eo auditam memoriæ mandat.] propter sedem Majestatis tuæ da nobis indulgentiam, Rex Christe, peccatorum. Alleluia. Hac etenim sæpius iterata, & in eadem visione bene firmata, murmur geminabile ex pergefactus emisit: sed continuo jussit eam litterarum in memoria, priusquam oblivioni daretur, conscribere, & conscriptam cuidam monacho tam recentem didicisse præcepit: & facto mane universos sibi subjectos, tam monachos quam etiam Clericos, fecit hanc discendo personare: ipso semper inter modulantium voces cum nimio rore lacrymarum dicente, Verus est enim & non falsus, qui hanc mihi sonoram [Antiphonam] sub noctis hujus visione imbuendo monstravit. Hinc proculdubio (sicut jam superius diximus) claruit, in quibus locorum partibus, dum corpore quiesceret, spiritu felici interim ipse mansisset.

[30] Nunc vellem, priusquam hinc longius legendo properarem, peritum mihi interpretem ad hujus miræ visionis mihi mysterium coaptare: [Visum autē monstrabat matrem Ecclesiam] aut si quodam conamine valuissem, ipse ejus interpretationem pro posse virium, licet igne tepenti liquefactam, exsolvere. Matrem quippe almi Pontificis, magni Regis conjugio copulatam, sanctam puto designare k Ecclesiam, quæ vel illum vel etiam alios quam plures more materno per spiritalem sacri baptismatis uterum a Primi parentis l privilegio regeneravit. Ita quidem, [nuptam Christo,] quæ nunc Summo Regi, Christo videlicet Domino, per veræ fidei agnitionem, perque divini amoris amplexum, velut sponsa conjuncta viro suo, inhærere videtur; hæc eadem sancta Mater Ecclesia in Cantico Canticorum clamat; Introduxit me Rex in cubiculum suum, exultavimus & lætabimur in te, memores uberum tuorum super vinum: recti diligunt te. [Cant. 1, 3 & 2, 4] Et iterum: Introduxit me Rex in cellam vinariam: ordinavit in me caritatem: fulcite me floribus, stipare me malis, quia amore langueo. Læva ejus sub capite meo, & dextra illius amplexabitur me, &c. Aliter autem autumo matrem ejusdem almi Pontificis, Regi præcelso in matrimonio conjunctam, proprii Præsulatus Ecclesiam posse designare, quam sub manu æterni Regis, Christi videlicet & Domini, matris vice custodiendam ac pura virginitatis integritate m solaturam susceperat, ut idem Dominus pro populorum piaculis crucis in patibulo affixus, [pacem canentibus Angelis,] matrem suam virginem virgini discipulo commendabat dicens: Ecce tibi in matrem, meam committo genitricem. Turmas quoque militares, Regi suo laudum canticum exultando perstrepentes, supernos esse Angelorum cives, qui quod quandoque inimici hominum, ob discordantem delictorum distantiam, extiterunt, non diffido; nunc vero, quoniam cælestium simul & terrestrium incolas in unam patris familiam conjunctos esse conspiciunt Deo Regi vero die noctuque hujusmodi carmina canere non desistunt: [& Antiphonam docente Ang. Custode.] Laudem dicito Deo nostro omnes sancti ejus, & qui timetis eum pusilli & magni, quoniam regnavit Dominus Deus noster omnipotens in cælo, pariter & in terra: & propterea gaudeamus & exultemus & demus gloriam ei. Hanc eamdem gloriam cælestis militiæ multitudo nato Domino decantans, in excelsis & in terra pacem bonæ voluntatis hominibus nuntiabat. Ipsam equidem pacem, quam beatus Apostolus exposcebat, dicens: Ipse est pax nostra,qui fecit utraque unum &c. [Ephes. 2, 14] Quod enim juvenem viderat veste nivea candentem, partim se aspere increpantem, quod in prædicti Principis laude reticeret; Angelum custodem ipsius esse non dubito, qui verbis eum spiritalibus erudiendo præmonuit, ne muti canis taciturnitatem [imitatus], permitteret latentem inimicum, furem videlicet diabolum, animas sibi commissorum, talentumve Dei sui furtim præripere: sed ut ore perpatulo prædicaret, & pia cordis confessione personaret Christum esse Regem & dominatorem omnium, cælestium, terrestrium & infernorum; & ut ipsum propter sedem nomenque majestatis suæ, prius pro suis, deinde pro populorum delictis interpellans exoraret, ut eis pius peccatorum extitisset indultor, pro quibus se semel paterno parens præcepto offerre non distulit.

ANNOTATA.

a A Mercensibus scilicet & Northimbrensibus uti asserunt Wigorniensis, Dunelmensis & alii & referunt ad annum 957.

b Anno 959 Edwium expirasse paßim asserunt auctores.

c Bradfort dicta loca duo in Dorcestriensi, totidem in Devoniensi, unum etiam in Wiltoniensi Comitatibus inveniuntur; quorum postremum celebrius, & Hundredæ unius caput, biduo circiter Glastonia distat.

d Cynewaldus, aliis Kinewoldus anno 957 mortuus traditur & S. Dunstanus ordinatus, ut infra etiam apud Osbernum legitur.

e Brithelmo Episcopo Londinensi anno 958 mortuo, Edgarus Merciorum Rex illam Ecclesiam S. Dunstano etiam commisit.

f Addit Westmonasteriensis ad dictum annum 959. Qui protinus apud Westmonasterium, constructo ad duodecim monachos cœnobio, in loco, ubi quondam Mellitus Episcopus B. Petro Ecclesiam fabricaverat, S. Ulfium ibidem constituit Abbatem, idque favore S. Dunstani, ut in illius Vita legitur 8 Ianuarii quo colitur.

g S. Odo mortuus est anno 958, colitur 4 Iulii.

h Hoc item actum esse anno 960 Wigorniensis, Dunelmensis & aliis asserunt.

i Sopitalis, a participio Sopitus, dicitur, Visio oblata per soporem.

k Osbertus præcedentibus relatis addit: Qui ante me de istis scripsit, vult mystice referri ad Matrem Ecclesiam, &c. innuens hujus Vitæ scriptorem.

l Privilegium hic accipitur, pro infractione seu prævaricatione legis.

m Solatura pro solando, quæ locutio (ut jam notasse potes) huic scriptori familiaris videtur fuisse: nam & infra num. 14 legitur venaturus 1. venatu capiendus num. 18 tumulaturus, 1. tumulandus.

CAPVT VI.
Variæ visiones Præparatio ad mortem.

[31] His modis prædictis sæpe sacrorum carminum modulamina seu ceteras Deo decibiles laudes spiritu pervigili ex divinis imbutoribus didicerat, quamvis ejus humani artus in somni sopore subacti jacuissent, ut illud est Salomonis: Ego dormio & cor meum vigilat. [Cant. 5, 2] Et iterum Propheta Isaias ait: De nocte vigilat Spiritus meus ad te, Domine, quia lux mea præcepta tua sunt. [Isa. 26, 9] Qui etiam in mundo positus, ipsos humani generis inimicos claro conspexit intuitu, ut imminente miserrima Regis Eadmundi peremptione declaratum est. Hic itaque Rex, dum cum suis propriæ dignitatis loca more solito convivaturus lustraret; contigit B. Dunstano adhuc Abbati ejusdem Regis interesse comitatui, ad cujusdam primarii Ducis, utpote Ælfstani, ipso in itinere proximum [castrum], esseque coëquestrem. Et ecce repente progressionis viam coram se aspiciens, [Videt in itinere diabolū salientem,] vidit inter Regios tubicines horrendum inimicum ludendo cursitare. Quem cum diu attonite fuisset intuitus, ait prædicto comitanti secum primario: Putas te, mi dilecte, videre posse quod video? At ille, Nihil, inquit, præter quod oportet conspicio. Et ille; Signa ergo salubri sanctæ Crucis sigillo oculos proprios, & proba si quod video possis videre. Cumque jussu beati Patris Dunstani levi sanctæ Crucis impressione oculos suos consignaret, vidit illico, quasi pro tanti viri testificatione, eumdem Dei & hominum, quem beatus Pater viderat, inimicum, sub cujusdam homuncii nigelli specie salientem: & mox ex inimicali nefandi dæmonis demonstratione utrique [licuit] deprehendere, aliqua pretii infortunia quibusdam ex eis adesse futura; factisque schematibus Crucis inimicus disparuit.

[32] Postquam autem de hac improba apparitione conspecti illusoris loqui quievissent, [& explicat somnium de Regis cæde] rogavit idem prælocutus Princeps jam dictum Dei virum, quatenus sibi visionis suæ somnia nuper promulgata solvendo enexuisset. Dixit namque se per visionum indicia vidisse memoratum Regem, cum suis Principibus universisque Optimatibus, solita ex consuetudine in palatii sui triclinio consedere; & inter læta ministrantium ac jucundantium convivia, eumdem quem dixi Regem somno sopitum obdormise: postque gravem dormitionis suæ sarcinam, omnes pene Principes vel Sapientes ipsius in hircos caprasque humana relicta effigie commutasse. [& Principū futura perversione,] Cui confestim B. Dunstanus, prophetico instructus eloquio, respondebat dicens: Dormitio Regis mortis ipsius indicium est: quod autem Magnates vel Sapientes illius in muta animalia vel insensibilia commutatos vidisti, futurū tempus designat, in quo pene universi regionis istius Principes rerumque Rectores, voluntate ultronea a via veritatis, cujus ipsi sint sapientes, tamquam stolida animalia non habentes pastorem, deviabunt.

[33] His ita gestis ad vicum regium, de his semper sermocinantes, [Videt diabolum iterum inter ministros regios.] pervenerunt. Factoque diei ipsius crepusculo vidit iterum vir Dei Dunstanus in vespertino Regis convivio eumdem vel quempiam alium inimicum, inter frequentantes ministros oberrantem. Deinde, ni fallor, post triduum, ipso quoque die quo Rex jam dictus ferro fuerat periturus; vidit tertio quemdam ignotum, ignoro quidem utrum inimicabilem, seu etiam spiritalem virum, magnam tamen prolixæ cartulæ rotellam in manu gestantem, densim apicibus conscriptam, eo videlicet temporis momento, quo Rex, a Missarum celebratione novissimo potiturus convivio, ad aulam usque redibat: quem cum interrogaret quis esset, respondit voce Saxonica, se ex Orientis regni partibus esse, seque una cum Rege quædam nuptialis verbi habere secreta. Is dum esset Regi nuntiatus, [Ipso quo S. Edmundus est occisus die intelligit eum vocari ad nuptias.] atque in illius præsentiam supervenientium more induci deberet, nusquam apparuit: sed eodem proh dolor! die, ut diximus, amaræ mortis acerbitas, per sicam perfidi latronis, penetralia cordis ipsius latenter introivit. Ecce enim quam mature de Rege beati viri claruere præsagia. De Principibus autem non nisi Eadwigi Regis temporibus, si Rex jure queat appellari, qui nec sese nec alios quosque bene rexerat, patuere. Quoniam quidem B. Pater Dunstanus spiritu Dei, ut ait Apostolus, agebatur, idcirco hæc & his similia quasi filius Dei promeruerat mysteria: in tantum quoque ut plerique eum assererent vanissima verborum deliramenta proferre, dum ore prophetico sanctique Spiritus imbuitione perplura prædiceret, quæ postea signis evidentissimis conspeximus facta a. [Rom. 18, 14]

[34] Hic etiam vidit & audivit sine cujuslibet difficultatis obstaculo quædam mira spiritualium secretorum, quæ nunc pangam mysteria. Erat namque vir venerandus in amore Dei, ut diximus, semper accensus, & propterea loca sacrorum cœnobiorum ob animarum ædificationem circuibat solicitus. [Vidit animā pueri Glastoniensis deferri in cælum.] Venit etiam ex hac salubri consuetudine ad locum Thermarum, ubi calida lympha de abyssi latibulis guttatim vaporando ebullit, quem incolæ locum sub paterna lingua b Bathum soliti sunt appellare. Et cum ibidem ab ejusdem loci Fratribus caritative susceptus deguisset, vidit post prandii horam cujusdam scholasticuli ex Glastonia cœnobio animam, ad cælorum sublimia, ab Angelis Dei cum hymnorum laudibus deportatam, ac magnis supernorum civium exequiis hinc & inde stiparam. Venit autem postera die, quasi ad hujus miræ visionis testificationem, quidam e prædicto cœnobio Præpositus, nomine Ceolwyus, volens monastica consilia causasque Fratrum suorum cum Pontifice pariter more solito captare. Hunc ille de monasterio venientem, statim post datam benedictionem, solicite, si omnia cum Fratribus suis essent prospera, interrogavit: isque mortem pueri minime comminiscens, respondit universa sub integritatis sospitate fuisse constituta. At ille sermone modesto, quoniam propriæ visionis fuerat admodum perspicacior illo; Non autumo, inquit, omnia apud omnes humanis in excessibus fore profutura. Et ille: Sunt equidem omnia, excepto quod nostræ societatis puerulus hesterna die sub tempore meridiano necem inevitabilem moriendo subibat. Hoc est, inquit Sanctus Episcopus, quod dixi. Requiescat felix spiritus ipsius, secundum visionem nostram, in pace.

[35] Iterum autem dum proprio immoraretur monasterio, hoc est Glastoniæ, ambulabat idem ovilium Christi solers prævisor, cum quolibet ejusdem monasterii monacho, de domo in domum, Fratrum quoque communium pabularia seu cetera eorumdem necessaria consideratum. [Intelligit voce cælesti monachum brevi moriturum:] Et dum remeando conspectis copiis veniret ad occidentalia antiquæ ecclesiæ climata, audivit eminus vocem cælitus inopinato omine immissam, quæ secum incedentem monachum ad cælestes delicias blando sub eloquio invitaverat, dicens: Veni, veni, Ælfsige, veni: sic enim erat, ut opinor, ejusdem Fratris nomen. Tunc Beatus vir meriti clientis sui advocationem intelligens, dixit: Accelera ergo fortiter, Frater, apparare te quantocius: quoniam diebus citissimis vocatus a Domino, ab hujus mundi scoriis migrabis ad ipsum. Quod quidem diebus non adeo multis interpositis ita de eo, ut prædixerat, probabili indiculo adimpletum est. De hinc in eodem loco quadratam paribus angulis ecclesiam in modum fanunculi construere jussit: & constructam in honorem almi Baptistæ Joannis honorifice consecravit. O magnum gloriosi Præsulis meritum, qui meruit vivens videre Angelorum visiones, vocesque mirabiles eorumdem audire.

[36] Huic igitur dum in propria Præsulatus sui civitate commanebat, sanctæ consuetudinis inter cetera sublimitatum studia fuit, ut in secretis c noctium temporibus sancta loca, propter multimodam populorum ad se venientium inhæsionem, vel etiam aliorum multorum occupationem, sancta semper psalmodia decantando lustraret. Et venit hac lege religionis innexus ad almi Patris Augustini ædiculam, nocturnis, ut dixi, temporibus oraturus: & dum se sacris inibi suppleret orationibus, processit ad orientalem Dei d Puerperæ ecclesiam, tantumdem precaturus. Cumque ad hanc propinquando psallendoque venisset, forte ex insperato noctis eventu audierat insolitas e sonoritarum voces, subtili modulanime in hac eadem basilica concrepantes. [videt auditque choros cælestium cantantes.] At ille continuo per quemdam patuli foraminis hiatum inspiciens, vidit prælocutam ecclesiam omni esse fulgida luce perfusam, & virgineas turmas in choro gyranti hymnum hunc Poëtæ Sedulii cursitando cantantes, Cantemus socii Domino &c. Itemque perpendit easdem post versum & versum voce reciproca, quasi in circumitionis suæ concentu, primum versiculum ejusdem hymniculi more humanarum virginum repsallere, dicentes;

Cantemus socii Domino, cantemus honorem:
Dulcis amor Christi personet ore pio. &c.

Hæc inquam veneranda donorum spiritalium insignia, aliaque innumera, quæ nec ego nec alius quisquam hujus vitæ incola quolibet humano eloquio prævalet enarrare, egregius Præsul Dunstanus, quoniam vias justitiæ ambulavit, suscipere meruerat.

[37] Nunc ergo, quoniam universa bonorum actuum suorum exercitia, [Auctor oculari fide testatur,] si die noctuque in summa meditationis sagacitate, somno naturali privatus, immorarer, nequeo explanare; æquum tamen esse arbitror, ut ea saltem quæ vel egomet vidi vel audivi, justa Dei admonitione stimulatus, pro posse caritatis enodem. Huic etenim, dum tædiosum hujus vitæ incolatum laboriose incoluit, summum studium fuit, ut videlicet sacris in orationibus & in Davidicis decem chordarum psalmodiis jugi frequentia insisteret, [qualiter in oratione,] aut in vigiliis suavem somnum superando pernoctaret assiduis, aut in Ecclesiasticis fervidus semper insudaret operari operibus; aut etiam mendosos libros, dum primam orientis diei lucem contueri potuit, erasa scriptorum falsitate corrigeret; aut ut vera & falsa inter virum & virum sagaci ingenio judicando discerneret; aut inpacatos quosque vel rixantes placido sermone concordes efficeret & quietos; aut viduis, orphanis, peregrinis & advenis in suis necessitatibus pio profuisset adminiculo; aut ut justa sequestratione inepta vel injusta dissociaret conjugia, [& Episcopalis officii muniis,] aut omnem humanum ordinem trifarie paratum in proprio soliditatis proposito verbo vitæ firmaret vel exemplo, aut de justo conquisitionis suæ censu ecclesias Dei placita probitate sublevaret ditandas; aut etiam utriusque ordinis imperitos, viros videlicet vel feminas, quoscumque die noctuque poterat cælesti sale, id est salutaris sapientiæ documento, condiret. Ideoque omnis hæc Anglica terra doctrina ejus sancta repleta est, fulgens coram Deo & hominibus, sicut sol & luna: aut etiam quando debitas f vernulitatis suæ Horas ceterasque Missarum celebrationes Christo Domino solvere censuisset, [ageret sanctus mente semper in Deum elevata,] tanta mentis integritate eas decantando exercuit, ut cum ipso Domino facie ad faciem fari videretur; licet antea & tumultuantis populi conflictibus nimium esset irretitus; oculis interim ac manibus more B. Martini in cælum semper intentis numquam ab oratione spiritum relaxans. Quotiesque aliquod aliud opus perfectionis dignæ vel etiam laude exerceret, in sacris etiam Sacerdotum ordinationibus, ecclesiarumque vel altarium consecrationibus, [cum lacrymarum effusione.] seu etiam in quibuslibet rerum divinarum institutionibus, hoc semper nimio rore lacrymarum peregit, quas invisibilis habitator sanctus quoque Spiritus, qui in eo jugiter habitavit, ex oculorum rivulis potenter elicuit.

[38] Cumque supernus Inspector ad alta polorum fastigia, hæc pia omniaque beati viri studia diutissima speculatione conspiceret, tandem decrevit clementius finem laboriosorum luctaminum suorum, ut cum beatis Angelorum agminibus remunerantem nummum acciperet in cælis, pro quo sæpissime sudarat, dum portaret leve onus ipsius in terris. [In festo Ascensionis, post Missam] Instabat namque dies pariter Domini Dei nostri Ascensionis, diesque advocationis ipsius, in quo tamen die Domino dictante Missarum celebria sine aliqua læsione compleverat, & novissimum verbi Dei fomentum commisso sibi populo multis cum lacrymarum imbribus ministravit; docens semper, Dei filium de summis cælorum sedibus pro humana salute descendisse ad terras, quo se Patremque suum una cum Flamine sacro unum esse Deum patula patefaceret pietate; & ut eadem, qua præfatus sum die, devicto diabolo & liberato populo suo, cælos, de quibus venire videbatur, ascenderet. [& sermonē ad populū,] Qui cum hujus exhortationis clausulam terminando posuisset, nimia cordis caritate poposcit, quod ipse primitus celeri petitione impetravit, hoc siquidem, ut omnipotens Dominus paterna pietate quibuscumque fidelibus, membris videlicet Jesu Christi, scandendi facultatem condonaret, quo principium & caput quorumcumque Christus in prædicta die potenter ascenderat. His ille alloquiis ceterisque prædicamentis salubribus ter sub una diei ipsius celebratione commissorum corda affatius permonuit: [pie moritur.] primo enim, ut ecclesiasticus ordo post lectionis Euangelium jure insinuat; secundo post gratuitam collatæ sibi potestatis benedictionem; tertio vero post piæ pacis conferentiam, quando communi carmine cecinimus, Agnus Dei qui tollis peccata mundi miserere nobis, tunc quidem & ipse commissos sibi agniculos, a peccatorum prius ponderibus leviatos, pio

Reliqua desiderantur.

ANNOTATA.

a Aliam sub Edgaro Rege factam visionem refert Osbertus apud Surium his verbis: Alio quodam tempore Rex in die Dominica mane venatum ivit, & Dunstanum, qui tunc forte secum erat, Missam suam, donec veniret, differe petivit. Appropinquante ergo hora tertia, vir Dei ad ecclesiam procedit: & indutus sacris vestibus, Regem, sicut ei promiserat, expectabat. Stabat ergo cubitis innixus altari, orationi ac lacrymis deditus. Tum subito sopore leviter pressus, in cælum rapitur; & beatis Angelorum agminibus associatus, audit eos summæ Trinitati in laudē modulatis vocibus decantantes, Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison. Quorum melodiam cælestium contemplator edoctus, ad se reversus est. Et conversus ad suos, interrogat, Rexne venerit, an non? At ubi eum nondum venisse accepit, ad suas preces sese convertit. Factoque non grandi intervallo, iterum extra se ductus, audivit in cælis altisona voce dici: Ite, Missa est. Ad quod cum, Deo gratias, responderetur: accurrentes Clerici Regis. Regem adesse vociferantur, Sacerdotem ut festinantius Missam celebret, obsecrant. At ille versus ab altari, Missam se habere pronuntiat, & aliam se ea die celebraturum abnegat. Depositisque vestibus sacris, a suis de re inquiritur: quod latebat, aperitur. Ex hoc itaque sumpto sermone, Regem in diebus Dominicis deinceps a venatu prohibuit. Kyrie eleison vero, quod in cælestibus didicit, suos docuit; idque multis in locis hodie sancta Ecclesia inter Missarum solennia canit.

b Bathe seu Bathonia urbs celebris & Episcopalis in Somersettensi Comitatu.

c In Vita S. Ethelberti Regis Cantiorum 24 Februarii num. 3 ista habentur: Ad monasterium SS. Petri & Pauli S. Dunstanus crebris noctibus orandi gratia veniens, visionem supernorum civium videre & hymnis cælestibus interesse meruit. Qui sæpius dixisse fertur, quod ubicumque in ecclesia vel cœmeterio pedem quis verteret, super aliquem Sanctorum pedem calcaret, adeo loca corporibus Sanctorum plena esse asseruit.

d De hac Deiparæ Virginis ecclesia hæc revelatio refertur in Vita S. Adriani Abbatis 9 Ianuarii num. 6. Conflagrata in qua requiescit ecclesia, in viso cuidam viro apparuit, dicens: Vade & dic Episcopo Dunstano: Hæc tibi mandat famulus Christi Adrianus. Tu in domibus diligenter coopertis requiescis, & Mater Domini nostri atque nos famuli sui omni cæli jacturæ patemus. Quo audito Dunstanus Ecclesiam S. Mariæ reparat: quam æterna dulcedine raptus, singulis noctibus frequentare solebat. Nocte autem quadam idem Episcopus Ecclesiam ingressus, vidit S. Adrianum inter choros cælestium cum ipsa mundi Domina collaudantem Dominum.

e Sonorita dici videtur pro citharista.

f Vernulitas. 1. famulatus.

ALIA VITA
Auctore Osberno Præcentore Cantuariensi.
Ex Ms. Antuerpiensi & Bonifontis.

Dunstanus, ex Abbate Glastoniensi Episcopus Wigorniensis & Lundinensis, dein Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (S.)

BHL Number: 2344, 2345

AUCTORE OSBERNO EX MSS.

[Liber I]

PROLOGUS.

[1] Universis Catholicæ matris Ecclesiæ filiis confrater eorum, per eam quæ in Christo est regenerationem, Osbernus, pacem bonam ac perpetuā salutem. Multorum sæpe ac venerabilium Patrum veneranda mihi auctoritas imminuit, ut vitam magnifici Patris Dunstani litterarum monimentis tradere, atque ad Dei laudem hominumque utilitatem, [Pro aliis Vitis,] Ecclesiæ deberem auribus insinuare. Quibus dum ego pro facienda excusatione illud ut verum ostenderem, esse plura a plerisque non ignobilis usquequaque scientiæ viris de hac re conscripta, vererique me hominum reprehensiones, qui forte nimios nos aut certe temerarios vocare possent, dū hi non tam nihil satis nos habere, quam nihil nobis satis esse posse contenderent; contra illi magis nihil satis se habere, quam nihil satis esse posse retulerunt, & hoc probabilibus rationum firmamentis velle se astruere dixerunt. Nam eorum, [aut nimis brevibus,] inquiunt, quorum interfuit hujus rei diligentiam præcipuam habere, alii, etsi satis eleganter, non tamen satis diligenter; sed quantum ad nocturnum festivitatis officium satis esse judicavere, sermocinandi ad populum modo scripsere; alii autem dum nimis diligenter, quemadmodum quæque res acta sit explicare conarentur, elegantiam perdiderunt; atque in illud dicendi genus, [aut ineleganter suffultus,] quod suffultum Romanæ Princeps eloquentiæ vocat, inciderunt, Quod facilius tædium legentibus, quam aliquod audientibus emolumentum gignere consuevit. Qui vero in utraque parte dicendi elaboraverunt, ut essent festivi pariter, atque secundum gestas res bene ordinati; horum scripta in illo incendio consumpta sunt, quod ante hos annos sancta Dorobernensis Ecclesia, cum magno suarum rerum detrimento, [vel etiam combustis,] perpessa fuisse dignoscitur. Sed ab his, inquiunt, aliqua in patrium, id est, Anglicum sermonem translata supersunt, ex quibus id quod petimus elicere, & in Latinam denuo poteris linguam Deo suffragante transferre. Itaque his sive rationibus sive rationum auctoribus ad scribendum traductus, malebam alienæ voluntati benedicendo obtemperare, quam propriæ serviens voluntati a benedicendo temperare. Verum ad hoc audendum non sine quadam pudoris suffusione accedo: [novam scribit auctor] propterea quod omnium ora in me esse existimo veluti in hominem more Lælii novas dicendi victorias pollicentem, & quasi ea quæ ab aliis commode dicta sunt, commodius se dicturum, præsumentem. Sed ego neque illos minus commode dixisse reprehendo, neque me commodius dicturum promitto, sed sive id dignum fuerit, [ex imperio Archiepiscopi,] sive pro tanta rerum materia digno contrarium quod intendo; illorum meritis aut culpæ adscribo, quorum imperio atque importunitate victus hæc scribo. Quamvis & mea voluntas tantum devotionis erga eumdem Patrem & Dominum nostrum obtinere debeat; ut si nulli vellent ista a me expetere, ego pro persona mea non dubitarem me ingere. Ita namque tum in alios me vidente, tum in me ipsum me sentiente, [& devotione erga sanctum,] ejus merita valuere. Sed non fuit consilium, quid vel in alios me vidente, vel in me ipsū me sentiente valuerit, hoc in libello dicere: in alio vero, qui de signis ad sepultrum ejus perpetratis scribetur, dicere consilium fuit. Nunc autem primordia nativitatis illius, processum ætatis cum augmento gratiæ cælestis, commutationem mortalis seculi pro immortalitate æterni seculi, quam verissime conabor absolvere, omissis omnibus his quæ ita fuere mirabilia, ut infidelibus videantur incredibilia. Ac me quidem his enarrandis imparem scio, sed in ejus nomine, in quem ipse fideliter credidit, & cui ipse fidele operis ministerium exhibuit; ista aggredi tentabo.

CAPUT I.
Ortus divinis oraculis illustratus. Adolescentia Glastoniæ pie peracta.

[2] Regnante magnifico Anglorum Rege Ethelstano, anno quidem imperii ejus a primo, adventus vero Anglorum in Britanniam quadringentesimo nonagesimo septimo, cum idem Rex, b hostibus circumquaque subactis, [Parentes illustres genere & virtute habuit:] pace & concordia regnum tueretur, natus est puer Dei Dunstanus, Wessaxonicis Angliæ partibus, magnis quidem pro seculi dignitate parentibus, sed ad religionem, quæ Christianos decet, longe majoribus. Tanta siquidem virtutis ratione viventes animum colebant, tot piis operibus laborantes insudabant, ut communem mortalibus viam ingressi Angelicis spiritibus mererentur associari, sicut eidem filio suo postmodum divina revelatione innotuit. Quod non alienum est divinatatis consilio factum conjicere, ut videlicet tantus infans tales parentes haberet, qui cum ipsi bene viverent, tum bene vivendi formam nascituro ex se filio tradere possent. Magnum quippe Deus illum futurum prævidebat, quem ibi dulcedinis suæ benedictionibus prævenerat, ubi omnes filii Adam nativæ maledictionis sententiam excipiunt, si non per assumptam a filio Dei humani habitus formam ad pristinam reformentur beatitudinem. Magnum quippe Deus illum futurum prævidebat; cui tantum muneris donatum est, ut ante mundo signis innotesceret, quam hunc in mundi hujus lucem mater fudisset. Atque ut cetera dilucide & ordinate procedant, hinc dicendi initia constituam. c Maternis igitur sinibus sacro puerpero intumescentibus, [In festo Purificationis] dies Purificationis sanctæ ac perpetuæ virginis Mariæ illuxit festivus. Cumque vicinus undique populus ad ecclesiam eidem Virgini in Glastonia, dicatam conflueret, ut devotionis suæ ministerium in tanta solennitate Regi Regum Christo persolveret, contigit patrem pueri Herstanum, cum conjuge sua Kinedrida advenisse; accensisque d lampadibus, sacris Missarum solenniis interfuisse, Jamque plurimam diurni servitii partem Clerus absolverat; jam quemadmodum puerum Jesum in templum parentes inducerent, recitari cœperat; cum repente majestas Domini in templo apparuit, [extinctis aliorum cereis,] quæ omnia omnium luminaria extinxit, totamque domum tenebrosa caligine obtexit. Hinc gelidus omnium membra pavor perserpsit, rigent comæ, genua colliduntur. Stabant quippe sensu hærentes, & alternis obtutibus stuporem indicantes. Sed ut omnibus clarum fieret, quid hac in re ea quæ apparuit Majestas intenderet, extemplo lux cælitus emissa in templo resplenduit; & eum quem puerpera manu tenebat cereum accendit. [accenditur primo cereus matris eo gravidæ.] Si ante populus de amisso lumine miratus est, nunc majori admiratione simul & exultatione detinebatur. Exultabat namque præsentem se Dei gratiam vidisse, sed mirabatur hanc sibi per feminam provenisse. Huc itaque ab omnibus perrectum, & hinc lumen omnibus porrectum. Habemus ergo novum de nova Elizabeth Joannem, habemus nostri temporis Jeremiam, quorum alterum Deus, alterum Dei Archangelus in matris utero sanctificatum asseruit. Atque ut excellentiorem gratiam advertas, qua die filius Dei a Matre Virgine in templo est præsentatus, ea nimirum puer Dei in matris utero ad templum est deportatus. Lumen ad revelationem gentium, & gloriam Israël, sanctus Simeon exultando proclamabat: lumen nihilominus in terra Angelorum exortum, Christus, qui verum lumen est, lumine declarabat.

[3] Postquam autem edendi partus tempus advenit, mulier genuit filium, quantitate quidem corporis parvulum, [Dunstanus appellatur:] sed ea qua præventus fuerat gratia Dei immensum. Inde statim secundæ generationis honore potitus, futuram fidei illius soliditatem, jam tunc divinitus præfiguratam, in nomine sortitur; Dunstanus, quod petræ firmitatem sonat, parentum suorum annotatione vocitatus. Deinde dum teneros annos infantiæ sequens ætas exclusisset, & linguam in apertos sonos jam formare cœpisset; ad templum nascituri illius miraculo quondam insigne, cum oblationibus hostiarum defertur; [Deoque oblatus Glastoniæ,] imo ipse hostia viva, sancta, Deo placens offertur. Ibi illis in oratione pernoctantibus apparuit vir, æthereos habens vultus; locumque dixit non multo post tempore sublimandum, puerum ibidem Deo relinquendum, & beatum illum per secula prædicandum. Tum mensoris funiculum per plana atrii extendens, Sic, inquit, ædificabitur locus iste, ad præparanda corda illorum Domino, qui hoc in loco per hunc puerum Domino credituri sunt. Qua illi revelatione vehementer gavisi, [predicitur locum insigniter aucturus.] immensas omnipotenti Deo laudes persolvunt, commendantes puerum in templo, ut esset Levis Domino, & portio illius Dominus existeret, quemadmodum Moysi dictum est, cum divideret Judæorum per tribus singulas incolatus; Non erit tribui Levi sors inter fratres suos Dicit Dominus: quia Dominus Deus pars illorum est. [Deut. 10, 9, Act. 3, 6.] Unde Petrus, ostendens se portionem in Deo habere, non in seculo; Argentum, inquit, & aurum non habeo, sed quod habeo hoc tibi do: In nomine Jesu Christi Nazareni surge & ambula. Hoc est: Aurum non est portio mea: argentum non est portio mea: portio mea Christus est. Hoc nomen munificum, hoc nomen mihi est fructuosum. Talis ergo portionis fructum tirunculus Christi in timore sancto assecutus, assidua ministratione Domino serviebat, proficiens quotidie tam in scientia pietatis, quam in virtute sanctitatis.

[4] Ea tempestate Glastonia, regalibus stipendiis addicta, monasticæ religionis penitus erat ignara. Nondum enim in Anglia e communis viræ ratio colebatur, non usus deserendi proprias voluntates hominibus affectabatur. [Cum vix adhuc nota esset Anglis vita monastica,] Abbatis nomen vix quisquam audierat, conventus monachorum non satis quisquam viderat. Sed cui forte id voluntatis erat ut peregrinam vellet transigere vitam, is modo solus, f modo paucis ejusdem propositi comitatus, patrios fines egrediebatur; & qua opportunitas vivendi licentiam dabat, illic alienigena vitam agebat. Hicque mos cum plerosque, tum vehementer adhuc manet apud Hibernos: quia quod aliis bona voluntas in consuetudinem, hoc illis consuetudo vertit in in naturam: [nec nisi Hiberni eam profiterentur,] quorum multi atque illustres viri, divinis ac secularibus litteris nobiliter eruditi, dum relicta Hibernia in terram Anglorum peregrinaturi venissent, locumque habitationis suæ Glastoniam delegissent, propterea quod esset & a civili multitudine sequestratus, & humanis usibus accommodus, & quod maxime affectabant, peregrini g Patricii religiosa veneratione gloriosus, qui olim euangelizando regnum Dei illuc perveniens, vita, doctrina, [quorum disciplinæ traditus puer] signis & mirabilibus multipliciter claruisse, & post omnia hæc ibidem in Domino quivisse perhibetur. Cum ergo hi tales viri talibus de causis Glastoniam venissent, nec tamen, quidquid sibi necessarium erat, sufficientissime in loco reperissent; suscipiunt filios nobilium liberalibus studiis imbuendos, ut quod minus ad usum loci ubertas exhiberet, eorum quos docebant liberalitate redundaret.

[5] Adest ergo nobilissimus in Christo puer Dunstanus, inter alios unus, imo præ aliis solus. Ubi paulo diligentius, quam imbecilla ætas ferre posset, litterarum studio intentus, acerrimo in tenello corpore languore fatigatur, adeo ut per aliquot dies, nec quid ageret, nec quid ab aliis ageretur, [a morbo letali sanatur ab Angelo.] ipse intenderet. Flebat autem scholasticorum coætanea turba, flebat tota domus familia, ipsiq; Doctores, recordantes modestiam pueri, ingenium, nobilitatem, educationem. Cumque jam in limine mors adesse putaretur, nihilque aliud quam funeris obsequium meditaretur; ecce intempesta nocte cælestis illum medicina revisit, quam ei per Angelicum ministrum Christus exhibuit. Ac ne qua salutis innecteretur mora, ubi divina pervenerat medicina; confestim de lectulo surgens doloris, ad templum Deo gratias acturus moderata velocitate currit, habens illum in itinere ductorem, quem in ægritudine habuit salvatorem. Stupefacti de magnitudine facti qui in domo erant, qui ægrotantis illius curam gerebant, lento pede præeuntis vestigia terunt, finem rei curiosa agilitate explorantes. Necdum itineris medium confecerat, [& fugato dæmone,] cum malignus spiritus, sive ejus saluti invidens, seu futuram religionem suspectam habens, latrantium canum multitudine stipatus occurrit, viamque eunti intercludere contendit. Exclamat itaque puer Christum, pavore conterritus; sed ductoris sui præsidio vallatus, virgam accipit; quam in faciem obsistentis simulacri vibrans, ipsum cum omni comitatu in fugum compellit. O sanctum & terribile Christi nomen, sapientibus absconditum, parvulis revelatum! Ecce draco, quem initium figmenti sui finxit Deus ad illudendum ei, non solum ab Angelis Dei illuditur verum etiam a priore parvulo superatur. Vere detracta est ad inferos superbia ejus, in profundum laci concidit cadaver illius. Sed in quo ista noster potuit parvulus? nisi in illo, qui cum sit Deus super omnia benedictus in secula, parvulus de Virgine natus est nobis, filius a Patre datus est nobis.

[6] Dunstanus igitur ad portam templi veniens, sed eamdem repagulis obseratam inveniens, [ducitur infastigium templi,] scalam, cui inviti solebant qui superiora templi sarciebant, ignoranter & quasi per excessum mentis ascendit. Inde ad alteram tecti partem, qua nullus erat descensus, progrediens, Angelicis manibus ad solum deponitur, & in interiora templi non patentibus claustris inducitur. Orta autem luce, dum per vicinas domos quæstio de puero facta fuisset, repertus est in templo cum his, qui nocturnas custodias agebant, leni sopore effusus: Rogatus ut tam mirabilis eventus modum exponeret, [moxque intra ipsum deponitur.] non esse hoc in sua conscientia respondit, & ignorantium mentes majori ambiguo deduxit. Sed hi, quos explorandi gratia puerum secutos fuisse prædiximus, de omnibus quæ usque ad suprema templi fastigia contigerant, claro & probato sermone testificantur: cetera vero, quoniam & illos & puerum latuerunt, sola Dei potentia mirabiliter patrata fuisse claruerunt. Magno igitur timore concussi omnes qui audierunt, cogitabant quidnam esset quod puero contigisset, dicentes ad alterutrum: Quid sibi vult puer iste, cui tot & tam sancta præconia attestantur? qui ante beatus quam natus? quem ante virtus prodidit gloriosum, quam ætas probaret adultum? Singulari hunc gratia præditum videmus, quem Angelus ægrotum sanavit, diabolus sanatum contremuit, ecclesia signata excepit. Et denuo orantes, Augeat, inquiunt, Deus meritum pueri ad gloriam sui. At ille, regentis se Christi spiritu repletus, aures quidem corporis a suis laudibus avertebat, sed in secreto pectusculi Deum benedicebat. Ab illo itaque die in tanta admiratione habitus est; ut plurima illum utriusque sexus multitudo, quamvis adhuc delicatum, videre cuperet. Ipse vero quanto excellentiora audiebat, tanto de se minora sentire.

[7] Jamque vernans ætas, adolescentiæ decus induerat, cum eum parentes sui sacros Ordines rogarent suscipere, ut qui fuerat a primæva ætate Domino electus, per hujusmodi gratiam eidem conjunctus adhæreret. Quorum ille voluntati humisiter parens, [Ordines Minores suscipit:] minores Gradus & habitu suscepit, & vitæ honestate servavit. Tum vero quod illi ætati non parvo ornamento est, certabat omnes officio superare, gratia & affabilitate omnes anteire; servare pudicitiam, fugere lasciviam; appetitor honesti, turpitudinis execrator; majorum natu colloquiis adesse, juvenum ludicra declinare; ciborum abstinens, somno temperans, incessu gravis; neque moveri loco, neque abrupte loqui; magnæ fidentiæ ad incipiendum bonum, [optimaque indole ac moribus præditus] constantiæ ad perficiendum; principium bene agendi Deum semper habere, finem vero eidem commendare. Moribus quoque bonis accessit studium sacræ lectionis, cujus exercitio & vitiorum importunitates evitabat; & virtutum augmenta nutriebat. Et quoniam studium parvam habet efficaciam, ubi naturale ingenium non suggerit intelligentiam; auctore Deo sic utroque præditus erat, ut & facilitate ingenii quamlibet rem acutissime intelligeret, & occupatione studii quodcumque intellectum fuisset firmissime retineret. Ex quo brevi factum est, ut neque præceptoribus suis imperitior, & condiscipulorum peritissimis multo estet ipse peritior. Philosophorum scientias, quas earum rerum quæ sunt & quæ aliter esse non possunt, [egregie proficit in litteris,] cognitionem veritatis vetustas esse definit, ut sunt magnitudines, & earum aliæ manentes motuque carentes, alia vero quæ mobili semper ratione vertuntur nec ullis temporibus acquiescunt; multitudines quoque, & earum nihilominus aliæ per se, aliæ in relatione positæ; horum, inquam, scientias diligenti excoluit ratione, magnam in his & constantem perspiciens esse profectionem. Et quamvis omnibus his artibus magnifice polleret; ejus tamen multitudinis, quæ musicam instruit, eam videlicet quæ instrumentis agitatur, speciali quadam affectione scientiam vendicabat: sicut David psalterium sumens, citharam percutiens; modificans organa, cymbala tangens; sed non sicut hi quorum inertiam & luxuriosum otium Propheticus noster increpat Armentarius, Qui dormitis, inquit, in lectis eburneis, & lascivitis in stratis vestris; qui comeditis agnum de grege, & vitulos de medio armenti; qui canitis ad vocem psalterii. [Amos 6, 4] Sicut David putaverunt se vasa cantici habere, bibentes inphialis vinum. [virtutibus.] Nec eo ista commemoramus, quo his opus esse ad perfectionem tendenti arbitremur; sed ut multiplices Dei gratias in juvene commendemus. Nam omnibus secularibus studiis præferebat scientiam pietatis, quæ in Euangelicis & Apostolicis continetur litteris, dum sua semper ingenia Sanctorum Patrum auctoritari contradens, & ambas res ad easdem litteras conferens, fidem veram, morum disciplinam, & (quod unum & solum præ omnibus rebus quærendum est) vitam æternam se invenisse gaudebat. Sicut David ergo noster symphonista vasa cantici habuit, quia usum illorum non nisi in divinis laudibus expendit. Præterea manu aptus ad omnia; posse facere picturam, [& variis artibus manualibus.] litteras formare, scalpello imprimere, ex auro & argento, ære, & ferro, quidquid liberet operari.

ANNOTATA.

a Annus Athelstani primus fuit Christi 924, adventus vero Anglorum in Britanniam, accuratius requisitus, refertur in annnm 449: quare numeros inversos hic notari suspicor & pro anno 497, qui a dicto adventu usque ad nætivitatem sancti fluxerit, legendum 479.

b Hæc referuntur a Wigorniensi, Dunelmensi, & aliis ad annum 926, ut sequens 927 poßit annus pacis & concordiæ censeri: & hoc potius natus fuerit S. Dunstanus.

c Hæc desunt in priori Vita, at referuntur ab Adalardo, auctore antiquiore, & aliis posterioribus.

d Capgravius candelis, Osbertus cereis, ut infra dicitur.

e Gervasius Dorobernensis in Actis Pontificum Cantuariensium hæc descripsit, & interponit, præterquam in Cantuariensi Ecclesia, & loco Glastoniæ habet Gloverniam, quæ posteris Glocestria est dicta.

f Idem Gervasius addit, in cella.

g In superiore Vita Patricius junior appellatur, ubi de eo egimus.

CAPUT II.
Vita in aula Athelstani Regis, & inde depulsio. Morbus, vita monastica. Diabolus victus.

[8] Tunc audita fama venerabilis viri Cantuariorum Archiepiscopi a Athelmi, cujus ipse erat nepos & filius fratris, [Adit Cantuariensem Archiepiscopum.] permissu parentum suorum proficiscitur ad eumdem, quatenus tanti parentis & cognitionem haberet, & vitæ illius exemplo juveniles mores informaret. Lætabatur itaque Episcopus nimis in adventu nepotis, confiderans in illo venustatem corporis, animi vigorem, ac totius honestatis eminentiam. Unde eo quo afflatus est Dei spiritu, vas illum electionis futurum prænoscens, potiori gradu decorare, & Regi Ethelstano familiari contestatione eum studuit commendare. Hunc ait, juvenem, mihi quidem plurimum, regiæ vero stirpi nonnullo consanguinitatis jure devinctum, vestræ Excellentiæ commendo, [a quo commendatus Æthelstano Regi,] ut stet jugiter in conspectu vestro, audiatque verbum ex ore Domini mei Regis. Experiar in illo gratiam vestram, quam multiplicem in maximis sæpe rebus expertus sum, & deinceps amplius experturum me confido. Quod Rex prompta cordis alacritate accipiens, oblatum juvenem gratissime excepit, unice dilexit, posthæc necessariis quoque rebus regia vice præesse constituit. Dunstanus igitur terreno degens in palatio, egrediebatur & ingrediebatur ad imperium Regis; & prosperatum est in manibus illius, quidquid operis ipse cœpisset. Et nunc quidem surgens ad orandum Deum, [magnam apud eum gratiā init.] nunc sedens ad dijudicandas causas hominum, ita se sapienter ac circumspecte agebat, ut & Deo per omnia placeret, nec aliquem pie viventium sua culpa offenderet: Dominus enim cum illo erat, & omnia opera ejus dirigebat. Iterum cum videret Dominum Regem secularibus curis fatigatum, psallebat in tympano, sive in cithara, sive alio quolibet musici generis instrumento: quo facto tam Regis quam omnium corda Principum exhilarabat.

[9] b Tunc cujusdam matronæ frequenti ac religioso rogatu compellatus est, ut ei stolam Sacerdotalem artificiosa operatione præpingeret, [Delineaturus stolam Sacerdotalem,] quam postea ad divinos cultus aurifactoria imitatione figuraret. Qui assumpta in manibus cithara ad domum tendit religiosæ, citharam in pariete suspendit, opus ad quod. venerat diligenter instituit. Cumque manum operi, cor autem atque labia Deo præpararet, apparuit in domo gloria Domini; quæ illum jucunda suavitate reficiebat, ceteros vero insolita admiratione exterritos reddebat. [parieti appendit citharam: eademq; ultro sonante,] Nam cithara illius, quam parieti affixam fuisse diximus, ita ut erat pendens in paxillo, absque ullo moventis dumtaxat hominis impulsu, consuetam omnibus hujus Antiphonæ melodiam, acutissima simul ac discretissima modulatione personuit; Gaudent in cælis animæ Sanctorum, qui Christi vestigia sunt secuti: & quia pro ejus amore sanguinem suum fuderunt, ideo cum Christo gaudebunt in æternum. Exiliunt itaque obstrepentes puellulæ, mater familias, omnisque domus clientela, vociferans hominem nimium esse sapientem, amplius eum quā quod expediat scire. [ad patiendum monetur.] At ille mundissimo mundissimi cordis intuitu cælestem illum musicum intendens, admoneri se intelligit, ut vias duriores arripiat, ut Christi vestigia propius sequatur, ut sanguinis sui effusionem non metuat, si Dei regnum & vitam delectat habere æternam. Audivimus olim rudentem asinam verba edidisse; citharam vero sine humano impulsu sensualiter cecinisse nunquam audivimus. Illa insidentem ne moreretur retinuit, ista ne mors timeretur admonuit. Illa Angelicos vultus pertimescens subsedit, ista ad aspectum Dei & Angelorum illius omnes audientes invitavit. Sed hæc tua sunt Christe magnalia, quæ in tuo Dunstano operari, & per nostrum ministerium prædicari hominibus voluisti.

[10] Accensus igitur furore diabolus, quod tam sanctis principiis juvenem niti conspiceret, in invidiam aliquorum eum conatus est adducere, [ab æmulis magiæ accusatus,] ignorans malam voluntatem suam Deo famulari, ad perficiendam Dei bonam voluntatem in homine, quem ad congaudendum & conregnandum ipse prædestinaverat. Inflammat itaque invidentiæ stimulis operarios iniquitatis, qui conficto mendacio opinionem juvenis apud Regem lædant, asserentes illum malis artibus imbutum, nec quidquam divino auxilio, sed pleraque dæmonum præstigio operari. Advertens autem Dunstanus faciem Regis non esse sicut heri & nudius tertius, palatio discedere parat; malens Regem sponte sua deserere, quam ipse a Rege invitus derelinqui. [in cisternā dejicitur:] Quod ubi compertum est ab his qui probitatis illius improbissimi æmulatores extiterant, insidiis iter obsident, socios disturbant, illum equo dejiciunt, suppliciis affligunt, postremo vinculis irretitum, in cisternam, quæ juxta erat, depellunt. Cum interim horrendo molossorum agmine defensus, a quibusdam hominibus invenitur, [sed canum indicio liberatur.] quorum studio ac pietate ad vicum fovendus transfertur. Tum ille ex profundo cordis suspirio ingemiscens ait: O sæva propinquorum meorum væsania, in caninam sævitiam ex dilectionis humanitate mutata! Nam irrationalis canum natura dilectionem mihi humanitatis blandiendo exhibuit, propinquitas vero humanitatem oblita, infestantium in me canum severitatem ostendit. Intellexit ergo hoc esse principium certaminis, ad quod illum divinus nuper citharœdus præmonuit.

[11] Profectus autem inde, cognatum Pontificem adiit Elphegionem, qui tunc temporis c Wentanæ præsidens Ecclesiæ, vitam virtutibus decorabat. [Adit S. Elphegum Episc. VVintoniensem cognatum,] A quo frequenti supplicatione rogatus, ut monachum indueret, quatenus qui Angelicæ conversationis initia haberet, perseverantiam in habitu demonstraret; respondit ille, Excellentioris gratiæ esse, qui in seculo consenuit, & tantum quæ monacho digna sunt fecit, eo qui se monasterio dedit, nec quidquam aliud præterquam quod sibi statutum est post hæc facere potuit. Alterum, inquit, necessitatis est, alterum vero libertatis. [cui vitam monasticam suadenti cū diu restitisset,] Ad hæc Episcopus. Omnibus, ait, in commune summa necessitas est, ut qui ignem gehennæ voluerit effugere, ignem concupiscentiæ studeat extinguere: ignis vero concupiscentiæ non multum extinguitur, si fomenta illius humanis sensibus non subtrahuntur. Sicut enim ligna ad ignem, sic ea quæ sensibus subjacent ad concupiscentiam: sed nulla erit fomentorum subtractio, si secularium negotiorum non fuerit renuntiatio. Ex quibus omnibus id elicitur, ut si ignem gehennæ volueris extinguere, seculo studeas renuntiare. Ad hæc, quod præcipue in mundo appetitur, libertas est hominis: hac enim amissa, cetera possideri nequeunt; quod si possidentur, illa non desinit haberi: quapropter quamdiu illam retinueris, illud Deo non dedisti, quod maxime dilexisti; ut ergo des, quod maxime diligis, illam desinas habere.

[12] Cum igitur his & hujuscemodi verbis per singulos dies Episcopus insisteret, & Dunstanus aut veris aut verisimillimis rationibus infistentem differret; quadam die vehementer hoc cogitationis ambiguo pulsatus est, ut quid in vita quam maxime appetendum fuisset, virtus an voluptas, uxor an virginitas, magnopere deliberaret. Quem sub tali ambiguo positum gravissima d febris invasit, atque ad desperationem vitæ perduxit. [periculosa febri correptus,] Jacebat itaque sine expectatione salutis ægrotans, nec ullum intuentibus viventis sensum præbens. Tum ex insperato recalescens, sic ait: Legibus voluptatis renuntio, hic me sempiternum sibi adversarium promitto. Nil cum uxore fœderis paciscar, sola me virtus militem habebit. Insanum quippe est illam animi mei dominatricem sustinere, quæ nec viventes reddit satiatos, & morientes relinquit desperatos. [ex voto se tradit.] Virginem me Virginis filius huc usque servavit, virginem me virginum Regina Maria habebit. Confestim accito ad se Episcopo, postulat sibi dilatæ religionis benedictionem dari. Episcopus immensa lætitia pro salute simul & conversione juvenis perfusus, celeriter illum monachali e ac sacerdotali gratia promovit, attitulans Ecclesiæ B. Mariæ Virginis, cui eum ab initio parentum suorum sponsio dicavit. Consummatis autem primis inceptæ conversionis diebus, cum eum Episcopus adversus insidias diaboli & sermone instruxisset & auctoritate roborasset, dimisit illum proficiscentem ad locum suæ generationis principium; [Glastoniæ degit:] ibique in Ecclesia præfatæ Virginis mansitabat, operans ea quæ piæ religionis norma exigebat.

[13] Cui etiam adhærentem cellam, sive destinam, f sive spelæum, sive alio quolibet nomine rectius nominari potest, non enim invenio qua illud appellatione quam proxime vocem, [arctissimam sibi fabricat cellulam,] cum non tam humani habitaculi quam formam gerat sepulchri, propriis laboribus fabricavit. Ut enim de re quam ipse vidi testimonium feram, quantum mea fert æstimatio, longitudo g ejusdem cellæ non amplius quinque pedum, latitudo vero, duos & semis pedes habet; porro altitudo staturam exprimit hominis, si quis in defossa terra constiterit; aliter enim neque satis ad pectus porrigitur: ut sicut dixi, magis mortui videatur sepulcrum, quam viventis habitaculum. Unde manifestum est illum neque jacendo somnos cœpisse, & stando semper Deum orasse. Ostiolum autem idem est quod paries: quod enim ingredienti ostium, idem ingresso paries fiebat (neque vero in tantillo opere ostium, nisi in toto, fieri valebat) medium autem ostioli fenestella aperit, per quam lumen operanti irradiavit. Miserum me ac peccatorem, [lacrymis scriptoris rigatam.] fateor inspexisse, sanctum sessionis ipsius locum vidisse, quædam etiam manuum illius opera peccatricibus manibus contrectasse, oculis apposuisse, rigasse lacrymis, & flexis genibus adorasse. Recordatus namque sum, quam sæpe clamantem me in periculis exaudierit, quam misericorditer auxiliatus fuerit, & idcirco neque lacrymis temperate, neque si fieri potuisset inde recedere volebam. Hæc juveni domus, hic lectus, hoc de toto mundo spectaculum. Sed his angustiis ampla & spatiosa urbium mœnia comparari non possunt, cum per easdem angustias hodie & febricitantes salutem obtineant, & dæmonum furores quiescant, & plurima invalitudo convalescat.

[14] Verum ne paupertatem illius diabolus miserari videretur, quem ante non sinebat habitare in palatio, [Dæmonem sibi illudere volentem,] eum nunc nititur depellere tugurio. Fallax ergo fallacem hominis adopertus imaginem, sub obscuro vespere cellam petit adolescentis; immisso capite fenestræ incumbit, cernit illum fabrili opere occupatum, postulat sibi quippiam operis fabricari. Dunstanus autem neque ejus calliditatem advertens, neque importunitatem ferens, operi quod postulabatur animum intendit. Interim ille perversa compositione verba facere, mulierum nomina inserere, luxurias commemorare, deinde religionem ostendere, & denuo eadem repetere. Tum vero athleta Christi, quis esset intelligens, tenacula, quibus ferra tenebat, fortiter ignire, suppressis labiis Christum invocare. [forcipibus ignitis detinet.] Cumque per summos fines eadem tenacula candentia teneret, sancto actus furore, celeriter ea de igne rapit, larvalem faciem tenaculis h includit, & totis viribus renitens monstrum introrsum trahit. Jam tenendo vires sumebat Dunstanus, cum hic qui tenebatur, avulso pariete, tenentis se manibus aufugerat, tales immani rugitu fremens ululatus: O quid fecit calvus iste! o quid fecit calvus iste! Tenui namque, sed formosa cæsarie erat, & ea re talia de homine clamitabat. Mane autem facto congregata est ad eum non parva propinqui populi multitudo, sciscitans quisnam ille clamor fuisset, qui tanta eos vehementia dormientes terruisset. Dæmonis, ait, furor ille fuit; qui nusquam me vivere sinit, e cella quoque tentat ejicere. Caute vos agite ab illo, quia si vocem irati ferre non potestis, societatem damnati quo pacto sustinebitis? Post hunc diem Dunstanus quasi in procinctu belli manere, virtutibus diabolum ad certamen lacessere, corpusinedia macerare, animam orationibus decorare, sciens in nulla re magis diabolum superari posse, quam in ea quam Dominus dicebat, jejunio & oratione. Unde cum pudicitia corporis tantam cordis munditiam obtinuit, ut vix eum latere posset, quidquid sinister spiritus molitus fuisset. [Mar. 9, 28]

ANNOTATA.

a Hæc de accessu ad Athelmum patruum hinc desumpta sunt apud Osbertum, Gervasium, Capgravium, sed melius absunt in priore Vita. Nam anno 924, quo coronarat Regem Æthelstanum, ipse Athelmus adhuc ex vita deceßisse dicitur a Westmonasteriensi: & ad annum sequentem 925 in Chronologia Saxonica, Wolphelmus Archiepiscopatum Cantuariensem capessit, cui anno 934 S. Odonem succeßisse legitur apud eumdem Westmonasteriensem. Temere est Osbernus Adalardum secutus. An ab S. Odone fuerit Æthelstano Regi commendatus, nolumus divinare. In Vita priore, fama constantiæ in Regis palatio patuit, & sic vocatus fuit.

b In priore Vita refertur hoc a S. Dunstano jam monacho actum esse; sed adhuc tempore Æthelstani Regis.

c Wintonia, aliis Wentana, Ptolomæo Venta Belgarum in Comitatu Hamptoniæ.

d In priore Vita dicitur turgentium vesicarum dolor intolerabilis.

e Malmesburiensis ait Presbyterum ordinatum cum S. Ethelwoldo, postmodum Episcopo Wintoniensi, in cujus Vita ad Kalendas Augusti danda, idem confirmatur.

f Destina, quomodo pro Cella vel Antro dicatur haud facile conjectavero: forsan est fossa.

g Eamdem cellæ formam describit Osbertus, qui asserit ipsummet eam mensum fuisse.

h Idem Osbertus, per nasum arripuit.

CAPUT III.
Elgivæ, aliis Æthelfledæ, Matronæ res gestæ, pius obitus. Monasteria quinque a S. Dunstano constructa. Revelata futura.

[15] Fama itaque nominis ejus universam percurrit regionem, [Fama sanctitatis allecta Elgiva,] quæ ad visendum hominem Dei omnium corda accendit. Omnis ætas, uterque sexus, clarus & ignobilis, tenuis & pecuniosus, privatus & cum potestate; omnes omnino Dunstanum loquuntur, sapientiam, prædicant, virtutem magnificant. Mulier quædam, nomine a Elgive, regali a exorta progenie, magnarum divitiarum, quæ omne semen regium materno semper affectu dilexerat, foverat, nutriverat; innixa manibus suorum ad hominem Dei accessit, sanctissimo illius colloquio perfrui desiderans. Quæ cum ex ore illius verbum audisset, adeo delectata est vitæ æternæ dulcedine, ut ulterius neque domum repetere, neque loco discedere, sed cum Beato Dunstano manere, vivere, mori deligeret. Proinde habitationem sibi in affinitate sacri templi constituens, [ibidem domicilium fugit:] audiendo verbo Dei sedula adesse, famelicis stipem dare, vestem algentibus, ipsa multæ continentiæ operam dare, prorsus ad omne opus justitiæ promptissima existere. Circa venerationem beatæ Virginis Mariæ ita fervens erat, ut in templo illius quam plures sacri Ordinis viros locaret, quibus ipsa quæcumque necessaria forent, sua liberalitate exhiberet. Qua de re in tantum apud eamdem Virginem ejus merita valuere, [cultum Deiparæ promovet:] ut si quando necessitate coacta quidpiam postularet, vix aliqua intercedente morula, ab eadem susciperet. Ut enim sine tædio legentium aliquantulam ab incepto digressionem faciam (neque enim a re, quam tenemus, multum deviat) dum quodam tempore præfatus Rex, propter loci religionem Glastoniam venisset; illa veterem servare volens consuetudinem, [excipit convivio Regē Ethelstanū,] qua Regibus ministrare solebat, orat eumdem ut ad se divertat, prandium quod sibi paraverat dignanter suscipiat. Quod Rex non sine verecundia annuens (non enim ignorabat quid in pauperes Christi ipsa expenderet) præcepit Regiæ ministrationis provisoribus, ut scirent si omnia commode ac moderate parata fuissent. Illi autem circumspectis omnibus, abunde omnia esse renuntiant; si ejus tantummodo potus, qui mellis ac myrti aspergine conficitur, sufficientiam haberent. Quibus illa: Non patiatur, inquit, Domina mea, [imperat a Deipara ut vasculum mulsi non minuntur.] Mater Domini mei Jesu Christi Maria, ut in omnibus rebus, quæ Regiam decent manificentiam, deesse quidpiam valeat. Et accurrens in templum beatissimæ Virginis, rogat per ejus largisluam bonitatem augeri, quod in Regali ministerio minus videbatur haberi. Sedit itaque Rex multo stipatus satellite; hauriunt ministri modicum illud confecti liquoris; ita vasculum permansit imminutum, ut mulieris Sareptanæ, vel hydriam farinæ vel lecythum olei putares. [3. Reg. 17, 14.] Denique tota die de vasculo hauriunt, tota nihilominus die inexhaustum reperiunt. Ad quod factum Rex mente immutatus; Peccavimus, ait, nimis in famulam Dei, multitudinis nostræ superfluitate eam aggravantes. Ita dixit: post dictum faciem avertit: via qua cœpit profectus est.

[16] Sed jam, ut id quod instituimus attingamus, transacto laborum suorum glorioso certamine, gravi corporis infirmitate cœpit hæc eadem laborare. Ad quam dum mœrens Pater Dunstanus intraret, [ægram S. Dunstanus visitat:] post uberrimas alterutrarum lacrymarum inundationes, post humillimam piæ confessionis devotionem, post dulcissimam de beata spe & adventu Domini Salvatoris consolationem, hortatur illam, ut nudam se ab omni mundana specie faciat; ne in transeunte quidquam suum princeps mundi inveniat. Cui illa, Neminem, inquit, in mundo, sicut te carissimum habeo; propterea quod te præcipuum salutis meæ auctorem scio, [ejusq; testamenti curator instituitur:] salvo eo quod Deum omnipotentem totius bonitatis principatum tenere credo. Illum ergo rerum mearum heredem facio, te vero hereditatis tutorem constituo, ut quidquid illum cognoveris velle, tui arbitrii sit effectui mancipare. Quod B. Dunstanus audiens, & quamvis invitus ejus voluntari morem gerere volens; universas gazas ejus, quæ in rebus mobililus superesse poterant, extemplo pauperibus erogabat, cetera autem ad Ecclesiarum sublevationem reservabat.

[17] Tum sol vergebat ad occasum, & Dunstanus nocturnas sugiens tenebras, ad suum remeat ergastulum. Et ecce dum ostium Ecclesiæ psallendo præteriret, erectis ad cælum oculis, omnipotentis Dei Patris & Filii coæternum Spiritum in columbæ specie videt descendentem: [videt Spiritum sanctum ad illam accedere:] cujus corpus omni candore nitidius, alarum vero remigia scintillantis ignis splendorem per aëra spargebant. Quam ille tunc vere beatus pia mentis aviditate contemplatus, penetrale illud morientis matronæ subintrantem conspicit. Concite igitur unde venerat regressus, videt domum divini splendoris fulgore splendescere, audit feminam infra septa oppansi veli gratias agentem, miratur colloquium, ac dicendi finem patiens auditor expectat. Deinde levato [velo] penetrale subintrat; stelliferi illius nomen requirit, nuntiū interrogat. Illa excellenti quadam gratia vultus perfusa, modeste arridens ait: Tu stelliferum antequam huc venires vidisti, & nunc, tui sum locuta, interrogas? Ipse est qui tibi ad ostium Ecclesiæ psallenti apparuit; qui & me de pavore imminentis mortis conterritam, visitationis sua gratia consolari dignatus est, [& de æterna salute certam,] Annuntio itaque omnibus amicis meis, tristandum de morte mea non esse, quoniam morientem me æternæ vitæ claritas suscipiet. Tibi autem carissimo ac singulari amico uberes gratias refero, propterea quod tuis semper instructa admonitionibus, & adjuta orationibus, ecce ad Deum vado. Unum tibi & ultimum, si ausim dicere, facio præceptum, ut b summo diluculo sacri sanguinis ac Dominici corporis participem me facias, quatenus vivificis munita mysteriis non confundar in porta, dum ibi fuero inimicis meis locuta. Cujus imperio venerabilis Pater Dunstanus annuerrs abiit, [sacro viatico munit,] mane juxta condictum rediit; itaque omnia peregit, ut finita fere Missa, cum ipsa corpus & sanguinem Christi suscepisset, animam pariter Christo tradidisset. Qua honorifice in Ecclesia B. Mariæ sepulta, Dunstanus cum de illius tum etiam de sui ipsius patrimonio solicitus (nam uterque parens obierat, nec præter eum alium heredem reliquerat) primo quidem eamdem Ecclesiam vicinioribus terris, [ex hujus & propriis bonis monasteria struit,] quæ in omni patrimonio erant, muneravit: ceteras vero fundandis quinque monasteriis, pro situ terrarum ab invicem sejunctis, reservavit. Quæ monasteria sequentium Regum temporibus, in tantum per ejus industriam aucta sunt, ut singulis complurium monachorum turbæ inessent, qui omnes secundum regulam ab eodem Patre institutam viverent.

[18] Exinde sanctus vir majoribus sese virtutum profectibus dedens, deprecatus est Dominum, ostendi sibi gloriam justorum: ut qui eam per fidem bene creditam haberet, per manifestationem cognitam dulcius amaret c. Talia ex corde meditanti assistit d juvenis, decore insignis, [a defuncto sibi noto] quem puerum olim in corpore ipse puer agnoverat, & sancta semper familiaritate dilexerat; referens ea quæ sunt æternæ vitæ gaudia, illum vero in hoc seculo plura passurum, [eventura addiscit,] demonum insidias, malignitates hominum, post omnia hæc ad summos gradus perventurum, multa hominum millia Deo lucraturum, cumque his cæli regna scansurum. Sed cum ille propter cautelam dicenti assensum non dedisset; apprehensum illum juvenis atrium templi induxit, ostendensque locum eatenus inconvulsum ait; Ut nulla te credendis his quæ audisti dubietas attingat, ante triduum Presbyter quidam hic sepelietur, qui nondum infirmatur. Exurgens autem mane ab oratione Dunstanus, convocatis in unum Clericis ad locum venit, positoque signo ait: Si vera sunt quæ mihi nocturno tempore ostensa sunt, ante tres dies Presbyter quidam hic sepelietur, qui nondum infirmatur. [dato signo factus certior.] Vix illis ab invicem digressis, supervenit ejus feminæ, quam proxime laudavimus, curialis quondam Presbyter: qui facta cum Clericis conventione, præfatum locum in sepulturam obtinuit dicens: Cum me Deus e corpore migrare jusserit, hoc in loco meas precor reliquias sepelite. Recessit ergo Presbyter vespera sanus, noctu rediit ægrotus: decubuit, agonizatus est, defungitur, & in loco beato Patri signato sepelitur. Stupor ingens circumdedit omnes, propterea quod idem vir tam mira de loco, tempore ac persona prædixisset, quæ omnia post hæc vera ipsi & manifesta vidissent. Ipse autem de ostensa ac promissa sibi æternæ vitæ gloria lætissimus efficitur, de ceteris vero non parum tristis atque solicitus redditur.

ANNOTATA.

a In priore vita Ætelfleda appellatur, ubi alia annotavimus. Sub nomine Beatæ Elsgivæ inscripta est ad hunc diem Gynæceo sacro Arturi a Monasterio.

b Osbertus, Cras mane ad me venias, & mihi cum Sacramento sacræ Inunctionis Viaticum Dominici corporis tradas.

c Idem Osbertus ista interponit: Unde contigit, ut quadam die in contemplationis positus dulcedine, subito raperetur super se, & patris ac matris suæ animas super choros Angelorum conspiceret in cælorum regno gaudere. De qua visione valde gavisus, immensas Deo omnipotenti gratias egit: & deinde juxta Apostolum, quæ retro erant obliviscens, in ea quæ ante sunt quotidie sese extendit. Inde quoque semper animo secum volvebat, se videlicet parentum suorum legitimum filium nullatenus esse, si minus illis voluntati Domini obsequendo, propter suam desidiam perderet hereditatem, quam eos viderat interra viventium acquisisse.

d In priore Vita Wulfredus Diaconus, S. Dunstano prælatus & familiaris amator.

CAPUT IV.
Res gestæ sub Edmundo Rege. Abbas Glastoniam regit. Insidiæ dæmonum. Cælestes visiones.

[19] Defuncto autem Rege Ethelstano, frater ejus Eadmundus imperii monarchiam suscepit. Qui cum sciret, quanta olim virtute venerandus Pater Dunstanus in palatio fulsisset, quam justis operibus & rectis consiliis præditus fuisset, [Ab Eadmundo Rege invitatus ad aulam,] ac per hoc fraterno semper amore illum dilexisset; directis ad eum nuntiis orat, dignetur ad se venire: ut quem omnipotenti Deo noverat acceptum, eum inter Regios Proceres & Palatinos Principes summum faceret tenere Principatum. At Dunstanus, sive præceptis Apostolicis obedire volens, quibus omnis anima potestati sublimiori subdita esse debere præcipitur; sive regnum justitiæ, quod ex magna parte absoleverat in terra Anglorum, exaltare cupiens; Regiis petitionibus assensum tribuit, consistens pro temporum vicissitudine in palatio, & tam ipsum Regem, quam omnes Anglorum Principes justitiæ legibus submittens. [1 Pet. 2, 13.] Sed cum fere fiat ut ex aliorum industria, [per invidiam ab eadem pellitur:] aliorum crescat invidia; cumque ad quam virtutem pessimus quisque non valet assurgere, eam in assurgente conetur expugnare; iterum, sicut olim, a plerisque nobilium in prosperos Dunstani successus est ostensum, & Regi, ut a consortio illorum pelleretur, falsa criminatione suggestum. Rex autem, plus honesto falsis favorem attribuens, Dunstanum, & Regibus & regia gratia privatum, curia proturbari jubet.

[20] Sic primo, sic secundo die transitum. Itaque tertia lux advenerat, & Rex cum suis venatum ibat. Nemus autem, quod venandi gratia intraverat, mons cedrorum perexcelsus concipit, qui medio sui interruptus, ingens baratrum & immane præcipitium de summo spectantibus ostendit. Igitur Rex per devexa montis fræna laxare, & per devia quæque fugientem ceivum insectari. Fatigantur utrique: Rex pro cervo; [sed eum Rex, in venatu a summo periculo servatus ejus meritis,] cervus pro se ipso. Omni tandem fugiendi libertate negata, bestia præcipitium petit, ruit, ac partes in minutissimas concisa deperit: sequentium canum similis interitus: ultimum Regem sonipes advexit, qui viso cominus, quod præ se fortuna pararat, retraxit habenas, vectorem quoque reflectere nisus. Cum repente ruptis frænis & de manu porro rejectis, volucri cursu sessorem Regem equus asportat. Quid plura? Omnino de se diffidens, de Dei vero misericordia nonnihil confidens, cæleste auxilium implorat, sicque confitendo orat: Deus Rex omnipotens, qui cum sis super omnia excelsus, humilia respicis, & alta semper a longe cognoscis; adesto nunc non Regi, sed homini ceteris mortalibus simili, inque supremo mortis periculo consistenti, nec reminiscaris injuriarum fideli tuo Dunstano per me illatarum: quoniam si me ipsius meritis a præsenti morte eripueris, quoad vivam devotum me tui nominis & illius laudetorem habebis. Necdum plene verba finierat, [ad aulam revocat,] & quod dictu est incredibile, sed Deo nihil impossibile, quasi divina manu retentum animal in summo voraginis fixum manebat. At ille corde pariter & ore excellas Deo gratias referens, Dunstanum suæ liberationis auctorem adesse jubet; & quæ per illum divinitas operata sit, coram omni Principe exponit: & apprehensa dextera viri, osculatus est eam, & dixit: Agnosco, virorum sanctissime, quid in te commiserim mali: non, per fidem meam, quod ego voluerim, sed quod a pessimis hominibus coactus id fecerim. Grates ago clementiæ Dei, quæ non modo debitum mihi supplicium non inferre, verum etiam indebitum voluit beneficium prærogare, dum me a præcepitio mortis eripiens, longioris vitæ spatia in tuis nominibus concessit. Sit ergo deinceps inter nos perfectæ familiaritatis perpetua integritas, sit disponendis in palatio rebus libera semper tibi facultas, sit in toto Anglorum imperio judicandi inter virum & proximum ejus summa potestas. Atque ut animi mei affectum circa te cognitum habeas, illum tibi locum, in quo te genitum, educatum, conversatum accepi, perpetuo jure possidendum trado, ut quodcumque de illo velis statuere, tui arbitrii sit considerare. [Ille aucta Glastoniensi ecclesia] Quod si id cordi tuo potissimum sederit, ut ejus Ordinis viros, cujus tu habitum geris, ibidem aggregare placuerit, quidquid eis in quacumque re defuerit, ego ob gratiam tui regia liberalirate supplebo a. Igitur Dunstanus accepta potestate super regiam mansionem, quæ Glastonia vocabatur, post paucos dies augustioris Ecclesiæ fundamenta jacere, officinas secundum exemplar olim sibi ostensum construere, & consummatis omnibus magnum pariter atque egregium monachorum agmen ibidem coadunare; quibus ipse primus Abbas effectus, [ibidem Abbas constitutus,] ad tantam perfectionem justitiæ omnes cohabitantes adduxit, ut quasi cæli luminaria ad effugandas totius erroris nebulas & peccatorum tenebras viderentur. Tunc ad omnes circumquaque Ecclesias ex iisdem monachis Pontifices eligi, tunc Abbates assumi, tum denique diversorum officiorum Præpositi institui; propterea quod essent & religionis merito præcipui, & doctrinæ sapientia clarissimi, & ad Catholicæ fidei defensionem præstantissimi b.

[22] Sed tantæ religionis spiritus malus impatiens, quo pacto virum Domini a statu rectitudinis dejiciat, quantis valet insidiis elaborat. Cujus oculis, [dæmonem sub forma lupi & vulpis fugat:] in cubiculo quadam nocte orantis, immauem se lupum ingerit, iterumque post paulum vulpem blandientem confingit. Quam ille specierum varietatem subridens, O te, inquit, per omnia similem tibi! O formas tuæ actioni congruas! dum in altero cruentum, in altero te comprobas fraudulentum. Vade jam, inimice, quoniam in ejus nomine te vincam in lupo & vulpe, qui te in leone & dracone superavit. Cernens autem se magnam a dæmonibus invidiam pati, [sumit patronum S. Andream,] nec suis aut filiorum suorum viribus satis confidens, adhibuit vitæ suæ patronum Andream Apostolum, ut esset fidus interpres apud Deum, assiduus in terra comes, atque in omnibus hujus mundi turbinibus custos indeficiens. Hujus ipse assidua protectione quasi muro vallatus, securus infra cellā agebat ætatē, excelsa mente universa mundi transcendens, [recreatur cælesti concentu in nativitate Edgari.] & in amore divinitatis jugi meditatione requiescens. Unde suavissimis supernorū Spirituum concentibus sæpe interesse promeruit, bonā futuræ mercedis spē Deo tribuente, ut qui Angelorum conversationem agebat in terra, illorum societatem agnosceret in cælo. Deniq; cum præfato Regi Edmundo filius nasceretur, nomine c Edgarus, puer videlicet pacis ac justitiæ bajulus futurus, audivit idem Beatus beatos in cæo Angelos gratulantes, & cum magna gratulatione psallentes; Sit pax, sit magna Anglorum Ecclesiæ lætitia, quam diu puer natus regnum tenuerit, & noster Dunstanus mortalis vitæ metas transegerit. Quod dictum, quanta sit retum veritate subnixum, congruus ordo præsentis lectionis faciet manifestum.

[23] Qua etiam tempestate vir Dei precibus Regiis devinctus, [videt animam discipuli ad cælum deferri.] Bathensem Ecclesiam divinis cultibus instituendam invisere pergit: ubi dum facta refectione solitarius oraret, repente ad superna raptus, cujusdam discipuli, nobiliter a se apud Glastoniam educati, animam, innumera Angelorum frequentia hinc inde stipatam, atque immensi luminis fulgore perfusam, ad cæli palatium provehi conspicit: moxque in manus divinæ pietatis eam commendans, Dominos quoque loci ad commendandum invitat. Stupentibus quidem omnibus, & vix fidem dictis exhibentibus, velocis cursoris testimonio, & mors & mortis hora, secundum viri testificationem vera probatur. Regressus autem a loco, ut Regem loquendi sibi cupidissimum adiret, [ex tripudio diaboli novit obitum R. Edmundo instare.] diabolum scurræ simillimum coram equitantibus deprehendit saltantem, & quasi de futuro aliquo lucro gloriantem. Cujus præsentiam dum coëssenti populo indicasset, formamque omnium conspectibus horribilem ex imperio denudasset; requisitus postea, quid ejusdem monstri tam petulans lætitia portenderet; ille mortem Regis, regnique mutationem proximam esse denuntiat. Cui mox prophetiæ rerum veritas contestata respondit. Nondum enim sol septies diem creaverat, & Rex occiditur, & regnum mutatur: ex quo satis est advertere, quanta hujus viri pectus gratia Dei regebat, qui invisibilem hostem tam facile deprehendere, & ejus præstigias tam veraciter posset denudare. Translatæ autem sunt exequiæ Regis Glastoniam, ibique a B. Dunstano sub magna lugentis populi frequentia terræ commendatæ.

ANNOTATA.

a Malmesburiensis de Gestis Regum Anglorum lib. 2 cap. 7 de Edmundo Rege ista scribit: Inter ea beneficia, quæ diversis Ecclesiis contulit, miro affectu Glastoniensem Ecclesiam magnis prædiis & honoribus sublimavit, & privilegium in hæc verba concessit. In nomine Domini nostri Jesu Christi. Ego Edmundus Rex Anglorum ceterarumque gentium gubernator & rector, cum consilio & consensu Optimatum meorum, pro æternæ retributionis spe & relaxatione peccaminum meorum, concedo Ecclesiæ Dei Genitricis Mariæ Glastoniæ, & venerabili viro Dunstano, quem ibidem Abbatem constitui, libertatem & potestatem, jura consuetudines, & omnes forisfacturas omnium terrarum suarum… & sint terræ suæ sibi liberæ & solutæ ab omni calumnia, sicut meæ mihi habentur. Sed præcipue ipsa villa Glastonia præ ceteris sit liberior cum terminis suis. Abbati ejusdem tantummodo potestas sit tam in notis quam in ignotis causis, in modicis & in magnis, in his etiam quæ sunt super & subter terram, in aridis & in rivis, in silvis & in planis: & eamdem auctoritatem puniendi & dimittendi delinquentium in ea commissa habeat, quam mea Curia &c. Acta est, addit Malmesburiensis, præfata donatio anno ab Incarnatione Domini Jesu Christi nongentesimo quadragesimo quarto, scriptaque est litteris aureis in libro Euangeliorum, quem eidem Ecclesiæ obtulit, eleganti satis opere compositum.

b Addit Osbertus. Factumque est, ut sicut quod supra diximus, ex cereo matris Dunstani, totus Ecclesiæ conventus lumen amissum recuperavit; ita ex hoc loco, ipsius Dunstani doctrina instituto, omnes Ecclesias Angliæ conster veræ religionis lumen sumpsisse. Hæc ibi, quæ paucioribus etiam ab Adalardo jam ante scripta erant.

c Natus est Edgarus anno 943, matre S. Ælgyfa sive Elgiva, ad cujus Acta ad diem præcedentem 18 Maji, hæc ex præcipuis Anglorum scriptoribus confirmamus.

CAPVT V.
Res gestæ cum Edredo Rege. Episcopatus non admissus.

[25] Successit in regnum jure fratris egregius vir Edredus, homo cultor justitiæ ac pietatis, [Cum Edredo Rege regnum administrat.] Deum valde diligens, & ipse a Deo multum dilectus, ac per hoc paterno verbere quasi bonus filius crebro ab illo flagellatus. In hujus conspectu venerabilis Pater Dunstanus adeo erat pretiosus, ut omni eum humano generi præferret, principem testamentorum statueret, thesauros ei delegaret, animam, corpus, & regnum committeret, nec quisquam in toto regno Anglorum esset, qui absque ejus imperio manum vel pedem moveret. Proinde Dunstanus, quasi Rex & Regis Imperator effectus, virgam æquitatis, virgam regni Dei, per omnes Anglorum fines extendere; Ecclesias, quas aut ipse fundaverat, aut ab aliis fundatas egestas oppresserat, amplis hereditatibus munerare; prorsus magnam populis lætitium in sua potentia facere, dum pax & justitia in mutuos amplexus concurrerent, & osculandi munus pro invicem libarent.

[25] Dum hæc ita geruntur, a Elfegus, apud quem illum olim conversatum fuisse prædiximus, [Vt Winteniensis Episcopus fiat] ad vitam spiritualis seculi dispositus est. Existimans autem Rex tempus se opportunam accepisse, quo majoris honoris Dunstanum compotem faceret, aggreditur rogare illum, ut Ecclesiam, Pastorali solatio destitutam, ipse Pastor suscipiat. Sed cum videret se quod suadebat persuadere non posse, Reginæ matri b Eadithæ verbum imposuit suadelæ. Scio inquit, carissima mater ac totius imperii Anglorum Regina, quod te communis noster amicus Dunstanus præcipue inter homines diligat, in tuis quam maxime operibus delectetur, dum quidquid pro consilio vitæ æternæ ipse tibi præceperit, sive id esset in sustentatione pauperum, sive in muneratione Ecclesiarum, tu sedula semper executione implere non cessaveris. Qua de re magna animus meus spe detinetur, ut si quid ab eo, quod me atque illum deceat, postulaveris, nulla tibi ratione denegare velit. Decere autem utrumque nostrum, ut summum ipse artingat Sacerdotium, omnibus manifestum est: qui omnes honores vita & sapientia illius scimus esse inferiores, & Regem Anglorum multis ceterarum terrarum Regibus noscimus potentiorem. Aggredere igitur, mi dulcissima, hominem feminali facundia: hortare ea, qua apud illum miteris, gratia, ut tibi consentiat, quatenus ex hoc Deo familiarius adhærere, & nos potentius valeat a peccatorum vinculis absolvere. Paret itaque Regi filio mater Regina, [a Regina matre solicitatus non acquiescit:] Dunstanum asciscit convivio, demulcet alloquio. Sed ille juxta etymologiam nominis sui, ut mons persistens immobilis, Nolo, ait, Domina, illud a me expeti, quod vel concessum meos animos perturbet, vel non concessum tuos offendat: neque enim nescio, quam difficulter suam quisque ante tribunal Christi causam agat, ne dum alienæ causæ cognitor aut judex existat. Quod si ista rationum maxima non esset, illa nimirum a suscipiendo Episcopatu multum me cohiberet, quod Dominum Regem constanti video languore periclitari, nec multum me ab eo separari posse, cum me tam sui patrem quam totius regni dominum ipse statuerit. Cumque illa negitantem suis adhuc rationibus tenere voluisset, motus ille aliquantisper, Certissimum, inquit, habeto, in diebus filii tui, Pontificali infula me non esse sublimandum.

[26] Inde fluctuantes animos gerens, cubiculo se dedit, [& ideo ab Apostolis objurgatus] ibique secum multa voluenti somnus obrepsit. Et ecce assunt Principes regni Dei & Judices seculi, venerabiles Christi Apostoli Petrus & Paulus, cum S. Andrea, quasi de urbe Roma eidem egredienti occurrentes, & ad Montem-Gaudii sibi se adjungentes. A quibus gratiosissime salutatus, videbat singulos in singulorum manibus gladios enitere, quos omnes officiosa benignitate sibi obtulere. Cumque visum per extensos ante se gladios duceret, hanc in gladio Beati Petri legebat scripturam, aureis litteris intextam: In principio erat Verbum, & Verbum erat apud Deum, & Deus erat Verbum. Ceterorum vero gladii propria tenentium illos nomina habebant inscripta, Pauli Paulus, Andreæ Andreas. Interea Andream exhilarato vultu aspicit convenientem, & Euangelicis verbis audit præcinentem, Tollite jugum meum super vos, & discite a me quia mitis sum & humilis corde, & invenietis requiem animabus vestris. [Matth. 11] [& percussus,] Tunc a Beato Petro jussus lævam extendere, modicum crepitantis ferulæ ictum excepit, hoc ab illo audiens: Hoc tibi sit & pœna abjecti, & signum ulterius non abjiciendi Pontificatus. Ad cujus virgulæ tactum a somno evigilans, divinitus se intelgit visitatum: agit gratias Deo, cujus munere ita se conspicit honoratum.

[27] Cumque die illucescente Regi quæ viderat enarrasset, miratus ille tali enodatione visionem absolvit; quoniam per arma Apostolicæ benedictionis potestas exprimitur Pontificalis, noveris te pro eo quod hesterno die jugum Domini contempseris increpatum, ac divina electione futurum Pontificem designatum. Porro quod, In principio erat Verbum, gladio B. Petri Apostoli inscriptum vidisti; cum Verbum Dei sit unigenitus Filius Dei, Deus apud Deum semper, homo autem pro hominibus inter homnes factus; profecto scias te ejus Sedis Principem futurum, quæ Christi nomine in urbe Cantuariorum ceteris Ecclesiis insignior celebratur. Hoc signo divinæ prænuntiationis Dunstanus est glorificatus, [præsignatur futurus Archiepiscopus Cantuariensis:] & hac Regiæ interpretationis conjectura, Pontifex designatus. O signum insigne! o gratiam gratis homini datam! o cordis ejus sinceram puritatem! Adhuc summus Anglorum Pontifex Odo in humanis rebus vitam agebat, & Dunstanus in oculis superni Inspectoris summus Pontifex erat. Mirandum valde quod ipse adhuc terrigena Angelicis concentibus admisceretur in cælis, mirandum nihilominus quod eum cæli cives frequentabant in terris. Quid cui præponam, hominem cælicolis adjunctum, an cælicolas homini destinatos, non satis comperio, nisi quod in altero felicior, in altero erat ille securior. Stupent alii diversas diversarum virtutum donationes, quibusdam hominibus divinitus collatas; ego nihil ita magnipendo, quomodo hominem in hujus mundi turbinibus consistentem, universa mundi animo transcendentem, & in amore Conditoris quiescentem, Martham vivere ministerio, Mariam desiderio, fide operantem, caritate ardentem. Sed nihil diximus, si ea quæ reliqua sunt dixerimus.

[28] At Rex Edredus, letali morbo correptus, decidit in lectum, nec ullam evadendæ mortis spem medici promittebant. Celeriter itaque nuntios legat, qui Patrem vitæ suæ Dunstanum accersant, ut sit ultimi arbitrii testis, confessionum susceptor, & fidelis apud Deum intercessor. [iturus ad Regem moribundum,] Contristatus ergo ad animam Dunstanus, quanta velocitate potuit amicum Regem invisere pergit. Videns autem Deus illum & cordis dolore affligi, & corporis laborem pati, non est passus ut ultra illum afflictio tangeret, quin & dolorem lenivit, & laborem imminuit. [intelligit mortuum,] Nam cum esset in itinere tendens ad palatium, & membra jejuniis confecta infatigabiliter fatigaret; vox de summo æthere delapsa insonuit; Ecce Rex Edredus obdormivit in Domino. Cujus vocis emissione equus, cui insedebat, percussus interiit; comites tremuerunt, audientes quidem fragore tonantis, sed quid tonaret non intelligentes. Quibus ipse rem aperiens, commendat animam defuncti Regis in manus æterni Regis: statimque deferentibus nuntiis audit, quod ante sibi de cælo Angelus absolvit. [eumque sepelit.] Ingressus ergo palatium Dunstanus, contemplatur dilecti hominis cadaver jacere: comitum turbas, qui aurati olim solebant assistere, procul recedere: miratur commutationem, miseratur conditionem. Deinde fidem, qua viventē dilexerat, defuncto quoq; impendere studens, corporis involucrum in sua suscepit, debitumque sepeliendi officum debito illi honorē persolvit.

ANNOTATA.

a Hic est S. Elphebus Wintoniensis Episcopus anno 951 vita functus, cujus Acta dedimus 12 Martii; sed in priore Vita hæc dicuntur de Æthelgero Chrydionensi in Devonia Episcopo. Ast Osbernus secutas est Adalardum Blandiniensem, & Osbernum descripserunt Osbertus, Capgravius & alii. Alfordus utrumque Episcopatum oblatum & recusatum asserit.

b In Evidentiis Ecclesiæ Christi Cantuariensis, post Chronicon Wilhelmi Tron excusis, Ediva appellatur & hæc referuatur: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCXLIX. Ego Eadredus Rex, præsente Odone Archiepiscopo & Ediva Regina matre mea, dedi Ecclesiæ Christi in Dorobernia monasterium Raculfense, cum tota villa & omnibus ad eam rite pertinentibus, liberam ab omni seculari servitio, exceptis expeditione pontis, & arcis constructione. Ego Dunstanus indignus Abbas cartulam inde, imperante Domino meo Rege, composui, & propriis digitis perscripsi. Quæ reliqua de auctoritate S. Dunstani hic relata confirmant.Alia donatio Edivæ Reginæ, & matris Eadmundi & Eadredi Regum, refertur ad annum 951. Ab Adalardo Edgiva appellatur.

CAPUT VI.
Acta sub Edwio Rege. Exilium S. Dunstani.

[29] Post hunc surrexit Edwi, filius Edmundi Regis, ætate quidem juvenis, [Edwium Regem insolentem & libidinosum,] & nulla regnandi gratia pollens; qui neque ipse sapiens, neque sapientium consilio acquiescens, sed alter Roboam, despectis majoribus natu, puerorum consilia sectabatur. Hos ille perniciosissimos satellites nactus, & eorum non tam consiliis quam insaniis fretus, optimum quemque rebus expoliare, locupletes proscribere, exheredare ecclesias, detrahere religioni, multiplices in civitatibus exactiones exercere; nec solum alienis ab ejus cognatione illius obfuit crudelitas, verum etiam Neronis more in homines sua stirpe oriundos, in ipsam quoque Regum matrem Reginam a Elgivam sua dementia debacchari: præter hæc libidine ardens, sine intermissione æstuabat ad coitum. [frustra admonet:] Quibus rebus venerabilis Pater Dunstanus graviter offensus, frequenter eum simul & acriter in locis opportunis increpare: ille increpantem ridere, simulque multa illi mala minari. Postquam autem indultriam suam nihil vider prævalere; omnino denique ejus colloquio abstinendum.

[30] Itaque relicto illo, monasterio recipitur, ibique in tanta celsitudine religionis deguit; ut mensuram sancta excederet devotio. Hoc in loco turris extructa erat, quam necdum ulla in supremo cacumine tectura claudebat: [trabem ruentem Crucis signo retrahit:] cumque populus trabem, totius operis sustentatricem, summis muris applicare contenderet, repente ruptis funibus eadem trabes deorsum ruere cœpit. Clamor ingens [oritur] totius populi, Dunstanum iteratis vocibus perstrepentis. Advolat itaque ocior Sanctus, elatam dexteram machinæ opponit, e regione Crucem depingit. Necdum sancta manus sanctos contraxerat digitos, cum ea quæ vergere cœperat trabes, non vinculis astricta, non machinis levata, non denique ullo humani ingenii apparatu sustentata, ad locum de quo ruere cœperat revehi videbatur. Si tantæ gloriæ malignus spiritus non invideret, cui invideret? Si tunc virus malignitatis suæ non effunderet, quando effunderet? Nihil ergo dubietatis ulterius de viro Dei habens, semel atque simul omnes insidiarum suarum laqueos illi intendere statuit. [diabolum in specie ursi fugat:] Translatus itaque in speciem ursi consimilem, hiante rictu, orantem aggreditur; injectisque ungulis pastoralem, quam manu tenebat, virgam complectitur, atque ad se trahere conatur. At divinus Dunstanus, Divinitatis spiritu fortiter roboratus, retractum ad se baculum erigit in sublime, fugientem belluam dirissime cædit; nec prius monstrum cædendo desistit, quam flagellum in tergo illius tribus in partibus comminutum apparuit.

[31] [b] Victus ergo in se diabolus, in aliis victorem suum vincere quærit: neque enim rerum occasiones longe abfuerant, quibus id quod perverse moliebatur, in usus malignos transferret. Nam Rege præfato, eodem quo consecratus fuerat die, in turpes concubitus publice devoluto, [Regem ab adultera abstrahit:] ac per hoc omni Senatorio ordine offenso, nemine tamen ejus lasciviam redarguere auso; pari ac communi omnium voto Dunstanus compellatur, qui Regem constanter adeat, regium stuprum divina humanaque ratione compescat, mulieris adulteræ meretricium suspendii comminatione percellat. Fecit hoc ille: & parum est hoc: repertum insuper cum adultera simul & filia illius Principem a mœchali thoro violenter abstraxit, positaque in capite ejus corona, ante summum Pontificem Odonem adduxit. At ganea sanguineos intorquens oculos, [cujus impulsu proscriptus,] Tu inquit, mortis me suspendio addixisti; ergo te membrorum decore privatum, sempiterno exilio damnabo. Cujus invectionis tenore spiritus nequam arrectus, ultionem de viro Dei nefandæ meretricis impulsu exspectat. Itaque mulieris animum diabolus instigat, Regis iram mulier exaltat, ambo exilium Dunstano intentant. Et primo equidem, urgente Regis edicto, omnes monasticæ religionis Ecclesiæ suis rebus spoliabantur; ut quæ præcipue semper viro fuere lætitiæ, nunc eidem quam maximo fierent mœrori. Deinde cum ventum fuisset Glastoniam, & descriptis omnibus ipse proscriptus fuisset, inter lacrymas monachorum, ejus manu nutritorum, [dæmonis cachinnos reprimit,] inter lamenta venientium ad se ex omnibus locis amicorum, inter gemitus pauperum consuetis stipendiis per singulos dies ab illo recreatorum, audita est in atrio templi vox plaudentis diaboli, quasi vox juvenculæ, acriter atque minute cachinnantis. Quem Sanctus severa fronte suspiciens, Nihil, ait, super exilio meo gratuleris, quoniam plus est quod me redeunte doleas, quam quidquid me exulante lætari valeas. Ad quod dictum, pallidi regni pallidus minister abscescit.

[32] Dunstanus autem non immemor quid sibi divinus olim citharœdus præcinuerit, imo Dominicæ memor promissionis, [& in Flandriam navigat:] qua beatos fore qui pro justitia persecutionem patiuntur, Christus asseruit, marinis se fluctibus tradit, contrarium littus in gente Flandriarum attingens. [Matth. 5, 10.] Ubi eminenti coram c Principe terræ illius gratia inventa, manebat in monasterio B. Petri, quod situm est Gandavi; proptera quod illud ceteris illius regionis monasteriis & professione virtutis & philosophiæ documentis excellere videbatur. Nec tamen cessat vesana furentis mulieris insania, quin omnibus, qui virum Dei tempore suæ recessionis hospitio foverant, perscrutatis, proscriptis, damnatis, ipsius quoque oculis eruendis malignos transmitteret ministros. Verum miserante divina clementia, [omnibus carus.] cujus nunquam auxiliis destituebatur, ante illum Gallia susceperat, quam equoreos servi Jezabelis fluctus attigissent. Exultat itaque Sanctus, nulla exilii per gratiam Dei damna deplorans, dum suis meritis ita sibi omnes devinciret, ut patriam esse exilium putaret. Super hæc illum amici d Apostoli consolatio fovit; qui nullius rei quam ipse expeteret eum indigere permisit.

[33] Respiciens ergo Christi clementia Anglorum populum, tanto Patrono destitutum, suscitavit corda virorum ab Humbre fluvio usque ad flumen Tamisium, supra quod urbs Lundonia est fundata, [Conspirantibus Anglis] adversus impium Regem Edwium: qui omnes quasi in unum hominem translati, non modo regnum ipsius abjicere, verum etiam ipsum regno expellere moliti sunt, propterea quod in commisso regimine insipienter egisset, sapientes disperderet, ignaros boni suis consiliis ascisceret, prorsus libidine atque arrogantia præceps abiret. Coacti itaque in turbam, [necatur adultera:] Regem cum adultera fugitantem, atque in inviis sese occultantem, armis persequi non desistunt. Et ipsam quidem, juxta e Claudiam civitatem repertam, subnervavere, deinde qua digna fuerat morte mulctavere. Porro Regem per diversa locorum f semetra deviantem, ultra flumen Tamisium compulere. Deinde accito fratre illius, optimæ indolis adolescente, [Edgarus Rex statuitur.] Edgaro (quem futurum Regem cælesti quondam oraculo designatum fuisse prædiximus, dum pacem regnique salutem suis ac Dunstani temporibus Angeli prædicarent) statuunt illum Regem super omnes provincias, ab Humbre magno flumine usque ad flumen Tamisium, quo flumine amborum Regnum ab invicem dirimebatur. Ita Regnum, quod unum fuerat in duos Reges divisum, gravibus aliquantisper conflictibus bellorum sudabat; impleta tunc veridica illa Salvatoris sententia, qua omne regnum in seipsum divisum asserit destruendum, & domum super domum esse casuram. Edgarus quotidie erat proficiens ut David pietate ac fortitudine, atque ut Salomon sapientia, divitiis & gloria: Domus autem Edwy indies decrescere, cum ipse in flagitiis crescere non desiverit.

ANNOTATA.

a S. Elgiva sive Algyfa colitur 18 Maji. Osbertus hæc ita explicat: Matrem quoque, totius regni Anglici auctricem & nobilitatricem, Ecclesiarum consolatricem, & sustentatricem oppressarum & inopum, Edgivam dico Reginam, in immensum afflixit; ac vastatis rebus ad eam pertinentibus, ab eo statu in quo esse solebat, sævus ac crudelis dejecit. Gemebat Dunstanus in istis &c.

b Addit Osbertus: Fecit sibi utique alium scipionem crassum & fortem, ac illius summitatem argento circumposito decoravit: quod argentum, in suprema parte sui in modum concavæ sphæræ formatum, dentem B. Andreæ Apostoli gestat inclusum. Quem dentem Dunstanus inibi posuit, tum ut insuperabile munimen sibi præstaret contra incursus malignorum spirituum, tum quia præ ceteris Sanctis dulci affectu diligebat eumdem Apostolum. Propter quæ sæpissime illius familiari fovebatur alloquio, muniebatur consilio, & auxilio relevabatur.

c Adalardus Blandiniensis. Magnum adiens Arnulfum. Hic tempore eodem nobile quoddam cœnobium, nomine Blandinium, a Sancto quondam Amando structum, in meliori elegantia renovavit, ibique magnum Dei Sacerdotem Wandregisilum cum sociis Archipræsulibus nutu Domini transtulit, quo B. Dunstanus aliquamdiu moratus, exempla lucis imitanda reliquit. Vixit dictus Arnulsus usque ad annum 964. Ast exilium S. Dunstani adscribunt anno 956 Wigorniensis, Dunelmensis, & alii.

d Idem Adalardus: In quo exilio tua, Christe, gratia non est destitutus, quo inter crebra Sanctorum solamina, Sanctum ei Andream Apostolum consolationis tuæ gratia destinati: in quo teipsum magnus ille famulus tuus amplexus, Alleluia totis animi organis dixit, gratias tibi & hymnos persolvit. MeminitOsbertus S. Andreæ eum visitantis.

e Claudia creditur nunc Glocestria, ad Sabrinam fluvium. Osbertus juxta Glauerniensem civitatem habet.

f Semetrum, intervallum, ex Latina præpositione se & Græca voce μέτρον.

CAPUT VII.
Reditus in Angliam. Collati Episcopatus VVigorniensis & Londinensis, & Archiepiscopatus Cantuariensis. Exercitia miraculis adornata.

[34] Post paucos autem electionis suæ dies, præcepit Edgarus Dyarcha totius Regni sui concilium celebrari, [S. Dunstanus revocatus,] in quo annihilatis omnibus quæ a fratre ejus iniquis fuerant legibus decreta, ac restitutis omnibus quæ violenta illius fuerant dominatione ablata, Dunstanum quoque venerabilem Abbatem in magna gloria de exilio revocavit, & majore quam ab omnibus ante Regibus honoratus fuisset gloria sublimavit. Cui etiam ut Pontificale decus susciperet, vehementi petitione imminuit; nec ante a precibus quiescere voluit, quam illum a sententia ad consentiendum retraheret, & Ecclesiæ Wigorniensi, quæ sub honore beatæ Virginis Mariæ pollebat, Pontificem præficeret. [& Episcopus ordinandus,] Qui dum Doroberniam sacrandus adveniret, & recitata petitione Cleri ac populi summus Dei Sacerdos Odo gaudenter annuisset; mirabile dictu, ceterum consecrationis ministerium, non quasi super Antistitem Wicciorum, sed sicut super Archiepiscopum Cantuariorum mirabiliter atque hilariter absolvit. Qua de re a circumstante Clero reprehensus, quod contra Patrum decreta ageret, qui unius Ecclesiæ duos prohibent esse Sacerdotes, nec per jus hereditaris fieri electionem successionis, [consecratur ut Archiepiscopus;] tale fertur responsum dedisse: Si divinis humana non cederent, jure mihi hominum auctoritas prætendi posset: nunc vero, quoniam auctor omnium Deus est, non possum illud non facere, quod faciendum Spiritus Dei dignatus est præcipere: erit namque beatus iste proximus post mortem meam hujus sedis Archiepiscopus, & adversus mundi Principem fortissimus præliator. Hac ille summi Pontificis ratione defensus, procedit ad populum, summus & ille Pontifex Cantuariorum prætitulatus, gestans insignia Aaron, non legis velamine adumbrata, sed divinæ propitiationis munere per gratiam Christi insignita. Inde ad Ecclesiam quæ sibi fuerat consignata reversus, atque in Cathedra Pontificali sublimatus, recordatus est quid olim exultanti diaboli promisisset, cum illum regalis impietas exilio adscripsisset. Itaque obviis in illu manibus insurgere, membra ejus Euangelico gladio dividere; & oves, quæ circumquaque errabundæ ferebantur, ad Dominicum ovile revocate.

[35] Interea mortuo impiissimo Rege Edwio, atque in sortem malignorum spirituum translato, Dunstanus in Ecclesia, cui præerat, divinis meditationibus inserviebat, nihil sciens quid de Rege actum fuisset. Et ecce tartarea cohors, sub ejus aspectu exultando, [Mortuo R. Edwio dæmones exultantes videt,] quasi chorum ducere, & veluti de capta præda lætas victorias agere. Perscrutatur itaque Sanctus causam lætitiæ, audit Regem obiisse, animam illius gehennalibus statim incendiis a tradendam, sed prius hoc Dunstano ex divino imperio nuntiandum. Motus itaque pietate Dunstanus, solotenus prosternitur, largifluus ex oculis lacrymarum imber producitur, pulsat Deum precibus, nec ab illo orando quiescit, quousque spiritum Regis liberatum cognoscit. Brevi autem morula peracta, redit tristis legio infernalis, magnoque clamore in has voces erumpit: O re hominem hominum! O fidei alienum! O nostris beneficiis semper ingratum. Nos detulimus obsequium, [sed precibus suis animam servat.] tu nobis retulisti supplicium. Ad ulciscendas injurias tuas de regione tenebrarum venimus, & ecce adversis imprecationibus tuis confusi redimus. Cumque ille depromendæ veritatis præceptum dæmonibus indiceret; agnoscit, animam Regis Angelica virtute illis sublatam, ad statutum terminum sub signaculo servatam, nihil juris in illam dæmones habere, sed in sortem pœnitentium animarum eamdem cedere. Tum ille exultans in Domino, furores illorum tali ratiocinatione compescuit: Quid, inquit, injuste actum est vobis? Si peccavit homo iste in Christum, & in me peccavi: sed quoniam meas propter Christum dimisi injurias, dimisit & suas Christus, cum ejus ego clementiam deprecatus sum. Quod ergo Christus & ego dignati sumus clementer indulgere, vos qua temeritate audetis improbe reprehendere? Qua sententia tetri spiritus, quasi Parthica percussi sagitta, muscarum modo a vento raptarum dissiliunt.

[36] At Edgarus, totius imperii Monarcha effectus, cogitabat beatum virum super omne Regnum constituere; nolens in Regno sine illo crescere, quem ante Regnum præ ceteris studuerat familiarius diligere. [Factus Episcopus Londinensis,] Unde apposito Patribus suis Lundoniensi Episcopo, rogatu Regis ac Principum Dunstanus successione donatur, annitentibus quoque omnibus ejusdem urbis habitatoribus, & importunis vocibus illius nomen acclamantibus. Audierant namque quam fuerat a primæva ætate Deo acceptissimus, quam in illa cui præerat Ecclesia solicitus, quam denique in omni re bona & optima probatissimus; & ea re noluerunt habere alium, cum postent habere lectissimum. Neque illum juvit excusatio, Canonum auctoritate prætensa: qui sicut Ecclesiam unam duobus esse Episcopis contradicunt, [utrique Sedi præest;] ita duas Ecclesias uni Episcopo fieri posse non permittunt; cum Joannes, inquiunt, dilectus Domini septem Ecclesiis atque earum Episcopis præfuerit, & Beatus Paulus omnium solicitudinem Ecclesiarum simul & magisterium habuerit. Talibus beatus Pontifex rationum testimoniis victus, Lundanæ urbis Antistes inthronizatur; non relinquens eam quam ante habuerat Ecclesiam, sed utrique præsidens, utramque regens, utriusque verus ac proprius Pontifex existens.

[37] Habes ergo, sanctissime Pater, gladium Pauli, quem tibi cælitus destinatum olim ipse detulerat, & ad dividendos Ecclesiæ inimicos habendum tradiderat. Et quamvis prior tua Pontificalis potestas, [gladio S. Pauli Londini,] non absque vigore Euangelicæ disciplinæ, administrata sit; non tamen eam aut gladio aut persona Præsidentis præmonstrari oportuit, propterea quod neque Virginem gladius decet, viros autem decet; neque mutando locum mutasti obsequium, cum a Virgine matre Domini transires ad Apostolum Domini, a Wirecestra ad Lundoniam. Accingere ergo, bellator fortissime, accingere gladio potentiæ Dei, factus potens per eum, qui supra femur quoque est potentissimus, ad dimicandum adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiæ in cælestibus. Deinde illos qui per nefarium scelus illicito abutuntur matrimonio, recte revocet ab inferenda ultione aut Regalis potestas, aut Romani Pontificis singularis sublimitas. Da sententiam in populi seductores argentarios, & non prius ad sacrum altare die Pentecostes oblaturus procedas, quam & illos vindicta feriat, & populo Dei justitia proveniat. Ubique tuarum signa virtutum relinque; ubique Dominicæ Crucis trophæa erige. Promereberis etenim post modicum gladium Petri; in quo innumera, sicut Petrus omniū generum animalia, occides, & in corpus Ecclesiæ manducando trajicies. Promereberis, inquam, gladium Petri, insignitum nomine omnipotentis Filii Dei, ut in omni Anglorū latitudine ligandi solvendique potestas per illum tibi augeatur, [dein gladio S. Petri usurus Cantuariæ.] nec valeat in ovile intrare ovium, qui te ductore non ascenderit per ostium. Quam merito Ostium horrei b Dorobernia sonat, ut Horreum sit amplitudo imperii Anglorum, Ostium vero Principatus Ecclesiæ Cantuariorum.

[40] Excessit ergo humanis rebus, deductus Angelorum manibus ad paradisum, Princeps Sacerdotum Odo, vir clarus sapientia & virtute laudabilis, &, nisi Dunstanus succederet, ab omni Anglorum orbe semper deflendus. Post cujus obitum cum Rex Dunstanum adjuraret ut Princeps fieret Sacerdotum, [Post felicem mortem S. Odonis,] nec ille adjuranti ulla ratione assensum accommodaret; assistunt quidam, quorum manus Wentoniæ Episcopus Elffinus impleverat, postulantes confirmari illi summum Sacerdotium: hic enim & ante Odonem summum Sacerdotium ambierat, sed custos Ecclesiæ suæ Christus ambitionem illius impediebat. Itaque Rex eos qui muneribus Pontificis corrupti fuerant, nihil suspiciens, & ob hoc simplici eos animo exaudiens, orbatam Pastore Ecclesiam eidem tradidit gubernandā. Sed cum Romam profectus fuisset, ut Pallium a Sede Apostolica susciperet, gravi inter Alpes frigore correptus misere interiit, [interitum Elfini,] digna sibi ultione divinitus recompensata, ut qui ab amore cælestiū friguisset in corde, per frigoris asperitatē periret in corpore; & qui alienos honores ambire præsumpsisset, ipse in aliena regione mortuus, honorē pariter & vitam amitteret. Iterum preces de Archiepiscopatu Dunstano funduntur, nec quidquā in animo illius consensionis operantur. Quapropter deligitur ad Patriarchatū Cantuariensis Ecclesiæ, Berthelmus Dorsatensium c Episcopus, [& Berthelmum rejectum,] homo mansuetior quam industrior, & qui suæ magis quam alienæ vitæ nosset consulere. Is post paucos suscepti Pontificatus dies, cognitus quod ad tantā rem minus esset idoneus, jussus a Rege & omni populo, Cantuaria discedit; atque ad relictam nuper Ecclesiam suam, non sine verecundia rediit: Dominus namq; agebat pro Dunstano, ut impleret verbū suum, quod promiserat in manu Principū regni. Advertens autē Rex Edgarus, horum reprobationem melioris esse vocationē, solumque in omnibus hominibus esse Dunstanum, cui nemo conferri imo omnibus posset præferri; tertio illum precibus fatigatum, tandemque tum sui ipsius tum omnium Episcoporū importunitate superatū, [constituitur Archiepiscopus Cantuariensis.] primæ Metropolis Anglorum Primatem ac Patriarcham instituit. Quē statim ob robur Apostolicæ fidei vel auctoritatis, ad Romuleam urbem profectum, Romanus Pontifex videre promeruit: eumq; sacris Pontificalibus decoratum, quasi Angelum Domini exercituum ad exhibendam divinæ legis scientiam, aut quasi columnam lucis ad illuminandam faciem terræ, genti Anglorum transmisit.

[41] Ecce quemadmodū impleta sunt, quæ per gladium Verbo Dei inscriptum, ac beata Principis Apostolorum Petri legatione exhibitum, tanto ante prænuntiata fuerunt. Sed quid sibi vult quod de manu tertii Apostoli tertium gladium acceperit, cum in Ecclesia quæ sub ejus nomine apud Rovecestram d venerabilis habetur, Pontifex nequaquam sederit. Sedit plane potestate, etsi non corporali sessione. Sedit, inquam, potestate, imperio sedit, defensione sedit, beneficiis sedit. [Cantuariæ in prima ejus Missa apparet, columba,] Sed ne virtutum illius gratia urbs Cantuaria esset privata, aut augmentū suscepti honoris, diminutio præteritæ videretur fuisse virtutis; dignatus est Spiritus sanctus novis quibusdā gratiæ suæ principiis ita virum in Ecclesia Salvatoris clarificare, ut mirabilis ipse extra hominis naturam videretur esse. Nam cum die adventus sui primo sacris altaribus assisteret, & populo Dei vivificū panem distribuendo porrigeret; repente contecta nube domo, columba, in Jordane a Joanne olim visa, iterum apparuit, quæ, quousq; sacrificium fuisset consumptum, super illum mansit. Cumq; consumptū fuisset sacrificiū, requievit supra memoriam Beati Odonis, quæ ad Australē partē altaris in modū pyramidis extructa fuit. Ex qua die ita Pontifex meritum ejusdē hominis Dei reveritus est, ut numquā pertransiret nisi genua flecteret, bonumq; illum vocaret, ita dicens, hic requiescit Odo bonus.

[42] Per idem tempus quidam, magnus videlicet & potens, Salvatori ædiculam instituit, [& in dedicanda Ecclesia aqua e rupe manat,] ad quam sacrandam & iure proprio possidendam venerabilis Pontifex Dunstanus invitatus accessit. Ubi cum ad ministerium dedicationis aqua defuisset, ac per hoc invitatori verecundia accessisset; ad vocem viri quam per naturam non habuit, per gratiam Dei arida rupes aquam profudit: quæ de eadem rupe usque hodie manans, ac salutiferum fidelibus poculum præbens, Dunstani nomen celebre facit.

[43] Dunstanus igitur candida Apostolatus sui stola a Romano, ut diximus, Pontifice infulatus, & universæ Anglorum genti, necnon & aliis regionibus Anglorum regno suppositis, Patriarcha destinatus, festinabat singulas regionis digredi civitates; ut si quibus nomen fidei incognitum fuisset prædicaret, & domesticos fidei Apostolica traditione ad bonum opus instrueret. [obit regnum prædicando,] Nec facile erat quempiam auditorum ejus non esse docibilem, propterea quod tanta illi rerum sublimitas inerat, tanta dicendi facultas, ut nihil esset aut inventu sapientius, aut dictu ornatius, aut auditu jucondius. cum autē a forinsecis rebus requies data fuisset, tunc conjunctius cum Deo manere, sacris vigiliis insistendo, divinas Scripturas legendo, aut earum codices emendando. Summumque studium erat, ut numquam a divinis operibus vacaret: [aut propriæ pietati indulget.] sed nunc verum judicium inter virum & virum discernere, nunc impacatas hominum mentes placido sermone tranquillare; horum inepta dissolvere conjugia, illorum hæreticam refutare opinionē; hic neglecta renovare, illic nova construere; neque aut superfluas ædificationes aggredi, aut necessarias prætermittere; viduis, orphanis ac peregrinis, ex justis Ecclesiæ reditibus subvenire; pecuniā non lucri æstimatione, sed pietatis acquisitione habere, totā operā suam patriæ impendens; & magis repellere ejus excidia, quam propria pericula.

[44] Proinde Rex consilio ejus ut vitæ suæ credens, & omne quod ab eo diceretur quasi ab Omnipotentis ore prolatum fuisset suscipiens, quæcumq; [Ejusdē consilio a Rege scelerati pelluntur,] statuenda erant statuit, quæcumque damnanda damnavit. Hoc conciliario omnes diabolicæ malignitatis ministros, fures, sacrilegos, perjuros, fidei violatores, venificii compositores, libidinis appetitores; ad hæc quicumq; contra patriam conspirassent, qui in parentes manus extendissent, mulieres etiam quæ adulterina fraude viros suos interfecissent, postremo omnes quos irato Deo vivere sciebat, ex onibus regni sui finibus perturbatos, diuturno aut perpetuo relegavit exilio. e Hujus quoque concilio omnes Ecclesiarum ministros, [& Ecclesiastici corriguntur,] qui spreto professionis suæ ministerio, aut venandi studio intenti, aut quæstuosis negotiis dediti, seu concumbendi insolentia deturpati, ætatē agere solebant, omnes hos aut districta animadversione decrevit coercendos, aut cita subversione decrevit expellendos. Ex quo factum est, ut quarumdam clarissimarum ministri Ecclesiarum, dum in eligendo quodcumq; deliberarent voluptatem honestati præferrent, Regali sanctione de eisdem Ecclesiis expulsi, melioribus se & alterius ordinis hominibus sua loca relinquerent. Propter hæc igitur sanctissimæ instituta disciplinæ, tantus in regno Anglorū divinitatis cultus excrevit, ut & nobilissimi quiq; atque in seculo potentissimi, spretis omnibus mundi pompis, as divina cōfugerent servitia: & hi quos jam Ecclesiasticus Ordo admiserat de virtute contenderent, [magno rei sacræ & politicæ bono.] scientes neminem ad honorem posse pertingere, quem non virtutum merita juvarent. Ob hujus quoq; disciplinæ excellentiā, tanta pacis constantia, tanta rerum extitit opulentia, ut omnia mundi elementa, ipsum quoq; elementorum Creatorem Deum, regiis temporibus arridere putares. Sic Pontificis sapientia dictabat Regis justitiam, Regis justitia obtinuit Dei misericordiam, Dei autem misericordia omnium rerum præstitit abundantiam.

ANNOTATA.

a Hinc quia, tradendam animam, dicitur, credimus hæc omnia peracta, dum in mortis periculo consisteret Edwius. De eo Baronius ad ann. 959 n. 7 ista habet: Miser Eduinus magis procacis meretricis impulsu, quam sua voluntate peccaverat: haud omnino malus, natus ex Regina sancta, cujus precibus factum, ut & suorum scelerum pœnitens, ex hac vita decesserit. Ad quæ S. Dunstanum suas preces adjunxisse hic indicatur, confirmantque Osbertus & Capgravius.

b Dore quidem ostium significat, sed quomodo ad horreum spectet Bernia, non divino.

c Provinciæ Dorsetiæ, caput Dorcestria olim fuit, unde Lincolniam postea translata est Cathedra. Interim Berthelmus seu Brythelmus (Surio perperam Bixtilinus) deest Catalogo apud Godwinum, nisi sit secundus post Ailnotum, Alshelmus ipsi dictus.

d Osbertus appellat Roffensem Ecclesiam, in eodem cum Cantuaria Cantio.

e Huc spectant, quæ separatim ab Osberto referuntur, & sunt hujusmodi. Comes quidam præpotens cognatam suam illicito sibi matrimonio copulaverat, & a Dunstano semel, secundo, & tertio redargutus, incestum suum divortio expiare nolebat: [Incestum hominem coërcet,] quapropter gladio Spiritus sancti a viro Dei percussus, a liminibus est sanctæ Ecclesiæ separatus. Qui typho tactus superbiæ, Regem adit, Dunstanū immoderatæ & impiæ severitatis accusat, Regia sanctione se ab ejus tyrannide liberum constitui querula voce precatur & obsecrat. Cujus verbis Rex acquiescens, Dunstano mandat, ut hominē cum ea quam duxerat in pace manere sinat, & a quibus ipsum suspenderat liminibus sacris restituat. Miratur ille ad audita, & dolet religiosum Regē per mendacem hominis linguam, ante rei inquisitionem & examinationem, esse seductum. Ponit tamen hominem ad rationem, & tam pro commisso crimine, quam & propter injustam sui criminationē, apud Principem terræ factam, paulo durius increpat, cupiens eo modo ad pœnitentiā & correctionē cor illius emollire. [contumacem excommunicat:] At ubi vidit ipsum non solum verbis suis non consentire, sed insuper contumaci spiritu contra se furere minarique; supra id quod eum ab ingressu domus Dei suspenderat, ut dixi, omnē ei communionem fideliū, donec a sua pravitate discederet, interdixit. Tunc ille seipso deterior effectus, immani est furore correptus: & nihil eorū quæ possidebat alicujus esse momenti reputans, ad hoc solum se totum studebat impendere, ut Dunstano excitaret scandalum, & Christianæ legis jugum, quo a sua libidine coërcebatur, sibi faceret alienum. Legatos itaque suos Romam destinar, & talibus assueta quorumdam Romanorum corda & ora in suam causam largo munere largiori sponsione ne permutat. Quid deinde? Præsul Apostolicæ Sedis Dunstano, peccatori homini condescendere verbis ac litteris mandat, & eum Ecclesiæ gremio integre conciliare monet, hortatur, imperat. Ad quæ Dunstanus ita respondet: Equidem, cum illum de quo agitur sui delicti pœnitudinē gerere videro, præceptis Domini Papæ libens parebo: sed ut ipse in peccato suo jaceat, [ac pœnitentem lacrymans absolvit,] & immunis ab Ecclesiastica disciplina nobis insultet, & exinde gaudeat, nolit Deus. Avertat etiam Deus a me, ut ego causa alicujus mortalis hominis, vel pro redemptione capitis mei, postponā legem, quam servandam statuit in sua Ecclesia idem Dominus meus Jesus Christus Filius Dei. Hæc sibi relata ille audiens, & Dunstanum ab his quæ certo diceret inflexibilem esse certissime sciens, & excommunicationis suæ pœna cum pudore hominū constrictus, tū timore periculorum quæ talibus nonnum quam accidere solent perterritus, obstinationem suæ mentis deposuit, & abdicato illicito conjugio, pœnitentiæ sibi cultum imposuit. Dunstano namque generale totius regni Conciliū de observantia Christianitatis celebrante, ipse suimet oblitus, nudis pedibus, laneis indumentis corpus amictus, virgas manu ferens, Concilio sese medium ingessit, & ante pedes Dunstani gemebundus & ejulans corruit. Quo viso, moti sunt omnes, qui aderant, ad pietatem, & ipse pater omnium majori præ ceteris pitate motus est. In vultu tamen servato disciplinæ rigore; utpote hominē Deo reconciliare desiderans, lacrymas ejus ad horam severus sustinuit: ac demum a toto Concilio postulatus, lacrymans & ipse, culpam indulsit. Itaque ab excommunicationis vinculo absolutum, communioni fidelium, gaudentibus cunctis, eum restituit. Alio tempore monetarii tres, qui in potestate viri erant, cum falsa moneta capti, ad subeundam pœnam, hominibus per totum regnum promulgatam, sunt adjudicati: quæ res Dunstano abscondi non potuit. Die ergo Pentecostes idem Pater Missarum solennia celebraturus percontatur, [monetam adulterantes vult puniri, etiam die Pentecostes ante missam.] utrum Dei populo statuta justitia de ipsis monetariis facta fuerit, an non? Respōdetur, eam, ob reverentiam tanti diei, in alium diem esse dilatam. Nequaquam, inquit, ita fiet. Monetarii namque, qui falsos ex industria denarios faciunt, fures sunt, & eorum furto nullum esse nocentius cognosco: nam in falsa moneta, quam faciunt, totam terrā spoliant, seducunt, perturbant: ipsi divites, ipsi mediocres, ipsi pauperes in commune lædunt, &, quantum ad eos pertinet, omnes aut in opprobrium, aut in egestatem, aut in nihilum redigunt. Quapropter noveritis, quia ego hodie ad sacrificandum Deo non accedā, nisi primo illi, qui depræhensi sunt, eam, quam in seductione totius populi promeruerunt, subierint pœnam. Si enim in ultione tanti mali, cum negotium me respiciat, Deum placare supersedeo; quomodo illum de manibus meis sacrificium suscepturum sperare queo? Sed hoc licet crudelitati possit asscribi, Deo tamen patet intentio mea. Lacrymæ, gemitus, atq; suspiria viduarum ac pupillorū, clamor quoq; vulgi totius mihi incumbit, & correctionem hujus mali deposcit: quorum afflictionē si quantū in me est mitigare non intendo, & Deum qui gemitibus eorum compatitur nimis offendo, & alios ad idem malum exercendum promptiores & audaciores facio. Dixerat, & pro pœna illorum qui manus erant perdituri pietate motus, lacrymis manat, ut satis esset videre, de quo fōte procedebat edictum, quod nonnullis videbatur crudele. Ubi veroaudivit præstitutā justitiā factam, surrexit, ac lota facie ad oratoriū exhilarato vultu abiens, ait: Quia Dominum, obediendo statutis justitiæ legibus, audivi hodie; confido quod & ipse per misericordiam suam sacrificium de manu mea suscipiet hodie.

CAPUT VIII.
Rex Edgarus emendatus. S. Edoardus & Ethelredus filii coronatus. Alia ante obitum gesta.

[45] Sed hæc communia totius Ecclesiæ gaudia cupiens disturbare malignus, accendit animum Christianissimi Regis in amorem Deo devotæ Virginis: [Regi ob stuprum correpto,] ut quoniam a tramite justitiæ Dunstanum dejicere non potuisset; eum quem præcipue Dunstanus diligebat, & super quem totius religionis vigor incumbebat, dejicere tentaret. Perpetrato itaque in Virginem a velatam peccato, atque ad publicam populi audientiam perlato, Dunstanus tam pro culpa quam pro infamia Regis gravissimo dolore affectus; mox illum veluti alterum David cum Bethsabee dormientem, alter ille sed longe severior Nathan intrepidus adiit; furibundus ad eum introiit. Assurgens autem Rex venienti obviam Pontifici, extendit manum, ut eum ad Regium deduceret thronum. Qui renuens manum dare, oculos cum quadam animi indignatione in illum torsit, & ait: Tu Pontificis manum audes contingere, qui Virginem deitatis munere arrhatam, non timuisti præripere? Sponsam Conditoris tui adulterasti: & amicum Sponsi aliquo tuo obsequio existimas posse placari? Nolo amicus esse cui Christus fuerit inimicus. Territus ergo verborum tonitruo Rex, objurgantis se pedibus Pontificis extemplo prosternitur, scelus flebiliter fatetur, veniam humiliter precatur. Quod ut vidit Pontifex expavit, perfusumque Regem lacrymis, lacrymis & ipse madens, tellure levavit. Deinde cum magnitudinem peccati per amplificationem exposuisset, [pœnitentiā ad 7 annos imponit:] & paratum illum ad omnem satisfactionem reddidisset, septennem ei pœnitentiam indixit: ut in toto hoc spatio coronam regni non gestaret, jejunium in hebdomada biduale transigeret, avitos pauperibus thesauros large dispergeret; super hæc sacrandis Deo Virginibus monasterium aliquod fundaret, quatenus qui unam per peccatum Deo Virginem abstulisset, plures ei per seculi volumina aggregaret; Clericos etiam male actionales de Ecclesiis propelleret, Monachorū agmina introduceret; justas Deoque acceptas legum rationes sanciret, sanctas conscriberet, conscriptas per omnes fines imperii sui populis custodiendas mandaret. Nihil ergo residuum erat, quod minus aut segnius Rex impleret, quam a Rectore vitæ suæ præceptum fuisset. Septimo autem anno cum redeunte quasi jubilæo termino, pœnitentiæ tempus exactum fuisset; sacer Præsul accitis omnibus Imperii Anglorum Principibus; Episcopis, Abbatibus & universis Ecclesiasticæ dignitatis ordinibus, imposuit Regi coronam coram omni multitudine populi Anglorum, lætantibus cunctis & ineffabilibus jubilationis vocibus Deum in Dunstano laudantibus.

[46] Interea tanta Clericalis ordo quibusdam in locis confusione agebatur, ut non solum a vita secularium excellentius nihil haberet, [Clericos emendat aut pellit.] verum etiam improbis actibus longe inferior jaceret: qua de re Pastores Ecclesiarum turbati, Dunstanum ut proprium Primatem adeunt, res male gestas exponunt, correctionis consilia perquirunt. At ille in homines nefandos suæ auctoritatis proferens sententiam, Aut canonice, inquit, est vivendum, aut Ecclesiis exeundum. Ex quo factum est: ut complurium Ecclesiarum Clerici, dum contemnerent proposita conditione corrigi, auctoritate Pontificis sint expulsi. Qui Rege adito vel quos Regis gratia proximos effecerat, Dunstanum injuriarum accusant, se virtutis amatores pronuntiant, ut in præsentia Regis conveniatur orant. Dunstanus itaque, his quæ quasi rationabiliter postulabantur contraire nolens, coacto concilio Wintoniam venit, ubi ex sententia totius concilii, de adversariis victoriam cepit. Cumque ex jure nihil sibi superesse conspicerent, usi auxilio Regis & Principum, ad preces se vertunt, quibus Episcopum flagitant, quatenus intromissæ personæ de Ecclesiis expellantur, expulsæ restituantur. Dubitante igitur viro Dei, nullumque ad rogata responsum porrigente; [& ne pulsos restituat divinitus monetur;] res mira & seculis inaudita! Ecce Dominici corporis forma, vexillo Crucis infixa, atque in editiore domus parte locata, humanos exprimens modos, omnium voces compescuit, dicens: Absit hoc ut fiat, absit hoc ut fiat. Ad quem vocem Rex omnesque majores natu fere usque ad exhalationem perterriti, clamore pariter & Dei laudatione aream complent. b

[47] Et his quidem adversariis viventibus cessatum est a contentionibus, quousque per successionem filiorum prior discordia renovata est. Qui abeuntes, & iniquitatis suæ defensorem c Heornelmum Scotorum Pontificem assumentes, hominem videlicet tam ingenio quam loquacitate fere insuperabilem, ad hominem Dei in villam, quæ vocatur Kalue, tendunt; [adversarios videt eversione domus punitos.] turgenti spiritu scandalum proponunt. Dunstanus autem longo quidem senio & magnis Ecclesiæ laboribus effractus, jam præter orationem post tergum omnia posuerat. Attamen pars iniqua, divino quondam miraculo victa, ne nunc de adipiscenda gloriaretur victoria, hoc in hostes responsionis jaculum vibrat: Quoniam, inquit, tanto tempore elapso, calumniæ anlam non prætendistis, nunc autem senescentem me ac taciturnitati operam dantem antiquis querelis deservire contenditis; fateor, vincere vos nolo: Ecclesiæ suæ causam Christo judici committo. Dixit; & quod dixit, irati Dei censura firmavit. Mox etenim concussa domus, cœnaculum sub pedibus solutum, hostes solo præcipitati, acruentium trabium pondere oppressi. Ubi vero cum suis Sanctus accubitabat, ibi nulla ruinæ suffusio fiebat.

[48] At Rex d Edgarus immatura morte præreptus, Eduardum filium suum & regni & morum heredem reliquit. In cujus electione dum quidam Principes Palatini acquiescere nollent, [S. Edoardū Regem consecrat.] Dunstanus correpto Crucis vexillo, quod præ se ex more ferebatur, in medio constitit; Edwardum illis ostendit, elegit, sacravit; patrisque ac magistri affectum, quoad vixit, ei impendit. Versumque omnibus in gaudium est, quod paulo ante triste putaverant, existimantes juvenem Regem inhumanum futurum, consilia sapientium non curaturum, sed pro libidine omnia acturum. Sed postquam secus esse cognovere, secus & ipsi rem tenuere, & displicuisse sibi Regem vehementer displicuit. Sed illo post triennii tempus novercali fraude e occiso; Ethelredus frater ejus regnandi sceptra obtinuit. [eoque interfecto Ethelredum,] Quæ res quamvis infesto fieret Dunstano, vel quia per effusionem sanguinis innocentis ad regnum perveniret, vel quoniam parum prudentiæ ac fortitudinis illi inesset; non erat tamen consilium resistere, propterea quod filius Regis & proximus tunc heres videretur esse. Attamen in die consecrationis suæ, post impositam coronam, fertur Dunstanus hoc illi prædixisse: Quoniam aspirasti ad regnum per mortem fratris tui, quem occidit ignominiosa mater tua, non deficiet gladius de domo tua, sæviens in te omnibus diebus vitæ tuæ, interficiens de semine tuo, [divinam ei ultionē prænuntians.] quousque regnum tuum transferatur in regnum alienum, cujus ritum & linguam gens cui præsides non novit: nec expiabitur nisi longa vindicta peccatum tuum, & peccatum matris tuæ, & peccatum virorum qui interfuere consilio illius nequam.

[49] His temporibus f contigit Athelwoldum, Wentanæ Ecclesiæ Antistitem, cum alio quodam g Rofensi Episcopo Cantuariam venire, [visitatus a Wintoniensi & Roffensi Episcopis,] magnumque Dunstano de adventu suo gaudium præstitere: propterea quod ejus cura alti, docti, ac per varias virtutum disciplinas ad summos Ecclesiæ honores fuissent provecti. Plerisque ergo diebus in mutua sermocinatione simul & exultatione peractis, egreditur Archiepiscopus de civitate, volens ad locum Christi Ecclesiæ h mansionarium proficisci. Illi vero comitabantur deducentes eum, quousque illos via dirimeret, quæ unumquemque ab altero separatum, ad locum quo ire disponebat dirigeret. Cumque imminente jam vespera procul adhuc a loco distarent (tardiuscule enim quam hora postulabat de urbe exierant) deprecatur Archiepiscopum Rofensis Antistes, ut ad vicinum Ecclesiæ suæ patrimonium divertat, [cum illis egressus,] nocturnum tempus secum trasigat, mane vero, si ita placuerit, migrationem faciat; Cui ille postulationi dignanter annuens, ait: Si confrater noster i Athelwoldus mecum venire voluerit, in me nulla veniendi mora erit. Assentiunt ergo Pontifices in eodem, pariterque paratum sibi habitaculum subeunt. Jam aurea lux noctis fugaverat umbras, cum beati illi in viam progressi collem ascendunt, inde ab invicem vicaria pacis relatione dividendi. Extendens, autem manum summus Dei Sacerdos, ut coëssentes secum minores Pontifices benediceret atque dimitteret; extemplo erupit in fletum, fletum adeo magnum, [utrique pædicit instantem mortē.] ut vix de sancto pectore vocem valeret efferre. Expavescunt ad factum Pontifices insolitum, fletuum causas soliciti perquirunt, & post modicum hoc ad quæsita responsum accipiunt: Ea, inquit, re fleo, quoniam vos in proximo morituros scio. Cumque illi referrent; Noli, sanctissime Pater, tam dira nobis prophetia occurrere: non enim moriemur, sed iterum atque iterum pariter nos incolumes videbimus; tali quod dixerat responsione firmabat: Quod dixi necesse est fieri; Moriemini, namque huic seculo, sed vivetis Deo; Moriemini in hac vita diutius non mansuri; sed ad Deum vadetis, æternaliter cum illo victuri. Divertunt ergo Pontifices ab invicem, mœrentes pro invicem, magis tamen pro se quisque pio timore solicitus. Sed Rofensis Episcopus abiens in civitatem suam, mox ut intravit vehementer ægrotavit, postque paucos dies, pro ut veriloquus prædixerat vates, e seculo migravit. Athelwoldus vero, priusquam ad propriæ Sedis urbem veniret, ultimo corporis languore correptus, cælestis sedis habitationem suscepit.

[50] Super cujus morte venerabilis Pater admodum contristatus, [Per S. Andream,] sive quod sanctissimæ semper religionis fuerit, seu quod magnam de substituendo Sacerdote litis occasionem viventibus dereliquerit, deprecatus est Dominum desertæ Ecclesiæ benignum fore provisorem. Cui mox deprecanti assistit familiaris suus Andreas Apostolus, precibus ejus Deum dicit annuere Batensem Abbatem, nomine k Elfegum, monet adducendum, [impetrat S. Elfegum Episcopum Wintoniensem,] & ex Divinitatis consilio Wentanæ Ecclesiæ Antistitem præficiendum. Ira quidquid rerum ipse desiderasset per interpretem Apostolum confestima a Deo consequebatur: sed & ille vicem honoris Apostolo persolvens, in omni obsequio illi studebat deferre, Basilicas in nomine ejus fabricare, fabricatas muneribus decorare. Dum ergo quodam tempore præfatus Rex, propter quasdam dissensiones civitatem obsideret Rofensem, & facta capiendi illam difficultate patrimonium B. Apostoli devastando invaderet; [& Regi propter Roffensem civitatem obsessam,] mandavit eidem beatissimus Pontifex ab stultitia quiescere, Andream sicut ad præstandum facilem, sic ad ulciscendum virilem in promptu esse, ut potentiam illius ipse experiatur, si hereditatem illius vexare non destiterit. Contemptus a Rege Dunstanus, iterum currentibus nuntiis eadem suggerit, insuper argenti pondo centum transmitrit. Qui accipiens recessit ab obsidione: quod simul atque Pontifici renuntiatum fuisset, miratus cupiditatem hominis, hoc illi scribere curavit. Quoniam prætulisti pecuniam Deo, argentum Apostolo, mæ voluntati tuam cupiditatem, [mala eventura prædicit.] velociter venient superte mala quæ locutus est Dominus: mala qualia non fuerunt, ex quo gens Anglorum regnare cœpit, usque ad tempus illud: attamen vivente me ista non erunt, quoniam & hoc locutus est Dominus. Quæ omnia ita contigisse, & in Annalibus legere, & nostris temporibus est videre.

[51] Sed ut jam Beatum illum de quo loquimur, fidentius pro obsequio alloquamur, & sic ad felicem ejus transitum madentibus oculis transeamus, Quantæ illud contemplationis est, Pater mirabilis, Pater inæstimabilis, quantö illud contemplationis est, quam excedens omnium mortalium mentes, quod vel Dei genitricem in hac mortali vita, vel tuam genitricem in æterna videbas vita? In cœlum namque deducebaris, in terris beatis agminibus illis oblectabaris ac modulationibus Angelorum, eamdem l genitricem tuam quasi nuptiali thalamo æterno Regi copulantium, [Videt matrē suam inter Sanctos.] & suave Kyrie eleyson modulantibus organis resonantium. Cumque de tuæ taciturnitatis silentio arguereris, quod inter tanta æternæ vitæ gaudia solus tu a divinis laudibus cessares, cum præcipue tibi pro honore parentis gaudendum fuisset; referresque hujus tantæ suavitatis inscium te esse, quam breviter quamque dulciter a civibus civitatis illius edoctus, in has voces cantando erupisti: O Rex dominator gentium, salva genus Christianorum in terra adhuc peregrinantium, ut & ipsi post inimicitias ad gratiam revertantur, & Angelicæ ruinæ per illos damna reparentur. Jam vero quibus exultationis labiis edicam, quod matrem Domini Salvatoris, [& Deiparã Mariam,] Reginam mundi, Dominam Angelorum, virgineis oculis vidisti, non Vestali choro circumdatam, sed Virginali corona circumfusam. Felices oculi tui, qui illam videre potuerunt, cujus castissima viscera, cæli ac terræ Opificem portare meruerunt. Felices oculi tui, quibus datum est illam videre, quam speciosam super filias Jerusalem Angeli venerantur, homines desiderant, pavescit tartarus, & omnis creatura eam miratur. Nec inde solummodo felix, quod illud singulare totius orbis decus videre potuisti; potuisti etiam mellifluas ejus voces audire, [præcinentem laudes Christi.] quibus socias Virgines ad collaudandum Regem seculorum, ex sua carne temporaliter procreatum, hortabatur, concinens illud viri sapientis ac Senatoris Sedulii.

Cantemus Domino sociæ, cantemus honorem,bel
Dulcis amor Christi personet ore pio.

Cumque ab aliis Virginibus hoc fuisset exceptum, aliæ quæ sequuntur versus pronuntiabant.

Primus ad ima ruit, magna de luce superbus
      Sic homo cum tumuit, primus ad ima ruit
Unius ob meritum cuncti periere minores,
      Cuncti salvantur unius ob meritum.
Sola fuit mulier, patuit qua janua læti,
      Ex qua vita redit, sola fuit mulier.

Atque in hunc modum totius carminis bini ac bini versus procurrebant, illis semper repetitis, qui primi a matre Domini dicebantur.

Cantemus Domino sociæ, cantemus honorem.
Dulcis amor Christi, personet ore pio.

Hæc tu, Pontificum dignissime, acutissima vi corporalium oculorum in spiritualem potentiam translatorum videre potuisti: hæc, tu, intime cœlestium arcanorum perscrutator, audire potuisti: his tantis tamque stupendis rebus interesse potuisti. O sancta animi tui puritas, & pura sanctitas, quam sic honorat supernæ civitatis suprema dignitas! O decus ac præmium virginitatis, cui sic aggaudet natura Virgineæ simul atque Angelicæ dignitatis. Sed ecce supra vires viventium est, viventis tui in corpore laudibus immotari: quanto minus transeuntis tui & cum Christo æternaliter regnantis condignas laudes valebimus effari. Præstet omnipotens Deus per potentissima merita tua, ut vel finem vitæ tuæ quantulumcumque laudabili valeamus sermone describere, quatenus quem semper nobiscum corporaliter viventem non licuit habere, liceat saltem ex consideratione pretiosissimæ mortis sempiternam tui vitam agnoscere, agnoscendo diligere, & diligendo beatæ mercedis aliquid per to piissimum Patrem a Deo obtinere. Discant interim devoti tantorum mirabilium auditores, exemplo tui sobrie vivere, sacras frequenter excubias celebrare, castis orationibus inservire: quoniam & tu idcirco talibus tantisque gaudiis interesse meruisti, quod aliis dormientibus ipse in sanctis desideriis vigilasti, orasti, horamque ultimam sine intermissione cogitasti. Nec tamen sufficiens erat in secreto cubiculi tui ista operari, nisi etiam nocturnis frigoribus ædem beati Patris Augustini frequentares, & inde ad vicinum præfatæ Virginis templum hanc gloriam Dei visurus procederes.

ANNOTATA.

a Osbertus appellat puellam, quæ Wiltoniæ inter sanctimoniales non velata degebat, sed timens pudori suo, raptim capiti suo imposuerat velum. Osbernum descripsit Capgravius.

In Chronico Ioannis Bromton ita additur. In cujus rei memoriam, in capite refectorii ejusdem monasterii, supra caput Crucifixi metrice sic scribitur:

Humano more Crux præsens edidit ore
Cælitus effata, quæ perspicis hic subarata.

c Hector Boëthius in sua Historia Ecclesiastica GentisScotorum lib. 6, cap. 545, hunc Forthadum appellat, & more suo fingit victorem extitisse: quæ non merentur refutari. At Osbertus Bernelmum vocat.

d Edgarus mortuus est anno 975, ejus memoria celebratur 8 Iulii.

e Acta S.Edoardi Regis Martyris illustravimus ad diem 18 Martii, ubi varia §. 3, diximus de coronatione Regis & translatione Angliæ ad Danos ob ejus cædem, quæ contigit anno 980. Hujus soror S.Editha Virgo colitur 18 Septembris. Hanc viventem laudavit, mortuam sepelivit, & cælesti monitu elevavit S. Dunstanus, uti suo tempore referetur.

f Hæc visitatio contigit anno 984.

g Alstanus hic est anno 974 creatus Roffensis Episcopus.

h Locus Ecclesiæ mansionarius, videtur dici pro Manso seu Manerio, id est, prædio.

i S.Athelwoldus sive Ethelwordus colitur Kalendis Augusti. Cooperante hoc Episcopo, & S. Oswaldo cum S. Dunstano, instituta 48 monasteria, scribit Osbertus.

k Hic est S. Elphegus, qui dein anno 1006 factus Archiepiscopus Cantuariensis, & postmodum anno 1012 a Danis occisus, Martyr colitur 19 Aprilis, quo die ejus Acta dedimus, ab eodem Osberno descripta, in quibus cap. 2 late sanctitas Dunstani, electio & consecratio S. Elphegi, cum gaudio Regis & reverentia Wintoniensium, describitur; & cap. 3, indicatur lætitia S. Dunstani ob virtutes S. Elphegi, & hujus oratio ut eum sibi poßit successorem habere.

l B. Chinedrita mater S. Dunstani, hac de causa ad diem 8 Maji inscripta est Gynæceo Sacro Arturi a monasterio.

CAPUT IX.
Vltimum vitæ triduum, felix obitus, sepultura.

[52] Anno igitur verbi incarnati duodecim minus a millesimo, adventus Anglorum in Britanniam quingentesimo sexagesimo tertio, sanctissimus Deoque dilectissimus Dunstanus, transitoriam præsentis vitæ deserens lucem, ad lucem beata atque æterna jucunditate præditam pervenit; ubi sicut sol ex claritate Dei resplender, &diem æternum æternaliter possidet, anno Patriarchatus sui tricesimo tertio, nativitatis aurem circiter a septuagesimo, cum jam esset omni virtutum charismate plenus, & Deum videndi desiderio fatigatus. Cujus venerabilis transitus, tam a se quam ab aliis multiplici revelatione præscitus, sibi gaudium, aliis gravem ingessit mœrorem. Sibi gaudium, quoniam quod per spem in vita jucundius habebat, id per rem se visurum, & eo perpetuo fruiturum gaudebat; ceteris mœrorem, quoniam qui similiter divinis & humanis rationibus excelleret, neminem deinceps in terra appariturum existimabant.

[53] Sed nos multiplicium rationum multimoda relatione postposita, eorum quæ proposuimus singula singulis tantum rationibus demonstrabimus. Dies ergo b Ascensionis Christi festivus, diem clarificationis B. Dunstani præcessit tertius. [Die Ascensionis ab Algaro, dein Episcopo Helmhamensi,] Tantæ itaque diei surgente aurora, Sacerdos quidam nomine Algarus, doctrinæ & actionis merito præcipuus (quem postea nobilem in c Helucam Episcopum claruisse accepimus) dum sacros Dominicæ Ascensioni honores in Ecclesia Salvatoris pervigil impenderet, & mentem ad cælestia contemplanda extenderet, seipso & omnibus hujus mundi rebus transcensis, Dunstanū Pontificali throno conspicit præsidentem, [per Angelos cingi, & ad cælum invitari,] & Clero visus jura Canonica dictantem. Et ecce per omnes Ecclesiæ januas irruentium Angelorum infinita ingrediuntur agmina, stolis candidissimis fulgentia, coronis aureis rutilantia, Cherubim atque Seraphim sese proclamantia, & quasi divinum nuntium deferentia. Qui dum coactis ordinibus sedenti astarent Pontifici. hoc illi salutationis alloquium persolvunt: Salve, inquiunt, Dunstane noster. Si paratus es, veni, & gratiosus nostro utere contubernio. Respondit Dunstanus: Scitis, o sancti Spiritus, hodie Christum cælos ascendisse, nostrique officii esse tam verbo quam sacramento populum Dei reficere, ideoque venire hodie nequeo. Dixerunt itaque sancti Spiritus, [indicata obitus die.] Paratus esto die sabbati hinc nobiscū Romam transire, & ante summum Pontificem, Sanctus, æternaliter cavere. Postquam ergo dies æternæ retributionis est indictus, & Dunstanus, divina fide ad consentiendum inductus, confestim qui apparuerunt Angeli disparuerunt. At Sacerdos qui rerum tam evidens contemplator extiterat, exitum earum, stupidus simul & tacitus explorator, observabat.

[54] Cumque inter sacrosancta ejusdem diei gaudia illa Euangelii lectio recitaretur, [Ipse post lectum Euangelium,] in qua Dominus noster Jesus Christus post resurrectionem suam discipulis apparuisse, & exprobrata incredulitate illorum atque duritia cordis mandatum legitur didisse, ut in toto mundo Euangelium regni prædicarent, fidem ac baptismum annuntiarent, salutem proponerent credentibus, non credentibus minarentur condemnationem: cumque ad hæc confirmanda signorum illis faciendorum potestatem delegaret, dæmonum ejectionem, linguarum novitatem tollere serpentes, mortiferæ potionis virus extinguere, & super omnem ægritudinem salutiferam manuum impositionem: cum ergo ista Euangelii lectio pronuntiaretur, & post hæc quemadmodum videntibus illis, quibus hæc potestas delegata est, Christus in cælum adscenderit, subjiceretur; [explicat mysterium Incarnationis] processit Pontifex de sacrario, latius hæc eadem in populo tractaturus, & memoriā misericordiarum Dei cordibus eorum arctius impressurus. Locutus est ergo qualiter nunquam antea fuerat locutus, ostendens qua ratione Filius Dei carnem induerit, cur humani generis salvationem non nisi moriendo compleverit, quemadmodum resurgens a mortuis mortis Principem superaverit, & famulantibus Angelis cæum ingressus fuerit. Deinde sanguinem Christi incomparabiliter omnibus creaturis docuit esse præstantiorem tantamque fiduciam in effusione sanguinis illius mundum habere posse, [in remissionem peccatorum:] ut si unus aliquis totius mundi peccata haberet, neq; de multitudine, neque de magnitudine criminum illi esset desperandum, si mediatorem Dei & hominum haberet Advocatum.

[55] Inter hæc felicia felicis sponsionis gaudia, Pontifex ad aram reducitur, transferens omnipotentissimis Domini verbis speciem panis & vini in veram substantiam carnis & sanguinis Christi. [Iterum sub Missa,] Jamque benedicendi populum tempus advenerat, & iterata vice Beatus ille ad populum procedebat, volens illis abscessum suū denuntiare; sed amore dulcedinis filiorum revocabatur. Proinde exhortatus est omnes, ut illuc tota mentis intentione tendant, [ante benedictionem adhortatur populum,] quo caput nostrum principiumque Jesus Christus eadem die præcesserat: dataque super illos suæ auctoritatis benedictione, orabat Spiritum sanctum illis adesse, quemadmodum Filius Dei promiserat, cum redeuntem illum ad Patrem cælestis nubes suscipiebat. Ego, inquit, mittam vobis Spiritum veritatis, ut maneat vobiscum in æternum. Cum his igitur disserendis beatissimus Pontifex diutius immoratus fuisset, videbant faciem ejus tamquam faciem Angeli Die, ut vere visibiliter esset agnoscere, quod hic quem invocabat Spiritus sanctus majestatis suæ præsentiam dignatus fuerit demonstrare. Volente autem illo ad altare converti, suspirabat populus post eum, desiderans adhuc desiderabiles vultus ejus videre, & colloquio perfrui; perinde quasi ejusdem Spiritus sancti magisterio edocti, quod illum ulterius in carne non essent visuri. Quibus in amore æternæ Trinitatis tertio confirmatis, [cui indicat imminere sibi mortem.] post libatum pacis & caritatis suæ osculum, non valuit imminentem sibi gloriam diutius contegere; sed rogat, ut sui memores existant, diem vocationis suæ dicit instare, nec se ulterius in hoc mundo cum illis manere. Tunc tantam lugentis populi videres confusionem, tam permixtam lacrymis Cleri conclamationem, viduarum ac pupillorum miserabilem perturbationem, ut diem judicii adesse, & omnia secula in supremam horam coisse putares. Sacerdos etiam, qui tam mirabilem in Ecclesia extasim induerat, cognito quod non in imagine, sed in rerum veritate eamdem sustinuisset; palam omnibus & cum magnis gemitibus quæ viderat absolvit. Quorum mœstitiam Pater pretiosissimus pro ut potuit benigne consolatus, ad altare rediit: susceptoque vitæ æternæ epulo, tam se quam omnes sibi commissos, æterno Pastori consignavit.

[56] Inde refectionis domum lætabundus ingrediens, omnes ad se confluentes & cibo corporis & spiritualis vitæ alimonia saginavit. [signat sepulcri locū,] Post prandium vero, vel magis ultimam cœnam, denuo cum Fratribus ecclesiam Christi ingreditur, signatoque sepulcri sui loco, omnibus ad altare Christi ascendentibus conspicuo, cœnaculū pro modo æstivi temporis requieturus ascendit. Circumdat pausantem luctifica Ecclesiæ familia: quæ sive metu sui, seu morte illius turbata, horrendos lacrymando questus infonuit. Quos illo sanctissimis ut semper rationibus fovente, atque ad spem futuri seculi diligentius informante, conspiciunt d virum invisibili quadam Dei virtute e terra moveri, [vi divina sustollitur in altum:] motum ad suprema domus fastigia tolli. Hi autem, qui paulo ante propinquiores astiterant, miraculi insolentia territi, relictis sedibus devolant omnes. Stant tamen innixi parietibus & maceriarum liminibus, de longe sursum aspicientes, exitum rei videre cupientes. Existimabant namque, aut sicut Eliam cum carne eum transferendum, aut alio quovis & insolito modo ab eis tollendum. Sed mox ea qua subvectus fuerat suavitate depositus, convocat omnes qui fugam inierant, tali eos allocutione demulcens.

[57] Vidistis, ait, filii, vidistis carissimi, quo me Deus vocat; quo Dei ineffabilis misericordia invitat. Semita itineris mei præ oculis ostensa est vobis, ut nullus vestrum de præmio capiendi cæli diffidat, qui vitæ meæ diligens sectator extiterit. Non erebi sedes animam meam tenebit, [extrema monita suis relinquit:] non fœda facies profunditatis animam meam tenebit; non ignis inextinguibilis & vermis non moriens animam meam tenebit: Sursum est quod amplector, sursum quo gradior. Estote ergo vitæimitatores, si itineris mei cupitis esse sectatores. Discite voluntatem Dei semper nosse; & cum eam-noveritis, nihil ei velitis præferre. Quod si ab ejus voluntate facienda quantulumcumque vos exorbitasse cognoveritis, statim ad deprecandam ejus clementiam convertimini; ne dum minorem quam oporteat reverentiam exhibueritis, non solum prævaricatores, verum etiam iufideles judicemini. Nolite boni videri, sed esse; nec tam mali non videri, quam non esse. Hoc enim maximum inter homines malum est, quod omnes cupiunt boni; videri, & esse nolunt; nulli volunt mali videri, & nolunt non esse mali. Pacem semper sectamini, nec prius ab illa sectanda desinatis, quam illam in cælo apprehendatis. Atque ut hanc efficaciter attingere valeatis, illum semper in animo dulcissimum habete, illi continuo gratias agite, illius præceptis humiliter obedite, qui singulare præ omnibus sacrificium immolari voluit, in quo complacuit omnem plenitudinem inhabitare, & per eum reconciliari omnia, in ipso pacificans per sanguinem crucis ejus, sive quæ in terris sunt sive quæ in cælis. Prædico etiā vobis, Anglorū gentē dira ac diuturna mala ab exteris gentibus esse passuram, sed in fine dierum miserationē Dei super eam stillaturā. Vobis autem commodum erit horum verborum reminisci, ut sive hæc ad peccatorum emendationem, seu ad perficiendam virtutem contigerint, animas vestras divinæ semper dispositioni subjiciatis; ne sicut mali filii diligatis blandientem, erudientem (quod a vobis remotum sit) contemnatis. Profecto nullius hominum vel tam grave supplicium vel tam excellens est meritum, quo Dei omnipotentis visio, visio beatæ æternitatis, visio æternæ veritatis, Patris & Filii & Spiritus sancti, valeat promereri: magis autem, si naturalem clementiæ suæ bonitatem Deus non attenderit, nihil homo patitur, quod sibi justo Dei judicio ex sua culpa non debeatur. In his verbis sensit beatissimus Pater vires corporis paulatim deficere, cum spiritus ab integritate sui deficere nesciret: ita namque facie serenus, sensu sobrius, docendi locutione assiduus, toto illo die ac sequenti feria sexta permanebat, ut quicumque se commendaturi & benedictionem tanti Patris postulaturi laturi advenissent, recreatos se & multipliciter in amore divinitatis confirmatos assererent.

[58] Et jam promissæ beatitudinis Sabbatum illuxerat, jam tempus requiescendi ab omnibus laboribus suis Dunstano instabat: [& vale omnibus dicto,] cum ecce multiplex filiorum caterva concurrit (filiorum quos ipse infra gremium matris Ecclesiæ tenerius nutrierat, atque ad excellentiorem spiritualis gratiæ perfectionem adduxerat) clamoribus & nimiis ejulatibus queritans, quod se derelictis recederet, nec illis commori liceret. At ille in manus Dei omnipotentis eos commendans, & gratiosa benedictione confirmans, jubet sanctæ Communionis mysterium ante se celebrari. Quod cum protensis manibus de cælesti mensa porrectum suscepisset, hac oratione Deo supplicare cœpit. [acceptoque viatico,] Gloria tibi, omnipotens Pater, qui timentibus te panem vitæ de cælo dedisti, ut memores simus mirabilium tuorum, quæ in medio terræ operatus es, mittendo nobis Unigenitum tuum, verum hominem de vera Virgine natum. Tibi, sancte Pater, meritas referimus grates, qui & nos dum non eramus creasti, & dum peccatores essemus hujus gratiæ participes fecisti: per eumdem Filium tuum, Deum & Dominum nostrum, omnia tecum & cum Spiritu sancto facientem, gubernantem, & per infinita seculorum secula regnantem. Inter quæ verba, ex omnibus animi medullis ad Deum, [piissime moritur,] quem semper desideraverat, effusa; videt illos, qui se ad cæleste convivium invitaverant, beatos Angelos assistentes, & cæleste illi obsequium præparantes. Quorum veneranda præsentia felix anima illius gratulata, læta egreditur de habitaculo sanctissimi corporis, proficiscens cum illis ad contemplandam claritatem æterni Conditoris. Ecce quomodo honoratus est, quem Deus honore dignum judicavit. Ecce quomodo in gaudium Domini sui intravit, qui in commissa sibi doctrinæ pecunia fidelis erogator extitit. O viscera misericordiæ Dei, quæ sic semper dulcia expertus fuerat iste homo Dei! O cor viri ad voluntatem Dei semper parati, qui potuit dicere, Paratum cor meum Deus, paratum cor meum. Ecce nunc psallit in gloria sua, illustratus lumine visionis gloriæ Dei.

[59] Suscipiunt autem venerabiles Domini Sacerdotes venerabile corpus summi Sacerdotis, deferentes illud in basilicam magni Basilei Domini Salvatoris, sub immenso murmure lugentium populorum, feretrum densissime ambientium, facies suas dissecantium, palmis sese ferientium, atque amaris vocibus, [ac sepelitur.] Heu! heu! carissime Pater, clamantium. Ibi in loco, quem ante biduum ipse dictaverat, cum omni diligentia sepultus, & post hæc eminentioris operis structura decenter opertus, flebilem simul & amabilem cunctis, sive in choro psallentibus, seu per gradus ad altare ascendentibus, sui memoriam dereliquit. Flebilem ideo dixerim, quod ejus quotidie monumentum præ oculis haberent, cujus venerandos aspectus videre non possent: amabilem, propterea quod, licet ejus visibili præsentia carerent, invisibilem tamen & incorporeum ejus spiritum in cælesti sede gaudere, & pro eis apud Domini misericordiam enixius orare sciebant.

[60] Post cujus mortem (si mors dicenda est, cui vita æterna successit) ita omnes res contrarium motum sumpsere, [Secutam afflictionem Angliæ] ut Dunstani mortem omnia deflere, nec ejus absentiam ferre posse viderentur. A summa quippe pace fit commutatio ad bellum intollerabile, ab immensa lætitia ad enormem tristitiam, ab omnium rerum abundantia ad omnium rerum indigentiam. Denique aër ipse immutatus est, naturales temporum vicissitudines dissidebant invicem, cælum non exaudivit tellurem, nec tellus ea quæ seminabantur in ea. Hostilis incursio fœdam ubique faciem dereliquit, dum eorum irruptione urbes diruerentur, Ecclesiæ spoliarentur, suffoderentur altaria, & Sacerdotes Domini interficerentur. [in qua S. Elphegus Martyr occubuit,] E quibus vir virtutum Elphegus, qui quartus erat a magno Dunstano Cantuariorum Archiepiscopus, cum multam hostium multitudinem ad Christianam religionem convertisset; & eos quos ab infidelitatis errore convertere non posset, quoridiana invectione reprehenderet; tentus ab eisdem, post dirutam illius urbem, post cruentam innocentis populi cædem, post templi sacri expilationem simul & combustionem, vinctus abductus est, & per septem menses variis tormentorum cruciatibus vexatus; e & post hæc omnia, eorumdem manibus lapidatus, spiritum cum triumpho direxit ad cælum. Sic ergo impleta sunt quæ vel de rerum prosperitate Angeli Dunstano, vel de adversitate earum Dunstanus f Regi Athelredo prædixerunt. Sed in his tam gravibus tumultuantis populi angustiis non defuit supernæ miseratio pietatis, quæ tanta coruscantis gratiæ prodigia ad memoriam illius ostendit, ut & reprobis terrori, & afflictis essent consolationi. [lenit consolatio ex miraculis S. Dunstani.] Neque enim aliter cælestis ejus spiritus operatus est, quam si in terram redivivo corpore suo quotidie veniret. Verum nos non omnia, quæ de illo sunt, propter infirmitatem dicere poterimus; nec ab omnibus abstinendum putamus, ne nulla esse videantur quæ dicamus. Et quædam quidem de libris miraculorum ejus, qui nunc minime supersunt, excerpsimus; quædam vero nostra ætate, aut in alios facta vidimus, aut in nos patrata ipsi experti sumus. Sed hic libelli hujus sit finis, ut quod intendimus ab alio principio sumi possit.

ANNOTATA.

a Imo potius Sexagesimo, si ut supra dictum, anno 927 natus fuerit.

b Dies Ascensionis inciderat in 17 Maji, nam Pascha fuerat die 8 Aprilis cyclo Lunæ I, Solis 17, litteris Dominicalibus A G.

c Heluca, aliis Helmhada apud Orientales Anglos, ubi Algarus sedit ab anno 993, ad annum 1021. Quæ Sedes dein Thetfordam, ac paulo post Norwicum fuit translata.

d Osbertus Sabbato ultimo id factum ait, & quidem cum lecto, inquit, in quo jacebat usque ad domus superiora levatus est: sed trabibus ne ultra veheretur obsistentibus, leniter est demissus … Iterum sicut prius ad trabes rapitur, eisque offensis ad locum demittitur. Hoc & tertio factum est. Quæ fere eadem leguntur apud Capgravium.

e Tunc S. Elphego, crudeliter a Danis vulnerato, apparuit cum aliis Cælitibus S. Dunstanus, ad illum recreandum & a plagis sanandum a Deo missus: quæ in illius Actis legi possunt.

f Ealredus, in Vita S. Eduardi Regis illustrata 5 Ianuarii num. 35, inquit de illo, quod considerabat sanctissimum virum Dunstanum, & ipsam calamitatem prædixisse, & consolationem nihilominus promisisse.

LIBER II.
Miracula ab obitu S. Dunstani patrata.

PROLOGUS.

[1] Diximus in superiori libello, quibus parentibus Pater Dunstanus ortus claruerit, quorum Regum tempora nobilitaverit, quos virtutum processus habuerit, & quemadmodum ad cælestia regna gloriosus migraverit. Nunc propositum habemus ea narrare, quæ post depositionem corporalis sarcinæ felix spiritus ejus in hoc seculo dignatus est operari, ut omnes futuri temporis Angligenæ populi agnoscant, quid tanti nominis viro honoris ac reverentiæ debeant. Verum, quoniam eorum quæ scribenda sunt pleraque, ac fere omnia, nostris temporibus facta cognovimus; pauca vero aliis quidem temporibus, [Auctor describit suis temporibus gesta, non nulla etiam a se visa,] sed nobis verissima verissimorum virorum relatione exposita accepimus; hac ratione omnes qui hæc dignabuntur legere ad credendum invitamus, ut sicuti sibi credi volunt, si forte aliqua suis temporibus facta scribere voluerint; ita nobis credant, cum audierint ea narrari, quæ a nobis potuere videri: quam enim de se veri æstimationem a sequentibus haberi volent, eam recte præcedentibus concedere debent. Quod si nulla quæ scribi debeant suis temporibus fieri contingant, non ideo nos statim falsitatis arguant, quasi quod alio tempore occulta Dei providentia non fit, alio tempore pro corrigendis vel corripiendis hominibus fieri non possit: cum semper opportunitatem rerum & temporum exigat gratia miraculorum. Num enim idcirco minus credendum est, Principem Apostolorum Petrum, ad Portam templi Speciosam, claudum sanasse, quod nostris temporibus istud non fecerit? aut ideo beatus Euangelista Joannes venenum sine læsione non bibit, & qui veneno deperierant non resuscitavit, quod ista nescio quis impostor & calumniator non viderit? Quasi si quis nauclerum, vel aurigam laudari audierit, quod hic navim in procella gnaviter regere, ille equos artificio sciat in cursum ducere; supra humanam naturam hoc esse contendat, ideo quod ille fieri posse non credat. Non itaque hoc ad imitandum, sed quod unaquæque res tempus & ordinem spectet credendum. [& omni side digna.] Dignentur ergo credere, qui hæc dignabuntur legere: ut quemadmodum merito fidei nostræ, qua credebamus vera esse quæ non videramus, actum est, ut aliqua videre possemus; ita illi præmium fidei habeant, quandoque videre posse, quod narrantibus nobis indubitata fide potuerunt credere. Jam ad proposita transibimus, & quo ordine quæque res acta sit, quantum possumus, breviter ac dilucide narrabimus.

CAPUT I.
Miracula ante tempora Scriptoris, quædam ipso puero.

[2] Vicus est urbi Cantuariæ vicinus, Leoham ab incolis dictus. Hunc quidam vir inhabitabat, quem longa oculorum cæcitas gravabat. [Illuminantur cæcus in somno monitus,] Admonitus ergo in somnis est, ut patrem patriæ Dunstanū adear, commissa mala deplangat, futurum esse ut amissum lumen per eum recipiat. Narrat suis homo quæ viderat: favebant, & auctores illi itineris procurabant. Ingreditur itaque cæcus Ecclesiam Christi, orat sibi ad pernoctandum ibidē licentiam dari: Tale, inquiens, præceptum suscepi. Sequenti vero & media nocte cœpit de tumulo viri Dei omne genus odoramentorum sentiri, & cæcus interim gravissimis oculorum punctionibus gravissime torqueri. Clamavit itaque fortiter, sanatus est mirabiliter, laudavit Deum & Dunstanum hilariter.

[3] Tres etiam mulieres in una domo commanebant; simili ex longo tempore cæcitate percussæ & onere paupertatis oppressæ. [& hujus exemplo 3 cæcæ,] Has magnus ille Dunstanus, dum in corpore vixisset, ut ceteros Ecclesiæ stipendiarios pauperes, alere solebat. Quæ accepto rumore patrati miraculi, alternis se hortabantur sermonibus. Quid hic, inquiunt, sedemus, quæ Patrem vitæ nostræ reviviscere audimus? Eamus ad illum, calamitatem deploremus, auxilium flagitemus. Qui nostram suevit depellere paupertatem, dignabitur corporis nostri profugare cæcitatem. Compatietur fame morituris, ut reddita luce gratiam præstet pauperculis, operibus manuum suarum deinceps victuris. Dixerunt, & rectore baculo viam quæ ducit ad civitatem pergere cœperunt. Cumque ad portam Ecclesiæ venissent, junctis ad invicem manibus ingressæ sunt: procidentesque ante memoriam viri, hac mœrorem supplicatione depromunt. Pater sancte, Pater serene, ad has tuæ misericordiæ stipendiarias intende, ut aut solito more victum eis tribuas, aut lumen oculorum, per quod vitam transigere possint, restituas. Et iterum dixerunt: Piissime, potentissime, his tuis misellulis miserere. Sic oraverunt, & inter orandum clare viderunt, magnumque gaudium populo præstiterunt.

[4] Sacerdos quidam, Folcanensium Præpositus, nomine Ceonulfus, vir locuples valde erat, [Sacerdos dives paralyticus,] multaque nobilitate inter suos pollebat. Hic per multos annos ita omnium membrorum paralysi dissolutus fuerat, ut neque vicinas possessiones adire, neque Ecclesiæ limina contingere, nisi in grabato deportatus valeret. Suasus itaque ab intimis suis, ut ad memoriam Domini Dunstani miserum cadaver sineret transferri, primo quidem verecunde distulit, homo dives dedignans consortium paupertatis, ex omnibus locis propter spem recuperandæ salutis illuc confluentis. Sed cum jam præ doloris magnitudine sibi ipsi esset intolerabilis, jussit feretralem equorum lateribus machinam coaptari, seque in ea positum ad Ecclesiæ januas, ubi memoratus Sanctus requiescit, pertrahi. Ibi clientium suorum humeris sustentatus, intro illatus est; prosequente illum non parva multitudine cognatorum, flebilibus vocibus Dunstani nomen invocantium. Secunda autem die factus in agonia ægrotus, sensit quasi manum hominis per totum corpus discurrentem, omnesque totius corporis nervos distringentem. Inde vociferans e terra exiliit, & pedibus suis constitit, & restituta ad integrum sanitate exclamare cœpit: [sanatur,] Benedictus filius Dei viventis in bono servo suo Dunstano, & benedictus bonus servus ejus Dunstanus in illo. Vere pius, vere omnipotens Christus, qui servos tam potentes tantaque pietate præditos habet. Mox hymnis & laudibus devotissime Domino persolutis, qui aliensis manibus fuerat deportatus, suis pedibus cucurrit, equum ascendit, & cum omni comitatu gaudens & hilaris recessit. Sed post paucos dies, facto convivio in domo sua, convocavit omnes amicos & notos, ut sibi de adepta sanitate congauderent & congratularentur. Cumque in magno gaudio convivarentur, cœperunt Deum laudare & glorificare, qui cum sit potens potentem non abjecerit, [sed ingratus relapsusque expirat.] sed cum pauperibus suis pœnitentiæ ei spatia concesserit. Super quo indignatus ille respondit: Num me inter ceteros pauperes computatis, quia inter eos sanatum asseritis? Non ita est, quoniam etsi Dunstanus non fuisset, ita mihi contigisset. Ad hanc vocem toto corpore intremuit: itaque uno momento eadem quæ illum dimiserat infirmitate percussus est, ut nihil in omnibus membris esset, quod ab hac percussione intactum remaneret. Vociferabatur ergo miserabiliter, & post paululum exspirabat infeliciter. Ex illo die multus timor multaque circa Sanctum Dei veneratio excrevit, restitutis ad integram sanitatis perfectionem, nunc unis, nunc pluribus per singulos dies ægrotis, ex diversarum regionum longinquitate porro adductis.

[5] Inter hæc multorum cervicibus impendens juvenis ferebatur, formosa quidem facie, sed a nativitate fandi impotens, [Sanatur mutus, idēque incurvus, & claudus,] & qui undenis annorum temporibus nec caput sursum erexerit, nec deorsum gressum direxerit. Quem super capita eorum celsius elevatum, his precibus fletu permixtis, Sancto obtulerunt. O Christe, inquiunt, salus & Creator omnium, qui homines hac etiā in parte ceteris animantibus excellere voluisti, quod loqui possunt & erecto capite incedere; reforma in hoc filio nostro, vel quod natura informatum reliquit, vel quod formatum inimica saluti ægritudo corrupit: solius enim tui est, ex eo quod non est in id quod est perducere, & quod est in quascumque volueris formas mutare. Exaudi ergo preces supplicantium, propter temetipsum & propter Dunstanum dilectum tuum. Tunc demissus ex humeris bajulantium se ægrotus, ut ad memoriam Sancti vicinius applicari deberet; mox ut tumbam tetigit, in pedibus suis constitit; caput cum scapulis sursum erexit; & resoluta lingua, quæ nunquam antea fuerat locuta, excelsa voce clamare cœpit, Gloria in excelsis Deo. Alleluia. Sicque perseveravit in integritate susceptæ locutionis, ut usque ad finem vitæ non solum expedite, verum etiam diserte omnia loqueretur.

[6] Paupercula etiam cum cetera multitudine advenit, ferens in ulnis triennem ex utero suo sine lumine natam :quæ cum per aliquot dies orationi pro salute filiæ suæ solicita incubuisset, [puella a nativitate,] ne exauditam se aliquatenus sentiret; deprecata est omnem Clerum auxilio sibi apud Dei Sanctum fore, considens eos tanto citius impetraturos quod vellet, quanto ei præ ceteris hominibus familiarius servirent. Affecti itaque pietate Monachi, pro dolore matris & languore puellæ, cœperunt instantissima prece Sanctum deposcere, ut earum afflictioni solita bonitate dignaretur subvenire. Decima autem die, dum forte materno gremio puella incumberet, subito apertis oculis clare omnia videbat, & præ gaudio exiliens dicebat: Mater mi, quæ sunt hæc pulchra quæ video? Cui illa: Videsne, inquit, mi cara? Quæ dixit: Pulcher homo ille jussit me hæc pulchra videre. Clamatum itaque est per totam ecclesiam, puellam a nativitate cæcam a magno Pontisice Dunstano illuminatam. Fit concursus omnium, matrem cum filia constipantium: sed cum aliqui ex Clero credere non possent, quod patentibus oculis acumen visionis inesset, volentes indagandæ veritatis signum videre, jactant poma sicut pueris alludi solet per pavimentum Ecclesiæ, ut experirentur si absque errore infantula posset ea sequendo comprehendere. Quæ confestim de sinu matris exiliens, rotantia poma per diversos anfractus insectabatur, eisque apprehensis celeri cursu ad matrem revertebatur. Tunc deprehensum est puellam patentibus oculis posse videre, qui antea sine lumine videbantur patere.

[7] Item anus quædam ad memoriam Sancti Pontificis perducta est, [anus a juventute cæca;] ut quod in juventute perdiderat, in extrema ætate lumen oculorum reciperet. Vacans ergo orationi, nec ulla salutis remedia consequens, egreditur de civitate, volens ad locum unde venerat remeare. Jamque pontem fluminis Sturæ ascendere cœperat, cum forte ductoris sui auxilio destituta clamabat: Dunstane, Dunstane, nec speratum a te lumen obtinui, & ductorem nunc perdidi. Mirabile dictu, & malefidis difficile creditu: protinus illa juvenes, per medium pontis ligna ferentes, clarissime vidit, quibuscum in civitatem rediit, & quid factum sit omnibus indicavit.

[8] Quid de Clemente Teutone dicam, cui magis aptum nomen est Demens quam Clemens? quem a Sacerdos, pro culpa voluptatis & contumaciæ, in interitum carnis Satanæ tradiderat, & ita maledictionis sententia septem annis devinxerat, [toto corpore tremens energumenus;] ut non solum in eodem loco toto corpore tremendo, verum etiam de loco ad locum cursitando instabili ferretur motu. In basilica vero Salvatoris ante memoriam magni Dunstani præsentatus, cum forte ad nocturnas vigilias Responsorium, Videte miraculum, inciperet, saltum in sublime dedit, dæmonium cum sanguine evomuit, & post hæc omni tempore secundum omnimodam sensatorum qualitatem, quietus & loco & corpore mansit.

[9] Aut quomodo factum in te miraculum b Edwarde narrabo? homine giganteæ magnitudinis, [contractus 30 annis in terrarepens;] si repentem te in tota terra mole corporis per triginta annos pondus non premeret gravissimæ infirmitatis: postea vero caro Patri Dunstano oblatus, atque ab eo mirabiliter sanatus, non solum cunctis factus es amabilis propter adeptæ sanitatis miraculum, verum etiam admirabilis propter corporeæ quantitatis spectaculum. Tu musicus ni conviviis didicisti post hæc convivantium animos carmine demulcere, & inter cantandum tibiis carmen modificare: sed inde tibi excelsi honoris insigne accessit, quod universitas hominum concordi voce Dunstani te hominem servulumque vocavit.

[10] Sed & illud non parva dignum est admiratione; quod quodam venerabili sene, & re in omni religione probato, referente agnovimus. [loripes] Ait namque eumdem Patrem & Dominum nostrum, cuidam c loripedi in somnis apparuisse, atque ut ad requiem corporis sui sanandus veniret præcepisse. Qui ad locum veniens, nec quidquam per multos dies orando salutis inveniens, tædio sive desperatione fractus recessit, itinere quo venerat redire tentavit. Jamque mediam pene viam peregerat, cum is qui dudum dormienti apparuerat, vultu serenus, veste decorus occurrit, sciscitans unde veniret, vel quo pergendo tenderet. Recuperandæ, inquit, salutis gratia jussus ad Sanctum Dei Dunstanum perrexi; sed nihil proficiens, ad domum meam redeundum putavi. Tum ille, Ego, inquit, sum Dunstanus, omnium servorum Dei conservus: necessariis quibusdam causis occupatus, [post geminā Sancti visionem:] non poteram his diebus requiem corporis mei visitare, nec præsentiam meam filiis ibidem manentibus exhibere: nam ecclesiam Dei Elfricus, cognomento Beta, exheredare tentavit, sed mei timore nihil efficere potuit: nunc autem confecto negotio, ad locum requietionis meæ vado: vide ergo ut illa die & hora ibi te inveniam, quatenus per te gratiam meam meis civibus ostendam. Regressus est itaque languidus in civitatem, narravit omnibus quæ audierat, indictum diem patienter expectabat. Stupendum valde! Dei & hora, qua Sanctus sese venturum prædixerat, de suscepta sanitate loripes gaudebat, & ineffabili totam urbem lætitia replebat. Hactenus ea quæ aliorum testimoniis ad nostram notitiam perlata sunt enarravimus, nunc his quæ nostra ætate facta sunt enarrandis operam dabimus.

[11] Virgo quædam, Deo devota, orationis gratia in civitatem venit; inde misera, quod ex quo nata est hujus mundi lucem non viderat; [Cæca a nativitate,] sed ex hoc beata, quod æternam lucem ardenti semper desiderio quæsiverat. Et cum forte natalitius dies sancti Confessoris Christi d Audoëni Episcopi instaret, in quo pariter & aliorum omnium, quorum Reliquiæ in Ecclesia Salvatoris continentur, præcipua veneratione memoria celebrabatur; postulabat illa a custodibus Ecclesiæ, ut sibi liceret eadem nocte vigilias ibidem celebrare. Quod dum facile propter vitæ religionem obtinuisset, remansit in Ecclesia juxta requiem beati Patris Dunstani stans, totaque nocte vigiliis & orationibus vacans. [tota noctestans Ad tumulum,] Jam nocturnas laudes inceperamus, jam octavum Responsorium, Sint lumbi vestri præcincti, modulatis vocibus concinebamus; cum Virgo Dei, vehementem in facie sustinens pruritum, arctissima digitorum impressione cœpit oculos perfricare. Indestatim sanguis ubertim exiens, in suppositum capitis sui velamen defluxit: modesteque illa circumstantibus innuens, Præbete, inquit, mihi vas sanguinis susceptorium, ne terra sancta ejus colluvione maculetur. Quod postquam illi fecissent, lympham quoque lavandis oculorum orbibus præbuerunt. Interim nos pueri vultus illuc dirigere, [aspiciente Osberno,] oculis subaspicere, iterumque ad invicem mutuis aspectibus simul ac nutibus lætitiam significare. Suspicati namque sumus, quod res erat, bonum Patrem nostrum boni aliquid operatum fuisse. Jam cantus de præcinctione lumborum & ardentium lucernarum gestatione secundo terminabatur, jam a cantoribus gloria sanctæ & individuæ Trinitati reddebatur; & ecce illa, quæ lumbos suos castitate semper præcinctos habuerat, ad gloriam Dei lucernas in Ecclesia ardentes in magna cordis lætitia videbat. [lumen recipit:] Mirata est ergo de omnibus quæ videbat. Ostendebantur ei laminæ aureæ, cruces, baccilia, claves Ecclesiæ: omnia mirata ridebat, ipsas quoque hominum figuras cum ingenti stupore considerabat. Videres ergo omnes in Ecclesia lacrymas exprimere, & cum vocis modulatione, & cordis jubilatione Deum laudare. Orto autem mane, forte ad magistros intravimus, vapulaturi pro culpis quas commiseramus. Et ecce de transverso vir bonus Godricus furibundus irrupit, ita clamitans: Vos hic, homines ineptissimi, crudelitatem in innocentiam evomitis, & dulcissimus Pater noster Dunstanus suavitatem misericordiæ suæ in nos peccatores ostendit. Exite. Prærogativam miraculi, [Miraculum publicatur:] quondam a Salvatore in cæco nato celebratam, iterum celebrari videtis, & aliquid crudeliter facere audetis? Exite. Ita impias manus evasimus, & post hæc Ecclesiam ingressi fumus. Tunc pulsato signo beatissimi Patris nostri, quod ipse manibus suis olim fecisse dicebatur (quo nullum dulcius, neque ad commovendos hominum animos flebilius) concurrit universa civitas, volens oculis videre, quod fama reserante audierat. Cœpimus itaque excelsis vocibus simul & lacrymabilibus Dominum Deum nostrum laudare, qui per beatum servum suum Dunstanum tantis lætitiis nostra tempora dignatus est beatificare. Et cum multa populorum millia in Ecclesia starent, neminem inter omnes videres, qui non præ gaudio pie ac dulciter fleret.

[12] Vigilia Beatorum Christi Apostolorum Petri & Pauli erat, & inclinata jam die vespertinas orationes Clerus in Ecclesia agebat. Forte ego, cum alio puerulo coætaneo meo, ad altare Christi ministraveram, consummatoque ministerio per gradus descendere incipiebam : & ecce in occursum nostrum vetula quædam, cum filia bene adulta, obviam se dedit, procumbens gradibus simul & clamitans: Miseremini mei, pueri Dei, ut Deus omnipotens misereatur vestri, profectum virtutis concedens, & ætatem puerilem ad maturos annos feliciter perducens. Nos autem, ut id ætatis pueri, factum feminæ expavescentes, hæsimus loco, miseriæ causas flebiliter sciscitantes. [Puella, digitis fœde contracta,] Tum illa: Hanc, inquit, quam videtis filiam meam, a summis humeris usque ad extremos manuum articulos collisam, obstetricis suæ nescio aut furor aut negligentia fœdam atque inutilem reddidit. Audivi magnam quamdam in hoc loco Dei virtutem esse, & ideo ad supplicandum ei longo itinere tentavimus huc venire: vos nobis quid agendum sit edicite. Aspiciebamus interim manus sine forma manus: juncturæ juncturis non cohærebant, sed quædam discors deformitas informem quamdam ossium connexionem faciebat. Pollices retrorsum reflexi, immobilem gerebant sensibilitatem: ceterorum namque digitorum figura nulla, sed radices quædam de palma prominentes introrsum curvabantur, quæ in vola confixæ unguibus eam perforabant, quæ res intolerabiles patienti angustias inferebant. Avertimus ergo oculos, hoc solum dicentes: Non nos, bona mulier, non nos quid agendum sit consulere velis; juxta est qui & ribi consulere, & filiæ tuæ salutem valet procurare : solet namque secundum fidem suam omnibus illum invocantibus subvenire. Tum illa comprehensa lacinia vestis filiæ suæ, traxit eam ad locum : moxque toto corpore in terram prostratæ, adorant Sanctum ambæ, fletibus & ejulatibus illius bonitatem pulsantes. Et vere pulsabant, quibus tam cito misericordiæ illius viscera patebant. Necdum enim Phœbus marinis fluctibus caput intulerat, [subito sanatur.] & illa quæ morbo contracta fuerat, ruptis venis, brachia extollebat, manuum articulos omnes extendebat: & quæ ab annis pluribus digitos movere non poterat, expedite jam omnia contrectabat. Itaque accurrimus, vidimus, flevimus: & facto mane, cum exultatione totius urbis, Dominum Deum nostrum laudavimus.

[13] Epheborum aliquis prope civitatem manebat, ita a puerto debilitatus, ut a lumbis ac deorsum per totum emortuus, duobus inniteretur bacillis, [A lumbis & deorsum emortuus,] totius corporis post se trahens medietatem. Hic ea die, in qua filius Dei in assumpta carne dignatus est mori, ejus Ecclesiam ingressus; vexillum Crucis, in qua moriens mortem nostram destruxit, cum cetera multitudine adorabat; & futuræ festivitatis gaudia, juxta corpus venerandi Patris Dunstani manens, exspectabar. Adveniente autem hora, in qua Dominus noster Jesus Christus triumphato diabolo a mortuis resurrexisse creditur; clamor in Ecclesia factus est magnus, tumultuans adolescentem rectum toto corpore stare, qui a multis annis inferiores partes corporis post se consueverat trahere: quod quāvis Clerus sciebat, patienter tamen simul & lætanter solis ortum expectabat. [convalescit.] Mane vero Dominicæ Resurrectionis convenit infinita totius urbis multitudo in Ecclesiam, videre quid in hominem divina potentia operata fuisset, quem antea in infirmitate bene cognitum habuissent. Viderunt itaque, & Deo gloriam dederunt, clamantes, bono Domino Dunstanum in vita servisse, cui post mortem non solum contigit beatius vivere, [contractus sanatur] verum etiam beneficiorum suorum gratiam hominibus præstare. Puerum quoque omnibus membris e contractum, per eundem Dei: Sanctum vidimus sanatum.

ANNOTATA.

a Osbertus, Episcopus.

b Idem, Alfuvordum appellat.

c Itemque alius, qui ligneo crure & pede utebatur.

d S. Audoënus Episcopus Rotomagensis colitur 24 Augusti.

e Osbertus. Scipionibus utentem pro pedibus.

CAPUT II.
Translatio corporis : varia beneficio S. Landfranco aliisque facta.

[14] Quadam autem die dum plus solito magistrorum furor in pueros desæviret, nec spes intercessionis uspiam ulla suppeteret; [Pueris se contra magistros invocantibus,] hoc unum & solum superesse remedium crediderunt, ut ad memoriam dulcissimi Patris Dunstani confugium facerent, illumque non tam intercessorem quam adversus impietatis ministros defensorem exhiberent. Conferunt itaque se summo diluculo ad illum, multis lacrymis ejus clementiam postulantes, sedentibus per diversa loca magistris, qua transitus puerorum esse deberet, exitumque illorum de Ecclesia multiplici diligentia aucupantibus. Et ecce lacrymantibus illis apparuit, pios vultus gerens, pius Pater Dunstanus; tangensque virga, quam manu gestabat, unum illorum apertis oculis videntem, sed movendi se omnino impotentem, ita adorsus est fari: Jam desitum sit, pueri, a fletu, quoniam nullum vobis hodie molestum esse permitto. Idcirco enim veni, invitatus lacyrmis doloris vestri. [eorum uni apparens Sanctus,] Ecce nunc ibo, & magistros egressum vestrum explorantes gravissimo somno soporabo. Tu vero, puer, qui me loquentem cernis & audis, cum vos meo munere liberatos esse cognoveris, in hoc mihi gratiam præstabis, si hujus Ecclesiæ Præposito ex meo nomine præcipias, ut initiatum infantulum hunc, qui juxta me nuper conditus est, filium Comitis Haroldi, a foras projici facias: indecens namque valde est, ut ibi paganorum corpora sepeliantur, ubi divina quotidie mysteria celebrantur. [cadaver paganum auferri præcipit,] Quod si ipse aut metu, aut incredulitate præceptum meum neglexerit; noverit in hac Ecclesia nihil prosperum processurum, quam diu hoc meum præceptum opere non fuerit impletum. Hæc dicens sepulcro receptus est. Is autem qui hæc viderat (tum quidem puer, nunc vero reverendæ ætatis senior, quique ut ista sublato nomine illius scriberentur, solicite nos admonuit) statim sui compos effectus, innuit sodalibus pueris, dicens; Num Patrem Dunstanum vidistis? Num quid locutus fuerit audistis? Narravitque omnia seriatim: Hæc inquiens, & hæc locutus est.

[15] Surgentes ergo pueri, ut intrarent domum martyrii, transierunt ante primos magistros, dormierunt: transierunt ante secundos, dormierunt: transierunt ante tertios & quartos, [& illos sopitis magistris liberat.] dormierunt. Post paululum vero evigilantes, & derisos se graviter dolentes, versi in furorem, statuunt sævissimam tertia diei hora de pueris ultionem sumere: quos protegente Dunstano mane non potuerunt contingere. Talis etenim mos in Ecclesia tunc temporis erat, ut quos prima diei hora sine vindicta servaret, eos hora tertia durius puniret. Sed Dunstanus, semper & ubique fidelis, ita præfatos eadem hora a se magistros divisit, ut non tam de puerorum læsione cogitare, quam de sua liberet confusione tractare. Ita pueri periculum diei illius evasere, atque in crastino vigilias Dominicæ nativitatis gaudenti animo videre. At is qui legatione Patris fungebatur, [Præceptum negligente Præposito,] quæ audierat Præposito fideliter nuntiabat: sed ille infideli mente nuntiata parvipendebat. Quoties etiam in nocturna visione, visus est Fratribus de Ecclesia exire? quem cum exeuntem retinere vellent, Non possum, inquit ibi manere, propter fœtorem pagani pueri, licet initiati, in hac Ecclesia sepulti. [ecclesia comburitur:] Nec multo post, Ecclesia Salvatoris igni combusta est, parietes ceciderunt, nec quidquam ex omnibus monasterii officinis in combustum remansit, præter duas domos, sine quibus monachi remanere non possent, dormitorium scilicet & refectorium, tantamque claustri partem, sub quanta absque imbrium infusione, ab una domo in aliam possent introire. Ex quo satis videre fuit, quantam nostri curam Pater Dunstanus habuerit. Sed horum ruina in melius commutata est, veniente venerabili viro b Lanfranco Archiepiscopo, & omnium qui nostra ætate in terra fuerunt, sanctissimo simul ac sapientissimo: [quam restauraturus B. Landfrancus,] qui cum fundamenta construendæ novæ Ecclesiæ ponere vellet, neque hoc absque translatione corporum, infra ambitum ejusdem Ecclesiæ quiescentium, facere posset; indixit jejunium omni populo, quatenus Sanctorum voluntas fieret, ut eorum corpora ad alia loca transferri deberent.

[16] Die vero huic negotio constituto, orante omni populo, [transfert corpus S. Dunstani,] Clero cereis & aromatibus omnique genere gaudiorum occurrente, paraverunt se Sacerdotes, ut thecam sancti Patris Dunstani, absque contrectatione corporis illius, e terra levarent, & ad locum cum omni diligentia præparatum deferrent. Quam cum in humeris accepissent, retinetur a quibusdam Ecclesiæ Militibus, qui pacem Regis Willelmi nuper infregerant, occisis duobus Equitibus, nepotibus videlicet c Scotlandi: qui erat Abbas monasterii sancti Augustini, extra urbis muros constituti. [ad quod frustra rogati vindictam remittere,] Timebant autem, ne mors occisorum morte sua solveretur, & ideo evitandi hujus mali causa neque a Sancto recedere, neque thecam ejus dimittere voluerunt. Vocati sunt itaque tam Abbas quam omnes hi quorum interfuit: vindictam donare negaverunt, nec mortem occisorum sine vindicta remittere voluerunt. Quid ergo? Deductum est sacrum corpus infecto negotio, atque in oratorio beatæ Virginis Mariæ collocatum d. Summo autem diluculo, nobis adhuc in stratis quiescentibus, irrupit in Ecclesiam Abbas, stipatus parentum catervis; postulat Fratres celerius excitari, dicit se necessario illis loqui velle. Qui cum venissent, accessit ad corpus Sancti, genua flexit, atque in hæc verba lacrymabiliter erupit: Peccavimus in te, Sancte Dei, nolentes tibi in conspectu populi exhibere honorem obsequii. Ecce nunc & injuriam donamus, & de mentis nostræ obstinatione veniam imploramus. [coguntur pœnis nocte sequenti.] Nos autem mirantes tam subitam rerum mutationem, cognovimus illos per vifionem a Sancto Dei fuisse perterritos, & vix noctem illam transegisse vivos; propterea quod Presbyter quidam, aspectu terribilis, qui ex figuratis imaginibus Dunstano visus est simillimus, gravibus eos cruciatibus vexasset, diuque vexatos ardenti rogo concremandos violenter pertraxisset. Ita illi, quam sponte noluerunt, coacti injuriam donaverunt. e

[17] His temporibus conflictum iniit Lanfrancus Archiepiscopus adversus majores natu regni Anglorum, præcipue adversus Episcopum Bajocensem nomine f Odonem, qui erat frater Regis & Comes Cantiæ, de jure Ecclesiæ Christi, [Idem B. Lanfrancus] & quibusdam terris inde ab antiquis temporibus injuste ablatis. Sed nihil de viribus suis confidens (erat namque sicut omnibus sapientia incomparabilis, ita in conspectu Dei præ omnibus semper humilitate admirabilis) deprecatus est B. Dunstanum auxilio sibi fore, ad defendendam causam Ecclesiæ suæ. Et oblata pro exauditione Hostia salutari, quietus sedebat in loco, exspectans advocationem causidicorum, simul ac meditans, quid vel ipse adversariis objicere, [a B. Dunstano confortatus,] vel qualiter ad objecta quæque posset respondere. Tunc interim excessum mentis patienti apparuit Sanctus Dei, stans in medio duorum aliquorum Angelica dignitate præditorum, Angelicos & ipse vultus habens, atque in vultu quamdā frontis & oculorum conniventiam Lanfranco ostendens. g Ex qua visione de capienda victoria securus ille effectus, concilium malignantium intrepidus adiit, [litem evincit:] munitiones illorum torrente rationum funditus dissipavit:ita enim cunctos Christi ac suos devicit adversarios, ut & quæ sui juris erant Ecclesiæ Christi integerrime restituerentur, & hoc non humana sapientia, sed divina factum fuisse virtute, idem Domini servus gloriaretur.

[18] Post aliquot dies Lanfrancus, corporali infirmitate gravissime tactus, omnino a medicis desperabatur. Cumque finem vitæ jam jamque adesse putaret, missa legatione mandat fratribus Ecclesiæ Christi quæ circa se agebantur: [ad mortem æger,] exoptat seniorum præsentiam, quatenus si in corpore diutius vivere non liceret, defuncti, ut verbis utar illius, cadaver ad urbem secum transveherent: nam in quodam Ecclesiæ patrimonio, procul ab urbe distante, quod Ealditune vocatur, idem Pater venerabilis ægrotabat. Veniunt itaque illi ad locum, inveniunt omnia lacrymis repleta, plorant cum plorantibus, nolentes hominem morte videre finiendum, cui similem post hæc sciebant non esse inveniendum. At ille sive angustias suas, sive filiorum suorum miserias non ferens (sicut enim mater unicum filium, ita singulos nos unice diligebat) convertit faciem suam ad parietem, divinam quantis posset suspiriis clementiam deprecaturus. [videt in extasi Sanctu,] Confestim autem sursum raptus, videbat quasi exercitum virorum candidatorum, lucifluas sicut sol facies habentium, albos equos cum phaleris aureis comptos insidentium, & liberales jocos jucunda quadam suavitate ad invicem exhibentium. Quos ille prætereuntes lætabundis oculis intuens, sciscitabatur cujusnam ista profectio esset. Dictum autem est hanc domum Dunstani esse, illum vero non longe abesse. Expectabat itaque Lanfrancus, explorans singulorum transeuntium vultus, cupiens illum præ ceteris cognoscere, a quo præ ceteris remedia sperabat salutis accipere. Et ecce beatissimus Pater Dunstanus, venerabilium seniorum cuneis hinc inde stipatus, [ejusque pedem amplecti visus sanatur,] veniebat; similem per omnia ceteris habitum gerens, nisi quod ab humeris & sursum celsior cunctis eminebat. In cujus occursum Lanfrancus humiliter progrediens, jungensque se ad latus equitantis illius, amplexatus est pedem simul cum ascensorio, cui videbatur inniti: atque ad se osculandi gratia trahere conatus est. At h Dunstanus, quasi ad factum expavescens, sive Lanfranco honoris gratiam exhibens, constricto genu utraque manu pedem ad se videbatur retrahere. In hac beata certaminis lucta Lanfrancus ad id quod fuerat redit, & ita se sanum reperit, ut nullum infirmitatis vestigium in toto corpore remansisset. Agit itaque gratias Deo, cujus dono & Dunstanum vider, & cupitam salutem illo potuit donante suscipere. Vocatis ergo his qui propius accumbebant, narrat ex ordine quæ viderat, simul se convaluisse asseverat. Illis vero existimantibus quod alienata mente loqueretur, Præparetur, inquit, mihi altare, [idque suis mirantibus gratanter narrat.] videbitis namque illum Sacrificium Deo offerentem, quem paulo ante videbatis vix labia moventem. Deinde accitis, qui nuper advenerant senioribus; Hic dies, ait, erit vobis boni nuntii dies. Dominum & patrem nostrum Dunstanum hic fuisse, & me ab omni corporis molestia sanasse scitote. Regredimini ergo ad Ecclesiam, portas ejus super vos obserate, ad memoriam Sancti accedite, genua flectite; ac pro reddita mihi sanitate uberes gratias referte. Nolo etenim per me ipsum modo venire, ne existiment me homines aliquid esse, quasi qui potuerim Dei Sanctos videre. Faciunt illi imperata, magnumque Fratribus, de morte Patris suspectis, gaudium præstant.

[19] Quidam Capellanus, Presbyter Archiepiscopi, adeo gravi febrium vexatione per octonos menses cruciatus fuerat, ut consumptis carnibus, vix infirmis ossibus pellis hæreret. Hic eo momento, quo Archiepiscopus salvus effectus est, [Ejus Capellanus gravi febri octo mensiū liberatur.] optatam a Deo salutem & ipse consecutus est: & mane ad Archiepiscopum lætabundus ingrediens (didicerat namque illum convaluisse) inquirebat modum receptæ sanitatis, & audiebat. Rogatus etiam ipse, ut quemadmodum sese haberet, ediceret; Plane, inquit, optime valeo: quoniam is, qui te in mortis periculo miserando respexit, mihi quoque ob gratiam tui in hac nocte salutem conferre dignatus est. Jacebam namque in stratu meo, quod ligneus solummodo a stratu tuo paries diremit; videbamque in visione B. Dunstanum, solennes in Ecclesia Salvatoris Mislas agentem, meque illi in ministerio Subdiaconatus servientem. Cumque perlecta fuisset a me Epistola, ad pedes illius ex more deosculandos accessi, benedictionem petii, & ita cum ejus benedictione recedens convalui. Audiens hæc venerabilis Pater Lanfrancus, erumpens in gaudium, sic ait: Non potuit quidquam infirmitatis in loco remanere, quem Sanctus Dei visitationis suæ gratia dignatus est illustrare.

ANNOTATA.

a Hæc facta videntur tempore S. Edoardi Confessoris Regis, circa annum 1050, quando Haroldus Comes filius Goduini vivebat, ab obitu Edoardi Rex factus. Videtur autem puer Catechumenorum oleo ante mortem inunctus fuisse.

b Consecratus est Archiepiscopus B. Lanfrancus, anno 1070, in festo decollationis S. Ioannis Baptistæ 29 Augusti tunc Dominica, littera Dominicali C, Cyclo Solis XV.

c Scotlandus Normannus, factus Abbas anno 1070, mortuus 3 Septembris anni 1087. Ejus res gestas describit Wilhelmus Thornus monachus S. Augustini in Chronico cap. 7.

d Addit Osbertus. Aderat mulier, ab infantia nihil audiens, & integerrime sanavit eam coram omnibus.

e Apud Osbertum adduntur sequentia, quæ hic inserere volumus, & sunt ista. Alio tempore idem Abbas pridie ejus diei, quo sancti Dunstani festum colitur, hora vespertina, erectis sursum luminibus, vidit ingentem splendorem cælitus lapsum in ecclesiam Salvatoris, ubi sacrum beatissimi Patris corpus quiescit, penetrate. Cumque id aliis quibusdam indicasset, iique pariter viderent, ait: Vere pius Pater Dunstanus, qui in suis feriis interesse vult Officio, quod hac nocte Deo & ipsi persolvent filii ejus. Vera autem illum dixisse, experti sunt Fratres ex dulci & sancto affectu, quo ea nocte in Deum & B. Dunstanum ferebantur. Monachus juvenis ejus monasterii quodam die legit Euangelium ad Missam Lanfranci Archiepiscopi: cum autem dicta oratione Dominica, patenam ex more Episcopo offerret, vidit coram se teterrimos dæmonum vultus. Itaque vehementer exterritus, Episcopum inter manus Sacra tenentem, utroque brachio strictim amplectitur, horrida voce clamans; Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat. Ea res omnes perterruit, arreptumque juvenem Milites in Pontificis cubiculum abducunt, jam dæmone plenum. Cum autem communes pro illo preces fierent, & ab Archiepiscopo pro gratiis agendis (videbatur enim jam restitutus) ad sepulcrum. S. Dunstani adductus esset, tota die illa quietum se præbuit inter Fratres. Sed Fratribus Completorium in Ecclesia persolventibus, ille cum impetu accurrit ad Priorem Henricum, manus illi injecturus. At ille hominis manus corripuit, ducensque eum ad lectum, tota nocte solicitus apud eum vigilavit. Sub mediam vero noctem horridis clamoribus omnia perturbat juvenis ille. Accurrunt Fratres, ligatumque postridie ducunt in valetudinarium, loris adstrictum, ubi dies non paucos misere cruciabatur. Invisebant eum alii, sed si quid haberent gravioris culpæ intra conscientiæ recessus, quod confessi non essent, id illis objiciebat, eosque se pœnarum suarum apud inferos socios habiturum gratulabundus jactitabat. Ea res quibusdam non mediocrem attulit ignominiam, sed mox a pura peccatorum suorum confessione remedium petebant. Accepta itaque absolutione & satisfactione, redibant ad dæmoniacum Fratrem. Tum ille, transversim illos intuens: Unde, inquit, vos venitis? quo lavacro tam cito expurgati, & a meo contubernio abstracti estis? Et hæc furibundus, spumans & ejulans dicebar. Voluit sane Christus hac re monachos ejus ecclesiæ ad sanitatem revocare, quippe qui a tempore Danorum, a quibus beatus Elphegus peremptus fuit, remissa disciplinæ severitate, plus satis seculariter & dissolute vivebant. Jam ventum erat ad eam ecclesiæ partem instaurandam, ad quam memorata Beatorum Dunstani & Elphegi corpora translata erant. Rursus igitur omnes cum festiva processione reverenter & honorifice eadem sacra corpora alio deportavimus: & ecce dum e regione ostii, per quod inferenda erant, dæmoniacus juvenis ille, toto corpore fortissime colligatus, cum lecto deponitur; horrendos eminus dat clamores, & cum ipso exiliens, fugere volebat Sanctorum præsentiam, dæmoni intollerabilem. Sed illatis Sanctis intra domum, illatus est etiam ipse, & in medio positus, Ibi tum miseriam videre erat. Cernebatur dæmon in ventre ejus sursum deorsum cursitare, quasi qui vel per os, vel per inferiores corporis partes fugam appararet. Adveniente prandii hora, Fratres pransum iere, mansirque cum dæmoniaco unus ex senioribus, Elfwinus nomine, qui ab infantia singulari quodam amore erga B. Dunstanum affectus fuerat. Is miseratus vicem jacentis, crucem, quam B. Dunstanus in corpore degens tamquam Archiepiscopus coram se ferri volebat, dæmoniaco imposuit, dicens cum lacrymis: Care Domine, sancte Dunstane, miserere. Mirum dictu! illico pulso dæmone, æger levatis pie sursum oculis, lacrymans dixit: Gratias tibi ago, piissime Pater; gratias tibi quoque carissime Frater: quia tuis meritis sanctissime Domine, & tua Frater benigna intercessione, hostis perterritus abscessit. Id ut senior audivit, incredibili lætitia affectus, ejus vincula dissolvit. A prandio reversi eo Fratres, ut viderunt eum suaviter quiescentem, immensas Deo & S. Dunstano gratias egerunt. Is Frater tandem sancto fine migravit a corpore. Ejus castigatio plurimum contulit illius loci Fratribus ad vitæ emendationem. Nam prius omni mundi gloria, auro, argento, variis iisque elegantibus vestibus, lectorum pretiosis operimentis, diversis instrumentis musicis sese oblectabant; equos, canes, accipitres alebant; denique Comitum potius quam Monachorum instar vitam degebant: sed hujus unius flagello, Christi misericordia id agente, & boni Patris Lanfranci Archiepiscopi industria cooperante, eo perducti sunt, ut omnibus illis mundi pompis & vanitatibus, haud secus atque stercoribus quibusdam propudiatis, plane monasticam vivendi rationem complexi sint. Et nos quidem, qui novimus earum rerum statum, incunctanter affirmamus, haud quaquam ad tam felicem, tamque repentinam mutationem eos perduci potuisse, si non accidisset illa horrenda, quæ omnes perterruerat, unius Fratris vexatio.

f De hac controversia agitur in Vita B. Lanfranci. Erat autem Odo frater Regis uterinus: cujus res gestas scriptores Angli & Normanni habent.

g Monens, inquit Eadmerus in Historia Novorum, ne illum multitudo conturbet, sed de præsentia sui securus, placitum mane ipsemet hilaris intret. Addit Malmeshuriensis: Quotiescumque Lanfrancus, in talibus cunctabundus ne male vergeret, suspensam differet sententiam; aderat Dunstanus, soporato detegens adversariorum argutias, & evadendi demonstrans semitas. Similia indicant Osbertus Knychton de Eventibus Angliæ cap. 5 & alii.

h Meminit hujus morbi & sanitatis per S. Dunstanum receptæ Malmesburiensis.

CAPVT III.
Alia Miracula.

[20] Ea quoque tempestate duæ quædam res apud nos contigerunt, quas non magis B. Dunstano, quam ceteris ibidem quiescentibus Sanctis adscribendas putavimus. Ex præcepto siquidem Bajocensis Episcopi quidam vir in vincula conjectus fuerat, [Reo in ecclesia Sancti oranti,] propterea quod cervum in silva illius a canibus insectatum, seseque in occursum ejus præcipitem dantem, emissa sagitta occidisser. Habitus ergo in vinculis in civitate Cantuaria, diebus ac noctibus Ecclesiam frequentare, lacrymas pro peccatis suis fundere, magnumque populi affectum ex sonitu stridentium catenarum circa se excitare. Cumque hoc per duos annos indesinenter fecisset, quadam die, cum ante altare Dominicæ Crucis prostratus jaceret, [vincula ultro solvuntur,] videntibus cunctis qui circumstabant, catenæ diruptæ sunt, boiæ in quatuor partes comminutæ, clavi in minutas partes confracti: ipse vero quid de eo divinitus agebatur penitus ignorabat. Surgente autem illo ab oratione, ceciderunt vincula de pedibus suis. Quæ tollens in manibus suis, per medium Fratrum, omnipotentem Christum pro miraculo laudantium, perrexit, eaque super altare Christi posuit; afferens Deo pro munere, quod sibi fuerat pro onere. Post paucos dies dum rem istam Lanfrancus Archiepiscopus cuidam præpotenti viro narrasset, ille vicaria relatione, Et ego, inquit, tale aliquid vestræ Excellentiæ narrare valeo, quod non minoris admirationis apud te fore existimo. Tertius namque dies est hodie, ex quo sedecim naves piratarum validissimo vento actæ, ad ripam maris sunt jactatæ. Homines autem qui intus fuerant, partim maris fluctibus sunt immersi, partim a Regiis exactoribus comprehensi, cum Principe suo, nomine Baraba, compedibus astricti sunt. [eodem accedens e vinculis elapsus pirata,] Qui idcirco Barabam se appellari voluit, quoniam nimiæ semper crudelitatis fuisset, multamque hominum turbam manu sua occidisset. Evadens autem de compedibus, viam quæ ducit Cantuariam arripuit, sciens se neque vita, neque membris cariturum, si Ecclesiam Christi contingere posset asylum. Sed cum jam prope civitatem fuisset, mox ut pinnam Ecclesiæ & Cherubin aureum vidit, quasi cælestis Cherubin virtute repulsus, ultra progredi non potuit. Nititur itaque totis viribus contra vacuum aërem: sed semper eum quasi murum ferreum sentiebat. Hæsit vero stupens, [conspecta ecclesia progredi nequit,] & iterum resumptis viribus prioris luctæ certamen assumpsit: sed ea qua ante virtute repulsus, majore quam ante spatio resiliit. Tentabat si unde venerat regredi posset, currere poterat quantum volebat: si vero quo disponebat progredi vellet, mox ut Ecclesiam videbat, pedem movere non poterat. Desperans ergo de salute sua & de misericordia Dei, Manifestum est, inquit, cum damnatis me sortem habere, cui Ecclesiam Christi non licet videre. Quid ergo prodest crudelem Christum invocare, a quo non sit misericordiam impetrare? Ut fortuna volet, eat, ego deinceps fugam non inibo, sed unde veni moriturus redibo. Hæc dicens præcipiti cursu redit; quæ sibi contigerant multis hominum millibus narravit, [& pœnas solvit.] post hæc condignas factis pœnas solvit His acceptis Lanfrancus, vocato me præcepit ista in populo prædicari, adjungens ideo hunc ab Ecclesia terribiliter pulsum, quod ficto corde ad eam accesserit; illum vero alium ea re in Ecclesia mirabiliter liberatum, quod ad eamdem quotidie devoto animo tetenderit.

[21] Sed & illud dignum perpetua est memoria, quod in a Edwardum, [Archidiaconus Lundon. factus monachus Cātuariæ,] urbis Lundoniæ Archidiaconum, ejus clementia, mirabili modo operata est. Qui cum esset in seculo deliciis pollens, conspiciens omnia seculi bona esse angusta, contulit se ad unum incommutabile, commune, sufficiens bonum, Deum, suscepta sancta religionis veste in Ecclesia Cantuariensi, sub regimine præfati gloriosi viri Lanfranci Archiepiscopi. Ubi per aliquos annos honeste conversatus, magnam apud omnes cohabitantes gratiam obtinuit. Sed post hæc malignus spiritus, ejus conversioni simul & conversationi invidens, occultis quibusdam & importunis suggestionibus animo illius tædium religionis ingerebat, cupiens illum ad hanc mentis insaniam perducere, ut ad seculum unde venerat repetito vomitu sordium rediret. Im mittebat namque diabolus in cor ejus seculi voluptates, amplexus feminarum, amplas domos, amicorum societates; nec permittebat illum cogitare, quam dulcis est Dominus gustantibus eum, quam magna domus Dei & ingens locus habitationis ejus, [sed reditum meditans,] quam beata societas Angelorum, Deum in seculum seculorum laudantium. Victus tandem importunitate tentatoris, exitum de Ecclesia moliebatur: & paratis omnibus, quæ ad hoc sacrilegium explendum idonea videbantur, ingreditur Ecclesiam, a S. Dunstano licentiam exeundi & ad seculum revertendi petiturus: sciens proculdubio, quod nihil ei prospere procederet, si illo offenso discedere non timeret. Et surgens ab oratione ut ostium Ecclesiæ egrederetur, reperit in ostio Dunstanum cum virga stantem; [a Sancto apparente castigatur.] non talem tunc, qualem illum viderat Lanfrancus, sed terribilem vultu, oculis minacem, & mordacibus labiis hæc infrementem: Regredere, miser, regredere, omnipotenti te Domino prosterne, conceptumque diaboli venenum de corde tuo evome. Cumque ille pavens ac tremens hæreret, Dunstanus elevata contra illum virga, ait: Non exibis, sed hic morieris. Hoc dicto, qui loquebatur disparuit: & cui loquebatur, graviter ægrotavit. Mox itaque lectulo receptus, duobus mensibus in magnis angustiis vixit: & post hæc vitam consummavit. Sed cum ad hoc ventum fuisset ut animam reddere deberet, accersitis his, quos primos in amore fraternitatis habuerat, universa per ordinem quæ vel male disposuerat, vel bono suo viderat, in magna cordis contritione narrabat. Hæc eadem alius quidam Frater, bonæ indolis adolescens, nomine Adrianus, coram omnibus confessus est, dicens se & conscium consilii & consentaneum operi.

[22] Ante hos dies, cum in Insula Tanatos b essem, gradiebar juxta littus maris cum Milite, qui me pro defensione sui invitaverat, [Ipse Osbernus agens cum milite,] considerans ea quæ ibi sunt mirabilia Dei, & materiem boni sermonis exinde eliciens. Inde sermo ad Patrem Dunstanum protractus est, quoniam maximum semper lucrum reputo, quoties loquendi de illo occasionem reperio. Tum Miles idem, memorato hoc nomine, totus expalluit, ac veluti dolorem ex intimo suspirans: Væ, ait, mihi ingrato , qui tantorum beneficiorum hucusque immemor existo. Tum ego: Et quid, inquam, hi tam molesti anhelitus? Nosti, ait, quantum mihi infestus Abbas S. Augustini dum adviveret extiteret, dum diripere cuperet, quæ ad me hereditate venissent? Novi, inquam. Num & illud nosti, quod non modo nihil ejus immoderatio obfuit, verum, [intelligit hunc in lite,] etiam ad majoris mihi gloriæ cumulum excrevit? Nec hoc, inquam, latet. Sed quorsum ista commemores ignoro. Scias, inquit: nocte siquidem quæ diem statuti inter me & illum placiti præcedebat, memorans cum essem in domo mea, quæ prope est, quod frequenter Patrem Dunstanum tuis rationibus extollere consueveris, Nunc, aio, experiri habeo, si ut accepi, ita ille laudabilis existat. Flexus ergo in oratione, Deus Patris Dunstani aio, fave hodie nostræ parti. Inde corpusculum requiei dedens, [a S. Dunstano confortatum vicisse:] video in somnis urbem Cantuariam, basilicam Salvatoris, memoriam Patris. Cui quasi incumbens, aspicio virum juxta stantem, decorum forma, veste speciosum, lampadem lucis manu tenentem. Ad cujus imaginem perterrefactus, Quisnam, inquam, es tu, hominum pulcherrime? Idem, inquit ille, cujus tu paulo ante auxilium precabare. Papæ! inquam, quam citus es ad miserandos miseros! Nosti, quid Dominus minatur? Nihil, ait, ejus minas pertimescas, nec magni eas omnino pendas. Ita Miles ille oravit: post hoc versus ad me, ait. Jam cetera tu nosti, quemadmodum ego & tu convenerimus, contenderimus, convicerimus. Signum, inquam, grande in illa die dedit Sanctus, propterea quod dum illi plures & elimato acumine fuerint, a paucis & minus acutis victi abierunt. Tum ego respiciens ad eos qui præsentes erant, ostendi verbis, quod nunc prodo litteris.

[23] Nunc ad ea quæ meam proprie attingunt personam, ut minus fortasse lapiens, transibo, & sic ori silentium ponam, [idem magnis injuriis affectus,] manibus quoque otium indicam. Quodam tempore quidam homines gravi me odio infestabant, nec prius ab infestando quiescere volebant, quam magnis injuriis affectum, gravioribus minarentur afficiendum. Eorum vero qui agendæ causæ nostræ judices dati fuerunt, ita animus sive gratia sive importunitate adversariorum a me alienatus est, ut neque oratione inflecti, neque ulla possent ratione moveri. Desperans ergo de subventione hominum, solius Dei ac Beati istius auxilium duxi esse quærendum. Itaque nocturno tempore soporatis omnibus, ejus memoriam in magna confidentia adii, & multitudinem miserationum illius gemebundis vocibus ac lacrymantibus oculis pulsavi. Deinde mente fessus, luctu anxius recessi; secretum petii; dolorem cordis requie corporis, ut interdum fit, lenire desiderans. Necdum satis ad pausandum composueram corpus, [& ad S. Dunstani sepulcrum visione blada recreatus,] dum animo cuncta excedens, viderer mihi in atrio templi domum videre, cujus magnitudo mirabilis, pulchritudo inæstimabilis, ad quam nemo nisi per quamdam aquarum colluvionem poterat transire. Verum ista transeuntibus lex erat, ut quanto magis ad introitum domus appropinquarent, tanto minus easdem sentirent aquas. Transibam ego cum transeuntibus, ac rarescentibus aquis ad ulteriora alvei littora perveniebam: moxque domum ingrediens, videbam totam illam majori quam solari claritate fulgentem, cœrum quasi Sanctorum ineffabili quadam suavitate lætantium circumsedentem, & quamdam decoris subtilitatem, quæ modo crystalli pervideri posset oculis intuentium, prærendentem. Considerabam diligentius, volens deprehendere, unde tam immensæ lucis claritas coruscaret; & videbatur mihi, quod non aliunde quam de corporibus Sanctorum idem splendor exiret. Interroganti autem mihi quæ hæc essent, edoctum est hunc esse Clerum magni Dunstani, illum vero paulo ante affuisse, divina Sacramenta celebrasse, & necdum Communionis Antiphona decantata recessisse, atque ut illum expectaret qui ad requiem illius decumbebat, præcepisse. Cogitabam itaque ne forte ego ille essem. Cumque hoc in animo volverem, consurgentes viri illi apprehensum me statuerunt in medio sui, alterutris vocibus sese cohortantes; Eia, Fratres; Missas terminemus, quoniam is adest, cujus gratia ista dilatio facta est. Cœperunt itaque dulcissimis ac modulatissimis vocibus psallere, [intelligit se in judicio superiorem futurum.] & me ad organizandum quod psallebant invitare; Dico autem vobis amicis meis, ne terreamini ab his qui vos persequuntur. Ad quas voces experrectus, confestim ad sepulcrum Sancti cucurri, medium illud utrisque brachiis amplexatus sum, vociferans ac nimia cordis exultatione proloquens; Affuisti, Pater carissime, affuisti, affuisti in angustiis laboranti, & gratiam tui humiliter postulanti. Vere sanctus Dei es, & quodcumque vis ab illo impetrare potes. Jam securus judices adibo, nec minas cujuspiam hodie formidabo. Venientibus ergo judicibus, quorum interfuit causam terminare, accesserunt hi, qui me turbare moliti sunt: accessi & ego, calumniam de adversariis movi. Itaque, Deo adjuvante & Dunstano patrocinante, omnes mihi adversantes devici, ut & ipsi propria sua ratione caderent, & ego non solum factam mihi injuriam non effugerem, verum etiam in mea defensione simul & exaltatione plurimum exultarem.

Annotata.

a Osbertus hæc latius exponit & se adfuisse indicat, ac Henrico Priori hæc omnia indicasse, atque ab illo absolutione potitum.

b Bedæ Tanetos, vulgo Thanet, prope Sandwicum, 7 milliaribus Anglicanis infra Cantuariam.

EPILOGVS.

[24] Satis esse ista existimo, Domini & Patres carissimi, vel ad insinuandos temporales sancti viri labores, vel ad ejus sempiternam gloriam Catholicæ Ecclesiæ fidelibus commendandam. Non quod plura non sint & fortasse his majora, quæ adhuc narrari valeant: sed quod ea solummodo voluerim narrare, quæ fidem, [Aliqua miracula perstringens auctor,] sicut proœmio dixi, non viderentur excedere. Quis namque statim mihi credulitatem accommodaret, si dicerem, aut vestem illum in columna lucis suspendisse, aut extremam cognati parentis egestatem ad summas divitias nummi dimidio perduxisse? Cujus animum horror non percelleret, si audiret a monachum Hierosolymam properantē, ab exercitu Imperatoris Constantinopolitani circumventum, ad solam Sancti illius invocationem ab a eorum molestissima irruptione liberatum? Quem, inquam, stupor non apprehenderet, considerantem vel furem a Sancto perterrefactum, res a requie illius exportatas in atrio templi illibatas reliquisse? vel civem Cantuariæ, contra oppositam Sancti auctoritatem, substantiam Ecclesiæ Christi surripientem, post paucos dies pœnam suæ temeritatis solvisse? Videtis quibus abstineo, propterea quod æstimationem audientium supergredi nolo. Quæ tamen si commemorarem, incredibilis esse non deberem, propterea quod nihil est difficultatis, ubi Dominus Christus auctor est operis. Deinde more cantorum in conviviis agentium fecimus, qui dum pulcherrimum est, medium carmen recidere assolent, quo & tædium audientibus tollatur, rursumque audiendi oblectatio major excitetur. Ad postremum vero dicendi præceptis vel in fine hujus orationis parere voluimus. qui commotis animis auditorum finem ponunt officiis Oratorum. Nam lacryma, ut Tullius ait, nihil citius arescit. Quod si ego sicut oportuit officium peregi, grates, obsecro, omnipotenti Deo mecum exsolvite, cujus ut peragi posset actum est miseratione. Sin vero minus apposite dixi, [petit gratias agi Deo,] non ideo minus is, de quo dixi, debet appretiari, propterea quod nihil est indignius, quam propter vitium scribentis virtutem minuere bene promerentis. Potius in illo Deum magnificemus, nomenque illius certatim in invicem exaltemus, agentes ei gratias, qui illum ante mundi constitutionem in æterna sua sapientia elegit, & Anglorum tempora per ostensionem corporalis præsentiæ illius beatificare voluit. Veneremur quoque illum in Deo, ejusque merita summis honoribus attollamus, certi quod ad Dei gloriam pertineat, quidquid in ejus veneratione nostra devotio informat. [& Sanctum laudari.] Amemus illum ex omnibus cordium nostrorum medullis, ac per illum quidquid a Deo fideliter petierimus nos recepturos speremus: propterea quod nihil nobis Dei clementia poterit denegare, si quem ille diligit nos studuerimus & amino diligere & obsequio venerari. Gloria omnipotenti Deo Patri, qui illum fecit; gloria unigenito Filio Dei, qui illum redemit; Gloria Spiritui sancto, qui illum sua gratia illuminavit: uni, soli, vivo & vero Deo, laus & gratiarum actio, per infinita secula seculorum. Amen.

Annotata.

a Hoc miraculum ab Osberto ita narratur. Monachus quidam ejusdem loci, nomine Egelwinus, ea tempestate, qua, ut, diximus, Comitum potius more, quam pauperum monachorum, nihil rei propriæ habentium, illi monachi vivebant; cum bona venia Archiepiscopi & Fratrum, profectus est Hierosolymam, commendans se Beato Dunstano, eique pollicens, si salvum ipsum duceret & reduceret, pretiosum pallium se illi empturum, secumque allaturum. Ivit prospere: rediens per Constantinopolim, illic pallium magni pretii emit. In Gallia Cisalpina incidit in exercitum Imperatoris: & honesti quidem viri eum reverenter salutabant: sed ubi ad postremos venit, homines viles & ignavos, mula sua cum sarcinis spoliatus est: sed ipse cum sociis illæsus dimissus est. Valde autem dolens sibi pallium ereptum, Dunstanum obnixe precabatur, ne illud auferri ita pateretur. Et ecce tibi, vix ea prece finita, mula inter manus prædonum incipit ferocire, ore & pedibus eos lacerare, & tandem cum sarcinis aufugere ad dominum suum: qui cum ea lætus rediit in patriam, & S. Dunstano obtulit pallium, quod ex voto debebat. Cetera miracula, ne simus onerosi, prætermisimus.

DE B. ÆMILIANA SEV HVMILIANA, VIDVA TERTII ORDINIS S. FRANCISCI.
FLORENTIÆ IN HETRVRIA.

ANNO MCCXLVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita olim Latine scripta tripliciter, miraculis, cultu probato in Summario Processus. Item de Vita Italica novissima.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

AUCTORE D. P.

[1] Claruit Florentiæ ex antiqua nobilique Cerchiorum, id est, Circulorum familia B. Æmiliana, usitatius dicta Humiliana, nomine fortaßis sic corrupto de industria, propter insignem ejus modestiam. Nata ea fuit circa annum MCCXIX aut sequentem, nuptui tradita circa MCCXXXVI, [Vita scripta a Vito Cortenensi,] marito autem vita functo vidua facta circa MCCXLI: quæ tandem miraculis illustrata ad cælestem gloriam migravit die XIX Maji anno MCCXLVI. Ejus res gestæ mox ab obitu conscriptæ fuerunt a Vito de Cortona, quem ipse S. Franciscus ad Ordinem Minorum admisit, & in Thraciam Provincialem Ministrum destinavit. De hoc Lucas Waddingus tomo primo Annalium Minorum ad annum 1211 num. 10 ista scribit: Alium etiam sanctus Pater Franciscus, sub humili illo domicilio Cortonæ ædificato, collegit civitatis Cortonensis virum, nomine Vitum: cui vera religionis species, & summus honoris divini & salvandarum animarum zelus, magnam apud sanctum Magistrum peperere opinionem. Post Benedictum de Aretio missus est Minister ad provinciam Romaniæ in partibus Græcorum. Rediit postmodum in Italiam; & meritis multorum propagatæ fidei laborum clarus, migravit ad Dominum. Hæc Waddingus, equi in libro de Scriptoribus Ordinis Minorum asserit, [Miracula addita ab Hippolyto Florentino,] vix isse ad annum MCCL. Hanc Viti scriptionem supplevit Hippolytus Florentinus, etiam Ordinis Minorum Sacerdos, ac potißimum miracula, per intercessionem B. Humillinæ proximo a morte triennio patrata, ultra quadragint a: quæ omnia Florentiæ, in monasterio sanctæ Crucis Ordis nis Minorum, extant in pervetusto membraneo, deposito in bibliotheca, pluteo XXVI a dextris, ubi ipsi nos anno MDCLXII descripsimus, & hic damus hactenus inedita. Ibidem neperimus illustre Compendium, prædictis addi dignum, sub nomine Æmilianæ.

[2] Quanta mox ab obitu in reverentia haberi Florentinis cœperit, propter apparitiones & miracula, beatitudinem ejus indubitabilem facientia, ex ipsa eorum jam memorata collectione discimus. Nam corpus communi verosimiliter more sepultum, [antiqua & publica veneratio ut Sanctæ.] tertio ab obitu mense, scilicet in die S. Donati VII Augusti, translatum fuit, uti num. 38 indicatur, a primo tumulo, quiserat subter scalam, qua ibat Frater prædicaturus ad praedicandum, juxta num. 41; ad alium honoratiorem & verosimiliter elevatiorem in ecclesia locum; utique auctoritate Archiepiscopi Ardinghi, de quo in Vita nu. 54 dicitur, quod suis publicis prædicationibus eam plurimum commendabat. Nominatur etiam plus vice simplici ejus Festum, [Translatio,] & Vigilia in pane & aqua jejunanda promittitur, paßimq; Sanctam & Beatam appellat uterque scriptor, ex communi totuis populi Florentini sensu. Anno deinde Christi MCCXCIV (ut ait Joannes Villanius in Chronica Florentina lib. 8 cap. 7) in die sanctæ Crucis mense Majo fundata erst grandis & nova ecclesia Fratrum Minorum sanctæ Crucis, præsentibus ad primi lapidis consecrationem multis Episcopis, Prælatis, Clericis & Religiosis, cum Potestate, Capitaneo, & Priore, omnique Populo Florentino, sexus utriusq; maxima solennitate & lætitia. Cœpta sunt autem jaci fundamenta a parte dextera, ubi capellæ laterales sunt: ibi enim erat ecclesia vetus, quæ remansit ad usum Fratrum, donec novæ capellæ essent extructæ. Postea, inquit Arturus, in Annotatis ad Martyrologiū, anno MCCCXIV facta est Translatio ejus mense Novembri die S. Vitalis, id est IV die mensis: non tamen in Sacrarium, ut ait ille, sed sub altari in una capellarum (novarum puto) ibique mansit usque ad annum MDLVII, quando exemptæ inde sacri corporis Reliquiæ collocatæ sunt in theca mobili: quæ primum in sacrario fortasse servabatur, deinde vero in Capella Calderinorum saltem hoc seculo, unde accipitur in publicis solennitatibus præsertim XIX Maji, exponiturq; in medio ecclesiæ super altari una cum Capite, Brachiis, Pedibusque, pridem a corpore separatis. Et Caput quidem circa finem seculi XIV in theca argentea positum erat; Brachia & Pedes, incertum quando, in reliquiariis auro ornatis; quemadmodum dicitur in Processu anni MDCXXV, cujus copiam nobis fecit Illustrißimus Andreas Cavalcantius piæ mem unde etiam excerpta quædam infra dabimus, ad confirmandum antiquum cultum illius, ut Sanctæ, a tempore immemorabili.

[3] Adstipulantur picturæ veteres, quarum una hic posita, in domestico Cerchiorum sacello, annorum CCCL ætatem superans, asservatur; & secundum hujus ectypon, [imagines,] a Philippo Baldinuccio delineatum, sculpta Romæ imago est cum licentia Superiorum: quæ quia in diademate expressum habet Sanctæ titulū, visa fuit digna hic proponi. Prototypi auctor credebatur olim Ioannes de Cimabuoi fuisse, celebris pictor, qui anno MCCXL natus obiit MCCC: postea dubitari cœptum ipsiusne esset, an ipso longe præstantioris discipuli Giotti Bondonis, qui anno MCCLXXVI hanc ingressus lucem, ex ea abiit an. MCCCXXXVI. Multa ejus opera Florentiæ extant, & jubente Iacobo Card. Cajetano, in atrio Basilicæ S. Petri Romæ fecit opere vermiculato navim mire elaboratā in figura Ecclesiæ, hodieque inter opera admiranda visendum, loco plus quam semel mutato. Uterque vidisse & cognovisse Humilianam potuit: Giotto tamen postrema peritorum judicia addixerunt hanc effigiem: sed utriuscumque ea fuerit, si ea viventis similitudinem perfecte exprimit, sumptam esse oportet ex antiquiori, & prius facta quam nasceretur uterque.

[4] Invenimus apud Illustrißimum Senatorem Carolum Strozzium inter alias collectiones ita annotatum: [Festum & nomen in Martyrologiis.] Festum B. Humilianæ quotannis celebratur in ecclesia sanctæ Crucis medio mense Maji, ob legatū a Domino Joanne Richardo de Cerchis anno MCCCXCIV factum. In Ms. Martyrologio bibliothecæ Medicææ, & simili apud dictum Strozzium asservato, ista ad hunc XIX Maji leguntur. Item ipsa die transitus Beatæ Æmilianæ de Circulis, quæ sepulta est in loco Fratrum Minorum de Florentia, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo sexto, virtutibus & miraculis coruscando. Hæc ibi, quæ etiam habentur in Martyrologio Florentinis typis anno MCCCCXCVI per Franciscum Bonaccursiū edito. Notat autem circa hæc Martyrologia Cionaccius, quod cum Paulus Mini in discursu de Florentina nobilitate asserat, civitatem Florentinam plusquam centum Sanctos, & plurimos Beatos sibi poße vindicare, tamquam ex se ortos; nulli tamen istic nominentur, nisi S. Zenobius, S. Andreas, S. Podius Episc. Florentini, S. Bernardus Episc. Parmensis, S. Ioannes Gualberti Abbas, S. Crescentius S. Eugenius Diaconi, S. Philippus Ordinis Servorum, S. Miniates Martyr, S. Crescus cum sociis Mugelli passus, & cum his B. Humiliana, alius nullus. Post istæc Martyrologia scripta vel impressa, Raphael Volaterranus, scriptus libris vir notus, a Fratribus Observantibus conventus S. Salvatoris extra portam S. Miniati rogatus, Fr. Viti & Hippolyti scriptiones in unum contraxit, [Alia Vita a Raphaële Volaterrano scripta,] & meliori elegantiorique stylo reddidit. Cui Hilarion Sacchettus Vicarius generalis gratias egit litteris subjunctis, Nonis Junii anno MDXX datis: addicitque se oblaturam dictam Vitam Leoni X, Pontisici Maximo natione Florentino ipsiusque Volaterrani amantißimo, fortaßis sperans inducendum ut solenni ritu Sanctorum Catalogo Humilianam adscriberet: sed hanc spem præcidit Leonis obitus, post sesquiannū subsecutus. Vitam hanc Silvanus Razzius Italicam fecit, geminoque operi suo de Sanctis feminis Sanctisque Toscanis inseruit, & ex hoc in nostram Teuto-Belgicam linguam eamdem transtulit Jacobus Raps. Laudat hanc scriptionem Lucas Waddingus ad ann. 1246 n. 24, & alii post illum. Dictam Vitam, ex originali pene consumpto, manu sua exceptam, prælaudatus Cavalcantius nobis ostendit: cumque eam non descripsissemus, eamdem Florentia a Senatore Alexandro Cerchi acceptam submisit anno MDCLXXIV Illustrißimus Dominus Octavius Falconerius, Abbas S. Hieronymi, tunc Pontificus Internuntius in Belgio nuper Romæ defunctus. Hanc etiam damus, ne quid desit ad illustrandam B. Humilianæ gloriam & gratificandum Florentinis.

[5] Non possum autem hic omittere, quin ex acceptis nuper Illustrißimi Vincentii Armanni Eugubini Epistolarū Tomis tribus, [epitome Italica in Epistolis Armanni,] significem Tomo 3 pag. 385, prædictum D. Alexandrum, appellari etiam Secretarium Magnæ Ducissæ Victoriæ Roboreæ, per epigraphem epistolæ ad ipsum datæ; in eademque epistola contineri elegantißimam epitomen præcipuorum omnium actorum atque miraculorum Sanctæ hujus, sic ut in epistolæ fine eruditißimus ille cæcus vehementer doleat, non prius sibi cognitum fuisse, quam serio optaverit B. Humiliana oculorum usu posse carere, ut ne mentem suam a piis cogitationibus distraherent species vanitatum, fortuito illapsu se ingerentium; credens eo exemplo leviorem juniori sibi futuram calamitatem suam fuisse, quando oculorum jacturam in Anglia fecit, ut vel sic cogeretur dimißis civilibus curis, totum se tradere virtutum ac litterarum utiliori ac sanctiori studio. [& Vita recentissime edita auct. Cionaccio.] Hic finieram cum ab Illustriss. ac Reverendiss. D. Visconti, Apostolico ad Rheni Principes Nuntio, mittitur mihi nova S. Humilianæ Historia, a Francisco Cionaccio Presbytero Florentino composita, materiam suggerente prædicto D. Senatore Alexandro. Ex hac nonnulla annotabo ad præcitata monumenta, plura colligā in Appendice, in cujus principio aliquanto fusius de opere illo agam.

VITA
Auctore Vito Cortonensi coævo, Ordinis Minorum.
Ex originali Ms. in conventu S. Crucis ejusdem Ordinis Florentiæ adservato.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

BHL Number: 4041

A. F. VITO COÆVO EX MS.

PROLOGUS.

[1] Isti sunt testes vitæ B. Humilianæ, Frater a Michaël, natione Florentinus; Frater b Vigor, natione Cortenensis, ambo Fratres Minores; Frater c Bonamicus ejusdem Ordinis, natione Florentinus; [Testes 34 citantur.] Domina Ravenna, cognata B. Humilianæ, quamplurimum religiosa & honesta, ac multum famosa in civitate prædicta; Domina Gisla, guardiana B. Humilianæ infirmitate sua, sanctæ vitæ ac conversationis; Soror Gisla de Mucello, quam plurimum religiosa & honesta ac sanctæ conversationis; Soror Benevenuta, socia prædictarum, honestæ vitæ ac conversationis; Domina Luciana, uxor Rainerii, de populo S. Proculi de civitate Florentia; Diana, de populo S. Margaritæ ejusdem civitatis, sanctæ vitæ ac conversationis; Domina Sobilia d, Reclusa in Saxo supra monasteriū de Camaldolis, prædictæ civitatis, sanctæ conversationis & honestæ vitæ; Domina Dialta, de populo S. Laurentii, prædictæ civitatis, uxor Ugalotti, bonæ vitæ ac conversationis; Domina Bene, uxor Ricci, de populo S. Mariæ Alberici prædictæ civitatis; Domina Altobene, uxor Bonajunctæ, de populo S. Cæciliæ prædictæ civitatis, honestæ vitæ ac conversationis; Domina Jacoba, uxor Bene, de populo S. Martini prædicti; Domina Bonitia, uxor Bonaccursi, de prædicto populo S. Martini; Domina Diana, uxor Mainetti Judicis, de populo S. Petri boni-confilii, prædictæ civitatis; Domina Scotta, uxor Bernardini tinctoris, de populo S. Pancratii civitatis prædictæ; Domina Bella, uxor Tedaldi, de populo S. Cæciliæ ejusdem civitatis; Domina Compiuta, uxor quondam Ubertini, de popoulo S. Petri majoris prædictæ civitatis; Domina Tabbaria, uxor Torselli, de populo S. Martini prædicti; & filia eorum, nomine Geminiana, uxor Consii, ejusdem populi; Duæ sorores B. Humilianæ, scilicet Domina Mingarda & Domina Rigale; tres cognatæ B. Humilianæ, scilicet Domina Cæcilia, & Domina Guittonessa, & Domina Gasdia; Domina Ermellina, noverca prædictæ S. Humilianæ; tres famulæ prædictæ Sanctæ, scilicet Piecilia, Melliore, & Gisla; Domina Ricevula, de populo S. Martini prædicti ejusdem civitatis, uxor quondam Gerardi; Domina Daria, uxor D. Bencivenni, de populo S. Mariæ in campis prædictæ civitatis; & Domina Scotta, cognata sua, uxor Raci, ejusdem populi.

ANNOTATA.

a Michaël de Florentia seu de Albertis vixit in Conventu sanctæ Crucis, sed est sepultus extra portam civitatis in quadam capella juxta ecclesiam hospitalis S. Galli, & relatus ad 17 Martii in Martyrologio Franciscano Arturi: de eo infra sæpe agitur.

b Vigoris mentio fit num. 30.

c De Bonamico agitur nu. 5, atque ita de pluribus aliis, præsertim mulieribus hic nominatis, sæpe agitur in decursu Vitæ.

d Sobilia, aliis Sibilia vel Sibilla, quam sororem Humilianæ Volaterranus facit: sed perperam, ut vel ex hoc Prologo apparet.

CAPUT I.
Matrimonium, viduitas. Affectus erga pauperes, & res Ecclesiasticas.

[2] Domina quædam Humiliana nomine, filia Oliverii Cirki, civis Florentiæ, cum esset annorum a XVI, tradita est nuptui a parentibus: & quasi Deo plena, [Nupta spernit ornatum faciei & vestium:] uno mense peracto post adventum suum ad virum, spernere cœpit pompas seculi & ornatus, ita ut faciem non ornaret; & vestimentorum cultus, quæ ob viri reverentiam portabat, erant sibi non ad gaudium, sed ad crucem tantum; quadam b Domina cognata sua eam ad hoc hortante, eo quod & ipsa Deum timebat, & in his quæ Dei sunt quotidie versabatur. Et quia longum est omnia scribere de vita sua & gestis, velut lector florum in prato positus, pauca de multis ad honorem Dei & utilitatem nostram & ædificationem audientium colligemus. In primo igitur anno suæ conversionis celebrari fecit Missas quotidie pro peccatis, [addicta elëemosynis,] & quantas eleemosynas ipso anno distribuerit in vestiendo nudos, in refocillando debiles, in visitando infirmos, compatiendo miseris, operibus pietatis, dicere non possemus. O quis dicere valeat, quoties ipsa benedicta appositi panis fragmenta latenter subduceret a viri sui mensa & absconderet, postmodum pauperibus eroganda! Nam & collectam multitudinem copiosam fragmentorum prædictorum, implens sinum suum pia compassione vulneratum, deferebat una cum cognata sua prædicta pauperibus & egenis. Et quis enumerabit, quæ in quinque annis egerit, quibus mansit cum vito suo, opera pietatis, in quibus continue versabatur; & quomodo propriis manibus laboratur, ut ad votum suum implere posset quod optabat, scilicet ut pauperibus plenius subveniret? Non enim sufficiebat fervori suo domus viri sui copiosa substantia in elëemosynis erogandis. Taceamus, eo quod dicere longum esset, quot vestierit nudos, & pannos quos usque ad linteamina lecti pauperibus erogavit: quæ etiam sæpe præcidit, partem sibi retinens, & partem pauperibus donans: & etiam pannum sibi traditum pro eisdem, sublata parte pauperi, consuebat linteamina breviora: diploidem sericam, quam habebat, vendidit & dedit pauperibus.

[3] Dum esset in potestate mariti, c bindas omnes distribuit, nihil retinens sibi præter unam lineam & partem alterius sericæ detruncatæ: [etiam vestes suas truncat ac distribuit,] quam more B. Martini dividens, majorem partem dedit cuidam pauperi Dominæ, minimam sibi retinens, qua bindam lineam cooperiret. Tunicam d scarleti novam, sibi emptam a marito, restrinxit ex lateribus, & ex parte pedum partem maximam detruncavit: ex qua componens manicas, vendebat, & pretium dabat in cibos pauperum miserorum. Pannos veteres laneos mariti & suos subripiebat: quos vendens, pretium pauperibus erogabat. Pannos alios lineos, veteres & novos, quos poterat, latenter accipiebat, & mittebat cuidam suæ consciæ secretorum, ut eos juxta votum suum daret pauparibus & egenis, in diversis partibus constitutis. Quadam die bindam quam portabet in capite dividens, partem sibi retinens, partem cuidam leproso dedit, quem invenit in via dolore capitis fortiter cruciari. Pannum lineum totum, quem invenit in camera mariti, & suum si quem habuit, totum pauperibus distribuit: & quidquid aliud habere potuit, bono modo pauperibus erogavit. Deficientibus rebus cameræ mariti & suæ, de labore manuum & aliorum quæ habere poterat fabricabat sibi pannum lineum, & emebat fabricatum nec non & laneum emebat: quos incidens in pauperum indumenta distribuebat, unicuique prout unumquemque noverat indigere. Quodam etiam tempore proprii lecti subtracta pluma lectulum composuit, una cum cognata sua, quem tradiderunt infirmantibus Dominarum pauperum Inclusarum de e Ripolis.

[4] De opere manuum suarum dabat paramenta altaribus, & ipsa altaria mundis sindonibus adornabat. [studet ornatui altariū,] Non inveniebat calicem noviter fabricari, aut librum fieri ecclesiasticum, aut quæcumque ecclesiastica pertinentia ad altare & alia divina opera, in quo non manum porrigeret pietatis. O quanta erat ejus reverentia circa divina, & circa elëemosynas ad eadem pertinentes! Quadam die postulata sibi farina pro hostiis faciendis, ob reverentiam Corporis Christi, dedit unius f starii mensuræ farinam, de octo stariis defloratam. Cibaria delicata sanctis viris & sororibus, debilioribus delicatiora, & fortioribus fortiora, juxta humanum morem, proptiis manibus faciebat. Insuper & residuum pulmentorum, quæ fiebant in domo, quod sæpius multum erat, recolligebat in unum & reaptabat ut libentius & avidius sumeretur, & reservabat sanioribus pauperibus erogandum. Multa bona cibaria subtrahebat latenter ab ore suo & recondebat, ut ea pauperibus distribueret. Per se autem vili cibo contenta erat, [cibos subtrahit dandos pauperibus:] quem percipiens laudes de tanto beneficio Altissimo persolvebat. Sed ex variis negotiis domus & frequentia familiæ & discurrentia virorum & mulierum, prædicta cibaria die preparare non valens, nocturno silentio præparabat. Pro dolor! quid dicturi sunt lascivientes in stratis, quando hæc tam tenera, circa propriam salutem solicita, sic laborando sæpe magnam partem noctis ducebat insomnem? Et orta luce, assumpta cognata sua, quæ in his erat sibi particeps & conscia secretorum, non velut pomposæ & honorem quærentes & seculi vanitatem, sed quasi ancillæ Dei, non verentes portare improperium Jesu Christi, circuibant per civitatem loca pauperum, infirmantium & sanorum, distribuentes cibaria prædicta: cibaria tamen cocta unctuosa portabantur per famulas, ut ipsis absentibus missa satiarent pauperes indigentes.

[5] Visitabant etiam loca Sanctorum, ut moris est Florentiæ, scilicet Dominarum de Monticellis, & Pauperum g S. Galli, & alia ubi constitutæ sunt Indulgentiæ pro peccatis, [visitat loca Sanctorum,] ut omnium bonorum fierent participes & consortes; spretis virorum minis & illatis injuriis ab eisdem, quæ inferebantur ex contracta mora quæ ex longa visitatione fiebat. O quantus erat ejus fervor, & quanta compassio circa miseros cor suum invaserat! Vincebat enim omnem injuriam, & omnem torporem, & terrorem, & carnis oblectamenta fervor sanctus. O quantis dilacerata injuriis & exprobrata verbis, a magnis & parvis domus! Erat etiam verberata aliquando propter opera pietatis, quæ humiliter impendebat egenis, omniaque obliviscens circa prædictos familiaris & tractabilis persistebat. Infirmantibus autem eis, velut pia mater pie compatiendo, circa necessaria eorum solicita, [injurians tolerat,] ministrando assistebat, parata in omnibus prout poterat subvenire. Speciali compassione movebatur circa infirmos, sciens quantis indigeant, quia sæpe infirmbatur graviter: & intendebat propter illud Euangelicum, Quod uni ex minimis meis fecistis mihi fecistis, impensa creaturæ facere Creatori. [Matt. 20, 40.] Frequentabat Confessionem, & non nisi bene confessa recipiebat Corporis Christi sacramentum: frequentabat Christi ecclesiam, & libenter audiebat divina. Magnæ humilitatis & patientiæ ab ipsis cunabulis fuit ita, ut omnia incommoda sine murmure, sed & patienter ferret: quia timorem Dei portabat in pectore. Numquam, sicut aliæ puellæ infra ætatem esse consueverunt, lasciviens fuit; sed infra ætatem & in ætate ætate fuit honestatis forma, & pacis amatrix, omnes diligens, & puerilia numquam scivit: erat enim non ætate, sed moribus & honestate senex.

[6] In infirmitatibus suis, quas passa est, tantæ patientiæ fuit, ut non sit aliqua vox lamentationis ab ore ipsius aliquando audita. [patiens est in morbis,] Sæpe enim in domo mariti tam graviter passa est dolorem stomachi & matricis, ut non solum torqueri, sed & parturire videretur. Semper in Dei laudes, non in lamentationem, fideliter prorumpebat, benedicens & laudans Deum. Si quando infirmarentur pueruli sui, non erat multum solicita, [& morte suorum ac mariti:] nec turbabatur de morte ipsorum, sed aiebat dicens: O quam beati essent, si tam immaculati discederent, sic secum virginitatem portantes. Potius volo quod moriantur, si voluntas Dei est, & vadant ad gloriam, quam ut vivant; ne ipsos contingat aliquando Deum offendere, & partem perdere illius summæ caritatis & hereditatis æternæ. Dicitur etiam quod marito suo vicino morti, donare voluit dotes suas amore Dei, si ipse pœniteret veraciter, & juxta præceptum Sacerdotis Dei usuras redderet quas tenebat. Post mortem viri in domo ipsius, eo quod liberior erat, liberalitatem suam liberalius ostendens, pauperes sæpe tenebat in mensa sua & magis orationibus insistebat. [præscia paratæ sibi beatitudinis,] In ipsa mariti domo multis visionibus & revelationibus consolatus est ipsam Deus, præostendens sibi gloriam, quam erat in proximo adeptura, Videbat enim se vestibus candidis gloriose ornatam inter agmina puerorum, qui erant in vestibus candidatis, quod designat in præsenti munditiam vitæ & in futuro circumdari agminibus Angelorum.

[7] Elapso aliquo tempore in domo viri defuncti reversa est in domum patris, [nequit adduci ad secundas nuptias:] & sub ejus potestate constituta, pro secundis nuptiis celebrandis diuturnis minis & vexationibus a patre, fratribus, & consanguineis aliis fatigata, & exprobrationibus in tantum lacessita est, quod succubuisset, nisi supra firmam petram Christi domum propriam fundavisset. Cum minarentur ei quia non recipiebat virum, movebatur ad risum, & sibi exprobantibus subsannabat. Quodam die a matertera h sua ducta est parentum gratia, ut sibi de marito placide suaderet; & cum allegaret juventutem, quia tunc viginti duorum erat annorum tantum, & fragilitatem diceret feminarum, audivit ab ea: Matertera mea, noveris pro firmo, quod virum habeo dignissimum, quem numquā flebo, nec sua damnatione in perpetuum viduabor: sed omissis talibus, [a Deo conforsata, præ altero marito eligit mortem:] si tibi placet, [tamquam bona] Christiana, mitte aliquid de tuo, amore Dei inclusis Sororibus, quia hodie circuivi civitatem, ut pro eis elëemosynam invenirem. Et quamvis in firmo proposito persisteret castitaris, non tamen de se confidens, ad nostram Dominam supplicationibus frequentibus recurrebat. Quadam die cupiens super his scire Domini voluntatem in illam turrim, ubi clarificavit eam Deus, cucurrit; & coram imagine Dominæ nostræ, quam tunc habebat expressam in quadam charta, in orationem se contulit, rogans Deum, ut ostenderet sibi super his suam plenius voluntatem. In illa oratione tanta superfusa est gratia, ut quasi ebria videretur; & tantam cordis accepit constantiam de non nubendo, & tanta veri Sponsi certificata est voluntate, quod ante flammæ quam viro parata erat tradere corpus suum: & ex tunc ad prima verba, quæ de recipiendo marito audivit, confidenter respondit, dicens: Quid me laceratis quotidie de marito? Adducite ad me illum cui me tradere cupitis, & ex alia parte faciatis mihi fornacem accendi, ut inter utrumque posita eligam quod voluero. Ad cujus verba consanguinei confusi sunt vehementer, & amplius non sunt ausi ipsam de talibus infestare. Ab illa die statuerunt sibi & famulæ suæ pro mensa quatuor staria frumenti, & alia moderate.

[8] Attendens etiam genitor, quod in proposito continentiæ permanebat immobilis, [sus in dotē suam cedit patri,] congregatis quadam die quibusdam ignotis forensibus, Judice videlicet Communitatis & aliis quibusdam ad hoc ordinatis, convocata filia sua Humiliana, & ad se adducta, dixit: Filia Humiliana, ego causari habeo cum illis de domo mariti tui defuncti, ut dotes recipias quas pro te dedi. Hujus rei causa oportet ut mihi tradas jus tuum per publicum instrumentum. Quod humilis Humiliana non advertens, dixit: Pater non est necesse hoc fieri: fiat tamen voluntas vestra, dummodo ego non jurem, quia non jurarem aliqua ratione. Non dicebat hoc quia crederet juramentum esse illicitum, sed jurare pro temporalibus non volebat. Tunc per instrumentum extortæ sunt sibi dotes a patre: quod ipsa postea recognoscens, ait: Non percepi quod fraudulenter vellet erga me agere pater meus: ecce privavit me dotibus quas mihi dederat, [seque ab eo deceptam tolerat:] benedictus Deus: & non reclamans, sed patienter ferens, paupertatis amatrix dixit: Ut video non est fides in terra, quia pater filiæ, & filia patri detrahit & denegat veritatem. Habeat igitur me pater meus in domo sua deinceps, non ut filiam, sed ut famulam & ancillam. Cupiebat enim divinæ legis amatrix per omnia sequi Christum, & nihil in hoc mundo proprium possidere. Verbum Christi portabat in pectore, ubi dicitur, Nisi quis renuntiaverit omnibus, quæ possidet non potest meus esse discipulus; &, [Luc. 14, 33, Mat. 5, 40.] Si quis petierit a te tunicam, dimitte ei & pallium. De illata sibi injuria dotium pro Christi nomine parum curavit aut nihil: desiderabat autem culmen perfectionis attingere, & quantum possibile est humanæ fragilitati, in dilectione Dei altius sublimari; idcirco per viam consilii ambulabat intrepida, & non ad sinistram vel ad dextram aliquatenus declinabat.

[9] Et ex tunc non habuit, unde manus ad pauperes liberaliter extenderet, sicut prius: propterea non modicum manus ad elëemosynam temperavit, non tamen reliquit priorem modum per omnia, [pauperes invisit & solatur,] sed ut poterat in visitatione pauperum erat solicita & attenta. Sæpe enim, ut sociæ itineris sui asserunt, sex panes simul & semel in sinu portabat egenis, & loca sancta visitabat ut prius: non verens illatas minas, aut certe quascumque corporis passiones. Non verebatur etiam temporis pravitatem & asperitatem, non æstum, non pluviam, [etiam per æstum & pluviam,] quin cum omni solicitudine ac alacritate quin cum omni solicitudine ac alacritate Spiritus loca sancta visitaret attentissime supradicta. Sæpe conquerente socia de calore, dicebat: Curialis Deus nobis compatrem ventum mittet, qui nobis caloris æstum misericorditer temperabit. Mira res, quia statim aderat aura placita quam prædixerat, quæ ad votum suum æstum sibi & sociæ mitigabat. O Deus! quanta solicitudine te quærebat in pauperibus membris tuis, quæ cum socia tam velociter incedebat te quærendo per viam, quod aliarum fortium multitudo non poterat suis gressibus velocissimis adæquari: nec fatigari videbatur in talibus, imo sæpius usque nonam propter locorum distantiam moram contrahebat jejuna, quia reverti nolebat domum, nisi visitatione completa. Et quoniam fervori suo non satisfaciebat elëemosyna manus suæ, visitabat nobiles Dominas & discretas & timentes Deum civitatis Florentinæ, [& pro iis elëemosynas petit.] petens ab eis humiliter elëemosynas pro inclusis Sororibus pauperibus amore Domini Jesu Christi: quas cum multa devotione suscipiens, reponebat in quadam perula munda, specialiter ad hoc facta, deferens ea diligenter pauperibus supradictis. Speciali compassione vulnerata verecundorum pauperum, circa eos sustentandos solicitam curam gerens, ipsis prout poterat necessaria subministrabat: nam quamdam Dominam, in magna penuria positam (cui nisi subventum fuisset, pro sustentatione sui posuisset in prostibulo forsitan corpus suum) dum vixit manu misericordiæ sustentavit : & non solum isti, sed & multis aliis, quando potuit, subvenit dum vixit.

ANNOTATA.

a Volaterrano. Annos nata duodecim. Verum XVI annum melius exposuit Waddingus.

b Eidem. Viri Fratris uxor nomine Ravenna, & sequitur Waddingus: idque Italis significat Cognata. Sic S. Cecilia sponsi sui Fratrem appellat Cognatum.

c Idem, vestes solum posuit, nulla bindarum facta mentione. Est autem binda idem quod nunc Benda, vitta, fascia, a Teutonico binden, ligare : notatque hic Cionaccius, ex modestiori ætatis illius, usu matronas conjugatas consuetas fuisse multiplici calantica, partim linea, partim sericea, obnubere caput collumque obvolvere, utique sicut in ipsius B. Humilianæ imagine exprimitur. Sic Regula Ordinis S. Marci de Mantua, apud Cangium, duas bindas vult sufficere Sororibus: & S. Franciscus in Regula Tertiariarum, eas vetat Bindis & ligaturis sericiis uti.

d Scarletum, aliis Scarlatum, pannus coccineus, de quo multa Cangius in Glossario.

e Ripoli locus est sesqui milliari distans ab urbe, ubi insignis Abbatia nunc Vallumbrosani Ordinis, sed fundationem suam ad tempora Caroli Magni referens; juxta hanc Reclusorium istud fuisse videtur, quod nunc translatum in urbem profitetur Regulam S. Dominici, & adhuc vetus nomen Monacharum Ripolensium retinet.

f Starius (Volaterrano integre Sextarius) more vulgi truncata vox.

g Hospitale S. Galli extra urbem ad septentrionem situm, ubi nunc colitur Deipara a Tußi cognominata, forte quod contra tußim colatur.

h Lucianam appellat Cionaccius.

CAPVT II.
Habitus tertii Ordinis assumptus: Extases concessæ, tentationes superatæ.

[10] Toto igitur primo anno reversionis in patris domum, quotidie sine intermissione audivit divina, & studuit in operibus pietatis. Mane auditis divinis revertebatur in cellam suam, [Orat maxima parte diei & noctis.] & die quo non jejunabat erat in oratione continua. Quando autem jejunabat, usque nonam in orationibus persistebat: & sumpto cibo laborabat aliquantulum in operibus misericordiæ pauperum, & ad orationem redibat continuo, ut nulla hora otiosi temporis deperiret. Sero facto vigilabat in oratione magna parte noctis, & assumpto aliquantulo somno, surgebat omni spreto torpore, & totum noctis residuum in orationis devotionibus expendebat. Hunc modum vigilandi multum in sero tenuit usque ad tempus, quo in ea Deus majorem gratiam augmentavit: postmodum aliam viam tenuit, ut sero facto quiesceret aliquantulum, & tota nocte post quietem in orationibus vigilaret. In secundo autem anno ab hujusmodi longis visitationibus retraxit pedem, & ultra quam credi potest altius evolavit: & propterea quia non sufficiebat sibi tam inopi pauperum cura, prorupit in hoc votum, dicens: Domine tu nosti, quia dum potui, tibi largius ministravi: nunc autem facultatibus privata, animam meam & corpus totaliter tibi trado. Ex tunc ardentius amore inflammata divino, fervebat ad solitariam vitam pertingere, cupiens implere conceptum desiderium, & affectuosissime se Deo ut promiserat tradere, ut diu sitiens gustare fontem vitæ valeret ad votum.

[11] Intrare voluit in monasterium S. Mariæ de Monticellis Inclusarum pauperum Dominarum, a sed Deus, qui aliud de ipsa decreverat, non permisit. Nolebat enim Deus amplius accensam lucernam latere sub modio, [Anno 2 viduitatis vitam solitariam frustra appetens.] & ideo posuit eam super candelabrum in altitudinem vitæ & exempli, ut luceret omnibus qui in domo sunt, hoc est in Ecclesia militanti. Erat enim ipsa vas Domino electum, supra quam ponenda erat structura cælestis Hierusalem, civitatis sanctæ civium supernorum. Dum divina sapientia domum sibi ædificans, in qua excidit columnas septem, mitteret ancillas suas, id est varios Ordinum Fundatores, ut vocarent ad arcem, id est altitudinem vitæ in via gratiæ; & mœnia civitatis, id est ad æternorum gloriam præmiorum; misit & hanc novæ vitæ ac sanctæ conversationis mirabilem Fundatricem. Alii Spiritus sancti ductu, ad unum vitæ regnum in novitate vitæ properantes, variis moribus & honestatis habitu singuli proprios Ordines distinxerunt: hæc honesto tertii Ordinis habitu retento, ad idem regnum advolans, & aliarum Religionum formam tenens, circa ea quibus magis proximatur Deo, id est dilectionem Dei, totis viribus laboravit. Quid sibi de vita monastica defuit, quæ in tam continuis silentiis & observationibus vixit? [Tertiaria sanctissime vivit domi paternæ:] Quid minus sanctis Eremitis habuit, quæ in meditullio civitatis sibi solitudinem invenit, & thalamum in carcerem commutavit? Quid minus sanctis b Sororibus S. Damiani asperitatis sustinuit, quæ in cibis & potibus tam sobrie vixit? Recreata modico somno, noctem totam in orationibus expendebat; & quanta tunc persundebatur gratia, dicere possunt qui viderunt, secundum quod percipere potuerunt. O quantis perfundebantur lacrymis illæ genæ & pectus beatum, quia non lacrymæ sed rivuli videbantur, quæ de ipsius oculis emanabant. Qualiter Minorum Fratrum vitam plenius tenere potuit, quæ Christi Euangelium tam perfecte servavit? Nam distractis omnibus quæ habere potuit, omnia pauperibus distribuit, & corpus & animam fideliter Domino mancipavit. Alii relicto seculo & paternis mansionibus, ad solitudinem fugientes, Domino militarunt; hæc in domū patris solitudinem adducens, militando nobiliter vicit mundum, & vitium in medio mundanorum.

[12] Quot aliorum altius mente volavit? quæ quidem elevans se super se, contemplatione mirabili conjuncta Deo, [sæpe in extasim rapitur:] tam sæpe rapiebatur a sensibus in Dei dulcedinem, quam gustando suaviter in Domino dormiebat, non corporali quidem somno, sed extatico: de quo Christus dicit in Canticis de sponsa sua; Adjuro vos, filiæ Sion, per capreas cervosque camporium, ne suscitetis neque evigilare faciatis dilectam donec ipsa velit. [Cant. 3, 5.] Super quo verbo dicit Gregorius: Cervi & capreæ munda animalia in lege esse perhibentur. Quid ergo per cervos & capreas nisi fidem & spem & caritatem accipimus: quas dum mundas nobis servamus, per easdem altos montes contemplationis ascendimus. Sancta autem anima sponsa Christi a cunctis mundi perturbationibus quiescere appetit; & in sinu Sponsi, sopitis terrenis cupiditatibus, dormire sancto otio concupiscit: ita ut etiam necessaria colloquia aliquando fastidiat, soliusque Sponsi collocutione quanto quietius tanto serenius hilarescat. Sed hanc dormientem carnales, qui sunt in Ecclesia, nonnunquam importune excitant, negotiis mundi eam implicari desiderant: quia ejus vitam inutilem æstimant, dum ab eorum curis eam se abstinentem considerant. Hi tales satis congrue non filii, sed filiæ nominantur: quia dum effeminatos mores nutriunt, virili dignitate amissa, quales interius habentur exterius femineo nomine designantur. Hi suscitare dilectam sub adjurationis pondere prohibentur, ne videlicet mentem, quæ ad vacandum Deo se accingit, solisque spiritualibus studiis inhærere concupiscit, importunis solicitationibus inquietent, & tenebris terrenarum curarum oculum cordis obnubilent. Et tamen non ei omnis cura proximi interdicitur, sed quando suscitari debeat ejus voluntati relinquitur : quia profecto omni perfectæ animæ discernendum est, quando cælesti contemplationi studeat, & quando proximorum utilitatibus inserviat. Hæc Gregorius. In isto extatico gradu Humiliana gustabat manna ipsum absconditum, de quo in Apocalypsi dicitur, quia nemo scit nisi qui accipit; & propterea nemo plene de ipsius gratia tractare poterit, nisi gustaverit quod ipsa gratiosa gustavit. [APOC, 2, 17.]

[13] Quid de prædicatione, qua magis opere prædicavit quam verbo, [exemplo prædica:] & corpore mortua prædicare non cessat, & in perpetuum prædicabit? Si domum patris & vestes viduales non dimisit, non per ipsam stetit: quoniam cuncta quæ sub cælo sunt liberali mente deseruit. Sed Deus non permisit: voluit enim exemplo ejus seculi otiosos trahere, qui vel curiositate vel pusillanimitate detenti, vel etiam non valentes invenire religionem secundum cor suum, in qua recipi potuissent, jacebant in infimis vitiorum: ut nullus a minimo usque ad magnum viam excusationis haberet, quod Deo servire non posset juxta possibilitatem suam in domo propria & habitu seculari, & jam non sit qui se abscondit a calore caritatis suæ. Quod plura? Cellula, imo carcere collocato in turri patris, ipsum carcerem in oratorium, juxta quod possibile est, commutavit: eo ipsa contenta studebat solicite, quid melius ageret. Quæ salutis monitis a Deo informata & Fratribus Minoribus, & maxime a Fratre Michaële, qui doctor ejus in via devotionis fuit, relictis curis omnibus & pene curæ Marthæ fine imposito, sategebat cum Rachele ad strictiores amplexus currere Creatoris. Sed Deus volens aperire fervorem suum, non sibi tam cito se dedit, quem cum multo desiderio exspectabat; imo quamdam duritiam præostendit, ut in devotione habere lacrymas non valeret. [post ariditatem donū lacrymarum obtinet:] Quod ipsa ferre non sustinens, calcem propriis oculis apposuit: ita quod privari credidit lumine oculorum. Hoc egit, ut pius Deus pietate motus, ei pietatis lacrymas largiretur: & bene conscia sui timuit, ne hoc actum sit oculorum vitio. Et quia quandoque mortem suorum ploravit, vovit Deo se numquam producturam lacrymas, nisi ob memoriam peccatorum suorum, vel ob gratiam Dei vel Domini passionem. Post paucos dies tantam Deus infudit ei gratiam lacrymarum, ut non quasi lacrymæ viderentur, sed rivuli fluviorum.

[14] Quodam tempore, nocturno silentio, dum secum tacita orationem Dominicam, prout devotius poterat, diceret, & de verbis orationis ipsius diligenter meditaretur & subtiliter; lumen lampadis cellæ suæ subito extinctum est, quod semper tenebat accensum nocte tota coram imagine Dei Genitricis altissimæ: quod sibi satis displicuit, sed humilitatis causa noluit propter hoc excitare famulā dormientē. [de nocte illustratur fulgore columbæ apparentis,] Optabat tamen habere lumen, sed quomodo habere posset non videbat, nisi super hoc Deus dispensaret. Et dum hoc ageretur apud se, subito adfuit columba quædam candidissima, portans in ore suo rosam novam rubeam admirabilis pulchritudinis & fulgoris, advolans per cellam, & super laqueare quoddam cellulæ requiescens: ad cujus fulgorem cella, velut esset dies, est splendoribus illustrata. Quam cernens capere voluit, quasi extra se posita, non attendens quid esset (disposuerat enim, sicut dicebat, eam mittere cuidam nepoti suo parvulo, quem habebat) & apponens manum juxta eam, columba prosilivit aliquantulum super ipsam eamdem perticam, ut manum videretur effugere capientis. Quam cum attentius persequeretur, expulit de pertica: [in solem versæ:] & ipsa per cellam cœpit juxta Beatæ Virginis tabulam volitare. Et appropians tabulæ fidelis Humiliana, ut ad columbam pertingeret; ipsa columba versa in solem quemdam valde lucidum ante tabulam, & ipsi imagini se uniens, simul cum luce disparuit. Et ipsa laudans benedixit. Deum, qui secum talia dignatus est operari: & revertens ad meditationem pristinam Dominicæ orationis, super ipsa tota illa nocte meditata est; & sic unum Pater noster tantum tota illa nocte dixit, in qua multam Dei dulcedinem degustavit.

[15] Item nocte alia quadam, cum lampas cellæ suæ extincta esset, & lumen aliud non haberet, & nollet excitare famulam propter dictam causam superius tactam; postulabat ad Dominum humiliter, [aut lampadis per Angelum accensæ,] ut sibi de lumine provideret. Ad cujus votum respiciens benignissimus Deus, lumen per Angelum mirabiliter ministravit. Apparuit namque manus quædam juvenilis juxta lampadem, valde fulgidum gerens ignem, quo lampadem accendit extinctam. Item alia quadam nocte, cum in lampade oleum non haberet, nec in cella; accepit lucernam quamdam, & implevit eam aqua, lychnium ut condecens est superponens. Qua parata, dixit: Amor sanctissime & omnipotentissime, [vel aqua pro oleo ardentis.] ita tibi facile est aquam in olei mutare liquorem, sicut tibi facile est oleum producere de duro ligno. Et continuo accendit eam: & mirum quoniam aqua ipsa, dulciter & sine stridore ignem velut oleum nutriens, lumen usque ad consumptionem præstitit.

[16] Cernens autem copiosam ejus gratiam nostræ salutis æmulus, humani generis inimicus, totius boni malignus insidiator, exarsit vehementer in iram, [spernit dæmonem silentiū ejus interrumpere volentē,] & non post multum tempus multis eam tentationibus & tribulationibus fatigare cœpit, ut timore a devotione cessaret. Quis enumerare valeat, quoties sibi visibiliter apparuerit, & percusserit eam, ut sibi fuit a potentia divina permissum? de quibus omnibus ad præsens quædam dicamus. In sancto incarcerationis suæ anno, Quadragesimali tempore, in quo continuo silentio & orationibus insistebat, adstitit ei dæmon, afferens corpora mortuorum, dicens: Loquere consanguineis tuis, quos conspicis positos coram te. At ipsa tacens, illusiones diaboli pro nihilo ducebat. Diabolus autem ipsis imaginibus sub latis de medio, post paululum illusiones alias præparavit: & adduxit quasdam formas, in persona duarum suarum filiarum, quas habebat in mariti domo viventes; & ostendes eas in grabbato noviter mortuas, dixit: Numquid filias tuas non alloqueris, [object variarum personarum,] quas cernis mortuas nouiter ante te? Quod ipsa silenter transiens, non curavit. Sed & ipse sagax diabolus desiderium suum intelligens, figuram nostræ Dominæ & pueri Jesu splendenti facie ac vestibus præostendit, dicens: Cur dominæ tuæ non loqueris & filio ejus adstantibus tibi, qui venerunt ad te, sic te visibiliter & mirabiliter visitare? Et post modicum, quia hanc illusionem vilipendit, adduxit sibi imaginem Dominæ Ravennæ, dicens: Loquere dilectæ cognatæ tuæ, quæ te sic fideliter visitavit. Quibus spretis, quia illusiones dæmonum, Spiritus sancti ductu, cognoscebat, disparuit diabolus cum figmentis suis, percutiens eam graviter in renibus, ita quod ex percussione illa collisi sunt dentes ad invicem tam fortiter, ut ex collisione illa præ dolore dentium fere quindecim diebus cibaria masticare non poterat bono modo.

[17] Item alia quadam die apparuit ei visibiliter illusor, [& cadavorum;] afferens mortuorum corpora quasi noviter occisa, virorum ac mulierum, membratim partita & dilacerata crudeliter, & sanguine cruentara, dicens: Vah! Quæ quæris conversari cum Sororibus monasteriorum de Monticellis & Ripoli (propter quas, de amasiis suis enormiter altercantes, hæc omnia tam crudelia, quæ aspicis, ante te posita sunt) quæ cum salute viro nobili & prudenti posses salubrites & laudabiliter maritari. Quæ tacendo contemnens, ducebat pro nihilo quod videbat: sed impatiens diabolus quia contemptus erat, [quod illa cuidā Fratri narrans,] percutiens eam fortiter in spatulis, cum clamore disparuit, dicendo: Commendo te omnibus dæmonibus infernorum. Die quadam cum quidam Frater Minor visitasset eam cum quodam suo socio Sacerdote, transacta Quadragesima, in qua ipsa cum silentio orationi & devotioni vacaverat; & interrogasset eam familiariter, eo quod familiaris & amicus ejus erat; Quid egerit aut quomodo se habuerit in ipsa Quadragesima circa Deum, & si rogaverit pro eo (recommendaverat enim se suis orationibus frequenter Frater) propter multam instantiam deprecantis cum difficultate respondit: Bene me habui, benedictus Deus. Et pro te frequenter oravi, sed & diabolus me multa sæpe angustia & tribulatione vallavit.

[18] Et de pluribus unū narrans ait: Hesterna die tempore orationis & silentii adstitit corā me humani generis inimicus, [similia recentius se passam fatetur:] & ex abrupto in hæc verba prorumpens dixit: Abbas sum quidam exulans, a monasterio quodam expulsus, veniens ad te ut in aliquo merear consolari. Cui cum nihil responderem, moram parvulam faciens dæmon, dixit: Surge & occurre Fratri Michaëli tuo, aperiens ostia venienti; venit enim, ecce adest. Cujus illusiones vilipendens, clausis oculis & non interrupto silentio, propriis negotiis intendebam. Sed & ille ferre non valens, velut impatiens, addidit: Aperi oculos tuos, & vide Dominam tuam ad te venientem, & propriis manibus suis filium proprium ferentem: quem tu tanto desiderio concupisti. Cui cum dixissem; Quicumque mortaliter peccaverit, & de peccato pœnitentiam non egerit, condemnatus æternaliter punientur; nimia velocitate discessit. Cui cum Frater diceret, Numquid & pro me rogasti? respondit: Rogavi, Frater, & rogabo, dum modo sis de tua salue solicitus ut teneris esse, quia Deus diligit te: nā & mihi oranti pro te ostendit te Deus veste candida visibiliter decoratum, pro quo mihi videtur, quod te Deus diligat, & in corporis puritate consistas.

[19] Quadā nocte cum oraret oculis clausis, [& rursum paria experitur,] adstitit ei quidā dæmon, ostendens ei mortuorū imagines & Sacerdotum & Crucis Christi, dicens: Tu scis, quam grata sit Deo visitatio funeris mortuorū: aperi igitur oculos tuos, & vide saltem mortuorum corpora posita coram te. Cui cum non acquiesceret, diabolus contemptus disparuit. Secunda nocte ab illa nocte, qua interfectus est Prior c sancti Apostoli civitatis Florentiæ, posuit diabolus coram ea in cella sua, repræsentans ei exanime corpus istius Priorts, ut erat totū sanguine cruentatum, [nec tamen ab oratione recedit:] & dicens: Respice & vide flebilem pietatem & horrendam crudelitatem, tantum hominem, Priorem scilicet sancti Apostoli, sic enormiter jugulatum, jacentē mortuum ante te, cui compati multum debes. Quod audiens non attendit, nec curauit, nec etiam ab oratione aliquatenus declinavit: cujus patientiā & fortitudinē cernens diabolus illusor, confusus suis illusionibus disparuit & illusus. Alio quodam tempore, antequam Guelfi d recederent de Florentia, [nequidem objecto incendio,] cum occasione cujusdam discordiæ partiū in pluribus locis esset prælium, & ignis comburebat civitatē in aliquibus terræ partibus, & machinæ projiciebant lapides fortiter in turribus constitutæ; venit diabolus ad eam dicens: Surge Humiliana, ut videas quæ fiunt: ecce tota civitas destruitur & igne consumitur, & ignis tuæ domui appropinquavit. Cui cum videretur velle assentire, & ad videndum aliquantulū declinare corpus, dixit: Frater corpus, si vis talia conspicere, vade & vide, sed animā tecum protervus non adduces. Quo audito diabolus statim discessit cōfusus.

[20] Sæpe strinxit fortiter ei gulam, ita quod timuit suffocari; & sicut credimus suffocasset eam sæpe, si fuisset desuper sibi datum: [Alia tentamenta vincit signo Crucis,] & quia in hoc voluntatem suam implere non poterat, cingebat brachia per totam & crura; ita quod videretur vestita plumbo, & de loco surgere non poterat nec moveri. Si quando tantam haberet virtutem ut se signaret, ipsum Crucis signaculo expellebat, alioquin oportebat quod sibi divina potentia imperaret. Quodam mane cum surgeret ut oraret, tam graviter a diabolo percussa est in renibus & spatulis, quod sibi visum est in quatuor partes dividi: sed facto signo Crucis, dolor recessit ab ea statim. Cernens Leviathan, seductor humani generis inimicus, quod propter hujusmodi fictiones suas non cederet, ut ab oratione cessaret; occurrit ad propriam sui formam, scilicet ad serpentinam, quam abhorrere consveverunt maxime mulieres; & ipsa forma magnæ corporeitatis suscepta subito sibi apparuit, terribilibus oculis ipsam inspiciens; ut saltem ad modicum constantiam ejus infringens, devotionis gratiam impediret. Quem ipsa conspiciens tanto terrore concutitur, quod nec in oratione nec extra orationem in ipsa cellula poterat securari: [aut dicto nomine Iesu.] sed transactis diebus aliquot non valens orationis damnum portare, vicinum juxta se positum alloquitur serpentem, dicens: Adjuro te, horrende serpens, per nomen Domini mei Jesu Christi, ut si corporeus es concite discedas, non amplius reversurus; si autem incorporeus hostis meus, dispareas coram me, ut libere vacem Deo meo, & me amplius non infestes. Ad cujus verbum redactus est in fumum paulatim serpens, sed tantum fœtorem exhalavit ut in cella quiescere non valeret. Cui exprobrans ait: Inique & invide serpens, postquā de cælo ruisti, talia machinaris in terra, ut fideles impugnes: ecce mercimoniæ tuæ fœtor & omnis immunditia, quæ a te procedunt omni spurcitia plene. A Domino meo omnis odor bonus procedit & omnis munditia, qui sit super omnia benedictus. Hoc dicto recessit omnis fœtor, & tāta inundavit fragrantia suavis odoris, quod videretur esse in mœnibus paradisi.

[21] Transactis aliquot diebus, ecce Sathan, adducens secum quemdam serpentem magnum, non spiritualē, ut erat ipse, nequefictum vel imaginatum, sed corporalem, veraciter terribilem & horrendum, [Serpentem sibi junctū aliquamdiu passa,] qui eam nimio terrore turbabat: semper enim orationibus aderat præsens, & cum quiesceret caudam suam tenebat ad pedes sanctæ, & caput ad maxillam ejus; qui terrebat eam fortiter, ita quod orare secure non poterat nec dormire: imo cum iret quiescere, semper pannos advolvebat pedibus, & quodam cingulo circum cingebat eos, ne subintraret a pedibus serpens & attingeret aliquatenus corpus nudum. Et licet confidens esset in Deo, non tamen ideo tanto se exponebat discrimini, ut tentaret Deum, sed ab eo quantum poterat præcavebat. Non attentabat in eum manum mittere, & alteri revelare nolebat; quia sciens ipsum datū sibi ad eruditionē, nolebat cuiquam pandere diaboli tentamenta, quæ quotidie sustinebat. Hoc pluribus diebus patienter sufferto, [in eodem nomine pollit.] non ferens damnum orationis, contra serpentem aliquantulum mota, juxta se manenti dixit: Præcipio tibi serpens, ut in nomine Jesu dilecti mei totus involvaris protinus sine mora hic juxta manus meas. Ad cujus verbū serpens, submisso capite, caudam & corpus advolvit capiti statim, sicut sibi fuerat imperatum. Cujus corpori B. Humiliana submittens utramq; manum, levavit eum a terra, laudans & benedicens Dominum dicens: Benedictus sit amor ille, qui te creavit potentissimus: & asportans eam ad quamdam fenestram turris, imperavit ei, dicens: Vade viam tuam, & non sis mecum amplius, quia mihi es inutilis & absque fructu. Et hoc dicto concite discessit serpens.

ANNOTATA.

a Cœnobium aut institutum S. Claræ exponunt Volaterrani & Waddingus: & prior Montem-cæli appellat: fundatum est autem an. 1221, missa illuc a S. Francisco Abbatissa Agnete, ipsius S. Claræ sorore.

b Sorores S. Damiani sunt Clarissæ, a primo domicilio S. Claræ prope Aßisium, sic dictæ.

c Ita vulgus loquitur, veteres scripturæ Latinæ in plurali nominant ecclesiam SS. Apostolorum, estque Parochia ex antiquißimis una: sed nulla istic superest memoria cæsi Prioris, id est Parochi, quemadmodum me docuit D. Bernardus Benvenutus, jam alibi antehac bene meritus de hoc opere, vir omni bonitate, huminitate & litteratura cultus, & nuper Serenißimorum Tuscaniæ Principum magister, & nunc monasterii S. Felicitatis dignißimus Prior, a quo varias huc spectantes notitias, accepisse me perIllustriss. D. Antonium Magliabechiam, lubens profiteor.

d Ioannes Villanus Chronicæ Florentinæ lib. 6 cap. 33, de hisce civilibus turbis agit, docetque ab anno 1244 ad 1248, quando Guelfi excesserunt, pugnatum inter partes intra urbem fuisse.

CAPUT III.
Varii ejus precibus adjuti. Ejusdem humilitas, pœnitentia, & devotio.

[22] Non est mirandum, reverenda Humiliana, si verbo dæmones expellebas, & feræ pessimæ mansuescerent ad verbum tuum, & obedirent tibi, [Precibus ejus pelluntur tentationes,] quæ orationis dulcedine Dominum omnium usque ad peccatores sæpius inclinasti, multis vivens frequenter multa beneficia contulisti. Cum quodam tempore Gisla de Mucello, religiosa femina plurimum & honesta, intolerabilibus rumoribus & furiis quorundam non longe ab eis domo manentium graviter vexaretur, adeo quod orationi vacare & quiescere non valeret, domum dimittere proponebat, nisi a prædictis tribulationibus foret sub compendio liberata. Unde contigit B. Humilianam ad ejus domum, sicut sæpe faciebat, visitationis gratia devenire: cui prædicta Gisla cum pia fuisset lamentatione conquesta, compassa est ei pio animo: &, mira res! statim suam compassionem respexit Deus, & ab illa hora penitus cessaverunt. Item quodam alio tempore, cum prædicta Gisla tentatione diabolica graviter tentaretur, ita ut omnino sola existere cuperet in desertis: cum periculosum sit mulieribus solitudo, recommendavit se B. Humilianæ: qua tribulationi condolente, ipsaque pro ea Dominum rogante, est illico liberata. Item quidam Frater, quadam gravi tentatione pressus graviter, recommendavit se suis orationibus: pro quo ipsa solicite nocte ipsa rogavit, in qua graviter a diabolo afflicta est. Sed & Frater statim ipsa die ab illa tribulatione multum sublevatus est, & post parvum tempus tribulationem illam omnino amisit.

[23] Soror Sobilia, Reclusa in a Saxo, brachium graviter fregit, de quo a quodam inscio male curata est. [sanat brachium male curatum.] Unde accidit quod manus tota mortificata est, & ungues in nigredinem versi sunt, & brachium cœpit evidentissime arefieri: cujus rei causa manum ad os proprium porrigere non poterat, nec cum ea poterat aliquid operari. Visitante eam Sancta post Pascha, & vidente brachium ejus & manum multo dolore fatigatam, compassa est ei multum: & appropinquans signavit manum & brachium ejus, sed & sorore contradicente, quia libenter patiebatur amore Dei: & dixit, Ego rogo Deum ut ipse minuat infirmitatem & dolorem de manu & brachio tuo. Ad cujus verbum cœpit manus & brachium vires resumere, ita quod cum illa manu & brachio sine alterius suffragio de sero in cœna cibum ori proprio ministravit.

[24] Frater Bonacursus de Tuderto de Ordine Minorum, valde notus & familiaris ejus, cupiens de Deo aliquid degustare, frequenter commendabat se ei, [aliis impetrat gratiā devotionis:] rogans ut per eam a Deo devotionis donum aliquod obtineret. Cui die quadam velut exaudita dixit: Frater carissime, credo, quod Deus meus consolabitar te in proximo de illo, quod a me sæpius postulasti. Mirum in modum, sicut dixit, post paucos dies, cum esset prædictus Frater solus in ecclesia, tanta sibi superinfusa est gratia, ut abundanter divina dulcedine degustata, ita ebrius effectus est, plenus divinitatis vino, quod extra se factus plenitudinem gratiæ suscipere non poterat stricto sinu, & sensus corporeos in parte maxima sibi visus est amisisse. Hoc etiam ei contigit orante ipsa eo præsente in quod am loco juxta civitatem. Similiter Fratre Michaële orante quadam die præsente ipsa, & non habente devotionem, quasi motus intrinsecus dixit ei: Filia mea, roga pro me, quia ego sum totus siccus. Cui obediens obedientiæ filia, levatis oculis in cælum oravit ad Dominum. Cui statim tanta infusa est gratia, quod evidentissime appareret quod, recipere non posset infusæ gratiæ plenitudinem: & tunc ipsa Beata in talibus rapta est. Domina Bene, divinæ consolationis particeps, orans quadam vice præsente B. Humiliana, coram tabula ipsius Sanctæ, cum oraret ut meritis famulæ suæ aliquid consolationis reciperet a Domino, tantam gustavit dulcedinem gratiæ quantam numquam meminerat se gustasse. Multis aliis etiam vivens hanc gratiam acquisivit, quos enumerare longum esset.

[25] Multos etiam suis verbis ad hanc gratiam humiliter convertebat. Dicebat enim alii: Volo quod transcendas tres gradus: scilicet ut primo defleas peccata tua & tempus amissum; [aliis pia monita dat:] secundo ut deplores ingratitudinem, quia gratiam Dei non cognoveris, & deplora Christi Domini passionem; tertio quod de Divinitate cogites & gaudeas, prout tibi Deus ministrabit. Alios hortabatur ad pacem, alios ad patientiam: aliis proponebat vitam Sanctorum, & admonebat ad eam quam præ oculis suis sine intermissione portabat: alios vero ad vitam solitariam monebat, dicens, Domum reputa solitudinem nemoris, & familiam silvestres feras, & inter eas eris velut in nemore, servando silentium & continuis orationibus insistendo. Consulebat humilis Humiliana, humilitatis exemplum, ut quisquis vellet ad alta conscendere, in humilitate poneret fundamentum. Nam a Fr. Michaële instanter requisita, qua de causa eam Deus ad tantam gratiam traxerit, coacta precibus respondit, dicens: Cerra sum, quia non meis meritis, sed sola sua misericordia Deus misericors, & gratia humilitatis, in qua juxta fragilitatem meam & secundum quod ipse donare dignatus est, tanto bono me ditavit. Et cuidam alii Dominæ dixit: Quia multum sibi contulit elëemosynarum sedulitas studiosa. Vere locuta est imitatrix speculi totius humilitatis, scilicet Virginis gloriosæ, nam ipsam toto studio per semitas humilitatis conata est imitari.

[26] Erat namque humilis in omni opere suo, ultra quam credi potest, & in omnibus corporis membris humilem habebat aspectum, [excellit humilitate,] quia numquam oculos aspiciendo levabat: ibat per viam velut paupercula mulier, vilis & despecta, & prout poterat se exterminans cupiebat ab omnibus vilipendi. Gressus ejus gressus humiles & devoti: omnibus humilius incedebat. In prolatione verborum tanta erat humilitate condita, quod recte per omnia illud verbum Sponsi Canticorum in ea videretur impleri; Favus distillans labia tua, mel & lac sub lingua tua. [Cant. 4, 11] Et mirum valde est, quod postquā cœpit Deum cognoscere, ab ore suo prolatum non est, nisi magnæ humilitatis verbum. Et cum sic arderet intrinsecus amore divino, non erat ausa de Deo proferre sermonem, nisi quod aliquando invita, verba divini incendii duo & ad plus tria humiliter emittebar. In omnibus operibus suis non satisfaciebat sibi, sed vocabat se semper miseram: & cum esset sic Deo plena, & tam continenter de sua salute solicita, multis ditata donis, nihil sibi adscripsit aliquando; sed dicebat, quod digna esset pœnis omnibus infernorum. [& mansuetudine:] Vere mitis erat & humilis corde. Miræ patientiæ & mansuetudinis fuit, quia tam multis exprobrata injuriis, nullatenus turbata est, nec signum turbationis ostendit: pacis filia, ne pacis hospitem offenderet, in omni pace quæcumque incommoda sustinebat. Longum esset eam de virtutibus commendare, quia omnibus virtutibus plena erat. Ad alia transeamus.

[27] Felix Humiliana, totius perfectionis sedula imitatrix, quanto studio compatiendo sequeris Jesum dilectum tuum, [frequenter jejunat,] quæ sentire voluistica, quæ ipse in suo immaculato corpore pro nostra salute sentivit. Deus enim noster quadraginta diebus jejunavit continuis, ut nos ab esu ligni vetiti restitueret innoxios, & in nobis gulæ vitium temperaret: tu Carissima, non pro commissis corpus tuum jejuniis crebris attenuas, sed pro amore justitiæ (quia justum est ut creatura suo compatiatur pie ac fideliter Creatori) & ut, sicut Daniel, dignius efficiaris vasculum Spiritus sancti. Nam plures Quadragesimas præter morem solitum Ecclesiæ, ut est Apostolorum ante adventum Spiritus sancti, & aliam ante Assumptionem B. Virginis, & alias plures, & in solennioribus festivitatibus, quas numerare longū est, venerabiliter jejunasti. O quis dicere valeat, quanta reverentia celebraveris festa Sanctorū, quæ tam longis præveniebas jejuniis? [etiam ante festa Sanctorum:] ipsarum noctes ducens insomnes, orationibus & altis contemplationibus insistendo; memorans quantam Deus gratiam fecerit Sanctis suis, & dilectionem quam habuit circa eos: quibus ipsa congaudebat & congratulabatur socia & amica Sanctorū. Diligebat dilecta concives suos cælestis Jerusalem, cum quibus erat æternaliter regnatura, quos convocabat in auxilium sibi, ut per eos largiori gratia repleretur. Diebus solutis præter Quadragesimam, quatuor diebus in hebdomade jejunabat, scilicet secunda, quarta, sexta feria, & Sabbatho, nisi eam corporalis infirmitas impediret: & sæpe jejunii sui tempore & aliis plurimis vicibus pulmentum, aut aliquid aliud quod cum pane comederet, non habebat: habuisset tamen, ut credimus, si reclamasset: sed pacis filia patienter omnes injurias sustinebat.

[28] Incepit multum jejunare in pane & aqua, & facere magnum abstinentiam: sed illam viam sibi tenere Fr. Michaël Confessor suus non permisit. [in sumptione cibi rapi extra se solita,] Et in ipsa hora reficiendi corpus tam continuæ orationi & devotæ contemplationi dedita erat, quod comedere non valebat. Sed famula solicita, nomine Piecilia, sicut erat monita, præparabat cibaria coram ea, ut quando reverteretur ad se, refocillaret naturam. Quæ cum rediret in se, videns cibaria coram se posita, exclamabat: O Deus, amor desiderate, quando me liberabis de corpore mortis hujus, & de cibis corporalibus istis, ut in mensa ?ua cibis ad votum meum epuler Beatorum. Et cum gustare inciperet cibum, longa exspectatione ja frigidum, sumptis duobus vel tribus bolis relinquebat ipsum, devotionis abundantia inundante: & iterum resumebat de cibo, & statim relinquebat, ut prius; & sic cibum in tali sumebat conflictu. Et quandoque in talibus rapiebatur in Deum, & sic quandoque usque in sero non sumebat cibum. Et aliquando refici non poterat illa die; [& toto aliquando triduo abstinens,] & multos dies hoc modo non manducando transivit, & aliquando tribus diebus sine cibo corporali mansit, divinæ consolationis cibo refecta. Et quia gustato spiritu desipit omnis caro, ut ait Gregorius, ad tantam devenerat nauseam ciborum corporalium, ut non ultra quatuor usuales panes reciperet tota septimana.

[29] Quadam die Jovis mane, tempestive meditante ipsa studiosissime de operibus creationis, [die quadam transacta,] & de prævaricatione hominis primi, & de judiciis & misericordiis Dei, & de Incarnatione & morte filii Dei, & de resurrectione nec non & ascensione & sessione in dextera Patris, rapta est in Dei dulcedine, & usque ad solis occasum post vesperas diei Sabbati non est reversa ad communes sensus, nec manducavit nec bibit illis tribus diebus & noctibus continuis, neque sensit: & ut dixit, cum reversa est ad se, diem Jovis esse credebat, quoniam asseruit, utrum in corpore an extra corpus fuerit, se nescisse. Sero, sustentato corpore cibo modico, quievit. Et cum aliquantum obdormisset, perventa ad horam, qua ad orationem surgere consueverat; astitit ei quidam puer albis amictus, totus rutilans, portans lumen in manibus, dicens: Surge, Humiliana, propter ea quæ scis. [pane per Angelum allato,] Excitabat enim eam, ut in oratione vigilaret, & creditur quod fuerit Angelus ejus. Et cum surrexisset ad vocem & ad tactum pueri, inspecto puero, ut erat, admirabili, ipse puer cum lumine disparuit. Ipsa ideo orationibus vacans usque ad tertiam venturæ diei Dominicæ, in ipsa vacatione multam Christi dulcedinem sensit: & hora tertia, cum perduraret in oratione, affuit quidam puer, id est Angelus supradictus, ut creditur, medium panem portans, & dixit: Surge & comede, quando tibi videbitur expedire. Et cum surrexisset, invenit medium panem valde candidum & odoriferum, de quo non poterat dubitari quin esset manibus Angelicis fabricatus: [vivit tota hebdomade.] quem inspiciens dubitavit ne a famula fuisset allatus. Sed circumspecto ostio cellæ interius firmiter obserato, credidit esse quod erat: & accipiens panem cum gratiarum actione comedit; & de illo medio pane vixit tota hebdomada illa, de quo etiam pane pluribus dedit. Et in ipsa hebdomada consolidatæ sunt multæ corporis ipsius debilitates, quas occasione abstinentiæ sustinebat. Multam etiam magis solito hebdomada illa Dei dulcedinem degustavit: & omnes alios cibos, qui sibi illa hebdomada portati sunt, quos comedere debebat, pauperibus erogavit. De pane illo habuit Domina Rigalis soror sua, & Domina Luciana matertera sua, & Fr. Vigor Cortonensis de Ordine Minorum: quē cum dedit eis dixit eis, Accipite panem hunc Angelorum, quem Deus noster cuidam suæ famulæ misit.

[30] Servabat continuum silentium tota Quadragesima, S. Martini b & Majori, & aliis novis quas ipsa sibi assumpsit in devotione magnarum solennitatum, [Ad arctum silentium,] & tribus diebus in hebdomada, ita ut nemini loqueretur nisi causam inevitabilem contingeret evenire. Patiebatur autem gravem dolorē stomachi, ita quod sanguinem vivum vomeret largiter, & quotidie hunc spueret… c & in comparatione illius adhuc parum dolere videbatur. O fortis athleta, quæ tam potentissime corporis delicias expugnasti! o quanta diligentia prosecuta es Creatorem, qui fuit flagellatus tota die, & ejus castigatio in matutinis: pro cujus amore tuum delicatum corpus tam crudelissime flagellationibus assiduis atterebas! [jungit multam corporis macerationem:] Habebat namque Humiliana disciplinam quamdam ex corrigiis & nervis compositam, qua se nudam frequenter & acriter verberabat; insuper & aculeatis bruscis d se sæpius verberabat: & sæpe antequam desisteret a verbere, unius milliarii viam facile ambulasset. Et licet attenuata jejuniis, attrita verberibus, non recurrebat ad stramenta mollia, ut esset ad horam saltem sibi propitia; sed duro cilicio cordarum, pilis caprinis & equinis intexto, carnes teneras macerabat: quod portasset longiori tempore, sed Fratre Michaële præcipiente dimisit. Cum quo utcumque super saccum paleæ, quem habebat pro lecto, quiescens ad modicum, ut poterat somno modico refocillabat corpus, ut tota nocte liberius vigilaret, nullatenus ad lectulum reversura.

[31] Nocte quadam vidit illam Domina Compiuta, clausis oculis & ore & extensis manibus in modū Crucis stantem pedibus, [inhæret passioni Christi.] tam fortiter lacrymantem, ut non lacrymæ sed pluvia videretur ipsa irrigatio lacrymarum. Antequam illa summa gratia extasis, quam perfecte habuit, plene compleretur; nocturno silentio, dormiente famula & illis de domo, fortibus clamoribus & duris lamentationibus deplorabat dilecti sui Jesu passionem crinibus resolutis. Aliquando autem excitabatur famula, & cernebat eam semivivā jacere in pavimento; sed non audebat eam tangere, quia sciebat Dominæ suæ voluntatem, quæ gratiam datam sibi quantum poterat abscondebat. Deprimebat enim cor suum in vulnus lateris Christi, quod jugiter in corde portabat. Certe fecerat sibi de omnibus injuriis Christi quasi quemdam fasciculum myrrhæ, quem sibi dulciter in corde confixerat, ut veraciter diceret; Fasciculus myrrhæ dilectus meus mihi, inter ubera mea commorabltur: idque ad litteram sic implebatur, ut non videretur cor in corpore posse contineri. [Cant. 1, 12] [Luc. 6, 38 ] Implebatur in ea etiam illud Euangelicū, Mensuram bonam & confertam & coagitatam & supereffluentem dabunt in sinum vestrum: quia per abundantiam spiritus etiam corporaliter implebatur, in tantū quod mirum erat, si non sæpe corporea ejus viscera rumpebantur. Nam sicut Fr. Bernardus de Placentia asseruit, cum Fr. Michaële vidit quodam die, quod tanto afficiebatur affectu divinæ dilectionis, quod proprium cingulum valde fortem modico adminiculo manuum suarum confregit velociter, quem nemo vix aut numquam nisi miraculose fregisset.

[32] Vigilabat continue tota nocte integra die sabbati ad honorem summæ Imperatricis Mariæ, ut & filio diligentius vacaret. recolens dulciter dulcissimam nostri Redemptoris infantiam, & curam sedulam Genitricis: & gustabat in nocte Panem illum vitæ mentaliter, [in Sabbatis communicare solita,] de quo qui gustant esuriunt. Mane sabbati Panem ipsum sanctissimum realiter & sacramentaliter gustatura (sumebat enim omni mane diei sabbati Corporis Christi sacramentum) surgebat ipsa die valde tempestive apis argumentosa silenter: & ne illi de domo perpenderent, quia nolebat esse alicui onerosa, immutabat sibi nomen, & rogabat socias, ut non proprio nomine, sed ipso sibi imposito e nomine vocaretur. [silentium tenet per viam,] Hoc etiam nomine utebatur, quoties vocaretur a sociis tempestive volentibus eam excitare ad indulgentias vel ad pauperes visitandos, vel etiam ad matutinum audiendū divinum. Et eundo per viam receptura corporis Christi Sacramentum, rogabat sociam ut ei nullatenus loqueretur, dicens: Deus ubique est, & ubique haberi potest, & unicuiq, se libenter tribuit, dummodo inveniat vasculum præparatum: unde si vis satisfacere mihi, non impedias me verbis; quia sæpe eundo per viam, & inter creaturas existendo, & audiendo prædicationes & divina, Dominum meum adeo plene reperi, ut in cella mea orationibus & devotionibus insistendo. Et ob reverentiam Creatoris, qui recipi debet, silendum est: quia si quis nude proprium corpus per terram trahendo, ad tantum Sacramentum recepturus accederet, non posset ei dignam reverentiam exhibere.

[33] Prædictis patet quam semper erat in devotione continua: quia comedendo, eundo per viam, [domumque regressa devotas agit gratias.] quiescendo cum sociis, audiendo divina & verba prædicationis, larga Dei dulcedine fruebatur, ita quod sæpe mirabiliter extatice rapiebatur in Deum. Non enim in alto sedere audebat, sed residebat in terra, caput tabulæ, super quam sedere debebat, tenens innixum, vel flectebat in gremium, ut dormire potius videretur. Quapropter quando visitabat ecclesiam, receptura Christi corporis sacramentum, expediebat se quam citius poterat, & revertebatur domū, omni occasione postposita festinanter; ubi maxime exercebatur in gratia sibi data & contemplatione humanitatis, sedentis ad dexteram Dei Patris: non prætermittendo sed superexcedendo, superexcellentem Divinitatem (prout mortalibus datum est) studiose contemplabatur, exercens maxime omnem affectum suum in unitate Trinitatis & unitaris Trinitate jocundis jubilis, unde dona ineffabilia dulciter hauriebat.

ANNOTATA.

a Saxum, ut num. I dicitur supra monasterium de Camaldulis, quia distat ad 30 m.p. ab urbe, a Camaldulis autem solum 5, estq; etiamnum nobilis & magnifica ecclesia in Casentino juxta oppidum Bibienæ, nomen habens a Saxo, quod ibi etiamnum sub egregio tholo spectatur, cum imposita desuper gypsea imagine B. Virginis Mariæ. Hanc enim rusticanis quibusdam puellis greges sequentibus super eo saxo apparuisse dicitur, unde toti circum regioni venerabile est. Amplum ibi nunc conventum habent Patres Prædicatores, qui utrum in Reclusarum locum successerint, an ibidem eas vicinas olim habuerint, quis dicet? nec enim talium ibi amplius memoria superest. Interim ex distantia loci patet largitas caritatis in B. Humiliana.

b De duabus hisce Quadragesimis breviter & erudite suo more Cangius in Glossario, Major ante Pascha nota est omnibus, altera S. Martini dicta, quod ab ejus festo incipiens Domini Natalem præcedat, præscribitur in Regula Clarissarum, aliis quoque antiquioribus Ordinibus nota, quos ibi vide.

c Videntur desiderari verba aliqua de Christo, cujus pro nobis paßi amore hæc tolerabat Humiliana.

d Bruscus id est spinosus ramus, ex vepreto vel dumeto sumptus, hinc diminutivum Italicum Bruscolo, pro festuca, & per metaphoram adjective dicitur Bruscum, id omne quod asperum in moribus aut verbis occurrit.

e Mirum nisi hoc nomen humilitatis plenum fuerit, & nisi ipsum expresserit auctor, sed librarii incuria omissum sit.

CAPVT IV.
Extases variæ Amore Iesu votum patiendi. Spiritu prophetiæ diversa indicata. Filia resuscitata.

[34] Præter ea quæ superius facta sunt de ectasi, vix aut numquam erat dies, in qua raptus hujusmodi non haberet; & aliquando duobus diebus, aliquando tota die integra cum nocte, aliquando maxima parte diei, [Rapta in ectasi diis persistit:] aliquando noctis parte maxima in ectasi quiescebat hoc modo, sicut Deus propinabat. Domina Dialta audivit ab ea, quod duobus diebus & una nocte continua in ectasi quievit, & dentes ejus a fratribus suis carnalibus a reserati sunt cum cultello, quia credebant quod illud ex infirmitate sibi accidisset, quos ipsa de tali facto sæpius deridebat. Domina Jacoba, & Domina Gisla, & Domina Compiuta dixerunt, quod viderunt eam a media tertia usque post nonam in ectasi quiescentem. Domina Scotta dixit, quod ab hora prandii usque sero rapta sterit in die S. Margaritæ. Præsentibus Fr. Michaële & Domina Altabene rapta est B. Humiliana, & in ipsa gratia insensibilis fuit maxima parte diei; & admirante Fr. Michaele pro tanta gratia & exclamante, ut moris ejus erat, nihil de omnibus sentiebat. In infirmitate quadam stomachi, quam passa est uno anno antequam decederet, in ipso gravi cruciatu meditans de Deo rapiebatur, [etiam in morbo audita canere,] & statim videbant eam qui præsentes erant pacifice quiescentem, & quandoque in quodam jubilo dulciter canentem audierunt, tam subtiliter & tacite, quod audiri non poterat, nisi apponeretur juxta os suum auris: vocem quidem jubilationis audiebant, sed discerni non poterat quid proferret in cantu. Cum autem reverteretur ad sensus, torquebatur ex nimio dolore, ut serpens: & cruciatus, præsentes videntes vix poterant tolerare. Aliquando eundo per viam incipiebat affici ex memoria passionis Christi, & paulatim devotionis affectione crescente erumpebat in amarissimas lamentationes, in tantum quod non esset adeo serreum pectus, quod non molliretur, & non prorumperet in lacrymas & lamentum.

[35] Tu, circumspecta Christi velata facie, dilectionis fascia velasti cordis & corporis oculos, ut neminem inspiceres præter [oculos & aures severe custodiens,] Christum, more illorum beatorum Apostolorū, de quibus scribitur Matthæi XVII Levantes oculos neminem viderunt, nisi solū Jesum: & implebatur in ea illud verbum S. Agnetis; Posuit signum in faciem meam, ut nullum præter eum amatorem admittam. Si contingeret eam aliqua occasione vel causa quemquam videre mortalium, constristabatur valde: & optans fieri cæca, rogabat Dominum ut privaret eam lumine oculorum. Erat in domo semiclausis oculis, & in via defixis oculis in terra pergebat, non attendens ad dexteram vel sinistram. Die quadam per viam transeundo ex insania cujusdā profilientis equi, contigit eam levare oculos, ne suppeditaretur ab equo, & videre subito insidentem equo: tunc cordis dolore tacta intrinsecus, in verba turbata prorupit dicens: [cæca & surda optat esse,] O si cæca essem, Domine, ut amplius talia non viderem. Iterum quadam die dum eundo per viam audiret a quodam, quare non accepisti dulcem virum, cum quo lætanter hujus mundi deliciis posses perfrui & gaudere; respondit: Utinam essem cæca & surda, ut deinceps talia non audirem: indigne enim ferebat hujusmodi audire scurrilia & verba turpia mundanorum. Si quando contingeret eam esse inter aliquos, dicebat: Nemo loquatur hic nisi de Deo, alioquin recedam statim: & si contingeret non exaudiri, conquerendo fortiter dicebat: Pro dolor! quid fecistis? & quare tam inconvenienter & rustice verbis inutilibus tantuam Dominum expulistis? Erat enim veraciter in medio nosturm: & protinus recedebat. Verum quia sensus auditus non habet naturale obstaculum, contingit sæpe audire quod displicet, cui non nisi per fugam possumus obviare: ideo ipsa ne rumores & vanitates audiret seculi, obturabat bambacino fortiter aures suas.

[36] Amabilis dilectrix Sponsi omnes veros amatores ipsius fideliter diligebat, [diligentes Iesum valde amat:] & illum magis, quem sciebat majori caritate fervere. Quapropter quemdam sanctum virum ordinis Camaldulensis, nomine Simonem, b quem nunquam viderat, sed quia intellexerat eum amore divino ardere, non modicum diligebat: cujus reverentia volens scire aliquod ejusdem sanctitatis vestigium, orationi cœpit affectuose insistere, ut Deus benignus suæ benignitatis gratia aliquid illius sibi ostenderet sanctitatis. Cujus Deus vota exaudiens, ostendit ei prædictum virum, rutilanti facie decoratum valde, duobus candentibus & decoris Angelis ad levam & dexteram sociatum: de cujus propera visione gaudio magno repleta est: & exinde divina gratia repleta rapta est, & dilecti Jesu dulcedinem degustavit abundanter, in tantum quod tribus diebus continuis in ipsa vacans dulcedine, corporalē cibum minime degustavit. Tu carissima, diligenter aspiciens in auctorem fidei Redemptorem nostrum Jesum, quem toto corde dilexisti, ut ipsum fideliter sequereris, mandatum in cœna ejus convocatis tuis sociis cum multa reverentia faciebas. Cupiebat etiam multo desiderio martyrizari pro Christo, dicens: [optat pro eo martyrium:] O si Potestas c aliquis esset Florentiæ, qui me pro Christi nomine multis injuriis & tormentis graviter cruciaret, ac ad extremum fustigatam graviter per totam civitatem, capite me puniret! Dicebat etiam, Utinam pro Christi nomine aliquis tyrannus me faceret in maximo igne comburil! Sæpe quando prohibebatur, ne tanto studio desideraret mori, respondebat dicens: De hac re vos audire non possum: & si omnes Sancti qui sunt in cælo & in terris mihi hoc dicerent, non possem de hoc audire ipsos. Verum quia non inveniebat tortores, qui eam pro Christi nomine trucidarent; desiderabat saltem infirmari graviter, ut Dei amore pati meretetur, & Christi dolores in sui corporis dolore sentiret.

[37] Optabat etiam includi in turri sua, dicens: Utinam pater meus ita includeret me in ista turri pro Christi nomine, ut non remaneret in ea ostium nec fenestra. Idcirco dicebat, [saltem turri includi,] quod pater suus & non alius recluderet eam; quia pater aliquando minatus est ei murare ostium turris, eo quod non juxta voluntatem suam in matrimonio vixit, & nisus est multum emittere ipsam de prædicta d turri, volens ut habitaret in palatio novo prope S. Ambrosium, tunc noviter fabricatum, sed modo destructum: & quia Galganus consobrinus suus volebat habitare in ipsa turri, in cella B. Humilianæ, cum uxore sua, quapropter etiam una cum patre multum nitebatur ut inde discederet. Sed ipsa benedicta nolebat eam dimittere, propter gratiam quam sibi in ea dederat Spiritus sanctus: propter quam infestationem uterq; a Deo graviter percussus est, Galganus ad mortem corporis; animæ forsitan non, quia precibus S. Humilianæ pœnitentiæ meruit percipere sacramentū: pater vero gravius percussus esset, nisi Sancta Deo precibus obviasset. [aut in solitudine degere.] Desiderabat esse in arduis montibus & in desertis & solitudinibus, in locis inaccessibilibus: ubi solum haberet pro victu herbas, & de Deo juxta votum suum libere cogitaret, & in laudes & clamores pios erumperet amore dilectissimi Jesu Christi. Dicebat se incarceratam, quia eructare non poterat, quod habebat interius; & cellam sæpe vocabat infernum, licet amore Christi libenter maneret in ea, propter multa & varia diaboli tentamenta & acerbas tribulationes & flagellationes crudeles & frequentes, quas in ea sibi ipse diabolus inferebat.

[38] Implevit eam Deus spiritu prophetiæ, ut multa ventura veraciter enarraret, de quibus pauca dicemus. [Spiritu prophetiæ novit clam gestas] Fervens multum circa ea que Dei sunt, tabulā quamdam beatæ Virginis, quam habebat in cella sua, delicate cupiebat honorare: quaæ non habens apparatā, coram quadam Domina familiaritate sibi conjuncta dixit: Si beata Virgo dederit mihi unde tabulam suam honorem, diligenti reverentia exornabo. Paulo post venit quidam deferens quosdam signaculos de crystallo & ambra, dedit eos illi familiari prædictæ, ut S. Humilianæ deferret illos ex parte sua: quos cum prædicta detulisset & ostendisset ei, ipsa læta effecta dixit: Scio unde istos habeas, & eum qui dedit, & quare dederit tibi. Et adjecit congratulando sibi: Facito deinceps aliquid si potes, quod ego si voluero non dicam tibi. Die quadam ad quamdam sibi carissimā reverendam religiosam gratia visitationis accessit, & inter ea, quæ sibi locuta est; hoc primum dixit: Carissima, scito pro firmo, quod capilli, qui tibi allati, sunt vere beatæ e Virginis, & alia, ut tibi dictum fuit. Quod audiens admirata est prædicta religiosa dicens: Quis indicavit tibi hoc, quod habere me dicis? Cum nemo sciverit, quis mihi hoc dederit, nisi Deus. Ad haæc siluit, non volens indicare, quia a nullo mortalium indicatum est sibi, quoniam prophetiæ spiritu sibi revelatum fuerat manifeste. Dubitaverat religiosa prius de capillis & reliquiis supradictis, non fuisse ipsos beatæ Virginis, sicut quidam secretus eorum porrector indicaverat.

[39] Prædixit de morte Dominæ Rubeæ, quando ægrotabat. [& futura prædicit,] Nam quadam die visitationis gratia venit ad eam, & contracta sufficienti mora, cum recederet ab ea, dixit ei: Soror carissima, cum fueris ante Deum rogabis pro me? Ecce nunc corporaliter recedens a te, non revidebo te in hoc corpore amplius. Et cum quædam Soror, quæ præsens aderat, diceret: Heu Domina mi, Quid dicitis? imo revidebitis eam, Respondit, Certa sum verum esse quod assero, quia nunquā revidebo eam amplius in corpore hoc mortali. Et sic accidit sicut prædixit, quia post modicum tempus decessit, & non vidit eam amplius. Prævidit mortem mariti Dominæ Ravennæ cognatæ suæ. Die quadam ante mortem prædicti viri misit famulam suam Pieciliam ad eam, dicens; Præmuniamini multa patientia, quoniam in proximo quædam incommoda passuri estis, quæ non modicum vos gravabunt. Diebus paucis transactis mortuus est vir prædictæ. Prævidit etiam Deo revelante, quod pater suus graviter percutiendus esset, eo quod ipse, filiam offendendo, graviter offenderat Deum. Cui benedicta ipsa, præveniens ipsam tribulationem, suis devotis precibus temperavit: ita quod solum tortuositatem passus est oris, & alia intolerabilis tribulatio est dimissa. Noluit enim Deus suis precibus omnem tribulationem auferre sibi: quia voluit ipsum scire, quod qui tangit servos suos, pupillam oculi sui tangit. Prævidit mortem Galgani consobrini sui, ut supra tetigimus.

[40] Prævidit de quadam Domina, [item a proposito defecturos aliquos:] quam Fr. Michaë multum diligens, cupiebat de vanitate seculi eripere, volens quod virginitatem suam dedicaret Altissimo, serviens ei in ipsa corporis puritate: quam commendabat sæpe congaudens ei, ut eam accenderet ad amorem divinum & in bono proposito solidaret. Pro qua cum Sancta diligenter orasset, eo quod diligeret eam; respondit Fr. Michaëli per Dominam Gislam dicens: Dic Fr. Michaëli, quod non laudes florem ante fructum, nam & ego pro ea rogans, non percepi quod ipsa velit servire Deo in corporis puritate: quod & factum est, quia paulo post tradita est marito. Quadam die intelligens, quod Domina Tabernaria, solicita de filio suo Ubertino, qui egressus erat de ordine Fratrum Minorum, rogaret quod reciperetur, dixit: Ipse revertetur ad Ordinem & recipietur, sed egredietur iterum post, in eo non longa mora contracta. Quod factum est: quia cum complesset annum probationis, recessit ab ordine liber, professione non facta: post aliquot menses receptus est iterum professionem faciens Ordini ut debuit; & modica contracta mora recessit sponte, jam Ordini obligatus. Dixit etiam quod tempus erit, in quo præ multo timore non prædicabitur verbum Dei.

[41] Quædam religiosa persona perfectæ vitæ, novem diebus continuis in devotione persistens, [pane & vino per Angelum allatis mire reficitur:] cibū corporalem non sumpsit: cui mane in aurora diei adstitit Angelus Domini, medium panem portans & exhibens ei dixit: Accipe hunc panem, de quo reficias corpus tuum: quem ipsa cum devotione suscepit: quod Humilianam sanctam non latuit. Nam competenti mora constituta, venit ad ipsam Dei famulam, dicens: Da mihi, carissima, de pane tuo tibi secreto donato, quem detines apud te. Cui admirata dixit: Quis tibi, carissima, adeo aperte deregit facta mea? Et videns quia ipsum panem ei negare non poterat, sibi de ipso attulit unum bolum. Quem cum gratiarum actione suscipiens, portavit secum, recondens in loco mundissimo reverenter. Non multis transactis diebus in oratione persistens quatuot diebus continuis non comedit. Hora vespertina multam esuriem patiens, nec habens alium cibum, prædictum bolum tantum & non aliud sumpsit. Quem cum sumeret, subito puer quidam candidus & formosus adstitit coram ea, phialam plenam aqua portans: quam cum dedisset ei, & ipsa recipiens cum laudibus biberet; invenit quod aqua illa vinum erat optimum & delectabile odore, & ad bibendum suave. De ista cœna sic refecta est, quod quatuor diebus continuis post sine cibo jejuna permansit.

[42] Decoravit etiam corpus ejus Deus duobus præcipuis donis, clarificati corporis vestigium prætendentibus, [in aërem elevatur orans,] agilitatis scilicet & odoris: quia pluries orando in aëre levata est. In die S. Felicitatis Kalendarum Augusti, cum visitasset Sororem Sobiliam in Saxo, & secessisset in partem cellæ ipsius ut oraret, dum oraret vidit eam ipsa soror Sobilia in aëra elevatam. Die quadam, visitante eam Fr. Michaële, dixit Sancta: Frater Michaël, orante me levata sum in aëra & retenta, & post dimissa redire ad terram. Quod verbum non adhibita cura Fr. Michaël non intellexit. Cum autem adverteret, quod locura fuerit, & nesciret quid dixerit, ait: Dic & nunc quæ dixisti. Quo audito obmutuit, & non indicavit ei aliqua ratione. [& suavem a se odorem emittit,] Corpus ejus magnum etiam prætendebat odorem quadam inexhausta suavitate plenum. Domina Bene, quadam die cum visitaret eam, appropinquans ei, magnam odoris suavitatem sensit ab ipsius corpore procedentem, Domina. Cæcilia, cognata B. Humilianæ, die quadam in inferiori domo in camera sua tantam odoris suavitatem sensit, quantam nunquam in vita sua meminit se sensisse, qui odor de S. Humilianæ camera procedebat.

[43] Die quadam, modicum post tertiam, venit ad eam quædam filia sua parvula, Rigalis nomine, [filiam subito mortuā resuscitat.] pulsans ad ostium, ut sibi genitrix aperiret. Ad cujus pulsationem surgens mater, & perveniens ad ostium, aperuit, & introducta filia ostium statim clausit: & subito stupefacta puella ruit quasi mortua, & post modicum versa est in pallorem. Quod cernens pavefacta mater ex subita anxierate filiæ, cœpit eam fovere, licet dolens, ut moris est matris, exspectans usque ad nonam, ut reverteretur anxius spiritus, & puella surgeret utcumque. Et cum on surgeret nec convalesceret in aliquo, tetigit eam, si forte inveniret in ipsa aliquod signum vitæ; & cum tetigisset studiosius eam, inventa est frigida per totum. Quæ recurrens ad gulam, ubi pulsus consuevit in semimortuo corpore inveniri; cum non inveniret ibi pulsum, æstimans eam mortuam, obstupuit multum ex subitanea morte filiæ, & suorum scandalo quod timebat. Et recurrens ad imaginem Dominæ nostræ, prostravit se coram ea, & postulans cum lacrymis dixit: Amor benignissime, miserere mei, ut auferas a me nunc tribulationem istam & scandalum, quod mihi ex hoc a consanguineis inferetur, & restitue hanc filiam meam mihi. Oratione completa surrexit & signavit filiam. Et signo facto, egressus est puer quidam admirabilis & decorus a tabula, pergens ad locum ubi jacebat puella, & signavit eam: quæ statim facto signo Crucis surrexit sana, & puer disparuit statim.

ANNOTATA.

a Volateranus legit resecati, & dentium sectionem vertit; non animadvertens librarium istud mensum esse.

b Videtur Cionaccio esse B. Simon Eremita, de quo ex Augustino Fortunio Thomas de Minis, in Catalogo Sanctorum ac Beatorum sui Ordinis scribit, quod obiit anno 1292, 17 Septembris, ibique sepultus est. Vidi ibi anno 1661 corpora aliqua supra terram servari, sed absque alio cultu. Necdum potuimus ipsam Fortunii historiam Camaldulensem habere, nisi aliquando ad modicum tempus commodatam, quod dolemus.

c Potestas Italis, summus in urbe libera Magistratus dicitur.

d Hanc turrim cum ædibus, quæ a Circulis ad Iunios transiverunt, putat Cionaccius, ibi fuisse ubi nunc est parvum Hospitale S. Philippi Nerii, dictum Domus pia refugii.

e De Capillis B. Mariæ, ubi & quibus locis inveniantur colanturque aliqui, tractat Miechoviensis in Letanias Lauretanas Discursu 262 num. 20: qui locus hinc etiam illustrari posset, & veritas similium comprobari. Sed Antonius de Balinghem Societatis nostræ, Inventarium hujusmodi Reliquiarum Gallice edidit num. 1626; & Iosephus Geldophus a Rijckel, Abbas S. Gertrudis Lovanii, Latine librum de simili argumento vulgavit an. 1639 sub titulo Phylacterii.

CAPUT V.
Alii favores divinitus ei impensi, ultimus morbus & felix obitus.

[44] Sitiebat maximo cordis affectu puerum Jesum, ætate quatuor annorum vel trium, corporeis oculis intueri; [Optans Iesum puerum videre,] talem quidem qualis erat tempore infantiæ suæ, quando ab ipsa Regina Virginum gloriosa studiosissime deduci consuevit. Sæpe de hoc rogavit, licet timide, quia se tanto beneficio reputabat indignam. Sed quia, ut ait Bernardus, amor ordinem nescit; tantus erat ardor amoris videndi Deum quod timorem & indignitatem superabat: & ideo non verebatur constanter petere quod optabat. Sed benignus Deus, qui voluntatem timentium se facit, & deprecationem eorum exaudit; una die de infirmitate & de visione sua mirabili & gloriosa mirabiliter exaudivit. Nam quadam die visitationis gratia compatiens, ad quemdam puerum graviter ægrotantem accessit: quem cum cerneret crudeliter doloris infirmitate torqueri, dixit: O carissime fili, num memor es Creatoris tui, [visit puerū agrum,] recogitans quantam pro te sustinuit passionem? Cui puer, Vade, in pace inquit, bona Domina, doloris enim quem patior & infirmitatis potius memor sum, quam Dei. Et adjecit ipsa: Visne mihi dare hanc infirmitatem tuam? Et puer ait: Utinam liber essem, & tu haberes eam totam. Et ipsa dixit: Faciat hoc Deus meus mihi, ut si hæc infirmitas tibi est ad salutem æternæ vitæ, relinquatur tibi, ut merearis coronari per eam: alioquin mihi det eam totam. Respondit puer: Nolo quod totam habeas, sed partem; tolle tibi dolorem lateris & ilii, quem patior: & afferas tecum ex nunc, ut ego non sentiam ipsum amplius. Cui respondens Humiliana, Fiat, inquit, mihi sicut dixisti: & post modicum recessit domum.

[45] Mira res! quia continuo dolor lateris ita recessit a puero, [ejusque dolores in se suscipiens,] ac si esset ablatus manibus: & Sancta sic graviter cruciari cœpit ipso dolore, quod præ acerbitate doloris, quietis locum saltem ad punctum temporis nullatenus inveniret. Quod ferre non valens, nisa est in ignem sibi ligna componere, ut ex calore ignis posset dolor in aliquo mitigari. Et cum facto igne vellet se calefacere, nimio dolore fatigata se sustinere non potuit: sed potius in ignem ruit extenta, & de igne surgere non potuit, antequam ipse ignis extingueretur omnino. Miræ quippe patientiæ & humilitatis erat, propterea nolebat alicui de domo pro tam subito dolore alicujus servitii onus imponere, nec dolorem in aliquo relevare. Sed mirabilis Deus ita ipsam in igne servavit intactam, ut ignis nullum sentiret calorem, de quo postea conquesta est, dicens: Timeo ne Deus meus dereliquerit me, quia non est passus me ignis sentire ardorem. [servatur illæsa ab igne,] Mane facto & dolore mitigato, ad prædictum puerum reversa est festinanter, & alloquens eum dixit: Visne mihi aliam, quam pateris, infirmitatem donare? Et respondit puer: Volo, aufer a me hanc infirmitatem, portans tecum, sicut abstulisti mihi dolorem lateris, ut eam amplius non sentiam, sicut cum recessisti a me nunquam ilii & lateris dolorem sensi. Et ipsa benigna dixit: Fiat juxta verbum tuum. Et cum recessisset, puer sanatus est ab omni infirmitate statim; & ipsi benedictæ sic impressa est ipsa infirmitas, ut nullus qui videsset eam, ipsam esse infirmitatem prædicti pueri dubitasset. Infirmitas illa vulgo a Papici vocabatur, alio autem vocabulo Ignis volatilis, alio modo Gutta salsa nominatur.

[46] Hac infirmitate & dolore lateris afflicta graviter jacebat in lectulo, [& pōstea suo voto potitur,] de quo surgere non poterat bono modo. Consuetudo autem ipsius erat numquam jacere in lectulo, si aliud posset: in tantum de salute sua erat solicita & attenta. Jacente igitur ea in lectulo suo, & cella sua, quæ in turri erat firmiter obserata (firmabat enim semper interius cellæ ostiū, ne aliquid veniens impediret eam orationibus insistentem) affuit puer unus annorum quatuor aut infra, pulcher valde facie, decorus totus, formosus & venusto aspectu, alludens alacriter in ipsa cellula coram ea. Quem videns gavisa est multum, credens ipsum esse veraciter nuntium summi Regis: & alloquens eum, dixit: O amor dulcissime! O carissime puer! numquid præter ludere aliud facere novisti? Et puer ille, ut erat vultu placido, respondit ei: Quid aliud me vultis facere? & B. Humiliana humiliter dixit: Volo ut loquaris de Deo quidquam boni. Et puer dixit: Putatisne bonum sit aut condecens, ut quis de semetipso loquatur? Et his dictis disparuit puer Jesus, relinquens eam sanam, prædicta infirmitate penitus recedente. Beati oculi qui viderunt quem tu vidisti, felix Humiliana! Aliis sanctis & electis Dei mittitur aliquis Angelus, ut confortentur in Domino: tibi mittitur Jesus, benedictus fructus Virginis Matris, unigenitus summis Patris, [apparente coram ea Iesulo kudibundo] quem videre diutius totis visceribus concupisti. Audivimus a pluribus, quod iste puer Dominus noster Jesus apparuerit ei sæpe, & in cella sua & in ecclesia S. Martini: sed quia non invenimus, quod alicui dixerit ipsa, se ipsum vidisse, nisi Sorori Sobiliæ de Saxo, cui sicut prænotatum est superius plene dixit, eo quod post Fr. Michaëlem suorum erat conscia secretorum; idcirco plura de puero Jesu, ne dubia daremus pro certis, non redigemus in scriptis. Et nullus claudicet dicens, quia forsitan dormienti apparuit; quia si hoc putat, frustratur: quia nunquam dormienti sed penitus vigilanti, & crudeliter sicut dictum est patienti aparuit: & vidit eum oculis corporis tantum, sicut videmus alterutrum. Audivimus & invenimus hoc verum esse, quia ipsa pluribus dixit, quod quædam Domina multa diligentia desiderabat videre Dei filium in ætate puerili, quem vidit juxta votum suum. Non dicebat de se, sed dicebat quod quædam fuit: erat quippe hortus conclusus, & multa & magna quæ habuit non aperiebat nisi cogente ipsam gratia Spiritus sancti. Audivimus etiam dici quod osculata sit pedes ejus: & nos credimus, quia multa & plura de Jesu habuit quam dicantur, & quod majora tacuerit quam illa quæ dixit.

[47] Quadam die invenit in via quadam jacentem puellam, valde parvam, sed lepræ vitio enormiter & graviter vulneratam, [visa leprösa gratias agit pro valetudine,] sedentem ad elëemosynam postulandam: quam cum videsset Trinitatis amatrix exclamavit, grandi avffectu dicens: O Altissime, quod non me manibus privasti & pedibus, ut istam, quatenus pro tui nominis amore talia tormenta portarem, sed & contenta voluntare divina continuo adjecit: Benedictus sis super omnia, Jesu, dulcis amor meus, qui secundum beneplacitum tuum multis & magnis me bonis ditasti, & sicut tibi placuit, membra sana mihi ad laudem tui nominis tribuisti. Et exinde exclamare cepit ardentissimo affectu summam & individuam Trinitatem, quam multis laudibus personabat. Unde factum est, [& quadam specie S. Trinitatis illustratur.] ut nocte quadam post modicum extincto lumine dū oraret, apparuerint in cella sua tres sphæræ supra solis candorem fulgentes, qui totam cellam longe magis quam sol iste materialis, quem videmus corporeis oculis, illustrarunt. Quas cum vidisset, exclamavit toto cordis affectu, dicens: Eja Jesu, amor dulcissime, en noctem in diem mihi mirabiliter tribuisti. Et exiliens de loco ubi orabat cucurrit ad sphæras, & apprehendens eas prout poterat, eo quod erant incorporeæ, dicebat: O amor dulcissime & desiderantissime, benedicant te singulæ creaturæ. Et ipse tunc conversæ protinus sunt in unnam sphæram: quam cum omni diligentia pectori suo adstringeret, inter amplexus disparere conspexit: quæ laudans benedixit Deum, conquerens quod corporalis & carnalis erat, quia spiritualia non valuit retinere.

[48] Die quodam, Quadragesimali tempore, in quo abstinebat a vino, sitiens rogavit famulam suam Pieciliam, [Sitiens aquam reperit in vinū mutatam:] ut afferret sibi aliquid recentis aquæ. Quæ vadens concite, aquæ vasculum, ut imperatum est sibi, attulit ad bibendum. Quæ cum gustasset aquam vinum factam, turbata modicum, dixit: Levius tibi fuisset, carissima, mihi aquam afferre, quam vinum, & vilior est aqua vino, & plus invenitur de aqua quam de vino. Quid ergo mihi vinum pro aqua portasti? Idcirco aliquantulum turbata est, quia nihil poterat sustinere contra conscientiæ suæ sanctæ propositum: & quia vinum gustaverat, visa est sibi non modicum offendisse. Ad cujus verba mota famula, quia non consueverat ab ea audire, nisi verba humilia & pacifica, & talia sine culpa dicta sunt, cum ipsa fideliter impleverit Dominæ suæ mandatum, dixit: Domina mea, novit Deus, quod vobis aquam detuli puram, ut jussistis. At Sancta dixit: Esto quia aquam mihi detuleris, in urceolo vinum erat, vel vino madidus erat, quia omnino vinum est hoc quod gustavi. Et famula suscipiens situlam æream, dixit: Vas istud non habet odorem vini, nec certe vinum in eo est. Nunc apparebit si vobis afferam puram aquam: & currens ad puteum, hausit aquam. De qua non confidens Sancta, cucurrit ad fenestram, ut videret si famula ivisset ad puteum fideliter haurire aquam. Et videns eam haurire aquam, exspectavit, ut videret si aquam sibi pure & fideliter apportaret, donec appropinquaret ostio cellæ suæ. Et tunc recedens ab ostio, & exspectans eam in cella, suscepit situlam de manibus suis, aqua clarissima inundantem. Quam cum apposuisset immediate ori suo, aquam gustare se credens, invenit & gustavit vinum optimum, ex aqua continuo factum. Ad cujus gustum obstupuit ob miraculum, & ut recordata est, quia existimabat se tanti beneficii indignam, & quia secundo sibi hoc fecit Deus, & quia famula tunc & prius sibi veraciter detulerat aquã puram, nihilo tamen minus gratias affectuose Deo egit, qui tanta sibi ostendere dignabatur. Et assumpto quodã urceo, inclinata situla vino plena, vinũ illud in urceum totum misit; & obturans urceum panno mundo lineo, recondidit ipsum, dicens: Nemo hunc urceum tangat, nec hanc aquam talem gustet. Credimus quod de vino illa biberit partem, & partem dederit infirmantibus civitatis.

[49] Die quadam cum ad bibendum ab alia quadam famula instanter aquam peteret, mota famula quodam urceolo aqua pleno, quem afferebat ei, [vulnerata in fronte,] elevata manu percussit eam in fronte graviter, vulnus grave infigens, de quo sanguis non modicus emanavit. Quod patienter ferens, licet graviter pateretur, vulnus nemini revelabat, nisi cuidam sui secreti consciæ Religiosæ, reverendæ sanctitate vitæ & honestate præclaræ, timens ne ad aures veniret suorum, & vulnus in scandalum vulgi in famulam redundaret. Generaverat autem vulnus marcidum sanguinem, quia male curabatur, & dolorem super dolorem graviter augmentabat. Quæ quadam die vadens ad ecclesiam, utcumque auditura divina; vulneri proprio signum Crucis impressit. Quo facto sensit quandam manum, quæ simili modo sibi Crucis signaculum imprimebat: ad cujus tactum subiro vulnus apertum est, & marcidum sanguinem, [tactu manus invisibilis sanatur.] quem habebat intrinsecus, foras largiter emisit. Sed & manus prædicta vulnus liniebat quodam unguento odorifero & suavi: ex quo protinus consolidatum est, nulla cicatrice relicta: & ex tunc dolorem vulneris amplius non sentivit.

[50] Alio quodam tempore, nocturno silentio febris lagellationibus macerata, calore febris æstuans, [in febri sitiens, cælitus visitatur,] arefacta gravi siti, fortiter exhalabat: & vocans famulam, ut sorbillum aquæ sibi ad bibendum daret, non respondit ei, quia somno gravi oppressa erat. At ipsa crebris sonis & vexationibus pulsans, ut expergisceretur, tamen dormiebat graviter, quod ipsam non valuit excitare. Ipsa vero non valente surgere infirmitate gravata, & siti nimium prævalente, dixit: Domine mi, amor dilectissime, qui omnia potes, tu scis defectum meum & infirmitatem meam, & anxietatem quam patior in hac hora: tu bene potes subvenire mihi, si tuæ complacet bonitati. His dictis ecce apparuit in cella ejus puella quædam, rutilanti facie formosa nimis, candidatis associata pueris, in manu quandam phialam aquæ portans: quæ patienti approximans juxta caput sedit, & inclinata in partem phiala dabat ei paulatim & interpolatim bibere: [reficitur & sanatur:] & facto modico intervallo infundebat aquam manui, qua oculos sibi & faciem liniebat. Et facto hoc sæpe, extincta siti, & debilitate infirmantis remota, & fortitudine ac sanitate refecta, loqui puellæ voluit; cupiens scire quæ ipsa esset, quæ tantam sibi humanitatem & talia beneficia impendisset. Puella vero digitum imponens ori proprio, annuit ut sileret. Cui Beata ipsa obediens patienter siluit, & non est ausa ipsam interrogare, ne tantæ visitationis gratia privaretur. At puella, modica post contracta mora, cum sua societate disparuit. His tantis beneficiis exhilarata, non extollebat se, sed humiliabatur in omnibus longe magis solito: & sæpe dicebat, quando gratia non aderat præoptata: Ego coram Domino meo quasi vidua, & velut orphanus & pupillus.

[51] Nocte quadam, cum surgeret a somno ut oraret, aperiens oculos vidit totam cellam insolito fulgore splendentem, & respiciens versus tabulam, in qua erat imago Dominæ nostræ vidit quamdam ignis copiosam flammam in panno, quo tegebatur tabula, usque ad cellæ supercilium ascendentem: & stupefacta nimis, timens ne combureretur tabula, cucurrit ad tabulam; & apprehenso panno & ipso compresso confricabat eum manibus, ne tabulam læderet, credens penitus quod ignis iste noster materialis esset. [noctu illuminatur igne & luce cælesti,] Et cum cerneret illæsum esse pannum, & ignem manibus non sentiri, eo quod non calefaciebat nec comburebat; intellexit quid esset: & cum intelexisset miraculum, verecundata est ignorantia suæ opinionis & pia deceptione signi: & ignis evanuit modica mora contracta. Ipsa vero reversa est illico ad lectulum, ne famula perpenderet quid fuerit, laudans & benedicens Deum, qui eam tam jucundis signis sæpe dignatus est visitare. Credendum est quod ignis iste sancti Spiritus ignem ostenderet, quo ipsam Christus, meritis gloriosæ Matris, cui multum ipsa serviebat, maxime inflammarat. Ignis enim est non comburens, sed lucens; non consumens, sed illuminans; corda replens discipulorum, igni rubi, quondam viso Moysi, maxime comparatus. Sæpe sua cella visa est de nocte a Gisla famula sua, velut solis lumine splendere. Nam & quadam nocte famula sua Gisla, cum excitaretur ad dulcia suspiria & affectuosas locutiones ipsius, dicentis, Jesu, amor mi dilectissime; vidit cellam suam tantis irradiatam fulgoribus, quod velut meridies videretur. Multa de ipsa visa sunt quæ non scripsimus: & ipsa multo plura & majora horum a Deo habuit & revelavit Fr. Michaëli, quæ habere non potuimus, Fr. Michaële silentio contegente. Sæpe prædictum Fratrem audivimus hoc verbum proferentem: O si mihi liceret pandere, quæ & quanta Deus Humilianæ facit! Et amplius non procedebat in talibus, sed silebat.

[52] B. Humiliana humiliter postulavit a Domino mori in b Sabbato, Dominæ nostræ reverentia, & quod nullus de domo patris sui interesset morti suæ: [optans in Sabbato mori,] quod obtinuit, quia migravit ad Dominum ipsa die, & nullus prædictis interfuit morti ejus. In die Resurrectionis Dominicæ in ipsa infirmitate gravi, qua de hoc mundo migravit, patiendo graviter in ipso mane cœpit meditari de Deo: & statim fuit in mentis excessu, & rapta quievit ab ipso mane usq; ad Vesperas diei illius: & sicut credimus, longe magis quievisset, nisi quod fratres sui carnales inquietaverunt eam & infestaverunt, graviter agitantes & proclamantes, credentes eam in transitu laborare, nec sic ullo modo eā poterant excitare. Quod patuit: quia cum reversa est, conquesta est de molestia illata sibi, [& ægra ipso die Paschæ ectasim patitur,] dicens: O Deus, quod in deserto non sum, ut libere vacarẽ tibi, & non inquietarer a mortalibus, qui me compellunt citius dulcibus amplexibus separari. Sequenti die lunæ valido cruciatu stomachi torta est tota die, & cum interrogaretur, cur ipsa die magis quã præterita torqueretur, respondit: Heri lacte nutrivit me Deus, hodie corpus recipit dignas vices. Ex prædictis patet, in quam altissima ecstasi quiesceret, quod dolorem stomachi & validos clamores & sui corporis multas exagitationes non sentiebat, & de loco ad locum sui ipsius mutationes varias & frequentes.

[53] Cum esset vicina morti, visitante ipsam Fr. Michaële & Fr. Bonamico, & interrogantibus quomodo se haberet, [prædicit varia,] & utrũ crederet liberari de infirmitate sua, respondit: Firmiter scio quod de ista infirmitate nullatenus liberabor. Et cum rogaret eam Fr. Michaël, & multis insisteret supplicationibus, ut reverteretur ad eum post mortẽ, dixit: Quid me tantis supplicationibus molestatis? parvo enim tempore vivetis post me: in quo multas tribulationes video vos passurum. Et Fr. Bonamicus allocutus est eã dicens: Et de me quid dicitis? Revertemini ad me, si nunc receditis, nec ne? Cui non respondit de reditu, licet post mortem suam redierit ad eum, sed de quibusdã aliis, dicens: Tu non venies modo, sed moraberis adhuc in corporis vita: in quo tempore pro te procurabis, Frater. Prædixit etiã Sanctæ memoriæ Fr. Michaëlem de Florentia, virum venerabilem & devotum atque Deo & hominibus dilectum, cito recessurum de loco sanctæ Crucis, & postmodum alibi obiturum: quod & factum est.

[54] B. Humiliana rogavit illas quæ eam custodiebant in transitu, ut emerent sibi c tunicã: in qua pedes sui diligenter involverentur, [pedes a morte tunica involvi jubet:] ne nudi aliquatenus a mortalibus tangerentur. Honestatis a matrix in honestatis vestigium etiam mortua non poterat sustinere. Prævidebat enim devotionem & fidem populi, quam erat habiturus circa eam, pannos vestis sui funeris devotionis gratia lacerantis. Hæc interrogata de spe sua, dicebat se sic certam esse de salute sua, quod consensum omnibus hominibus & Angelis prædicantibus contrarium non præberet. O sanctitatis speculū, totius humilitatis forma, castitatis exemplũ, honestatis via, devotionis semita, obedientiæ regula, paupertatis solatium, patientiæ scutum! Quæ virtus aut quæ gratia in te plene non fuit? quis enim actus omnium virtutum tuæ defuit sanctitati? Si te in aliquo videmur commendasse, carissima, nemo miretur, quia Pontifex Florentiæ civitatis, bonæ memoriæ, vitæ & sanctitatis exemplum Dominus Ardingus, d suis publicis prædicationibus te plurimum commendabat. Mansit autẽ B. Humiliana in domo parentũ virgo in puritate & honestate sedecim annis: [mortua laudatur ab Ep. Ardingo.] sexto decimo anno tradita est marito: quo post quinquennium viduata adhæsit perfecte vestigiis Jesu Christi, serviens Deo in domo patris sui in turri, ubi paravit sibi cellulam, in qua Deo libere deserviret, quasi quinque annis devotionibus insistendo.

[55] Vitæ tractatus fine imposito, de morte aliquid prælibemus. In ultimo autẽ vitæ suæ anno mense Januarii cœpit graviter infirmari, sed præ mansuetudine ac patientia infirmitatẽ quantũ poterat abscondebat. [In Martio lecto affixa,] Mense autem Martii Quadragesimali tempore, invalescente graviter infirmitate, in tantum aggravata est, ut jaceret continue, quia non valebat surgere, sanitate totius corporis destituta. Ex tunc semper aggravabatur de die in diem, ita quod quasi ex toto unum latus perdidit, in quo non habebat potentiã se juvandi. In principio infirmitatis tussire cœpit, & exinde dolor stomachi & renũ, nec non & totius corporis gravius invaluit, qui eam fortiter cruciabat. Corpus ejus artenuatum est multum, & carne nudatum, & venter ejus effectus est velut tympanum: & emittebat per nares sanguinem, & per os ipsum largiter evomebat. Quoquo modo usq; ad feriam secundã Dominicæ Resurrectionis cibũ sumpsit: ex tunc non comedit amplius, quia cibum trajicere non valebat. [a feria 2 Paschæ nil comedit:] A secunda feria Paschæ usque continuos quadraginta duos dies non comedit, nisi quod decem & octo diebus dederunt ei pullorum tantum aquam bibere: ex tunc illis residuis diebus dederunt ei aquam claram tantum. Pro acerbitate doloris graviter anxiabatur, ita quod etiam ex compassione dolentis intuentiũ viscera torquebantur. In omnibus anxietatibus ore ipsius vox lamentationis aut murmuris non processit, sed in omnibus gratias agens Deo amplexibus propriis cingebat, brachiis in modum crucis positis pectus suum, dicens: Benedictus sis, amor meus. Credimus quod amplexabatur impressam suæ memoriæ formam Christi, [inter dolores jugiter affixa Deo,] quam jugiter imaginarie deplorabat. Dicebat enim, quãdo sentiebat dolores & torsiones gravissime inundantes, Ecce Deus meus venit ad me visitandã, quem debeo carissime amplexari. Et in his cruciatibus sæpe videbatur animam exhalare: & quamvis tantis torqueretur anxietatibus, nihilominus, sicut superius dictũ est, meditabatur de Deo, & meditando rapiebatur, & quiescebat in eo. Cum autem inquietaretur & pulsaretur diutius a consanguineis, ut reverteretur ad se, nesciẽtes utrum viveret, an animam exhalasset, ad se reversa dicebat: Amore Altissimi, non inferatis mihi tantam molestiam, quia multa & magna me consolatione privatis, a Creatoris nostri amplexibus avellentes.

[56] Appropinquante hora mortis suæ affuit diabolus, visibiliter apparens ei, qui vicinum animæ a corpore exitum solicite exspectabat. Quem cum cerneret adstare coram se, [dæmonem increpat coram apparente Deipara,] cœpit fortiter increpare, & exprobrabat ei dicens: Quid hic facis, sæva bestia, inimice nequam? Quid hic, cruenta bestia, præstolaris? Recede a me inimice: vade hinc, quia in me penitus nihil habes. Sed ecce præsto est Domina mea, quæ me suo dilectissimo Filio cum gloria subito præsentabit. Et non solum verbis sed manibus minabatur, repellens eum & dicens: Cito recede, miser, quia Domina mea mecum est, quæ te & subdolas machinationes tuas statim conteret & confringet. [eumque post æcrem luctam,] Et pro his omnibus non recedebat diabolus: sed incessanter ipsam graviter infestabat, quod Dominus ei nō misereretur, addens. Quod verbum graviter ferens, indignans dixit: Miser, si omnes Angeli hoc tecum dicerent, non crederetur illis, nedum tibi. Et convocans ad se sociam, quæ custodiebat eam, dixit: Quanto tempore & quantum flevi ego, & diabolus mihi est ausus inferre talia tentamenta: scio firmiter quod Dominus meus miserebitur mihi. Et socia concite cucurrit ad tabulam Dominæ nostræ, ubi erat quidam capillus ejusdem dignissimæ Dei Genitricis, & obtulit candelas benedictas, quas accendit tenens in modum Crucis, & tabulam, in qua erat imago Dominæ & Crucifixi, posuit superpectus ejus. Candelis autem illuminabat eam, & incenso adolebat, & aquam benedictam adspergebat super caput ipsius.

[57] [tandem abigit,] Hæc dum agerentur conversa est ad dæmonem & imperavit ei, dicens: Recede a me inique statim, & non deinceps ausis me in aliquo infestare. Ad quod dictum diabolus convictus discessit confusus, & ipsa in omni tranquillitate quievit: & aperiens oculos & videns ipsam tabulā supra pectus sibi positam, collocavit eam honorabilius in quodam panno serico mantelli sui, [& moritur 19 Maji, 1246.] & supra pectus suum melius collocavit. Quiescente ipsa nocte tota sabbati, & invalescente frigore extremorum per totum corpus, mane sabbati sine singultibus & tractu animam cælo reddidit, ea hora qua corpus Dominicum sumere consuevit: scilicet in aurora, octo diebus ante pentecosten XIIII Kalendas Maji, in die S. Potentianæ, anno ab incarnatione MCCXLVI. Vixit igitur B. Humiliana XXVII annis; cujus corpus cum multo gaudio & honore allatum est ad ecclesiam sanctæ Crucis in locum Fratrum Minorum Florentiæ, & sepultum in ipsa ecclesia requiescit, e ad laudem & gloriam D.N. Jesu Christi, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita secula seculorum. Amen. Credimus eam immediate separatam a carne sine alia purgatione, ivisse ad Dominum, sicut scripta præsentia manifestant.

ANNOTATA.

a Papici Vocabulariis Italicis, etiam Academico della Crusca, ignota vox.

b Annus 1246, litt. Dominicali G, Pascha celebratum est 8 Aprilis, Ascensionis Domini 17 Maji, atque adeo sabbatum fuit 19 ejusdem mensis.

c Volaterranus loco tunicæ scripsit calceamenta, quibus pedes desideravit tegi.

d Ardinghus præfuit Ecclesiæ Florentinæ ab an. 1230 ad an. 1249: cujus res gestas late prosequitur Vghellus tomo 3 Italiæ sacræ, easque ita concludit: Nec prætereundum pro coronide Ardinghi, quod eo Præsule Florentiæ obiit anno 1246 B. Humiliana, ex illustri Cerchiorum familia, Ordinis Minorum.

e Subter scalam qua ibat Frater prædicaturus ad prædicandum, ut infra dicitur.

CAPUT VI.
Apparitiones variæ post obitum factæ.

[58] Post obitum suum, in vigilia S. Mariæ Magdalenæ a (ut ita loquar) Domina quadam honestæ conversationis orante, [Apparet facie rutilans,] vidit B. Mariam Magdalenam & B. Humilianam simul facie rutilantes: in qua visione meditans in Deo multa gratia sibi infusa est, & ineffabilem Dei dulcedinem degustavit: quod meritis S. Humilianæ habuisse se dixit. Alia quædam sanctæ conversationis Religiosa, in semitis contemplationis studens, turbata est, eo quod mente quibusdam caliginosis nebulis obfuscata, in Deum ipsam mentem dirigere non poterat ut solebat. Quæ cum anxiaretur in talibus & dormitaret, [& tentatä solatur.] oculis semiclausis vidit B. Humilianam, viam universæ carnis jam ingressam, venientem ad se & dicentem. Quiesce in Trinitate, Carissima, tantum: & hoc dicto disparuit, & ipsa religiosa cum hilaritate spiritus, mentis turbatione fugata & liberata surrexit. Multos alios ab ejusmodi turbationibus liberans pristinæ & majori gratiæ restauravit, de quibus nimis esset longum dicere: propterea de ipsa & de miraculis quæ gratia supplicationis suæ operari dignatus est Deus, tacenter dimitto, vide solum b columnam 28 & quæ infra ponuntur.

[59] Quædam Domina dum ratiocinaretur cum quibusdam suis sociis de factis B. Humilianæ, ipsa die Dominica post mortem suam, subito cœpit cogitare de Christo. Et tunc apertum est ei cælum, & vidit filium Dei & Beatam Virginem a dextris ejus albis indutos, & B. Humilianam ad pedes eorum, [Ad pedes Christi & Deiparæ visa uni,] genu flexo orantem coram eis, similiter albis indutam. Et hæc revelatio ita virtuti imaginariæ impressa est, ut de memoria ejus non recederet usque ad festum c B. Francisci. Post mortem suam visitavit Sororem Sobiliam, apparens ei juxta lectum ejus in cella prædictæ Sororis, & tenens manus juxta pectus suum, ut moris ejus erat, in modum Crucis, genibus flexis vigilantem Sororem vocavit, dicens: Domina Sobilia. Interrogavit eam de multis, inter quæ utrum passa fuerit pœnam post mortem, & de Fr. Michaële. [alteri indicat suam gloriam:] Quæ quidem multa respondit, quæ nobis Soror Sobilia non narravit: sed ea quæ narravit nobis, & audivit ab ea, sunt hæc. Scilicet quod in purgatorio non habuit quod faceret, & quod ineffabiles erant deliciæ consolationis suæ quas habebat jugiter, quæ non possent a mortalibus cogitari: & quod Fr. Michaël erat in proximo, non tamem Florentiæ, de hoc seculo ad Dei gloriam migraturus. His & aliis dictis cum splendore disparuit: erat enim admirabilis pulchritudinis & splendoris.

[60] Quædam religiosa persona, vitæ sanctæ & conversationis honestæ, intima & fidelis Sanctæ, [item duplici diademate coronata,] ac suorum conscia secretorum; volens scire de glorioso statu ejusdem Sanctæ supradictæ, multo se orationis studio mancipavit, ut hoc sibi dignaretur Altissimus revelare. Et dum oraret, subito apparuit sibi B. Humiliana, albis induta, & duplici diademate coronata. Vestis ejus alba erat, purpurea circa manus & brachia, & humeris & collo opere vario & mirabili fimbriata. Erant autem fimbriæ de purpura rubea auro mirifice supertexta, & habebat fimbriam auream circa mamillas ceteris ampliorem. Diademata vero inter se differebant: quoniam unum erat triplicis coloris, refulgens septies supra solem, erat quidem coloris albi rubri & viridis, in summitate complexum tribus sapphyris optimis, vernantibus atque coruscantibus ineffabiliter, ornatum aliunde per totum gemmis fulgentibus smaragdinis. Aliud quoque diadema albi coloris erat, totaliter fulgidum, gemmis pulcherrimis fabricatum. Capillos habebat longos & flavos, & non videbantur capilli, sed aurum potius optimum polymitice perfilatum. [facie præfulgida,] Facies ejus Angelica, decora nimis, refulgens supra solaris lucis radios. Oculos clarissimos habebat, quorum claritas stellarū superabat fulgorem. Ex ore ejus procedebat quidam olfactus odoriferus, cujus odor totum locum suavitate complebat. Habebat etiam quasdam fistulas in ore suo, quæ favo mellis simillimæ erant: per quas melodias dulcissimas resonabat: audiebatur enim ab ore ejus duplex vox (scilicet, Non est aliud præterquam Christi amor, &, In odorem unguentorum tuorum currimus) cujus dulcedo non posset exprimi bono modo. [cum dulci voce.] Corona virginea in se voces habebat varias, varia proferentes: dicebant enim, Veni sponsa Christi, accipe coronam quam tibi Dominus præparavit: alia dicebat, Veni electa mea, veni columba mea, veni speciosa mea, veni coronaberis. Alia vero corona, propter præmium castitatis, voces habebat varias, quæ unum univoce proferebant, Benedictus & laudatus sit Deus meus & Dominus meus. Quæ omnia cernens, admirata est non modicum prædicta religiosa persona, propter pompas gloriæ, quibus Sanctam adornatam videbat, dicens: Humiliana, quid est hoc quod video? Coronaris enim quasi aureola virginali. Quæ respondens ait: Hoc fecit Dominus meus mihi propter dolorem virginitatis perditæ matrimonii causa, [& mysteria singulorum exponit,] quem jugiter in meo corde portavi. Et cum interrogaretur de alia corona, quam portabat; respondit; Hoc mihi datum est propter fidem castitatis, quā inviolatam Domino meo servavi. Interrogata quid sibi vellet tam decora facies & claritas oculorum, dixit: Hoc est puritas conscientiæ, quam habebam. Interrogavit eam de indumento & fimbriis ejus, purpura auroq; ornatis, & dixit: Albedo vestis humilitas est, & opera bona in caritate facta; purpura vero fimbriarum, quæ rubea est, martyrium designat, quod in mente portavi, & affectus desiderii videndi B. Virginem in specie pulchritudinis suæ quem habebam: & post modicum disparuit.

[61] Quadam vice apparuit B. Humiliana Gislæ de Mucello, [propter pœnitentiam non habuit purgatoriū.] quam plurimum religiosæ, dormienti, cum multa hilaritate & claritate visus, dicens: Non te pigeat facere pœnitentiam: quoniam ego, quia plene pœnitentiam egi, duodecim diebus prius mortem meam præscivi, & per purgatorium transivi sicut pueri faciunt innocentes. Mulier quædam de Florentia, Cæcilia nomine, die proximo sequente sabbatum transitus S. Humilianæ, stans in oratione, & non dormiendo nec plene vigilando, vidit cælum apertum, & B. Humilianam cum uno Angelo in aëre sociatam, & per illam aperturam Salvatorem nostrum in imagine Crucis relevata, cum quadam pulcherrima descendere creatura. His vero quatuor in aëre simul junctis, cæli aulam cum jubilo intraverunt anno Domini MCCXLVI. [Gloria aliis ostensa,] Post obitum B. Humilianæ forte per octo dies, quidam Frater Minor rogavit Dominum, ut ipse demonstraret sibi aliquid de gloria Sanctæ supradictæ; & ipse non dormiendo, sed vigilando vidit ante altare multas sedes pulcherrimas nimis, & quædam erant ibi ceteris pulchriores, & infra illas sedes erant animæ Sanctorū, & in medio sedebat B. Humiliana super una earum; & multæ ex eis erant vacuæ.

[62] Anno Domini MCCXLVI, ista de vita & morte B. Humilianæ, sicut oculis nostris vidimus & auribus nostris audivimus, [Scriptoris fidelitas.] & ut testes suprascripti viderunt & audierunt ab ea, licet pueriliter, fideliter tamen & veraciter scripsimus, relinquentes ea sapientioribus & prudentioribus nobis corrigenda, & fidelius emendanda. Videat tamen emendator & corrector quid apponat vel minuat, & maxime ne mutet aut variet quæ dixerunt testimonia suprascripta, ne det dubia pro certis sententia transmutata. d

ANNOTATA.

a Ergo in Sabbato 21 Iulii: addit auctor parenthesim (ut ita loquar) quia festum S. Mariæ Magdalenæ celebratur absque Vigilia.

b Ita Ms. indicatur autem consolatio ællata Gislæ de Mucello, quæ habetur num. 22 initio Capitis 3.

c Id est a 20 Maji ad 4 Octobris.

d Hic addebatur Oratio eadem quæ infra post miracula, an ut composita ab ipso scriptore Vitæ, an ut ab altero post adscripta, non divino.

APPENDIX
De apparitionibus post mortem.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

BHL Number: 4042
a

A. HIPPOL. COÆVO.

[63] Quidam Frater Minor, vocabulo Bonamicus, de civitate Florentia, surrexit media nocte, causa pulsandi ad Matutinum, & invenit omnes lampades excepta una extinctas. Accessit autem cum candela, quam accendit ad lampadem accensam: [Apparet in templo S. Crucis, anno 1247,] & respiciens Frater cum candela accensa ante Crucem, vidit B. Humilianam (quæ diu fuerat mortua, ac in eadem ecclesia sepulta) flexis genibus ipsam orantem, gravitate honestam, vultu mediocriter dimisso terram respicientem, tantum cum chlamyde nigro colore induta, sicut in seculo vidua habere consueverat, velato capite albo velo, pars cujus veli terram tangebat, alia pars non tantum tangebat brachiis insertis. Cum autem ipsam non videret; non fuit ausus loqui ei, sed vadens ad horologia, ut videret horam matutinalem, denuo reversus est cum candela ad eam, & accensam candelam appropinquavit vultui supradictæ Sanctæ, nec aliquem motum faciebat & plenius cognovit eā. Iterum divertens Frater per ecclesiam, iterum tertio venit ad eam, & magis appropinquavit vultui supradictæ Sanctæ: & subito timor irruit super eum, & fugiens in sacristiam suspirabat valde. Ad cujus suspiria Frater alius superveniens, requisivit de causa suspiriorum: cui Fr. Bonamicus dixit totam seriem visionis. Ipse autem & plures alii Fratres iverunt, ut viderent prædictam formam, & minime invenerunt anno Domini MCCXLVII. Prædictus Fr. Bonamicus, natione Florentinus, confessus est in verbo veritatis, omnia suprascripta de visione B. Humilianæ, vera esse, in præsentia multorum Fratrum Sacerdotum ejusdem Ordinis, quorum nomina sunt hæc b. Fr…de civitate Florentia Sacerdos & prædicator. Fr. Ugolinus ejusdem civitatis, Fr. Michaël de Comitat Florentino, Fr. Philippus de…& plures alii. In præsentia istorum Fr. Bonamicus affirmavit, quod sicut Deus in cælo, ita vera sunt omnia supradicta, & hoc factum est in loco prædictorum Fratrum prædictæ civitatis Florentiæ anno Domini MCCXLIX.

[64] Quædam mulier vocabulo Bonavicina, bonæ vitæ ac conversationis sanctæ, natione Veronensis, dum moram faceret in Florentia civitate, quadam die istam visionem vidit de B. Humiliana & Fr. Michaële, cujus vita in Clero & in populo laudabilis fuit, & ipse B. Humilianam in Christo educaverat. Hæc est visio quam dixit se vidisse tali modo. Visum erat ei esse in quodam deserto, in quo erat arbor magnæ altitudinis & pulchritudinis: sub qua arbore vidit indutum Fratrem prædictum quasi ad dicendam Missam, & ante eum altare, super quo erat…& retro ipsum Fratrem vidit B. Humilianam, indutam vestimentis laneis albis, & velatam velo albo: & retro eam vidit tres Dominas, similiter vestitas vestimentis laneis albis & velatas velis albis. Et completa Missa apparuerunt super altare quatuor stellæ valde resplendentes, quarum unam accipiens Frater prædictus infixit in frontem B. Humilianæ, [iterum cum aliis Dominabus an. 1248,] & alias tres infixit in humero dextro aliarum Dominarum: & post Fratrem prædictum secuta est B. Humiliana, & tres aliæ post ipsam: & evigilata est mulier prædicta, gratias agens Deo & Sanctæ suæ. Et hæc visio fuit in vigilia B. Mariæ de Septembri, anno Domini MCCXLVIII.

[65] Quædam Domina de civitate Florentia, nomine Fresca, cum viro suo & filiis suis in magna opulentia aliquo tempore vixit, & de animabus ipsorum nihil curando: sed Dominus, qui corripit c gentes quando vult & quomodo vult, ad tantam inopiam eos fecit devenire, quod quasi nihil habebant ad comedendum. [inopi matronæ apparens liberat eam a periculo adulterii.] Vir autem propter inopiam de civitate recessit: uxor vero cum filiis domi tristes remanserunt, & quid faceret mulier penitus ignorabat. Perseverante autem ipsa in hac miseria & mœstitia, proponebat dimittere se mori fame, aut saltem tradere corpus suum servire immunditiæ & iniquitati ad iniquitatem. Sed quid accidit? Necessitas istius mulieris cuidam compatri suo venit ad aures, & proponit firmiter in corde suo subvenire sibi in omnibus necessitatibus, cum ista intentione, ut cum ea posset misceri in adulterio, quando vellet. Illa autem nullatenus consensit, sed aliquibus diebus in maximo conflictu perseveravit. Sed quadam nocte apparuit ei B. Humiliana, & videbatur ei quod sederet super lectū suum. Lumen tantum erat ibi, quod videbatur media dies: & videbatur ei, quod esset infixa in limo usque ad lumbos, & B. Humiliana accipiebat eam per brachiū dextrum, & vocabat eam ex nomine, & dicebat ei; Ne paveas, sed constanter age: talis mulier veniet ad te, & liberabit te ab isto limo, & etiam subveniet tibi in tuis necessitatibus (Et ista bene noverat istam mulierem) & addidit B. Humiliana, quod iret cum ista ad sepulcrum ejus apud sanctam Crucem subtus scalam. Venientes ambæ illæ mulieres ad tumulum supradictæ Sanctæ gratias egerunt Deo & B. Humilianæ ancillæ suæ: & hæc mulier subvenit sibi in multis necessitatibus, & confortavit eam taliter, quod tota tribulatio recessit mentis & corporis. Insuper post tertium diem vocavit B. Humiliana mulierem supradictam, dicens ei: Hodie veniet ad te nuntius, qui dicet tibi, quod tu vadas ad Curiam Judicis. Ne credas ei neque vadas illuc: sed vade ad ecclesiam sanctæ Crucis, & loquere Fr. Hippolyto & Dominæ Argentæ, & consolabuntur te. In die illo venit ad illam quidam nuntius de Curia Potestatis, dicens ei: Compater vester misit, ut veniatis ad Curiam. Illa autem reminiscens verbi B. Humilianæ respondit: Non veniam: non habeo ibi aliquid facere. Compater ille, de quo dictum est superius, volebat per vim trahere eam ad Curiam secularem, propter hoc quia non consentiebat malitiæ ejus. Quæ venit ad ecclesiā sanctæ Crucis, sicut dixerat ei B. Humiliana, gratias agens Deo & Sanctæ suæ, quia multoties liberavit eam a multis periculis, anno Domini MCCXLVI. Supradicta Domina Fresca juravit omnia supradicta vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti & Fr. Danielis de civitate Florentia, in mense Januarii in loco sanctæ Crucis, anno Domini MCCXLVIII.

[66] Cum quædā Domina Florentina, nomine Galitia, Deo devota plurimum, de discessu Fr. Michaëlis de ordine Fr. Minorum a Conventu Florentino graviter tristaretur; [alteri indicat obitum Fr. Michaëlis,] tristitia sopita vidit in visione B. Humilianam, apparatu pulcherrimo & glorioso, statura magna, velato capite, formata facie & decora, lacrymantē & dicentem sibi: Scias quia Pater noster, scilicet Fr. Michaël, de conventu Florentiæ est in proximo d recessurus, quod & postea ita factum est: & deosculans Dominam supradictam disparuit anno Domini MCCXLVI.

[67] Mulier quædam, Gemma nomine, uxor Francisci de populo S. Mariæ supra Arnum, de civitate Florentia, testata est se perdidisse medietatem corporis ab humero usq; ad pedes, [paralyticam sanat,] quæ propter infirmitatē quam patiebatur vovit se B. Humilianæ: quæ apparuit ei in somnis, & eam tetigit tribus vicibus in parte illa quam amiserat: & statim liberata est, & istud miraculum patens fuit & publicum anno Domini MCCXLVIII. Maritus mulieris supradictæ, nomine Franciscus, confessus est uxorem suam pati in corpore ut suprascriptum est, & quomodo emittebat clamores maximos, & qualiter lamentabatur; & quomodo votum fecit B. Humilianæ, & liberata est: & hoc juramento firmavit in præsentia Fr. Hippolyti sæpe superius nominati, & Dominæ Argentæ & Benvenutæ, anno Domini MCCXLIX.

[68] Mulier quædam, Bertha nomine, de populo S. Mariæ majoris, de civitate Florentia, [item artriticam,] uxor Ristorii Pegelotti, patiebatur guttam in sinistro humero: cui in visione apparuit B. Humiliana, suadens ei quod visitaret arcam suam, quod & fecit, & optime liberata est anno Domini MCCXLVI. Prædictus Restorius Confessus est, prædictā infirmitatem uxoris suæ, & sustinuisse inde multas passiones: & etiam audivit ab ea qualiter apparuit ei B. Humiliana, & quomodo convaluit meritis ipsius, & omnia supradicta juravit vera esse in præsentia Fr. Hippolyti Sacerdotis de ordine Minorum, & Dominæ Argentæ in loco Minorum, anno Domini MCCXLIX.

[69] Quædam mulier, vocabulo Lotteringa, uxor Berlinghieri, de populo S. Petri Gatholini de Florentia, dolorē maximum in gutture patiens, [alteri restituit loquelam,] per septem hebdomades loqui non poterat. Multas expensas fecerat in medicis, nec poterat liberari. Tandē B. Humiliana sibi apparente, & dicente sibi, quod visitaret tumulū ejus; facto voto de imagine cerea, ad tumulum S. Humilianæ veniens, loquela sibi reddita, penitus extitit liberata: & istud miraculum publicum fuit anno Domini MCCXLVI. Testes Domina Berta de Populo S. Georgii prædictæ civitatis uxor Jani & Domina Argenta quam plurimum religiosa ejusdē civitatis Florentiæ. Prædicta Domina Berta, uxor Jani de populo supradicto S. Georgii, inquisivit a sorore Dominæ Lotteringæ supradictæ vocabulo Contessa, uxore Buccæ, per ordinem miraculū; & adhibita fide per omnia, ut suprascriptū est, juravit vera esse in præsentia Fr. Hippolyti Sacerdotis de Ord. Minorū & suprad. Dominæ Argentæ, in mense Januarii in loco Fratrū Minorū prædictæ civit. Florentiæ an. Dom. MCCXLIX.

[70] Quædam mulier, nomine Gardia, de civitate Florentia, bonæ conversationis, posuit se in oratione quadam nocte: & postea refecta somno, [alteri revelat gloriam sociæ paratam:] dum evigilasset, tanta lux apparuit in domo, ut solet esse in hora meridiana, dum sol lucet in virtute sua. Et in ipsa luce apparuit ipsi mulieri B. Humiliana, induta vestibus albis, & albo velo velata, facie candida ultra humanū modū. Illa supradicta mulier interrogavit quæ esset. Respondit, ego sum S. Humiliana, & dixit ei: Vadas ad Dominā Bellam, & dicas ei, lectum suum præparutū esse in cælo. Illa vero respondente, Domina mea de me quid fiet? Respondit S. Humiliana, & tu e pro cura pro teipsa. Ivit autem, & illa Domina fuit inde quā plurimum consolata. Anno Domini MCCXLVIII prædicta Gardia juravit omnia supradicta de prædicta visione vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti Sacerdotis, de Ordine Fratrum Minorum ejusdem civitatis Florentiæ, & duarum mulierum religiosarum, scilicet Dominæ Argentæ & Dominæ Amatæ an. MCCXLVIII.

[71] Post obitum B. Humilianæ, forte per octo dies, quidā Frater Minor. rogavit Deum, ut sibi monstraret aliquid de gloria Sanctæ supradictæ: [videtur in cathedra eminentiore:] & cum esset in oratione, apparuerunt ante altare cathedræ pulcherrimæ, hinc & inde dispositæ, & quædā erant ibi pulchriores, & infra illas cathedras erant animæ Sanctorum circumquaque: & in medio sedebat B. Humiliana super una illarum, & omnes aliæ erant vacuæ, anno Domini MCCXLVI: & hæc visio non in somnis, sed apertis oculis apparuit.

[72] Quædam mulier, natione Pratensis, vocabulo Illuminata, [declaratur Beata.] sanctæ conversationis ac honestæ vitæ, dormiendo audivit dicentem sibi, Hic est spiritus B. Humilianæ, de qua illuminata erit civitas Florentina anno Domini MCCXLVIII supradicta Illuminata juravit omnia suprascripta de prædicta visione vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti Sacerdotis de Ordine Minorum, & Fr. Angeli Sacerdotis de Podio-Bonizi ejusdem Ordinis, in mense Aprilis anno Domini MCCXLIX.

ANNOTATA.

a Auctorem esse Fr. Hippolytum, eum qui deinde miracula scripsit, ex ipso stylo & modo annum testesque notandi, fit evidens. In Ms. etiam novus titulus hic erat, Item de apparitionibus ejus post mortem.

b Spatium hoc, uti & sequentia, erant in ipso Ms. unde apparet ex alio vetustiori, ubi aliqua legi non poterant, hæc esse transsumpta.

c Gentes, id est, homines, idiotismo vernaculo.

d Recessurus, scilicet ex hac vita: jam enim sciebatur disceßisse ex conventu.

e Sic etiam supra num. 53, dicitur Pro te procurabis, id est, Solicitus eris.

MIRACVLA
intra triennium ab obitu patrata.
Auctore Hippolyto Florentino Ordinis Minorum.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

BHL Number: 4043

A. HIPPOL. COÆVO.

[1] Ad honorem Dei, & B. Virginis Mariæ, & B. Humilianæ, & omnium Sanctorum & Sanctarum Dei, & ad confirmationem fidei devotorum præsentium, [Hæc scripta post accuratum examē an. 1249.] & excitandam devotionem fidelium futurorum, nec non & ad confusionem eorum, qui contra sanctam Dei ore rabido latrant, & canis dente lacerant spiritum Dei, ut convertantur & revertantur, ne pereant, tamquam spiritum Dei blasphemantes; ego Fr. Hippolytus, natione Florentinus, de ordine Fratrum Minorum, Spiritu Dei ductus, sciens pro firmo de vita, conversatione, moribus, honestate, discretione ac sapientia supra memoratæ B. Humilianæ, quibus in præsenti seculo in Florentina civitate refulsit; & spretis tamquam stercora secularibus pompis, orationi quotidie & contemplationi vacans, supra humanum morem & ultra quam credi potest, vitam solitariam & Angelicam deducebat; intelligens etiam a pluribus, & quod publice dicebatur, quod Deus per eam in vita & in morte multa & magna miracula fecit: unde volens scire veritatem, facta examinatione animo diligenti, inveni ea vera esse, prout in quaterno præsenti continentur. Ideo in totum ea per omnia & per ordinem, ad perpetuam rei memoriam habendam, propria manu fideliter & bona fide hic scripsi, credens suis orationibus adjuvari, sub anno MCCXLIX, existente D. Innocentio Papa IV.

[2] Hæc sunt miracula, quæ Deus operatus est per B. Humilianam, [Meritis B. Humilianæ imploratis a filia mater sanatur:] præter ea quæ sunt supra posita in Legenda & Apparitionibus post mortem. D. Beatrix, de Populo S. Miniati in monte, de Florentia, uxor olim Rinuccini filii Alemanni, Deo serviens in viduitate, habebat filiam, nomine Frescam sanctæ conversationis; cujus mater prædicta graviter infirmata est. Beata autem Humiliana, dum adhuc viveret, visitavit eas: quam cum vidisset puella prædicta, æstimavit Sanctam esse. Et cum recessit prædicta B. Humiliana, supradicta puella, scilicet Fresca, oravit ad Dominum & beatam Virginem Mariam, quod si B. Humiliana esset ita Sancta, sicut credebat, ipsa liberaret matrem suam. Completa vero oratione, cœpit mater convalescere: & cor infantulæ vacillavit, & mater gravius infirmata est. Iterum Dei amore succensa oravit, & mater ejus somno quievit: & dum evigilasset, meritis B. Humilianæ ita se reperit sanam, ac si nullam infirmitatem habuisset: & filiæ interroganti qualiter se haberet, respondit se esse sanatam optime, anno MCCXLVI. D. Beatrix prædicta juravit omnia supradicta in præsentia, Fr. Hippolyti Sacerdotis de ordine F Fr. Minorum natione Florentini, & Fr. Junctæ Sacerdotis ejusdem Ordinis de præd. civitate. Et hoc factum est in mense Januarii, loco Fratrum Minorum ejusdem Civitatis, an. MCCXLVIII. Prædicta puella nomine Fresca, quam plurimum religiosa & honesta, dixit in verbo veritatis, [adhuc vivente Sancta.] omnia suprascripta de miraculo matris suæ vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti præd. præsente matre sua, & hoc factum est in menso Mady, in domo propria anno MCCXLIX. Eadem D. Beatrix bonæ memoriæ, nocte proxima post liberationem de infirmitate supradicta, vidit in somnis, quod ducebatur ad mortem. Apparuit autem ei B. Humiliana dum adhuc viveret, & dixit ei, Noli timere D. Beatrix, quia ego juvabo vos: & manum dedit ei, adjuvans & liberans eam a morte: & statim evigilavit, gratias agens Deo & B. Humilianæ, anno Domini MCCXLVI.

[3] Quædam Domina, nomine Gisla, quamplurimum religiosa & honesta; & soror B. Humilianæ, vocabulo Rigalis, dixerunt, quia B. Humiliana, [Attestatio de abstinentia ab omni cibo.] tempore infirmitatis suæ extremæ, per quadraginta & duos dies stetit, quod nihil comedit. Bibit tantum in illis quadraginta duobus diebus per decem & octo dies aquam pullorum, reliquis autem diebus aquam tantummodo claram bibit, & semper divinæ dulcedinis pabulo pascebatur, donec spiritum reddidit cælo, anno Domini MCCXLVI. Istæ duæ Dominæ supradictæ, scilicet D. Gisla & D. Rigalis, confessæ sunt omnia suprascripta vera esse, quia diu noctuque erant cum prædicta Sancta, & custodiebant eam, & omnia firmaverunt juramento, in præsentia Fr. Hippolyti supradicti & D. Contessæ Sororis B. Humilianæ: & hoc factum est in mense Januarii in ecclesia sanctæ Crucis, loco Fratrum prædictorum prædictæ Civitatis, anno MCCXLVIII.

[4] Fr. Galganus de Florentia, Sacerdos de Ordine Fratrum Minorum, fistulam patiebatur in occulto capitis, ita quod per autem saniem emittebat: [Curantur, fistula capitis,] qui diu laborans infirmitate illa, a medicis non poterat liberari. Qui dum visitaret B. Humilianam in extremis positam, petiit a Domina Gisla custodrice ejus, ut elevaret aliquantulum manum prædictæ Sanctæ. Et accipiens manum cum panno(nolens eam tangere nudam) duxit caput ad modum Crucis versus manum: & ex tunc invenit se convaluisse: & istud miraculum fuit patens multis, anno Domini MCCXLVI. Prædictus Fr. Galganus dixit in verbo veritatis, omnia suprascripta de miraculo suo vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti præd. & præsente D. Donato Medico filio Ugolini: & hoc factum est in loco Fratrum Minorum prædic. civitatis anno MCCXLVI. Item dictus Fr. Galganus confessus est omnia supradicta de miraculo suo vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti præd. Fr. Danielis Sacerdotis ipsius Ordinis natione Florentini, & præsente Fr. Juncta Sacerdote Ordinis præd. natione Pratensi: & hoc factum est in ecclesia Fratrum Minorum prædictæ civitatis in crastino B. Joannis Baptistæ anno Domini MCCXLIX: tamen dixit se nescire si fuerit malum fistulæ, nisi quia a medicis audivit. D. Gisla suprad. plurimum religiosa & honesta, dixit in verbo veritatis omnia supradicta de miraculo Fr. Galgani vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti prædicti & D. Benevenutæ sanctæ vitæ ac conversationis honestæ; & hoc factum est in Vigilia B. Joannis Baptistæ anno Domini MCCXLIX.

[5] Mulier quædam, Maria nomine, uxor quondam Paganelli, de populo S. Petri Sceragii de civitate Florentia, per XIV menses guttam in brachio dextro patiens, [arthritis brachii,] ita quod multoties non poterat se signare; die quo B. Humiliana carnis viam subierat universæ, super ejus tumulum se projecit: & facto voto plene extitit liberata, imaginem ceream secum portans. Et istud miraculum fuit patens multis anno Domini MCCXLVI. Prædicta Maria juravit omnia suprascripta de miraculo suo vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti prædicti & D. Argentæ honestæ vitæ ac conversationis, & D. Ravennæ cognatæ B. Humilianæ, sanctæ vitæ ac conversationis. Et hoc factum est in mense Januarii anno Domini MCCXLVIII, in ecclesia sanctæ Crucis de civitate prædicta. Filius prædictæ Mariæ nomine Ranerius, audito per ordinem a matre sua, qualiter infirmata est, & qualiter vovit se B. Humilianæ, & liberata est; & etiam quia tempore infirmitatis cum matre sua prædicta erat diu noctuque, & videbat dolorem suum esse vehementem; juravit omnia supradicta vera esse ut credebat, in præsentia Fr. Hippolyti præd. & in mense Januarii anno Domini MCCXLVIII. Alius filius præd. Mariæ, nomine Paganellus, confessus est matrem suam habuisse prædictam infirmitatem, quia stando cum matre sua diu noctuque videbat dolorem suum esse vehementem; & etiam audivit ab ea qualiter fecit votum B. Humilianæ, & convaluit: ita juravit omnia vera esse, in præsentia Fr. Hippolyti supradicti & F. Angeli de Podiobonizi, Sacerdotis ejusdem Ordinis Fratrum Minorum: & hoc factum est in mense Martii, loco prædictorum Fratrum anno Domini MCCXLVIII.

[6] a Quædam mulier, Rustichinella nomine, uxor D. Bene de b Bagnalla, de populo S. Petri de Sceragii, de civitate Florentia, [dolor magnus corporis,] patiebatur magnum dolorem diu in corpore suo: quæ venit ad tumulum die quo defunctæ est B. Humiliana, & posuit corrigiam suam super tumulum suum: iterum se cingens eo, sana reversa est & gavisa. Testis est vir suus prædictus Bene, & filius Benincase, anno Domini MCCXLVI: & ipsa Rustichinella confessa est anno MCCXLVIII.

[7] Homo quidam, Riccius nomine; natione Camerinus, filius Joannis, [40 fistula cum putrefactione,] morabatur in civitate Florentia in populo S. Felicitatis, tempore quo B. Humiliana viam carnis universæ intraverat: qui habebat filium septem annorum, habentem brachia & crura & pedes & manus ita plenos c fistulis, quod nullo modo poterat gradi, sed valde putrefiebat coram omnibus: erant enim amplius quam quadraginta per corpus diffusæ. Duraverat autem infirmitas illa toto tempore vitæ ipsius pueri: & cum multas expensas fecisset in medicis pater pueri Riccius, nullo modo convalescebat. Tandem vovit eum S. Humilianæ, quod si eum liberaret, apportaret ad tumulum ejus imaginem ceræ, & præsentavit eum tumulo Sanctæ, eo die quo primum sepulta fuit; & meritis ipsius ante XV dies peroptime testitutus est sanitati: & istud miraculum in pleno populo patefactum est anno Domini MCCXLVI. Testes Fr. Christianus Laicus de Ordine Fratrum Minorum, Rudolfus filius Frederici de populo S. Florentii civitatis Florentiæ. Prædictus Riccius juravit anno MCCXLVIII. D. Bertha, uxor Jani de populo S. Georgii, civitatis Florentiæ; & D. Bertha, uxor olim Benincase de populo S. Martini, viderunt ociolis suis miraculum supradictum: scilicet quomodo puer apportatus est tumulo, & qualiter liberatus est: cetera supradicta audiverunt de patre ipsius pueri, & ita juraverunt anno MCCXLVIII.

[8] Nuntius quidam Romanus, captus aliquot diebus, qui transitum fecerat per Florentiam, [captivus liberatur.] & fuit in prædicatione suæ mortis, quando Fr. Joannes Erri de Ordine Fratrum Minorum erat in pulpito prædicandi causa, memorans S. Humilianæ quam ipse in populo laudibus extulerat; fide concepta cum desiderio, preces fudit ad Dominum & ad. S. Humilianam; & statim de carcere aditum exeundi habens (quia custos carceris recesserat causa ministrandi cibum ipsi captivo) clausum tamen ostium videns, exivit liberatus per adjutorium candelæ. Postquam ivit Bononiam, itinere perfecto reversus, cereum attulit ad sepulcrum ejus, hæc protestans: & hoc miraculum fuit patens multis anno Domini MCCXLVI. Quidam homo, vocabulo Salvi, filius Benevenuti, de populo S. Salvatoris civitatis Florentiæ, honestæ vitæ ac conversationis, confessus est se coram pluribus hominibus audisse a prædicto nuntio qualiter juravit in præsentia Fr. Hippolyti & præsente D. Bonavito Sacerdote ecclesiæ B. Nicolai prædictæ civitatis, & Cavalcante filio Toschanelli prædictæ civitatis anno MCCXLIX.

[9] Quædam famula, Joannetta nomine, dum esset in domo Alberti, filii quondam Joculi, [Curantur dolor oculi inveteratus,] de populo S. Simonis de Florentia, dolorem permaximum in oculo patiens, talem quod omnes vicini gravabantur a clamore, qui fiebat ab ea diu noctuque, timens etiam amittere oculum præ dolore; fecit votum S. Humilianæ, & repræsentans se tumulo suo statim peroptime sanata est. Et cum expensæ plurimæ factæ fuissent in infirmitate illa, quia dolor ille perannum & plus duraverat; non poterat liberari nisi per merita prædictæ Sanctæ anno Domini MCCXLVI. Et prædicta Joannetta juravit anno MCCXLVIII. Testes fuerunt D. Nigra, uxor quondam Joannis de prædicto populo S. Simonis; & D. Ermellina, quam plurimum religiosa, ejusdem populi; & D. Mingarda, uxor supradicti Alberti. Omnesistæ juraverunt de ipso miraculo anno MCCXLVIII.

[10] Item prædicta famula Joannetta, dum esset similiter in domo d. Alberti, guttam patiebatur, ita quod non poterat se signare vel aliquod opus facere; [arthritis,] & hoc maximo dolore per XV dies perdurante, non poterat liberari. Meminit tandem meriti B. Humilianæ, quæ alia vice eam adjuverat, in qua fidem habebat non modicam. Facto voto repræsentavit se tumulo suo, & peroptime reddita est sanitati, anno MCCXLVI. Præd. Joannetta & testes supradictæ hæc jurarunt anno MCCXLIX.

[11] Quædam Domina Vocabulo Bianca, uxor Beliotti, de populo S. Luciæ de Magnolis, civitatis Florentiæ, habebat fratrem carnalem, qui diu in infirmitate febris graviter decubans, [& febris continua,] pervenit ad mortem. Et dum ab omnibus aspicientibus judicaretur quasi mortuus, recommendavit eum B. Humilianæ in absentia infirmi: quatenus si hunc liberaret, apportaret ad tumulum ejus imaginem ceream: nam ipsa erat ante januam Fratrum Minorum quando hoc emisit votum, ipse vero in villa decubabat. Et eadem die & hora qua votum factum est, compertum est d. infirmum a febre continua penitus dimissum anno Domini MCCXLVI. Prædicta Biancha juravit anno MCCXLIX.

[12] Quidam homo de populo S. Florentii, [eximitur os] in civitate Florentina, Benintendi nomine, filius Raynerii, quadam die Dominica cum familia sua in hora tertia comedebat carnes & alia cibaria, sicut consuetū est hominibus. Qui cum comederet, glutivit ossis magnū petium acuti undique (ut in præsenti paginad cernitur) quod sic versabatur in gutture ejus, [inhærens gutturi:] ut nullo modo ejicere poterat vel glutire. Timens vero mortem, recommendavit se Deo & B. Humilianæ: & veniens ad tumulum ejus, ut potuit, ad ecclesiam sanctæ Crucis, statim quod tetigit sepulcrum ejus, emisit illud os, & narravit quæ gesta sunt multis Fratribus ejusdem loci: & illud os dedit Fr. Joanni d'Erro in testimonium veritatis: & istud miraculum multi viderunt oculis suis anno Domini MCCXLVI. Prædictus Benintendi juravit anno MCCXLVIII.

[13] Benevienne, filius Viviani de populo S. Mariæ in Campis de civitate Florentia, patiens guttam per quatuor menses in brachio sinistro, [curantur arthritis,] venit ad sepulcrum B. Humilianæ, cum magna fide & devotione recommendans se sibi, & peroptime est liberatus: & istud miraculum fuit patens multis anno MCCXLIX. Prædictus Benevienne, vir magnæ vitæ ac religionis, dixit vera esse omnia quæ scripta sunt de præd. miraculo, quod contigit dum esset in habitu seculari.

[14] Homo quidam de populo S…de Florentia, vocabulo Guicciardus, patiebatur infirmitatem periculosissimam, scilicet iliacam. Una die fecit votum B. Humilianæ, [morbus iliacus,] quod si eum ab hac infirmitate liberaret, portaret ad tumulum suum e advictorium candelæ, longum secundum quantitatem monumenti. Et facto voto statim ipso die, meritis B. Humilianæ, ad plenum liberatus est, & restitutus perfectæ sanitati anno MCCXLVI. Prædictus Guicciardus juravit anno MCCXLIX.

[15] [infirmitas 22 annorū.] Ricchiomannus, filius Bencivienne de populo S. Petri Sceradii de civitate Florentia, XXII annis infirmitatem papici… f passus, graviter in lecto jacebat. Corpusque ejus putrefiebat nimis, & decoriabatur, & nullatenus poterat liberari. Tandem facto voto, quod repræsentaret se tumulo B. Humilianæ, pristinæ restitutus est sanitati. Et istud miraculum factum est coram multis anno MCCXLVI. Testes fuerunt multi de prædicto populo, & juraverunt anno MCCXLVIII.

[16] [arthritis brachii,] Quædam mulier, Alphania nomine, uxor quondam Alberti, de populo S. Remigii de civitate Florentia, guttam maximam in brachio patiens, accessit ad tumulum B. Humilianæ: & facta oratione, sicut unquam extiterat, sana recessit, hæc protestans: & istud miraculum fuit patens multis anno MCCXLVI. Prædicta Alphania juravit anno MCCXLVIII.

[17] Quædam mulier, Ricevuta nomine, de populo S. Jacobi inter-foveas de civitate Florentia, [contractio membrorū,] uxor Domini Pacis, habebat filium suum totum contractum, quod nullo modo poterat ambulare, nec etiam officio aliorum membrorum poterat uti. Mater vero sua vovit Deo & B. Humilianæ prædictum puerum, & eum portavit ad tumulum suum ad sanctam Crucem cum magna fide tribus vicibus. Tantam autem per Dei gratiam & B. Humilianæ merita consecutus est sanitatem, quod suis pedibus velociter recederet cum matre: & istud miraculum omnibus de contrata patens fuit, anno MCCXLVI. Testes D. Gacciatus filius Ugolini &…filius alterius Ugolini de prædicto populo. Suprad. Ricevuta juravit omnia anno Domini MCCXLVIII.

[18] Mulier quædam, Paviana nomine, uxor Andreæ, [contractio pedum & exurum,] de populo S. Luciæ de Magnolis civitatis Florentiæ, habens quamdam filiam, quæ quinque mensibus pedum & crurum totaliter omnibus viribus erat destituta, ita quod ire non poterat neque stare; facto voto Deo & B. Humilianæ reddita est pristinæ sospitati anno MCCXLVI. Prædicta Domina Paviana & Andreas vir suus juraverunt anno MCCXLVIIII.

[19] Quædam famula de Lombardia, Finedora nomine, dum esset in domo D. Magni Militis, de populo S. Andreæ de civitate Florentiæ, cecidit de alto: cujus ossa confracta sunt: [conftractio ossium ex lapsu,] & in corruptionem fistulæ deveniens, & quotidie in deterius proficiens, tantam emittebat saniem putredinis, quod medicorū remedia tanto pretio impendebantur ab ipsis medicis, quod non poterat in sua inopia comportare. Cui tandem venit in cor ut voveret se B. Humilianæ: quæ fecit votum in hunc modum, Si B. Humiliana infra octo dies liberaverit me, vadam ad tumulum ejus cum imagine cerea: Quæ ante spatium octo dierum, meritis B. Humilianæ, optime reddita est, sanitati: quæ venit sana cum magna lætitia ad tumulum ejus. Et istud miraculum fuit publicum multis anno MCCXLVI. Domina Theodora, uxor Rainerii de populo S. Andreæ, & plures aliæ Dominæ ejusdem populi juraverunt anno MCCXLVIII. Fr. Hippolytus supradictus testis est prædictorum, qui ipse auribus suis audivit omnia suprascripta ab ipsa famula Finedora.

[20] Mulier quædam de populo S. Jacobi inter-foveas, de civitate Florentia, nomine Richelda, uxor Bonaviti Tranki, ita erat omnibus viribus destituta, quod non comedere aut bibere vel videre aut ambulare poterat. Habebat autem visum g valde tumefactum ac inflatum, [destitutio virium,] ita quod oculis humanis nimis horribilis apparebat. Perseveravit autem infirmitas illa per sex hebdomadas. Quadam autem die adducta est ad tumulum B. Humilianæ, ubi primitus sepulta fuit: & ibi facto voto jacuit per unam diem. In sero autem reversa est in domum suam, sana ac gaudens, & referens gratias Deo & B. Humilianæ: & istud miraculum publicum fuit, anno MCCXLVI. Richelda autem prædicta & maritus ejus Bonavitus prædicta omnia juramento firmarunt anno MCCXLVIII.

[21] Quædam mulier de populo S. Trinitatis de Florentia, nomine Adelina, uxor Benavenne fabri, [fistuleæ,] habebat filiam ætatis sex annorum, quæ tribus annis passa est infirmitatem fistularum, quam mater sua vovit B. Humilianæ, in die translationis h suæ: unde factum est ut meritis prædictæ Sanctæ, post duos menses reddita est pristinæ sanitati. Prædicta Adelina juravit omnia anno MCCXLVIII.

[22] Quidam Deodatus nomine, de populo S. Apostoli de civitate Florentina, habebat filium ætatis quatuor annorum: unde accidit quod quadam die, [infirmitas ad mortem,] ex quadam occulta infirmitate, exanimatus videbatur, ita quod ab omnibus mortuus putaretur. Parentes autem ejus voverunt eum B. Humilianæ, & deportatus est ad tumulum ejus per quamdam Lamaldinam: qui post modicum redditus est pristinæ sanitati. Præd. Lamaldina juravit anno MCCXLVIII. Et de hoc miraculo est publicum instrumentum.

[23] Mulier quædam nomine Flore, [paralysis,] uxor Diotisalvi, de populo S Fridiani civitatis Florentiæ, habebat filium ætatis duorum annorum, qui patiebatur paralysim valde periculosam, quæ vovit eum B. Humilianæ; & statim liberatus est meritis præd. Sanctæ anno MCCXLVI. Prædictus Diotesalvi cum uxore sua juravit anno MCCXLIX.

[24] Quædam mulier, nomine Forestana, uxor Cambi Torselli, [febris letalis,] de populo S. Martini de civitate Florentina, habebat filium ætatis sex annorum, qui in infirmitate febris decubans tantum calorem febrium fuit passus, quod pervenit ad mortem: & dum esset in tali statu, prædicta mater sua vovit eum B. Humilianæ, quod si liberaret eum, omni anno daret cereum in festo suo. Erat autem puer inflatus multum. Accipientes autem mulieres camisiam B. Humilianæ, posuerunt super eum: & conjurato voto, ab inflatione & incendio ac morte liberatus est, meritis supradictæ: & istud miraculum publicum fuit anno MCCXLVII. Supradicta Forestana juravit anno MCCXLIX. De hoc apparet publicum instrumentum.

[26] Quædam mulier de Florentia de populo S. Stephani, nomine Oliente, cum per tres hebdomades infirmitatem i Mitridii pateretur tam periculosam, [infirmitas letalis,] quod a multis medicis judicaretur moritura penitus, nec aliquo remedio curatura; vovit se per plures vices pluribus Sanctis, & non potuit aliquo modo convalescere. Tandem fecit votum B. Humilianæ sic dicendo: Voveo Deo & B. Humilianæ, ut si ipsa dederit mihi sanitatem, vadam ad tumulum ejus, cum adjunctorio candelæ: quæ statim meritis ipsius Sanctæ sanata est: & istud miraculum publicum fuit anno MCCXXVII. Juravit prædicta anno MCCXLIX.

[27] [impotentia gradiendi.] Quidam homo, nomine Michaël, de populo S. Proculi, habebat filiam ætatis quatuor annorum, quæ de pedibus erat totaliter destituta, nec poterat ambulare. Unde avia puellæ fecit votum B. Humilianæ, quod si eam liberaret, daret imaginem ceræ. Quæ meritis B. Humilianæ sanata est in brevi peroptime, anno MCCXLVII: & istud miraculum fuit patens multis, & Sophia mater puellæ & avia juraverunt anno MCCXLIX.

[28] Mulier quædam, Benevenuta nomine, Faventina natione, [Liberatur falso delata ut proditrix.] stabat cum quodam nobili Milite D. Bonacurso Bellincione de Adimaribus pro famula, eo tempore quo fuerunt Guelfi per Regem, filium k Fredirici, de Florentia expulsi. Hæc fuit incusata ad Potestatem ejusdem civitatis, quod discurrens huc & illuc circa Florentiam, dictos Guelfos occulto foveret. Qua de re vel ob quam causam comprehensa, & a duobus Saracenis l coram omni Curia cum magno saxorum pondere in eculeum elevata, vovit se Deo & B. Humilianæ pro liberatione sua, munera oblationis & jejuniorum promittens: sicque ter sursum elevata, meritis ipsius Sanctæ, qualibet vice ruptus est funis quo trahebatur. Ad quod miraculum valde perterriti circumstantes, continuo illæsa permissa est a Judice abire: statimque cum ingenti gaudio ad tumulum hujus Sanctæ percurrens, fideliter obtulit quod promisit, & jejunia solvit, anno MCCXLVI: & ipsa prædicta juravit anno MCCXLVIII.

[29] Juvenis quidam, nomine Raynaldus, ætatis XVIII annorum, de populo S. Stephani de civitate Florentia, patiebatur infirmitatem in femore, quæ vulgo dicitur m Anghio, physice dicitur Bubo, tam periculosam, [Sanantur pestilens bubo,] quod oculis humanis aspicientibus apparebat nimis horribilis, & erat inflatum femur: duraverat autem infirmitas ista per octo dies. Consilio autem inito dictum est ei a medico, quod oporteret forari cum ferro calido. Ille autem stupefactus recurrit ad intercessionem B. Humilianæ: & facto voro infra tres dies, meritis prædictæ Sanctæ, restitutus est sanitati, gratias agens Deo & Beatæ Humilianæ anno MCCXLVIII: & sic juramento firmavit anno MCCXLIX.

[30] Homo quidam, nomine Guido, de populo S. Petri Majoris de civitate Florentia, [energumena,] habebat filiam puellam nomine Mingardam. Hæc puella vexabatur a dæmonibus: proferebant enim per os puellæ verba turpia & lasciva: aliquando etiam currebat per unum milliare, ut præcipitaret se in flumen & posset necari, nec poterat teneri nisi a pluribus. Aliquando, quando conjurabatur in nomine Jesu Christi, dimittebant eam dæmones per tres horas, & plus aliquando, & postea reverrebantur in idipsum: exclamabant enim dæmones per os ejus dicentes, Non exibimus, nisi præsentati fuerimus ad tumulum Humilianæ. Et cum repræsentata fuisset ad tumulum Sanctæ prædictæ, statim liberata est: & sana pedibus suis reversa est domum suam, laudans & benedicens Deum & Humilianam Sanctam suam: & hoc publicum fuit in populo S. Petri majoris anno MCCXLVIII: & de hoc apparet publicum instrumentum.

[31] Quædam mulier, vocabulo Bene, de populo S. Georgii de civitate Florentia, [cæca,] totum lumen oculorum perdiderat. Fecit votum B. Humilianæ, ut si eam sanaret, apportaret ad tumulum suum imaginem ceream. Quæ meritis B. Humilianæ reddita est pristinæ sanitati anno MCCXLVIII, & juravit an. MCCXLIX.

[32] Domina quædam, Ermellina nomine, uxor D. Orlandi, de populo S. Felicitatis de Florentia, [apostema,] patiebatur infirmitatem in coxa quæ vocatur postema n malinconicum, quod quidem habet signum mortis: crevit autem infirmitas illa multum. Illa vero Ermellina venit ad tumulum B. Humilianæ, & fecit ibi orationem devotam, & etiam inter alia verba dixit: Domina mea, tu scis quod ego alicui non dicerem hoc, & recessit. Nocte autem proxima crepuit postema, sine ullo medicamine, & in brevi desiccatum est, anno MCCXLVIII. Supradicta juravit anno MCCXLIX.

[33] Quædam Domina, vocabulo Baldouina, uxor Guicciardi de populo S. Petri Scargii, de civitate Florentina, [arthritis,] guttam patiens multo tempore in coxa & crure, votum fecit S. Humilianæ, & peroptime restituta est pristinæ sanitati, anno MCCXLIX. Testis est filia sua, nomine Marcha, uxor Bonaguidæ ejusdem populi.

[34] Mulier quædam natione Pratensis, nomine Plena, uxor Aldobrandini filii Rinuccini, [febris continua,] patiebatur multis diebus febrim continuam, tam periculosam, quod a medicis & ab omnibus aspicientibus judicaretur penitus inde moritura, nec aliquo remedio evasura: unde mater ipsius, nomine Resciarata, audita fama B. Humilianæ, quod per eam Deus multos a diversis infirmitatibus liberaret, suasit filiæ suæ, ut voveret se Sanctæ prædictæ. Unde factum est, ut statim, completo voto, meritis B. Humilianæ mulier prædicta convalesceret, & postea peroptime restitueretur pristinæ sanitati anno MCCXLVI. Supradictæ mulieres hæc omnia juraverunt anno MCCXLVII.

[35] Homo quidam, vocabulo Mazza, de populo S. Jacobi inter foveas, de civitate Florentia, habebat filiam, quæ patiebatur continuam febrim, nec poterat liberari aliquo medicamine. Die autem quadam, qua de primo tumulo venerandum corpus B. Humilianæ recollectum est; uxor ipsius Mazzæ, nomine Meliore, accipiens de terra tumuli prædictæ Sanctæ, & religans in panno, posuit ad collum puellæ prædictæ, & statim liberata est a febri, meritis ipsius Sanctæ: anno MCCXLVI. Prædicta Meliore & Mazza vir ejus hæc jurarunt anno MCCXLIX.

[36] Quidam juvenis religiosus, vocabulo Joseph, per septennium guttam in cruribus & genibus patiebatur, [gonagra,] ita quod multoties non poterat ambulare vel moveri: recommendavit se B. Humilianæ, & statim liberatus est meritis ipsius Sanctæ. Istud miraculum publicum fuit anno MCCXXLVI, & juravit anno MCCXLIX.

[37] Domina quædam, nomine Diamante, de populo S. Petri majoris, uxor Domini… Judicis, tempore partus sui tanta angustia fuit molestata, [difficilis partus,] ut prolis futurus ortus, præsens videretur matris occasus. Timens vero mortem, votum fecit B. Humilianæ, quod si eam liberaret de periculo partus, ad tumulum suum portaret advinctorium candelæ, longum ad quantitatem sepulcri. Facto voto statim peroptime parturivit cum salute, anno MCCXLIX, & hæc juravit.

[38] Mulier quædam, nomine Suave, uxor Manetti de populo S. Pauli de civitate Florentia, multo tempore cum filio suo fuit passa infirmitatem, [scrofulæ,] quæ vulgo dicitur scrofolæ. Votum fecit pro se & filio suo B. Humilianæ, jejunia & oblatiolaris promittens: & ambo pariter meritis ipsius Sanctæ ipsa die liberati sunt, & restituti pristinæ sanitati an. Domini MCCXLVI mense Augusti in die S. Donati o, hoc est in die Translationis prædictæ S. Humilianæ. Supradicta Suave hæc juravit anno MCCXLVIII.

[39] Quædam mulier, nomine Bella, de populo S. Florentii de civitate Florentia, per multos dies in cruribus & genibus tota effecta est destitura, [gonāgra,] adeo quod nullo modo poterat ambulare: quæ vovit B. Humilianæ quod, si eam sanaret, vigiliam suam semper jejunaret in pane & aqua. Unde meritis ipsius Sanctæ primo convaluit, postea restituta est pristinæ sanitati anno MCCXLIX, quo & juravit.

[40] Homo quidam, nomine Guerri, & uxor sua, nomine Bonadonna, [gravis infirmitas,] de populo S. Procoli, habebant filium ætatis annorū sex, qui per plures dies est tā graviter infirmatus, quod videbatur omnibus aspicientibus eum, totus deficere: sentiebat enim tam graviter dolorem in corpore, quod præ nimio dolore mordebat sibi manus suas. Parentes autem voverunt eum S. Humilianæ quod si liberaret eum, portarent eū ad tumulum suum cum imagine ceræ. Unde factum est quod in Vigilia S. Humilianæ peroptime liberatus est, & restitutus est pristinæ sanitati: & istud miraculum publicatum est anno MCCXLIX.

[41] Quidam homo, nomine Hostenvallus, de populo S. Petri Seragii, de civitate Florentina, patiebatur quamdam infirmitatem, quæ dicitur p Senicis, physice autem squinantia, [angina,] fecit votum B. Humilianæ. Et veniens cū fide magna & corde devoto, statim quod tetigit sepulcrum ejus, quod erat in ecclesia sanctæ Crucis, supter scalam qua ibat Frater prædicaturus ad prædicandum, restitutus est perfectæ sanitati anno MCCXLVI, & juravit hæc anno MCCXLIX.

[42] Quædam mulier, vocabulo Benevenuta, de populo S. Georgii de civitatis Florentina, dum nutriret puerum unum, [moribundus,] quadam die gravissime infirmatus est: & duravit hæc infirmitas per sex hebdomadas, ita quod ab omnibus aspicientibus judicabatur moriturus: cibum non capiebat nec somnum. Prædicta Benevenuta vovit eum B. Humilianæ, promittendo quod, si eum liberaret, apportaret imaginem ceræ ad tumulum ejus. Et facto voto puer prædictus, sine aliquo medicamine, restitutus est perfectæ sanitati: & hoc fuit publicum anno MCCXLVI. Supradicta Benevenuta juravit anno MCCXLVIII.

[43] Domina quædam, Bona nomine, de Campis, patiebatur magnam infirmitatem: & dum multum torqueretur ex illa infirmitate, subvenit cordi ejus sanctitas B. Humilianæ: fecit votum quod, si eam liberaret, visitaret sepulcrum ejus, & portaret advinctorium. Facto voto parum stetit, & fuit perfectæ sanitati restituta anno MCCXLVII, & hæc juravit anno MCCXLIX.

[44] Quædam Domina, vocabulo Brunetta, uxor Philippi de populo S… de Florentia, habebat unicum puerum, quem tenerrime diligebat: & patiebatur febrem continuam, [febris continua,] taliter quod omnes credebant omnino eum moriturum ex illa infirmitate. Mater ejus vovit eum B. Humilianæ dicens: Si B. Humiliana liberabit filium meum ab ista infirmitate, portabo eum ad ejus tumulum cum imagine cerea. Facto voto, statim puer liberatus est ab omni febre, & restitutus perfectæ sanitati anno MCCXLVI: & supradicta Brunetta juravit anno MCCXLVIII.

[45] [ulcera,] Domina quædam, Deodata nomine, de populo S. Mariæ super Arnum, habebat unicam filiam, nomine Luciam, cujus totum corpus erat plenum fistulis. Vovit eam B. Humilianæ, quod si liberaret filiam, portaret ad tumulum ejus imaginem ceræ. Unde facto voto statim filia ejus liberata est ab omni plaga fistularum. Hoc miraculum fuit valde publicū anno MCCXLVI.

[46] Quædam mulier, Lucia nomine, uxor magistri Rustichelli, de populo S. Jacobi inter foveas, cum esset gravida tempore obsidionis castri q Caprasii, intellexit de marito suo & cognato quod unus eorū comprehensus est ab hostibus, & alius interfectus: [ex mortuo fœtu periclitans,] cujus rei tam graviter doluit, quod ex dolore illo fœtus prorsus suffocatus est, & per plures dies portavit fœtum mortuum in ventre, nec potuit juvari aliquo medicorum remedio. Tandem convertit se ad B. Humilianæ suffragia, vovendo quod si B. Humiliana liberaret eam ab isto periculo, jejunaret semper vigiliam suam in pane & aqua. Facto voto statim emisit fœtum mortuum, & hoc fuit publicum anno MCCXLIX in mense Aprilis.

[47] Domina quædam, Vianese nomine, uxor Domini Henrici notarii, de populo S. Laurentii de civitate Florentina, habens quemdam puerum, [ingens dolor,] qui patiebatur magnam infirmitatem, unde ex magno dolore corporali non sentiebat nisi ululare; vovit eum B. Humilianæ (in qua sidem habebat non modicam) quod si filium suum liberaret, advinctorium candelæ ad tumulum suum portaret. Quo facto, statim puer cœpit suaviter dormire. Mane autem facto surrexit puer sanus & incolumis, liberatus ab omni dolore anno MCCXLVI, & supradicta D. Vianese hæc juravit anno MCCXLVII.

Ave lux meridiana, Humilis Humiliana,
Exaltata de hac vana valle ad cæli montana, [Antiphona,]
Nostræ pestis plagas sana, aspera ponens in plana,
Contemplatrix & humana, pia, dulcis & spontana,
Salva regna Christiana. Amen.

℣. Ora pro nobis B. Humiliana, ℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi:

Omnipotens sempiterne Deus, dulcedo cordium & præmium beatorum, [Oratio.] qui B. Humilianam internæ suavitatis & contemplationis dulcedine replevisti; concede propitius, ut qui ejus devote solennia vel memoriam celebramus, ipsa interveniente pro nobis tuæ celsitudinis speciem cum ipsa facias perenniter contemplari.

ANNOTATA.

a Hinc formulæ testium, ne lectori crearetur nausea, aut sunt contractæ aut subinde omissæ, servata integritate historiæ.

b Cionaccius legit Vignalla, & suspicatur scribendum Rignalla, quæ est parochia tribus p.m. distans ab urbe.

c Idem air, dictas hic fistulas, vulgo appellari spinas ventosas.

d In margine notata, sed erasa erat figura, magnum pollicem longa.

e Advinctorium, alibi adjutorium, advintorium, adjunctorium, avitorium, quæ tam incerta scriptio oritur ex ambiguitate hujus notæ m: quæ utrum ui vel iu debeat explicari incertum est. Cionaccius, singula loca adnumerat, & in dubio notat, videri legendum advinctorium vel adjunctorium, ut significetur oblatio quædam cerea, plurium cereolorum in fascem colligatorum, vel fax ex pluribus funalibus composita.

f Addebatur & aliarum, quod quia sensum non faciebat, substantivo deficiente, expungere placuit: fortaßis legendum & iliorum.

g Visus idiotismo vernaculo idem quod vultus.

h Infra intelligitur Translatio corporis facta esse tertio post mense 7 Augusti.

i Mitridii infirmitas, an semitertiana febris, ἡμιτριταῖος Galeno dicta? Ast in expanso quodam Italico folio de Vita Sanctæ, dum summatim enumerantur miracula, dicitur unus liberatus a malo convolvuli, vulgo Miserere dicti.

k Enzius Rex Sardiniæ, filius naturalis Frederici II, ipso anno 1249, captus a Bononiensibus in prælio, & apud eos in carcere mortuus. Cionaocius vocat Regem Antiochiæ.

l Saracenicis mancipiis eo tempore usi videntur Itali ad torturas & supplicia reorum.

m Anghio videtur ab Inguine ductum nomen, ut Anguinaia, quod Tusci pro inguine usurpant: physice dicitur Bubo, id est juxta medicos, quos vulgus physicos vocat.

n Postema malincolinum, dicitur, Apostema ex melancholici humoris abscessu natum; vel potius quia melancholicum patientem facit, in parte verecunda erumpens, quale hic videtur indicari.

o S. Donatus, Ep. & M. Aretinus, colitur 7 Augusti.

p Senicis malum, hodie pluraliter le Senici, juxta Academicos de la Crusca, malum in partibus glandulosis gulæ, Latinis Angina dicta.

q Castro-capraja Villano dictum, qui lib. 6 cap. 36, de ejus obsidione per Enzium agit, & proditione captum scribit anno 1249 mense Majo.

ALIA VITA BREVIOR.
Ex codice Ms. Florentino.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

BHL Number: 4044

EX MS.

[1] De B. Humiliana, Sancta filia Oliverii de Circulis Florentini civis, Testes XXVIII fide digni testificati sunt. [In matrimonio studet operibus caritatis:] Annorum sedecim nuptui traditur, & post mensem unum omnia vana ornamenta deposuit, & soli Deo placere studuit, & vestes sericas & ornamenta capitis vendens, & alia scindens, & quidquid de laboribus suis lucrari potuit, totum pauperibus & altaribus erogavit. Et sic quinque annis, quibus jugum mariti sustinuit, operibus pietatis intendit & humilitatis, servitiis infirmorum, & visitationibus sacrorum locorum, & pernoctationibus in oratione & jejuniis, & patientia multa in infirmitatibus. Nam cum diris doloribus torqueretur, divinas laudes proclamabat. Per visionem Dominus eam in domo viri sæpe consolabatur:videbat enim se candidis ornatam vestibus, circumdatam pueris dealbatis & fulgidis.

[2] Post obitum viri arctata pro secundis nuptiis, quia viginti duorū annorum erat juvencula, respondit: Sponsum habeo, a quo nunquam viduabor; alium numquam recipiam: [Vidua secundas nuptias renuit:] & si ex una parte Sponsum conspicuæ nobilitatis, & ex altera clibanum ardentem poneretis eligendum, ignem protinus eligam. Ex tunc eam dimiserunt; sed pater dotes ei fraudulenter detraxit, & illa alacris dixit: Ut video nulla spes in mundo ponenda est: quia pater filiam decipit: habeat me in domo famulam. Et sic cœpit cum una fida socia pia loca circuire, per pluvias, & æstus, & frigora; & elëemosynas, quas sibi subtrahere potuit, [intendit piis operibus:] ministrare. Et socia conquerente de æstu, respondit: Deus ventum de thesauris suis profert, qui nobis pro ejus amore laborantibus temperabit ardorem. Et ita protinus factum est, & pluries fecit similia orando. Quinque igitur annis, quibus viro supervixit, omnibus piis operibus intendens, pauperes præcipue verecundos sustentabat, & a confusione, qua quædam præ penuria disposuerat suo corpore vivere impudice, eripuit elëemosynis succurrendo. Tempus suum quasi continue aut orationi aut visitationi aut subventioni dabat: & post cibum…pro pauperibus laborabat, ut nihil esset sui temporis otiosum.

[3] Quatuor ultimis vitæ suæ annis, orationi & contemplationi vacare cupiens, in quadam alta turri patris cellam sibi construxit: [in turri patris cellam construit,] ubi tantis lacrymarum imbribus fluxit, ut oculi ejus quasi rivuli viderentur, & quasi Angelus vitam duceret, edocta a sancto Spiritu & a Fr. Michaële, viro religioso Ordinis Minorum, qui erat Confessarius suus, & ejus solicitam curam gerebat. Nocte quadam, lampade suæ cellulæ extincta, desiderabat habere lumen, sicut semper solebat, sed timebat famulam excitare dormientem. Oravit igitur Deum: & ecce subito columba candida, cum rosa fulgenti in ore, per cellulam volitavit, & quasi in solis radium conversa post cellæ circuitum disparuit: quam cum illa manu capere volebat, ad alium locum migravit. Tandem in se reversa, [ter de nocte divinitus lumen accipit,] & divinum donum intelligens, tanto fuit gaudio repleta, ut per totam noctem illam non nisi unum Pater noster dicere potuerit. Alia nocte, dum lampas sibi esset extincta, supplicavit Virginis Mariæ filio, ut ei de lumine provideret: & subito fulgida manus appulit cum lumine, & lampadem accendit, & ipsam lætificavit. Item nocte alia cum oleum deesset, aquam infudit lampadi, & tota arsit ac lumen dedit, virtute orationis ejus, acsi oleum fuisset.

[4] Dæmones etiā sæpe eam in oratione positam infestabant, & flagellabant, & aliquando [dæmon] corpora cruentata occisorū plurimorum corā ea posuit dicens. [illusiones dæmonum patitur:] Isti sunt occisi propter Inclusas de Monticellis & de Ripoli, & erant amasii earum; & tu tanta devotione ad tales afficeris? melius ergo fuit nubere, quam sanguine tanto fœdari. Ipsa vero Christo se recommendans, illusiones omnes diabolicas superabat. Cum civitas Florentina propter partes igne & machinis a bellantibus ab invicem consumeretur, venit diabolus, dicens ei: Surge, carissima, & vide quod civitas tua destruitur, & jam prope est ignis. Illa audiens tumultum, & ad videndum sensibiliter tentata, ut per fenestram aspiceret, substitit, & corpori suo dixit: Si vis, corpus, vade & conspice, quia animam tecum non pertrahes. Ad hanc vocem protinus dæmon evanuit. Aliquando specie horrendi serpentis dæmon eam infestabat in cella, sed ad ejus præceptum mox ut fumus cum fœtore evanuit: sed ad orationem fœtor fumi in suavissimum odorem convertitur. Deinde diabolus verum & materialem serpentem adduxit, quem pluribus diebus in cella & in lecto pertulit: tandem ipsum involutum manibus accepit, & extra cellam in tecto posuit, & eum abire pæcepit, & ita discessit.

[5] Plures ab infirmitatibus corporalibus, & plurimos a mentis passionibus & tentationibus, suis orationibus liberavit. Diem Sabbati, [dat monita aliis:] propter Virginis Mariæ reverentiam, habebat in devotione, præcipue orando & jejunando, & illa die mori a Deo precibus impetravit. Aliquando dixit uni, solitudinem cupienti: Domus sit tibi silva, & familia sint bestiæ silvestres: & omnia patienter & in silentio supporta. Alteri dixit: De præteritis plora, de præsenti sis Deo grata, de futuro cogita: & in omnibus humilitatem serva: per quam, & per elëemosynas sentio me multa Dei dona percepisse. Ubique quasi in Domino mortua videbatur, oculis inclinatis & despecta procedens, ita ut omnes videretur ad devotionem attrahere. Jejunabat quadragesimam Pentecostes, [rigide jejunat:] Assumptionis B. Virginis, & alias, & omni tempore quatuor diebus in septimana in pane tantum & aqua, nisi a suo Confessario prohibita, quia infirma & debilis, & aliquando sine cibo tribus diebus permanebat. Quodam mane die Jovis extra se rapta permanebat usque ad diem Sabbati, & tunc post occasum solis in se reversa putabat esse diem Jovis, & sumpto cibo obdormivit: & hora qua surgere consueverat adstitit ei puer splendidus cū lumine in manu, dicens: Surge, benedicta Æmiliana, & disparuit. Illa surgens in oratione usq; [panem ab Angelo accipit:] ad tertiam permansit, & tunc partem panis candidissimi dimidiam juxta eam posuit dicens; Comede. Illa devote Angelorum panem accepit, & tota illa septimana nihil aliud comedit, sed cibos sibi oblatos pauperibus misit: & in illa septimana novas consolationes in mente, & novum robur in corpore a Deo recepit. Verberabat se nervis & bruscis aculeatis, imbre lacrymarum diutissime perfusa; & tota nocte die Sabbati vigilabat in oratione, [castigat corpus:] & in mane Sabbati communicabat: & omni Quadragesima & tribus diebus in hebdomada silentium observabat: & duro cilicio, intexto equinis & caprinis pilis, in duro sacculo dormiens, carnes macerabat, & sæpe rapiebatur in ecstasi.

[6] Aliquando furens equus in via ei occurrit: unde illa præter morem coacta fuit oculos erigere, [optat cæcitatem & surditatem,] ne suppeditaretur: & equirē vidit, & protinus dolens dixit: O utinam, Domine, corporali lumine me privasses, ne de cetero aspicerem vanitatem! Altera die per viā transiens, audivit a quodā juvene, O gloriosa mulier, quare non accepisti virum, cum quo dulcedine & gaudio fruereris? Respondit: O utinam non haberem aures, ne talia audirem! Et obturabat aures suas bombyce, ne vana perciperet; & quando erat cum aliis primum verbum ejus erat: Nulla hic loquatur nisi de Deo. Cupiebat pro Christo affligi, & flagellari, & mori, ut sæpe dixit: & Deum rogavit ut suum adimpleret desiderium, dicens: O Utinam esset Florentiæ unus tyrannus, [& proChristo martyrium:] qui me fustigatā combureret vel decollaret! Diligebat Christi amatores, etiam non visos: nam & quemdam Camaldulensem, nomine Simonē, quem Christū ardenter amare audierat, & ipsum præcipue in Christo amabat, vidit rutilanti facie duobus Angelis sociatum: & intellexit verum esse amatorem Christi, dum esset in oratione posita, & multa fuit consolatione repleta.

[7] Aliquando sine corporali cibo quatuor diebus steterat, & tunc unum bolum muneris cælitus delati sumpsit, [reficitur cælitus,] & juvenis fulgens appulit cum phiala, ut videbatur, aquæ stillantis: quā ubi accepit & bibit, sensit vinum esse omni suavitate plenū, & odore & dulcedine ineffabili: de hac cœna ita refecta est, ut iterū quatuor diebus sine cibo permanserit. In die Kalendarum Augusti visa est in oratione posita, tota corporaliter elevata a terra. De camera & de corpore ejus odor mirabilis emanabat, & etiā de vestibus ejus, ut plurimi mirarentur. Die quadā parvula sua puella visa est penitus expirasse: [filiam resuscitat,] at illa totam se Deo recolligens orabat, & oratione completa signavit filiam, & protinus a tabula Dominæ nostræ, coram qua oraverat, egressus est puerulus, decorus valde, & puellam sanam erexit, & disparuit.

[8] Juveni cuidam, iliaca & gntta salsa & aliis passionibus afflicto & ejulanti, dixit, O carissime, esto memor Creatoris tui & doloris passionis ejus, [infirmitates alterius suscipit:] quem pro te sustinuit. Indignans ille respondit: Discede, domina, quia non possum nisi doloris quem patior reminisci. Et illa caritate plena, respondit. Vis dare mihi omnes dolores tuos? Respondit, Utinā tu haberes in corpore tuo, & ego essem sanus! At illa dixit: Et ego libenter recipio, & de hoc Deum rogo, si suæ pietati placet. Mirum certe! Puer liberatus est, & ipsa cœpit etiam in corpore suo dolores fortissimos sentire. Et dum in lecto prostrata torqueretur, apparuit puer formosus quasi annorum quatuor, ludens in cella alacriter coram illa: & statim dolor alleviatus est, & dixit: Visne adhuc Æmiliana? Illa existimans quod Angelus Dei esset, [puerum Iesum excipit:] dixit: Volo vero mihi de Jesu loquaris. Et puer, Non decet aliquē de se loqui: & protinus disparuit, ipsa dimissa plenius liberata. Tres sphærulæ in modum solis ejus cellulam illustrarunt, & in unū corpus redactæ noctem verterunt in diem. Amplexans illa solis quasi rotam, inter brachia sua evanuit globus cum luce, & ipsa remansit cum consolatione mirabili.

[9] Aqua pura sibi delata in Quadragesima, quia vinū bibere nolebat, in vinum optimū pluries est conversa. Ancilla quædam irata percussit eam cum urceo, & grave vulnus inflixit in caput ejus. [variis miraculis adjuvatur:] Illa timens pro ancilla vulnus texit, & nulli dixit: sed vadens ad ecclesiam signum Crucis sibi imposuit: & protinus sensit manum linientē locum vulneris unguento odorifero, & ita statim sanata est, ut nec cicatrix vulneris appareret. Nocte quadā febricitans & siti æstuans, famulam vocavit: sed sopore valido absorpta, nihil respondit. Tunc illa ad Christum se orando convertit: & statim decora puella rutilanti facie, associata pueris dealbatis, cum phiala stillantis aquæ apparuit, & in os ejus paulatim effudit, & supra manus & in faciem, & eam suis manibus confricabat. Ad cujus consolationē mirabilē & sitis & febris omnis abscessit, & post modicum disparuit: & cum interrogata fuisset ab ea, quæ esset, digitum ori suo apposuit, & Sancta consolata siluit. Ignis visus est ardere in panno vel velo tabulæ, quæ erat in cella sua: quem cum illa quasi ignē materialem vellet manibus extinguere, calorem non sentiens, cogitavit divinum esse, & gratias Deo egit. Aliquando etiam cella sua visa est tota splendere, [videt celesti igne cellam ardere:] quasi intus arderet. Dixit, fini approximans, se in proximo migraturam, & de sua salute esse securam, quia a Deo fuerat certificata. Dominus Ardingus, Episcopus Florentinus, in publicis prædicationibus eam plurimum commendabat, utpote vir sanctitatis & honestatis amator, & eam in exemplū aliis mulieribus ingerebat.

[10] Beata igitur Æmiliana mansit in virginitate in domo paterna annis sedecim: & cum viro suo, qui fuit de domo Bona-guisi nomine, annis quinque, [obit feliciter anno 1246 19 Maji.] in omni castitate & honestate: & post obitum viri in turri paterna, in cella sibi parata, iterum annis quinque, omni sanctitate plena: & sic XXVII anno vitæ suæ migravit ad Christum. Sed ante obitum XXIV diebus nil nisi aquā simplicem sumpsit, & nihil aliud potuit deglutire. Appropinquans autem fini, videns hostem generis humani, dixit: Recede a me, invide, quia nil juris habes in me: ecce Domina Maria Mater Jesu cum Angelis potenter venit offerre me filio suo. Et sic dæmon abscessit: & illa quasi dormiens expiravit die Sabbati in aurora, ea scilicet hora qua communicare consueverat, octo diebus ante Pentecostem in die S. Potentianæ, anno Domini MCCXLVI, ad laudem Christi. Amen.

[11] Et post obitum ejus, Dominica immediate sequenti, visa est a quadam Domina fide digna, in cælo albis induta, coram Christo & Matre ejus, [Ab obitu variis apparet.] feliciter gaudere & orare. Item Sorori Sibiliæ apparuit, & de pluribus interrogata respondit, quod in effabilibus deliciis fruebatur, quæ non possent a mortalibus cogitari; & quod Fr. Michaël, Confessor suus, de Ordine Fratrum Minorum, in proximo esset migraturus ad Christum, non tamen in Florentino conventu: & ita factum est. Alteri pari fide dignæ apparuit, mirabiliter ornata & fulgida, cum duabus coronis, auro, purpura & candore vestis & gemmis decorata: & interrogata de coronis, Una est, inquit, corona castitatis, altera virginitatis: quæ data est mihi propter dolorē, quē semper habui in corde de perdita virginitate, claritas faciei & oculorū, est propter conscientiæ puritatem quam habui: vestis candor, propter humilitatem; purpura, propter caritatem & desiderium martyrii. Item apparuit cum claritate nimia Ghisolæ de Mucello, sanctitate famosæ, dicens: Non te pigeat pœnitentiam facere, quia ego per purgatorium transiens nullam pertuli pœnam, quia perfectam egi pœnitentiam: sed transivi sicuti pueri innocentes. Sepulta est igitur in loco S. Crucis Fratrum Minorum de Florentia, cum gaudio & honore XIV. Kal. Junii, virtutibus & quam plurimis miraculis coruscando, ad gloriam Christi Jesu: qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ALIA VITA
Auctore Raphaële Volaterrano.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

A RAPH. VOLTER. EX MS.

[1] Raphaël venerabilibus viris, Custodi & Fratribus sancti Servatoris Florentini, Ordinis Observantiæ Minorum Professoribus, salutem in Domino. Humilianæ Viduæ vitam, a Fr. Vito Cortonensi, vestri quondam Ordinis viro, oratione potius longa, quam decenti, aut virtutibus ejus pari conscriptam, mihi nuper Fr. Andreas Andreæ filius Florentinus obtulit, rogans pariter, ut lectione commodiore (quantum fas esset) interpolarem. Ego vero, cum propria virtute parare mihi Dei gratiam non valeam, illorum libenter & scriptito & lectito laudes, qui suis meritis me possunt in æterna suscipere tabernacula. Quamobrem in frugis mihi oblatæ occasionem gratissimam incidens, libellum hunc vestrum semel atque iterum percurri, ad eamque brevitatem redigere sum conatus, quam potiorem & magis necessariam duxi, ut omnis ejus vitæ cursus tribus explicatis chartis, legentibus facile patere posset. Cetera vero, præter styli inconcinnitatem ut ad modum supervacuam, & abs re sæpe repetita consulto præterii.

[2] Igitur Humiliana, Virgo Florentina, patre Oliverio ex Circorum a familia nobili ac vetusta, utile in Domino vas, ob mores castissimos eximiamq; sanctitatem, perpetuam sibi felicitatem, patriæque maximum attulit ornamentum. Hæc itaque sub ipsa B. Francisci b tempora effulsit, puella primum in domo patria, [Pie educata,] non vilibus aut inanibus more illius ætatis dedita studiis, sed orationibus & divino cultui jugiter insistebat. Nihil deniq; ab initio dictu, factuque, aut gestu non sanctissimum probatumq; omnibus præ se ferre videbatur. Ita paulatim sine querela, in omni timore atque abstinentia, Dei parentumque mandatis obtemperans, magis ac magis in Domino per ætatem proficiebat. Annos postmodo nata c duodecim, nupsit ejusdem patriæ civi, nobilitate quidem pari, [& nupta,] proposito tamen ac conscientia dispari, cum esset quæstu ac fœnore infamis? In quo quidem conjugio illud tantum felix evenit. Viri fratris uxor, nomine Ravenna, sub eodem contubernio, non inferiore matrona virtute ac spiritu prædita fuit; quippe quæ illi ad omnia pietatis opera patranda parata præsto continuo fuit. Hac, inquam, comite ac socia viduas pupillasque visere, sacrasque ædes & solennia sacra in civitate, [devota loca invisit,] loca item religiosa, orationibus, acroamatis, sacrisq; mysteriis intenta, frequentare solebat. Cum viro quinq; vixit annis, quo tempore virginali ac religioso potius, quam matronali statu fuit; æthereoque magis sponso, quā terreno placere solicita, non corporis ornatu, sed animi specie; nec mundo, sed Deo ætatem suam commendare dicareque cupiebat. [Deo placere studet:] Viri complexū quando vitare non poterat, pariter & carnis voluptatem, mente castissima, & multa disciplina, corporisq; castigatione compensabat. Cum primum ei licebat ocius de stratis surgens, orationi vacabat: assumptaq; comite matutinas bonasq; horas in adeundis templis, sacrisq; audiendis consumebat. Post prandiū operi manuum vacabat, ut domestico partim usui partim vero ut necessitatem patientibus subveniret; [dedita elëemosynis,] multaq; sæpe de mensa, & panis quadras, & alia clam pauperibus danda surripiebat. Ex mundo muliebri suoque ornatu, quæcumque salva viri pace subducere poterat, eisdem impertiri curabat. Sericam quamdam vestem, a conjuge datam, breviorem reddidit, manicis inde confectis ac venundatis, ut inopibus inde subveniret. Omnia demum trita domiq; relicta, tam sua quam viri indumenta, in idem contulit officiū: quin & culcitræ propriæ, semipluma quondā adempta, lectulū cuidam nudulæ ægrotantiq; fecit; ita ut in conjugis quandoq; contumaciam iramque veniens, verbis malis incesseretur, & manibus usque pulsaretur. Sed & valetudine admodum tenui fuit, quippe quæ stomachi dolore sæpe torqueretur.

[3] Omnia demum ob Deum æquo ferens animo, sese sperabat quandoq; liberam talia posse commodius exercere. Exaudita tandem a Deo, virum amisit, viduaq; remansit: cui ægrotanti sese obtulit, suam dotem heredibus ejus libenter daturam, [pro mariti ægrotantis salute solicita,] si pecuniam, quam ex fœnore paraverat, restituere vellet; potius se in paupertate agere perpetua, quam viri animam perdi exoptans. Filias duas ex eo suscepit, quas parvuvulas in ejus domo reliquit: & in morbos quandoque varios incidentes numquam plorare aut super eis queri visa est; quin Deo seque illasq; commendans, optabat potius in ipso ætatis limine & vitæ innocentia de medio tolli, [ac filiarum pietate.] ac ad suum puras redire Auctorē, quam in multis postmodo adultas divitiis aut humana felicitate claras, variis tamē peccatis contaminatas videre. Ad domum tandem paternam post viri obitum rediit, ubi totidem in viduitate vixit annis. Ab initio siquidem multis est a patre ceterisq; necessariis vexata precibus pariter & exhortationibus, ut secundas optaret nuptias, periculosum dictitantibus ejus statum, & ex Apostoli sententia præstare adolescentiores viduas nubere, filios procreare, [Ad secundas nuptias nequit adduci,] matres familias esse. Illa vero modis omnibus repugnando ac resistēdo, animo semper obstinato in viduitate perpetuo servanda fuit, qui reliquā ætatē se vovisse affirmabat. Erat eo tempore Virginum nobile cœnobiū S. Claræ de Monte Cæli, quod ingredi ab initio cogitabat: verum aliquandiu meditans, divino sic instigata spiritu, B. Francisci Ordinis tertii habitum suscipere, ac in domo paterna remanere constituit: [assumit habitum 3 Ordinis,] ita ut nihil in ea suæ abstinentiæ seu pietatis operum, aut earum denique quæ cœnobitis simulq; perfectissimis hominibus convenirent, omnino desideraretur; nam & castitarē paupertatemque, mente saltem, obstinatissime servavit: his & obedientiam suis prædicti Ordinis obtemperando majoribus addidit, atq; hoc ferme modo ceteris, sive viduis, sive virginibus exemplo fuit, quæ se excusant nullum in cœnobiis habere locum, unde nec propterea Deo servire posse dictitant, ac desperantes quodammodo retro se ab aratro vertunt quāplurimæ: quin & in domo propria, & ubique Deum diligentibus benefaciendi occasio modusque divinitus datur.

[4] Cum igitur Humiliana, hoc firmato proposito, in turba reliquæ familiæ se degere non commode nec ex pace animadverteret; [& cellam in turri collocat,] separatim in ædium turrim quamdam se recepit; ibique cellam construxit, suæ sanctæ exercitationi accommodam ab omni procul tumultu: suntque quaterna menstrua frumenti sextaria pariter & famula a patre assignata, ex quibus quæ supererant pauperibus distribuebat. Mane totum sacrificiis ac sacris ceremoniis, deinde miserorum visitationibus consumere, senosque sæpe panes in sinu eis largiendos ferre hora sexta solebat. [juvat in rebus Ecclesiæ procurandis,] Per quadragesimas & jejuniorum ferias usq; ad horam nonam id protrahebat: sicubi vero pecunias cogi ad res sacras aliquas perficiendas, aut vestium aliquid Sacerdotalium, seu ornamentorum ædificiorumque piorum fieri cernebat, symbolam ipsa semper pro suæ tenuitatis substantiis conferebat. Paupertatem hoc ferme modo spiritu complexa, nihil sibi relinquebat ex his, quæ usui suo superessent. Nec solum suæ, sed alienæ ministra liberalitatis erat, dum ostiatim pro miseris, & virginibus clausis tunc rogaret, [& pauperibus alendis:] ac coactiones faceret, quibus inopes impertiret; & illis dum liceret nulla repressa verecundia, subveniret. Cumque pater invictum ejus animum ad nuptias animadverteret, statim ejus dotem sibi capere, ac clandestino quodammodo circumvenire dolo. [dotem conjugalem patri cedit:] Adductis siquidem die quodam ex improviso testibus cum adstipulatore, necessarium ait fore, ut ad repetendam ex viri domo dotem sua patri jura super hoc illa concederet: quod & absque mora fecit; juramentum tamen, in re hujuscemodi adhiberi solitum, omnino detrectavit. Cumque mox se deceptam & a patre circumventam cognosceret, dolore quidem vacare penitus non potuit; providentiæ tamen, divinoque judicio permisit, omni de se Deo relicta cura. Ex quo, cum nihil jam amplius quod egentibus tribueret haberet, actione relicta, se totam contemplationi tradidit. Tempus ita dispartiebat. Ab initio ad noctem multam vigilabat, [Orationi incumbit,] orationibus sanctisque lectionibus instando. Mutato deinde more cubitum citius ibat, nocte vero media aut statim post primum somnum excitata surgebat, in oratione usque ad mane vigilans, numquam ad stratum redire solita. Ab humo suspensam quandoque orando viderunt Fr. Michaël, [in aëre elevatur.] ex Albertorum familia, vir sanctitate conspicuus, ejus Confessor; item Fr. Vigor Cortonensis, quemadmodum postmodo testes fuere.

[5] A diabolo quoque sæpe est vexata; quem sæpe quoque apparentem formis atque imaginibus diversis deridere solebat, continuoque noscens maledicebat execrabaturque. Nam filias ejus duas, quas in viri domo reliquerat; [vexationes dæmonum vincit:] in cubili mortuas ei ostendit. Ravennam similiter, fratris viri conjugem, cujus supra mentionem feci, extinctam indicavit. Serpentis etiam ad instar, interdum vero virginis, nunc Abbatis cujusdam ei noti similitudinem sumens; sed & in tantum ausus facinus, & in ejus ora invadens, dentes adeo graviter contrivit, ut diebus quindecim vix cibum necessarium sumeret. Omnia vero Dei benignitate, qui Sanctam suam custodiebat, superavit; ac signo Crucis expellebat. Sæpe item in mentis excessum veniens, & in Dei contemplationem rapta, noctes totas ducebat insomnes; & more Pauli, sive in corpore sive extra corpus, non satis reminiscebatur. Cujus rei testes matronæ aliquot venerabiles, [in extasim rapitur:] sæpe hoc videntes fuere. Inter quas Sibilla Soror, Cæcilia fratris uxor, Gisla, Compiuta, Scotta, Dialta, Jacoba, Altebene. Proximi vero, ac præsertim fratres Germani, putantes ex morbo aliquo id evenire, curare per dentium d sectionem sunt conati. Unde illa talium importunitate quandoque excitata flebat, ac querelis omnia postmodo complebat, seq; ex magna voluptate abstractam, in miseriamque rursus incidisse asseverabat. [arcte jejunat:] Abstinentia maxima in cibis est usa. Quatuor tantum panes in hebdomada solita est edere, raro ac tenui vilique e compane contenta. Quadragesimas in anno plures servabat, in Majore vero etiam vino abstinebat. Reliquo vero tempore quatuor hebdomadis diebus jejunabat, secunda, quarta, ac sexta feria, præterea sabbato. Sæpe quoque in tertium usque diem jejuna durabat eo tempore, quo cum familia manebat. Si quando peregrinaretur, templa visendo aut alia pietatis opera faciendo, itineris socias admonebat, ut de via clam eam mutato nomine vocarent; sero deinde revertens, nihil ei de mensa remitti servarique mandabat, ne sollicitos sui gratia ceteros teneret. [commendat se Christo ac Deiparæ.] Ex stomacho sæpe laborabat, nullas tamen querelas edebat: tantum Domini nostri Jesu Christi simul cum ejus matre invocato nomine, sæpe se illis, ac perseverantiam suam, in omnibus gratias agens, commendabat. Beatæ Virginis præter omnia memoriam venerationemque ita gerebat animo, ut in omnibus suis laboribus ac ærumnis eam presto paratam, præsentemque sentiret. Humili ac vili amiciebatur tunica, sub qua cilicium durissimum aliquandiu tulit: quod insalubre demum suæ tenui valetudini sentiens, per ejus Confessorem omnino dimittere jussa est.

[6] Corpus durissimis nervis assidue castigabat. Libenter in solitudine manebat latebrasque quærebat, [corpus castigas,] secum loquebatur, secum meditabatur. Silentium longissimum, præsertim post Eucharistiam, quam Virginis causa singulis sabbatis assumebat, servare consueverat. Verbum otiosum neque audire, neque ferre poterat; si forte in colloquium cum aliquibus venisset, præmonebat, ut præter necessaria quæ ingruerent, nisi de Deo non loquerentur, [abnuit vana audire aut videre,] si præsentem esse cuperent. Quoniam vitare non poterat, quod interdum, sive domi, seu foris, per viam, verbum incastigatum aliquod non audiret; solebat aures sibi sæpe obstruere. Insuper & aspicere vanum aliquod non facile substinuit; unde consulto fixis in humum oculis incedebat, stabatque jugiter: quin & luminibus privari, ut mente melius contemplaretur, optabat, nihilque potius quam sanctos viros, ubi essent, videre, audireque affectabat: hos imitari, felicesque solum vocare solebat. Denique martyrium pro Christi nomine subire in animo versabat, atque occasionem dari præter omnia cupiebat. Cum pater, [multa patitur a patre & consobrino,] domo prima relicta, in aliam, quam prope S. Ambrosium sibi paraverat, migraret; ipsam sequi etiam jussit. Quod omnino negans, jam illic advicta, & turrim illam, ut carnis ergastulum propriæ ac spirituales delicias, deserere nesciens, rursus in maximam ejus contumaciam præter primam, quæ de refellendis nuptiis fuerat, protinus venit. Sed & Galgani patris consobrini, quod ibidem una cum uxore habitare vellet, [mox punitis,] vexationem longam sustinuit: ex qua sane incusatione insectationeque uterque mala passus dicitur. Galganus brevi post tempore decessit, pater vero gravi morbo percussus. Nonnulli, propter hæc & his similia, ac obstinatum in virtute jam cœpta propositum, pervicacem eam taxabant; præterea genus vitæ universum damnabant, quod domi potius quam in cœnobio vixisset, quodque multis dæmonum apparitionibus deluderetur, quodque denique mentis ita frequentem excessum pateretur non boni admodum consulebant; quos omnes profecto errare finis illius exitusque laudatissimus ostendit.

[7] Ægrotare cœpit mense Januarii, febri ab initio, gravi, quam & dissimulare usquo in Martium est conata. Inde gravius se cœpit habere, [Ægra semper orat:] ac corporis otius cruciari doloribus; quæ pœna usque ad mortem est comitata. Obiter sanctis ad Deum precibus fusis, & spe cælestis præmii futuræque gloriæ expectatione f resipiscebat. Assidebant seduli Fratres duo, Michaël ejus Confessor & Bonamicus: ambo in Christo probatissimi, & inter claros illius Ordinis connumerati; ambo adhortabantur de more, interrogabantque an ex eo morbo se evasuram speraret. Minime, [æterna salutis spe certa:] inquit illa. Postremo quid de salute sua crederet? Ita certam ait se habere suam prædestinationem, ut si Angelus de cælo aliter annuntiaret, minime sit ei creditura. Quin famulæ assistenti mandavit, uti calceamenta pararet, quibus mox eam extinctam indueret; quasi divinans eam homines adoraturos, pedes quoque exosculaturos, nuda attrectari verens; tanta illi pudicitiæ cura vel morientis fuerat. Demum rogantibus illis, ut ad eos mortua rediret, ait Fr. Michaëlem cito eam secuturum, quod postmodo evenit. Alteri vero quamvis non responderit, morem tamen gessit, ut postea dicam. Cibo diebus quadraginta duobus privata est; tantum diebus octo & decem pullorum aqua, reliquis vero puteana est sustentata, Dæmonum impugnationes maximas in extremo habuisse gestus verbaque satis ostendunt; Nam quod damnata, inquit, sim, non tibi tantum, qui fallax ab initio semper fuisti, [dæmonis vexationes superat,] sed nec sanctis Angelis nuntiantibus assentiar. Abi a me maligne. Quibus sane contentionibus territi qui adstabant, Beatæ Virginis tabellam, quam adorare solebat, sumentes, ac candelis benedictis in Crucis formam colligatis, super ægræ pectus imposuere, unde maligni mox spiritus abierunt. Illa vero resipiscere visa; Gratias, inquit, ago tibi, Domine Deus, qui me eripuisti a laqueo venantium, & a multitudine operantium iniquitatem. Cumque a mane usque ad Vesperas in extasi jacendo fuisset, a proximis, putantibus eam in extremis laborare, excitata, deinde ad se reversa ingemuit, atque ait: Cur in solitudine? longe seposita non sum, & a vobis meæ consolationis inimicis aliena, Nec multo post hæc verba sanctum emisit spiritum anno ætatis septimo & vigesimo, salutis vero sexto & quadragesimo supra ducentesimum ac millesimū, [obit anno 1246,] XIV Kalendas Junii, die Sabbati in aurora, qui festum S. Pudentianæ fuit. Nam dies hic optatissimus sibi, ob beatam Virginem fuerat, cui peculiari mentis ardore dedita semper extitit. Elata est omnium bonorum desiderio, ac lacrymis comitantibus, præsertim sui Ordinis viris ac mulieribus, & in sanctæ Crucis templo, usque ad hunc diem, g condita.

[8] Prodigia vero, quanta nec ullus eo tempore alter majora, aut clariora, diversique generis edidit, quæ quidem & sanctitatem & gloriam maxime ostendunt: ut hi, qui illam in vita accusaverant, erubescere ac confundi facile valeant. Ego vero quod pæne innumerabilia sint scribere cuncta supersedebo, [claret miraculis.] tantumq; illa consectabor, quæ ex omnibus sunt visa potiora, quæve una cum reliquis Fr. Hippolyti Florentini, Minorum Observantiæ h professoris religiosissimi, testimonio diligentiaque, exquisitis undique veritatis assertoribus, probata conscriptaque sunt, sub Innocentio IV, anno Salutis nono & quadragesimo supra ducentesimum ac millesimum. Surgens nocte quadam, cum lampada extinctam videret, & famulam nocte intempesta excitare ac turbare vereretur, Deo se commendavit; unde mox Angeli manum eam accendentem videre meruit. Alia rursus nocte, eadem oleo deficiente paulatim moriente, aqua protinus sumpta pro oleo vicem præstitit, ejus fidens virtuti, qui oleam in agro palam omnibus cernentibus ex aquæ irrigatione & imbre fæcundam reddit. Præterea dæmones ab ea toties pulsos, & sublimem in orando sæpius stetisse, ac mentis excessum tam sæpe fuisse passam, inter ejus miracula præcipue posuerim. Prophetico quoquo dotatam spiritu, multa ab ea prædicta ostendunt; [Futura prædicta:] inter quæ Fr. Michaëelis exitus propinquus (quemadmodum supra narravi) & dies mortis propriæ, diebus ante duodecim, atque hora prænuntiata. Cæcilia ejus fratris conjux e domo inferiore maximum affirmavit sensisse odorem, [odor suavis in cella ejus:] quem sciscitans unde procederet, ex cella Humilianæ vidit emanare: quæ alioquin cultu corporeo omni neglecto Christi gratia degere solebat. Die quadam Regalem ejus filiam, cellam pulsantem introduxit; [filia moribunda sanatur:] quæ cum subito tamquam moribunda concideret, mater anxia inopsque consilii, ad Virginis tabellam, quam adorare solebat, se vertens, pro ejus incolumitate supplex rogavit. Nec mora, puerum tabella egredientem vidit, qui Crucis facto signo eam semisepultam statim excitavit, & pristinæ sanitati restituit. [puer Iesus apparet.] Desideravit & olim puerum Jesum aspicere, ac illius ætatis sapientiam audire, quod & assecuta est. In cella clausa puerum quemdam ignotum subito apparuisse animadvertit, & cum ea sermones de Regno Dei habuisse, ut [scitum est] ex Sibilla ejus Sorore, & postmodo ex ipsius testimonio Humilianæ (quæ non de se, sed de alia quasi loquens, modestiæ gratia adfirmabat) hoc evenisse. Optavit & Trinitatis instar aliquid aspicere: unde quadam nocte in tenebris orans more solito, [Mysterium Trinitatis revelatur.] tres i lampades ei apparentes vidit, solis jubari similes. Ista vero ab initio perterrefacta, mox confidens, ac proprius accedens, eas complexura, in auras disparentes ac in unum reductas lumen, animadvertit.

[9] Die quadam per Quadragesimam, quo tempore a vino abstinebat, sitiens, [Aqua invinum versa.] famulam suam Præciliam jussit aquæ modicum recentis in vase adferre. Cumque illa jussa faceret, Sancta Dei aquam se putans gustare, vinum esse sensit, statimque vas rejiciens famulam increpavit. Illa vero sese excusans, ut verum defenderet, hydriam ipsam aqua plenam rursus e puteo retulit, Domina clam e loco sublimi spectante: moxq; ori admovens iterum vinum factum conspexit. Intelligens itaque prodigium hoc a Deo esse, gratias illi egit, vinumque postmodo ægrotantium usibus reservavit. Post mortem vero multis ac diversis apparuisse satis constat. Sorori primum Sibillæ adstans siquidem prope lectum ipsius; Sibilla, inquit, [A morte apparens indicat suā gloriam,] o Sibilla, Humiliana ego sum, quæ te veni visere. At illa perterrita, Quo, inquit, carissima Soror, quo res tua loco? quæ te sedes habent? pœnasne passa ullas post mortem? Fr. Michaël noster quomodo a te deseritur? quomodo tantopere olim dilectus negligitur? At illa, Loca me retinent Beatorum, nihil ignis potuit purgatorius, ineffabili voluptatis dulcedine perpetuaque felicitate fruor: tu vero Deum præter omnia cole, terrenam hanc felicitatem despice, ut ad hanc quoque tu pervenias felicitatem: Fr. Michaël paucis post diebus & ipse in gloriam æternam e vita migrabit.

[10] Quædam mulier, sancta spiritu ac corpore putata, cupiens eam visere, orationi continuo instabat. Tandem ei inter orandum albis amicta vestibus apparuit, duplici caput diademate ornata. Cumque illam interrogasset, [duplici diademate cincta.] quidnam sibi vellet capitis illud geminum ornamentum; Primum, respondit, ob virginitatis in matrimonio amissæ ingentem dolorem, quem toto quidem vitæ tempore animo tuli; alterum vero ob castitatem perpetuam, conjugalem pariter & vidualem, mente corporeque servatam: alba vero rutilansque vestis, ob conscientiæ puritatem, simulque cordis humilitatem, quibus jugiter sum delectata. His dictis evanuit. Fr. Bonamicus, cujus supra mentionem feci, [Item an 1247, in templo.] qui morientem Humilianam ut ad se rediret rogaverat; cum nocte quadam, uti solebat, ad Matutinas pulsandas in templo sanctæ Crucis Florentiæ surgeret, lampadas omnes præter unam extinctas reperit; quibus accensis, pariterque candela, quam in manibus tenebat, lucem aliquam in tenebris præbentibus, Humilianam, quæ anno superiore in templo sepulta fuerat, adorantem manibus ad pectus redactis, quemadmodum solebat, cum atra veste, linteoque capitis albo (habitu scilicet matronali, ut in conjugio consueverat) altera veli parte ad humum usq; demissa conspexit: quo cum mirabundus veritatis indagandæ causa propius accederet, ubi eam clare cognovit, ac obviam pariter venientem adspexit, tremens attonitusque e vestigio fugit, ac in sacrum ædis vestiarium se recepit; ibique a quodam superveniente Fratre interrogatus quidnam accidisset, rem narravit omnem. Adhibitis mox nonnullis primoribus Ordinis sociisque suis, tamquam aliis futuris testibus, rursus idem retiit atque affirmavit. Reliqua portentorum ejus, ad curandos diversorum morborum generibus affectos, pertinere videntur; quæ scire cupientes eidem libello, unde fuerunt hæc excerpta, relegabo. Hæc tantum breviter adnotare mihi placuit, [Miracula alibi scriptæ omittuntur:] ut ejus bonorum particeps fiam, quæ profecto posteritati perpetuo commendari debuit, suorum temporum columen, quod in sexu fragili, in tam brevi ætate, in tanta suorum impugnatione, tanta dæmonum infestatione, denique fortunæ adversæ dejectione, tot patientiæ virtutumq; omnis generis exempla præ se tulerit; unde ob vitæ labores pro Domino toleratos jure possit Martyribus comparari, gratia tamen ac benignitate Domini nostri Jesu Christi, cui honor & imperium in secula seculorum.

ANNOTATA.

a Nomen familiæ Cerchi rectius redditur Circorum, quam Circulorum: hi enim Cerchii dici deberent: eodem tamen significatio redit.

b Siquidem nata est Humiliana circa an. 1219, S. Franciscus anno 1226 obiit.

c Sedecim debuit scribere, ex suomet calculo, num.7.

d Legebantur quidem in Ms. dentes resecati: sed mirum est Volaterrano non occurrisse, quod scribi debuissent, reserati.

e Companis, id quod cum pane comeditur, sive opsonium, nescio an Volaterranensium idiotismo dicatur: ignorant hanc vocem Academici della Crusca, ignorat eamdem Cangius; in nostra Teutonica simili significatione invenio dici Toe-spijs, quasi, Cibus ad panem.

f Resipiscere dicuntur, non qui ab extasi, sed qui a delirio ad sanam mentem redeunt: sed hujusmodi catachreses frequentes notare est in superioris ævi scriptoribus, qui dum nimis affectant boni Grammatici videri, quandoque se ridiculos faciunt.

g Hoc Volaterræ scribenti ignoscendum. Si Florentiæ fuisset, vidisset utique pridem a sepulcro elevata ossa, & quidem in alio quam tunc erant templo.

h Necdum tunc scissus Ordo erat, adeoque nec Observantiæ nec Observantium nota nomina: qui vero ad Sanctæ Crucis degunt, post illorum disceßionem, vocantur Conventuales.

i Sphæras primus auctor vocat, & hoc magis probaverim.

VICARII GENERALIS EPISTOLA.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

Fr. Hilarion Sacchettus, Generalis Vicarius indignus, Raphaëli Volaterrano salutem in Domino. Salve rursus, pauperum pater, & de Ordine nostro bene merite. Joannes Baptista & Marianus, venerabiles Fratres nostri Florentini, vitam B. Humilianæ, pulchre quidem ac breviter a te descriptam, mihi attulerunt, qua gratius profecto nihil hoc tempore accepi: cum in hac, & Deum in primis, & B. Francisci Ordinem ac disciplinam, ex qua hæc prodiit, insuper & nostram patriam laudare magnopere videaris. Quamobrem tibi, quem ut alterum Hieronymum (citra adulationem loquar) & nostræ Religionis parentem observamus in terris, tuique gratia laboris, Domino nostro Jesu Christo, cujus opere ac spiritu pauperculam & humilem ex stercore feminam ad gloriæ solium evexisti, ut sedeat cum principibus populi sui, gratias agimus ingentes. Ego vero, quando meo incumbit officio his potissimum quæ ad Dei pertinent laudem, diligentius invigilare, Romam propediem profecturus, Pontifici summo Leoni nostro uti, mones, legendam tradam. Puto namque cum Dei ac Sanctæ, tum Patriæ amore, insuperque quod tuarum rerum scriptorumque amantissimum se ostendat, rem ei gratissimam faciam. Reliquum est, ut præter orationes precesque ad Deum nostras, quarum semper es particeps, nos nostraque omnia, præsertim Fr. Hilarionem inter tua scias esse: quos rogo solita complectere caritate. Vale in Christo, & ora pro me, ex loco nostro S. Servatoris prope Florentiam. Nonis Junii MDXX.

SUMMARIUM PROCESSUS
Confecti anno MDCXXV pro Remissorialibus obtinendis.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

EX PROC. MSS.

[1] Die Mercurii XXIV Septembris, anni MDCXXIV coram Illustrissimo ac Reverendissimo Domino Alexandro Martio Medices Archiepiscopo Florentino, pro Tribunali sedente . . . . comparuit Federicus Christophorus I.V.D. tamquam Procurator RR. Patrum Prioris & Fratrum Conventus sanctæ Crucis de Florentia Ordinis S. Francisci Minorum Conventualium, nec non Nobilis viri D. Verii de Cerchis Florentini; & exhibuit articulos, quos petit admitti: quorum hic est tenor. Florentina informatio super communem opinionem sanctitatis & venerationem Reliquiarum Servæ Dei Humilianæ de Cerchis Florentiæ Tertiariæ Ordinis S. Francisci.

I Inprimis D. Procurator prædictus articulat & probare vult, qualiter d. Serva Dei, tam in vita quam post mortem, ab omnibus communiter fuit habita, [Ad probandam Fama Sanctitatis:] tenta, & reputata pro muliere proba, justa, sancta, & amica Dei; atque eodem nomine vocata & nominata fuit: cujus fama & opinio sanctitatis, ab eo tempore usque in præsentem diem, maxima perseverantia & incremento latissime in hac civitate percrebuit . . . cujus imago, ob maximam ejus sanctitatem, jam a multis annis reperitur depicta in ecclesia sanctæ Crucis usque sub anno MCCCCLXXVI, cujus auctor fuit Feus de Belcaris; [allegantur imagines antiquæ,] & in Metropolitana ecclesia Florentina, quæ vulgo dicitur S. Maria del Fiore, pariter reperitur depicta imago dictæ Servæ Dei inter alios Etruriæ Sanctos & Beatos. Similes ejus imagines reperiuntur apud nobiles viros hujus civitatis, quæ habentur in veneratione tercentis ab hinc annis: & habentur & venerantur uti imagines Sanctorum; & præsertim apud D. Verium de Cerchis, reperitur imago a ipsius Servæ Dei, in cujus diademate hæc est inscriptio, SANCTA HV MILIANA DE CERCHIS. Imo cultus publicus eidem exhibetur. Nam ejus Reliquiæ publice venerantur, [annua solennitas,] & præsertim in die sui obitus, qui singulis annis solenniter in ecclesia sanctæ Crucis celebratur: & in Bibliotheca sanctæ Crucis, in libro processus ejus vitæ & miraculorum, usq; ad illa tempora fabricati, adest & reperitur Antiphona & Oratio ipsius Servæ Dei, tamquam de Sancta.

II. Loco probationum & articulorum reproducit scripta omnium infrascriptorum, [Vita antiqua,] qui ex professo de vita & miraculis ejus scripserunt: inter quos signanter ponitur ejus Vita antiquissima, quæ servatur in Bibliotheca sanctæ Crucis in quodam libro antiquo Ms. Latino, in carta pecudinea, conscripta antiquo charactere, ab annis ut judicatur tercentis circiter. Verinus, Poëta insignis, circa annum Domini MCCCCXL de ea scripsit his verbis:

Nobilitate potens, opibus paupercula, Virgo
Æmiliana fuit; sed longe clarior ipsis
Moribus, & nulli vitæ probitatæ secunda.

R.P. Marcus a Lisbona Lusitanus, ejus vitam lingua Lusitana b conscripsit; R.P.F. Philippus de c Sosa Hispanus, Hispana; [etiam aliis linguis,] R.P. Fr. Valerius Capuccinus Venetus, in libro v post vitam S. Claræ; R. P. Gonzaga in Historia seraphica, item in codice antiquissimo incerti auctoris ejus Vita lingua Hetrusca reperitur apud D. Verium de Cerchis.

[2] Item ponit qualiter ejus Reliquiæ usque in præsentem diem in maxima veneratione habentur a populo Florentino, [Reliquiæ in altari exposita.] tam publice quam privatim, & in præd. ecclesia, ubi dictæ Reliquiæ in capella familiæ Calderinorum, Civium Florentinorum, honorifice cum luminibus asservantur; & in publicis solennitatibus in medio d. ecclesiæ super altari publice exponuntur, præsertim vero die XIX Maji, in quo dies transitus ejus publico cultu celebratur. Ejus caput in Theca argentea asservatur, cum inscriptione S. HVMILIANA DE CIRCVLIS: HOC FECIT FIERI IOANNES RICARDVS DE CIRCVLIS. d Ejus Brachia & Pedes in reliquiariis auro ornatis e: Corporis reliquum in pulcherrima capsula aureata, ad similitudinem sepulcri, asservatur. Ejus annulus, qui paucis ante annis amissus, fuit habitus & tentus semper in magna veneratione.

[3] Horum articulorum testes producti & juxta Interrogatorium, [Testes adducti deponunt,] a D. Paulo Brosio Procuratore Fiscali propositum, examinati fuerunt infrascripti. XXIV Septembris, Illustriss. & Reverendiss. D. Franciscus, filius qu. Senatoris Joannis de Venturis, Nobilis Florentibus, Episcopus f S. Severi in regno Neapolis dixit: g Legi in variis historiis & libris de vita hujus Beatæ, quod obierit anno MCCXLVI, die XIX Maji: & scio ei datam fuisse sepulturam ecclesiasticam in una capellarum, h intra claustrum sanctæ Crucis, [de translatione facta an. 1557,] sub aliquo altari, quemadmodum sepeliri solent corpora Sanctorum. Et audivi dici, quod occasione cujusdam inundationis, quæ contigit anno MDLVII, prædictæ sacræ Reliquiæ exemptæ fuerint ex loco illo humido humilique, & in diversas lipsanothecas divisæ, cum magna reverentia; repositæque in Capella sanctæ Crucis aliisque capellis. Similiter audivi dici, quod in reseratione illius antiqui sepulcri, cum sacro Corpore inventa fuerit ipsius sanctæ effigies, picta ad vivum, temporibus illis facta, quemadmodum ex forma intelligitur, in diademate scripta habens hæc verba, SCTA HVMILIANA DE CERCHIS: quæ effigies, [effigie veteri,] fortassis ex donatione Patrum sanctæ Crucis, modo invenitur penes D. Verium Cerchi, tunc (ut intellexi) donata ejus avo. Atque hæc audivi ex D. Joanne patre meo, & aliis fide dignis, quorum non recordor.

[4] Die VI Octobris Illustriss. D. Nicolaus Antellensis, Nobilis & Senator Florentinus, & Sereniss. Magni Ducis Hetruriæ Consiliarius status, [conditorio splendide parate,] dixit inter alia: Scio, quod . . . . . cum Laurentius Calderini, pluribus ab hinc annis, quamdam suam i capellam in ecclesia sanctæ Crucis decrevisset pretiosissimis marmoribus & picturis nobilibus convestire, impendio millenorum aliquot scutorum; voluit sub altari conficere insigne quoddam sanctuarium, ubi majori cum decore asservari possent sacræ Reliquiæ istius ecclesiæ, quas inter erant etiam S. Humilianæ lipsana: quæ, quia eram unus ex Præfectis fabricæ . . . . sæpius videre mihi contigit, tam in sacristia, quam postea in d. capella Calderinorum . . . . Dicitur autem quod fuerit etiam proprius ipsius Sanctæ annulus, [annulo reverenter servato,] in magna veneratione habitus: sed quia ultimo fuit in potestare Caroli Latini qu. Joannis de Albizis, quem sua adversa fortuna coëgit a patria recedere, fortunis suis omnibus inter manus Magistratuum & creditorum dimissis; intelligo quod in conturbatione illa præd. annulus fuerit amissus, qui servabatur in operculo holoserici rubri: & scio quod Sereniss. D. Christiana a Lotharingia, Magna Ducissa, avia paterna Serenissimi Ducis modo regnantis Ferdinandi II, maxima cum diligentia fecerit, faciatque etiamnum eum requiri: propter singularem devotionem qua Celsitudo sua, usque adeo servens in cultu divino, afficitur erga præd. Sanctam, quemadmodum ipsa sua Celsitudo Serenissima, hac de re mecum loquens, sæpius mihi significavit. k

[5] Eadem die Adm. Ill. D. Michaël Angelus Leonardi de Buenarotis, nobilis Florentinos, [expositione Reliquiarū,] inter alia dixit . . . . Vidi corpus Sanctæ & ossa conservata in pluribus vasis, exponi tempore Indulgentiarum & aliis occasionibus, quibus visitatur præd. ecclesia: caput vero conclusum capsæ argenteæ ejus effigiem repræsentanti, in qua antiquissimis characteribus est scriptum, SANCTA HVNILIANA DE CIRCVLIS: & additur: [antiquitate statuæ,] HOC OPVS FECIT FIERI IOANNES RICARDI DE CIRCVLIS. Qui quidem Joannes, quemadmodum vidi & cognovi, diligenter scrutatus publicas scripturas nobilis familiæ Cerchorum, proavum habuit D. Consilium de Cerchis, fratrem ipsiusmet Beatæ, vixitque anno MCCCLVI, & adhuc in vivis erat anno MCCCXCI. Effigies autem ejusdem servatur apud D. Verium de Cerchis, picturæ multum antiquæ, & (quantum possum judicare) elaboratæ manu l Cimabuæ, pictoris olim famosi; talemque æstimant etiam alii viri nobiles, ac nominatim Clarissimus Senator D. Nerius Alberti, & D. Jacobus Giraldi. Vidi etiam apud D! Carolum Strozzi Officiolum Ms. Dominæ nostræ ab anno (quantum apparet) MCCC, [& festi,] in cujus Kalendario notantur ecclesiæ, quæ dietim in hac civitate visitantur totius anni decursu, ubi ad XIX Maji notatur agi festum hujus Sanctæ. Eadem die comparuerunt adm. R. P. Augustinus de Franceschis, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci, [& dactylotheca:] & adm. Ill. & Clariss. D. Nerius de Albertis, Senator & nobilis Patricius Florentinus; qui post alia plura; Vidi, inquit, dactylothecam annuli deperditi, quæ est instar amuleti rotundi, affixaque erat schedula indicans Annulum B. Humilianæ: quæ dactylotheca invenitur nunc apud D. Verium Cerchi.

[6] Die x Octobris auditus est Illustriss. & Reverendiss. D. Cosmus, filius Comitis Bernardi della Gerardesca, Comes Donoratici & Castagneti, Dominus Segalari & Petræ-Rossæ, Episcopus Collensis n. Eadem die Illustriss. & Reverendiss. D. Alexander, filius D. Prinzivallii Stufa, ex Comitibus de Calcione, o Episcopus Montis-Politiani, inter alia dixit: In libello antiquo Ms. vulgari apparet ad XIX Maji usus antiquus celebrandi festum d. Sanctæ: hæc enim ibi verba notantur: S. Potentiana Virgo & S. Petrus de Morrono Papa, [item defesto,] & B. Humiliana de Cerchis Florentina: & festum S. Petri de Morrono fit in via S. Galli, & B. Humilianæ festum ad sanctam Crucem, & ibidem est ejus corpus. XI Octobris R. P. Federigus del Riccio, Sacerdos Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci, [ex Kalendario veteri,] Conventus sanctæ Crucis Florentiæ. XIII Octobris adm. R. P. Laurentius de Matis, Minorum Conventualium S. Francisci ejusdem Conventus. Eadem die adm. R. P. Philippus Antonii de Guidis, Florentinus, Ordinis Prædicatorum Conventus S. Mariæ Novellæ.

[7] Eadem die XIII Octobris, adm. Ill. D. Carolus p qu. Thomæ Strozzæ, Nobilis Florentinus, inter alia dixit: Est apud me in membrana libellus, cujus Kalendarium continet omnia festa anni, ac nominatim ea quæ præcipue observantur Florentiæ; estque secundum judicium meum, in forma characteris fundatum, scriptus ab annis circiter CCL, ubi ad XIX Maji sunt in lingua vulgari verba superius memorata. Scio prætetea quod Reliquiæ ejusdem Sanctæ magna cum reverentia serventur in capella Calderinorum, quæ olim Balacciorum fuit. Caput ejus est in busto argenteo, antiquo quidem, sed tamen affabre facto ab annis circiter trecentis; & in pectore sunt verba supra indicata. Joannes autem Riccardi de Circulis, qui ipsum fieri curavit, postea cognominatus est de Riccardis, eo quod fuit expunctus e numero Magnatum, [& auctore statuæ,] seque fecerit Popularem Florentinum. Hic testamentum suum condidit anno MCCCXCIV die VIII Aprilis, & inter alia legata tale his ipsis verbis Latinis invenitur: Item pro remedio animæ suæ reliquit & voluit, quod in perpetuum fiat & fieri debeat, [qui etiam festum fundavit,] in ecclesia Fratrum Minorum de Florentia, de mense Maji cujuslibet anni, festum B. Humilianæ: in quo festo celebrentur Missæ & divina Officia, & in quo anno quolibet expendantur de bonis d. Testatoris floreni decem auri, quos Conventui dd. Fratrum dari voluit per heredes luos. Hactenus verba Testamenti. Quantum ad corpus, juxta quod intelligitur ex Vita, [deque votivis tabellis.] ad illud appensa fuerunt multa vota, quæ credo omnia male periisse injuria temporum; & quia duabus vel tribus vicibus translatum fuit sacrum corpus, forsan etiam dum adornatur repoliturque ecclesia. Annulum existimo ab eo qui ipsum sustulit ex sola devotione retineri, cum sit pretii perquam exigui, & dactylotheca non fuerit simul ablata. XV Octobris D. Franciscus qu. Ser-Marci de Segallonibus, civis & Notarius Florentinus, deposuit de lectis a se Vitis Beatæ, per Vitum Cortonensem & Raphaëlem Volaterranum scriptis.

[8] Die XVI Octobris, ad instantiam d. Procuratoris, ipse Illustriss. ac Reverendiss. D. Archiepiscopus Florentinus transtulit se, cum Notariis & Testibus, ad ecclesiam sanctæ Crucis, [Inspiciuntur Reliquiæ ab Archiepiscopo,] oculata inspectione certius cogniturus, vera esse quæ sunt in Articulo 2 deducta: ubi vidit prædicta omnia. Deinde in sacristia prædictæ ecclesiæ ab eodem Procuratore in testes producti sunt, adm. RR. Patres Fratres Petrus Maria de Candelinis, dicti Conventus Guardianus, Mag. Marcus Antonius de Lanciottis de Massa, & Mag. Bartholomæus de Procacciolis de Civitate Terni, sacri Officii Vicarius, omnes in dicto Conventu residentes, super recognitione dictarum Reliquiarum, & signanter super eo quod dictæ Reliquiæ sint tales quales denominantur, videlicet Servæ Dei Humilianæ de Circulis, & pro talibus & tamquam tales fuerunt ab antiquis Patribus dicti Conventus ab antiquo tempore, citra prius, in sepulcro reconditæ; deinde in sacristiam dictæ ecclesiæ honorifice expositæ, & postea in hunc locum translatæ, & successivis temporibus sub fideli custodia magnaque devotione conservatæ, & pro Reliquiis dictæ Servæ Dei fuerunt & sunt a dicto antiquo tempore citra usque in hodiernum diem habitæ, tentæ & reputatæ, & habentur, tenentur & reputantur publice & palam a toto Religione præfata, & ab aliis exteris hic in civitate Florentiæ, & alibi de dictis Reliquiis notitiam habentibus.

[9] Hactenus verba Processus, in Summarium quoddam articulorum a Testibus assertorum olim ex originali per nos contractum: aderant etiam Lectiones, compositæ pro Officio, quæ utrum pariter Romæ fuerint propositæ nescio, numquam certæ fuerunt in usum inductæ; hactenus enim de B. Humiliana Officium fit de communi nec Virginis nec Martyris, [& Processus Romā mittitur,] idque sub ritu Duplici, ex usu verosimiliter antiquo. Sed neque Florentinus Archiepiscopus earum meminit iis in litteris, cum quibus Vrbano Papæ VIII Processum a se formatum transmisit, ita scribens: Beatissime Pater. Pluribus ab hinc seculis ad cælum, ut pie creditur, evolavit Serva Dei Humiliana de Cerchiis, Nobilis Florentina; quæ talia sanctitatis suæ monumenta reliquit, ut non solum gravissimi auctores præclaro testimonio fateantur, verum etiam illis usque in hunc diem fama respondeat. Quapropter Verius, ex eadem familia de Cerchiis, me etiam atque etiam flagitavit, ut de communi Sanctitatis opinione & Reliquiarum veneratione, Processum ordinaria auctoritate formarem. Quod ea sedulitate feci, qua par est in ejusmodi negotio: nec examinados admisi testes, nisi religione ac morum integritate conspicuos, ut multi ponderis essent eorum probationes. Exemplar igitur de more clausum meoque sigillo munitum, Joanni Baptistæ de Paglis Notario publico Florentino dedi, qui ad hoc muneris est selectus, ut deferat illud ad vestram Sanctitatem: cui post debitas pedum osculationes largissime deprecor ab immortali Deo charismata meliora. Datum Florentiæ, pridie Nonas Decembris MDCXXV.

[10] Susceptum Processum sacræ Congregationi transmisit Pontifex, illa vero Iulio Card Sabellio relegendum commisit: [de quo facta relatione S. Congregationi respondet illa;] quod cum Serenißima Magna Ducissa intellexisset, ipsi commendavit pro sua pietate carum sibi negotium; & ab eo responsum accepit, scriptum Romæ XXII Aprilis MDCXXVI, nihil non libenter ejus causa faciendum. Et postea die II Maji respondit Pontifici Congregatio, In causa ancillæ Dei Humilianæ de Circulis, [Remissoriales concedi posse.] in qua petebatur licentia celebrandi Officium & Missam in die obitus ipsius, referente Illustriss. Sabellio Processum informativum ab Ordinario, Sacra Rituum Congregatio respondit, Adesse fumum, & concedi posse Remissoriales. Fumum intelligere possumus obscuritatem aliquam in explicanda ratione cultus, eatenus B. Humilianæ delati sufficientisque ad probandam exceptionem casus a recentibus Vrbani prædicti Constitutionibus: ad hoc enim probandum dandas fuisse Remissoriales indicat Cionaccius Part. 3 cap. ult. unde hæc sumpsimus; sed Dominos Cerchios Patresque Franciscanos ulterius non perrexisse addit, & istam Remissorialium petendarum curam suis posteris reliquisse. Ceterum cum Missa & Officium in ecclesia sanctæ Crucis fiant de Beata ex Communi, ut dixi; videtur supplicatio non tam pro illis impetrandis fuisse (uti verba sonare videntur) quam pro confirmatione antiqui usus, aut etiam extensione ad alias civitatis Florentinæ ecclesias.

ANNOTATA.

a Hanc imaginem supra ante Vitam exhibuimus.

b Marci Vlisiponensis Chronica ex originali Lusitano habetur, Hispanice, Italice & Gallice reddita.

c Hic partem secundam prædictæ Chronicæ Hispana lingua reddidit, composuit etiam Hortulum virginitatis & alia plura, in quibus an B. Humilianæ meminerit, ideoque hic ut diversus auctor notetur, nescio.

d Titulus hic, teste Cionaccio in ipso statuæ pectore sicexprimitur: Asserit autem Cionaccius parte 2, cap. 10 num. 4 hujus Ioannis patrem Riccardum, filium fuisse Ioannis quondam Consilii de Circulis, id est S. Humilianæ ex jam nominato fratre Consilio abnepotem.

e Idem Cionaccius ait id factum esse anno 1565: istæ autem reliquiaria septem fuisse: quorum quatuor forma hexagona, continebant majora ossa cum hac inscriptione supra capitella columellarum, trullatum operculum sustentantiū; OSSA BEATÆ HVMILIANÆ DE CIRCVLIS: in duobus aliis, ad formam brachiorum excisis, sub simili inscriptione ad basim, quædam ossa brachialia haberi; reliqua esse in eo quod dicitur ad modum sepulcri factum: quæ Reliquiaria ex insignibus adjunctis judicari poßint fabricata sumptibus ipsius ecclesiæ: scutula enim tesseraria aut Crucem habent, aut decussata cum cruce brachia S. Francisci, ut paßim solent Franciscani exprimere. In his autem Reliquiariis sacra ossa manserunt usque ad annum 1669 & 1671, quando D. Regalis, filia Oliverii qu. Alexandri de Circulis, vidua Balthazaris Suaresii Prætoris, nobilis Segoviensis, novas lipsanothecas faciendas curavit, in easque sacra ossa transferri; hermam quoque argenteam repoliri, restaurarique supra novam ex ligno inaurato basim: quæ nunc eodem quo priora loco honorentur sub altari, ardente continuo ante ipsa lampade: vetera autem reliquiaria esse donata fratribus ipsius D. Regalis, qui ipsa conservant in oratio suo domestico; in angulo plateæ a Guicciardinis dictæ, ad ingressum vici S. Iacobi, ubi est antiqua turris Rubeorum. Hæc Cionaccius parte 2 cap. 4.

f Hoc ipso anno primum ab Vrbano VIII creatus die 9 Iunii, atque ita contigit eum adhuc Florentiæ adesse, ubi forsitan consecratus tum morabatur, re familiari composita ad Sedem suam transiturus. Ejus illustre elogium scripsit Ianus Erythræus, quod aliaque plura lege sis apud Vghellum Italiæ sacræ Tomo 8. Notat autem Cionaccius, Senatorem, deponentis patrem, optime scire potuisse quæ dixit, utpote conjunctum in primo affinitatis gradu cum Alexandro Oliverii qu. Bindacii de Circulis, avo nunc viventium Dominorum de Circulis, per duas quas duxerant sorores Catharinam & Flammettam de Vectoriis.

g Sequentia & aliorum Testium verba ex Italico Latine reddenda mihi fuerunt.

h Circulorum capellam quondam Fr. Arrighi dictam (fuit hic frater ipsius B. Humilianæ, factus ad imitationem sororis Tertiarius etiam ipse) ab annis 200, tenet Sodalitas Navitatis. Est autem Oratorium istud sub bibliotheca Manuscriptorum, intra Claustrum. Interim Waddingus & alii sic loquuntur, quasi prima Sanctæ sepultura fuerit intra ipsam ecclesiam.

i Hanc Capellam Calderini a Bellaciis, Bellacii, a Cappiardis sub jure patronatus acceperant, ut ait Cionaccius.

k Annulum istum necdum repertum esse intellexi.

l Ita olim putabatur: nunc ejus discipulo Giotto peritiores illam adjudicant, uti initio monui, idque Cionaccius tali firmat conjectura: fuit imago ista, priusquam ad sacellum Circuloru deferretur, inventa intra capsam sacri corporis: ipsa autem capsa istic posita fuit anno MCCCXIV, mortuo jam Cimabua & florente discipulo, hujus ergo credi potius pictura debet. Est autem eodem teste super asserem picta, tres fere quartas ulnæ lata & proportionaliter longa: habetque in suo limbo subtus appositam particulam aliquam sacri corporis.

n Cosmus, Leonis XI pronepos, novæ illius Sedis Episcopus secundus, creatus an. 1613, vixit usq; ad an. 1634.

o Alexander, sextus suæ Sedis Episcopus, electus anno 1622 abdicauit sese anno 1640, vivebatque adhuc anno 1644 cum Vghellus Italiæ sacræ Tomum I ederet.

p Hic est ille, Senator, postea Carolus Strozza, cujus bibliotheca, collectum habens quidquid antiquariæ cognitionis circa res Florentinas sacras profanasque reperiri potest, prima nobis Florentiæ patuit anno 1661, quæque etiam nunc favore filiorum, paternæ virtutis & doctrinæ heredum, parata est suppeditare siquid forte examen nostrum aut diligentiam in transcribendo fugit.

APPENDIX AD PROCESSUM
Ex Vita a Franc. Cionaccio Italice edita.

Æmiliana seu Humiliana, vidua Florentiæ tertii Ordinis S. Francisci (B.)

EX ITAL. CIONACCII

[11] Familia Cerchiorum seu Circulorum, divitiis potens & pietate laudabilis, a seculis aliquam multis in Hetruria floruit: nam hereditario jure tenuerunt castrum Aconense in Valle-Sevæ loci ejus Toparcha (Cattanos ceu Capitaneos dicebant majores) & tempore discordiarum civilium, sub impio Frederico II, inter Nobiles ad regionem Portæ S. Petri spectantes, [Ex Circulorum antiqua & nobili familia,] parti Guelfæ id est ecclesiasticæ & orthodoxæ, contra Gibellinos regios atque schismaticos, constanter adhæserunt. Eadem nobilibus pluribus familiis affinitate connexa per sorores S. Humilianæ, Adimaros, Cedernellos, Donatos sibi associavit, ut de aliis interea taceam. Sex autem Sorores S. Humiliana habuit, fratres undecim, ex duplici patris sui thoro. Sed primæ uxoris, [natus Eques Alexander,] quæ Sanctam ipsam haud dubie peperit, nomen later: secunda, Ermellina de Cambio nuncupabatur, & viro suo Oliverio genuit D. Consilium, unde se descendere gloriatur, quæ hodiedum Florentiæ manet, Circulorum domus, estque illustrißimi Senatoris Alexandri de Circulis, Equitis S. Stephani & primi Secretarii Serenißimæ Victoriæ Roboreæ, matris Magni Ducis Cosmi III hodie feliciter regnantis.

[12] Tali distentus & intentus muneri, pro sua tamen erga gentilem Sanctam religione numquam desiit cogitare de ipsius gloria quibuscumque posset modis promovenda: [pro Gentilis Sanctæ honore satagit,] quare & imaginem ejus, qualem supra dedimus, æri eleganter incidendam curavit, unde desumpta ectypa longe lateque ipsam facerent innotescere etiam de vultu; & in expanso folio perstrictam vitæ gestorumque epitomen Bononiensibus typis imprimi fecit anno MDCLXXIII; & negotium impetrandi ab Apostolica Sede facultatem ad illam Officii Ecclesiastici Missæq; honore prosequendā haud segniter resumpsit: ac denique, congesta undequaq; veteriac nova materia, commisit Francisco Cionaccio Sacerdoti Florentino B. Humilianæ Historiam, quadripartito opere sic explicandam, ut sufficiens daretur certitudo, I de vita, [& historiā Sanctæ quadri partito edendam curat.] II de cultu ex fama ab immemorabili, III de scriptoribus, IV de notitiis ad ipsam Beatam apparenter spectantibus, atque anno MDCLXXXII editam mihi misit. Stylus prolixus & encomiasticus est, sermo Italicus, typorum forma elegans, modus justi voluminis: quod tamen brevius esse potuisset, omissa fastidiosa deductione auctorum, qui octo in linguis totidemque ex nationibus, alii post alios, & simili fere verborum sensu, meminerunt de Beata, aut eam aliquo modo nominarunt. Quarta vero pars eo magis redundare videtur, quod quæ ibi tractantur conjecturæ, ipsiusmet auctoris judicio, solum videri poßint ad argumentum assumptum, spectare. Mihi nulla nimia æstimatur diligentia circa Sanctos eorumque memorias; & fortaßis pars saltem tertia, ad intentum Romæ finem non utilis solum, sed necessaria quoque judicata fuerit: [Iuxta hanc] non tamen est animus in alterutra parte Latine reddenda, vel tempore meo, vel lectoris abuti patientia. Prima, quæ fere tota ex antiquorum monumentorum jam superius productorum fide pendet, ad eorumdem illustrationem observatiunculas aliquot non inutiles suggeßit: ex secunda vero placet hic consequenter supplere nonnulla, in Processu ante annos LVIII confecto præterita, aut postmodum acta: atque ita totam hanc materiam absolvere.

[13] Quod igitur ad Reliquias attinet, earum particulæ, etiam alibi quam in ecclesia sanctæ Crucis, [variis in locis coluntur ejus Relequiæ:] suam obtinent venerationem. Atque imprimis in Regali Palatio, quod cognominatur a Pictis, multæ insignes Reliquiæ variis in armariis servantur, venerationique publicæ exponuntur in hebdomade sancta: quando, existente ibidem Curia, Dominicum istic adornatur sepulcrū. Et quidem in secundo armariolo exigua dumtaxat particula est; sed in tertio major multo pars, utpote ex spina dorsi nodus integer, argenteo in reliquiario intra duas crystallos: cui ad pedem subscriptum, BEATÆ HVMILIANÆ DE CERCHI. In monasterio S. Annæ Florentiæ, unius pedis digitus est, argento illigatus, intra lipsanothecam vetustioris operis, quod & epigraphe indicat rudioribus litteris Latine scripta, BEATÆ HVMILIANÆ DE CIRCVLIS. Senis quoque in monasterio S. Petronillæ, alia habetur de corpore ejusdem Sanctæ Reliquia, æri deaurato inclusa atque obsignata fideliter, & cum permissu Ordinarii publicæ venerationi exponitur. Denique Caprariæ apud populum S. Stephani, diœcesis Pistoriensis, invenitur statua pectoralis lignea, partim inaurata, partim coloribus expressa ad viventis similitudinē; ubi ipso in pectore clauditur particula ossea, & auratis litteris lingua Hetrusca subscribitur, B. HVMILIANA DE CIRCVLIS NOBILIS FLORENTINA.

[14] Circa imagines nonnulla ex processu jam olim notavimus, [Imago olim collocata in proprio altari,] alia ex eodem Cionaccius suggerit non contemnenda. Ac primo, quæ in sanctæ Crusis antiqua stabat, Ordinario Florentino ecclesiam visitante, ipsis Visitationis actis sic Latine inscribitur, Imago dictæ servæ Dei depicta est in tela, undiq; ligno aureato ornata, in forma mulieris, stantis cum radiis & splendoribus more Sanctorum, habituque tertii Ordinis S. Francisci indutæ; & in inferiori parte adest hæc inscriptio, BEATA HVMILIANA DE CERCHIIS; in parte vero posteriori apparent inscripta hæc verba, [nunc in Sacristia cum imagine S. Bernardini:] videlicet, DIFEO BELCARI MCCCCLXXVI. Fuit Feus ille litteris ac pietate clarus, & supremum in sua urbe Magistratum gesserat an. MCCCCLIV, ipsi Sanctæ pie affectus; cumque sibi suisque sepulturam in æde sanctæ Crucis constituisset, altare eidem ibi erexit, supra quod prædicto anno curavit collocandā præmemoratam imaginē. Hujus campum seu fundum totum deauratum fuisse intelligitur ex testimonio Episcopi S. Severi: qui asserit, eam suo tempore fuisse servatam in sacristia, ex quo scilicet Cosmus I, anno MDLXV novo opere ecclesiam istam ornaturus, amoveri jußit omnia priorum altarium monumenta: quod simili occasione etiam altari & imagini S. Bernardini Senensis accidit, pari modo tunc delatæ ad sacristiam, ubi ornat aliud armarium, illi cui B. Humiliana superstat ex adverso oppositum.

[15] Ejusdem vero ætatis aut etiam paulo anterioris alia pictura est, in vetustißima S. Florentii ecclesia, [alia in ecclesia S. Florentii,] hodie ad usus Congregationis Patrum Oratorii translata; ubi intra capellam assumptæ Virginis hujus in cælis coronatio repræsentatur, cum duplici bis ternorum Sanctorum hinc & inde ordine, quorum singuli diademate aureo cinctum caput, & in ipso nomen quiq; suum adscriptum habent, præterquam senex Episcopus unus (quem esse S. Zenobium possumus conjectare) ceteri autem sunt S. Franciscus, Minorum Fundator; S. Bernardus, Clarevallensis Abbas, Tutelaris Palatii; Florentius, Episcopus ecclesiæ titularis; sub his vero S. Julianus Miles, cum Apostolis Petro atque Paulo: ex altero vero latere ad cornu Epistolæ, S. Ludovicus Episcopus, ex Ordine S. Francisci; S. Antonius Abbas, Patronus fabrorum ignem tractantium; & Episcopus ille quem dixi Anonymus; atque sub his S. Joannes Baptista, [ipsam habes inter 12 Patronos,] Dominii Florentini Protector; S. Ursula, Virgo Martyr; & S. Humiliana, in habitu viduali, decussatis devote manibus ante pectus. Sicut autem sub pedibus S. Pauli, genu flexus vir; ita sub Ursula, annosa mulier; sub S. Humiliana, cernitur expressa alia longe junior: denotant autem ipsius tabulæ donatorem, cum suis duabus conjugibus, quos Capitaneus Cosmus della Rena, antiquitatum Florentinarum scientissmus, demonstravit, virum quidem esse Paulum Bernardi de Gangalaudis; mulieres vero Ursinam Gori, quondam Jacobi del Rosso, anno MCCCCXXVII adhuc viventem; & Milianam Lapacceii, quondam Manni de Cerchiis, Paulo conjunctam anno MCCCCXXX. Hactenus Cionaccius, ubi ex eo quod singuli sub suis pingantur Patronis, recte intuleris, Ursinam contracte dici pro Ursulina; & Milianam pro Humiliana seu Æmiliana. [apud Patres Oratorii festum quoq; agentes,] Interim ex hac causa Præfati Patres hujus Sanctæ festum, in dicta Capella atque altari, quotannis innovant die XIX Maji, ornantes ipsum floribus sacrisque Reliquiis, cum non parvo populi ad illud concursu.

[16] Ad prædicta etiam addi potest, I, quod anno MDXCVI, curante Antonio Buonfanti Tertii Ordinis Ministro, impressa fit supra Indulgentias Ordini isti concessas, imago, continens ejus Sanctos ac Beatos, interque eos Beatam Humilianam de Cerchiis. II, quod cum in solenni ecclesiæ Cathedralis apparatu, [Similes publice expositæ inter Sanctos,] quando celebrandæ erant nuptiæ Serenissimi Magni Ducis Cosmi H, cum Maria Magdalena Austriaca, anno MDCVIII, secundum parietem navis lateralis, intra illius pilas subtus fenestras singulas, dispositæ essent Sanctorum Hetruscorum effigies, cum accensis utrimque luminaribus & vario ornatu; suum quoque locum habuerit B. Humiliana, quemadmodum in Processu deposuit Cosmus Minerbetti Episcopus Cortonensis. III, quod cum anno MDCXXII, a natione Florentina Romæ solenniter excipiendum esset vexillum S. Philippi Nerii, ejusdem nationis ecclesia ibidem ante frontispicium collocatas habuerit imagines Sanctorum ac Beatorum Florentinorū; interque easdem com paruerit beata istæc vidua, [plures in ædibus Cerchiorum:] sicut ex Relatione festivitatis ipsius, Romæ itidem impressa, demonstratur. Atque hæc publica omnia: quibus contentus omitto recensere, quot locis & modis, qualive artificio, gestu, ornatu, privatim apud varios, præsertim apud gentiles suos, in eorum oratoriis, domibus, hortis, Beatæ effigies expressa habeatur, cum elogiis & epigrammatis versu ac prosa conceptis: alicubi etiam cum annua vicinorum veneratione.

[17] Sed omittere non debeo extremæ voluntatis tabulas, quibus eorum majores, [horum legatatestamentaria pro ornatu Reliquiarum,] non solum suam expresserunt devotionem erga domesticam Sanctam, sed etiam publicum dederunt testimonium cultus antiquo continuati. Primus in his Franciscus Simonis, quondam Berti de Cerchis. Beatæ ex fratre Gerardino abnepos, in priori suo testamento quod dictavit anno MCCCLXI die VI Iunii, non solum jussit & voluit fieri quoddam ornamentum, pro Reliquiis S. Humilianæ, existentibus intra ecclesiam Fratrum Minorum, in quo expendi voluit florenos viginti auri; sed & inter alia pia legata, a suis heredibus annue persolvenda, Conventui Fratrum Minorum, in festo & pro festo S. Humilianæ, attribuit libras quinque fiorini piccioli, id est, minorum florenorum, quolibet anno in perpetuum. Idem in alio testamento suo, ultimo Ianuarii sequentis, voluit & mandavit, totum usum fructum, redditum & proventum cujusdam suæ domus, [& celebrando festo,] quolibet anno in perpetuum, converti & distribui per executores præsentis ultimæ voluntatis seu per heredes dicti Testatoris; videlicet pro dimidia in faciendo & circa faciendo celebrare quoddam festum S. Humilianæ, quod celebrari solet per illos de domo de Circulis prædictis, in ecclesia sanctæ Crucis de mense Maji. Alius vero ex posteris D. Consilii, fratris similiter B. Humilianæ, Ioannes de Circulis cognomento Crassus, quondam Nicolai, qui fuit Ludovici qu. Riccardi de Circulis alibi nominati, similiter testamento suo sub annum MCCCCXXXVI ordinavit, ut ex cujusdam domus suæ elocatione duodecim floreni aurei impenderentur Fratribus, ad ejusdem festi celebrationem annuam obligatis.

[18] Omitto dicere, quod Bindaccius Michaelis de Circulis, ex ejusdem Consilii posteris etiam unus, ephemeridibus suis mercatoriis anni MCCCCLXXX & LXXXXVI præfigens consuetam in talibus Dei Sanctorumque invocationem, [alia singularis erga domesticam Sanctam devotionis argumenta,] post alios speciales Patronos suos, adjungat nomen S. Humilianæ: quod ejus nepos Alexander Oliverii cognato suo Francisco Episcopo S. Severi sæpe dixerit, quod vellet sacris oßibus Beatæ perpetuam & decentem condere sepulturam: quod idem per dispositionem testamentariam, casu quo filius suus Verius absque liberis masculis moreretur, summam considerabilem definierit ad fabricandum in ecclesia vel claustro sanctæ Crucis, aut ibidem in vicinia, oratorium vel capellam ad Dei gloriam & in honorem ipsius Beatæ, cum titulo seu inscriptione memoriam testatoris servatura; quod idem denique dedicatum ipsi volens domesticum oratorium, in quo sæpe dicta effigies per Giottum picta hodie servatur, illud picturis variis de vita ipsius ornari fecerit, addita, quam S. Severi prælaudatus Episcopus & cultu Latinæ linguæ celebratus composuisse dicitur, inscriptione: Beatæ Humilianæ, summo Cerchiæ gentis ornamento, ut aliquod monumentū suæ erga illam pietatis domi extaret, ejusque suffragiis ipse universaque familia divino præsidio muniatur, Verius Cerchius, Alexandri filius, agnatus, sacellum posuit: ejusq; egregias virtutes insignemque sanctitatem, sibi, familiaribus, posterisque suis tamquam domesticum exemplum proposuit. Hæc, inquam, omnia omitto distinctius explicare, quia vel privata sunt, vel deficiente conditione suum non habuerunt effectum: transeo autem ad quædam recentiora beneficia, meritis B. Humilianæ attributa.

[19] Apud Patres Franciscanos usu pio recepta est annua Patronorum sortitio; [Anno 1673 invocata Beata Guardianus Minorum,] ex hac cum anno MDCLXXIII adm. Rev. P. Fr. Francisco Mariæ Cappelli Guardiano B. Humiliana obtigisset; is qui eidem se ex illa die commendabat quotidie, recordatus in Vita ipsa legi, quomodo multos liberaverit Sancta ab arthriticis doloribus, quibuscum ille annum jam decimum confflictabatur; illi quoque suam hanc infirmitatem curandam deferre cœpit, eo dumtaxat fine, ut subditis exemplo communis observantiæ præire posset, maxime per Adventuale & Quadragesimale jejunium. Hac concepta fiducia instituit communem cum ceteris abstinentiam a carnibus & lacticiniis, quamvis dehortarentur tam medici quam Fratres, scientes alterius generis escis aggravari malum. Et ille quidem usq; ad diem S. Thomæ feliciter prosecutus jejunium est: sed cum pridie Vigiliæ Natalis Domini plusculum ambulasset per civitatem, irritatum eo vetus malum, [liberatur a Podagra;] tam molesta fluxione occupavit pedem, ut timeret ne festa ipsa claudicans agere, ac deinde lecto incumbere cogeretur. Sed timorem hunc dispulit nova fiducia, in Sanctam suam Advocatam concepta; cumque ad ejus effigiem conversus dixisset, Non possum credere, o B. Humiliana, quod permissura sis, ut nequeam sacris hisce diebus in choro & aliis functionibus servire Deo; ad lectum se contulit eo vespere; & non obstantibus doloribus somnum noctu cœpit, ac mane totus liber surrexit. Igitur eadem fiducia suscepit etiam jejunare per Quadragesimam, & absque solito cruciatu pervenit ad Pascha: sed tertia ejus feria pedis dextri major digitus consueto humore incaluit, lectoque affixit hominem; unde tamen intra triduum surrexit, invocata iterum sua sancta liberatrice.

[20] Adm. Rev. Patri Mag. Fr. Hieronymo Castaldi Florentino, [Carmelitæ cuidam levatur ingens dolor capitis:] Ordinis S. Mariæ de monte Carmelo, mense Junio anni MDCLXXII, advenit tertiana febris, cum cruciatu capitis tam intenso, ut eis levandis cum nihil profuisset una venæ sectio, alteram a medico postularet infirmus. Sed quia priusquam id posset executioni mandari febrile frigus denuo rediit, B. Humilianæ recordatus, cui lecta ipsius Vita cœperat pridem devotius affici, cruciatuum cephalicorum, qui majorem sibi quam febris solicitudinem incutiebant, remedium ab ea petiit; identidem corde atque ore replicans, B. Humiliana ora pro me. Deinde ab assistentibus sibi petiit dari propriam illius Orationem cum Antiphona suprascripta, & postulatam gratiam impetravit. Subeunte enim post frigus calore, cum quo solebat cephalalgia exurgere, evanuisse illam lætatus est, neque redeuntibus febribus illa rediit amplius. Cumque ea res accidisset sub id temporis, quo solent regionariæ per urbem supplicationes institui, ante festum S. Joannis Patroni Dominii Florentini, quibus interveniunt Regulares cum Prioribus & Rectoribus parochiarum; infirmus Magistrum Novitiorum aliosque Patres eum comitaturos rogavit, ut sequenti mane, quando venissent ad sanctæ Crucis, ante Reliquias S. Humilianæ singuli Ave Maria recitarent pro se in gratiarum actionem: quas deinde ipsemet pleniores obtulit liberatus a febri.

[21] In oppido S. Miniati ad Tudescum gravibus doloribus calculi, cum periculosa urinæ suppressione, [Plebano S. Miniati suppressa per calculū urina solvitur,] affligebatur D. Abbas Carolus Ceccherelli, Plebanus S. Joannis Majoris de Valle-Volæ, cumque multas horas in ejusmodi cruciatu traduxisset, decreverat medicum chirurgumque accersere. Interim non oblitus auxiliorum spiritualium requirendorum, gossypium attactu Crucifixi San-Miniatensis consecratum applicuit eo loci ubi suppressi humoris sentiebat onus, seque B. Humilianæ commendavit, cujus Vitam folio volanti expressam una cum imagine, primum acceperat: & paulo post iterum ipsam invocavit, Orationemque Dominicam cum Angelica salutatione eidem recitans, optatam consecutus est gratiam. Etenim remoto obice & absq; dolore profluxit urina copiosissima, nec a die IV Decembris anni MDCLXXIII, quo id accidit, simile quid deinceps passus est. Eidem porro accidit sequenti Januario, quod cum ancilla calefaciendo lecto ejus, cui appensam habebat prædictam imaginem, foculum imposuisset; ipse cubitum veniens, reperit, [& incendiū restinguitur:] combusto sub quo testula terrea ignem continens suspenditur ponticulo ligneo, fractam testam & carbones toto lecto sparsos; eoque in statu res fuerat totis tribus horis, quantum statui per conjecturas poterat. Metuens ergo ne omnia jam arderent cum incendii latius spargendi periculo, invocavit B. Humilianam: deinde cuncta diligenter excutiens, repetit, præter partem inferioris lodicis ac primæ culcitræ, nihil esse violatum ab igne: atque gratiam utramque Sanctæ acceptam retulit.

[22] Sub finem ejusdem mensis Januarii D. Oliverius Cionini, Presbyter Curatus in oppido Ciarlini, [alteri Curato dissipantur molestæ tentationes,] quia prædictam in folio Vitam legi audiverat, firmā spem concepit remedii a Sancta obtinendi, & liberationem a molestis quibusdam tentationibus suggestionibusque, quibus a Missa celebranda abstrahebatur: & quod interno animi voto postulaverat consecutus, fatetur etiam, quod intercedente Beata sanatus fuerit a gravissima scabie, quæ totum tumefecerat, [& scabies sanatur.] lectoq; affixum prohibebat vel tantillum proloqui. Cum enim continuis sex diebus interna prece exorasset Sanctam, curatum se ab illo fastidioso morbo reperit; non obstante frigida illa anni tempestate, & omnis remedii naturalis defectu.

[23] D. Dominicus Vasalli Doctor V. I. & Advocatus Fiscalis in officio sacræ Inquisitionis Genuæ, [Inquisitionis Genuen Fiscali,] idemque Presbyter, lecto affixus in vere anni MDCLXXIII, propter dolores quos illi pariebat pes inflatus, ad B. Humilianæ intercessionem recurrit, erga quam conceperat multam devotionem lecta ejus vita, & audito P. M. Fr. Sixto de Cerchiis S. T. D. ex ordine Prædicatorum. Munus hic Inquisitoris generalis exercuit Bergomi, Brixiæ, Placentiæ, Genuæ, Bononiæ, ac modo idem exercet Mediolani; [sanatur pes inflatus.] & occasione cujusdam Reliquiæ de corpore S. Humilianæ, quam Florentia transiens ibi obtinuerat anno MDCLXVIII, illius devotionem erga Sanctam quaquaversum spargebat. Audito ergo P. Sixto prænominato, & visa Sanctæ imagine, intercessionem illius petiit prædictus Dominicus: & mane sequenti pene liberum se ab omni incommodo sensit, nec diu post plenam recepisse sanitatem est professus.

DE S. PETRO CÆLESTINO
PONTIFICE ROMANO.

ANNO MCCXCVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex (S.)

AUCTORE D. P.

De veteri ac recentiori cultu: de Vita primum ab ipsomet scripta atque per Syllogen veterum monumentorum supplenda; tum a Jacobo Card. Cajetano de Stephanescis carmine, prosa vero a Jacobo de Alliaco & Maffæo Vegio aliisque; & Italice a recentioribus, ex quibus sumptum Supplementum historicum: denique de anno mortis.

[1] Inter illustres hujus diei Sanctos satis eminet Petrus Cælestinus, fundator Ordinis Cælestinorum, qui cū Murone seu Morone & aliis vicinis Aprutii citerioris locis eremita viveret, [Ex eremita factus Papa, renuntiavit anno 1294,] fama sanctitatis & miraculorum clarus, in Summum Pontificem assumptus, eamdem dignitatem reliquit, & perfecte renuntiavit Papatui, quod Alvarus Pelagius, auctor fere coævus, libro 2 de Planctu Ecclesiæ art. II arbitratur majus miraculum, & majus veriusque humilitatis exemplum, quam aliquod quod fecit. Electus fuit anno MCCXCIV, die V Iulii, coronatus XXIX Augusti in Dominica, festo Decollationis S. Ioannis Baptistæ, abdicavit se die XII vel XIII Decembris: obiit deinde hac XIX Maji sive (ut paßim auctores) XIV Kal. Iunii. Bellinus in Martyrologio, secundum morem Romanæ Curiæ Venetiis anno MCCCCXCVIII excuso, ista habet ad hunc XIX Maji. Eodem die S. Petri Cælestini de Morono, qui quoniam renuntiavit summo Pontificatui, Canonizatus extitit ab Ecclesia tantum pro simplici Confessore. [Memoria in sacris fastis,] Quæ etiam inde descripsit Molanus in Auctario Vsuardi. Verum jam de mandato Clementis Papæ IX, sub data II Iulii MDCLXVIII, in tota Ecclesia Romana celebratur festum ejus cum novem Lectionibus, quarum una dumtaxat propria est: & recitatur Officium de Confessore Pontifice: quod sub ritu Duplicis fieri nuperrime jußit Innocentius Papa XI. In Martyrologio, Coloniæ & Lubecæ anno MCCCCXC impresso, ista solum habentur: Et S. Petri Cælestini Confessoris, a quo Ordo Cælestinorum dicitur. [nunc toti ecclesiæ festiva cum Officio.] Grevenus Carthusianus Coloniensis, in Additionibus ad Vsuardum anno MDXV & MDXXI excusis, ista scribit: Petri Confessoris, qui & Cælestinus Papa quintus. Hunc ob vitæ sanctitatem Cardinales, cum jam Sedes Apostolica biennio vacasset, elegerunt. Sed ipse, soli Deo vacare cupiens, post quinque menses sarcinam deposuit, & seipso semper melior factus, quievit in pace. Quæ eadem leguntur in Martyrologio Germanico Canisii. Similia habent Maurolycus, Galesinius, aliique cum Martyrologio Romano: item Wion, Dorganius, Menardus, & Bucelinus in fastis Benedictinis, & consonat hæc de illo Ecclesiæ Oratio: Deus qui B. Petrum Cælestinum ad summi Pontificatus apicem sublimasti, quique illum humilitati postponere docuisti, concede propitius, ut ejus exemplo prospera mundi despicere & ad promissa humilibus præmia pervenire feliciter mereamur.

[2] Vitæ suæ Eremiticæ initia Sanctus ipse simplici stylo descripsit, [Vitæ initia ab ipsomet scripta,] prout est primo loco edita inter ipsius opuscula anno MDCXXXX Neapoli per Cælestinum Telleram: hanc ergo, una cum aliis coævorum auctorum scriptis, electionem ad Papatum, abdicationem, canonizationem & corporis translationem continentibus, primo loco damus, sub communi titulo Sylloges antiquiorum monumentorum: addituri aliquando, si Patribus Ordinis istius visum fuerit talia communicare, quidquid discipuli ejusdem Sancti de rebus a se visis notarunt: varia enim hujusmodi scripta haberi in ordine indicat, qui iis usus est, Lelius Marinus infra laudandus. Interim secundo damus insigne & hactenus ineditum opus metricum de hoc argumento Jacobi Cajetani de Stephanescis, S. Georgii ad Velum aureum Diaconi Cardinalis, [Datur etiā opus carmine scriptum,] ab ipsomet Cælestino Papa ad ecclesiastica munia promoti, deinde a Bonifacio successore, Cardinalium sacro Collegio adscripit: qui, sicuti in Præfatione de se ipso narrat, ex veridica re, velut præsens, videns, ministrans, palpans, & audiens, notusq; Pontifici, quin Pontificibus carus, impactam compegit metrisque refudit historiam, ab obitu Nicolai IV usque ad Canonizationem Sancti. Est autem opus illud triplex, & tribus diversis temporibus compositum, ac denique uno volumine descriptum, [a Iacobo Card. S. Georgii,] missumque Abbati & monachis sancti Spiritus Sulmonensis anno MCCCXIX. Primum de electione, vita & abdicatione Cælestini, tribus constat libris; fuitque compositum a necdum Cardinali. Secundum duobus libris agit de electione & coronatione Bonifacii VIII, multis de causis hic necessarium, scriptum vero quinque annis post a jam Cardinali, eis inserente quæ pridem sub Nicolao IV cœperat animo meditari scribenda de ceremoniis ordinationis & consecrationis Pontificiæ. Tertium iterum tribus libris tractat gesta S. Petri post abdicationem, Canonizationem, atque miracula. In omnibus autem plurima habentur ad historiam spectantia, nec alibi tam distincte invenienda: [ex Ms. quo usi Marinus & Odoricus.] quibus etiam illustrandis plurimum conducet Prosa, per modum argumenti sive Synopseos initio præposita. Plurimum usus hoc poëmate Marinus est, usus est & Odoricus Rainaldus in Annalibus ecclesiasticis, nec non Ciacconii instaurator interpolatorque Oldoinus noster, Iacobi versus allegando sæpius, nec versus tantum sed etiam prosam versibus additam explicationis causa. Horum indicio intelligens, quanti opus istud momenti esset ad historiam præsentem, non prius acquievi, quam ipsius ecgraphum integrum Roma acciperem; sicut accepi ex Ms. Vaticano, collato cum ecgrapho autographi Sulmonensis, existente apud Patres Cælestinos Romæ, operam & laborem ad hoc conferentibus R P. Ioanne Francisco Vannio, Hebraicæ linguæ in Collegio Romano Professore & Conrado Ianningo.

[3] Operi isti satis prolixo, neque ad eorum gustum futuro qui Vitas Sanctorum malunt absque parergis stylo dilucido ordineque historico digestas legere, [integra a Petro de Alliaco,] subjungimus eam quam annis post Stephani scriptionem LXX elucubravit Petrus de Alliaco, vir libris quam plurimis editis clarus: qui ex Aniciensi factus Episcopus Cameracensis anno MCCCLXXXVIII, & anno MCCCCXI creatus Cardinalis titulo S. Chrysogoni, interfuit Concilio Constantiensi anno MCCCCXV. Scripsit is Vitam S. Petri Cælestini, rogatus ab ejus Ordinis Fratribus, iis scilicet quibus monasterium Parisiis fundaverat Rex Carolus V, consilio verosimiliter Petri ipsius, tunc Confessarii sui; adeo ut vetus fuerit Petro cum illis Religiosis familiaritas, inita prius quam Episcopus fieret, cui ut familiaritatis fructus dici poßit hæc Vita postea scripta, cum jam fere triginta annis Ecclesia Christi horrendo dissidio ac nefando schismate lacerata manebat, uti lib. 2, num. 14 affirmat. Cœpit autem illud Schisma post mortem Gregorii XI anno MCCCLXXVIII, [circa an. 1408,] ac proinde anno MCCCCVIII elapsi erant triginta anni, ultra quos Ecclesia usq; ad Constantiense Concilium adhuc dilacerata mansit. Edita hæc Vita primū Parisiis fuit anno MDXXXV apud Franciscum Stephanum: deinde recudi ipsam fecit Laurentius Surius, tenuiter hinc inde stylo emendato: nos eam primigenio stylo damus, ex Ms. codice cœnobii Rubeæ-vallis Canonicorum Regularium, in duos divisam libros: quorum prior deducitur ex iis quæ ipsius Sancti propria manu fuerant annotata; in secundi vero libri Præfatione testatur auctor, se illa scribere, quæ de viro sancto a devotis suis Fratribus, veridicis utique ac fidelibus auctoribus, tradita sunt, & in veritatis testimonium etiam a Sede Apostolica confirmata. Narrata deinde ejus morte num. 19 ista scribit: Alia pene innumera virtutum atque miraculorum signa, quibus vir sanctus ante & post mortem claruit, hic narrare omittimus, & ad ea quæ de his diffuse scripta sunt, & diligenti examine certis auctoribus & veridicis testimoniis approbata, lectorem remittimus.

[4] Hæc Petrus Cardinalis de Alliaco: cujus tempori proximus fuit Maphæus Vegius, [alia a Maphæo Vegio scripta an. 1445,] Laudensis: qui, forsan nescius scriptionis Petri de Alliaco, & ipse Vitam S. Petri Cælestini composuit, atque in libros tres digeßit, ex quibus librum secundum sic exorditur: Hactenus quæ de se ipsemet scripta reliquit exposuimus: cetera nunc, quæ ab aliis carptim memoriæ mandata sunt, quanto poterimus verborum ordine, factorumque veritate narrabimus. Vsus hic videtur Processu ad Canonizationem formato, ad quem Petrus de Alliaco Lectorem remiserat, & strictim varia miracula narrat. Vitam hanc manuscriptam reperimus Romæ in bibliotheca Vallicellana Patrum Congregationis Oratorii S. Philippi Nerii, in tomo Econtentam, quam auctor se absolvisse in fine addit, Romæ ad S. Petrum IV Nonas Majas anno MCCCCXLV. Scripsit deinde Vitam S. Bernardini Senensis, dandam ad diem XX Maji, absolutamque Romæ apud S. Petrum Kalendis Junii anno MCCCCLIII. Mortuus deniq: anno MCCCCLVIII sepultusque idem Maphæus est apud Augustinianos in sacello S. Monicæ: cujus marmoreum sepulcrum mira arte elaboratum, erigendum tunc curaverat, cum hujus Reliquiæ Romam transferrentur, uti IV Maji ad Vitam S. Monicæ dictum est. [qua omissa,] Eadem Vita S. Petri Cælestini per Maphæū Vegium extabat etiam Romæ in Bibliotheca Ducis Altaëmpsii, & apud Abbatem Angelum Riccimum, laudaturque a Ciacconio, velut eleganti sermone scripta. Quia tamen in plerisque solo stylo differt ab altera Petri de Alliaco; miracula vero, quæ insuper habet, plenius distinctiusque possunt aliunde haberi; non judicavimus ejus, licet hactenus ineditæ, acceßione augendam operis hujus molem; sed satis habuimus, Annotationibus hinc acceptis subinde illustrasse Vitam priorem, eoque potiorem nobis, quod gravior auctor maturiori etiam quam Maphæus judicio scripsisse videatur: qui tamen si habuisset vidissetque opus Cardinalis Stephani, æquior fuisset memoriæ Bonifacii successoris, minusque credidisset Francis, multa de eo calumniose commentis. Invenio præterea apud Philippum Alegambe, in Bibliotheca Scriptorum Societatis nostræ, quod Vincentius Mastareus Italice scripserit Vitas SS. Petri Cælestini, Bernardini Senensis & Equitii Abbatis, quos habet Aquila Patronos: sed qui librum Neapoli impressum anno 1628 Romæ vidit meoque jussu examinavit Conradus Ianningus, significavit, nihil eo contineri, quod in rem meam verti poßit, ejusque acquirendi curam sic mihi exemit,

[5] Extremo igitur loco dabimus Supplementum historicum, bene amplum, [datur Supplementum historicū ex Italico Lelii Marini,] acceptum ex opere Italico de Vita & miraculis S. Petri de Morrone, quondam Cælestini Papæ V, collecto per D. Lelium Marinum Laudensem, Congregationis Cælestinæ Abbatem Generalem, sub annum MDXVIIII, uti legitur in fine; licet opus istud primo prodierit Mediolani, dedicatum Ordinis Protectori Mauritio Cardinali Sabaudiæ Tit S. Mariæ in Via-lata, anno MDCXXX. Hic siquidem diligentißimus Auctor, præcipuorum suæ Congregationis monasteriorum Archivia perscrutatus, non solum præ oculis habuit fideliterque allegavit Auctores, quotquot ante eum de Sancto egerunt, editos atque ineditos (præter Vitam a Maphæo scriptam, & elogium Sancto datum ab Anonymo, de quo mox) sed etiam Processum Canonizationis, ejusque Summarium; & inde, ipsis pene Testium deponentium verbis, [unde etiam epitomen suam Telera,] singula expreßit, quæ ad historiam præsentem faciunt, curiosus observator circumstantiarum etiam minimarum, loca, tempora, personasque spectantium. Opus illud habuit prælaudatus Tellera Sipontinus, ex eoque collegit stylo Latino breviorem Vitam, Opusculis ipsius Sancti nunc præfixam, de mandato D. Francisci ab Agellis, Abbatis similiter Generalis: quam sic contractam anno deinde MDCXXXXVIII, idem Tellera studio novo recognovit, atque Italice redditam Bononiæ edidit, in fronte sacrarum Historiarum sui Ordinis, hominum in eodem fama sanctitatis illustrium vitas & elogia complexarum, quas dedicavit Fabricio Campana, Vicario generali Apostolico ejusdem sui Ordinis. Marini etiam opus habuit plurimumque laudavit Ioannes Vincentius Ciarlantus, [Ciarlantus aliiq; sumpserunt.] Archipresbyter Cathedralis Æserniensis, in Memoriis historicis Samnii, Italice editis Æserniæ anno MDCXXXXIIII, pluribus de S. Petro Cælestino agens lib. 4 cap. 16, 17, 22 & 24. Denique D. Vincentius Spinelli, Abbas & Procurator generalis Cælestinorum, Lelio duce usum se præcipue fatetur in Vita quam edidit Romæ anno MDCLXIV.

[6] Alii Auctores, qui ex professo Vitam Sancti scripserunt, præsenti vel superiori seculo, necdum a nobis nominati, consulti tamen & quandoque allegati in Notis, Latina quidem lingua habentur duo ex ipso Cælestinorum ordine Franci, [alii de Vitæ scriptore Latini,] Dionysius Faber & Benedictus Gononus. Dionysius Prior fuit Heverleensis monasterii prope Lovaniū deinde Regii Parisiensis, sub annum MDXXXVIIII excuso libro, quem ibidem anno MDCLXII donatum accepimus a R. P. Francisco Gervaise Priore. Profitetur autem Faber iste se dare Vitam, a Petro de Alliaco compositam, a se vero locupletatam & stylo limatiori donatam. Benedictus, inter Vitas Patrum Occidentis, impressas Lugduni anno MDCXXV, partim ex Petro & Dionysio, partim ex aliis antiquis monumentis Vitam contexuit, [& Italici.] legendam lib. 6 pag. 344 & seqq. Italica lingua reperimus a Marino allegatos in proœmio Octavianum de Bononia Cælestinum, a quo extet Vita anno MD Bononiæ edita; & Poetam Nocturnum Neapolitanum, ternariis vulgatibus ibidem Bononiæ anno MDXX impreßis; sed neutrum adhuc videre potuimus. Vidimus autem & habemus, quam Paulus Regius, Sacræ Theologiæ Doctor, singulari primum libro Neapoli edidit anno MDLXXXI, deinde Vico-equensis Episcopus, in ipsa suæ Sedis urbe recudendam curavit anno MDLXXXXIII, principio Tomi 2 de Vitis Sanctorum Regni Neapolitani distinctam per capita XXV. Atque hi sunt fontes, ex quibus deinde alii aliique recentiores; variis locis & linguis, sumpserunt S. Petri Cælestini breviores vitas elogiaque, nequaquam hic sigillatim enumeranda.

[7] Ad annum mortis quod attinet nihil eo certius videtur haberi posse. Nam Stephanus Cardinalis in Prosapræliminari, ait quod anno MCCXCV, XIV Kalend. Junii defunctus est Sanctus, & Petrus de Alliaco, [Mortuus passim creditur Sanctus anno 1296,] quem paßim omnes alii scriptores secuti sunt: dicit enim lib.2 num.18, quod cum die Pentecostes Missam devotissime celebrasset Sanctus, dissolutionem sui corporis infra proximam Dominicam imminere prædixit, & die Sabbathi hora vespertina emisit spiritum: Bulla autem Canonizationis, quarto-decimo Kalendas Junii festum ejusdem præcipit celebrandum; qua die inquit idem Petrus, num. 19, post labores hujus vitæ in Christi pace quievit. Talis autem concursus primi post Pentecosten Sabbati cum XIX die Maji habetur anno MCCXCVI, quando Cyclo Lunæ v Solis XVII Litteris Dominical. A G, Pascha celebratum fuit XXV Martii, & festum Pentecostes XIII Maji. Huic autem deductioni conformiter etiam idem Petrus carcerem Sancti in arce Fumonensi decem mensium spatio definit. Anonymus in Mss. Vitis Pontificum usque ad annum MCCCXXX deductis, [Sabbato infra Octavā Pentecostes 19 Maji,] adeoque solum XX annis post Vitam ab Alliacensi dictatam scriptis, agens de Cælestino, Super vixit, inquit, abdicationi suæ anno uno, menses, quatuor, dies XXXVIII, mortuus Sabbato infra Octavam Pentecostes, scilicet XIV Kal. Junii anno Domini MCCXCVI … Sanctorum Catalogo annotatus MCCCXIII, a transitu vero suo XVII. Consentit etiam quoad annum Domini Maphæus Vegius; sed, omißis quas Alliacus notaverat circumstantiis festivitatis Pentecostalis, solum addit, egisse Sanctum, quando obiit, vitæ suæ annum LXXXVII.

[8] Interim Ptolomæus Lucensis, tunc cum res agerentur vivens & scribens, primum in suis Annalibus excusis, cum varia anni MCCXCVI gesta narrasset, sequentem sic orditur: [Ptolomæus ejusdem meminit ut anno 1297 adhuc viventis,] Anno Domini MCCXCVII, Bonifacius contra Columnenses processum facit, occasione Stephani de Columna, qui thesaurum Papæ fuerat deprædatus: prædicti vero Cardinales, videlicet Dominus Jacobus & Dominus Petrus de Columna, contra dictum Bonifacium libellum scribunt famosum, quem direxerunt per omnes partes mundi Principibus & Universitatibus Scholarum, asserentes ipsum non esse Papam, sed solum Cælestinum. De cujus quidem morte nihil amplius in his Annalibus Ptolomæus: sed in Historia Ecclesiastica, diffusius exarata, inter Barbarinæ Bibliothecæ Codices Mss. lib. 22 inserens, quam infra damus Cælestini Vitam, concludit cum narratione mortis & Canonizationis atque ait: Tentus igitur in custodia, non quidem libera, honesta tamen in castro Fumonis, XIV [Kal.] Junii moritur: [& solum mortui an. 1302,] & in quodam monasterio sui Ordinis, quod dicunt Antonii, retro altare sepelitur, anno Domini MCCCII, ut tradunt. Canonizatio autem acta est apud Avenionem anno MCCCXIII, a transitu ejus anno x vel XI. Fuit instituta ipsius festivitas celebranda XIV [Kal. Junii], qua die ipse migravit ad Dominum. Festinanti librario exciderat quidem τὸ Kal. sed determinatio festi satis indicat eam fuisse ex mente Auctoris supplendam; restat ergo solum considerandus annus, quærendumque an is poßit aliunde confirmari vel infirmari.

[9] Vt ergo auctoritate Ptolomæi præcitata parum moveamur, facit Stephanus Cardinalis, propior & intimior rebus gestis, & æque coævus Sancto; atque ipso forsitan Ptolomæo senior, Guilielmus de Nangiis, certe priusquam ipse scribere desinens, & Chronicam suam finiens cum anno MCCC. Hic enim ad annum MCCXCVI sic loquitur: Cælestinus Papa depositus diem clausit extremum… [sed contra faciunt propior Stephanus & antiquior Ptolomeo Guillielmus de Nangiis,] Petrus & Jacobus de Columna S.R.E. Cardinales, qui Cælestini Papæ depositionem indebitam fuisse & injustam Bonifacii promotionem fieri adstruebant, per hoc Romanam Ecclesiam intendentes schismate commoveri, a Cardinalitate per Papam Bonifacium deponuntur, & bonis omnibus ecclesiasticis & beneficiis sunt privati. Dicamus igitur controversiam cum Columnensibus, Petro adhuc vivente cœptam esse; & hanc causam fuisse arctioris custodiæ: eadem vero controversia post Cælestini obitum magis etiam incalescente, late dispersum fuisse libellum, jam ante forsitan editum, coactumque Bonifacium durius procedere, & sententiam demum pronuntiatam anno MCCXCVII. Ptolomæum vero, in suo Torcellensi Episcopatu tunc forte degentem, ea non satis distinxisse: & cum legisset mortuum esse Petrum XIV Kalendas Junii in sabbato, [item sanitas Lunensi Ep. Antonio collata anno 1297,] requisivisse annum tali concursui aptum, itaque ad annum MCCCII usque procurrisse. Sane credibile vix est ab æmulis Bonifacii sparsum fuisse rumorem quasi adhuc viveret Cælestinus; cum ejus mortem proclamarent miracula statim ad sepulcrum cœpta fieri: quorum etiam unum, a Lelio Marino ex Mss. relatum, evidentißime concludit contra Ptolomæum. Est illud de Antonio, Cardinalis Sabinensis Presbytero domestico, primum facto Lunensi Episcopo: qui gravi correptus morbo ejusdem Cardinalis monitu recurrit ad opem Cælestini, jam mortui & miracula patrantis, invocandam; eamdemque expertus sepulcrum adivit ipse, & aureo peristromate locum adornavit, ac Romam lætus rediit. Etenim ex duobus Antoniis, qui hac fere ætate Lunensem Ecclesiam regendam susceperunt, apparet non posse Genuensem intelligi, anno MCCCXXXVIII creatum in Gallia, quo jam inde ab anno MCCCV tota Curia transierat; sed intelligendum eo seniorem Antonium Bajocensem, quem Vghellus tom. I Italiæ sacræ ex Registro Bonifacii promotum ab hoc esse docet anno ejus III, Idibus Maji, id est anno Christi MCCXCVII. Qui autem tunc erat Cardinalis Episcopus Sabinensis Gerardus, & consilium invocandi Sancti dedit, sicut in ejus epitaphio legitur, obiit quando Martius intrabat, & annos Domini numerabant:

M semel, & C ter, bis I, id est, MCCCII.

Neque refert quod eadem narrans Faber cap. 44, non Gerardum nominet, sed Guillermum: videtur enim nomen istud pro more seculi per solam litteram initialem G scriptum reperisse, & male intellexisse eum, qui anno MCCCXII creatus in Gallia, ibidem obiit MCCCXXXVI, adeoque neutrum Antonium vidisse Episcopum Lunensem potuit.

[10] Iam quod ad ætatis annos attinet; præfatus Guillielmus de Nangiis ait, fuisse Petrum, cum eligeretur Pontifex, ætatis ut putatur annorum septuaginta & amplius, validum tamen: [dicique potest Sanctus,] quod autem decrepitæ ætatis vitium tempore depositionis accuset Ptolomæus, solum arguit eorum exaggerationem, qui impotentiam senectutis in sancto viro causabantur: interim vero videntur Alliacensis & Vegius æqualiter ambo erravisse in numero, per excessum unus, per defectum alius. Nec scio quid statuere debeam de Lelio Marino, anno MCCXV natum Sanctum definiente, juxta quem LXXIX annorum is fuisset cum electus est Pontifex: quia solitus alibi Auctores suos accurate notare in margine, hic neminem indicat, solum ait de mense ac die quo natus sit Petrus nihil scriptum inveniri; [solum egisse annum 75 cum obiit.] quasi innuere velit inveniri annum, a se tam asseveranter notatum. Quod si eum ex testimonio non satis certo claroque definivit, daretur locus suspicandi, annorum dumtaxat LXXV fuisse Petrum cum obiit, adeoque anno MCCXXI, venisse in lucem. Cum Guilielmo de Nangiis congruit Iacobus Cardinalis, qui in fine libri 2 v. 55, ait Sanctum solitariæ vitæ exercitiis

Intendisse animum decies tribus amplius annis,
Forte decem geminis —

unde numerus annorum quinquaginta exurgit; qui, additis viginti annis in patria traductis, efficiunt septuaginta; neutri autem anni tam præcise sumuntur, quin additis annis fere duobus, qui inter diem electionis & mortis fluxerunt, exurgere poßit numerus annorum LXXV; maxime, si concipiamus, quod Auctores definientes annos conversationis Eremiticæ, inceperint eos munerare a tempore, quo venit in Murronem; non computatis tribus annis quos antea alibi egerat. Ita Petro de Alliaco, sexaginta quinque annos vitæ numeranti, exciderit denarius, & Maphæo Vegio annos ætatis 87 scribenti per zyfras, aut iis qui ipsum transcripserunt, obrepserit alius aliquis error, de quo laborandum nobis non est, testes propriores & coævos habentibus.

SYLLOGE
Vetustiorum monumentorum.
ex variis libris collecta.

Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex (S.)

BHL Number: 6733, 6745, 6756

EX VARIIS

CAPVT I.
Confeßio S. Petri de Actis adolescentiæ suæ usque ad Sacerdotium.

[1] Inter Opuscula S. Petri Cælestini edita, primum locum merito occupat, Vita, quam idem sanctus Pater scripsit, & in sua cella reliquit, dum inde factus Papa recederet: ita Telera, Titulum quem voluit opusculo illi præfigens, quod malim, exemplo sancti Augustini, Confessionem appellare animi humilis, divina in se beneficia expendentis, atque ad discipulorum instructionem privatam scripto mandantis; eamque bifariam dividam sic ut Capite I gesta ante Sacerdotium, Cap. 2 reliqua explicentur: quæ licet apud auctores vitæ quadamtenus legantur, præstat tamen ex ipsiusmet Sancti ore & calamo nudam accipere veritatem: quam pollicetur sic exordiens, [Veritatem se scripturum professus,] Venite, & audite me, & narrabo vobis, qui timetis Deum, quanta fecit animæ meæ. Cor mundum crea in me Deus, & spiritum rectum innova in visceribus meis. Domine labia mea aperies, & os meum annuntiabit laudem tuam. Quidquid dicimus, ad laudem Dei sit, & ad ædificationem proximi: quia dicit Scriptura: Misericordia & veritas non te deserant: circumda eam gutturi tuo, & describe eam in tabulis cordis tui. [Prov. 3, Sap. I,] Et alibi: Os quod mentitur occidit animam. Ideo in omnibus quæ dicturus sum, veritatem dicam in Christo, nihil mentiar. Hæc præfatus pergit Sanctus vitæ suæ initia explicare.

[2] Primo autem de parentibus meis aliquid dicam: quorum nomina sunt hæc, Angelerius & Maria: erant autem ambo justi apud Deum, ut credo, & apud homines nimis laudati; [narrat quod natus parentibus piis,] simplices ac recti & timentes Deum; humiles & pacifici, non reddentes malum pro malo; elëemosynas & hospitium libentissime pauperibus tribuebant. Qui ad similitudinem Patriarchæ Jacob duodecim filios genuerunt, semper a Domino postulantes, ut aliquis illorum verus Dei servus esset. Qua occasione secundum filium litterarum studiis tradiderunt: qui cum factus esset vir, pulcher nimis & bonus secundum istius seculi pompam, non tamen erat in Dei servitio solicitus, ut parentes ejus desideraverant. [a matre, cupiente filiū religiosum,] Defuncto autem patre in bona senectute, relicta uxore cum septem filiis (quia alii jam obierant) vidit bona mulier, filium illum Clericum non esse spiritualem, ut ipsa optaverat: ingemuit toto corde, & dixit: Heu me miseram, quot filios genui, & neminem illorum video servum Dei! Erat autem filius undecimus tunc quinque vel sex annorum, in quo Deus mirabiliter gratiam suam ostendebat; quia quidquid boni auditu percipiebat, totum in corde recondebat, & cuncta matri referebat, & sæpe ei dicebat, volo esse bonus servus Dei. Quod mater considerans, intra se dixit: Tradam istum filium meum studio litterarum; & forte illi dabit Dominus meliorem gratiam quam alteri filio: [applicatus est studiis,] & si ille moreretur, iste mihi remaneret. Quod & factum est: nam factus est monachus, & in parvo tempore defunctus est: & puer ille supervixit, parum adhuc sciens litterarum. Sed diabolus, qui semper est contrarius omni bono, pugnabat per se & per suos: primo namque tentabat puerum, ne vellet studere: item tentabat fratres pueri, ne concederent; unde quantum poterant obviabant matri, dicentes, sufficit nobis unus non laborans: eo quod in illa patria Clerici quasi nihil laborabant. Tentabat etiam diabolus quemdam divitem illius patriæ, [in iisq; detentus,] qui adulabatur puero, dicens, Volo te facere heredem meum. Adsuit etiam quidam (ut vere credo) dæmon, quia) ita mihi videbatur esse, licet puer essem, qui dicebat, se divinum esse, & dicebat matri: Quid fecisti? Tolle istum a studio, & instrue alium filium minorem, quia non erit hic servus Dei, sicut tu credis, immo cito morietur de tali morte: de quo mater multum tristabatur, sed tamen propter hoc non cessavit facere quod potuit.

[3] Recordabatur unum quod acciderat in nativitate pueri: [propter præsagia illi data de puero,] quia (sicut ipsa dicebat) quando exierat puer de utero matris, erat indutus quadam veste religiosa. Et recordabatur aliud, quod acciderat in prima die, quando puer cœpit legere: In illa nocte apparuit vir ejus cuidam commatri dicens, constituit uxor mea filium nostrum Petrum ad studium litterarum. O quam bene est mihi, & sibi, & multis aliis! Dic ergo ei, quod si me dilexit, in hoc ostendat, ut quantum potest faciat, & quod incepit perficiat. Unde mater contra voluntatem filiorum, tulit de substantiis quæ sibi contingebant, & dedit magistro ut doceret puerum. Cui Deus tantam gratiam contulit, ut in parvo tempore legerit Psalterium. [variis deinde modis confirmata:] Qui cum adhuc puer & simplex esset, in tantum quod non cognosceret Beatam Virginem, & B. Joannem, qui sunt depicti in Cruce, videbat tamen illos de Cruce descendere; & tollentes librum, in quo puer legebat, ambo in eo, id est Maria Virgo & Joannes, ultra modum dulciter decantabant. Quod puer referebat matri cum magno gaudio. Cui mater dicebat; Vide, fili, ne cui dicas. Item cum adhuc puer iret cum aliis pueris ludendo, tentabatur a diabolo, ut diceret verba, quæ non licerent, & quæ ipse puer nesciebat. Sed veniente nocte, vidit in somnis, quod ipse erat in ecclesia, ubi legebat in die, & erat ante Altare: & ecce Angeli descendebant ex alto, & stabant ex omni parte pueri, minitantes & dicentes, cur talia revelasti? Cave ne ultra talia reveles: & unus loquebatur ad alium, Percute eum, cur hæc revelasti? Tamen nullus percutiebat. Hæc & alia multa bona in visione semper videbat: quæ cum matri referret, illa prohibebat, ne alicui diceret, & ille nemini dicebat. Mater etiam vidit in somnis, quia iste puer erat custos multarum ovium, tamquam nix albarum: de quo mater ultra modum dolebat; & etiam postquam evigilasset, nimium tristabatur. Sed cum die sequenti esset cum puero isto, qui jam erat duodecim annorum, dixit illi, Fili, tale somnium vidi de quodam Clerico. Cui statim respondit filius, dicens, Hic erit custos bonarum animarum. Hæc illa audiens, hilaris & gaudens filio dixit: Fili, tu es: confortare in Domino.

[4] Multa mirabilia fecit Deus matri istius pueri, quæ oculis suis vidit iste filius. In primis cum detenta esset gravi infirmitate, spatio triginta annorum & amplius, ita quod dextrum latus amisisset corporis: [cui etiam alia collata beneficia,] quadam die cogitavit in corde suo ire ad quemdam sanctum locum, quod fecit, & in nocte una sanata est. Item iste proprius filius, cum esset puer trium annorum, offendit oculum in ligno acuto, & excæcatus est ab oculo dextro, ita quod medici & omnes qui eum videbant, dicerent, quia amissus est oculus. Illa uero confidens in Beata Virgine, tulit eum ad quamdam ecclesiam Beatæ Virginis, & mansit ibi cum filio per totam noctem: & ita in mane inventus est oculus sanus absque macula. Item cum alius filius, qui erat uxoratus, componeret messem, [in sua & filiorum persona.] arista frumenti adhæsit oculo ejus, & ita abscondit se in eo, quod a nullo homine potuisset inveniri: & sic multis diebus ibat huc atque illuc auxilium quærens, & non inveniebat; unde clamabat die ac nocte præ nimio dolore. Mater vero tristis & dolens vertit se ad Beatam Virginem, Domina mea, dicens, redde oculum isti filio, sicut alii filio meo hactenus reddidisti. Veniente luce diei iste filius Clericus respexit in oculum fratris, & ecce arista erat in medio oculi tendens foras: ipse vero apprehendit eam solis digitis, & extraxit eam de oculo. Item quodam tempore magnæ famis defecerat ei panis, & non poterat invenire aliquod refugium: unde vertit se ad Deum quadam nocte, rogans & petens ab eo, ut ipse provideret misericorditer filiis suis, ne fame deficerent. Mane autem surgens, dixit filio suo; Fili, tolle falcem, & vade ad agrum, & quære infra eum: forte Deus faciet misericordiam nobiscum, ne moriamur fame. Erat autem tunc prope tempus. Recusabat filius, & nolebat ire, dicens. Quare vado? Messis quidem adhuc viret, nihil proficiam. Sed tamen quandoque assensum dedit; ivit in agrum; & invenit in medio ejus tantam messem albam & siccam quantum necesse fuit; quam ille eodem die collegit, trituravit, & ad molam portavit, & Deo gratias reddidit. Item hæc mater multum honorabat Sanctos, & colebat solennitates eorum. Unde in Decollatione S. Joannis (quia in die sequenti oportebat facere panem) sero illo volebat facere fermentum; cœpit cum timore mittere aquam in farinam, & ecce subito tota farina videbatur esse vermes. Tunc illa tremefacta cecidit in terram, orans Deum & dicens, Miserere mei; & statim farina reversa est in statum suum.

[5] Puer vero magis ac magis anhelabat Deo servire, & maxime in eremo: [Vicennis amore eremi tactus dimittit patriam:] sed quia nesciebat quod Eremita posset esse cum socio, imo credebat quod semper deberet esse solus, & ipse multum timebat in nocte propter phantasias; sic dubitans, nesciebat quid ageret; non enim erat in patria aliquis servus Dei, a quo consilium accipere posset: & sic pertransiit de uno tempore ad aliud usque ad viginti & amplius annos. Erat autem huic juveni quidam socius, major illo, tempore & ætate: cui dicere cœpit, Quid facimus? Exeamus de patria nostra, & eamus longe ad serviendum Deo; sed tamen primo eamus Romam, & cum consilio Ecclesiæ faciamus omnia. Acquievit ille, [& desertus a socio,] & cœperunt ambulare: & expleto itinere unius diei, pœnituit se ille major, dicens illi, Revertamur, & non dimittamus patriam & consanguineos nostros. Iste inspiratus a Deo, dixit ei; confido in Deo, quia si dimittis me, non dimittet me Deus; penitus non revertar. Et remansit solus. Et ambulans itinere unius diei, pervenit ad quoddam castrum Sangrum a hora nona. Et statim cum venisset ad castrum illud, turbatus est aër, & facta est magna tempestas venti & pluviæ, cum prius fuisset optimum tempus: sed iste volebat amplius ambulare. Venit ergo ad pontem fluminis, qui erat extra castrum: & dum esset in medio pontis, ecce ventus irruit in eum, [superatometu, iter prosequitur.] & incussit ei timorem magnum, ita quod nimis turbatus convertit se retrorsum. Erat autem in capite pontis ecclesia S. Nicolai, in quam introivit, & rogavit Dominum & B. Nicolaum, ut ei auxiliarentur. Confortatus autem a Deo permansit ibi diebus plurimis: & dum esset ibi, intellexit, a quibusdam, quod quidam Eremita esset in monte proximo isti castro. Lætus iste & gaudens accessit ad illum: sed ante quam accederet Spiritus Domini prohibuit illum, ne ei diceret secreta sua. Ivit ergo iste ad eremitam, & antequam intraret cellam illius, Deus ostendit isti vitam ejus inhonestam, ita quod nihil ei dixit, nisi tantum de itinere Romæ, pro eo quod ille dicebat, se iturum Romam. Unde constituit ille diem, quo iste reverteretur ad eum, ut inciperent iter: quod Dominus non permisit, ut in illo die posset reverti, nam malum pro isto fuisset, sicut patuit.

[6] Altera autem die emit duos panes & pisces, & ascendit in montem. Et cum jam prope locum esset, [Decem diebus in cella eremitica actis,] ecce obviaverunt ei duæ pulcherrimæ mulieres, quæ graviter pugnaverunt cum eo, manibus illum capientes, & dicentes, Non eas, quia eremita non est in loco, veni nobiscum. Vix etiam evasit de manibus illarum. Venit autem ad locum, & invenit cellam apertam, & nemo erat ibi. Hoc autem erat in mense Januarii, eratque nix magna, & tunc ningebat. Statim autem fuit Spiritus Dei cum ipso, & cœpit cogitare dicens, Permane & proba, & videbis quid faciet tibi Deus: & sic permansit, cum multo dubio & timore. Sed postquam diu vigilasset, gravatus somno cecidit in terram, & obdormivit. Et ecce turba magna Angelorum & Sanctorum circa se erat ita aperte, ut videretur ei quod vigilasset; [non sine diuino solatio] & in ore cujusque illorum erant rosæ rubeæ, & cum illis rosis b vernabant delectabiliter nimis: ita quod postquam excitatus fuisset a somno, cantum illum audierit per tantum spatium, quo posset dici Pater noster. Tunc ille lætus quantum dici non potest, & securus jam factus, permansit ibi decem diebus solus, satiatus gaudio & lætitia.

[7] Post hæc autem Dominus ostendit ei locum isi monte alio, in quo invenit saxum magnum, & sub illo fodit parum, [alibi sub saxo tribus annis vivit:] in tantum quod vix poterat se ibi erigere vel extendere; & ibi permansit per spatium trium annorum: in quo loco Dominus ostendit ei multa bona. Primo namque omni nocte in hora competenti audiebat sonum magnæ campanæ. Venit autem quidam a quodam bono eremita, dicens, Quia ille frater habet gallum, qui cantat in nocte, quare tu non habes? Et ecce quædam matrona erat tunc præsens, quæ statim dixit isti; habeo pulcherrimum gallum, si vis apportabo tibi. Iste, sicut simplex, respondit, Volo: & factum est. Sed & gallus nunquam cantavit, & sonus illius campanæ disparuit. Perpendit ille quandoque quod fecerat: reddidit gallum, sed gratiam quam amiserat numquam ex toto reinvenit. Item multoties, quando orabat in nocte, videbat hinc inde juxta se duos pulcherrimos homines, indutos tamquam Episcopos, Missam cantantes; & videbatur ei, quod dicerent Psalmos cum eo. [inter tentationes varias.] In principio conversionis suæ, multas sustinuit tentationes, vigilando & dormiendo. Duo enim dæmones accipiebant formam quarundam mulierum, quas ante in mundo iste viderat, quæ valde delectabiles erant, & sæpe species illarum repræsentabant oculis cordis. Et etiam dum dormiret, una illarum nudo corpore ab uno latere, & alia ab alio collocabantur, & sic pugnabant cum eo. Fulciebat ille, dum vigilaret, tunicam suam sub pedibus suis; & illi dæmones per vim extrahebant pannos e pedibus, & jungebant se corpori ejus: sed tamen adjuvante Domino non prævaluerunt. Itē in loco illo reptilia erant, serpentes, scorpiones, stelliones, & hujusmodi. Unde aliquando cum dormiret, qui vulgo dicuntur crapolli c intrabāt in pectus ejus, & carnibus suis adhærebant; quia nullum alium pannū habebat, nisi tunicam unam cum caputio, quo caput cooperiebat. Et etiam postquā surgeret, aliquando non percipiebat illos, & dicebat totum Matutinū, flectendo genua pluries: cum vero perciperet, laxabat cingulum, & sic cadebant super pedes ejus. Et quod mirum erat, nihil ille cogitabat de hoc quid esset: sed postquam caderent super pedes, tunc ille calcabat illos sub pedibus suis, & illi projiciebant aquam ex ore, & tunc ille percipiebat quid essent. Multa alia bona & mala acciderunt ibi eidem: sed dicere longum esset. Veniam ergo ad alia.

ANNOTATA.

a Castrum Sangrum (Dionysio Fabro cap. 3 perperam Castrum Fangri) locus satis munitus ad cognominem sibi fluvium, nonnullis etiam dictum Sanguineum: nam Sangre Italis, Sanguis, est. Maphæus Vegius hic notat Oppidum Signiam & cives appellat Signinos: sane perperam; in Hetruria enim oppidum illud est.

b Vernare, ut infra ex sensu colligitur, hic est canere, ut scilicet aves verno tempore consueverunt.

c Crapollus videtur dici Bufo, Francis Crapaut. Maphæus Scarabæos ponit: Marinus Scorpiones, erucas, tarantulas & alia venenosa reptilia.

CAPUT II.
Acta in Montibus Murronis & Magellæ: visiones divinæ, & tentationes diabolicæ.

[8] Tribus annis expletis in illo loco, omnes gentes suadebant ei, ut Ordinem Sacerdotalem susciperet: qua occasione perrexit Romam, & ibi factus est Sacerdos. [Sacerdos in montē Murronis migrat:] Deinde venit ad Montem Murronis a, & ibi invenit quamdam cryptam, quæ nimis ei placuit. Statim autem cum intravit, sedit; & ecce magnus serpens exivit coram eo, & discessit ab eo loco: in quo multa bona fecit ei Deus per spatium quinque annorum. Et quoniam semper cupiebat solitudinem & paupertatem, ideo cogitavit aliquando dimittere officium Missæ, [& volens præ humilitate abstinere a Missa,] & hoc cum consilio Papæ. Erat autem hoc in hieme, quoniam magna nix erat in illo monte, & ideo non poterat descendere. Fuit ergo per multos dies in ista tentatione; & cum prope esset dies quo debebat arripere iter Romæ; ecce in nocte putabat in visione, se ire Romam, & dum iret, errabat a via: respiciens autem ante se, ecce duo Fratres veniebant, quos interrogabat de via; qui nihil responderunt, sed magis inter ipsos ridebant de eo: unde iste tristis, & dolens sedebat. Et ecce quædam matrona venit, quam interrogans de via, respondit, Debuisti rogare Deum quando eras in crypta, & nihil aliud dixit: Intellexit iste, quod de hoc non fecerat orationem. Rogavit Deum, & ecce quidam Abbas qui defunctus erat (& hic primo dederat huic habitum Religionis) venit ad eum in visione tali modo. Videbatur isti quod esset ante Altare, & ecce illi apparebat post ipsum indutus veste nimis alba, dicens ei, Fili, ora pro me, & maneas cum Deo: & volebat recedere. Quem iste apprehendit per cucullam, [jubetur divinitus eam facere,] & non dimittebat eum, licet ille diceret humiliter, Dimitte, fili; dimitte, fili. Cui iste, adjuro te per Deum vivum, per sanctam Trinitatem, & per alios Sanctos, ut dicas mihi quid faciam de tali facto? At ille respondit dicens, Dicas Missam, fili, dicas. Et ille, B. Benedictus & multi alii Sancti noluerant tam magnum mysterium tangere; quomodo ego, qui sum nimis peccator, dignus ero tale opus perficere? Ad quem ille, O, fili! Dignus? Et quis dignus? Celebres Missam, fili: celebres cum timore & tremore: & statim evanuit. Eadem die venit ad eum quidam alius Monachus sanctus, cui iste confiteri consueverat; qui dixit ei similiter, sicut Abbas ei in visione prius dixerat.

[9] Item alio tempore accidit ei multa tentatio, quid facere debuisset quando ei accideret pollutio, si eodem die celebraret, an non? Et quærens consilium a multis Religiosis, unus dicebat, sic, alius non: & sic erat in magno dubio, [etiam post nocturnam pollutionē,] nesciens quid ageret. Rogavit ergo Deum, ut ei de hoc auxiliaretur: Et ecce eadem nocte dormiens, videbatur ei quod ascenderet quoddam castrum in alto positum; & ingrediens portam castri illius, videbat magnum claustrum, & in medio claustri magnum palatium, & per circuitum castri multas cellas, in quibus cellis erant Fratres induti albis vestibus. Iste vero desiderabat ire in palatium: ducebat autem secum quemdam asellum, quem dimittere non valebat. Cœpit ergo ascendere gradus scalæ illius palatii, [pulchro viso ad id animatus.] per quos leviter ascendebat asellus; & sic ascendens tres vel quatuor gradus, ille malus asellus cœpit turpiter ejicere de corpore stercus, quasi manducasset herbas teneras. Quod videns iste, fixit gradum tristis & dolens, & non audebat ascendere. Videbat autem in capite illius scalæ, in introitu palatii, tres Personas similes & æquales, ita ut viderentur quasi unus, & omnes respiciebant ad istum. Quorum unus, qui videbatur Christus, dixit isti, Ascende, ascende. Quare non ascendis? Pro eo quod asellus facit consuetudinem suam? Quid tibi? Ascende, ascende. Et statim excitatus est a somno, repletus omni gaudio & lætitia, laudans & benedicens Deum. Multa & inennarrabilia bona acciderunt illi in eo loco per spatium quinque annorum.

[10] Verum quia hic quærebat semper solitudinem, & omnes silvæ, quæ. fuerant circa locum, destructæ erant & ab hominibus cultæ; recessit ab eo loco, & venit ad Montem-Magellæ b; ubi invenit quamdam cryptam magnam, quæ nimis placuit ei. Sed non placuit duobus sociis quos habebat, [Transit Magellam Sanctus,] nec etiam ullis amicis suis; omnes enim contrarii erant, uno solo excepto; unde solus remansit in loco. Post aliquot vero dies secuti sunt eum socii, quia multum diligebant eum; qui falciculos ex frutetis fecerunt, & erexerunt illos, & sic cryptam clauserunt, & habitabant in ea. Et quia tempore serventis æstatis, scilicet mense Junii, fruteta siccata erant nimis, ecce quadam nocte adfuit tentator, & tota cella per circuitum visa est ardere. At ille vocavit Fratres dicens, Surgite velociter, & projicite omnia foras. Illi autem surgentes, viderunt cellam ardere. [ibique constanter manens,] Cum magna igitur festinantia tulerunt quæ potuerant, & fugientes cœperunt murmurare contra istum, quod ad talem venisset locum: credebant enim quod ignis descendisset ab altitudine montis. Tunc iste confortatus a Deo, in corde suo dixit, Etiamsi totum corpus meum incenderetur, non dimittam hunc locum. Et statim ille ignis evanuit, ac si somnium fuisset. Plures sui devoti veniebant, & nimis arguebant eum de tali colo, dicentes ei: Omnes homines clamant contra te, & hoc reprehendunt: & nisi timerent te ex devotione, coram te clamarent. Et bene scis, quia diligimus te; sed tamen ita defecimus, quod vix amplius veniremus, tam dura & longa via est ista: & etiam ii de propinquo castro modo venire nolunt. Sed iste placido animo ac humili respondit, dicens: Carissimi, itote cum benedictione Dei, & tunc venite quando de magna voluntate processerit. Sed paulo post unus illorum petiit ab eo, ut in Fratrem reciperetur, quod & factum est.

[11] Multi cœperunt deinceps relinquere mundum, & veniebat ad eum: [plures socios suscipit:] sed iste quantum poterat renuebat eos accipere, dicens, se simplicem esse, & desiderium suum fuisse, ut semper solus maneret: sed quandoque victus caritate assensum dabat. Multa & magna signa ibi apparuerunt; quibus Deus ostendebat, quod locum illum elegerat in honorem sancti Spiritus. In pricipio namque, cum inciperent Fratres habitare in loco, apparuit ibi quædam columba, quæ semper videbatur cibum capere in proprio loco, in quo altare postea situm fuit, & ita ambulabat inter Fratres, ac si esset nutrita ab illis. Unde constructo parvulo oratorio, [oratorium per columbā signatum struit.] hæc columba sæpe erat in illo, etiam dum Officium dicebatur; ita ut quadam die forenses erant in oratorio ad Missam, & columba inter eos: & sic unus illorum incurvavit se ut eam acciperet, sed minime valuit. Et sic illa cocolumba, per spatium duorum vel trium annorum, apparuit ibi.

[12] Post hæc autem erectum est pulchrum oratorium in honorem sancti Spiritus, & multi veniebant cum devotione magna, etiam de longinquis partibus: unde quadam die venerunt quidam de patria, & sedens Frater c cum eis, loquebatur cum illis de verbo vitæ. Et ecce supervenerunt quatuor viri de alia patria, & statim ut applicuerunt, supervenit in isto Fratre spiritus quidā caritatis & magni ardoris, [ubi eo cum peregrinis orante,] ita quod vix poterat se continere: unde velociter illos de patria emisit a se, & remansit cum illis, & Fratribus suis: erat autem hora nona, unde ait illis Primo referamus Deo laudes debitas, & postea insimul consolationem habebimus. Et intraverunt oratorium, & dixerunt Officium. At ili cœperunt audire sonitum multarum & magnarum campanarum; locus tamen ille ita remotus erat ab habitationibus hominum, quod numquam sonus alicujus campanæ potuisset ibi audiri: unde stupefacti sunt. Tunc duo illorum exierunt de oratorio, levantes oculos suos & aures ad cælum, & plorantes. Exeuntes autem foras ab Officio, venerunt illi homines ad Fratrem cum lacrymis, & magno timore, dicentes, Ubi est locus in quo pulsatur? Frater vero audiens verba illorum, [auditur miraculosus sonus campanarum,] intellexit causam, & dixit illis, Non est multum longe, & sic ad alia transiit verba. Et sederunt loquentes multa bona usque ad vesperas; & cum facta esset hora intraverunt ad Officium; & statim illi cœperunt audire sonum magnarum campanarum usque ad finem Officii: & sic in omnibus horis nocte & die, usque ad diem tertium donec recederent. Ex hoc autem probatur, quod sonus ille a Deo esset; quia unus illorum patiebatur magnam ifirmitatem, quæ talis erat. Dum dormiret, subito excitabatur & vociferabatur, fugiens de loco ad locum, & abscondens se in quocumque latibulo, & nemo poterat eum tenere: [& duo illorum juvantur.] sed ab illo die numquam talia sensit. Alius vero patiebatur spiritualem infirmitatem, ita quod omni nocte bis saltem in pollutionem caderet: qui ab illo die a vitio liberatus est, quod nunquam ex eo aliquid sensit. Pugnabant autem dæmones omni nocte & longo tempore, sed Dei gratia non expugnaverunt. Omnes autem isti quatuor conversi fuerant ad Deum, & statim sumpserunt habitum Religionis, & omnia sua pauperibus dederunt, Duo istorum, qui juvenes erant, talem vitam duxerunt, quod multa ostendit eis Deus in vita & in morte: alii duo, qui jam senes erant, bonam vitam duxerunt in plures annos, & in pace quieverunt.

[13] Post istos, quatuor, plures audierunt sonum campanarum, scilicet in prædicto loco; & postquam ibi audivissent, [sonum eumdē audiunt alii seculares multi,] ubique audiebant, excepto intra urbem vel castra. Solummodo de una civitate viginti fuerunt qui audierunt sonum illum, & de aliis partibus plures homines: qui omnes fuerunt laici & seculares, & nullus ex eis fuit Clericus vel Religiosus, quod mirum est. Fratres vero qui erant in illo loco, omnes audiebant; & secundum diem majoris festivitatis, ita plurimarum campanarum sonum audiebant. Omnes quidem Fratres audiebant, sed non omnes æqualiter; [& Fratres omnes,] quia unus apertius altero, & plurimarum campanarum & diversarum. Quidam Frater audiebat unam campanam, quæ dulciorem sonum reddebat omnibus aliis, & hæc pulsabatur cum elevabatur Corpus Christi; quæ campana audiebatur semper in quodam loco illius montis, in alio loco duæ, & in alio duæ. Et columbæ videbantur multæ in aëre supra locum: & quanto quis amplius accommodabat auditum illi sono, tanto minus percipiebat, & e converso: & in tantum ille sonus replebat auditum, quod vix poterat portari.

[14] Audiebatur sæpius magnus cantus Officii, quandoque in oratorio, quandoque in cella istius Fratris, & intelligebantur ea quæ ibi dicebantur. [item cantus Angelicos:] Quidam Frater sæpe, dum dicebatur Officium, audiebat alias voces dulcissimas cum vocibus Fratrum, ita quod dum voces Fratrum pausarent, voces illæ melius audiebantur. In festo B. Stephani in sero dixit iste Frater Fratribus suis: Faciamus hac nocte bonum Officium ad honorem B. Joannis, & cras dabo vobis d coquinam: erat autem sexta feria. Surrexerunt autem valde tempestive ad vigilias, & dicto Officio, Fratres ad cellas redierunt. Et sic iste Frater rediens ad cellam, oravit dum voluit: & postea collocavit se in tabula, in qua dormiebat; & statim raptus a somno cœpit audire Officium in oratorio; ac subito excitatus, auscultans aperte nimis audiebat, [inter quos monetur servare abstinentiam:] sed distabat cella ab oratorio decem passibus. Erant autem plures qui Officium dicebant, intra quos erant pueri: & unus, qui super omnes esse videbatur, emittebat vocem sicut vocem tubæ. Dicto vero Officio exierunt extra Chorum, & fixerunt gradum ante Crucem, & ibi multa bona dixerunt maxime de illo loco. Post hæc autem vertit se major illorum ad cellam Fratris, & magna voce dixit: Petre, observetis abstinentiam, observetis abstinentiam; & statim evanuerunt.

[15] Item quadam die similiter post Matutinum iste Frater jacebat in tabula sua dormiens, & ecce subito videbatur ei, quod esset in oratorio; & videbatur quod tunc deberet dici Missa, [aliis item visionibus docetur,] sed nesciebat a quo. Videbat autem tunc paucos homines in oratorio, & statim repletum est hominibus albis vestibus indutis. Et tunc apparebat quidam in dextro cornu altaris, qui dicebat Missam, & hic videbatur esse Abbas illius Fratris, sed nesciebat illum. Postquam vero excitatus est, visum fuit illi quod esset Spiritus sanctus. Stabant autem omnes cum multa reverentia: Frater autem hic erat a dextris illius Abbatis. Cum ergo Corpus Christi elevaretur, pulsata est quædam campana, cujus soni virtus omnes projectos in terram mirabiliter subito traxit ad altare. Et tunc iste Frater evigilans, invenit caput suum, ubi prius erant pedes: & audiebat sonum illum gloriosum, etiam postquam evigilasset. Alio autem tempore in aurora diei sedebat in cella, & erat liber coram eo, [locum divinitus esse consecratū.] & legebat in illo: fenestra autem jam erat aperta. Et ecce subito extra cellam prope fenestrā apparuerunt plures gloriosi ad videndum, qui dixerunt inter ipsos, Ædificemus cellam istam; & cœperunt dicere Officium Dedicationis, euntes per circuitum cellæ. Et iste Frater dicebat Officium cum illis, de quo mirabatur iste, dicens intra se, Quid est hoc? Modo non dormio. Et respiciebat librum, ponens manum in propriis litteris, quia jam dies erat. Et finito Officio, sensit se aperte de quodam vestimento subtilissimo exutum, quod non senserat quando eo indutus fuit, & statim evanuerunt.

[16] Item cuidam Fratri de loco quadam die Dominica apparuit in visione quidam vir splendidus, [similia etiā sociis visa,] dicens illi; Vide quia hoc oratorium a Deo ædificatum est, & hoc signum do tibi: in hoc mane cum introieris oratorium, lampas quæ est ante altare, ibit huc & illuc: quod & factum est, videntibus cunctis Fratribus: & valde mirum, quia etsi lampas e plena esset nimis oleo, nihil exiit de eo, cum multum cernerent in varia loca discurrere. Item aliquando quidam Fratres videbant turbam magnam dæmoniorum in silva circa locum, rugientium & balantium sicut oves, volentes introire in locum; & in illa parte desuper erat alia turba bonorum spirituum; qui pugnabant adversus illos, & non permittebant eos introire. Item quadam Quadragesima dederunt se Fratres nimiæ abstinentiæ, orationi, atq; silentio, & ceteris bonis operibus quantum poterant; sed diabolus tentabat illos interius, [ringente frustra dæmone & eos vexante.] scilicet in corde, nec poterat eis quidquam facere. Unde adfuit eis aperte in Dominica de Passione in nocte, antequam surgerent Fratres ad vigilias. Dum autem essent in cellis, percussit dæmon quatuor Fratres magno timore, ita quod surgentes ad vigilias cœperunt omnes vociferari & dicere, Adjuvate nos, adjuvate. Unus eorum amiserat ambas manus, quia omnes digiti utriusque manus erant aversi; & omnes Fratres qui erant in choro & in ecclesia per aërem in omni parte teterrima dæmonia aspiciebant, ita quod omnes Officium dimiserunt. Sed Frater qui erat in cella, dum hoc sensit, misit ad eos, dicens, quod penitus non dimitterent Officium qui poterant. Facto autem mane evanuerunt omnia illa phantasmata. Omnia vero quæ dicta sunt continuo audierunt f per spatiū trium annorum, dum videlicet esset oratorium parvū, postea vero raro & paucis hominibus acciderunt.

ANNOTATA.

a Mons-Murronis, vulgo Morono, in agro Sulmonensi & Aprutio citeriore.

b Mons Magellæ, vulgo Majella, in eodem tractu, sed versus Orientem urbis, cum prior locus sit versus Septentrionem. Describit eleganter hunc montem Leander Albertus pag 392, ubi etiam meminit habitaionis S. Petri Cælestini.

c Ipse Scilicet S. Petrus de Morrono.

d Coquina, id est prandium, coctis cibis, & fortasse carnibus, instructum.

e Vincentius Spinelli lib. 2 addit: Conservatur etiam hodie miraculosa istæc lampas reverenter in ecclesiæ angulo, neque dignosci potest ex quali materia sit fabricata, tendit autem ad colorem cinereum.

f Melius forsan, acciderunt.

CAPUT III.
Electio ad Pontificatum ejusque abdicatio, a Ptolomæo Lucensi, Guilielmo de Nangiis, Francisco Petrarcha, ætate proximis celebrata.

[17] Vicennis (ut num. 5 dicitur) erat Sanctus, quando egressus e patria solitariam vitam capeßivit; quare videri potest tricenarius circiter fuisse, cum scripto mandavit quæ superioribus duobus capitibus dedimus: qui utinam similiter scripto mandasset alia toto reliquo vitæ spatio acta usque ad Pontificatum! Ad hunc autem qua ratione electus sit, docebunt optime, qui electionem fecerunt Cardinales, suo desuper confecto instrumento, quod una cum Bulla Canonizationis ab Illustrißimo Abbate Angelo Riccio Romæ accepimus Ms. impressum autem invenimus Parisiis cura Dionysii Fabri post Vitam. Ipsum accipe: a In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris & Filii & Spiritus sancti. Amen. Nos miseratione divina Frater b Latinus Ostiensis, c Geraldus Sabinensis, Joannes Tusculanensis, & Frater Matthæus Portuensis Episcopi; Hugo tituli S. Sabinæ, [Ab XI Cardinalibus,] Petrus tituli S. Marci, & Benedictus tituli S. Martini, Presbyteri; Matthæus S. Mariæ in porticu, Jacobus S. Mariæ in Via-lata, Neapoleo S. Adriani, & Petrus S. Eustachii, Diaconi Cardinales. Notum facimus, quod anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quarto, mense Julii, die lunæ, quinto mensis ejusdem, Apostolica Sede per obitum felicis recordationis Domini Nicolai Papæ quarti vacante, [anno 1294 12 Julii,] post diversos tractatus, diversis temporibus habitos per nos super electione summi Pontificis, quibus optatus non accessit effectus, in communi consistorio solito more convenimus, absente venerabili Fratre nostro Petro, tituli S. Marci Presbytero supradicto, qui erat in hospitio suo infirmitate seu debilitate detentus. Demum inter nos, ex insperato seu improviso, de venerabili ac religioso Patre, Fratre Petro de Murrhone Ordinis S. Benedicti, celebris sanctitatis viro, habita mentione; omnes, qui tunc præsentes eramus in consistorio supradicto, [communi voto,] ad personam ejus intentæ considerationis intuitum dirigentes, in ipsum, quasi divinitus inspirati, non sine lacrymarum effusione, nullo prorsus discordante, consensimus. Et venerabiles Fratres nostros, Dominos Joannem Episcopum Tusculanensē, Hugonem & Jacobum prælibatos, ad præfatam Petrum Presbyterum Cardinalem transmifimus, ad perscrutandum super hujusmodi negotio votum suum; qui ejusdē Fratris Petri audito nomine, devote consensit similiter in eumdem, prout iidem Cardinales ad eum transmissi, sicut præmittitur, in nostra præsentia retulerunt. Nosque, volentes efficacius procedere in hac parte, venerabili Fratri Episcopo Ostiensi prædicto eligendi, suo & omnium nostrum nomine, memoratum Fratrem Petrum de Murrhone, In Ecclesiæ Romanæ Pontificem & Pastorem, plenam & liberam viva voce concessimus potestatem. [denuntiatur Pontifex.] Qui potestate, ipsa recepta, nobis præsentibus, ut præmittitur, eam illico efficaciter adimplevit; eumdem suo & nostro nomine, ex potestate sibi tradita, in Romanum Pontificem eligendo: ac nos electionem, de dicto Fratre Petro factam per eumdem Episcopum Ostiensem, ratam habentes, eumdem Fratrem Petrum de Murrhone, licet absentem, devote recipimus in nostrum & ejusdem Romanæ ac universalis Ecclesiæ Episcopū & Pastorem. In cujus rei testimonium, & evidentiam pleniorem, præsentem scripturam fieri fecimus, nostrisque muniri sigillis, & subscriptionibus roborari. Actum Perusii, Anno, mense & die prædictis.

[18] Hactenus Fides publica Cardinalium, extracta de originali, existente in archivis Abbatiæ Cælestinorum S. Spiritus prope Sulmonem, omißis subscriptionibus Cardinalium singulorum: hæ vero in ecgrapho Illustriss. Riccii sigillatim exprimuntur sub hac formula: Ego Fr. Latinus Ostiensis Episcopus in eumdem Fr. Petrum, licet absentem, expresse consensi, eumq; nominavi & elegi, ac recepi in Romanæ & universalis Ecclesiæ Episcopum & Pastorem. Sequuntur, iisdem plane verbis ceteri, & additur in ecgrapho Riccii; Exhortatio Cardinalium, facta Fr. Petro de Morrono, ut contentaretur suscipere locum Pontificis, in quem fuerat electus, in anno 1294. Quam Exhortationem sub titulo. Litterarū, ab Electoribus Pontificiis ad D. Petrum Murrhonensem Eremitam scriptarum, edidit præfatus Dionysius hoc tenore: Sanctissimo Patri & Domino, Reverendo Fratri Petro de Murrhone, Ordinis S. Benedicti, divina providentia in Romana Ecclesia Summo electo Pontifici, miseratione divina Episcopi, Presbyteri, & Diaconi sacrosanctæ Ecclesiæ Cardinales, pedum oscula beatorum. Si diffusam facti materiam soliciti calami persequeremur officio, & præsentis negotii qualitatem condigni d termonis serie panderemus; prolixi utique telam dictaminis nos ordiri contingeret, amplique tenoris formare paginam, Vestræ Sanctitatis clementiæ dirigendam. Sed ne prolixitate verborum aut multiplicatis eloquiis Vestrum prægravemus auditum; processum per nos in eodem negotio habitum, Vobis sub compendio reseramus. [& missis litteris,] Vacante siquidem Apostolica Sede, per obitum felicis recordationis Domini Nicolai Papæ quarti; Nos, post diversos tractatus, diversis temporibus, per nostræ solicitudinis studiū super electione Summi Pontificis habitos, quibus optatus non accessit effectus, in communi consistorio, solito more convenimus; & tandem inter nos, ex insperato seu improviso, de Vobis habita mētione, omnes ad personā Vestrā, meritorū virtute cōspicuā, intentæ considerationis aciē dirigentes; in Vos, operante illo qui fideliū mētes unius efficit volūtatis, non sine lacrymarum effusione consensimus, prout in Decreto, super hoc confecto plenius & serosius continetur. Cum, itaque Decretum ipsum Vobis per venerabiles Fratres e Archiepiscopum Lugdunensem, f Urbevetensem & g Pactensem Episcopos, & dilectos filios, Magistros Franciscum Neapoleonis h de Urbe, ac Guillermum de Mandagoto, Apostolicæ Sedis Notarios, exhibitores præsentium fiducialiter destinemus; Sanctitati vestræ instantissime supplicamus, & ex intimo cordis affectu deposcimus, quatenus profunda & sedula meditatione pensantes, quod hujusmodi celebrata de vobis electio, illo qui ubi vult spirat inspirante processit; attendentes insuper necessitatem multiplicem, non solum Romanæ Matris Ecclesiæ, quæ longæ vacationis dispendia pertulit, sed etiam totius gregis Dominici, jam diu Pastoris commodo destituti, innumera quoque pericula quibus universalis Ecclesia subjacere dignoscitur, nisi eis per Jesu Christi Domini nostri Vicarium obvietur; [petitur ejus assensus.] Vosque divinis dispositionibus, prout decet Sanctitatem Vestram, mente humili coaptantes; electioni prædictæ, tam laudabiliter tantaque concordia celebratæ, pium velitis accommodare consensum; lætificaturi subinde, per vestram desideratam præsentiam, filiorum vestrorum, qui sumus nos, animos sitibundos; ut quod per nos pia intentione noscitur inchoatum, per Vos votivum & celebrem sortiatur effectum. Datum Perusii, quinto Idus Julii, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quarto.

[19] Quomodo deinde coronatus, & paulo post, abdicato Pontificatu, in custodia servatus a successore Bonifacio sit, oculatus in multis testis Ptolomæus Lucensis, [Ptolomeus Lucensis narrat,] Episcopus Torcellensis in suis Annalibus, qui habentur excusi Lugduni; sed prolixius in Historia ecclesiastica, quæ nunc servatur Ms. in bibliotheca Barberina: ex cujus Historiæ libro 22 Vitā Cælestini Papæ V descriptam hic damus, quam cum Annalibus editis conferre lector curiosus poßit. Anno igitur Domini MCCXCIV, & ab urbe condita MMLXXXV, post festum B. Joannis Baptistæ, hoc est VII Kal. Julii, ad persuasionem Domini Latini Ostienfis Episcopi, [quomodo electus 25 Iunii,] & post recessum Regis, vota sua dirigunt Cardinales in quemdam Eremitam de Abrutio, cujus nomen Frater Petrus de Murrone, ipsumque in summum Pontificem eligunt, qui vocatus est Cœlestinus V. Hic Regi Carolo i multum devotus in quadam saya k suum habuit habitaculum; vir maximæ abstinentiæ & orationis, totus Deo consecratus. Recepto igitur Decreto ad, instantiam Regis & suorum ac totius regionis, Papatum recepit, venitque Aquilam: ubi tunc figit sedem, ibidemq; consecratur, & coronatur: fueruntque in sua coronatione plusquam duo millia hominum l, & ego intersui. Fecit autem statim post hoc ad petitionem Regis unam magnam ordinationem Cardinalium, [Aquilæ coronatus sit,] inter quos tres fuerunt de Regno, videlicet Dominus m Landulphus de Neapoli, unus de Ordine suo qui vocatus est Dominus n Thomas, tertius autem fuit Archiepiscopus o Beneventanus, qui ante fuerat Abbas montis Cassini: fecit & Cancellarium Regis Dominum Guillelmum p de Pargamo, fecit & Dominum Joannem Monachi, & Archiepiscopum Lugdunensem, & Archiepiscopum q Bituricensem: primus vocatus Dominus Beraldus de Glotho, & factus est Albanensis; secundus factus est Prænestinus. [jussis illuc ad se venire Cardinalibus;] Sed attendendum, quod ipso creato simul cum Decreto Cardinales litteras eidem transmittunt, & suæ Sanctitati significant, ut ad locum commemoratum, ubi sua facta erat electio, dignaretur venire: ille vero ad instantiam Regis venire recusabat, quinimo eisdem mandavit ut ad ipsum venirent. His igitur peractis Dominus Latinus graviter infirmatur, in quo totum pondus incumbebat super electione Cælestini. Hic enim Dominus Latinus vir fuit magnæ religionis, & sanctitatis, & ex devotione specialiter conjunctus fuerat Fratri Petro de Morrone, [sicut mortuo Card. Latino,] eidemque singulis annis a tempore suæ notitiæ specialem eleemosyna transmittebat; suosq; Confratres qui morabantur Romæ, ubi claustrū habebant prope sanctum Petrum [juvabat.] Ex hac ergo familiari devotione & confidentia bonitatis fuit motus ad suadendum de ipso ut assumeretur in summū Pontificem. Aggravatus igitur ægritudine moritur r Perusii, de quo magna & virtuosa dicuntur, & exemplo digna. Sed redeundum est ad Cælestinum, quia sibi persuaderi non potuit ut veniret Perusium, sed in Aquila aliquo tempore pedem fixit. Tantus autem fuit ibidem concursus ad ipsum de villis & castris, quod stupor erat videre; quia magis veniebant ad suam obtinendam benedictionem, quam pro Præbendæ acquisitione: unde oportebat eum sæpius ad fenestram accedere, [omnes fecerunt.] ad benedicendum populum victus ipsorum clamoribus: quod & ego vidi, & præsens fui quando ista fiebant. Interim autem Cardinales aliqui præcedunt ad Papam, s aliqui subsequuntur versus Aquilam: Ultimus tamen adveniendus fuit Dominus Benedictus Gajetani: & dubitabatur quod non veniret, quia Regem verbis offenderat in Perusio: Venit igitur ultimo, & sic scivit deducere sua negotia, quod factus est quasi Dominus Curiæ.

[20] His igitur sic deductis, quamvis Cælestinus faceret opera sancti viri, quia per statum Pontificalem non recesserat ab innocentia primi status, [Interim officialium fraude sæpe deceptus,] sed eadem humilitas, eadem puritas perseveravit in ipso, licet modus vivendi esset immutatus propter dignitatem; decipiebatur tamen in suis Officialibus, quantum ad gratias quæ fiebant, quarum ipse notitiam habere non poterat; tum propter impotentiam senectutis, quia ætatis decrepitæ; tum propter inexperientiam regiminis, circa fraudes & hominum versutias, in quibus Curiæ multum vigent; unde inveniebantur gratiæ aliquando factæ tribus, vel quatuor, vel pluribus personis; membrana etiam vacua, sed bullata. Hoc igitur percipientes quidam de Collegio jam incipiunt querulari, & Ecclesiæ fluctuationem attendere, ac etiam eidem Pontifici insinuare, [monetur cedere Papatu.] sub prætextu suæ sanctitatis, quantum sibi periculum imminebat. Interim autem Rex Carolus, ut tradunt, ordinavit cum Cælestino, sive cum beneplacito Collegii factum est, quod Curia transferretur. Neapolim. Vadens igitur illuc multum stimulatur ab aliquibus Cardinalibus quod Papatui cedat, quod etiam Roma sub ipso periclitatur, & sub eo confunditur. Quibus stimulis concitatus sanctus Pater [cogitabat Papatui cedere]. Quod cum Rex perpendisset & Clerus, mandat fieri processionem a majori Ecclesia usque ad Castrum Regis, cui processioni ego interfui: ubi convenerunt multi Episcopi Regionis, omnes Religiosi, & totus Clerus. Cumque pervenisset processio ad dictum Castrum ubi dictus Pontifex morabatur, exclamavimus more solito pro benedictione. [Ne id faciat supplicant Neapolitani,] Ipse vero pro reverentia processionis ad fenestram accessit cum tribus Episcopus. Data igitur benedictione, unus Episcopus processionis prædictæ a sancto Pontifice audientiam petit, loquens in persona Regis & totius Regni, quantum ad Clerum & populum, me præsente, supplicans humiliter eidem, vice & nomine omnium supradictorum, voce altissima & tubali (quia processio tota audiebat inferius in platea Papa autem superius in fenestra) quod cum ipse esset gloria dicti Regni, [eumque permovent:] nulla persuasione ad resignandum consentiret. Ad quæ verba ex mandato Papæ unus ex ipsis, qui cū ipso erant, respondit; quod non intendebat, nisi aliud appareret unde conscientia urgeretur. Tunc dictus Episcopus prolocutor pro Rege & Regno alte incipit, Te Deum laudamus, & sic inde ad propria redeunt; quod fuit quidem, ut mihi constat, circa festum Beati Nicolai.

[21] Hoc autem non obstante adhuc aliqui Cardinales mordaciter infestant, quod in periculum animæ suæ Papatum tenebat, [sed resumpto cessionis consilio,] propter inconvenientia & mala quæ sequebantur ex suo regimine. Ad quæ verba movetur Sanctus, &sic incipit amicos consulere qualiter hoc fieri posset: & inde postea ad paucos dies, hoc est [decem dies ante] Natale Domini, Papatu cedit in manibus Collegii: quam [cessionem] t & ipsum Collegium dicitur acceptasse. Ante istam autem cessionem, de consilio & assensu suorum Fratrum, Constitutionem facit, quod Papa potest in certis casibus resignare: quam Constitutionem Bonifacius VIII successor ejusdem autenticat, [eam licere decernit facitque,] & confirmat in VI lib. de Renuntiatione cap. I & ipsum factum Clementis I, de quo actum est supra de quarto Pontifice, etiam fidem facit. Post cessionem autem ad modicum tempus, juxta formam Decreti; ad electionem alterius procedunt præsente Rege Carolo Neapoli in Vigilia Nativitatis Domini in Dominum Benedictum Gajetani vota sua dirigunt, & in summum Pontificem assumunt, & Bonifacius VIII vocatus est, [& eligitur Bonificius Papa 8:] anno videlicet Domini MCCXCIV. Sedit autem Cælestinus a VII Kal. Julii, u usque ad XIX diem vel circa Decembris. Volens autem de Curia recedere & ad eremum transire, fugam iniit; sed Bonifacius post ipsum nuntios seu veredarios transmittit ad ipsum detinendum, & inventum ipsum reducunt, ac in custodia ponitur & tenetur, pro cavendo scandalo Romanæ Ecclesiæ, quia apud aliquos mussitabatur an cedere potuisset, & sic poterat schisma in Ecclesia generari. Tentus igitur in custodia, non quidem libera, [sub quo in custodia mortuus Petrus,] honesta tamen, in castro, ut dicunt, Fumonis XIV Kalendas Junii moritur, & in quodam monasterio sui Ordinis, quod dicunt Antonii, retro altare sepelitur, anno Domini MCCCV, ut tradunt. Hic vir sanctus longo tempore eremiticam vitam duxit, multosque discipulos bonos fecit: de cujus Canonizatione facienda postmodum apud magnos viros in Romana Curia solicitudo incubuit, ac longo tempore duravit. [a Clemente 5, canonizatur an. 1313.] Demum datur examinatoribus in Curia per Clementem, ad instantiam Regis Franciæ & aliorum Principum, super vita & miraculis ejus; ac investigatis & inventis, & per Collegium approbatis, dictus Clemens ipsum Sanctorum Catalogo adnotavit sub nomine sancti Petri Confessoris; per quod nomen etiam sua cessio approbatur. Actum est apud Avenionem anno MCCCXVI, a transitu ejus anno x, vel XI, fuitque instituta ipsius festivitas celebranda XIV [Kal. Junii] qua die ipse migravit ad Dominum.

[22] Hactenus Ptolomæus Lucensis in Historia, corrigendus in numeris annorum, [Calculus annorum vitiosus in Ptolomæo,] tam hic, ubi annum mortis notat; quam in Annalibus, ubi agit de Columnensium rebellione. Hunc autem in iis quæ solum sermone vulgi absens didicit, non fuisse accuratißimum, juvabit observare, ut quando ad XXX Maji agendum erit de jure S. Ferdinandi Regis ad regnum Castellæ, ex parte matris Berengariæ, ut inter nat as Alfonsi primogenitæ; minus angat ejusdem Ptolomæi auctoritas, centum annis post rem gestam scribentis, Blancæm primogenitam fuisse. Interim eum, qui Ptolomæi errorem efficacißime corrigit, Guilielmum de Nangiis, nonnihil seniorem, [corrigitur a Guilielmo de Nangiis,] audiamus. Post duorum, inquit annorum, trium mensium & duorum dierum Ecclesiæ Romanæ vacationem, centesimus nonagesimus sextus Cælestinus quintus præsidet. Hic Fr. Petrus de Morone antea dictus, natione Apulus, Monachus & Pater cujusdam tenuis Religionis ab eo institutæ, quæ S. Petri in Montibus appellatur, apud Sulmonem Aprutii vitam arctam eremiticam ducebat. Hic etiam vir magnæ humilitatis, sanctæ conditionis & famæ celebris, ætatis ut putatur annorum septuaginta & amplius, validus tamen & compos, litteraturæ quidem modicæ, sed discretionis bonæ & alicujus experientiæ, ex insperato, cum Cardinales viderentur super electione Papæ in sua discordia obstinati & confirmati, & tunc ad tractandum de electione non convenissent, nec alias umquam de ipso Fr. Petro eligendo mentionem aliquam habuissent (quodam Cardinali de fama & sanctitate ipsius in communi Consistorio incidenter aliqua referente) divina, prout creditur, inspiratione, unanimi cunctorum voto, cum lacrymarum plurima effusione, in summum Pontificem est electus: Deinde addit Circa Dominicum Adventum Cælestinus Papa, nescio quo ductus spiritu, in pleno Consistorio coram cunctis, annulum, mitram & sandalia deponens, omni Papali officio & beneficio totaliter renuntiavit. Post quem centesimus nonagesimus septimus Bonifacius octavus, natione Campanus præsidet. Hic Cælestinum Papam depositum, volentem ad locum unde assumptus fuerat redire, minime permisit, sed honorifice fecit eum diligenti custodia in loco tutissimo custodiri. Denique, anno MCCXCVI. Cælestinus Papa depositus, diem clausit extremum.

[23] Annis circiter quadraginta post mortem S. Petri Franciscus Petrarcha, sui temporis Poeta Rhetorque clarißimus, [Petrarcha in libro de Vita solitaria,] opus de Vita Solitaria composuit, ingenio suo dignum: in cujus operis lib. 2, cap. 17 cum egisset de S. Petro Damiani, qui ab eremo ad Cardinalatum abstractus, ad eamdem postliminio rediit; Hujus, inquit cap. 18 Petri clarissimum faceret raritas ipsa contemptum, nisi eum Petri alterius Romani Pontificis, [laudat cessionem Petri,] quem Cælestinum dixerunt, recentior contemptus & clarior obscurasset: qui Pontificatu maximo, velut mortifero fasce, deposito, in antiquam solitudinem tam cupide repedavit, ut hostili compede liberatum crederes. Quod factum solitarii sanctique Patris, vilitati animi quisquis volet attribuat: licet enim in eadem re pro varietate ingeniorum, non diversa tantum, sed adversa sentire. Ego imprimis, & sibi utile arbitror, & mundo: utrique enim, propter inexperientiam rerum humanaru, quas multa divinarum contemplatione neglexerat, longumque solitudinis amorem, periculosa esse, anceps & turbida poterat altitudo. Nam quid Christo visum sit, miraculum quod per eum Deus ostendit, die qui post renuntiationem primus illuxit, indicio est: quod profecto non fieret, si quod gestum erat Divinitas non probaret. Ego prorsus altissimi cujusdam & liberrimi, & jugum nescientis vereque cælestis animi factum reor; atque ita sentio, non potuisse id ab homine fieri, nisi qui res humanas justo pretio æstimasset, quique tumidum fortunæ caput pedibus subjecisset. Ambrosii patrocinio locus eget, [ex mente S. Ambrosii ad Demetriadem,] ex eo præsertim libro, quo ad veræ humilitatis obser vantiam sacram Virginem Demetriadem cohortatur x. Non, ut dilectores (inquit) hujus seculi putant, parvi cordis aut segnis est animi terrenas opes spernere, honores occiduos fastidire; nec ibi gloriam quærere, ubi laudatur peccator in desideriis animæ suæ, & qui iniqua gerit benedicitur. Unde si vere intelligatur contemptus iste rerum præsentium, ad quætendat, & qualia concupiscat; nihil hujusmodi mentibus rectius, nihil invenietur erectius; quæ sacratissimis desideriis universa transcendunt; neque ad ullam creaturam, quamvis potentem atque mirabilem, sed ad ipsum omnium visibilium atque invisibilium ambiunt Creatorem, cui appropinquare clarescere est, quem timere gaudere est, cui servire regnare est.

[24] Hujus præconio laudis, quis usquam quæso, seu quis unquam dignior Cœlestino? Reliquerunt alii naviculas suas ac retia, alii possessiunculas, alii telonium, alii etiam regna vel regnorum spem, secutique Christum Dominum, facti sunt Apostoli, facti sunt sancti & amici Dei; [ab animi magnanimitate,] Papatum vero, quo nihil est altius (rem tam exoptatam, tamque mirabilem, ut ab admiratione ac stupore y dictum ferant) quis ulla ætate, præsertim ex quo tanto in pretio esse cœpit, tam mirabili & excelso animo contempsit, quam Cælestinus iste? pristinum & nomen, & locum, & amicam bonis moribus egestatem appetens; atque, dum cælum suspicit, terræ immemor? Quem in statu quolibet æque Deo placitum, quis non videt, qui mira ejus opera, sed alio digna stylo, trifariam distincta perlegerit, quæ gessit, aut antequam ascenderet, aut postquam descendit, [quam Deo placuisse,] aut dum sedit? Quid miri autem si virtus operum non defuit, cujus & animi tenor unus, & qua licuit vitæ mutatio nulla fuit? Si quidem in supremo rerum culmine, & intra augustissimum ac papalem thalamum, angustam sibi eremiticamq; cavernulam meditatus, in alto humilis, inter turbas solitarius, inter divitias pauper vixit. Adde quod & statim ab initio tentavit fugam, cum discipulo quodam suo Roberto Salentino, tunc juvene; sed inopinata & subita populi multitudine circumventus, cum evadendi nulla spes esset, in discipulum versus quæsivit, an se ad excelsa tractum & coactum sequi vellet? Ille autem, qui a Magistro didicisset mundum spernere, Christum vero & quibus ad Christum itur virtutem, [monstravit a morte visus Roberto Salentino.] pacem, silentium, & solitudinem amare; Quæso, ait, ut labori & periculo meo parcas, meque potius cellæ inopis & tuti otii successorem, quam divitis ac solicitæ gloriæ participem velis. Quod & factum est. Substitit enim, Patre Romam abeunte: cujus non multo post animam, e carcere gemino, ad sidereas scandentem sedes conspexisse dicitur; ignarus rerum, & miraculo stupens, atque interrogans, An se tunc etiam sequi, an quid aliud agere juberet? quem ille ut in solitudine perstaret, admonuit; & sic cælum petens, inter verba disparuit. Discipulus autem ille consilii memor, usque ad tempora nostra perveniens, & dierum plenus, ante hos paucos annos post Magistrum obiit, magna quidem apud suos sanctitatis opinione & mirabilium fama operum relicta.

[25] Sed ad Cælestinum redeo, cujus ascensus quam mœstus quamq; contra animum suum esset, descensus lætus & spontaneus declaravit. [Cessit autem lætissimo animo,] Audivi narrantes qui viderunt, tanto illum fugisse cum gaudio, eaque signa lætitiæ spiritalis oculis ac fronte gestantem, dum a conspectu Concilii, jam tandem sibi redditus ac liber, abscederet; quasi non humerum blando oneri, sed collum diris securibus subduxisset, utque ejus in vultu nescio quid Angelicum reluceret. Nec immerito: norat enim quid repeteret, nec quid dimitteret ignorabat. Certe a laboribus ad requiem, ab insanis disceptationibus ad divina colloquia remeabat: linquebat urbem; ibat animo, & (nisi Successoris fastus obstaret) pedibus ibat in montem, hispidum fateor ac præruptum, sed unde sibi planum iter esset ad superos: cum quo utinam vixissemus! Quod idcirco præcipue de hoc uno, inter tot solitarios, optaverim, quia nusquam rei optatæ propinquius votum erat. Neque enim magno disjungimur intervallo, modicumque vel cunctandum illis, vel nobis accelerandum fuit, ut iter hoc vitæ pariter ageremus, quod ille cum patribus nostris egit. [cui se comitem fuisse optat auctor.] Et quam brevi spatio temporis per omnem Italiæ tractum usque ad Alpes! quot ab eodem instituti Ordinis conventus sacri! jamque (ut audio) Alpes ipsas devotio propagata transcendit, durat religiosa successio, durabitque: & quos in solitudine genuit, vivunt nati; cum in palatio geniti, quosque vel ad Ecclesiæ Cardinem vel ad alios gradus extulit, jam pridem omnes obierunt: tanto stabiliora sunt sacræ solitudinis fundamenta, quam sæculi, Irrideant licet, igitur, qui viderunt, quibus præ fulgore auri & purpuræ squallidus opum spretor & paupertas sancta sordebat: nos hominem hunc miremur, interque rarissimos numeremus, damnumque vocemus non vidisse, cujus visio lucrum ingens, exemplumque clarissimum præstare poterat, altioris vitæ confragosa tentantibus. Ceterum præsens fama, consecratumque viri nomen, & laudatoribus suis favent, & arguunt insultantes. Gratias autem Deo, tam magnanimes facti sumus, ut hos duos Petros æmulis [non] carituros, & pusillanimitatem hujuscemodi sine exemplo nostri temporis [nequaquain] z futuram, speremus.

ANNOTATA.

a In Ms. Riccii hic præfigitur Titulus, Fides undecim Cardinalium, qualiter Fr. Petrus de Morrone fuit electus Pontifex in anno 1294.

b Latinus compellatur Frater, quia fuit Ordinis Prædicatorum; uti & Card. Marthæus Ordinis Minorum.

c Geraldus, & in epitaphio apud Vghellum Gerardus, de quo aliisque hic nominatis Cardinalibus legi poterit Ciacconius.

d Ita Ms. Riccei. Faber, omissa voce Sermonis, legit, ponderaremus.

e Beraldus de Gout, Archiepiscopus Lugdunensis, mox a Cælestino creatus Cardinalis Albanus: infra de Glotho cognominatur a Ptolomæo Lucensi.

f Leonardus Mancinus, Episcopus Urbevetanus, Archiepiscopus Sipontinus.

g Faber perperam legit & impreßit Portuensem, non animadvertens, Cardinalem ex primariis unum, non fuisse ultimo loco post Episcopos nominandum: Pactensis autem ac Liparensis in Sicilia Episcopus Pandulfus hic fuit, usque ad an. 1296, juxta Rocchum Pyrrhum.

h Faber corrupte Aleapolionis, ac deinde Mandagato.

i Carolus Andegavensis, frater S. Ludovici Regis Galliæ, cum suis Gallis Sicilia expulsus, & tunc in hodierno Neapolitano regno degens.

k Saya, an silva Appulis sit nescio.

l In Annalibus additur tam Cleri quam populi, sed exprimitur enormis multitudo plusquam ducentorum millium.

m Landulphus Brancatius Neapolitanus interfuit creationi Clementis V an. 1305.

n Fr. Thomas de Ocra, mortuus an. 1300 antea Abbas S. Ioannis, Ordinis Cælestini, cujus ut Beati Vitam Telera describit.

o Joannes de Castro cæli, monachus quidem Caßinensis & Præpositus S. Benedicti de Capua fuit, prius quam anno 1282 crearetur Archiepiscopus Beneventanus: sed numquam Abbas.

p Guilielmus Longus Bergomensis, cujus laudes fusius prosequitur Ciacconius, in eo tamen recte correctus a successoribus & recognitoribus operis, quod ab eo crediderit compositum sextum librum Decretalium: Epitaphium Oldoinus addidit, qui etiam correxit errata Ciacconii circa Ioannem prænominatum.

q Simon de Bello-loco, Archiepiscopus Bituricensis ab anno 1280.

r Latinus mortuus est die 10 Augusti.

s In Annalibus expreßius sic legitur: Interim autem Domnus Jacobus de Columna & Domnus Petrus (etiam de Columna) & Domnus Hugo de Belliomo, Aquilam vadunt, factique sunt Domini Curiæ: quod alii Cardinales videntes, Aquilam properant. Tunc venit Aquilam Domnus Benedictus Cajetani, qui postea Bonifacius sequens, de quo credebatur quod non gratiose ibi videretur, eo quod Regem Carolum Perusii multum exasperasset: qui statim suis ministeriis & astutiis factus est Dominus Curiæ & amicus Regis.

t Ego Cælestinus Papa V, motus ex legitimis causis, id est, causa humilitatis & melioris vitæ & conscientiæ illæsæ, debilitate corporis, defectu scientiæ & malignitate plebis, & infirmitate personæ, & ut præteritæ consolatione vitæ possim reparare quietem; sponte ac libere cedo Papatui, & expresse renuntio loco & dignitati, oneri & honori, dans plenam & liberam facultatem ex nunc sacro Cœtui Cardinalium eligendi & providendi, dumtaxat Canonice, universali Ecclesiæ de Pastore. Auctor formulæ creditur idem fuisse, qui & consultor Pontificatus abdicandi; cui etiam tribuitur Constitutio, definiens ejusmodi abdicationem licere, exemplo Clementis Papæ, prout ea Constitusio allegatur a S. Antonino.

u Ms. nostrum: Seditq; quasi anno dimidio, ipse siquidem in Vigilia S. Luciæ cessit Papatus onere. Si tamen a die suscepti Pontificatus, ut eo fiebat tempore, subducatur illius spatium, solum a dimidio Iulio ad 12 Decembris menses circiter quinque invenientur: a die autem Consecrationis non nisi menses 3, dies 15.

x Est hoc ex epistola 84, Ambrosio quidem adscripta, sed Prospero Aquitano a multis adjudicata.

y Nempe interjectio admirativa est, Papæ!

z Omissam bis negationem, huic loco necessariam, restituisse me credo ex mente Auctoris; qui quam vere ex animo solitudinem prædicaverit, probat ipse illius recessus in Vallem-clausam prope Avenionem, ubi profitetur omnia fere opera sua vel scripta vel concepta.

CAPUT IV.
Summarium miraculorum ante Papatum ex Ms. Italico Neapolitano.

[26] Postquam Canonizationum solennium causas ad Apostolicæ Sedis unius judicium detulit universalis Ecclesiæ consensus, [In Summarii ipsius Italica Epitome referuntur,] seculo circiter XII; ordinata paulatim ratio est, quo tanta res via quam potest certißima tractaretur, cœptique ex Commißione Apostolica fieri ipsis in locis Processus, ad audiendas juratorum Testium depositiones. Quia autem eo modo contingebat Depositiones istas, in forma probanti ac sigillatim acceptas, in magnam scripturarum molem excrescere; hoc etiam provisum prudenter est, ad Iudicum laborem sublevandum, ut eorumdem Processuum Summarium aliquod conficeretur, aptum in ordinem referens capita & articulos veritatum, a Testibus declaratarum, additis breviter nominibus ac numero Testium. Geminum hujus praxeos exemplum nobis offert hic dies XVIIII Maji; unum in præsenti Sancto, de quo testatur Marinus, non solum Processus haberi atque a se visos lectosque esse, sed etiam eorumdem Summarium in suo Aquilano conventu; alterum in S. Yvone Presbytero, annis LIII post S. Petrum Cælestinum canonizato. Posteriorum ecgrapha ipsi vidimus & habemus: de prioribus Marino iisdem uso credimus. Ipsius tamen Summarii Epitomen quamdam, Italice jam olim descriptam Neapoli reperimus, apud Patres Theatinos inter Collectanea P. Antonii Carccioli, in qua refertur sola miraculorum substantia, cum nominibus personarum quibus acciderunt, prætermißis nominibus testium, visaque est nobis res digna, quæ Latine reddita in hac Sylloge, præmitteretur Bullæ Canonizationis, ad eadem miracula rite examinata atque probata se referenti. Dividantur autem miracula illa in tres classes, secundum ordinem temporis quo contigerunt, videlicet, ante Papatum, post Papatum, atque post mortem: ut videatur hic esse tractatus supra indicatus a Petrarcha, remittente lectorem ad mira Petri opera, trifariam distincta, sed alio digna stylo. Sunt autem prima ante Papatum circiter quinquaginta miracula.

[27] Catania, uxor Notarii Joannis Riccardi & filia Mag. Benedicti Medici Sulmonensis, facta omnino cæca, nec spem ullam habens visus recuperandi, cum devote ipsi Sancto afficeretur, [illuminatæ cæcæ duæ,] cujus predicatione vir suus a vita dissolutissima fuerat ad meliorem conversus, ab eodem miraculose illuminata est. Trotta etiam Benedicti, de Castro-Sangrio, oculorum luce privata eamdem recepit signo Crucis super ipsos per Sanctum formato. Item Jacobus a S. Euphemia, diœcesis Teatinæ, visu orbatus adductusque ad Sanctum cum magna devotione, ejus meritis & oratione cæcitate liberatus est. Et Petrus Ser. Joannis Mag. Petri de Sulmona oculo dextero videre cœpit, quod ante non poterat, statim ac fuit a Sancto signatus. [& plurium oculi curati,] Nicolaus, filius Sermentinæ Joannis Palumbi de Sulmona, oculo altero cæcus, & devote adductus Sancto, meritis & precibus ejus curatus est. Matthæus, filius Sinibaldi de Caramanico, dextrum oculum pano & caligine obfuscatum habens, claritatem ejus accepit, signo Crucis per Sanctum super se formato: Simili cosignatione visum, quo divino judicio privatus erat, recepit Justinus Antonius de Serra-monacesca, ad Sanctum devote a parentibus ductus.

[28] Angelo Joannis-Alberti de Sulmona crus sinistrum incurabili plaga affectum emarcuerat, sed a Sancto fuit in instanti curatum. Thomas Egualdieri de Rocca-Morici claudus, contractus, [item contracti & paralytici:] & toto corpore tumefactus ac plenus doloribus; manibus etiam tam inutilis ut nihil iis apprehendere posset, signo Crucis ab eodem sanitatem accepit. Item Berengarius Valeriani, per quinquennium contractus nec absque ferulis incedere valens; & Benedictus Roberti de S. Valentino, membris omnibus paralyticus, Dei virtute & meritis Sancti fuerunt curati. Guilelmus de Colalto usum tibiarum inflatione quadam amiserat, ut-nec ambulare nec stare posset: per somnum edoctus, quod si ad Sanctum accederet sanandus ab eo esset, ad eumdem portari se fecit, & voti compos factus est. Thomas Guilielmi de Luco, a cingulo deorsum quinque annis paralyticus; alius etiam Thomas, biennio incurvatus & contractus cum ingenti capitis cruciatu; adducti ad illum, signo Crucis erecti fuerunt. D. Granata, uxor Judicis Leonardi de Sulmona, brachio digitisque contracta per quadriennium; & filius ejus Marinus hecticus, depositus a medicis; meritis ejusdem sunt liberati. Nicolaus, filius Benedicti Thomæ de Sulmona, contractus a ventre usque ad plantas pedum, adeo ut trunci instar nullum amplius sensum membrorum inferiorum vel usum haberet, sanitatem obtinuit per preces Sancti.

[29] Fredericus, filius Francisci Cavalerii de Castro Sangrio, a nativitate surdus ac mutus, ipsa qua Sanctum accessit hora, ductus a patre, auditum & loquelam accepit. Joannes, filius Isabellæ Juliani de Bajano, [muti, surdi,] similiter a nativitate mutus & claudus annis duodecim, mox ut coram Sancto stetit, isque supra eum Crucis signum formavit, utroque malo liber fuit. Stephanus Gerardi Valentini de Acciano, amisso sanæ mentis usu, cum saxo percussus fuisset, Deo ac Sanctis maledicere & quoscumque posset percutere solitus, licet catena ad collum alligata vinctus teneretur, etiam loquelam amiserat: violenter autem protractus a parentibus ad Sanctum, miraculose curatus est & statui pristino restitutus. Item Romanus quidam ab urbe Roma, nihil omnino loqui valens, loquelæ usum continuo accepit. Nicolaus etiam filius Galitiæ, uxoris Joannis Pelosi de Sulmona, mutus a nativitate sua, per signum Crucis. Joannes similiter, filius D. Aulentis, Uxoris Jacobi Cavazeje, mutus a nativitate & pedibus mancus, sic ut insistere iis nequiret & toto fere corpore inutilis videretur; deportatus ad Sanctum, per orationum ejus suffragia miraculose loqui cœpit & invocare matrem, ac pedibus liberis valenter ambulare. Bartholomæa denique Riccardi Berardi de Rocca-murici, ab utero muta & a cingulo deorsum paralytica, sic ut neque movere sese de lecto nec juvare ullatenus posset sine alterius adminiculo; cum decem annis in ea calamitate mansisset, tandem delata ad Sanctum eiq; commendata, insuetam continuo vocem & gradiendi facultatem obtinuit.

[30] Bartholomæus filius D. Gemmæ, uxoris qu. Pamphilii de Riardo, [item leprosus,] cujus vultum infirmitas quædam corrodens nec non alias corporis partes sic exedebat ut leprosus ab omnibus judicaretur, & a medicis desperata ejus salus haberetur; cum devotione adductus Sancto, plenissimæ sanitati est redditus. D. Franciscæ, [exulcerata,] filiæ D. Gentulucciæ Berardi, sororis Ser-Alexandri de Sulmona, pes sinister sic erat infistulatus, ut pluribus plagis hians ipsam vitam infirmæ in periculum adduxisse crederetur, quia toto triennio curari non potuerat. Cumque desperantibus curam medicis præsentata esset ad Sanctū, & is triplici Cruce plagas signasset, mox ambulare incœpit: atque intra paucos dies sic curata fuit, ut neque cicatrix quidē ullius vulneris appareret. Mag. Gualterius Thomæ de Caramanico Presbyter iliaca passione & arenarum doloribus cruciabatur, a quibus per Sancti orationes plane liberatus est: sicuti etiam a morbo epileptico Nicolaus, [epilepticus,] dictus Zuatellus de Sulmona, cum devote petiisset benedici a Sancto, nec ullam aliam spem haberet consequendæ sanitatis. Elisabetha quoque, filia D. Bartholomææ uxoris Notarii Bonhominis de Sulmona, [herniosa,] cum gravi & periculosa infirmitate rupturam in inguine patiens, cui mederi ars nulla per triennium valuerat, meritis suffragiisque ipsius integerrime convaluit.

[31] Nicolaus, filius Meliorati Joannis de Sulmona, scabiosus in facie ac veluti leprosus, similiter sanatus est: [scrofulosus,] uti & filius Petri Baldini de Sulmona, æque dictus Nicolaus, cui maxillæ & guttur sic obsitum erat scrofulis, ut absque grandi difficultate nec manducaret nec biberet, essetque positus extra spem salutis; oblatus Sancto ipsique de peccatis confessus, & in affectis partibus Cruce signatus. D. Florentia, uxor Mag. Joffredi aurificis, & filia Judicis Philippi de Sulmona, [hectica,] hecticæ infirmitatis diuturnitate exhausta decumbebat, citra spem salutis deposita a medicis: quæ cum ad Sanctum se devote vertisset, suoque corpori imposuisset lineum pannum sibi ab eo missum, continuo ac miraculose in pedes erecta ambulavit. Mag. Andreas Bartholomæi de Sulmona, [herniosi duo,] ex gravi lapsu inferne ruptus, citra gravem molestiam ambulare non poterat, neque spem habebat in medicis reliquam: verum contactus a Sancto & Cruce signatus, liberum sese subito sensit. Similem rupturam cum pateretur Onuphrius, filius Petri Molinarii de Sulmona, ex simili lapsu sibi relictam, simili etiam modo est a Sancto curatus.

[32] Petrus Tani Hospitalarii, brachium obstipum habens continuoque attractum, devotione erga Sanctum accensus ipsum adivit: [brachio attractus,] & jussus signo Crucis seipsum signare, eodem quo se signavit momento temporis dimissus est ab infirmitate illa. Jacobacius, filius Bartholomæ Amici de Sulmona, pene ab utero matris epilepticus, idque adeo graviter ut uno quandoque die ter collaberetur, [epilepticus,] omnesque consanguinei sui mortem ei pro solatio optarent potius quam vitam; motus fiducia erga Sanctum, adivit ejus cellam, & cum benedictione tam efficaci recessit ut numquam tale quid passus sit. Gualterius Joannis de Casali, [incurabilia apostemata,] apostema in inguine ferens, adeo dilatatum & infistulatum, it stercora ei per vesicam æque ac per anum egererentur, post annum infirmitatis sextum, signatus a Sancto & sanatus est. Nicolaus Nicolai dextra in manu quinque annis tulerat scrofulam, ovum gallinæ magnitudine adæquans, quam ei signo Crucis dissipavit Sanctus. Bontempus de Serra-Monacesca, toto sinistro latere paralyticus & reliquo corpore debilis, ambulare non poterat nec laborare: qui similiter Sancti precibus meritisque adjutus fuit.

[33] Sanitas Philipponis de Guardia-grelle, dæmoniacis sæpe agitatus & conterritus spectris, [ore distortus,] nocte quadam cecidit, manfitque cum ore ex latere uno ad aures distortus, sic ut horrori simul & stupori intuentibus esset; itaque permansit hebdomadibus tredecim, nec unquam juvari ullo remedio potuit, donec cum fiducia Sanctum adiit, eique confessus peccata injunctam sibi pœnitentiam implevit: tunc enim restitutus ei in pristinum statum vultus est. Fr. Bernardus de Monte-milio ex Ordine ipsius Sancti, [energumeni liberati.] diabolicis agitatus intemperiis, manu sua guttur cultello percussit, clamante qui eum possidebat spiritu, Volo hic manere. Quo ad se adducto mandavit dæmoni Sanctus, ut statim egressus discederet: at ille, Noli me, inquit, hinc effugare, Petrucci. Hoc autem a multis Monachis intellectum fuit: sed cum signum Crucis fecisset Sanctus, egressus statim infernalis hospes, dimisit monachum etiam sanum a vulnere, qui multis postea annis vixit in Ordine, a sanctitate insigni commendatus. D. Antonia de Pretulo, a maligno spiritu vexata, quemadmodum evidentia monstrabant indicia, violenteque adducta ad sancti Spiritus prope Sulmonam, ubi stabat Sanctus paratus ad Missam populo dicendam; mox atque ab eo fuit Cruce signata, tres carbones evomuit, & domum liberata remeavit. Alia energumena, in eamdem ecclesiam simili tempore adducta, coram omnibus ibidem præsentibus exclamavit, Petruccius debet me liberare: ad quam vocem conversus Sanctus formavit signum Crucis, liberamque dimisit: quod idem eodem in loco pluribus mulieribus energumenis usu venit.

[34] Cum Fr. Jacobus Pacentranus Ordinis Prædicatorum, adhuc juvenculus, [pane omni pauperibus erogato plura reddita,] ivisset ad Sanctum ut divinum Officium cum eo persolveret in loco S. Margaretæ, ubi is erat, ac deinde cum eodem pranderet; oculis suis se vidisse asseruit, quod ibi non fuerint nisi tres panes pro quinque personis. Dum autem simul essent ipse & Sanctus, pulsatum ad ostiū est a paupere, panem postulante pro Dei amore: quem ei dari Sanctus jussit. Necdum vero compleverant Officium, cum similiter pulsavit pauper alius, & panem quem petebat accepit; uti & tertius. Dum autem sic erogaretur panis, apparuerunt ad portam duo viri ignoti & peregrini, onusti panibus, nucibus & fructibus aliis, quæ omnia ibidem deponentes abierunt. Ostiarius vero ea Sancto attulit, qui sumpta inde salutaris exhortationis occasione, suadere suis cœpit, ne quando de auxilio divino desperarent, sed in eo positam fiduciam haberent. Idem Fr. Jacobus præterea dixit, quod in Magellensi sancti Spiritus monasterio cum Sancto fuerit, [alias pauci panes ad triduum multiplicati.] cumque aliis duodecim Monachis in Quadragesima S. Martini, quando appropinquante festo Nativitatis Dominicæ nihil aliud reperiebatur in monasterio quam septem panes diversæ mixturæ, & duæ placentæ propter festi solennitatem confectæ: quodque egressus de cella Sanctus fecit panes illos placentasq; dividi inter omnes, dando cuique portionem suam ut melius fieri poterat. Notabat autem ipse testis & alii præsentes, non sufficere inter tantos: contigit tamen miraculose ut die illo, qui Dominicus erat, bis fuerint omnes illo pane satiati, nec non duobus diebus sequentis Lunæ ac Martis: atque ita manifeste apparuit, id quod comedentibus superfuerat amplius fuisse quam appositum erat: post festum autem Innocentium, plurimi ex illis partibus advenerunt, non obstante rigore hiemis, cum pane aliaque necessaria annona, dicentes ad hoc se excitatos a viris duobus, qui tranfierant clamantes, Succurramus Fratribus qui sunt in monte, ne pereant fame.

CAPUT V.
Miracula in & post Papatum atque post mortem ex eodem Summario Italico.

[35] Cum Papa Cælestinus castrum Rajani pertransiret Neapolim versus, quædam mulier, Amata nomine, benedictione ejus recuperavit usum membrorum & facultatem gradiendi, quibus erat privata. [Adjutæ miraculo mulieres tres:] Angela, Joannis Petri de S. Euphemia, a capite ad pedes tumens atque inflata, per annos quatuor se movere non poterat nedum ambulare, spe insuper omni recuperandæ salutis destituta mœrebat; cum fuit a sancto Patre consignata & sanata. D. Maria, filia Conradi de Vairano, per biennium graviter vexata a dæmonibus, & coram sancto Patre genuflexa, dum obiret plateas Neapolitanas, ejusdem benedictione percepta nullam amplius ab iis passa molestiam est.

[36] Postquam autem Papatui renuntiavit. Petrus Nicolai de Malapezza Venafranus, [curata cæcitas,] amisso per morbum oculi utriusq; lumine, ipsum recepit, Cruce per Sanctum formata signatus. Puella de Miniano, membris omnibus contracta viribusque destituta, adducta ad Sanctum, [paralysis,] simili modo sanata est. Joannes de Lisa Sulmonensis, toto corpore dolens ac fere paralyticus, ita ut ægre se posset manibus pedibusq; reptanda promovere, liberam gradiendi facultatem coram Sancto adductus etiam sic accepti. Mag. Gimundus de Vairano, [scrofulæ] scrofulis ad gulam enatis gravatus, nec iis tollendis remedium ullum in humana arte reperiens, accessit Sanctum, quando per Bonifacium Papam VIII successorem suum abducebatur ab oppido Vestia: qui cum super eum signum Crucis formasset, ex eadem hora cœpit minui malum, fuitque intra paucos dies omnino sublatum. Robertina, uxor Ricciardi Hispani, grandibus scrofulis onerata ad gulam, contulit se ad viam publicam in territorio Marzano, qua transiturus erat Sanctus quando abducebatur Vestia, sicut jam dictum est; benedictioneque percepta, liberata etiam fuit.

[37] Joannes, filius Bartholomæi Angeli de Ferentino, gravibus pectoris angustiis arctatus ab asthmate, sic ut aliquando integra hora laboraret in adducendo spiritu, [asthma,] orationibus Sancti, ad quem adductus erat, & signo Crucis solutus est ab illa infirmitate. Mulier quædam, male a dæmonio vexata violenteq; adducta ad ecclesiam S. Spiritus prope Foggiam, quando Vestia abducebatur Sanctus, [Energumenæ 3 liberatæ,] Crucis signaculo fuit per eum liberata. Item alia mulier, similiter vexata, per quam dæmon Latina æque ac vulgari lingua loquebatur, ad viam publicam prope Teanum vi protracta, qua transeundum Sancto erat, mundata est. Tertia denique, ad præsentiam Sancti conducta prope locum S. Martini in Valle-gaudii, molesto hospite soluta fuit, benedictione suscepta.

[38] Cum S. Petrus Cælestinus, in Castro Fumonæ de mandato Bonifacii VIII conclusus, gravissima laboraret infirmitate, qua & mortuus est; in ipso mortis ejus articulo apparuit, [Crux visa in morte,] & a multis ibidem præsentibus testibus visa est Crux splendidissima pendere in aëre, in medio domus, id est supra portam cameræ ubi Sanctus jacebat: quod prodigii instar habitum fuit, tanto certius quanto conspicabilius pluries conversa in gyrum est, & majori diei parte ibidem perstitit. Postea vero sequentia miracula contigerunt.

[39] Leonardus Gualterii de Pectorano scrofulam gestabat supra oculum dexterum ad magnitudinem amygdalæ adeo ut oculum aperire non posset: cum autem indies fieret grandior, [Curantur, scrofula,] jamque annum unum sic processisset, attactu catenæ, qua Sanctus accingi solebat, continuo evanuit. D. Philippa de Palena, a cingulo deorsum contracta & paralytica spatio unius anni, gressuque privata: [paralysis,] quæ eadem catena cincta, ad modum quo ipsa cingi solebat Sanctus, sanitatem obtinuit miraculosam. D. Marca, filia Mariæ Leonis de Guarcino, latere dextero paralytica, sic ut eo nec movere se nec portare quidquam posset, adducta ad ecclesiam S. Antonii prope Ferentinum, ubi jacebat corpus Sanctum, & posita supra ejus sepulcrum, subito sanata est. Item Romana, filia Philippæ uxoris Nicolai Matthæi de Ferentino, brachio contracta & latere dextro paralytica, nec manibus nec pedibus uti valens, magna cum devotione ad sepulcrum delata, ibidem sanitatem impetravit. D. Lætitia, D. Clementis de Ferentino, [& pedum impedimentum,] continua febri graviter laborans, & insuper dextro latere paralytica, voto se obligans ad Sancti sepulcrum visitandum, voti rea mox fuit. Petrus Mag. Jordani della Serucula Anagninus, in dextera coxa tantum dolorem patiens ut ambulare non posset, neque pedes in terra ponere: gressum recuperavit eodem adductus.

[40] Lætitia, filia Leonardi Licaze de castro Mozoli diœcesis Anagninæ, per sex annos dextrum pedem contracta, positaque supra sepulcrum Sancti, gratiam incessus expediti consecuta est. Petrus, alias dictus Pietas de Ferentino, per quemdam morbum intolerabili cruciatui junctum amiserat gradiendi facultatem, neque digitos manuum adstringere poterat, sed membris omnibus contractus anno integro manserat contractus: devotione autem erga Sanctum suscepta, & visitato ejus sepulcro, ante illud totam noctem ferventer orando perseverans, sequenti mane sanus apparuit. Jacobus, filius D. Mariæ Nicolai de Paterca, omnibus membris contractus, devoteque ad sepulcrum Sancti delatus, supraque illud collocatus, in conspectu omnium sanitatem recuperavit.

[41] Maria Ferraria de Ferentino, apostemate inflata exindeque opinione omnium moritura, [sanati varii infirmi,] ibidem etiam salvata est. D. Palma Gandolphi de Ferentino, dolore capitis laborans, qui etiam collum ipsi in humerum detorserat, post sesquiannum adducta ad sepulcrum, tam integre sanata est, ut ipso quo doluerat capite deinceps ferre posset etiam grandes lignorum fasces. Fr. Joannes de Buccani, ex Ordine ipsius Sancti, toto corpore dolens graviter atque contractus, neque incedere valens nec quidquam eorum agere quæ solebat, velut inutilis posthac futurus ab aliis Patribus delatus & sanatus est ad monumentum Sancti.[contracti,] Petruccius, filius D. Bellutiæ Joannis Bartoli de Coccano diœcesis Ferentinensis, manibus pedibusque & toto latere dextero contractus, septem amplius annis infirmitatem istam toleraverat, quando parentibus suis dixit: Ferte me ad Sanctum illum qui pueros sanat: ad eumque deportatus convaluit. Thomas, filius Jacobi Thomæ Lucæ de Caramanico, paralyticus & contractus, qui nec ambulare nec stare poterat, sed neque loqui, desperatus a medicis, ad impositionem catenæ supradictæ statim convaluit.

[42] Thomas, filius Sulmontinæ, uxoris Bernardi de Sulmona vexatione diabolica vigorem omnem corporis amiserat, nec loqui verbum poterat, nec ullam amplius spem salutis habebat; [surdi,] sed devote adductus ad locum sancti Spiritus, ibique cinctus catena ista, miraculose liberatus est. Nicolaus, filius Petri Gabolini de Aletrio, duobus eoque amplius annis vermes patiebatur in auribus, malignum humorem stillantibus: cujus caput cum esset devote reclinatum supra sepulcrum Sancti, solutus omni incommodo fuit. Leonardus de Roxa, Aletrinus, similiter caput sepulcro imponens, recuperavit auditum penitus deperditum.

[43] Odo, filius Joannis Odonis de Ferentino, gravem incurrerat infirmitatem, quæ eum loquela & gressu privarat, [mutus,] nec sinebat caput erectum tenere: cumque sic mansisset uno anno & amplius, positus supra sepulcrum Sancti, visibiliter fuit restitutus integræ sanitati. Fr. Petrus de Cere, Monachus S. Bartholomæi de Trisulto Ordinis Carthusiani, infirmitatem patiebatur cardiacam adeo gravem, [& cardiacus.] ut continuum toto corpore totisque visceribus sentiret cruciatum, sibique videretur in horas expiraturus: duraverat tamen hæc ei infirmitas totis duodecim annis & amplius, quando sumpta in meritis Sancti fiducia venit ad ecclesiam S. Antonii, ubi ille sepultus erat, ibique triduo mansit, & deinceps nullum incommodum sensit.

[44] Hugo, famulus Prioris S. Bartholomæi de Trisulto, ferendo ulmum magni ponderis herniam contraxerat in partibus genitalibus, adeo gravem ut nullum ei curandæ remedium inveniretur: sed cum vovisset ad sepulcrum accedere & votum implesset, [Curata hernia,] voti etiam sui consecutus est effectum, integram scilicet sanitatem. D. Margarita, uxor Petri de Passano, & filia Angelellæ de Ferentino, sex scrofulas ad guttur portabat annis duodecim, nec ab iis potuerat quantiscumque remediis liberari. [& scrofulæ.] Verum cum eam ad sepulcrum Sancti adduxisset Illustrissimus ac Reverendissimus Cardinalis Thomas ex Ordine ipsius Sancti, & hujus catena illius gutturi ibidem esset admota; cœpit ipso instanti decrescere molesta illa atque deformis appendix, intraque paucos dies sic tota evanuit, ut nec vestigium quidem remanserit.

[45] Bartholomæus Episcopus Ferentinas, & alii multi ejusdem civitatis incolæ, [Elevata ossa suave olent.] qui cum ipso interfuerunt in disjunctione offium S. Petri, facienda ex voluntate & commissione Fratrum, in quorum potestate ipsa erant, & ad petitionem populi Ferentinatis, ad illa honestius decentiusque collocanda: in ipsa eorum contrectatione senserunt magnam odoris suavitatem (qualis ex Sanctorum & Beatorum corporibus sæpe afflatur) quæ omnem aromatum virtutem superabat. Hactenus Italicum Ms. Opportune autem sese offert hic nobis Bartholomæus Ferentinas Episcopus, pro anno, quo hæc oßium sacrorum elevatio contigit, MCCCVI, ad supplendum hiatum seriei Episcopalis apud Vghellum tom. I Italiæ sacræ col. 727, nullum Episcopum nominantis, qui sederit inter Landulfum anno MCCCIII vita functum, & Phillippum anno dumtaxat MCCCVIII confirmatum.

CAPVT VI.
Bulla Canonizationis & Translationis historia, ex editione Fabri, collata cum Mss.

[46] Clemens Episcopus, Servus Servorum Dei, venerabilibus Fratribus, universis Archiepiscopis, Episcopis; ac dilectis filiis, Abbatibus, Prioribus, Decanis, Archidiaconis, & aliis Ecclesiarum Prælatis, ad quos litteræ istæ pervenerint, salutem & Apostolicam benedictionem. Qui facit magna & inscrutabilia & mirabilia absque numero, [A Christo repletur Ecclesia novo gaudio,] Dei filius, increata Sapientia, Verbum Patris; qui olim a principio, una cum Patre & sancto Spiritu, ex se ex nihilo mundum efficiens, dispositione suavi convertit producta omnia, secundum gradus suis naturis congruos, cælum replevit Angelis; hominem ad imaginem suam factum perfundendo gratia, sidereis mansionibus dignum fecit; novissime diebus istis, antiqua innovando signa, immutando mirabilia, stupendum miradumque opus ipse fecit Altissimus, gloriam majestatis Divinæ clamans altisone, perfundens Sponsam suam Ecclesiam novo genere gaudiorum. Ecce namq; novi Confessoris insignia mundo prodeunt, præclara merita mundi defluentis viatoribus patefiunt, sanctitatis ejus magnitudinem grandia miracula proloquuntur, quæ ipsum probant indubie in deliciis Paradisi, intra secreta Dei cubicula, plenam habere requiem post laborem. Et recte quidem: nam qui in terris non cessavit magnifice de virtute progredi in virtutem, dignus esse dignoscitur, [ob Sanctitatem S Petri de Merono,] qui in cælis, terras deserens, gloriam Domini revelata facie speculetur. Ob hoc beatorum spirituum agmina exultant in gaudio, dum vir sanctus, solari fulgore coruscus, ipsis inseritur; & de ipso portante gloriam, sacratus horum numerus, quem cadentium ruina minuerat, integratur. Applaudunt & cæli, cum ei gradienti in virtute sursum patulum præbent iter, ipsique regnanti Deus in ipsis ætheream sedem parat. Plaudat ergo & jubilet canora voce sponsa Christi mater Ecclesia, dum quem genuit unda baptismatis, & aluit ubere piæ matris, quem & Patrem in mundo habuit & Pastorem, lætabunda gloriosum mittit ad Superos: cum de se, horto irrigato divinitus, ipsum ut lilium candoris nivei, ut vernantem rosam odoris eximii, festive divinis conspectibus repræsentat. O quam felix es Provincia a Terræ Laboris, quæ probaris talem & tantum produxisse palmitem, inhærentem firmissime Christi viti: cujus propagines odore miræ sanctitatis diffuso extenduntur usque ad fines orbis, ejusque ex uvis expressus vini liquor devotorum corda lætificans, ad amorem Dei mundanorum mentes alllicit & inflammat.

[47] B. igitur Petrus, de prædicta provincia Terræ Laboris traxisse fertur originem, ex honestis parentibus, Catholicis & devotis. [qui a puero in eremo vixit,] Hic edoctus cum Tobia Deum timere ab infantia, & abstinere a vitiis, illecebras mundi considerans, quæ plerumque humanas mentes dum leniunt, vulnerant, vinciunt, & captivant; positus in ætate adhuc tenera, sed sub corpore fragili virilem animum secum habens, antequam seculare quidquam ejus illaberetur animo, fugam prudenter attentans, cum Baptista Joanne, eremi secreta petiit; ubi remotus a noxiis, solus posset suo vivere Creatori. Quanta autem inibi in locis solitariis, horridis & aridis, & fere hominibus inaccessis, vestium asperitate, quanta victus parsimonia, quantisque vigiliis & orationibus, quotve aliis afflictionibus maceraverit carnem suam (ne delicate nutrita proterviens, sæviret in spiritum) non posset lingua faciliter seu breviter explicare. Hoc vir sanctus idcirco consulte & provide faciebat, quo excussa & attrita palea suæ carnis, ejus spiritus innocens, ut purgatum & mundum triticum, reponi dignus esset in horreo cælesti. Ut autem ad ædificationem Christi fidelium saltem pauca exprimantur de multis, [deditus asperitatis,] quæ sint velut informativa quædam exemplaria vitæ nostræ; ipse, sicut pluribus & fide dignis testimoniis est probatum, vestium splendorem ac lenitatem b despiciens, in quibus amatores hujus seculi delectantur, ciliciis de pilis equorum factis, reticulatis pariter & nodosis, vestibus quoque aliis vilibus multum & asperis tegebatur. Ad nudam quoque carnem, catenam ferream, & circulum c quandoque ferreum deferebat. Lecti etiam mollitiem declinans (ne caro petulanter lasciviens, d noxia moliretur in spiritum) in terra aut nudis tabulis dormiebat, vel in cancellatis craticulis, vestitus cilicio & pannis solitis, præcinctus lumbos circulo ferreo aut catena. Pro pulvinari vero, ligno aut lapide seu dura re alia utebatur: & (quod pene importabile est) sanus vel infirmus, lectis aliis non est usus. Studens etiam pro viribus domesticum domare hostem, ne prævalere posset spiritui, nec sanus nec infirmus carnibus vescebatur. Vinum vero non bibebat nisi rarissime: [abstinentiæ exercitiis;] sic lymphatum tamen, ut videretur vini speciem non habere. Semper quoque, nisi diebus Dominicis, jejunabat. Sex nihilominus quadragenas singulis annis faciens, mentem non ventrem reficere cupiendo, affligebat in ipsis solito durius carnem suam. O stupenda & aliis insueta rerum materies! cernere hominem, in carne degentem mortali & fragili, sub tam austeræ & longæ macerationis pondere non cadentem. In tribus namque quadragenis in pane & aqua jejunabat continue, & quandoque cum solis foliis caulium, absque pane: interdum autem solis pomis, vel solis pomis vel castaneis, seu granis fabarum mollificatis in aqua, aut crudis rapis tantummodo vescebatur. In ceteris vero quadragenis, uno tantum serculo utebatur, insipido tamen & in modica quantitate. In harum vero quadragenarum aliquibus (quod naturæ humani corporis est horror) usus est pro veste solo cilicio: in quibusdā vero, cilicio & super ipsum panseria e sive lorica, cujus pondere caro ejus, per subintrantes nodos cilicii, ut testantur ejus socii, aliquoties rumpebatur. Et revera hæc in homine isto sancto supra hominem gerebantur: ad hæc enim ferenda tam gravia virtus humana non videtur posse sufficere, sed divina potius in ipso habitans hoc gerebat.

[48] Hic beatus vir, jam mortificatis spiritu carnis desideriis & repressis, [item orationi,] summe devotus Deo, orando assidue animum ad Deum tenuit firmiter elevatum: ipse etenim ad matutinas laudes media nocte surgens, ipsis dictis legebat Psalterium, cum Letania & Collectis quam pluribus ac crebis genuflexionibus: & disciplinis duris carnem suam cum vitiis & concupiscentiis crucifigebat. In aurora vero, Missa per ipsum celebrata, iterum devote reincipiebat Psalterium, & orare usque ad horam tertiam non cessabat. Ne autem ipsum reperire posset diabolus otiosum, [& labori.] laborabat propriis manibus, scribendo, vel suendo cilicia, seu faciendo aliud opus honestum & utile, ab hora tertia usque ad nonam. Post cibum denique sumptum usque ad noctem profundam perseverabat cum Deo, ab oratione servente spiritum non relaxans. Morum etiam honestate venustus, odore suæ sanctitatis vitæ communiter jam disperso, ad suum multos attraxit aspectum; & quamplures, oberrantes per vitiorum abrupta, reduxit ad Deum suis sanctis orationibus f & exemplis. Nec mirum: nam ipsum reddebat cunctis communem caritas, [Hic multis ad Deum conversis,] obedientia promptum, placidum humilitas, pietas patientibus coafflictum, decorum puritas, parsimonia mirabilem, honestatis maturitas reverendum, benignitas hilarem, constans quoque virtus animi in adversis & prosperis uniformem. [instituit Ordinem:] Denique vir sanctus, cupiens divinum ampliare cultum, Congregationem monasticam sub B. Benedicti regula, superadditis ei Statutis arctissimis, ordinavit: ubi Fratrum suorum Deo famulantium adaucta multitudine numerosa, fundatisque locis non paucis, in quibus Christus Jesus ab ipsis jugiter laudaretur, vixit cum eis, cunctis florens virtutibus, ac eximiæ sanctitatis operibus informans & reformans universos.

[49] Verum quia non erat expediens, quod tantæ sanctitatis odor in solo uno mundi angulo sentiretur, sed potius quod, ad ædificationem cunctorum fidelium, [creatus Sūmus Pontifex,] circumquaq; per mundum promptius spargeretur; dispensatione provida ad summum Pontificatus apicem est provectus. In quo tamen idem ipse manens qui fuerat, sub præcelsæ dignitatis habitu; nec vitam eremiticam (quantum fas servare fuit) nec animum derelinquens, novit inter epulas esse sibi summe austerus & abstinens, inter amplas divitias summe pauper. At vero hic vir beatus, simplicitatis miræ & in spectantibus ad regimen universalis Ecclesiæ inexpertus (utpote qui a teneris annis usque ad senium elongatus a mundo, cor suum mundanis rebus non accommodaverat, sed divinis) reflectens prudenter suæ considerationis intimæ oculum ad seipsum, [ultro se abdicat:] honori Papatus cessit & oneri, libere & ex toto, ne ob prædicta posset ex suo regimine quodcumque periculum universali Ecclesiæ provenire; & ut turbativa Marthæ solicitudine declinata, vacare posset secus pedes Jesu contemplationis otio cum Maria. Post hæc itaq; divinæ vacans contemplationi assidue, usq; [moritur clarus miraculis:] ad ejus obitum, quo beata illa anima carnis evasit ergastulum, cælos petens, sanctissimam vitam duxit. Et quia multum conveniens erat, quod ille, quem Deus in mente perfuderat tot & tantis charismatibus gratiarum, clarus mundo colendusque divinæ virtutis testimoniis appareret; non defuere divina miracula in quolibet statu suo; ante Papatum videlicet, in Papatu, ac etiam post Papatum, in ejus vita pariter & post mortem, voce clamosa proloquentia ipsius imitandam cunctis eximiam sanctitatem.

[50] Ut autem hoc Jesu Christi fidelibus amplius notum fiat, aliquot miracula de quampluribus exprimamus, quæ accidisse ipsius meritis veraciter certis testimoniis sunt probata. Mulier quædam, ex infirmitate gravi sic cæca omnino effecta, ut juvari non posset per quæcumque adhibita remedia medicinæ; [ante Papatum,] portata ad locum eremi, ubi Frater Petrus tunc temporis morabatur; cum se signasset quadam parva Cruce lignea, quam idem Frater Petrus per virum suum ei transmiserat, & eamdem ad oculos applicasset, perfecte statim visibiliter est curata. Quidam factus ita furiosus & amens, quod se ipsum aut alios offenderet, cordis & catenis ferreis ligabatur; adductus ad dicti Fratris præsentiam, cum comedisset de pane sibi per ipsum exhibito, sic est curatus perfecte, quod de dicta infirmitate nihil ulterius unquam sensit. Puella etiam quædam, quæ fistulam tam gravem habebat in pede cum aperturis pluribus, quod de perditione pedis a medicis timeretur; portata ad ipsum, & facto per eum super plagam ter signaculo sanctæ Crucis, statim sanata est, ita ut post dies paucos non apparuerit in dicto pede aliquod infirmitatis prædictæ vestigium vel cicatrix g. Quædam mulier, quæ sic vehementer gravabatur infirmitate hectica, ut de ejus vita desperaretur a medicis, nec pro necessitate quacumque absque plurium adjutorio de loco posset se movere; cum quievisset per horæ spatium sub quodam panno lineo, quem per patrem dictæ infirmæ miserat Frater Petrus, statim sanata surrexit. Quidam etiam scrophulam, grossam ad quantitatem ovi gallinæ, in manu per quinque annos habuerat: benedictione facta per ipsum Sanctum super infirmitatis locum, fuit post morulam modicam sanatus totaliter & perfecte. Cum etiam summi Pontificatus culmine præemineret, quædam mulier, [in Papatu,] quæ vi morbi per annos quatuor per totum corpus extiterat crocea & inflata, quæ etiam operari quidquam non poterat, nec absque gravamine notabili ambulare; delata ad locum, per quem erat Frater Petrus tunc summus Pontifex transiturus, & benedicta ab ipso, restituta est illico pristinæ sanitati h. Alia quædam mulier, sic contracta in omnibus membris suis, ut nec ambulare posset, nec mutari de loco ad locum, nisi ab aliis portaretur; posita secus viam, per quam ipse Frater Petrus tunc transitū faciebat, & data super ipsam Crucis benedictione, per ipsum fuit perfecte continuo liberata. Postquam etiam resignavit Papatui, [& post eum,] cuidam, qui ex toto pene visum perdiderat, cum se ipsi Fratri Petro præsentasset, superducta quadam parva Cruce lignea oculis patientis, restituit integre statim visum. Denique ut in ejus obitu suæ sanctitatis lucidæ divinum testimonium non deesset, de ipsa Cruce (quam summe dilexit) & lumine i, fecit Deus signum mirabile apparere. Etenim tempore mortis suæ apparuit crux parva & fulgida, in medio ostii cameræ in qua erat; quæ ad modum vertiginis se volvens, continue permansit divinitus suspensa ina ëre, quoad usque corpus ejus de ipsa camera est translatum. k Sed & post obitum viri sancti quidam sic est percussus paralysi, [atque post mortem.] ut nec ambulare, nec stare, nec loqui posset quoquomodo. Ductus, ad locum, ubi Frater Petrus pœnitentiam facere consuevit; & catena quadam, quam portasse ad carnem nudam dicebatur dum viveret, apposita patientis collo & capiti, & ad cetera membra ejus, fuit statim penitus liberatus. Quidam etiam, qui vires ambulandi ac standi, usumq; manus perdiderat, ductus ad ecclesiam, ubi dicti Sancti corpus jacet reconditum, & pernoctans cum animi devotione in eadē, sensit se mane totaliter a dicta infirmitate liberatum.

[51] His & aliis quam plurimis miraculis gloriosis mirificavit Dominus Sanctum suum, & clarum mundo reddidit ac colendum. Gaudens itaque plaudat mater Ecclesia, [Quapropter gratulabundus Papa,] & suaves depromat melodias: nam hic Christi Confessor, eximia sua proles, inter Beatorum agmina stellam possidet matutinam, & super Christi mensam cum Angelis ore pleno melle dulcius abditum manna gustat. Jubilare non quiescat plebs Catholica: nam accensus calculus, quem ex ejus medio ille incendens Seraphim tulit forcipe de altari, in ea quæ sursum est Hierusalem, ignitis lapidibus, in quorum medio Rex cælorum ambulat, est conjunctus; & hunc apud Deum Advocatum habet, quem fons effluxu perennis jocunde inebriat, abunde satiat lignum vitæ. Jocundetur insuper Religio per ipsum instituta, & in laudes Altissimi organa vocis laxet: nam hic ejus Protector indefessus stola immortalitatis induitur, ac sedens cum Principibus, solium gloriæ sempiternæ semper clarum tenet. Verum quia dignum est, [eum Sanctis adscribit,] ut quem in cælo sursum Deus glorificat, hic inferius ad suum patrocinium mundus colat; nos de sanctitate vitæ, ac veritate miraculorum Sancti hujus, de quibus inquiri fecimus diligenter, prudentis examinis discussione adhibita, plenam & firmam certitudinem obtinentes; requisiti insuper Prælatorum omnium, tunc apud Sedem Apostolicam existentium, supplicatione humili & devota; de Fratrum nostrorum consilio & assensu, confisi de omnipotentis Dei virtute, auctoritate quoq; Beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus & nostra, ipsum Sanctorum Confessorum Catalogo duximus adscribendū. Ideoque universitatem vestram monemus & hortamur attente, per Apostolica scripta vobis præcipiendo mandantes, quatenus quartodecimo Kalend. Junii festum ejusdem Confessoris devote ac solenniter celebretis, & faciatis a vestris subditis celebrari: ut ejus pia intercessione & hic a noxiis protegi, & in futuro sempiterna consequi gaudia valeatis. Præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto in unitate vivit & regnat Deus, per infinita secula seculorum. l Amen. m

[52] Addamus hic historiam translati corporis, ex Ferentinæ civitatis vicinia ad Colemadium prope Aquilam, verosimiliter ab ejusdem temporis auctore seculo XIV conscriptam, & quidem pro Lectionibus ad usum Chori die XV Februarii, quando hujus Translationis festum celebratur. Ipsas habe. Extant illæ quidem una cum Bulla in Ms. Caroli Strozzæ, stylo antiquiori, sed fine mutilæ: quare malumus ex Fabro dare. Solennitatem n mirificæ Translationis, qua corpus B. Petri Confessoris almifici, de Campaniæ partibus ad civitatem Aquilæ est translatum, [Cum sancti corpus apud Ferentinases positum,] tanto gratulantiori animo & reverenti devotione celebrare nos convenit, quanto firmiori fide & indubitanter debemus credere, hoc Dei dispensatione mirifica factum esse. Cum autem corpus Confessoris prædicti in monasterio S. Antonii prope o Ferentinum, quod ipse quidem per distantia tempora longe ante construxerat, fuisset magnis laudibus reconditum, tempore mortis ejus; multa & innumerabilia ac stupenda miracula ad sepulcrum, ubi erat corpus jam dictum, meritis Confessoris ipsius Divina clementia ostendere est dignata. Et licet omnes de provincia illa Campaniæ venerantur ut plurimum Sanctum ipsum, & ob devotionem Ecclesiam frequentarent; quia tamen devotio illius populi minime æquabatur meritis Sancti hujus; omnipotens Deus, qui Sanctos suos honorari ex condigno desiderat, prout clarent merita eorum apud ipsum; de regione Campaniæ in civitatem Aquilæ, quæ hoc totis affectibus anhelabat, voluit corpus Confessoris prædicti mirabiliter transportari. [pretio obtinere nequissent Aquilani;] Et quamvis Aquilani, ex antiqua devotione, in anxietate fuissent maxima, ut prædictum corpus habere possent, ac pro hoc innumerabilem quantitatem pecuniæ Comitibus de Campania dare vellent; ipse gloriosus Confessor, qui semper abhorruit simoniam, ad suos devotos & fidelissimos Aquilanos, quos in sua vita intimo affectu dilexerat, absque pecuniæ pretio voluit remeare. Quin potius, quolibet obstaculo pulso longe, miraculose & absque periculo aliquo, dispensatione divina voluit sic educi.

[53] Hujus autem translatio sancti corporis sic per ordinem fuit acta. Cum enim inter civitatem Anagniæ p & civitatem Ferentini bellum maximum ortum esset, Comes Palatinus qui tunc temporis dominabatur Anagniæ, [orto inter istos & Anagninios bello,] congregata multitudine pugnatorum, quibus Ferentina civitas resistere non valebat, quæ extra muros eadem civitas possidebat, usque ad portas fere omnia dissipavit. Timentes autem Ferentini cives, ne Confessoris prædicti amirterent sanctum corpus, accesserunt una die manu armata, & illud de loco suo celeriter exhumantes, in civitatem Ferentini deportarunt. Et mirum, quod dum ejusdem civitatis Episcopus q in sepulcrum descendit, ut inde tolleret sanctum corpus, de ruptura quam passus est annis multis, fuit continuo liberatus. Deportatum vero corpus infra mœnia civitatis, in S. Agathæ fuit ecclesia collocatum. Prior autem, qui tunc temporis monasterio, ubi corpus illud sanctum fuerat, præsidebat, de hujusmodi sic peractis fuit non modicum contristatus. Nec immerito: quia r videbatur quodammodo Ordo, quem idem ipse Sanctus construxerat, quasi absque capite remanere. Et quia per se idem Prior super hujusmodi facto ausus non erat aliquid attentare; omnia sic per ordinem gesta Visitatori Ordinis intimavit. Qui quidem Visitator, ut erat zelator solicitus pro Ordinis bono statu, concito gressu ad locum prædictum S. Antonii de Campania properavit. s Qui etiam divino instinctu causam finxit, quod visitare volebat: [Ferentinum accedens Visitator,] propter quod mandavit convocare Fratres omnes oriundos de Ferentino, qui in custodia corporis sancti erant. Et missis duobus aliis de nocte Fratribus, qui de provincia & civitate illa non erant, ut in custodia corporis sancti permanerent; idem ipse Visitator expresse ac occulte mandavit, ut omni sagacitate ac ingenio quo valebant adhibitis, sanctum corpus habere omnimode procurarent. Qui licet tremebunde satis ad hoc pergerent peragendum, propter hoc videlicet quia magna fiebat custodia armatorum; confisi tamen de divino auxilio & de sanctæ obedientiæ meritis, prout eis permissum erat a populo, ad custodiam sancti corporis perrexerunt.

[54] [per Fratres ipsum custodire jussos,] Cum autem in prima noctis vigilia surrexissent; genibus flexis coram capsa, ubi sanctum corpus erat reconditum, sic oraverunt humiliter & devote: Domine Jesu Christe, per merita hujus Sancti, cujus ossa & Reliquiæ in capsa ista sunt condita, te suppliciter exoramus, ut si sanctum corpus absque periculo hinc levare valeamus & alio asportare, digneris ostendere nobis signum, ut scilicet una istarum spirarum t, quæ coram sancto corpore sunt accensæ, continuo extinguatur. Erant enim ibi ardentes jugiter spiræ tres, [exempta capsæ ossa sibique allata,] ob reverentiam Sancti hujus. Et fusa sic oratione prædicta, subito & sine intervallo aliquo, spira quæ ardebat in medio fuit extincta. Illico Fratres illi ab oratione surgentes, & roborati spiritu fortitudinis per hoc signum, capsam magnam clavi aperuerunt. Accepta vero capsa minore, quæ intus erat, in qua sub certis sigillis recondita erant ossa omnia Confessoris prædicti, & incisis funibus de subter quibus erat per circuitum colligata, illam aperuerunt: & salvis sigillis ab anteriori parte appositis, inde omnia ossa extraxerunt. Religantes autem de subter filo funes cum integritate sigillorum, capsellam, ut prius fuerat, posuerunt in capsa majore: qua clave obfirmata & clausa, ossa omnia hujus sanctissimi Confessoris lineo panno & albo circumvolventes, in u mataratio, in quo jacuerant, absconderunt. Mane autem facto replicantes mataratium, imposuerunt capiti cujusdam bonæ matronæ, & ad domum monasterii direxerunt; causam fingentes cum custodibus qui aderant ibi, quod Visitator prædictus, ubi jacere porerat, non habebat x. Redeuntes etiam Fratres ad monasterium, Visitatori, [transfert Aquilam:] quod actum erat, indicarunt. Qui gavisus non modicum, præcepit Fratribus illis ad portandum paratis, ut eum sequi cum sancto illo corpore non tardarent: quod & factum est sine impedimento aliquo, divina gratia operante. Et transeuntes per Campaniam, quæ tota erat tunc temporis bellis plena, non invenerunt obstaculum quoquomodo. Imo illo mane, quo asportatum est sanctum corpus, facta est in civitate Ferentini de hoc mussiratio magna: & cum jam parati essent ad capiendum passus, ante portam civitatis permissione Divina apparuerunt quadringenti milites ad bellandum, & in civitatis obsidione tamdiu duraverunt, quamdiu sanctum corpus ferentes totam Campaniam transierunt, & divino instinctu Aquilam perrexerunt.

[56] [ubi latenter excepta,] Aquilani autem de hoc firma veritate comperta, diebus & noctibus continuatis viginti, tanto gaudio & lætitia sunt abstracti, quod quasi noctes & dies insomnes ducerent, refecti laudibus hujus Sancti. Et, ut compendiose loquar, tam magnam solennitatem Aquilani fecerunt, perseverantes unanimiter in hymnis & canticis, & in aliis quæ ad divinum cultum spectare noscuntur, quod humana linqua deficeret hoc narrare. Hæc est autem relatio Uncti hujus, in qua per Aquilam dicitur iterum coronari: nam proprie in loco illo Colismadii, ubi inunctus & in summum Pontificem extitit coronatus, ibi festum translationis hujusmodi, cum ostensione Reliquiarum corporis sancti ejus, factum fuit cum ingenti lætitia & honore. Ad cujus quidem ostensionem corporis, multi languentes diversarum infirmitatum fuerunt totaliter liberati: [miraculis clarent.] nam ad tactum capsæ ferreæ, in qua reconditum erat corpus illud, cæci lumen recipiunt, & muti loquelam, contracti manuum & pedum extensionem; dæmoniaci & alii diversis langoribus impediti, liberati sunt meritis Sancti hujus. Ad cujus etiam festivitatis spectaculum plures Episcopi, Prælati alii, & Abbates, cum copia maxima Clericorum & Religiosorum virorum cujuslibet Ordinis, apparatu solenni processionaliter convenerunt: aliorum vero Christi fidelium tam magna extitit multitudo, ut centum millia virorum numerum credatur excessisse. Facta est autem Translatio corporis prædicti Confessoris almifici sub anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo septimo, die quinto-decimo Februarii. Reconditum autem fuit honorifice in capsa ferrea, vallata seris fortissimis in ecclesia S. Mariæ Collemadii de Aquila, quæ quidem ecclesia est de Ordine ejusdem clarissimi Confessoris, quam etiam ecclesiam idem ipse Sanctus ante suum Papatum construxerat, & in Papatu existens absolutionis plenariæ Indulgentia y decoravit. Gaudeat ergo & exultet per secula civitas Aquilana, quæ tantum ac talem meruit recuperare Patronum… z Congaudeant etiam Provinciæ regni hujus, quæ ex civitate familiari tam præclari Confessoris habent Reliquias, & ejus sanctissimi corporis sunt præsentia decoratæ. Qui quidem Sanctus pro eo in istis provinciis esse voluit suum corpus, ut ipsum venerantes condigne, & in corpore viventes custodiat, & de corpore egredientes post mortem ad æternam gloriam introducat. Amen.

ANNOTATA.

a Terra laboris, Italis Terra di Lavoro, antiquis Campania felix; ea si latius olim extendebatur, ut etiam Comitatum Molißinum comprehenderet, conciliari utcumque poterunt variæ aliorum de patria sententiæ; non tamē in loco nominando diversitas ingens, de quo infra opportunius.

b Faber, Levitatem.

c Ms. nostrum Circulos quinque ferreos: sed cum nemo aliorum, qui eamdem Bullam etiam legerunt, plusquam unius circuli meminerit; non ausim lectionem istam vulgatæ præferre.

d Idem, Noxie.

e Panseria, Italis Panziera, videtur a Panza derivari (quod Italis ac Francis ventrē sonat) Teutonibus Pense.

f Faber, exhortationibus.

g Sequentia duo desunt in Ms. Strozzæ.

h Item hoc miraculum.

i Item lumine.

k Pro duobus sequentibus miraculis in Ms. Strozzæ sic legebatur: Duæ etiam mulieres contractæ brachiis, quæ etiam quasi totaliter perdiderant dextrum latus, positæ supra tumulum viri sancti, confestim mirabiliter sunt sanatæ.

l Faber solenni hac conclusione abstinet.

m Deest annus & dies factæ Canonizationis, quas opportune designant Codex noster & Bernardus Guidonis: prior in Mss. Gestis Pontificum, asserens id factum apud Avenionem, III Nonas Maji, Sabbato, anno Domini MCCCXIII, a transitu vero suo anno XVII: alter in Vita Clementis V apud Bosquetum, ita scribens: Hic Clemens Papa, Pontificatus sui anno VIII, Dominicæ Incarnationis MCCCXIII, quinta die Maji in Sabbato, apud Avenionem canonizavit Fr. Petrum de Murrone, quondam Papam Cælestinum, & sub nomine S. Petri Sanctorum Confessorum Catalogo adnotavit, a transitu S. Petri anno XVII. Nempe anno isto erat littera Dominicalis G. Est autem hujus Canonizationis memoria ad dictum diem 5 Maji inscripta monasticis fastis Wionis, Dorganii, Menardi.

n Ms. Strozzæ, Festivitatis eximiæ: sed, ut dixi mutatus est Lectionum hic editarum stylus, quare notabiliores dumtaxat discrepantias indicabimus.

o Ferentinum, urbs Hernicorum Episcopalis in veteri Latio, nunc Campania Romana, prope Viam Latinam.

p Anagnia, quinto milliario distans Ferentino, antiquißimorum ibi Latinorum caput.

q Philippus II, Episcopus Ferentinas.

r Ms. Strozzæ, quia universa Religio, tanti Patris præsentia destitura, veluti luctuosa vidua, inconsolabiliter doluisser.

s Idem Ms. Qui, ut moris est illorum Fratrum, visitatione incepta, revocatis ad monasterium illius Provinciæ Fratribus, qui ob custodiam Sancti in civitate manebant, & eorum loco duobus aliis alterius Provinciæ substitutis; idem Visitator expresse mandavit.

t Spira, apud Fabrum Spera, videtur idem esse quod aliis Intortitium, id est, hastile, ductili ac longo cereo circumvolutum. Lampadem vertunt recentiores Vitæ auctores Itali.

u In miraculis S. Ambrosii Senensis 20 Martii nu. 250 Materatium, dicitur, lectus quo pauperes uruntur, utique non pluma, sed lana fastus.

x Addit Ms. Qui quidem custodes permiserunt abire, factum penitus ignorantes. Et hic fere desinit Ms. illud, cetera desiderantur.

y Ipsam Bullam vide infra in Supplemento, estque etiam edita ab Vghello in Episcopis Aquilanis col. 426 & apud Raynaldum ad hunc annum num. 14, sub die III Kal. Octobris in festo S. Michaëlis.

z Sequebantur verba nullum sensum facientia: Discat etiam quid debeat isti Sancto, qui ut facta salutis in ea vera esse ostenderet dum advixit, confirmata post mortem oftendit ex præsentia corporis Sancti ejus: quæ omisimus. Non etiam satis placet quod mox sequitur Ex civitate familiari; an voluit amicam aut vicinam dicere?

OPVS METRICVM
Jacobi Cardinalis S. Georgii ad Velumaureum, coævi & in Papatu familiaris.
ex duobus Codicibus Mss.

Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex (S.)

BHL Number: 6746, 6747, 6748, 6749
a

A. Jacobo cardin. EX MSS.

EPISTOLA DEDICATORIA
Religiosis viris, amicis carissimis, Abbati & Conventui monasterii sancti Spiritus de Sulmone, Ordinis S. Benedicti, Valuensis Diœcesis, Jacobus, miseratione divina S. Georgii ad b Velum-aureum Diaconus Cardinalis, salutem & sinceræ dilectionis affectū.

Grandem nobis admodum, mirandamque cunctis historiam, quam dudum per nos heroico metro inchoatam proximæ vacationis c præteritæ tempore devotione perfecimus, Vitam [scilicet] mores, regulas, [Descriptam a se prosa ac carmine historiam,] electionem ad Papatū, gesta in eo; renuntiationem, obitum, canonizationē; postremo quoq; miracula sancti Confessorisque mirifici, Fratris Petri de Murrone, quondam Cælestini Papæ quinti, Ordinis vestri ac observantiæ præcipui sub B. Benedicti Regula Fundatoris, nec non eisdem interjectam felicis recordationis Bonifacii Papæ octavi coronationem, ipsiusque solennia, ardua (ni fallimur) Rhetorica, veridicaque descriptione suffultam, [cum aliis adjunctis pro Officio,] succinctamque prosam, ejusdem historiæ materiam enodantem, una cum Vobis dudum d destinatis Responsoriis tribus, Alleluia, Versibus, in littera cantuque, ac Orationibus tribus per nos de ipso Confessore compositis, nunc vobis primum ac Ordini vestro læta animi jucunditate transmittimus; & si non apprime, utcumque tamen, [ipsis commendat ac mittit,] ceu negotiorum ingruentia fuit, aliquali discussione correctam. Hanc igitur grate missam, grata, quæsumus, familiaritate suscipite; tantoque illius fidentius vacate sermonibus, quanto eadem, non ex præcedentium Scriptura pulchre, velut ex imaginibus fictis, depingitur; sed ex gestorum potius forma certe, ac si ex veritatis radiis, designatur: eoque interdum deficientes nos supportate benignius, quo non in illa novum ex veteri cudimus, sed ex novo novum in opere metrum, ubi gnarus negligit formam. Et idcirco studentis ingenium vigilet; manus tamen abstineat, lingua dometur; ne fortassis incautus id corrigat, quod in illo velox ignorat; præsertim cum nec correctores tot exigat quot idem lectores exposcit: & nos, si tempus adfuerit, repetita ipsum lectione recurrere, recursum discutere, [per Priorem Æserniensem,] discussumque corrigere properemus. Ceterum præsentem librum, præfatam metri prosæque continentem historiam, quem per Religiosum virum amicum nostrum carissimum, Fratrem Antonium de Ysernia, monasterii vestri Priorem, Sancto devotum & Ordini, ipsiusque libri a nobis aliqualem introductionem habentem, duximus destinandum; cujus originalem e penes monasterium vestrum sancti Spiritus de Murrone prope Sulmonem perpetuo manere decrevimus. [& jubet apud eos servari,] Cujus interim Fratribus & Conventibus Ordinis vestri, maxime ubi studium vigeat, secularibus etiam dari permittimus: proviso quod liber hic, quasi originalis, de monasterio ipso non transeat, quodq; ipsius extracta copia veraciter, punctatim, cum interlinearibus sive glossulis f ibi positis concedatur. Alioquin quod veremur accideret, ut ignotus liber redderetur ignotior, criminaretur absque culpa compositor; & quod quam maxime vitandum est, [nec sine marginalibus suis glossis communicari.] ut futura ex præsentis operis inspectione ad Sanctum devotio decresceret, quam speramus. Valeat Caritas vestra in Christo Jesu, apud quem Sanctum pro me peccatore adhibete propitium, vestrarum orationum suffragiis exoratum. Datum Avenione, die vigesima octava mensis Januarii, anno Domini millesimo trecentesimo decimo nono.

ANNOTATA.

a Codex Vaticanus, nescio an etiam Salmonensis, veluti communi totius operis titulo inscribitur, Vita S. Cælestini V.

b Ita Ms. Vaticanum. Ecgraphum Sulmonense ubique scribit Vellus-aureum: nec abludit ab ingenio auctoris, infra clarius noscendo, ut quod antiquis Velabrum erat, Tibullo notum & usque hodie (admirabili constantia & in similibus rarißima) Velabro dicitur, ipse pari jure putaverit a se dici posse Vellus-aureum, quo medii ævi auctores, Latinitatem minime Latinam affectantes, ipsum dixerunt Velum-aureum. Verosimile est fuisse forum minutarum mercium, quando venditores Velabros appellatos testatur Papias apud Cangium.

c Vacavit Sedis Pontificia ab obitu Clementis V, anno 1314, 18 Aprilis, ad electionem Ioannis XXII an. 1316, 5 Septembris: & hæc epistola infra notatur data 1319, 28 Ianuarii.

d Verosimiliter primo anno post totius operis absolutionem: quod tamen tunc pariter non misit, quia volebat illud per otium corrigere: ipsa autem ad calcem libri denuo describenda curavit, cum eadem cum qua fuerant missa Epistola, ubi & nos ea dabimus.

e Originalem vocat, non quasi, autographum, sed ex autographis schedis ordinate & charactere pulchro descriptū a librario; sed (ut infra apparebit) non ubique assecuto mentem sui auctoris: qui utinam otiam habuisset singula relegendi ad suas ipsius Schedas! invenisset enim præcipitem librarium, sæpe compendiariis notis, sæpe interlineationibus liturisque deceptum, mutato ordine verborum, quandoq; & linearum, sensum non raro reddidisse vix intelligibilem per conjecturam, præsertim in prosa nam in carmine ipsa ratio metri vacillantem scriptorem dirigere poterat. Eatenus etiam Sulmonense Ms. dici Originale potest, quod Vaticanū, & si qua alia alicubi extant, inde accepta sunt.

f Omnes istæ glossulæ in ecgrapho nostro accurate transscriptæ habentur; eas tamen solas in Annotatis dabimus quæ magis ad rem facere videbuntur, addito * ut appareat Auctoris esse, non nostras.

PROSA.
In hujus totius triplicis operis metrici præcognitionem.

PARS I.
Præfatio auctoris de seipso; operisque sequentis forma, materia, causa, utilitate.

[1] Quoniam id versatur in animo cujusque, cudentis exordium novi rerum gestarum operis, [Ante omnia explicat,] sic fata profandaque in illo, præsertim metri cælata coloribus, venustis declarare præambulis a, ut styli gravitas suis floribus radians perseveret in culmine, & scriptitatæ rei pateat veritas velata carminibus; idcirco, juxta doctrinam Analyticorum Philosophi, dicentis, Omnis doctrina & omnis disciplina intellectiva ex præexistenti fit cognitione; quædam nobis operæ pretium est præcognoscenda præmittere; quibus [in decursu] hujus operis doctrina docentis eniteat, & dicentis disciplina coalescat; quod efficitur, si materia operis, Auctoris b intentio, forma voluminis, ac ejus efficiens causa, gestæque rei utilitas, proferantur,

[2] Materia quippe nobis duplex ingeritur; una brevis succinctaque, [quid primo scribere proposuerit brevius,] nondum stylo manu apposita, sed voto præconcepta; metro videlicet, cujusvis Romani Pontificis consecrationis mysteria, coronationis insignia, processionisque Cleri solennia, veteresque ritus in illis intexere, quod versibus trecentis vel circiter expedire futurorum insciis spes pollicebatur; altera longior prolixiorque, Deo Nobis opitulante; reipsa quoque, & successione temporum (ut infra pandetur apertius) ministrante materiam stupendam; [quid nunc prolixius scriptum exhibeat;] quod est Fratris Petri de Murrone Eremitæ ad Papatum electionem, arduam vitam, succinctam Aquilæ coronationem, aliaque ejus Papatus gesta depromere; mirandam quoque Papatus ejusdem cessionem non præterire, illiusque præviæ longæque, nec quietæ vacationis acta reserare; nec non Bonifacii octavi consecrationis coronationisque insignem Romæ triumphum exornare; postremo (licet post annorum quindecim versificandi desuetudinem) infertum polo Eremitam canonizationis laudibus extollere, quod millibus metrorum tribus vel ferme complexi sumus [pro rerum varietate.]

[3] [tum qua intentione,] Intentio liquet in opere, ut [eo] perfecto juvenilis inexpertique tunc ardor ingenii exercitatione proficeret, ac indescriptus dudum Pontificis summi triumphus florida metri venustate coruscaret; nec non, quin imo præcipuum, Dei laus, honor & gloria, Sancti Sanctorumque Dei præconium, ardor proximi, rerum cognitio; consulere posteris, prodesse præsentibus; mereri in via, præmiari in patria.

[4] Forma voluminis est partita bifariam: una quidem est forma tractandi, [& stylo processurum sit opus;] quæ agendi modum complectitur, qui & narrativus, historicus, descriptivus, & demonstrativus existit demonstratione Rhetorica; quæ dicto Tullii est, cum ita res nobis exponitur, ut geri negotium, & res ante oculos esse videatur; exclamativus insuper, prolocutivus, suasivus, dissuasivus, merricus, hexameter, heroicus, idemque dactylicus; & ut sit ad unum ducens, narrativus, veridicus, totusque rhetoricus, varia siquidem vernams florum colorataque redunitione. Altera [est] forma tractatus, quæ operis in libros, ipsorumque in partes sectionem sortita est.

[5] Sed & operis movens efficiensque hujus causa est multiplex. Prima per se sufficiens, dirigens, effectiva; [dante Deo,] ipsa finis, ipsa principium, ipsaque perficiens Deus: cujus ope freti donoque nixi, [ipsum] suscepimus complevimusque. Secunda, coadjuvans, [faventibus Sanctis,] assistens, finiensq; suffragio; scilicet post Dei genitricem almam, matrem & Virginem Mariam; postque Apostolorum Principes, bases Ecclesiæ, Petrum & Paulum; Confessor almificus, Frater Petrus de Murrone, Eremita tunc, futurus vivens Cælestinus, quandoque præteritus, nunc cælestis, idemque perpetuus, cujus hoc præcipua laus versatur in opere. Tertia, ministerialis instrumentalisque causa labentis metro dictaminis: [scribente se Iacobo Card. Cajetano,] hanc scito, qui noscere desideras, hunc quidem [esse], qui ex veridica re, veluti præsens, videns, ministrans, palpans, & audiens, notusque Pontifici, quin Pontificibus carus, impactam compegit metrisque resudit historiam; Dominum Jacobum nomine, cognomento Cajetanum, [Diaconum Cardinalem] S. Georgii c ad Velum-aureum; [natum] juxta venerabilem Dei genitricis ecclesiam, quondam dictam Tabernam d meritoriam, utroque parente antiqua nobilitate conspicuum.

[6] [parentibus nobilibus nato] Nam Petro Stephani, patre; matre vero, Perna e; altero de Stephani filiis seu Stephanensium, altera de filiabus Ursi seu Ursinorum domo progenitis, cujus utriusque urcumque commeminit in metro: patre, tam armorum strenuitate quam justitiæ rectitudine, & propinquorum amicorumque constanti dilectione clare noto; matre autem, caritate pia, sanctitate præcipua; ambobus prole ditatis. Altera juventa, alter f senecta pie Christianeque præsente luce subtracti, occubuere. Hic igitur post rudimenta grammaticæ, adolesentiæ, [qui acceleratis studiis,] pubertatisque primordiis scientiarum fonte [potatus], Parisius g liberalibus Philosophiæ disciplinis traditus, adeo Dei munere profecit, ut nondum triennio elapso, scolarum tantum illarum libris aliquibus cursim prælectis, [Parisiis promotus ad magisteriū Artium,] in facultate quam liberalium Artium vocant, magno favore magnaque sui decentia, meruerit obtinere Licentiam; ac magna e vestigio solennitate, laudeque non minima Cathedram Magistralem ascendere, qua eum profecisse, erudiisse, & docuisse constat.

[7] De hinc inibi (invitus tamen, cum totus Philosophiæ, sacræque Paginæ speraret insistere) majorum suorum jussu, Canonico; [in Italiæ etiam jus civile perdidicit,] rediensque in partes Italiæ, Civili juri legumque apicibus, sub magnæ profunditatis præceptoribus, modico tempore, adeo non minus eruditione & ingenio in iisdem coaluit, ut nedum auditos difficiliores ex illis libros sensu caperet, sed memoria teneret; quin & alios idem instrueret. Ac interdum, absque instructore nisi seipso, [poësi nihilominus intentus,] Lucani vacans acumini Virgiliique rhetoricæ suavitatis profluo, unius gestæ arduitatem, alterius fictæ rei subtilitatem, ac amborum styli gravitatem altitudinemque circumspectans; horum ut præfati sumus brevem librorum, [Subdiaconus scripsit de Cælestino,] succinctamque materiam (quarto scilicet Nicolai Papæ quarti anno, tunc existens Subdiaconus) exorsus h prope est; eoque Ordinis manens gradu, primum prolixiorem Cælestinum quondam; deinde in Romanæ Ecclesiæ Levitam Cardinalem per Bonifacium octavum, Pontificatus ejus anno i secundo, gloriosissimi invictique Martyris Christi Georgii ad Velum-aureum, [Cardinalis de Bonifacio,] dono Dei, ejusdemque Martyris præsidio, ejusdem Bonifacii secundum perfecit opus: cujus nunc Prosam hanc (vacationis tempore, scilicet post Clementis quinti obitum, anno secundo, Cardinalatus vigesimo labente) Valentiæ Viennensis provinciæ commorans, canonizationisque hujusmodi metrum, favente ipso [Petro] Sanctorum Catalogo adscripto, [& an. 1316 Canonizationem Petri cum hac præfatione.] inexcogitato, laudabili, præclaroque fine terminavit.

[8] Narratæ vero rei gestæ utilitas ex multis irradiat. Nam ea nota datur temporum curricula noscere, illorum varietates meditari, [Vtile autem erit hoc opus:] illincque cautiores reddi; altisonis patrum modis assuescere, diserte loqui, discrimina fugere, mores imitari; nec minus consecrationis, coronationis, processionisque in illis Romanorum Pontificum, postremo quoque Sanctorum Canonizationis observantias celebres ceremoniasque sacras non obliturari negligique; [unde multa disientur,] sed in eis scriptura renovare memoriam, exercitationem, habitum; ut cum iis opus fuerit, facile [sit] inspectione nota, facere applicationem facti; eoque amplius Confessorem Eremitamque Petrum revereri, ejus imitari vitam, vestigia subsequi, flagitare suffragium datur; nec non exemplo etiam ejus ad se ab ipso summo gradu redire, vires metiri, illius non ambire accessum cacuminis, cujus Eremitam Petrum formido titillabat: [& exemplū sumetur formidandi supremi culminis.] ut sic [castigata] quorumdam inexperientia (qua, veluti contemplatione sic perfectos actione [se] autumant) quiescant altiora actu se quærere, qui inferiora ea esse contemplationis visu cernebant: præsertim cum nec scientiarum cumulus, ubi desit vita, eamdemque [etsi] adsit interdum, aliquos [bene in] regimine attollat, si actionis mater relegetur exercitatio: quinimo actus exercitus probataque scientia, status præeminentia persæpe [&] opum luxusque tentationibus vacillet: quod B. Gregorius, contemplatione sublimis ac actione præcipuus, summo culmine præsidens, k Cap. IX Pastoralis nos instruit, inquiens, Quamvis plerumque in occupatione regiminis ipse quoque boni operis usus perdatur, qui in tranquillitate tenebatur: quia quieto mari, recte navim etsi imperitus nauta dirigit; turbato autem tempestatis fluctibus, etiam peritus se nauta confundit.

Annotata

a Ipso in principio adeo distortæ erant omnia, ut vitandæ offensionis causa coactus fuerim transponere verba; quæ sic inveni ordinata, seu verius perturbata: Quoniam id cujusque novi rerum gestarum operis cudentis exordium versatur in animo, sic facta profandaque venustisque in illo præsertim metro celata coloribus declarare præambulis. Post hac opus nusquam erit tanta licentia uti, sed modica unius alteriusve verbi transpositione licebit sensum integrare in hac Prosa: nec tamen scrupulose notabo singula, cum id non videro ad fidem historiæ pertinere: quæ autem [ ] inclusa invenies, scias sensus supplendi causa a me esse adjecta.

b Qui Actorem dixerit pro Auctore hactenus non inveni: ne autem mysterium aliquod latere hic putet quisquam observo quod lib. 3 v. 358 & postea sæpius Deus dicatur Actor humani generis: quare, licet fere semper sic scriptum inveniam, incunctanter ubique ponetur Auctor, cum ex mente ipsius Auctoris idem sit.

c Ecclesia S. Georgii in Velabro, seu Velum aureum in IX Regione Vrbis, Ripæ dicta, sub Monte-Palatino.

d Taberna meritoria, secundum nostrum Alexandrum Donatum, accuratißime cuncta scrutatum, eo loco fuit ubi nunc est ecclesia S. Mariæ-trans Tiberim. Cum autem infra se dicat Auctor natum Fluvii trans Tiberis amnem, & prope S. Georgii ecclesiam nulla sit Dei Genitricis titulo nota; apparet neceßitas interponendi vocem, natum, in contextu alioqui non intelligibili.

e Fallor, nisi nomen Pernæ sit a nomine Petrinæ, diminutivo feminino a Masculino Petrus: ex eo autem quod Romanum se atque ex Stephanensibus natum ipse auctor testetur, recte Ciacconium correxit Oldoinus, arbitratum post alios, hunc quoque fuisse Bonifacii VIII nepotem, sicut fuerunt Franciscus & Benedictus Cajetani, alter a Cælestino alter a Bonifacio promoti, sed Anagnini. Quare si inter istos & Auctorem nostrum fuit aliqua consanguinitas, ea debuit tam remota fuisse, ut nequiverit venire in considerationem.

f Ms. iterum, altera, sed adjectivum plurale masculinum subtracti, & res ipsa indicat de utroque parente agi, adeoque necessariam fuisse correctionem.

g Ms. Parvulus: sed legi debere Parisius, ubi studuerit auctor, declarat mox sequens particula inibi, utique referenda ad nomen loci, quod sub mendo lateat: cum autem post Artium studia consequenter dicat redivisse se in partes Italiæ; apparet illa trans montes absolvisse, nec erat ea ætate famosius ullum quam Parisiense studium.

h Nihil enim defacto scripsit, sed solum cogitavit scribere, ut supra dixit.

i Errasset igitur Ciacconius ejusque Continuatores, cum primæ Cardinalium Creationi, factæ Pontificatus anno I, 17 Decembris assumptum Iacobum scribunt, nec aliam post hanc agnoscunt creatinem ante an. 1298 14 Decembris. Non potest tamen diu differri creatio Iacobi, & aliorum fortaßis nonnullorum primæ Creationi attributorum a Ciacconio & aliis: sed facta esse debuit in quatuor Temporibus proxime sequentis Quadragesimæ, puta 14 Februarii (siquidem Pascha anni 1296 actum est 25 Martii) quia ipse Iacobus mox ait annum Cardinalatus vigesimum sibi labi anno 1315, mense 15 Sedis vacantis, id est mense Septembri.

k Numerus Capitis scriptus erat per zyfram 9, itaque etiæm infra Capita operis hujus per zyfras notantur, quas si ipsemet auctor usurpavit, sequetur usum earum anno primum 1240 ostenfum Europæ, cito dispersum fuisse per omnes Provincias.

PARS II.
Historiæ in hoc opere tractandæ synopsis.

[9] [Nunc breviter præmittitur,] Ut [autem] metro compræhensæ prolixioris, longiorisque materiæ series ordinata reluceat; scito, quod anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo [secundo], Nicolaus Papa quartus, Pontificatus sui a quintum annum agens, [quomodo post Nicolaum 5, vacante diu Sede,] ipsiusque quinti principio, senio Romæ confectus obiit: Cardinales vero numero duodecim, Romani sex, Italici quatuor, duo Gallici erant. Qui Pontifici persolutis obsequiis, propositoque clausim inter eos (seclusis extraneis) per Latinum tunc Ostiensem Episcopum, Romana stirpe clarum, exhortationis verbo perlucido; adeo haud concordes [fuerunt], [discordes Cardinales,] ut nec loco eodem consistere convenirent, nec ante secundum annum tertiique partem tertiam vacationis hujusmodi, Antistitem summum crearent; sed nunc uno, nunc alio urbis loco vicibusque interceptis pro electionis ministerio conveniebant. Intestina Romæ interea, proh dolor! exorta bella, affligensque ultra solitum æstas morbis ingruebat: unoque e Patribus Gallo febribus deficiente b; Campanus ex illis unus, [& tandem æstate morbida in diversa profecti,] idemque post hæc Bonifacius octavus, gravi, longa, chronicaque concussus infirmitate, ita aut de ejusdem diffideretur curatione, Dei tamen nutu ad majora reservatus, ad patrium solum Anagniam discessit. At alter Ugo Alvernus, unicus superstes Gallus, tresque alii e Patribus Italici, timore perculsi, Roma digressi, Reate æstivavere; Romani vero sex Patres, consanguinitate juncti, sed volitis discreti, urbe constitere præcipua. Septembri autem transactis æstatis caumatibus, Campanus, Portuensis quoque Tudertinus, Sabinensis; & in Paschate e Patribus [Italicis unus] Parmensis natu, Romam reversi, nec adhuc consensu unanimes reperiuntur fore.

[10] Hæc inter, in Romani Senatus regiminisque renovatione pernieiosa, [iterumque ob dissidia Romanorā dispersi] execranda nec nobis scriptis reseranda sex mensium spatio increbuere: qua tumultuatione tres e Romanis Patribus minus validi, Tudertinusque Parmensisque prædicti, æstivare Reato reaccedunt. Campanus Viterbii secum agebat solus: reliqui tres Romani Romæ persistere moliebantur, nec eorum mora interstini discrimina belli [sunt] prosugata. [cum periculo schismatis,] His ita [se habentibus] schismatis incessit timor; ne vel Romani tres, tunc [in] Urbe commorantes, loci ut fatebantur privilegio (ut qui alios non Romanos scriptis præsolicitaverant) vel etiam alii Romani tres ceterique Patres Reate, longe numero plures, in electionem prorumperent. Sed nolens suam, quam pretioso unigeniti redemit cruore, perire Deus Ecclesiam, schismatis pericula ademit. Nam Patres, ex compromissi vi, in exteros communiter collata, pro electionis instantis negotio, electo per arbitros Perusii loco, perque eosdem festo B. Lucæ Euangelistæ, tunc satis proximo, secundo scilicet vacationis anno, termino assignato, convenerunt. [tandem ex compromisso Perusium convenerūt:] Eoque quo Perusii Cardinales convenere tempore, Romæ sub quadam pacis umbra quies apparebat, dum partium concordia ad gubernacula Urbis, in Senatores generis nobilitate clari duo assumpti, Petrus scilicet Stephani, Auctoris genitor, de quo supra disseruimus, & Oddo de S. Eustachio alter. Transacto ferme hiberno tempore, Carolus secundus Siciliæ [Rex] de Gallicis rediens, Carolusque Martellus Ungariæ, hujus major natu filius, [ubi salutati a Regibus Siciliæ & Hungariæ,] de Apuliæ partibus patri occurrens, Perusii visere coetum convenerunt: hortatusque Rex pater de celeri provisione Collegium, responso sibi per Latinum ejusdem Cœtus jussu directo, dictoque infra paucos dies Valete, in sui Regni partem Apuliam profectus est.

[11] Lapsis ex tunc confestim vacationis hujusmodi annis duobus, [subito eligunt Fr. Petrum:] quartaque tertii parte, mensis Julii principio, infra Apostolorum scilicet Octavam, nata mirifice [mentione] Fratris Petri de Murrone Eremitæ, visionis cujusdam occasione; eodem Latino, inter Fratres Patresve Cœtus visionis ipsius ex inopinato verbum movente; subito Dei nutu, idem religiosæ & miræ sanctitatis vir Frater Petrus de Murrone Ordinis S. Benedicti, cella in Monte de Murrone super Sulmonem sita manens, in summum unanimi voto unanimique consensu Patrum electus est Pontificem: [a quo Aquilam venire coacti,] qui suscepto decreto electionis ad se [misso] per Lugdunensem Archiepiscopum, Episcopos duos, duosque Apostolicæ Sedis Notarios, a Cœtu ad id destinatos, inductus consensit; eumdemque ad se Aquilam Aprutii Provinciæ accivit invitum, & litteris precibusque reluctantem. Sed tandem, Fratrum animis devictis, præsertim tribus e Patribus huc [non] missis eum adeuntibus, sanctæque memoriæ Latino tunc recenter obeunte, Petri nomine in Cælestinum commutato, Papalibusque susceptis insigniis, [ipsum ibi consecrant,] venire ubi morabatur Aquilam adegit: ac consecrationis suæ sacræ mysteria, ab Ugone unico superstite Gallo, in Ostiensem festive a reliquis Patribus promoto, ac Matthæo Rubeo Levitarum primo, jam præsente Cœtu, Pallii Coronationisque insignia in eadem urbe Aquila suscepit. Quæ festine describere, principale Auctoris intentum præcurrit: nam quo tempore Cælestini Aquilæ peractam Coronationem scriptitaturus [fuerat], eo jam Romæ Bonifacius Octavus, ejus successor, servatis priscis majorum ceremoniis, coronatus celeberrime erat. Qua de re etiam, heroico versibusque composito grandique metro, ipsi c Bonifacio nelcienter Regni diadema destinavit, inquiens;

Scripsimus hæc propere, nostras laxare camenas
In successoris sacri vestigia proni.

[12] [qui inde Neapolim profectus] Regredimur. Hic Cælestinus Papatu manens, multa [fecit] ne dixerim inepta, sed utinam sic nota indigna laudeque digna perfectaque forent, veluti ejus sancta eremo transacta flagitabat vita. Celebrata deinde mense Septembris Cardinalium duodecim ordinatione, cum Romam, revolutis æstivi fervoris mensibus, migraturus putaretur; pacis Siculæ causa ductus, seductusve ea, illoque allectus colore, Parthenopem deflexit iter: inibique commorans, mira res grande sanctitatis supernæque complexus est vacationis signum. Invitis profecto dissuadentibusque nonnullis, sui præsertim dogmatis d Fratribus, renitentibusque, ubi se didicit posse, velle se renuntiare, facile ostendit. Siquidem mense Decembris festo B. Luciæ Virginis, [ibidem Papatui renuntiat:] ubi de ipso jam cedendi præscita exulabat opinio, in sacri Cœtus manibus supremi Papatus culminis honori onerique cessit. Quam renuntiationem Patrum Senatus, miris tantis stupens, fusis hinc inde lacrymis, magna veneratione acceptam suscepit; sancita prius, ad omnem profligrandum perniciosæ ambiguitatis scrupulum, Patrum assensu lege, quod possit Romanus Pontifex, maxime si insufficientiæ subsit causa, Apostolatus summo supremoque culmini cedere.

[13] [atque creato postea Bonifacio 8,] Extemplo, post hujusmodi Cælestini cessionem die undecima, vigilia scilicet Natalis Domini, quæ labentis tunc millesimi ducentesimi nonagesimi quarti anni ultimo decurrebat e die, Bonifacius Octavus, tunc Benedictus Cajeranus nomine, Anagnia ortus, profundæ Juris utriusque scientiæ, longique in illis exercitii doctæque experientiæ, in Romanæ Ecclesiæ moribus veteranus, Cardine etiam insignis, in summum Pontificem scrutinio accessioneque eligitur. Qui humane cedentem tractans, eum secum ad Romanas vel Campaniæ partes ducere tentabat; cavens ne sibi Ecclesiæve, aliquorum calliditate, periculosum aliquid viro simplici suaderetur: Sed tamen sua in tempus frustratur opinione. [clam sugiens,] Nam die festi Circumcisionis ejusve craftino, Neapoli Romam aggressurus iter, præmissum, suas celantem vias, Murronem, ejus insciis custodibus, divertisse comperit. His Bonifacius caute anxius, nec cœptum iter prosequi, nec latitantem, ac si ejus rei nil advertisset, [investigare] destitit.

[14] Romæ itaque Bonifacius Frigii f Regnive corona festive redimitus (cujus solennitatis triumphum, polliciti debitum exoluens Auctor, metro diffusius dare promisit) post aliquid spatii, [& Vestiæ deprehensus persuasusque redire,] eumdem quondam Cælestinum, ad Græciæ remotas tendentem plagas, ut littoribus Vestiæ civitatis maris Adriatici inventum forte comperit (quatenus orbis sui Ecclesiæque discrimina vitaret) solennioribus a se Siciliæque Carolo secundo Rege transmissis [nuntiis] consentientem, Anagniam meare facit; blande suscipit, laudemque exhibuit g acquiescenti Præsulis monitis Castro Fumonis Campaniæ provinciæ morari. Ubi assuetam sicut prius vitam agens Eremiticam, [in castro Fumonis moritur an. 1296.] nolens laxioribus quibus poterat uti, anno millesimo ducentesimo nonagesimo sexto, decima quarta Kal. Junii catholice, sancte, religioseque defunctus, terram cælo, calamitatem felicitate, mortem vita commutavit; Ferentini, loco sui ordinis Fratrum, reverenter sepultus.

[15] At Bonifacius, ex hoc tutior factus, multa magnaque annis octo, mensibus novem, [Bonifacius Siciliam pacat,] diebus undeviginti h quibus Papatui præfuit, peregit. Siculos suo tempore, post viginti annorum curricula, anfractusque bellorum varios, ad Ecclesiæ Matris devotionem inter cetera reduxit: Federicoque, nato quondam Petri Regis Aragonum, Siculas terras occupatas detinente, restituit; pacemq; composuit cum Siciliæ Rege Carolo secundo, data Federici ejusdem Caroli Regis in conjugium i filia; redeunte quoque centesimo seu Jubilæo, [Iubilæum anni 1300 celebrat:] qui tunc millesimus tricentesimus occurrebat annus, nec non cuicumque futuro centesimo, confirmavit concedens omnium peccatorum plenam, pleniorem, plenissimā remissionem, Apostolorum scilicet limina ipsorumque Basilicas Romæ, quolibet centesimo visitantibus, vereque pœnitentibus, vere quoque sua peccamina fassis, exteris quindecim, Romanis triginta diebus, prout seriosius bullatis ipsius pater litteris; nosterque, quem super hac prosa versuque complexi sumus, Centesimus, seu Jubilæus enodat k. Nec minus idem Bonifacius Papa, [& anno 9 exeunte captus Anagniæ] cum aliquibus favori, aliquibus (ut existimabant) oneri foret; noni fine anni, injuriose, nefarie, sacrilegeque per nonnullos suarumque partium fortassis (genere tamen nobiles ex Columna prosapia) captus Anagniæ, infra triduum mirabili suffragio a Beato Petro est liberatus. [ac mirabiliter liberatus] Pœnitentibus si quidem civibus de commisso eorum in civitate crimine, atque ex hoc in tantorum patratores flagitiorum vigorose insurgentibus, illosque urbe Anagnia fugantibus, nonnullis eorum trucidatis, hic captivitatis periculo exutus, inter terrores adhuc Romam rediens, armis coruscantibus militum armatoque Clero magnifice susceptus, & infra sui adventus mensem infirmitate oppressus, [Romæ moritur,] fidem professus Catholicam, in Principis Apostolorum Basilica, sepulcro quod sibi extruxerat l vivens, quievit; ejus obitu magnis fluctuante Roma dissidiis. [& successor Benedictus XI Perusii.] Decima die post illum Benedictus XI, Nicolaus nomine tunc Ostiensis Episcopus, vir religione clarus, in Romanum est electus Pontificem: qui infra annum lecto decumbens, disenteria Perusii lapsus, defecit.

[16] Illic rursum undecim mensium terroris, inediæ, suspicionis quoque afflictiva vacatio, quam experti sumus, decurrit: quinta vero intrantis mensis Junii die, vigilia tunc Pentecostes, anni Domini millesimi tricenresimi quinti, [An. 1305 creatus absens Clemens V,] Bertrandus Delgot, natione Gasco, dictus Burdegalensis, ipsius Civitatis Archiepiscopus, absens sua provincia detentus, electus [fuit] a Patribus, quod legali maxime canonicaque scientia ac rerum experientia doctus [esset]: delatoq; sibi ubi tunc degebat Decreto consensit; Papatusque insignia, nomen proprium in Clementem commutans, Cœtu adhuc absente suscepit: nec minus Cœtum, Perusii existentem, litterisque ipsum obnixe deprecantem, prædecessorum more prius videre filios pater accederet, suis (ut fatebatur) causis velatis, ne dixerim quæsitis occasionibus, venire omittens, ad partes Italicos ultramontanas vocavit, [Cardinales in Galliam advocat] quodque sane mentis auribus non gratum, sensibus minus placidum, exemplo vero perniciosum foret, toto suo Pontificatu, octo scilicet annis, mensibus decem, diebus quindecim a suæ electionis die, nec Principis Apostolorum Petri, cujus se successore fatebatur; nec illius Doctorisque gentium, quorum unius auctoritatis, alterius vero doctrinæ honorabatur privilegiis, Romana visitaturus ingressus est limina. Sed dum quasi noni anni fine in Comitatu Venaysini, Romanæ Ecclesiæ patrimonio, aliquamdiu moram traxisset, ac infirmitate circumventus Burdegalas recuperandæ sanitatis causa properaret, transacto juxta quem morabatur Rhodano, in fluvii scilicet altera objectæ partis ripa, [(quod diuturnæ vacationis postea causa fuit)] loco cui Rocca-Mauri nomen, defecit: sicque Deo permittente factum est, ut post ejus obitum fere mensibus quindecim vacationis in qua sumus computatis, quam [plurima] execranda, (quibus nec intentione reserandis festinamus) commissa extiterint. A suæ electionis Perusii celebratæ tempore annus undecimus labitur, quo dispersi adhuc [proh dolor!] Valentiæ Italici, Galli vero, Vascones, Provincialesque Avinioni, aliisque locis commorantur, incerti (juxta poëticum dictum) quo fata trahant m, ubi sistere detur.

[17] Hic itaque Lugduni, Saona Rodanoque circumsepti, Cœtu Francorum Philippoque Rege illustri præsentibus, [& Lugduni coronatus,] eodemque Rege officium stratoris ea sibi festivitate impendente; vetusta Romanorum Pontificu corona, a Neapoleone tunc Priore Levitarum existente vertici imposita, claruit. Sed ea celebritate fuit subiti casus formido n incognita. Quippe Pontificalibus indutum diademaque ferentem, [non absque infortunio,] dum processionaliter ad Palatium rediret, sedentem sessumque equum, [in quadam] viæ arctitudine muri casus cum caderet oppressit, Magnatibus nonnullis palefridi Pontificis fræna tenentibus ruina læsis, horumque aliquibus, leto ab hoc in non multos dies dilato, palefridoque morti datis, [ad preces Francorum Regis] Cumque Regis in longum inibi mora tenderetur; inter magna quæ tunc multa volutabantur, coram Cœtu Pontificis, Rex piam unam Deoque acceptam postulationem flagitavit; mirificæ nempe sanctitatis viri, fragantisque odoris suavitate fama respersi, ac miraculorum prodigiorumque (ut dicebat) signis coruscantis Cælestini, quondam Fratris Petri de Murrone Eremitæ canonizationem, Sanctorumque catalogo ejusdem ascriptionem.

[18] Nota Papæ Cœtuique viri Sancti puritas, facile tantæ rei inchoationem impetravit. [examinata causa Fr. Petri de Murrone] Commissa igitur est, de Fratrum consilio, Archiepiscopo Neapolitano & Valuensi Episcopo vitæ miraculorumque ejusdem Eremitæ fidelis & discreta percunctatio. Quam ii laborum defatigatione, solicitudinumque anxietate, prudenter fideliterque prosequuntur: ac post alterius Collegæ defunctione, idem Papa monumentis publicis, suo illis ceræ sigillo insignitis, eamdem Neapolitano inquisitionē destinavit. Hanc crebo videndam, hanc exacte examinandam Pontifex multis ex Fratribus, multisque locis (prout tunc diviso ferebamur cælo) multisque modis commisit. Tandemque ipse idem Clemens, [eudem canonizat.] post etiam octo fere mensium Viennense Concilium, Consistorio Avenionensi reverus, pio accuratius operi sua præsentia insistens, non absque sui Fratrumque caumatis æstivi anxietatisque caloribus, vacabat: eoque sancti perduxit finem negotii, ut illic matura, fida, digestaque meditatione deliberationeque habitis; primo inter Fratres eorum consilio secrete, deinde tertio nonas Maji, anni millesimi tricentisimi decimi tertii, Pontificatus ejusdem Clementis anno octavo, priscis servatis sacris cerimoniis, Avenione Cathedrali ecclesia, nobis sibi Levitæ officio ministrantibus, publice ejusdem Fratris Petri Eremitæ tam vitam sanctam, quam in Papatu, ante & post ipsum, postremoque post ejusdem mortem peracta sanctis meritis miracula, testibus probata definiret: ac ut ipsius diem obitus decerneret debere ut sacri Confessoris festum venerari, ac a fidelium cœtu universalique Ecclesia, cui ut Christi Vicarius Petrique successor præsidebat, coli; largam annis singulis, Confessoris ejusdem obitus revoluta die octavamque infra devote ad locum sepulturæ accedentibus, Indulgentiam largitus; Missarumque solennia more solito in eadem ipsa Avenionensi ecclesia, luminaribus tota resplendente, in Dei laudem novellique Sancti commemorationem, exoluens. Quæ singula, veluti totius concepti materiam operis, nostra copiosius cerimoniis, seriosius rebus, exornationibus redimitius, metra prosequuntur o.

ANNOTATA.

a Ordinatus enim Nicolaus IV fuit an. 1288 25 Febr. die S. Matthiœ (utpote anno bissextili) & obiit an. 1292 die 18 Aprilis.

Joannes Cholet hic fuisse videtur, qui corpus suum in Gallias transferri fecerit, ad S. Lucian Belluacensis ecclesiam magnificentißime sepultus, posita etiam supra tumbam argentea ejus statua, & epitaphio quod sic finitur:

Annus depromens octo de mille trecentis,
Augusti Nonas quarto, lux est morientis.

c Ms. Qua de re ejus ipso nec sciente Bonifacio: ex quibus verbis nullum sensum facientibus, leviter mutatis, hoc videmus dici, quod, dum scripsit se ista servare in tempus successoris futuri, licet de Bonifacio tunc adhuc nihil cogitans, designaverit tamen ejus Pontificatum grandi metro describendum; sicut postea fecit: & hinc porro sequeretur prius opus de Cælestino ante electionem Bonifacii compositum fuisse.

d Dogma etiam infra aliquoties occurret pro Ordine, Instituto.

e Iuxta Stylum Curiæ Romanœ annus novus inchoabatura Nativitate Domini, quod multi etiam in Germania & Italia tenuerunt: qua de re auctores apud Cangium videre licet: resque patet ex quam plurimis Martyrologiis Mss. inde incipientibus. Ita Ioannes Hocsemius Leodiensis, scribens circa an. 1348 cap. 7, Anno, inquit Domini 1272 parum ante Nativitatem Domini, vel 1273 paulo post Nativitatem, prout tunc Data mutatur in Curia Romana.

f Frigium proprie limbus seu corona est, quæ tiaræ Pontificiæ circumducta usq; ad hæc tempora simplex, duplex facta a Bonifacio VIII, ab Vrbano V denique annis abhinc 320 triplicata fuit: quæ eadem tiara etiam Regnum vocatur, & apud Nicolaum Alemannum tractatu de Parietinis Later anensibus pag. 129 Phrygium describitur ex Sugerio, capitis ornamentum Imperiale, instar galeæ, circulo aureo concinnatum.

g Ms. Laudeque exhibuit acquiescentem. Hæc autem & alia in ipso metro distinctius dicenda facile diluunt, quæ durius contra Bonifacium scribit Alliacensis.

h Habentur hi a 24 Decembris, quo electus est, ad II Octobis, quo obiit Bonifacius: alioqui a 16 Ianuarii, quo consecratus est, numerantibus, secundum stylum Pontificiarum Bullarum, solum essent menses 8, dies 27. Interim corrigendus fuit error zyfræ quo scribebatur, diebus 21.

i Aleonora vel Elionara hæc fuit: extant autem conditiones Pacis apud Raynaldum in Annalibus ad an. 1303, quo facta est, num. 24.

k Extat liber Ms. in Bibliotheca Vaticana, & nunc impressus tom. 25 novæ Bibliothecæ Patrum, Lugdunensis editionis ultimæ.

l Hujus sepulcri, propter Basilicæ Vaticanæ innovationem destructi, accuratam imaginem habes in nova Ciacconii editione, per nostrum Oldoinum curata.

m Duravit autem pertinacia Cardinalium, ad electionem procedere no nolentium, ultra 26 menses, tandemque anno 1316, 5 Septembris nominatus est Papa Ioannes 22.

n Incognita, id est, insolita.

Sequebatur in Ms. hic titulus Jacobi S. Georgii ad Velum-aureum Diaconi Cardinalis. Incipiunt Capitula libri primi de stupenda electione ad Papatum Fr. Petri de Mutrone Eremitæ, & qualiter idem Papatui ad eremum rediens cesserit; facti ante Cardinalatum: & idem titulus deinceps repetitur ante Capitula librorum duorum sequentium; hic vero additur, sed ante omnia de seipso succincta metri descriptio. In Margine porro hæc Glossa legitur: Notandum quod Rubricæ, id est tituli capitum, totius libri in prinprincipio cujusque libri bene positæ sunt; sparsim per librum non sunt ad plenum positæ, nec bene respondent Rubricis positis in principio librorum: quia, propter festinantiam nuntii deferentis librum, non potuerunt corrigi cum eisdem: sed Deo auctore, cum vacare poterimus, corrigentur. Vixit quidem postea Iacobus usque ad an. 1343, octavum supra quadragesimum numerans in Cardinalitia dignitate: sed gravißimis semper occupatus curis, ad hæc aliaque magis necessario corrigenda vacare non potuit. Post syllabum Capitum sequitur promissa sui descriptio bis versibus:

Urbs mihi principiū generis, Jacobus mihi nomen
Gajetanus erat; fluvii trans Tiberis amnem
Stephanidum de stirpe satus, producor ab Ursa.
Murronem cecini repetentem claustra Monarchā
Insertumque polo; Bonifacius utque triumphet
Urbe sacra diadema ferens, quo Cardine fultus
Hunc panxi; cæloque Patrem metroque refudi
Centeno, fudique prosa. Deus hinc tibi laus est.

Placet autem numeris Capitum in margine notatis, ad faciliorem eorum qui forte opus hoc citare voluerint usum, in eodem margine apponere numerum versuum per quinarios, uti a plerisque usurpatum videmus, qui Poetas veteres elucidarunt hoc seculo.

DIVISIO CAPITUM

Incipiunt Capitula libri primi.

De obitu Nicolai quarti Romæ, & exequiis factis in S. Maria Majori pro eo, & oratione Domini Latini: & qualiter Cardinales non concordabant de loco communi pro Electione. Caput I.
Qualiter Cardinales discesserunt in varias partos Cap. 2.
De Senatu Urbis, & bello quod fuit in Urbe tempore vacationis. Cap. 3.
De Fratre Matthæo de Aqua-sparta, Portuensi Episcopo, misso contra Narnienses, qui obsidebant Castrum Strunconii. Cap. 4.
Qualiter timebatur de schismate, quod non conveniebant de loco, & de iis quæ circa hoc acta sunt. Cap. 5.
De duobus Electis in Senatores, scilicet Domino Petro Stephani patre Auctoris, & Oddone de S. Eustachio. Cap. 6.
Qualiter conabantur aliqui impedire Fratrem Matthæum de Aqua-sparta, Portuensem Episcopum, in officio Pœnitentiariæ. Cap. 7.
De adventu Caroli secundi Regis Siciliæ, & Caroli Martelli filii sui Regis Ungariæ ad Curiam vacante Sede, eorumque Regum recesflu. Cap. 8.

Incipiunt Capitula libri secundi.

Qualiter convenerunt Cardinales die Electionis, & de casuali motivo, quo ventum est ad Petrum de Murrone. Caput I.
De Collatione habita inter Cardinales de Fratre Petro de Murrone, & electione ipsius ad Papatum. Cap. 2.
De quinque Nuntiis missis a Collegio ad Fratrem Petrum de Murrone. Cap. 3.
Descriptio Montis ubi morabatur Frater Petrus. Cap 4.
Descriptio Cellæ Fratris Petri, & aspectus ipsius, & oratio nuntiorum Collegii ad ipsum. Cap. 5.
Resposio Fratris Petri & assensus Electionis, & de reverentia sibi exhibita per eos qui illuc convenerant, & specialiter per Carolum Martellum Regem Ungariæ. Cap. 6.
Incipit vita Fratris Petri seriosa Cap. 7. sub quo plures rubricæ continentur ut sequitur.
I De diversis tentationibus Diaboli ut Frater Petrus non studeret.
II De signo vestis religiosæ, qua in ortu suo Frater Petrus de utero materno indutus exiit.
III De visione facta cuidam mulieri, per patrem Fratris Petri mortuum, ne a studio recederet.
IV Quomodo infra modicum tempus scivit Psalmos legere.
V De visione, qua videbatur Frater Petrus custos ovium.
VI De desiderio Fratris Petri ab ipsa pueritia serviendi Deo, maxime in eremo.
VII Quomodo super castrum de Sanguine invento quodam Eremita ille abscessit, & Frater Petrus transit ibidem aliquibus diebus.
VIII De aliquo monte rigido sibi divinitus ostenso, in quo Frater Petrus mansit tribus annis.
IX De campana, quam miraculose audiebat nocte, & de gallo sibi dato.
X Quomodo Romæ factus est Presbyter, & rediens mansit in monte Murronis quinque annis.
XI Quomodo venit ad montem Majellæ, & de quadam dæmonis illusione cognita & fugata.
XII Quomodo fuit de Regula B. Benedicti, & quomodo Fratres recepit ad eamdem.
XIII De cella, quam solus habebat, & Missa quam ibi celebrabat, & de silentio.
XIV De ejus aspero lecto, de vestiru, & lorica.
XV De Abstinentia cibi & potus.
XVI De sex quadragesimis, quas arctissime faciebat quolibet anno.
XVII De Psalmis quos dicebat, & genuflexionibus
XVIII De cilicio & aliis opusculis, quæ faciebat pro fratribus.
XIX De obedientia, quam præstabat Abbati.
XX De mirabili abstinentia, quam in quadam quadragesima fecit in cibo & potu, & aspero cilicii vestimento & loricæ.
XXI Quædam generalia, & magnæ commendationis de ipso, quoad virtutes, abstinentias, orationes, & miracula.

Incipiunt Capitula tertii libri.

Continuatio narratorum ad narranda, & Actoris quare ista dicturus sit excusatio.
Quomodo recepit Frater Petrus de Murrone ad consilium suum Regem & laicos. Caput I.
Qualiter ingressus est Aquilam sedendo in asino Frater Petrus, & fecit diversos Officiales antequam venirent Cardinales. Cap. 2.
De litteris Collegii Cardinalium missis ad Fratrem Petrum de Murrone, ut veniat Perusium ad Collegium. Cap. 3.
De adventu duorum Cardinalium ad Fratrem Petrum, non missorum ex parte Collegii; & petitione sibi facta per Episcopum Urbevetanensem, missum ex parte dicti Collegii, ut saltem exiret Regnum: & de negotiatione ejus. Cap. 4.
De morte Domini Latini Episcopi Ostiensis, & consecratione prædicti Hugonis Cardinalis ad Episcopatum Ostiensem: & susceptione a Fratre Petro insignium Papalium & nominis. Cap. 5.
De Coronatione & consecratione Cælestini facta Aquilæ. Cap. 6.
Qualiter Actor insinuat se dicturum coronationem Bonifacii octavi seriose, excusans se de succincta narratione coronationis Cælestini.
Quomodo Cardinales, propter ignorantiam, quam credebant esse in Cælestino, loquebantru vulgariter in Consistorio: & de diversis provisionibus Ecclesiarum quas fecit. Cap. 7.
De Ordinatione Cardinalium quam fecit Cælestinus, qui fuerunt duodecim. Cap. 8.
Qualiter ivit Neapolim, non ivit Romam. Cap. 9.
De ineptis promotionibus quas fecit, & specialiter de Archiepiscopo Beneventano, quem fecit Presbyterum Cardinalem. Cap. 10.
Loquitur hic Actor per anticipationem de incendio, quod fuit Carpentorate, tempore vacantis Ecclesiæ, post mortem Clementis Papæ quinti.
Qualiter in Adventu Domini reclusit se Cælestinus in parte aulæ, & data potestate Papali tribus. Cap. II.
De oratione Cælestini ad seipsum ut cederet Papatui. Cap. 12.
Qualiter petiit consilium ab aliquibus Cardinalibus ut cederet Papatui. Cap. 13.
De Neapolitanis irrumpentibus in cellam Cælestini ne cederet. Cap. 14.
De Consilio, quod petiit Cælestinus a Collegio Cardinalium an deberet cedere, & responsione Cardinalium. Cap. 15.
De excogitata renuntiatione Cælestini facta Neapoli in festo S. Luciæ. Et sic, cum idem Cælestinus electus fuit Perusii in Papam inter octavam Apostolorum Petri & Pauli, non stetit in Papatu, a tempore suæ electionis computando, sex mensibus completis. Cap. 16.
De responsione facta a Collegio cum cessit. Cap. 17.
Qualiter Collegium Cardinalium acceptavit renuntiationem ejus. Cap. 18.
Verba Actoris super renuntiationem Cælestini. Cap. 19.
Finis istius operis cum continuatione ad futurum opus de coronatione Bonifacii octavi. Cap. 20.

VITA S. CÆLESTINI V

LIBER I

CAPUT I.
Turbæ post mortem Nicolai IV, tam inter Cardinales quam inter cives: illorumque dispersio cum periculo schismatis.

Alma Petri Sedes, jam dudum languida vultu,
Invidia * a superante * Patrū, quē munere divo
Accepit, moresque suos, dogma insuper arctum, [Argumentū sequentis operis,]
* Eloquimur: calamoque levi depromere signa,

[5]

Illuxisse Deum tenebris, radiasse corusco
Lumine, concipimus; sacroque infusa liquore
Sphærica b cervicis; lucentia tempora Regno
Pontificis; quo læta gradu processio Cleri
Provehitur. Clemens squallentem complue terram,

[10]

O Pater omnipotens: jactatum crescere semen [invocatio.]
Efficias, herbamque novam c dilucidet aurum.

CAP. I

Ergo ubi confectum senio mors æqua recepit
In sua jura Patrem Nicolaum, nomine quartum,
Romanæ sponsum Ecclesiæ; de more solutis

[15]

Exequiis d, dignum reputans veneranda Senatus
Congeries tractare novo de Præside, sacras [Post Nicolai 4 exequias,]
Indixit libare preces: quas ipse Latinus,
Ordine Pontificum primus, virtute coruscans,
Et generis titulis radiatus, fudit ad aram

[20]

Virgineam, psallente choro. Mox omnibus una [Latinus Ostiensis Card. hortatur Collegas,]
Seclusis Patribus, succenso pectore fatur:
Quis poterit stellas fulgentes jungere Cælo
Pleiadas? Deus, ipse potes sic corda potentum
Concordi vincire jugo: gliscitque futurum

[25]

Pollicitus e Uati, quod se donante Ministrum
Suscipient populi. Ne cælo lumina recta
Deflexisse juvet; præsto est, qui cognita cordis
Inspicit, & f pensas justo libramine damnat
Degeneres, * gemmis interlucentia serta

[30]

Imperitans cingi meritos: o quanta potestas!
Namque datum g paucis, ad summi culminis arcem
Sublimare virum, qui Christi nomine præsit
Succedatque Petro, * nec non cælestia claudat,
Dum ligat in terris; reseret convexa Polorum.

[35]

Vincula dum soluit: tanto depellere culpam
Præstat. Sed votis celsæ fastigia molis
Quis capiat, nisi mente vagus? quis dignus haberi
His queat? At Patres; quos excellentia præfert, [ut idoneum successorem concorditer eligant,]
Desperare nefas; nam sacris inclita virtus

[40]

Christus adest volitis, complens optata piorum,
Quos optare facit. Si quis, tendamus in unum,
In quo fundatis * nixa radicibus arbor
Virtutum patulis ramis succreverit altum
In culmen, vario florum distincta * colore,

[45]

Præcipue roseo mentis fervore micanti,
Atque pudicitiæ niveo candore coæquans
Fructus justitiæ; cujus prudentia ramos
Duxerit in rectum: nostro quia tempore clades
Invaluit, peccata premunt, virrusque recessit. [qui præsentibus Ecclesiæ calamitatibus medeatur.]

[60]

Tendimus in h latiū, Proh! claram funditus Accon
Obruit i & Tripolim vincens Babylonicus hostis.
Instant Aragones, gens effera, plurima terræ
Cis mare concutiens, Siculas quæ k possidet urbes.
Nec minus Aragona proles Petreiaque Regnum

[65]

Occupat, in Gallos collatum; dedecus illis
Et nobis, qui Regna damus. Nos undique turbant
Subjecti! Vigiles plebi succurrite, Patres:
Casibus his tantis, vestrum succurrere, vestrum est.
Dixit, & haud aliter diffusum vocibus ignem

[70]

Frigida corda premunt, possit ne erūpere flāmis,
Quam tellus prohibet nova semina ducere germen,
Quo fuerint matura loco: tamen agnita dudum
Commemorant veteris moris, discuntque l minores.

CAP. I

Talibus hic paucis decursis rite diebus;

[75]

Montis Aventini m rursus fastigia poscunt.
(Per bis quinque dies Nicolai Præsulis haud dum [Illi die 10 ab ædibus defuncti,]
Deseruere domos, erectas circiter Aram
Virgineam, * Patrum quas nec reverentia struxit
Digna sequi, nec causa potens, nec * utile mundo,

[80]

Exemplum n; nam quisque suas educet in altum
Ædes, & capitis Petri delubra o relinquet,
Ac Lateranenses aulas p regalia dona
Despiciet, gaudens proprios habitare Penates)
Hic primum manifesta fides, quam dissona corda: [migrant ad S. Sabinam,]
Namque ferunt numerū quartū conscendere nullū,
Dum sua scrutantur per clausa silentia vota.
Post alium petiere locum: nec profuit ipsis [inde alio,]
Permutasse solum, quibus & tunc livida mens est.
Tunc adeunt q capti falsæ r mutata Mineruæ

[90]

Nomina, * nequidquā: quia dū firmasse putarent
Hæc loca, jam sathanas aderat, vertique malignus [& denique ad Minervam.]
Concordes animos, fecitque reposcere Fratres,
Concillium peterent alia statione manere.
Ut varium pennas oculis, formidine prolis,

[95]

Femina pavonem metuens, per devia clausa
Cælat, & in patulo non linquit callida * fœtus
Ova sui; Patrum sic turba sedilia mutat,
Anxia ne Fratres turbent concepta vicissim.
Interea præcelsa dies celeberrima Romæ,

CAP. II

[100]

Annua jam colitur, festo sacrata duorum, [29 Iunii cœptis vulgari morbis,]
Ætherei Petri, Pauli quoque gentibus almi
Doctoris. Gemitus heu! nec non tristia bella
Insurgunt populo, fato turbante quietem:
Corpora concussit de cælo languida pestis

[105]

Demissa in terram, faciens ex ordine Patrum
Nonnullos timuisse mori: nec fallitur s unus.
Spe t mortis: novitate gravi, consistere vitant.
At tamen e Cœtu tantis terroribus acti
Quatuor, u undatum lymphis placidumque x Reate [pars Cardinalium Reate petit,]

[110]

Deveniunt; æstate manent, sanoque fruuntur
Aëre: bis * terni y Romani mœnia Romæ,
Disiuncti voris, habitant: exterque z revidit
Campanus patriam, morbo stimulante fugatus. [sex Romœ manent,]
Hic fuerat numerus Gallo moriente superstes.

[115]

Sic igitur quassata malis languoribus æstas,
Dispulit errantes? haud una sistere norunt,
Ante relustrantem solem quam mensibus annum [redeunt illi in Septembri,]
Scorpion acciperet α medius: hinc redditur urbe
Campanus, Tuder, Portus qui mœnia servat

[120]

Diruta jam pridem mercis β ditissima ponti.
Convenere simul distantes mente γ Minervæ
Hi proceres (numero nec * junctus tempore δ Paschæ
Parmensis) servare ε Dei suprema loquentis
Verba, ζ sed affectus promit non apta voluntas,

CAP. III

* Quos memorasse piget. Circū hæc quia circulus η
Exhaustus regnare novum de more Senatū (Anguis
* Flagitat, Assumpti θ populi Capitolia jussu
Ascendunt: sed morte Ducis vis ι annua mense
Clauditur Ursini, timidoque κ furentis in arma

[130]

Descensu, dum scripta petit, dum λ fossa sigilla.
Quo gradior? quid plura sequar, quæ texere longum?
Hoc dixisse sat est; Romam caruisse Senatu [Interim seditionibus turbatur urbs,]
Mensibus exactis heu! sex, belloque vocatum

[135]

tormentis jecisse viros immania saxa,
Persodisse domos trabibus, fecisse ruinas
Ignibus, incensas turres, obscuraque sumo
Limina vicino, * quo sit spoliata supellex: [& ideo plerique Reate repetunt:]
Conflixisse manu superatos vindice Christo

[140]

Aggressos, μ dū firma datur constantia paucis.
Hæc inter dum Roma fremit, dum fluctuat undis
Inveterata novis, socios æstate revisunt,
Ordine prosiliunt, gustant & amœna ν Reate
Solliciti curis: namque ξ illis urbe relicta,

[145]

Pergama servabant, capitis * discrimine, Rubri ο
Tres, quibus augeri poterat sufflantibus ignis
Robore suggesto: multis hæc causa timoris.
At procul π a Cœtu secum Campanus agebat.
Corpore sejunctis Patribus, discordia Cœtu

CAP. IV

[150]

Panditur in lucē, quæ diu parefacta per annum
Exteterat, dederatque malis extollere cornu [unde contra Narnicnses, stronconium obsidentes,]
Subjectis contra socios. Heu Narnia, ρ more
Gallica, Strunconi ς Castrum vallaverat * arcta
Obsidione soris, spernens insignia matris

[155]

Ecclesiæ, * tutumque putans hoc tempore belli
Lascivire palam. Cecidit sed capta furoris
Consilio: nam lecta manus, fulgentibus armis,
Aprutii, Rubeo τ Gallo duce, mittitur ardens
A Carolo υ domitare malos, domitare rebelles

[160]

Ecclesiæ, jussu Patrum qui tecta Reate
Servabant; populusque ruit dilapsus ab urbe, [mittunt cum copiis Card. Portuensem.]
Urbe Reatina: prædux tamen omnibus idem
Cardine sublimis Tuder Portusque minister
Mittitur. Egressi placidum Interamne φ subintrant,

[165]

Plenum odiis armisque, solens irrumpere fines
Illorum, motusque pati, cum Narnia bellum
Commovet:en modicum distinguit mœnia planum.
Audito properare viros & quærere pugnam,
Audenter tentare Ducem de fœdere pacis

[170]

Narnia præsumit; refugit dux Cardo Mathæus
Talibus astringi pactis, nisi jussa subire
Ecclesiæ se velle ferant, factisque sequantur [Hoc jubente obsidio solvitur.]
Poliicitum, redeantque domū, tutumque relinquant
Obsidione locum. Mandantis jussa capessunt
Illicet, edocti,galeis armisque coruscis,
Qui, fore vindictæ tempus * non temnere, pridem
Peccatis monstrare suis. De hinc Cardo subactis
Hostibus; & susa validis impulsibus * arce,
Quam prope fundarat Strunconi Narnia Castrum,

CAP. V

[180]

Regreditur victor, populo comitante regressū.
Horrida præterea dumis, jactata per agros
Prava seges, dubitanda bonam ne suffocet herbam, [Tres qui Romæ manserant,]
Pullulat, & varios casus educta minatur,
In longum pacemque sacram discernere mundo

[185]

Schismate: nam rubros gestantes urbe Galeros
Tres κ Roma geniti, quorum duo stirpe suborti
Una, atque alterius stirpis se jungere passus
Illis, insinuant scriptis ex ordine verbis
Vrbe [non] genitis ψ paucis, vel forte duobus

[190]

Cardinibus, se posse * Petri præponere quemvis
Principis in Sedem; Romæ dum mœnia servent,
Dum distant alii; * mallent tamen ista quiete
Cum sociis tractare suis; ea propter ad urbem [prætendum sibi jus esse eligendi Pontificis, si alii non redeant:]
* Accelerent gressum, cupiunt si ponere finem
195 Ecclesiæ lacrymis. Confestim [hi] cognita pandunt
Fratribus, * inque vicem collecti turba Senatus
Vrbe Reatina confert, quid talibus ausis
Conveniat, quid stricta velit discretio juris.
Hæc propter visum est cunctos adscire peritos.

[200]

Consiliis aderant multi; vox prima loquendi
Est data Levitæ, sacro de fonte Mathæus [hi re in consultationem adducta,]
Cui nomen, Rubeusque color cognomen ω avitum
Quod sibi dant homines, genuit quem nobilis Ursæ
Progenies; Romana Domus, veterataque magnis

[205]

Fascibus in Clero, pompasque * experta Senatus
Bellorumque, * manu grandi stipata parentum;
Cardineos Apices, nec non fastigia dudum
Papatus aa iterata tenens; nunc lumine divi
Levitæ radiat, ceu sideris inclyta proles,

[210]

In delubra Dei: cujus describere grandes
Virtutis titulos sermo ne longior erret,
Et ne mendosis finxisse poëmata metris
Arguar (ex Ursa matrem tantique sororem
Stephanides bb capiens) sistam, licet illa per orbem [referente Mattheo Card. Rubeo,]

[215]

Amplius eniteant; referam quæ protulit ore,
Ore sonans placido senior Levitaque primus:
Non ea mens animo versatur cc quærere votis
Dissidium languentis dd eræ, seu scandala dira
Exire in mundum. Patres Dominique sedentes

[220]

Sedibus his vigilant, possint ut vellere crimen,
Non dare materiam bellis (Nam sufficit, inquit,
Singula quæque dies, propriis erroribus instans.)
Sed quia tentamur primi, dictisque fatemur
Ardua, civilis plenam discriminis urbem

[225]

Quod Proceres habitare legunt, & posse vacantē
Desponsare viro Ecclesiam; vos jure-peritos
Acciri placuit, vestrumque requirere sensum.
Et quid jura velint (opus est non levibus ausis)
Consilio pensate diu, pensate fideles; [Iurisperitis causam disceptandam proponunt:]

[230]

Et date consilium rectum. Non deviet ullus,
Non declinet amor * quemquam, non vera timore
Subticeat titubans animus; sed pandite quidnam
Conscia mens statuat super his, quid jura loquantur
Quidve illis nobisve datum, decreta parentum

[235]

Quid sacra decernant. Divum * testamur adesse
Judicium, timeatque sibi quicumque periclis
Subdere contendit falsis * effatibus almam
Ecclesiam, sentitque aliud quam voce sonora
Exprimat. Haud laudes petimus, non dissona vero:

[240]

Sed quid, suspiciens claris obtutibus astra,
Arbitra mens censet vestrum cujuslibet. * Istis
Postquam facta quies monitis & se stitit heros;
Abdita consultant librorum, & luce sequenti,
Axibus Eois radios cum funderet orbi [& iis triduo consequenti auditis,]

[245]

Flammigeros Titan, edocti pandere leges
Incipiunt: nec sola ee dies per singula quemque
* Auscultat; sed fanda viros per tempora scindunt
Illustres. Nam prima dies ff audire vocarat,
Quos privata domi docuit prudentia Patrum

[250]

Talibus attentos fieri: de hinc proxima quosdā
Ex aliis: vicina gg suos subnixa secundæ
Ascultat, vicibusque modos hos pluribus explent.
* Errantes fixere pedes ubi pondera libræ
Declinant; pariterque ferunt, quod Cardine fulti

[255]

Urbe Reatina major pars, dum strepit armis
Roma vetus, valeant * aliis edicere tempus [eligendi jus potius sibi competere decernunt.]
Quo veniant celeres mundo præponere Culmen.
Sederat hæc animo cunctis sententia, binis
Exceptis. Geminus * hh qui non confuderit ordo?

[260]

Et duplices Patres non posse vocare fatentur
Distantes (quod lege ii probant) si Roma citatos
Præcipue teneat: fuerant hi namque secuti
Te * ducti kk Ligure, qui languens urbe Reate
Cœtibus his deeras, vinctus sed amore ll Columnæ es.

[265]

Fluctibus illisam post hæc qui surrigit undis [Facto tamē utrimque compromisso,]
Sæpe ratem Petri, * devitans cuspide mm ferri
Ne ruerent Proceres, pacis spiravit odorem;
Dum datur externis, toto mandante Senatu,
In sumendo locum quem vallet arbitra virtus,

[270]

Circūscripta nn modo. Quo cœpto protinus usi
Hi Perusinorum * legerunt quærere sedes.
Sic tumidis liquidi propulsa ubi flatibus Austri
Irruit in scopulos navis, distensa rudentes [decernitur, ut omnes Perusium conveniant ad 18 Oct. 1292,]
Flecti vela jubet, prorasque advertere ponto

[275]

Nauta bonus pelago, fugiens contendere saxo;
Sic etiam validas ne quasset machina turres,
Objiciunt lento textas de * vimine crates.
Terminus est Lucæ festum: quem rite * tenentes,
Conveniunt inibi Proceres. Memorabile semper,

[280]

Nec laus hæc modica est, populo sed tēpore lōgo
Dignus honor reddi Perusino, turbine in ipso
Cardineos meruisse Duces admittere tectis
Unanimes, proprioque solo cœpisse maritum [quod etiam faciunt.]
Lugentem Ecclesiam, non vi, sed sponte, morando

[285]

Quemque suo oo theatro, nisi dū se subrogat hora
Ut matutino considant sidere Patres.

ANNOTATA

a Discordia] sub nomine invidiæ intelligenda est, juxta glossulam marginalem Auctoris, cujus similes post hac alias glossulas simili asterisco * distinguemus hic a nostris observationibus: sic autem infra ℣ 88 etiam dicitur livida mens, pro discordi. Dico hic, id est, in his Annotatis: nam in Carmine positus * asteriscus remittit Lectorem ad varias ipsius Ms. Lectiones, quæ Annotatis subjungentur .

b Sphærica cervicis intellige, rotundam verticis Pontificalis rasuram, vulgo Coronam, quam sacro Chrismate inungi præcipiunt ritus consecrandi Pontificis. Sic infra in lib. 2 de Coronatione Bonifacii ℣ 59 Spherica cervix, dicitur, eadem Corona.

c Hunc versum allegat Auctor, & quadamtenus explicat in Præfatiuncula post syllabum Capitulorum postremi operis de Canonizatione: aurum autem intelligit flavescentem frugis ipsius spicam: idque clare patet ibidem lib. I, ℣ 14, dum petit Poëeta, ut sub umbra Sancti Rutilet flavum producti seminis aurum.

d Nicolai IV Exequiæ in Basilica Liberiana seu S. Mariæ majoris celebratæ fuerint, in qua humiliter sepulti ossa elevavit anno 1574 Felix Perettus Card. de Monte-alto, & marmoreo monumento cohonestavit; cujus monumenti iconismum exhibet Oldoinus noster in suo novo Ciacconio.

e * Propheta dicit: Suscitabo in eis pastorem unum (Ezech. 34,23) & istud Thema fuit D. Latini, Ostiensis Episcopi & Cardinalium Decani.

f Penlæ degeneres, libræ seu pondera injusta, id est, suffragia.

g * Quia duodecim Cardinales tantum.

h * Lusit hic Auctor, accipiens Latium, id est in latum seu viam latam idest laxitatem morum: quam innuit esse causam acceptarum, quas mox enumerat, cladium.

i Accone a Sultano Melec-seraf anno 1291 19 Maii capta, quidquid Christianis reliquum erat in Syria in potestatem hostium venit: Tripolis autem a Soldano Melec-Messor capta fuerat anno 1289 26 Aprilis.

k Petrus Aragoniæ Rex expulsis Gallis, quibus Siciliæ regnum contulerat Apostolica Sedes, ipsam invaserat an. 1281: in eoque habuit successores filios secundo & tertio genitum, Iacobum scilicet, & (hoc per mortem fratris Alphonsi in Hispaniam regresso) Fredericum: qui etiam Siciliam cis Pharum, idest Neapolitanum regnum nitebatur sibi vindicare.

l * Idest, docent,] inquit Glossula.

m Ibi enim mortuo Honorio fuerat etiam celebrata ipsius Nicolai electio.

n Ad S. Sabinam in Monte Aventino ædes sibi struxerat Honorius 4, & hujus exemplo Nicolaus 4. ad S. Mariam Majorem: quod ne in morem transeat, formidat Auctor, & reprehendit.

o Basilicam Vaticanam intelligit, eique conjunctum Pontificale Palatium.

p * Quia Constantinus Imperator donavit Palatium Lateranense.

q * Idest, decepti, ] vana scilicet spe causæ istic peragendæ commodius.

r * Nam vocatur hodie S. Maria] seu S. Maria supra Minervam, ubi æque ac in Aventino ad S. Sabinam Fratres Prædicatores degebant ab anno 1275.

s * Id est, timore] per antiphrasim Italis satis communem, qua sperare dicunt pro expectare, timere.

t Joannes Choles Gallus, uti jam dictum, mortuus an. 1291, 2 Augusti.

u Scilicet Gerardus Parmensis, Card. Sabinus; Mattheus de Aquasparta Tudertinus, Card. Portuensis, Hugo, Card. S. Sabinæ, Gallus; Petrus, Card. S. Marci, Mediolanensis.

x Reatinæ urbis agrique irrigui undique amœnitatem videre qui volet, adeat Athanasii Kirckeri Latium parte 3 cap. 3. ubi multa de Velino flumine, qui ipsam perfluit & cognomine ei lacu: sed Sabinæ, cujus ipsum metropolis est, tabulam corrige, non exprimentem qualiter Velinus per urbem fluat: per quam tamen eum fluere Vghellus in Episcopis Reatinis & Pompeius Angelotti in propria ipsius Descriptione testantur,

y Latinus Card. Ostiensis, Joannes Card. Tusculanus, Mattheus Rubeus, Jacobus Columna, Neapoleo Ursinus, Petrus Columna, Diaconi Cardinales, omnes Romani.

z Exter id est extraneus, scilicet Benedictus Cajetanus, Anagniæ in Campania natus.

α Id est, medius September, cujus signum Scorpion seu Scorpius.

β * Quia civitas Portuensis est juxta mare, & merces ferebantur illuc]

γ Minervæ, id est, ad S. Mariæ supra Minervam.

δ Pascha anni 1292 celebratum fuit 6 Aprilis, quando necdum advenerat Cardinalis Parmensis.

ε Servare * Servavere]

ζ * Dixit scilicet Christus valedicens suis, Pacem meam do vobis, pacem relinquo vobis] Ioannis 14, 27.

η Circulus anguis exhaustus * .i. Circulus anni decursus]

θ Assumpti, * sunt Senatores]: Senatores autem hic dicuntur, ut olim Consules, duo scilicet totius Senatus Præsides: Consulum namque ut potestas summa, sic & nomen abrogatum Romæ pridem erat: quod & alibi etiam in Belgio apud Gandavenses hodieque obtinet, ubipro Consule adempto est Primus-Scabinus, ut vocant: Πρωτοσύμβολον Græci dicerent.

ι Potestas * quæ debuisset durare per annum]

κ * Alterius socii, id est Senatoris, Agapiti descensus, abdicationem mihi significat ultroneam, timentis venire ad arma, propter sigillum & alia potestatis insignia, quæ vel penes defuncti heredes detinebantur, vel populus ad se retraxerat; ipse autem prætendebat, non posse eo anno conferri alteri, sed sibi debere consignari. Quæ turbarum civilium initia & causæ nusquam alibi explicantur, quod sciam.

λ Fossa * .i. sculpta.]

μ Aggressos * .i. Aggressores]: sed quinam hi fuerint, qui vero pauci quorum constantia superarit, aliunde necdum scimus. Quia tamen defunctus Senator, Vrsinus erat, suspicari possumus inter Vrsinos & Columnenses, potentes jam pridem in urbe factiones, disceptatum fuisse, populo propter eos in partes distracto. Spectant autem hæc omnia ad primum semestre anni 1293.

ν * Nam omnes Cardinales Romani. I. qui Romum convenerant, invenerunt se Reate, exceptis tribus]: hi autem tres infra ad Versum 185 indicantur per Glossulam.

ξ Illis * .i. ab illis]

ο Rubri tres.i. tres Cardinales; hi enim cœperant purpura uti in Concilio Lugdunensi anno 1245. Pergama autem hic sumuntur pro urbe Roma, sicuti olim pro urbe Troja,

π * .i. Viterbii], quod expresse indicatur in Prosa.

ρ Narnia, de qua multis ad Acta S. Iuvenalis 3 Maii, urbs Vmbriæ, 40 milliaribus Roma distans. Dicitur autem Gallica *: nam more Gallico ibi succedebat primogenitus] in omnia bona parentum, cum solo onere sustentandi congrue minores natu.

ς Stronconium distat Narnia in Orientem circiter 8 p.m. de quo plura vide 7. Febr. ante Vitam B. Antonii de Stroncone.

τ * Proprium nomen] ipsius Ducis hoc esse opportune indicat addita glossula.

υ * Scilicet Martello] filio Caroli Regis Neapolitani.

φ * Interamne * neutrius generis, tamen aliqui declinant, hæc Interamnis] vulgo Terni, & solum 5 p.m. Stronconio distat, nec amplius Narnia, solitum ab hac dißidere, pro more vicinarum & æmularum urbium.

κ * Scilicet D. Iacobus & Petrus de Columna, tertius dictus Ioannes de Boccamaziis, qui erat Episcopus Tusculanus.]

ψ * Scilicet D. Petro de Mediolano, & D. Ugoni de Alvernia]

ω * Nam avus vocatus est D. Mattheus Rubeus] Vrsinus.

aa * Nam multi domo Ursina valde frequenter fuerunt Senatores, multi Cardinales: eademque domus habuit duos Papas diversis temporibus, scilicet Cælestinum III & Nicolaum III.] primum anno 1191, secundum anno 1277 creatos. De Cælestino tamen id fuerat ignoratum usque ad hoc seculum; & Ciacconius de Bubona familia eum fecerat: sed Vghellus in suis ad illum Additionibus allegat antiqua monumenta Ursinæ familiæ, quæ in archivo Brachianensi & Vaticanæ ecclesiæ in Innocentii III Vita extant, & ipsum Petri Bubonis de Ursinis filium fuisse ostendunt: Cælestini autem istius successor Innocentius hic fuit, eisque suffragatur hic, uno solum seculo posterior Auctor.

bb * Scilicet Auctor operis: nam ex parte patris fuit Stephanides, ex matre Vrsinus]: hæc autem mater, fuisse Matthæi Cardinalis soror, hic etiam indicatur.

cc Querere, pro queri, conqueri, lamentari.

dd Era pro anno hic usurpatur, phrasi Hispanica; sed tunc tantum usurpanda, quando numerandus est annus ab Epocha Augusti, annis 38 vulgarem Eram prævertens. Nomen inde ductum putant, quod sic loquentes Hispani dicerent, Erat, subintelligendo annus: aliivero, scribunt Æra, quasi ex A. Era, Annus erat.

ee Sola dies .i. unica dies.

ff * Prima die audierunt Cardinales singuli suos domesticos Capellanos.]

gg * Id est, tertia dies] confert suos cum externis, die secunda auditis.

hh Subintelligo dicentes, seu interrogantes, qui fieri poßit ut duorum hinc inde Electorum ordinatio non induceret Ecclesiæ confusionem?

ii * Id est, nituntur probare, leges adducendo.

kk Ligurem vocat Petrum Cardinalem Mediolanensem: quia Mediolanum Liguriæ caput est, quatenus sub Liguriæ nomine etiam Insubria comprehenditur, uti in Antonini Imperatoris Itinerario aliisque auctoribus fieri notat Philippus Ferrarius in suo Lexico Geographico.

ll Id est, Cardinalibus Columnensibus Romæ manentibus favet.

mm Scilicet, cento navim aliorsum flectens.

nn *Nam quædam conditiones fuerunt appositæ in compromisso] quas nescio an uspiam explicatas simus inventuri, sicuti nec facile inveniemus in quos factum sit compromissum; Externi autem intelligi possunt Cardinales non Romani.

oo Theatrum Græce θέατρον, & ideo secundam, alioqui natura longam, Auctor corripit: uti olim paßim Idola, media brevi dicebantur ἴδωλα. Erat autem Græcis non solum spectaculorum, sed concionum habendarum locus. Hic vero videtur sumi pro proprio cujusque hospitio: infra vero ℣ 281 sumitur pro loco Conclavis.

Post tam copiosa Annotata patere, lector, hic tibi nihilominus exhiberi syllabum earum vocum, quas præter mentem Auctoris alteratas existimamus; quasque ne identidem interpellareris ad illas hæsitando, præsumpsi ex conjectura mutare. Exhibeo autem illum, non ad ostentationem diligentiæ; sed ne tibi subtrahatur facultas judicandi per te ipsum de singulis, aut etiam meliores conjecturas si suppetunt adducendi. Locum indicabit numerus versuum, ipsum verbum præfixus eodem in contextu asterscus *. sunt ergo

* ℣ 2 Patrem, lego, Patrum.

* 4 Alloquimur, l. Eloquimur.

* 29 geminis, l. gemmis.

* 42 nexis, l. nixa.

* 44 colorem, l. colore.

* 78 Patres, l. Patrum.

* 79 vix tale, l. utile

* 90 Nec quidquam. l. nequidquam.

* 96 fœta, l. fœtus.

* 111 tantum, l. terni.

* 122 juncto, l. junctus.

* 125 Commemorasse, l. Quos memorasse, quæ, l. quia.

* 128 Flagitent, l. Flagitat.

* 138 quod, l. quo.

* 145 discrimina, l. discrimine

* 153 arte l. arcta.

* 155 tritumque, l. tutumque.

* 176 contemnere, l. non temnere.

* 178 arte, l. arce.

* 190 petit, l. Petri.

* 192 Mallet, l. mallent.

* 194 Accelerant, l. Accelerent.

* 196 hincque, l. inque.

* 205 ex parte, l. experta.

* 206 manum, l. manu.

* 231 quemque, l. quemquam.

* 235 testantur, l. testamur.

* 237 affatibus, l. effatibus.

* 241 Istic, l. Istis.

* 248 Auscultant, l. Auscultat.

* 253 Narrantes l. Errantes.

* 256 alii, l. aliis.

* 259 geminus qui non veri fuderit. l. Geminus quî non confuderit.

* 263 docti, l. ducti.

* 266 devitas, l. devitans.

* 271 legissent, l. legerunt.

* 277 crimine l. vimine.

* 278 timentes, l. tenentes.

CAPUT II.
Rebus utcumque in Vrbe compositis pergunt Perusii discordare Cardinales: ibique excipiunt Reges Siciliæ & Hungariæ.

CAP. VI.

Protinus ut subeunt Perusina cacumina, ventis
Materiam belli secum * quasi pellere certent; [Romani duos Senatores eligunt,]
Romani Proceres, Umbræ sub fœdere pacis,

[290]

Abstinuere armis, geminis ad regna Senatu
Assumptis, de * patre tamen, generisque favore
* Conspicuis. Ætate gravis, sed promptus in arma
Stephanides Petrus, miles laudatus ab olim
Dum gereret pugnis animosum pectus, & Urbes

[295]

Accitus regeret, fuit unus; & alter ab illo,
Eustachii cognomen habens de stipite Sancti,
Militiæ nondum sumens sibi nomina, cautus
Moribus, & gressu lentus, partisque sequela
Oddo: sed iuvenis sævum est postponere famam.

[300]

Hi a rexere simul, magno non tempore, Romā [sub quibus pax aliqua urbi redit,]
Concordes: quandoque tamen, proh! segnius illam
Exponunt rixis mediocrum, dum sibi dictant.
Vox erat, & majus nomen quin credita virtus
(Promeruit laudata viri constantia tantum)

[305]

Stephanidæ: regimen populus si redderet uni,
Solus sufficiens foret ut regnare per ævum:
Sed faciles animi sibimet distare potentum, [sed infirmas]
In commune regunt plebem dum partibus actam.
Sic ea pax fuerat varians, ut Paschate cuncti

[310]

b Spem jejunandi seponimus illico, sæva
Nec regredi tardat post Tempora quattuor æstas.

CAP. VII.

Hæc avide pacis sitiens bellumque perosus
Dum Romæ peragit populus, non absque favore
Auspiciisque Patrum, quibus hæc sperantibus apta

[315]

Pax foret, & gratū sibimet pars utraq; gliscens
Obsequium fortasse daret, * quia sanguinis usus
Dulcis in affines; redeunt disquirere mentes
Urbe nova positi; mens estque simillima c menti.
Nam potius captant aliqui, pietate remota,

[320]

Officium turbare sacrum, d quo crimina fœda
Abluimus, cordis maculas in luce professi;
Pontificem dum tædet * eo. Præstare regentem
Muneribus divis quem fungi jusserat illis
Papa sacer, mortemque suam post Ordo * sacratus, [interim vexatur Pœnitentiarius major,]

[325]

Ut solitū est: causamque malis assumere cœptis
Quod Præsul, veniente simul consistere Cœtu,
Dixerat in e Fratres, Quem me servare voletis
Talibus officiis cursum? quod ponere tempus?
O utinam vindicta nocens, mentita colorem,

[330]

Non feriat jaculis! quia Narnia Præsule misso [en favorem Narniensitū ei insensorum,]
Territa pervertit, sociat quam fœdus amoris
His Patribus: f pluresque dies ea propter ad alma
Limina qui veniunt, veniam plorare gementes,
Sæpe Patrum pulsare moras, ac sæpe manentes

[335]

Ecclesiæ miserantis opem deposcere g proni.
Tandem, paulisper pausam dum quæreret ira,
Ecclesiis residere jubent concorditer omnes
Presbyteros, h fassosque suis absoluere culpis,
Imponendo graves levesque ob crimina pœnas,

[340]

Ut delicta petunt: namque hi terrore coacti
Destiterant. Non ille modus, servatus in uno
Præsule i cui dicti suberant, sed luctibus illum [ultro tamen cedenti,]
Vexabant; * multisque novis rumoribus inde
Atque istinc * procusa fovent. Contendere vitans

[345]

Cessit in arbitrium Præsul festinus, & * omnes
Præteriit socios; quo reddita prima k potestas,
Limitibus constricta novis, quibus utitur heros.
Non ausi damnare Patris sine crimine votum,
Dum sacrum officium refugit, discrimine grandi [officium restituitur. Posthiemem an. 1293]

[350]

Se propter causaque sui fortasse suborto.
Sed modus accelerans, sociis incognitus, urget.

CAP. VIII

Jam prope transactis hibernis mensibus absque
Votivo fructu, natura gressibus impar,
Regali de stirpe satus Regisque vetusti

[355]

Francorum, Siculique maris terræque secundus
Rex l Carolus, toties adversis flatibus actus
Fortunæ, fatique simul memorabile signum [Carolus II Rex infelix,]
Instabilis (dum gesta Patris, dum m lilia bellis
Iam pridem vicisse n Duces memoramus, & armis

[360]

Insignē, sed morte gravem, o mœstumq; * dolore
Conspicimus, bello navali en fusus ab hoste,
Carcere spectatus * Siculo, servatur in oris
Filius amissis, luctus, cordisque superbi
Lancea) * nunc iterum, triplici sub carcere p prole,

[365]

Mensus iter rediit, Perusina per ardua, sponsum
Dum petit Alma q suum, veniens a sedibus idem
Gallorum, comitante patrem jam Principe r duro
Militibus paucis: comes sit super igneus olli
Marchio s Ferrati Montis, puerilibus annis [cum Marchione Montis-ferrati & Carolo filio]

[370]

Majorem * ostentans animū, placidusq; citusq;
Nec non & Carolus proles firmatior ævo,
Martelli cognomen habens, regnique vocatus
Ungariæ Rex, ille puer, formaque venustus,
Humanum gestans potius quam militis acrem

[375]

Aspectū: qui nempe sciens properare parentē,
Obuius, [Perusium venit,] Apuliæ stipatus milite regni,
Digressus Capua venit, Romamque peragrans
Etruscamque plagam, donec sibi jungeret alas.
Forte juvat scripsisse modum, quem Cardine tulti

[380]

Servarint. Nam clara dies ubi lampade solis
Illuxit, theatrum subeuntes turba Senatus,
Levitas geminos mittunt non longius Vrbe [& magna cum pompa ab obviam missis 2. Cardinalibus]
Regis in occursum. Series diffusa t caparum
Hos sequitur, ceu turba Duces, mandante [Senatu].

[385]

Præ cedunt Laici; crescit distensa sequela.
Elistæa u suas variatis vestibus hastas
Cursibus in festis Equites effringere jussit:
Cetera Communis x complere Palatia Patrum
Turba, moram firmans: decet hanc servate quietem,

[390]

Dū vacat heu! sedes: y Papæ nā pondera gestant
Hos siquidem z viridi susceptos gramine sulci
En duo Levitæ α sortiti corpora Regum,
Alterutro comitante suum, majore parentem,
Atque minore satum illo, passim mœnibus Vrbis

[395]

Deducunt; quoad alta Domus β plateasq; subintrant.
Ast sacer interna præstolans parte theatri [deducitur ad Patres in Cathedrali præstolantes]
Hinc Cœtus processit iter, longamque per aulam
Egreditur, qua parte Domus fastigia parvum
Extendunt scalæ spatium, quod sedibus instat.

[400]

Tunc inibi veteri stantes ex ordine Patres
Oscula * condonant Regi Regique minori,
Cui primum vidisse datum est [id] temporis omnes
Cardineos proceres: aulæque sedilibus ambos
Constituunt, dextraque patrem, lævaque minorem;

[405]

Pontificum patrē medium, mediumq; secundū
Inter Levitas primos: paulumque morati,
Applausere jocis, vultu, risuque, loquela,
Et nutu sibimet Reges Patresque, fideli
Assistente manu, cupientum visere morem.

[410]

Inde domum Reges comites habuere γ Priores
Levitas. Non longa dies, & tendere cursum
Parthenopem decrevit δ Herus: sed primitus omnē
Alloquitur Cœtum, ε Sparagi sermone profatus, [cosque ad celerem electionem hortatus discedit.]
Rex Pater: & precibus rogitans spiramine sacro

[415]

* Afflari, populoque Dei Pastore ζ quietem
Imponi. Responsa Duci digesta Latinus
Attulit, & placido diffudit verba lepore.
Post, lapso celeri spatio, Rex mane secuto
Visere supremum Cœtum: dictoque, Valete,

[420]

Corripuit gressum, comitatus ab ordine Patrū
Vsque foras Urbem: rediere in tecta Parentes,
Mens quibus η adversa est: quāvis per plura sequendū
Consilium visum est varias requirere formas,
Vt sibi concordes, animo factisque placerent.

ANNOTATA.

a Id est, dum sibi mutuo volunt legem præscribere.

b * Id est, timorem].

c * Nam modo sicut prius discordabant].

d * Scilicet magni Pœnitentiarii].

e * Id est, inter Fratres].

f * Qui impediebant officium Pœnitentiariæ] a Nicolao IV commissum, & a Collegio Cardinalium Sede vacante confirmatum Card. Portuensi, cui Narnienses ab eo coërciti male volebant.

g * Id est deposcebant] uti supra * pulsabant * plorabant.

h * Omnes Pœnitentiarios minores].

i * Qui erat magnus Pœnitentiarius].

k * Nam Cardinales, ubi Portuensis cessit, reddiderunt ei officium Sanctæ Pœnitentiariæ: limitate tamen]: dicitur autem quod ille præteriit socios, id est superavit sua discretione.

l Carolus II cognomento Claudus. Ita Albizius Florentinus in Stemmatis Principum Christianorum folio XVII.

m * Caroli primi, qui fuit Rex Siciliæ.

n * Nam vicit Manfredum & postea Corradinum], hunc Friderici II, ex filio Conrado Siciliæ Rege nepotem, jure paterno Siciliam repetentem; istum ejusdem Frederici notum, qui a fratre moriente tutor filiolo relictus, regnum tyrannide occupaverat: fuit certe utriusque diversißima causa, ideoque victoria de Manfredo successum optimum, de Conradino vero, crudeli innocentis supplicio cumulata, ipsius victoris ruinam post se traxit: exinde enim ipsius ac posterorum fortuna retro collapsa est, ut mox sequitur.

o * Nam Carolus I capto filio mortuus est] captus est autem filius Carolus II a Rogerio Laurea, Aragonicæ pro Alphonso Rege claßis Præfecto, an. 1284: & primum detentus in Sicilia, post mortem vero patris, abductus in Aragoniam est.

p Subintellige, relicta: * Nam tres filii istius Caroli tenebantur in carcere] id est obsides pro patre dati anno 1288: qua de re vide Rainaldum dicto anno num. 16 & seqq. manseruntque in Aragonia illiusque ad an, 1295.

q Subintellige, mater Ecclesia.

r * Filio ejus primogenito]: atqui hic Carolus Martellus erat, de quo mox infra ad versum 371 similis Glossula * qui major inter filios. Cur autem hic Durus appellatur? an potius legendum Divo, propter titulum Regis Vngariæ.

s * Qui vocabatur Joannes], fuitque duodecimus & ultimus suæ stirpis; quia, eo sine liberis, mortuo, Marchionatus transiit ad Palæologos, & ab his porro per matrimonium ad Gonzagas Duces Mantuanos anno 1533.

t Clerum haud dubie intelligit, cappis choralibus (Pluvialia vocant) indutum.

u Elistæa, * id est, Perusia], unde aut ex quo capite sit dicta non divino. Idem nomen recurrit lib. I de Canoniz. S. Petri ℣.227, ubi Oldoinus ad Ciacconium tom. 2 col. 265 Clistæam legit: quod ibi quidem, hic autem sufficere nullo modo potest. Equites autem variatis vestibus, sic ut geminam turmam geminus color & habitus diversus distinguat in certamen committere, ad ceteras publicæ lætitiæ pompas ea ætate pertinebat.

x * Communis palatia, * id est Communitatis palatium] seu Curiam.

y * Nam in Collegio, Sede vacante, residet potestas Papæ], & ideo decebat ipsum se non commovere.

z * Duos Reges prædictos, scilicet Carolum II Regem Siciliæ & Carolum Martellum Regem Hungariæ filium ejus].

α * Scilicet D. Neapoleo de Ursinis, & D. Petrus de Columna, Diaconi Cardinales.

β Domus, .I. Ecclesia Cathedralis, vulgoItalice il Domo, Teutonice den Dom. Dubites an a lingua Latina, qua Domus-Dei ecclesia dicitur: an a Longobardica potius, in quæ particula Dom princi palitatem donotasse potuit, sicut hodieque in Teutonicis compositis Paus-dom, Prins-dom & c. Papatus, Principatus.

γ * Scilicet Dominos Neapoleonem & Petrum].

δ * Rex Siciliæ.] Parthenopem autem * Neapolim] dici notius est quam moneri debeat.

ε * Proptium nomen] Regii fortaßis Secretarii.

ζ * Per Pastorem] id est, per Pontificem cito creandum.

η Id est, inter se discordes,

Etiam in hoc Capite errata quædam per conjecturam emendanda fuerunt, videlicet:

* ℣ 228 quam pellere certant. lego, quasi pellere certent.

* 291 parte. l. patre.

* 292 Conspicuns. i. Conspicuis.

* 316 quin sanguinis usum. l. quia sanguinis usus,

* 322 eos. l. eo.

* 324 servatus l. sacratus.

* 343 cum multis, l. multisque.

* 344 provisa forent. l. procusa fovent.

* 345 omnis. l. omnes.

* 360 dolorem. l. dolore.

* 362 Siculis l. Siculo.

* 364 nec. l. nunc.

* 370 ostentas omnium. l. ostentans animum.

* 401 Condonat. l. condonant.

* 415 Affari. l. Afflari.

LIBER II

CAPUT I.
Subita & insperata electio Fr. Petri de Murrono ad Pontificatum.

CAP.I.

Sic igitur Phœbi diffundens orbita lumen
Quaque die, motu proprio provecta sub orbe
Sideris a obliqui, quoad acta reviderit b anguem [Mense 27 vacantis Sedis,]

[5]

Cursibus expleri; geminum perfecerat ardens
Continuum gyrum, solitoque recurrere motu
Cœperat, & quartam terti lustraverat anni c,
Parte sui Phœum geftans quæ subdita Cancro est:
Nec tamen assensus omnis convenerat aptus

[10]

Pontifici tantoque Duci. Tunc mira voluntas,
Inspirante Deo facta est, d patiente vel illo.
Congruit, o juvenes, aggressi pandere metro
Hæc nova, carminibus divum * rogitemus e Amorē.
Solverat obscuras pellentes æthere noctes

[15]

Sol radios, egressus equis, roseisque quadrigis [absente a conventu,]
Invectus, cum turba Patrum de more sedentum
Convenit: dextrumque latus (namque ordine primi)
Pontifices tenuere sacri, f Levitaque lævum:
At latus objectum subductæ hoc tempore g Sedi

[20]

Presbyteri, rubris quos lustrat Cardo galeris:
Queis deerat, languore gravis, fluidusque podagra,
Unus; & alter Apex juvenis, stans ordine lævo
Neapoleo; quem dira sui compassio fratris [Card. Neapolione,]
Urgebat; quia lora puer laxaverat h arctum,

[25]

Exanimis superante malo. Heu! mors nescia legē
Tollere! Nec gazis parcis, nec parcis honori:
Nobilitas ignota tibi; discrimina sexus
Negligis: an vigilem reddit te cura potentum? [propter immaturam fratris mortem,]
Falce tua juvenes resecas & comprimis annos:

[30]

Et senibus vicina quies odiosa juventæ,
Improvisa venis stultis; nec fallere quisquam
Te poterit sapiens, quamvis lustraverit omnem
Doctrinam; pensare i necem medecina malorum est.
Namque Patres casum mortis dum concita fata

[35]

Alterno sermone ferunt; Cur protinus, inquit [Card. Tusculanus ad mentionem mortis suadet citam electionem]
Unus k mente gemens Procerum, caligine tetra
Differimus lacrymas mœstæ detergere Matris?
Curque Sacerdotem summum præponere mundo
Negligimus? Cur tanta, Patres, discordia nobis?

[40]

Hæc cum dicta forent, letiq, novissima sermo
Longior exprimeret; præsumpta relinquere verba
Incipiunt. Sed corde vigil, succensus amore,
Et domitus terrore Dei, dimissa Latinus
Assumpsit, referens. Ferventi l lampade visa. [addit Card. Ostien. cuidam sancto viro revelatum,]

[45]

Res mihi comperta est, Fratres (quos Patris honore
Attollo) memoranda metu, quam dicere fas est.
Spiritus omnipotens, devotis clausa revelans
Et pandens ventura suis, hoc tempore visu
Ostendit, dixitque viro, qui consonat actu

[50]

Et volitis cum lege Dei, quod, ni properemus [quod nisi in ea festinetur,]
Sumere Pontificem mundo qui præsit & urbi,
Ira Dei graviter desæviet, iraque fervens
Justitia mandante furet. Nec tempora longa:
Nam neque vindictæ monitus protenditur ultra

[55]

Bis geminum mensen, cum festa celebria cives [gravis immineat divinitus ultio:]
Agglomerant superi plausu, Sanctisque colenda
Redditur m una dies. Fratres, hæc dicta cavendum
Admoneant, reddantque Deo per secula caros.
Tunc quasi subridens n alius; * Num visio Fratris

[60]

Ista Petri reserat, quem de Murrone vocatum
Fama docet? Caute, Præsul * cui Ostia seruit [& quærenti Cajetano an is sit Fr. Petrus,]
Quæsitis responsa dedit, sunt ista tenenda;
Sed patulas, petimus, clausasque loquaris ad aures.
Nempe Pater, * summi prærupta cacumina montis

[65]

Speluncasque habitare solens, devotus eidem
Scripserat, insinuans, quod cum * sublimia cæli
Contemplando, Deum noctu ante altaria flexus [fatetur ipsū esse, qui sibi hoc scripserat.]
Cerneret; irradians ardenti lumine mentes
Spiritus æthereus fuit in præcordia fusus,

[70]

Ipsi præcipiens, ne grandis culmine Cardo
Territet, ac veluti sint o Fratres jussa loquatur
Cardinibus; pernix reserans, quod ni properarent
Sumere Pontificem, mundo qui præsit & urbi,
Ira Dei graviter desæviet, iraque fervens

[75]

Justitia mandante furet, nec tempora longa.

CAP. II.

Talibus exciti collatio plurima sacri
Fit Patris in cœtu, vitæque beata retexunt: [Hinc cœptus de eo haberi sermo,]
Hic memorat mores, hic vitam; miraque gesta
Extollunt alii: numquid sit dignus honore

[80]

Papatus, secum tractant, diversa loquuntur.
Vidit ut infusas sacra dulcedine mentes
Ille Pater, qui visa viri sermone serebat,
Prosiliit, primusque dedit sua vota, professus [in eumq; mox 7 vota concurrunt;]
Vrbis ut eximiæ digne sit Præsul & orbis

[85]

Murro: quem sequitur, * rogitantem vota gradatim,
Bis numerus trinus: duplex Levita p Senatus
Distulit assensum parum præstare, quousque
Consulat absentem q pressum languore podagræ.
Mittitur interea pro Neapoleone, fuitque

[90]

Præsens, & placide laudavit vota priorum. [decedunt & alia 2:]
Ventum erat ad primum magna pietate resertum
Levitam, quem longa quidem prudentia tardum
Fecerat: hic cernens jam crescere concita r Christi,
Infremuit, lacrymasque gemens de corde profudit

[95]

Sincero, genibusque ruit curvantibus, s æther
Suspiciens, ac mente pia nec dispare voto
Assensit Patribus. Dumque arduus ille Mathæus
Hæc peragit, socii tumida ad suspiria moti
Perfudere genas lacrymis, & pectora guttis

[100]

Et secum læti numerum complesse fatentur [ac denique tria reliqua.]
Qui deerat: sed scita tacent, & corde sigillant.
Tunc missi rediere, duces u absentis amici,
Et sua prodentes conformia vota creato,
Non suspensa t tamen, sensum sed habentia purum.

[115]

His ita succincte cusis, molimina tarda [Postea præceps illa & stupenda electio,]
Qui nescit, stimulante Deo (* namque abditus urbi,
Omnibus ignotus facie, sed cognitus alto
Æternoque Patri fuerat: nec tempora prisca
Contulerant præferre virum deserta colentem.

[120]

Nec digesta quidē suberat, sed cruda voluntas:
Ipsis nec relevans * depressos ardua mentem
Spes dederat; vulgata diu nam bella parabant,
Vt pressi domitique viri sub jura redirent
Ecclesiæ, terras Veteris, x prænominis-urbis

[125]

Vastantes. Ah! dira lues! insurgere cives
In Dominam, dum mœsta gemit solatia Sponsi.) [iterum solenniter confirmatur,]
Hunc iterum legere, Patrum prodente Senatu
Vnanimem sensum vocemque per ora Latini,
Et Patris, & Geniti, Sancti quoq; Flaminis unam

[130]

Interpellantis Deitatem cuncti-potentem,
Auxilio dum tuta Crucis Signacula dextra
Assumit. Sic iste Petrus, cognomine Murro,
Eligitur. Proceres pariter dehinc laude resultant,
Hincq; simul psallunt: dum primus in ordine lævo y

[135]

* Pandit eum populo, quē clausa silētia norant. [& populo indicata maximo plausu excipitur:]
Jam resonat divis * Clerus sua classica templis,
Vndique concurrunt cœtus, ac undique turbæ.
Fit strepitus; quæruntq; simul quis noverit illum.
Non secus exultant homines, cursuque moventur,

[140]

Depræssosq; animos torpore ad murmura figūt
Attoniti; quam tecta domus sublimia muris [sicuti a venatoribus domum vesperi redeuntibus,]
Arte vagi * solita venantes tendere gaudent,
Cum pedibus celerem ac ramosa fronte superbum,
Gramina tondentem campis vel forte jacentem

[145]

Insiliunt cervum, [&] latratu surgere cogunt
Olfantes z catuli, cum forsan lumina Phœbus
Conderet in noctem, languensq; gravantia membra
Vespere venator deferret in hospita tecta. [excipitur improviso deprehensus cervus,]
Nam subito prædæ visu, mœstissima vultus

[150]

Læta redit facies, rubro calcaria guttant
Sanguine, veloces nec non in bella molossi
Lassantur proni, distendunt ilia cursu
Pectora conjuncti terris, & colla profusi
In profugam prædam; sequitur quos nō prope gressu [immissis undique in eum canibus.]

[155]

Hispida turba canum latrans, & fessa requirens
Sicca nare pedum vestigia: nec minus omnes
Per loca distantes, donant clamoribus aures,
Et duce latratu properant attingere prædam.

ANNOTATA.

a Id est Zodiaci, qui obliquo orbe inter tropicos Cancri & Capricornis ducitur.

b Ad Solstitium hibernum, Capricorni signum percurrens sol, proxime Serpentem respicit, ad illam Tropici hujus partem locatum; sicut ad alterius Tropici partem obversam, cernitur Hydra.

c * Nam Vacatio duravit duobus annis & quarta parte tertii].

d * Curialiter Auctor devitat respondere quæstioni, an electio Fr. Petri de Murrone fuerit ex inspiratione, vel Dei tolerantia.] Ita ipse Auctor.

e Id est, Spiritum sanctum.

f * Nam stant a parte dextera Episcopi, a sinistra Diaconi].

g * Nam Sedes modo vacabat], ideoque nulla posita erat sedes in capite Consistorii seu Conclavis, ubi alias locus Pontificis erat.

h * Id est, per arctum]. Videtur ergo indicari, quod juvenis per arctam viam effusis habenis equitans, alicubi collisus fuerit, indeque mortuus.

i Pensare, id est, cogitare, Italis, Francis, Hispanis communis vox, uti & communis origo cum Teutonico Peinsen.

k * Tusculanus] Ioannes Buccamatius.

l Nocturna visa intelligi clarius patet infra ℣ 67.

m Festum Omnium Sanctorum, 2 Novembris: agebantur autem hæc exeunte Iunio: inter quem & Novembrim quatuor menses intercedunt.

n Campanus, qui vocabatur Benedictus, & postea fuit Bonifacius VIII].

o Hoc Auctor in fine operis ℣ 196, accipit in argumentum Spiritus prophetici in Petro, qui per hoc intellexerit fore, ut Cardinales aliquando appellaret Fratres, factus Papa.

p Iacobus & Petrus Columnæ.

q Petrum Card. Presbyterum S. Marci.

r Conscita. I. decreta: sed qua licentia corripiatur penultima, ignoro: idem rursus occurrit ℣. 391 sed consita scribitur: uti etiam in fine operis ℣. 273.

s Æther neutro genere usurpari a Mario, Victore, Ennodio, Fortunato, Aldelmo & aliis notat Cangius.

t Qualia scilicet fuerant vota duorum Columnarum.

u Id est absentis personam repræsentantes, & sic cum quasi in conclave adducentes.

x Id est, Veteris Romæ, qui autem ejus terras vastabant, & ad quos compescendos intentio Cardinalium ferebatur, Aragones erant: est porro hæc valde longa parenthesis.

y Id est, primus Diaconorum, ad quem spectat Electum populo indicare.

Olfantes, id est, Olfacientes, mirabili sane contractione. Quanto elegantius Virgilio dicitur, Odora canum vis? Nunc quæ corrigenda putavimus accipe, & si quid in his ipsis erratum videætur, ignosce

* ℣ 13 Rogitamus. l. rogitemus.

* 59 Non. l. Num.

* 61 Præsularique. l. Præsul cui.

* 64 Summus l. summi.

* 66 sub limina. l. sublimia.

* 85 votum rogitante. l. rogitantem vota.

* 116 nam præditus. l. namque abditus.

* 121 depressas ardua mentes. l. depressos, ardua mentem.

* 135 Panditur in populum. l. Pandit eum populo.

* 136 Cleri. l. Clerus

* 142 soliti. l. solita.

CAPUT II.
Electio nuntiata Petro a legatis in Murronem mißis, & ab eodem acceptata.

CAP. III.

[160]

Obona temperies, cælo & delapsa profundo,
Squallida corda rigās, siccasq; ligamine partes
Associans, quam tarda venis! quam concita nostram [Cardinales post electionem rursus haud satis concordes,]
* Deflectunt nocitura viam! Nam linquere dulcem
Incipiunt pacem Proceres, monstrantque dolere
Hunc legisse virum: namque ipsi mittere, de se

[165]

Qui referant decreta Patrum suffulta sigillis,
Post varios tractus, & verbis vota retusa,
Dimittunt, a errore gravi: discordia claret,
Quam durum celare fuit per tempora retro.
Nam * mediæ b per signa viæ sol egerat ardens

[170]

Bis repetens cursum, * quartamq; volubilis anni
Alterius partem, cum mœsta vacatio, Sedis
* Afflictiva moram traheret; turbantibus ipsis
Ecclesiæ pacem. Mandant ea propter, ut acta [quinq; legatos non Cardinales mittunt:]
Quinque ferant propere: quorum tres ordine vecti

[175]

Pontificum sumpsere gradum, duo munia Scribæ
Papalis, deerant tamen his c Scarletta Galeri.
Cumque super strictas d Fauces montanaq; claustra
Transissent, Populique e domos, ubi pinguior amnis
Ingreditur gelidas vallis Sulmonis in undas; [gui profecti,]

[180]

Qua poterant vidisse locum, quo tendere cursum
Optabant, flexere viam: dextrumque secuti
Sunt latus, ingressi Sulmonis mœnia primum.

CAP. IV.

Mons erat excelsus, directis rupibus asper,
Qui situs in medium radios defendit ab urbe.

[185]

Ne feriant surgente die per plana jacentem
Sulmonem; cui nomen erat de tempore multo [ad montem Murronem,]
Ursa, & per longum vallis diffusus agebat
Limitis officium, verso quia lumine zonam
Clauserat ardentem; qui ne qua parte reclusum

[190]

Panderet ingressum vallis, sibi junxerat apte
Raiani montes, velantes cardine ocasum
Solis, & objectas rupes Aquilonibus altas f.
Hujus summa situs Murronum nomine clamant
Pone g laborantes depresso vomere terram.

[195]

Hinc sibi cognomen dederat (nam primitus illic
Manserat) angusta cupiens pertingere vita [quo ex Majella rediverat Petrus,]
Cælica regna Pater: sed cum jam crescere fama
Cœpisset niveis Majellæ montibus Heros,
Duraque per canos esset transvectio colles;

[200]

Compatiens populis quos pura vocatio traxit,
Hunc habitare locum rediit. Sed cellula ripa [cella angusta clausus,]
Saxea, qua facies medio non culta rigebat
Erigitur, depressa tamen, plus carceris usum
*Quam placidi præstare solens spectacula visus.

[205]

At nova radici montis subfixa relucent
Templa h Sacerdoti; cujus sub dogmate vita [per Abbatem S. Spiritus audientiam petunt:]
Illic arcta viget Fratrum memoranda i per orbem.
Huc igitur venere Duces, quos ipse Senatus
Miserat, & rapidum mandant conscendere collem

[210]

Abbatem k qui templa regit; cū vespere Phœbus
Umbrarum signat vacuas ad mane l figuras.
Paretur dictis: petitur quo tempore possint
Jussa referre viri: defertur copia Missis,
Ut libet. Ast illie tetras cum instare tenebras

[215]

Perciperent noctis, posuere in mœnia somnum.
Sulmonis: nam grande fuit conscendere montem.
Ast ubi clara dies illis advecta refulsit, [& postridie mane arduo ascensu superato,]
Speluncam petiere Patris: quo m fusa per artus
Unda fluit gravitate viæ. Procedere bini

[220]

Vix poterant: consurgit opus, dum proxima cellæ
Adveniunt, * servando gruum per summa volatum.
Jungere se his comitem, non missus ab ordine * toto,
Venerat, & cautus properabat ut omnia tentet,
Ipse Petrus Levita Sacer Cardoque, Columnæ [una cum Petro Card. Columna,]

[225]

Stirpe satus (gratumq; sibi, n haud sic laude refertū,
Post data Legatis consensu nuntia Fratrum,
Maturare viam quemquam nisi primitus illi
Jussa ferant) en testis adest, dum curritur altis.

CAP. V.

Ventum erat ad spatiū, duro o sub regmine, clausum

[230]

Ostiolo muroque brevi, quo tendere longe
* Lumina prospectus poterat: postque ordine recto
Parva domus fundata jacet, vicinaque cellæ: [admissi ad cellam,]
Nam paries medius, limes communis, utramque
Partitur; geminas reddens scindendo casellas.

[235]

Illic & p lustrum, ferri quod retia claudunt
Imminet; unde Pater residens admittere gentes
Alloquiis fuerat solitus, cum vincula linguæ
Solvebat: siquidem nulli contingere Fratrum
Fas erat ambitam muris; nec pervia gressu

[240]

Arcta specus, Christi servans sub carcere servum.
Protinus ingressi Proceres, adstante Columna, [Sancti Eremitæ]
Grandævum videre senem per secta fenestræ,
Attonitum tantave super novitate morantem,
Hirsutum barba, mœstum pallore figura,

[245]

Atq; genis maciem jejunaque membra ferentē;
Sed * tumidas lacrymis, oculi * velamina q nigri,
Palpebras; rigidumque toga, vultuque verendum.
Nam domus, & facies, habitus gestusque beatum
Demonstrant. Nudare caput, genibusque profusi [eodem adorato,]

[250]

In facies cecidere suas: quibus hic viceversa
Procubuit terra. Tunc Lugdunensis adorsus
His super incepit verbis, concepta recludens.
Summa Dei pietas, populi miserata dolorem,
Cum multum distare via diversa sequentes

[255]

Cerneret, instabilis sub quorū cardine mundus
Vertitur, ac validis navim quassarier undis [exponunt ei suam electionem,]
Ecclesiæ, lugentis r Herum; te, summe Sacerdos,
Elegit populi Rectorem, sanguine Nati,
O quanto pretio! salvati; teque vocatum

[260]

Esse Deo, monstrat desueta potentia Fratrum
Tendere concordem cursum, quæ commoda * vitæ s
Celare instituit communia: eisque relato
Nomine, tunc primum junxit distantia corda:
Spe sine, te sumunt subito. Nec scriberis ulla

[265]

Membrana t clausus, quoad usq; patentia fiant [conclamatione subiter factam.]
Vota Patrum: nec posse suum tam grande Senatus
Contulit in paucos u: sed concors spiritus illis
Panditur * effatu, quem nos ex ordine scriptum
Portamus, fultum cera, fultumque sigillis,

[270]

A Patribus missi, quos uvea x grana * cruentat
Cardinis in signum; celebris jussuque Senatus
Offerimus tantosque Patres Cœtumque volentem: [petuntque ut assensum præbeat.]
Submissique genu te poscimus. Annue cœptis:
Annue devoto plebis languentis * amori,

[275]

Et releves quæ præssa jacent, * sub morte superba.
Ne * valeant errare freto, tu navita doctus
Vela dabis prensata manu, clavumque tenebis
In rectum; frænabis equos aurigaque currus.
Orantis steterat sermo, paucisque relatis

[280]

A sociis motuq; y Petri, sic incipit heros.

CAP. VI

Anxior o Proceres, tantis novitaribus impar
Auditu; tantumque movent, quod nescius ipse
Efficior dubiis, quid sit consultius inde [Ille, consulto prius Deo,]
Assumi. Sed mente Deum submissius altum

[285]

Accedam rogitare: Patrem vos insuper illum
Poscite * devotis precibus, quo visere, Fratres,
Vos * redeam. Capta inde manu decreta locello
Intulit; & celsum poscens sibi Numen adesse,
Oravit prostratus humi, * quo carpere divum

[290]

Christi posset iter, gratumque fidelibus orbis.
Post morulam Senior: Missis sermonibus, inquit,
Fert Augustini nobis sententia Sacri, [paucis respondent,]
Sufficiens z paucis auditum tangere verbis
Prudentis, quo pauca feram virtutibus * ample

[295]

Ornatis, magnisque statu, * verboq; disertis.
Papatus accepto gradum: vocique Senatus,
Qua legimur, Proceres, supremi ad culminis arcem,
Annuo, consensum præstans; ac primitus illam
Robore confirmo stabili; submittere promptus [se Papatum admittere.]

[300]

Colla jugo, regnante Deo: nā conscia mens hic
Judicium trepidat regnantis in omnia secla,
Et pavet Ecclesiæ casum, * amfractibus arctis
Implicitæ, si pace α sui discrimine tanto
Desereret Sedem Romani Præsulis almam.

[305]

Illico submissi chiffonibus β oscula figunt
Villosis: dedit ora Pater, dedit oscula blanda, [Qua fama sparsa multi undique accurrunt,]
Ut solitum est: laudes resonant: concordia vocum
Ad pia deflexit suspiria. Visere cuncti
Optabant audita γ Patris. Festinus euntum

[310]

Aëris attractum cursus spissabat δ amœni.
Hos inter medius cursu conscendere montem
Gliscebam Uates, membris vultuque resudans,
Et cupiens gelidum crebris attractibus oris [interque ceteros ipse Auctor,]
Aëra diffundi placido per guttura cordi.

[315]

Is neque solus eram: sed magnæ copia gentis
Astabat, sperando Patrem jam cernere visu,
Celatum pridem multis venientibus illuc.
Pontifices, Clerus, Fratres, Comites, Proceresque,
Nobilibus clari titulis, virtute * corusci, [& Carolus Martellus Regis filius,]

[320]

Hic magni parvig; simul: quorū inclitus Heros
Tu Carolus, Regni Siculi successor ε avitus,
Unus eras; juvenis, parva crescente per albas
Pube genas, clarus faciem, flavusque retortam
Cæsariem, Regemque vocant te sanguine ζ matris

[325]

Ungariæ; licet illa jugo * nunc pareat ora
Andreæ η, quem jura volunt præponere regno.
Non * nostrum est metro disquirere sceptra potentū;
Sed potius, dum vita placet, dum spirat odorem [vitulo tenus Rex Hungariæ.]
Fama Patris vulgata bonum, nec miscuit actus

[330]

Ille suos tenebris, vicinus culmine cælo,
Texere Pontificis decrevimus ardua vitæ θ.

ANNOTATA.

a Dimittunt, id est, Omittunt.

b Mediæ viæ, id est, Zodiaci.

c Scarlettum. I. purpura, aliis Scarlata, scarlatum, quam nonnullos ab Arabico Yxquerlat, idem significante accersere, indicat Cangius.

d Fauces Apennini in Piceno vulgo Foce, haud longe ab ingressu Aprutii, distant Perusio 50 p.m. versus Orientem, istinc unde duo in contrarias partes fluvii nascuntur; Neræ, in Tiberim percusa Vmbria immergendus; & Aso, ad mare Adriaticum properans.

e Populus, vulgo Popolo, oppidum Sulmona distans 9 p.m. ubi aquæ, vallem Sulmonensem irrigantes, Aterno flumini miscentur.

f * Nam montes Rajani sunt ad occidentem, & juxta sunt quædam rupes altæ, quæ ad Aquilonem stant] atque ita ex tribus partibus monte clauditur vallis Sulmonensis.

g * Juxta] arantes.

h * Abbatia sancti Spiritus].

i * Quantum ad asperitatem].

k * Qui erat Fr. Onuphrius de Cornu, Aquilanus].

l * Id est, Contra: nam hora vespertina umbræ cadunt contra Orientem.

m * Id est, Propter quod] copiose sudarunt.

n Id est; sic quippe ei placuit, licet non satis decorum esset, quemquam &c.

o * Dicit, Duro, quia non erat coopertum spatium nisi cælo & terra].

p * Id est fenestra].

q * Nam habebat oculos nigros & palpebras tumidas].

r Id est, Dominum & sponsum amissum, scilicet Nicolaum Papam.

s Id est, quæ solet dißimulare ut stude at privato.

t * Sicut in scrutinio] per secreta suffragia facto.

u * Sicut fit in compromisso] quæ sunt duæ magis ordinariæ formæ electionis, quam quæ fit per conclamationem, uti factum in Petro.

x * Qui portant capellos de Scarletto]. I. galeros rubros: est autem Grana purpura, de qua etiam infra.

y * Quia a se, non ex parte Collegii loquebatur] Petrus Cardinalis Columna.

z * Scilicet, esse].

α * Id est, propter pacem suam.

β * Nam habebat chiffones in pedibus]. Apparet calceamenti genus, Aprutiis usitatum, sed perquam vile, id esse: interroganti vero Roma rescribitur calopodia videri seu calceos ligneos, & a cippo seu trunco vocem forsitan derivari: nec displicet: oportet tamen non integre ex ligno fuisse, sed ligneis ad plantas socculis subinductam habuisse villosam pellem, qua pes contineretur.

γ Id est, ea quæ de Patre audiverant.

δ Dum scilicet pulverea nubes ascendit a pedibus festinantium.

ε * Prout sperabatur (nam erat primogenitus) sed postea mortuus fuit ante Carolum II Regem Siciliæ, patrem suum: ita quod iste Carolus Martellus, de quo fit mentio, non fuit Rex Siciliæ].

ζ Maria, Stephani IV Hungariæ Regis filia & soror Ladislai III, absque liberis mortui anno 1290.

η Andreas III, Andreæ II ex Stephano postumo nepos, Venetus cognominatus a matre Tomasina Maurocena: huic autem, exclusa Maria, tamquam femina, prætendebatur potius deberi regnum, deficiente in Ladislao III linea masculina, ab Andrea II per ejus primogenitum Belam IV ducta.

θ Post hæc * incipit Vita Fr. Petri sententiosa, sive (ut in syllabo Capitum & sæpius deinde legitur) seriosa. Interim accipe quæ in textu visa mihi sint mutanda.

* ℣ 162 Defectis. lego, Deflectunt.

* 196 mediam per signa viam. l. mediæ per signa viæ.

* 170 quantamque, l. quartamque.

* 172 Afflictura morem. l. Afflictiva moram.

* 204 Qua. l. Quam.

* 221 servanda. l. servando.

* 222 tanto. l. toto.

* 231 Tendere. l. Lumina.

* 246 tumidum. l. tumidas.

* 246 velamine l, vel animo.

* 261 vitans. l. vitæ.

* 268 affatum. l. effatu.

* 270 cruentant. l. cruentat.

* 274 amari l. amori.

* 275 sub mitte. l. sub morte.

* 276 valeas. l. valeant.

* 286 devotum &. l. devotis.

* 287 reddam. l. redeam.

* 289 quod l. quo.

* 294 amplis. l. ample.

* 295 verbisque. l. verboque.

* 303 an fratribus artis. l. amfractibus arctis.

* 319 coruscis. l. corusci.

* 325 nec. l. nunc.

* 327 vestrum. l. nostrum.

CAPUT III.
De prima vita Fr. Petri & singulari exercitationis eremiticæ rigore.

CAP. VII. §. I.

Est locus Aprutii, cui profert accola nomen
Molisium, patria * huic quondā, vel parte Laboris
Terræ! Et, quamquā humilis generis, pietate referti [Piis parentibus natus,]

[335]

Dicuntur rectique Deum temuisse Parentes
Hujus, & hospitio prompte recludere nudos.
His puris data magna, Jacob veluti Patriarchæ,
Est Soboles duodena virum, de munere divo.
Cumque * pios gererent animos, precibusq; rogarent

[340]

Sæpe, Dei verū natorum crescere quemquam
Cultorem; de hinc morte patris, senisque a relictis [mortuo patre studiis applicantur a matre,]
Pignoribus, completa senum sunt vota parentum.
Nam puer hic sacris, quinquennis palmula, libris
Traditur undenus; matrem b ut per omnia lætam

[345]

Efficiat: quæ mente gemit dum viscera partu
Jam sentit defecta, sinu nec * suscipit ullum
Relligione sacrum, præsertim funere nati c
Alterius. Sed fraude nocens, * diraque superbus
* Invidia, magnis parvum subducere dæmon

[350]

Tentat, ut abscedat cœptis: tentatq; ministros [frustra id impedire conato dæmone,]
Ille suos, pueri fratres; matrique süadent,
Otia ne cupiat puero, quia sufficit alter
* Ædibus, & satis est, desit quibus ampla supellex.
Nec minus interea hunc opibus succedere dives,

[355]

Heredemque sibi spondens blanditur amatum,
Hæc super & matrem dæmon velatius d, illum *,
Tentat, ut avertat studiis: quia doctus in arte,
Arte futurorum, matri substare periclum
Cernat, & ingratum Christo, letoque dolentem

§ II.

[360]

Facturum profecto suam e; potiusq; minorem
Instruat. At mulier memorans nascentis alumni
Prodigium (nam vestis eum velarat f euntem [quia illam confirmabat prodigium cuculli in quo natus erat puer,]
Relligiosa tegens) nato haud præbere favorem
Destitit; ac volvens persæpe in pectore jussum

§ III.

[365]

Commatris, dare dona suo, dare dona magistro,
Imbuat ut puerum; siquidē [patrem] illa monentem
Audierat, dum somnus erat * parteque tenebræ
Post lucem, * Qua scire meat g, dic ergo jugali
Sponsæ, quod placitum est nobis procedere parvum. [& mariti defuncti mandatum.]

[370]

Sic * erit ut Cleri crescat sub dogmate noster
Filius; & nobis, matri, multisque valebit
Proficiens: incepta tamen non deserat, inquit,
Si nostri memorem teneat, si firmat amorem.
Ast infans, supero perfusus rore, decorem

§. IV.

[375]

Induit, ut parvo nosset producere Psalmos
Qui sibi solamen, requies, tutelaque cursus [Qui cito Psalmos edoctus,]
Ad meritum vitamq; forent, dum labitur ævum.

§. V.

Cumque puer denum, binumque perageret annum
Hunc mulier niveas pascentem pascua h tonsas

[380]

Aspicit imberbē, dubiamq; præmbula terrent,
Dum sopor est, dum somnus abest, dū mente revoluit [& matri visus candidas oves pascere,]
Visa: sed introrsum meditans discussius, infit,
Collætare, puer, niveum sortitus ovile,
Pasturusque gregem purgatis mentibus album.

[385]

Nā Pastor bonus ille Petro commisit oviclas,
Si tamen interius vincitur nexibus olli.

§. VI.

Ergo futurorum cui sic præludia certant,
Illecebras seclique vagas conquirere pompas [deliberat de suscipienda vita eremitica:]
Vitat, perque dies crescit virtutibus, ipso

[390]

Se melior, servire Deo magis atque laborat,
Præsertimque eremo. Retrahit pia consita i pubis;
Formidasse domi noctis phantasmata solum,
Et * nescire specu posse & concordia quemque
Sumere cum sociis: ejus vecordia k nullo

[395]

Tollitur, & deerat Fratrū experientia doctum.
Inde moræ tractus, quo denus circiter annus
Bis fluat in gyrum: tandem concepta sodali
Detegit, ac suadet, Vitæ quid dulcia nobis
Perdimus, & mundo consistimus, atque fugacem

[400]

Subsequimur? Fluidis labetur fluctibus hærens.
Unde age, perfectam vitam servire Supremo, [tandemque vicennis üno cum socie egressus,]
Regnandique modum patriam si linquimus omnem,
* Tentemus, Romamque via succinctius almam,
Ut dentur consulta sacris primordia votis.

[405]

Consensit, vaduntque simul: sed tendere fessum
Una dies vacuum socium remeare coegit. [ab eoque desertus,]

§. VII.

Iste tamen processit iter: sed turbine tentus
* Substitit: ac eremo, fama prodente, cacumen
Comperiens habitare virum, sub Sanguine l castro; [in cella eremitæ,]

[410]

Hunc adiit: nec cuncta refert, dimotus Olympo.
Forte malus simulare bonum m, cellamq; relinquit, [clam digressi moratur;]
Qua Petrus hic juvenis * pavidus sub noctre moratur,
Usque quoad fessos languens sopor accipit artus,
Divinisque timens visis hilarescit, & inde

§. VIII.

[415]

Securus, tutusque fuit. Nutuque superno
Pone locum, rigidum subit per tempora n collem:
Persodiensque solum, * immani sub pondere saxi
Sic modice subtraxit humum, quod corpore parvus [deinde in monte aspero annis tribus:]
Vix rectus, longusque jacens consistere posset.

[420]

Et tribus ille annis, tunica vestitus acerba,
Quæ caput ambibat, strato super horrida nudo,
Hic fuit, hic jacuit. Serpentibus atque lacertis
Hic locus est: rospi o comites recubantibus adsunt.
Illic sæpe malis tentatus, sæpe refectus

§. IX.

[425]

Mellifluis magnisque datis: unumq; retexam.
Nam grandis campana soni, sub tempore noctis, [ubi pro cāpana cælitus audiri solita,]
Illic clara quidem semotis rupibus, horis p
Auditur. Vigilem fecit vigilare quietum
Hæc diu: ast alius sibi missus nuntius, inquit;

[430]

Cur, Petre, saxosis habitans in collibus hospes,
Cantantem refugis noctis per tempora gallum,
Quem Frater tibi carus habet? Matronaque præsens
Addidit, En pulchrum referam tibi: suscipe gratum, [gallum frustra admittit]
Quod placidum, vir Sancte, putem. Consensit eidem

[435]

Vir simplex Christūq; timens: sed protinus ille
Subticuit, vocemque negat, cantumque recusat
Gallus: & audiri refugit campana metalli,
Vel potius cæleste datum; dum terrea virtus
Suscipitur scissura horas, & cristeus q ales.

[440]

Tunc opus artificis divinaque munera noscens
Simplicitas gallumque r dedit; certoque sonante
Haud discrevit, humi recubans, in noctibus horas
Ut prius. Inniti solique incumbere Christo
Maxima laus hominis: fruitur tamen inclitus ille,

§. X.

[445]

Proficiensque Deo, multis suadentibus, urbe
Presbyteri suscepit onus: Romaque reversus [Factus Romæ Presbyter Murronē ascendit.]
Murroni non culta sacer mansurus adivit s.
Cujus in adventu maculoso ventre per antrum

[450]

Progreditur serpens, diffisus habere cubile
t[Commune. Hic parva vives, Pater inclite, cella].
* Angustaque specu, spatioque morabere lustri,
Hincque tibi nomen; decus hinc Papale * resurget,
Si redeas. Tunc culta finit discedere silva,
Et canos habitare situs desertaque montis [inde in Majellam migrat,]

§. XI.

[455]

Majellæ: placet * arcta istic consistere crypta.
Sed fraudis commenta probans, incendia noctu
Injicit, ac oculis flammabat pabula torvis,
Ut fugeret linquatque locum; cui protinus obstat,
Dū mandat, celerent, properent, cedantq; sequestrent [ubi phantastica pericula vincit,]

[460]

Res modicas. Faciunt jussi, nam cella cremari:
Murmura sed timidi ructant, discrimine triftes;
Nam reputant cecidisse globos de vertice flammæ
Fratres. Hicque sciens conjecta pericula sævo [ab]
Hoste, manet; dictisque refert, non inde revelli,

[465]

Ignea si rabies membratim torreat artus.
* Qua deleta fide, ceu sumus, flammula cessit:
Sicque simul mansere, quibus succrescere curæ est.

§. XII.

Hicque * suum deinceps paulatim fervida Patrem,
(Sive moras u verbi traheret, vel proxima tellus

[470]

Hunc caperet, sive interdum dimota teneret)
Est complexa cohors, Benedicti dogmata spondens,
Cujus & hic habitusque fuit moresque professus x.
His neque contentus juvenis (nam strictius ipse
Vincebat mores, vitam pertingere gliscens [& sub regula S. Benedicti socios recipit, solus ipse in cella manēs]

§. XIII

[475]

Ægypti Patrum) soli sibi carpere cellam
Mos erat, & clausam muris, ut nullus haberet
Ingessum: solique Deo servire paratus,
Continuo parvo celebrabat carcere Missam,
Astabatque foris manibus per lustra ministrans

§. XIV

[480]

Frater. Et affectans fluidam restringere linguū, [& silentiū servans;]
Temporibus certis penitus discedere verbis
Jusserat alloqui: stratum cui lignea lectum
Præbebat series, scala tabulis sibi nexis; [duriter cubans,]
Seu tellus, non * culta jacens, sed pulvere versa;

[485]

Cuique catenarum ferri dant pondera zonam
Succinctis lumbis, ne carnis pullulet ardor:
Et lapis, aut durum, firmumque resistere lignum,
* Cervical; vel uter nodosis crinibus asper, [durius vestiens,]
Retribus innexus, fœno paleisque repletus.

[490]

Hæc eadē nudis præbebant tegmina membris
Hispida; quæ ut gravius stimularent morsibus, artus
Ferrea loricæ moles contexta præmebat.
Desuper hoc variis peragebat mensibus annum. [rigide jejunans,]

§. XV

Ille die nulla capiebat carnibus esum,

[495]

Sed feriis jejunus erat cunctisque diebus,
Sola dies Domini dabat huic bis sumere pastum.
At Veneris Martisque die jejunia pane
Solvebat, calidamque sitim labentibus undis:
Huncque modum servare jubet qui dogmate Patris

§. XVI.

[500]

Arcentur y. Vir, semper aquā; vir, limpida puri
Gurgitis hauribat, vitans applaudere Baccho:
Sexque Quaterdenas z addens, quo fortius omnem
Ingluviem superare queat, carnemque refrænet, [sex Quadragesimas observans,]
Compellatque ipsam menti per singula subdi,

[505]

Illarum tribus panem lymphamque sine ullo
Condimento alio gustans, plerumque refutans
Cocta manu, Phœbe motu quo cingeret orbem.
Non Cicer atq; fabas lymphis liquidantibus * unquā
* Contenerans α, crudasve rapas, aliudve legumen,

[510]

Castaneas seu poma, sibi dulcentia succo:
* Sed tribus illarum solitus conjungere mistum
Insipidumque cibum, fructusque modestius auctos.

§. XVII

Quin vigiles peragendo dies noctesque quietas,
Versibus β orabat Psalmos: manibusque genuque [jugiter de genibus psallens,]

§. XVIII

[515]

Sæpe solo flexus, callosam pelle ferebat
Carnem. Nec dubium quin claro proximus orbi
Contemplando Deum fieret, Christique saporem
Melliflui, vicibus speculando, lamberet ardens:
Neve mora obtusum, segnem, vel forte periclis

[520]

Redderet expostū; manibus munuscula doctis [aut operi manuali vacans]
Ciliciumque eremi texebat, opuscula γ Fratrum
Insuper. Et varios quamvis δ religaret habenis;
Atramen & parvo sese submittere norat, [& subditus Abbati.]
Abbati famosus Herus, quem fama fugacem

[525]

Insequitur, populusq; volēs hunc cernere clau-Post
hæc tempestum ε reputamus scribere metro (sū.
Vix credenda viris, quæ dudum tempore prisco [semel Quadragesima tota crudis caulium foliis vivit.]
Novimus. En decies quadrato ζ subdere corpus
Menti * jussit amor, divino fonte relabens,

[530]

Taliter ut spretis, quæ gustus organa mulcent
Omnibus, ipse cibum viridis plantagine caulis
Sumeret, haud coctis foliis, sed stipite crudis,
Proserit ut palmes crispatis undique nervis;
Inque sitim vivi torrentis gurgite lympham

[535]

Hauriret. Num plura feram? Vir ille supernus [cilicio & lorica utens pro veste,]
Cilicio est pro veste usus, soloque tegente
Corpus, & interdum Loricæ pondere fractum.
Mira senis, sed mira viri sic septa voluntas;
Admiranda tamen virtutis gloria præstans:

[540]

Quæ potuit parce servare ad tempora vitam
Gratia, languentes firmabat nexibus artus.
Quis titulos castæ laudis, quis fortia grandis
Virtutis, quis septa gulæ tam lubrica, quisve
In lacrymis gemituq; modum præscribere promptus?

[545]

Quis tua longanimis perquirere singula tentet? [quin & miracula fecisse dictus.]
Sunt qui te variis referant micuisse sub æthre.
Miraclis η, quod fama loquax non occulit, urbes
Sæpe novis tantis agitans. Hæc sæpius ipse
Audieram, dederamque fidem: nunc limite metri

[550]

Sufficiat narrasse Patrem, fulgoribus illis
Intendisse animum, decies tribus amplius annis,
Forte decem geminis θ, vero sic conscia fama est.

ANNOTATA.

a Ipse quidem Sanctus septem numerat: sed vel hinc apparet, istud ejus scriptum ad manus Auctoris non pervenisse cum scriberet: quod & ipse infra num. 549 confirmat, quæ narrat de vita Sancti audivisse se profitens, non legisse.

b * Mater vocabatur Maria.]

c * Quia alter filius fuerat Clericus, & fuit mortuus.

d * Nam dæmon assumpto corpore fingebat se divinum, & dicebat matri, video substare periculum.]

e * Scilicet matrem.]

f Euntem. I, prodeuntem.

g * Addiscere vadit.]

h Tonsas *, id est, oves.]

i Id est, pia consilia adolescentis, supra 93 conscita scribitur, idque magis legitimum est a verbo conscire, sed difficultas est in quantitate penultimæ.

k Væcordia. I. pusillanimitas, hæsitatio, nullo tollitur. I. a nemine sublevatur vel resolvitur.

l * Castrum Sangri.]

m Vereor ne hic exciderit aliquid, male conjunctis diversorum duorum versuum hemistichiis.

n * In jugo montis Pelignorum: hodie dicitur ecclesia S. Mariæ de altari.]

o Rospi *, secundum vulgarem illarum partium litteraliter Bufones dicuntur.]

p Horis. I. statis horis.

q Cristeus. I. cristatus.

r Dedit. I. reddidit.

s In ecclesia S. Mariæ de Murrone, quæ est paululum inferius eremo S. Onuphrii.

t Deest haud dubie hic unus alterve versus: unum ex conjectura suppono.

u Id est, silentium servaret.

x * Quia fuit monachus sanctissimi Patris Benedicti.

y Arcentur. I. constringuntur.

z Sex quaterdenas. I. sex Quadragesimas.

α Id est, macerans, elixans. Ita mihi ad aliquem sensum adduxisse videor, quod in Ms. legitur, undas non teneras.

β Versibus. I. versiculatim.

γ Intelligit opuscula spiritualia S. Petri, de quibus alibi.

δ Id est, quamvis multos regeret.

ε Tempestum. I. tempestivum, opportunum.

ζ Decies quadrato. I. tota una Quadragesima.

η * Nota quod Auctor hic non loquitur, quod Fr. Petrus fecisset miracula; quia tempore quo versus præsentes composuit, nondum canonizatus fuit per Papam Clementem V Avenione; cujus miracula Auctor hujus operis descripsit in libro tertio hujus sui metrici operis, quod incipit, Jam cæli convexa tenens — ut infra loquitur.]

θ * Et sic fuerunt quinquaginta anni] vitæ scilicet in eremo actæ. Porro quæ nobis visa menda & corrigenda, hæc sunt:

* ℣. 333 hic, lego, huic.

* 339 pie gererent animo. l. pios gererent animos.

* 346 suspicit. l. suscipit.

* 348 direque. l. diraque.

* 349 Invidiosa manu. l. Invidia, magnis.

* 353 Et satis est ede. l. Ædibus & satis est.

* 356 illam. l. illum.

* 367 patteque tenebris. l. pactæque tenebræ.

* 368 quam. l. qua.

* 370 erat &. l. erit ut.

* 403 vestire. l. nescire.

* 403 Tendemus. l. Tentemus.

* 408 Subsistit. l. Substitit.

* 412 pavidum. l. pavidus.

* 417 mani. l. immani.

* 452 Magnus teque. l. Angustaque.

* 453 resurgit. l. resurget.

* 455 quibus atra placet. l. placet arcta istic.

* 466 Quoque fide lato l. Qua deleta fide.

* 467 duo. l. suum.

* 484 multa. l. culta.

* 488 Cervicalve rudens. l. Cervical vel uter.

* 508 undas. l. unquam.

* 509 Non teneras. l. Contenerans.

* 511 Sat. l. Sed.

* 529 vixit. l. jussit.

LIBER III.

CAPUT I.
De accessu Cardinalium Aquilam & Cælestini coronatione.

Hactenus hæc fama fuerant vulgata per urbes,
Dum sibi virtutem sereret, dum vivere clausus
Flagitat, at secli strepitus mundumque fugacem [Præfatio auctoris illibenter scribentis quod sequitur.]
Linquere, nec aliud: quod quamvis posse tacere

[5]

Hac serie versus mallem, quia strictus amore
Ante viro, placidumque mihi se præbuit inde
Papatu; reserabo ramen, quæ culmine tanto
Gesserit. Et pulchrum est generi narrare futuro
Et sibi votivum, nec non exempla * timendi

[10]

Tam varios casus hominum, sic celsa sub imo,
Sic mutata gradu summo, vel forte retecta.
Sed neque credendum, fraudem vestisse columbam
Tempore sic longo: multisnam semita vitæ
Paupertas, cultusque sui postponere curam:

[15]

Multorum regnare malum, præcellere cunctos
Mortiferum quibus est. Prompte parvumq; sedemus
Nos equusum, modicasq; manu transcurrimus undas;
Fluminis intrepidi submersi forte profundo,
Cornipedisque solo collisi saltibus acris.

[20]

Incipiens igitur sociatus a Cardine Murro,
Nocte sub ingressa, Fratres ubi b templa levabant,
Descendit mansitque dies: inibique futuri [Calestinus, Cardinalibus non fidens,]
Pontificis magni dextrum latus, ordine verso,
Excepit Carolum Regem, qui præsidet arvis

[25]

Apuliæ, laicæque manus subrepere passim
Consiliis tentant divi in præcordia Patris
Ecclesiæ. Nam gnarus opes, & jurgia mundi
Temnere, pompasam Juris vitaverat artem;
Nec scripturatum clausos recludere nodos

[30]

Decrevit, Fratrumq; cohors, sub dogmate Patris
Degentum, non culta satis, sed rustica turba, [laicos in consilium asciscit:]
* Montibus altisonis: quo factum est, ut sibi magni
Crederet hic laicos, quos Juris in arte peritos
Prudentesve ratus. Serpit sic nescia ritus

[35]

Gens c nova, dū metuit Pater almus fraudibus arctū
Ingenium * vinci Procerum, dubiique sodales
Redduntur Fratres, proprium ne forte Senatus
Compellat mutare gradum; si gloria mundi
Cesserit, ut pridem, rubra in Collegia Patrum.

[40]

Inde gravis, decreta quidem, processit herilis
Littera d Pontificis, qua se non pergere longe [per epistolā se excusat ab itinere Perusino:]
Posse fatebatur, cælo dum ferveat æftas
Frigoribus solitum montanis: quo neque Cœtum
Turbari voluit, fragilis si tendere gressus

[45]

Usque Aguilā properet; senii nā torpida virtus
Non finit, æstivo segetes torrente calore,
Difficili accessu Perusinam scandere saxum.
Hæc voluit pensare Patres, & quærere quidnam
Congruat Ecclesiæ, vorumque e retexere verbis.

[50]

Ipse tamen vastam f colloso cespite terram
Ingrediens Aquilam, non plenam civibus urbem g,
Sed spatiis certis signatam ob spemque futuram,
Intumidus vilem Murro conscendit Asellum,

CAP. II

[55]

Regum fræna manu dextra lævaque regente.
Pontificis visu plures stupuere, videntes, [Aquilam venit invectus asino,]
Sic humilē, memorando Deum, * cui præbuit omnis
Obsequium natura placens, sedisse quietum
Hoc animal, dum Juda, h suis * effusa colonis, [Christi exemplo:]

[60]

Obvia prostravit vestes, ramosque recisos
Detulit in laudem Christo viridantis olivæ
Ast alii mitem potius gestare silenter
Commendare i animum, * largisq; sedere coruscum
Cornipedem phaleris, ubi celsa potentia morem

[65]

Hunc sibi deposcit. Quid ni? sed credimus k inde
Exemplum potuisse capi, quo lapsa voluptas
Excessisse modum Cleri cognosceret umquam,
Si ventura Pater, ceu pridem l, florida signis
Providus ostentet: populus * * nunc captus in isto est.

[70]

Quædam facta, licet virtutis imagine fulta,
Despicimus quandoque sequi, si casus & amens
Simplicitas, non cauta manus se fudit in illa.
Ast remanens, Aquilæ, nondum veniente Senatu, [Laicum Secretarium sumit,]
Officiis variis præfecit Murro novellos

[75]

Aprutios, laicumque sibi non more vetusto
Assumpsit m Scribam (deerat fiducia Cleri)
Samnitumque n Pater (forsan cui plurima culpa
Adscribi potuit) Vicecancellarius Almo [suasu Archiep. Beneventani.]
En datur. At fraudis vicina pericula purus

[80]

Quis caveat, letale malum? cum dogmata sacra
Tam legis quam * scita Patrum novisset: * at idem
Haud radiat, lucere datus; cælique Joannem
De Castro dixere virum, terrena colentum.

CAP. III

Interea sublimis o Apex in singula Cœtus

[85]

Ambigui, ne forte moras illectus amaret, [Cardinales qui scripserant ne Aquilam vocarentur,]
Scripta recensebat rogitantis, ut ipse Priorum
Affectetur iter, veniatque videre cupitus
Cardineos Proceres, quos nec suadentibus * ullis
Advocet absentes. Ne præbeat ergo nefandum

[90]

Exemplum, procedat Herus, si forte remoto
Sidere contingat Romanæ ad culmina Sedis
Assumi quemquam; pensetque pericula morbi
Et sumptus, fervente die si tempore messis
Curia, distantem, non aptam moribus, urbem

[95]

Quærere cogatur: justo libramine moti,
Non minus his validas causas reticere fatentur. [accepta Petri excusatoria,]
Primitus hæc scripsere Patres rumore tremendo
Perusii; suscepta tamen post p littera summi
Pontificis, subduxit eos rescribere blande

[100]

Hæc eadē, firmando magis, quin q clausa revelāt:
O Pater alme Patrum, quæ jam tacuisse videmur
Pandimus. En Durum est nobis accirier intra [iterum ei suppliciter scribunt:]
Apuliæ Regnum: nam non oblivia carpunt
Martini consulta Patris, sumptumque viritim

[105]

Consiliū, dum magna precum submissio Gallū
Adventare Ducem Regno deposceret armis,
* Insultante manu, Siculi per claustra Pachini,
Aragonum; fremeretque novis suspensa futuris
Parthenope. Nam Papa sacer, succurrere discens

[110]

Casibus Obsedis r melius regnoque citati,
Substitit, & propriis legit non cedere terris; [& exemplo Martini 4 monent ne in Regno alieno subsistat:]
Quamquam animus vallare suos hostesque fugare,
Promptior, & dubio quibus illa petita placerent
Nec * Fratres deerant; melior sententia s vicit.

[115]

Nec tamē optandū est Proceres quocumq; vocari
In longum, licet illa jugo t sit subdita tellus
Romanæ * Sedis. Subeant, quæ scripsimus olim,
Exemplum, mores, grave damnū, murmur u, egestas.
Haud vestri non cura movet fessæque senectæ x. [seniumque & æstum præteximi]

[120]

Est gravis Augusto longe procedere motus:
Sed faciente Deo (pro cujus amore fideli
Atque timore, Pater [tanti grave pondus honoris
Excipies humeris]) plenum sumsisse laborem
Possitis: pluresque modos non deesse putamus
Auxilio, si forte placet variare quietem.

[125]

Namq; potes provectus equo conscēdere clausam [lecticam offerunt.]
Lecticam: nec longa dies * seu tempora sacrum
Nos facient spectare Patrē, quem cernere lætum est.
Ne vestras turbare velis discrimine mentes
Culminis auspiciis: ne tantum subdola possit

[130]

Lingua malū suadēs, Christi nō commoda querēs
Sed propriis inhians, iterū te iterumq; rogamus,
Illustris pietate Pater, precibusque moramur.

CAP. IV

His visis Murro, geminos ex ordine Fratres,
Non missos gravitate Patrum, sed sponte ruentes, [Iterum se excusanti]

[135]

Cum veniens Aquilam Senior visisset, Hugonē
Scilicet Alvernum, ac Ursino stipite natum y
Levitam; rubris jussit z depromere * missos
Cardinibus senium, morulæque retexere causas,
Dum calet æstivum tempus. Recipitque secundo,

[140]

Præsule transmisso Veteri qui præsident Urbi, [suadent ut saltē Regno exeat.]
Vota Ducum, saltem proprias accedere terras
Instantum, si forte negat Perusina per arva
Tendere iter; precibusque rogant assistere Regem;
Cui memorant collata Patri, collataque nuper

[145]

Ecclesia donante sibi, vult dum Ethna rebellis
Aragones; variosque canunt non deesse pericli
Eventus, & grande malum stimulare Parentes. [Sed Carolo R. obnoxius Petrus,]
Perstitit immotus precibus, legitque Coronæ
Murro Aquilā: Carolusque, volens, ne dixero pompas

[150]

Sed regnū monstare suum, Proceresq; novellos
Et rubros augere Duces, rogitare Potentem,
Dissimulet monitis. * Contemni heu! verba Senatus
Visum erat haud dubium. Utinā non causa morandi
Tu fueris, dum posse putas te tollere culmen!

[155]

Hæc inter, Cœtū * repetisse insignia Præsul,
Chrismate sacrandus (quamvis non venerit ardens [mortuo Card. Latino,]
Ordo Patrum) fertur: stimulos sic addere norunt.
Sed casum patiente Deo (dum sustulit altum
Pontificem nobis, delatum ad celsa Latinum)

[160]

Est modus inventus magnæ novitatis, & urgēs
Spernere consilium promptum; quo Præsulis almi
Funere vix gelido Cœtu distante, sacrari [pro eo jubet Hugonem Card. fieri Ostiensem Episc.]
* Mandaret Murro, post hæc sacrandus α, Hugonem
A Patre Samnitum; nec non insignia rubra

[165]

* Sumeret, & mantum β, mitrā cinctamq; lapillis
Obrizoque auro, fuerant hæc danda Perusi
Levitæque manu rubri: sed tanta γ Vetusto [& Aquilæ sumit insignia Pontisicia.]
Confert Neapoleo. Transfert tunc nomina Petrus
In Cælestinum, quod vulgat plebibus idem

[170]

Neapoleo. Subjecta pedum dant oscula proni
Pontifices, Reges, Clerus, Comites, Proceresque:
Ipse tamen populo dextra, prospectus ab alto,
Exhibuit sublimis Apex signacula Christi.
Hæc postquam novere Rubri, seu morte Latini

[175]

Fracti animos, celerāt ad tanta pericula cursim. [Hoc cognito festinante eo Cardinales,]
Cumque dies Sacræ δ celebris venisset in orbem,
Vestibus ornati byssis auroque decoris
Insistunt operi Proceres, Præsulque novellus
Velletrensis ε Hugo liquidam fundebat olivam

[180]

In caput Electi, cui Pallia candida lanæ, [ipsumque consecrant:]
Insuper altari, grandis Levita Mathæus
Obtulit: & frigium gemmis auroque coruscum,
Post celebrata Deo Missæ solennia, Papæ
Imposuit capiti, * populi spectante corona.

[185]

Deforis & thalamus campo η sublimis aperto
Structus erat, juxta templum; quo turba sedentem
Cerneret hunc Apicem, nimium * copulata pedestris.
Hinc albo provectus equo, processit in urbem
Quam dixere Aquilam. Servat processio ritum,

[190]

Ante Ducē tendens, longis clamoribus actum:
Discubuitque suis cum Fratribus ordine Præsul,
Ut docet antiquis regni mos, festa peragrans. [ceremoniis alias describendis.]
Scripsimus hæc propere, nostras laxare camenas.
In successoris sacri vestigia proni.

[195]

Non quia sit votum nobis captare favoris
Prœmia, seu laudes operis: sed novimus illum
Urbe θ sacra sumpsisse gradus insignia; Patrem
Deforis: & melius spectacula nostra ι relucent.

ANNOTATA.

a * Petro de Columna, qui eum sociavit in descendendo.]

b * Abbatiæ S. Spiritus.]

c * Scilicet laici], rituum & jurium ecclesiastorum ignari, sic irrepunt.

d * Missa ad Cardinales Perusium.]

e * Ut scilicet Cardinales sibi rescriberent super his.]

f * Magnificam & spatiosam; non tamen planam, sed ad modum collium.]

g * Nam nondum est tota habitata: sed Aquilani diviserunt terram in partes, sperantes eam impteri.]

h Juda. I. Iudæa.

i * Id est, commendabant] tamquam convenientius statui.

k * Approbat Auctor, quod melius fuisset equitare equum cum humilitate: sed ex eo quod D. Petrus equitavit asinum, dicit potuisse capi exemplum.]

l * Si ita bene se habuisset in Papatu, ut prius se habuit ante Papatum.]

m * Bartholomæum de Capua.]

n * Archiepiscopus] Beneventanus.

o Id est, Pontifex singulariter sublimis.

p * De qua supra facta est mentio.]

q * Nam prius dixerant, quod aliis rationibus, non minus gravibus, hoc scribebant, quas tamen celabant.

r Obsedis * id est, Regni Siciliæ], citati, id est, commoti.] Ita glossulæ: sed non intelligo quomodo Sicilia vocetur Obsedes.

s * Ut non iret in Regnum Martinus] etiam * in dubio amissionis Regni.]

t * Nam Regnum Siciliæ (quo & Neapolis comprebenditur cum Calabria) est feudam Ecclesiæ.]

u * Scilicet Curialium.]

x * Respondet Collegium ad rationem, quam fecit Fr. Petrus & allegabat in sua littera, quare non posset ire.]

y * Scilicet Neapolionem.]

z Depromere. I. exponere Cardinalibus.

α * Nam D. Hugo Cardinalis, effectus est Episcopus Ostiensis ab Archiepiscopo Beneventano, & postea consecratus est Fr. Petrus ab isto D. Hugone.]

β In Actis Gregorii VII per Centium Camerarium descriptis 25 Maji, legemus quod mox ab electine indutus fuit rubea chlamyde & Papali mitra insignitus: hæc autem chlamys in Ceremoniali Centii Camerarii apud Cangium vocatur Pluviale, cum dicitur quod Electum Prior Diaconorum de Pluviali rubeo immantar.

γ * Petro jam seni.

δ Id est Dominica, in qua moris est Pontifices consecrari: Sacra autem substantive hic dicitur Consecratio, sicuti in Francica lingua eadem appellantur le sacre fortaßis, etiam Italis il sacro; sed utrisque masculine, hic vero usurpatur feminine.

ε * Nam qui est Episcopus Ostiensis, est etiam Velitrensis: sed rantum ratione Episcopatus Ostiensis sibi debetur consecratio Papæ, ex privilegio dato Ecclesiæ Ostiensi.

η * In quo fuit constructa ecclesia Collis-madii.]

θ Urbe sacra, * id est, Roma.

Nostra. I. Vrbana.

In hujus Capitis contextu quæ mutavimus sunt ista.

* ℣. 9 timenda, lego, timendi.

* 32 Moribus, l. Montibus.

* 36 Vincis, l. Vinci.

* 57 qui, l. cui.

* 59 suas … coronas, l. suis colonis.

* 63 largumque, l. largisque.

* 69 ni, l. nunc.

* 81 stila, l. scita:

* &, l. ait.

* 88 illis, l. ullis.

* 107 Insultare, l. Insultante.

* 114 Fratrum deerat, l. Fratres deerant.

* 117 Sedi suberant, l. Sedis subeant.

* 126 Sed, l. seu.

* 137 missis, l. missos.

* 151 temni, l. contemni.

* 155 repetens, l. repetisse.

* 163 Mandat, l. Mandaret.

* 165 Sumpserat, l. sumeret,

* 184 populo spectante coronam, l. populi spectante corona.

* 187 populata, l. copulata.

CAPUT II.
Acta Cælestini in Pontificatu minus probata Cardinalibus.

Regredimur. Sic ille sciens, non nescius a omnis,

[200]

Non etiā ignarus sensus, & congrua fandi; [Latinæ linguæ non multum assuetus,]
Sed titubans, aliosve timens, reverensque Senatum:
Ut Proceres, soliti verbis intingere fucos,
Ante Ducem levi matrum sermone referrent,
Consultum, * Hesperii interdum dum plura scientem

[205]

Non reputant: quē pene modū, vulgaria semper
Pauca loquens, servabat Herus: nā publica numquam
Hic responsa dedit. Magnis committere b causis,
Ut vice regnantis nunc hic, nunc alter adesset [& fere-per alios respondere solitus,]
Verba sonans, veluti Papæ transfusa per ora,

[210]

Seu ductus c seu sponte levis, nec crede superbum
Et licet indoctus libris ac nescius d ævi
Cælestinus Apex, quosdam Cathedralibus altis
Imposuit, tituloque dedit; Patriarchaque nomen, [varias promotiones facit,]
Accipit, & varii Abbates: & forte coacte,

[215]

Vel e quasi, siderei collis montisque Casini,
Compulit heu! Monachos habitus assumere Fratrū,
Degentum sub lege Petri: nonnullus ab inde, [& Cassinenses ad suum Ordinem compellit.]
Dum parere negat, Monachus tunc exulat (O quam
Deciperis! quamvis * alios f infamia fœdat)

[220]

Sic solus tu plura facis. Decet ista Senatum
Ut lateant, quæ scire solet? Formandus ab illo es
Consilio: nam nulla quidem consulta sequendi
Vis te constringit, oculos aperire valebunt.
Venerat ecce dies, ignota g ad culmina tollens,

[225]

Qua Cælestinus Proceres augere Senatus [Cardinales 12 creat:]
Flagitat, & votum complet: nam bis repetitos
Sex creat, & Gallos septem, paucosque Latinos;
Quinque tamen: binos Fratres sub lege morantes
Instituit propria; nullum, quem subdita, Sedi

[230]

Immediata parit tellus, ex ordine Patrum
Murro dedit. Quæ causa fuit, quæ forma creandi
Hos Proceres, si nosse cupis, depromere gratum est.
Fertur, & annuimus, Carolum scripsisse futuros
Pene omnes Proceres, Regique placere volentem [ex aliena fere suggestione.]

[235]

Hos Gallos statuisse viros splendere Galeris
Murronem, reliquosque Duces celasse rubentes
Hoc; tribus exceptis, quos jussit operta tenere;
Scilicet Alverno, qui longe præscius horum
Extiterat cum Rege patre, Ducibusque duobus h

[240]

Romanis. Alios Proceres non certus habebat
Rumor ad usque diem Veneris, quæ proxima cursu
Sabbata i præcessit. Tunc omnes advocat una
Pastor: &, ut structus fuerat suadente ministro k
Astuto, processit Herus, dans nomina scriptis

[245]

Certa sibi Procerum, votumque requirit in illis
Consiliumque Patrum semotum. Gaudet ab inde
Se fecisse duos Rex: * mire turbidus autem
Redditur Alvernus l, dum sperat ad ardua certum
Assumi, nec scripta legi, proh! nomina cernit.

CAP. IX

[250]

Addidit errato diris processibus m asper
Insuper hoc Murro, quod cum sibi Roma dedisset
Sceptra sui, dudumque viam succinctus ad Urbem
Tenderet eximiam, Petri Paulique dicatam
Sanguine, subductus Carolo Cœtuque n sequente

[255]

Parthenopen deflexit iter. Sed primitus arctā [Neapolim migrat,]
Gregorii legem statuit, qua Claustra o subire
Cardineos Apices jussit, Pastore vacante [renovat legem Conclavis.]
Ecclesia. Quondam lex illa timenda p recessit
Concilii, suspensa prius, renovata per istum.

[260]

Quam licet * assiduo laudent vulgaria plausu;
Certa tamen verum docet experientia, casus
Hinc substare Orbi, Cleroque pericula q, grandes
Urgentesque * metus, infandaque crimina, nondum
Antiquis congesta malis, incumbere Sponsæ

[265]

Heu dolor, heu lacrymæ! Patimur r sine murmure sævum,
Quod loquimur, vulnus; vulnus, miserabile vulnus. [Beneficia temere confert:]

CAP. X

O quam multiplices indocta potentia formas
Edidit, indulgens, donans, faciensque s recessu,
Atque vacaturas concedens atque vacantes t;

[270]

Assumens precibus nonnullum, ad culmina Sedum
Pontificum, variosque gradus, absente Senatu,
* Absque via. Sed forte morans, exire paratus,
Urbe Aquila; samnita Pater (quia doctior ille
* Et simulare sciens) confert erroribus unum

[275]

Dictu præcipuum. Nā cum mors atra sepultū
Alterutrum Procerum u, Pastoris dogma professum
Acciperet; Monachi dimissis vestibus atris, [ Beneventanum Archiepiscopum.]
Præsulis induitur x habitum, pertingere sperans
Irrubrare caput: serpensne oblita veneni est?

[280]

Sic suadēt, mediiq; monent, quibus ille tenetur
Strictus amore gravi. Qui, quamvis longius essent
Dispersi Proceres, nollentque videre sodalem
Hunc sibi præsentes, hiemis nec tempora sacra
Quatuor y ingruerent; cœnam post, ordine z Præsul [Cardinalem hand rite facit,]

[285]

Presbyter efficitur Cardo, rubrante Galero
Cervicem, infra claustra domus assumptus ab illo.
Nubila nec deerant: pluvias resolutus habebat
Imber, & intonuit cælum grave murmur. Eodem
Tempore * conveniunt acciti adscire Rubentes

[290]

Hunc Patribus, seu forte velint, seu forte recusent:
Namq; sequebantur plures ex Ordine Papā, [qui reclamantibus aliis]
Qui faciunt mandata Patris, volitumque sequuntur.
Non sic applaudunt facto, nec vota secundant
Cardine sublimes, qui jam adventare priores α

[295]

Parthenopē; sed corde stupēt, & turbida mittūt
Verba Duci, legantq; duos, qui & Cardine præsunt,
Atque negant talem sic factum sidere β secum;
Ocius erratum rogitantque ut corrigat Heros
Flexilis, & Cœtum ne perturbare serenus

[300]

Flagiter; * & fortis reddit patientia magnum
Pontificem, dum facta velit limare quietus.
Cum jam multa forent variis sermonibus acta,
Et spes Presbyteri pectus stimularet anheli; [ea lege cedit]
Tandem consilio facta est concordia Fratrum

[305]

γ Huncce modū: Herus quod * cessit portare Galerum
Cardinis, * ac juri pridem distantibus
* Quæsito. Tunc sacra Ducum fit sessro juxta
Pontificem, morisque senis discussio quondam
Servatur, pro parte tamen: nam tempora desunt

[310]

Talibus. Omnipotens! Curnam sic protinus omnes, [ut iterum assumatur.]
Sic properant rehabere virum concorditer; inquam.
Quam causam substare putem, non dixero * tuto.
Sed timor urgebat; tacite spes addita Cœcum
Impulit, ut renuens δ, iterum resideret in ampla

[315]

Sede Patrū. Nec laudo Ducē his, nec laudo sedentē.
Principio sed pauca lues & parvulus error
Crescit in augmentum: patet hoc errore viarum.
Quid prodest productus honor, quid concita secli
Gloria? Dum moreris, neq; lustras mentibus ε annū.

[320]

Sed tamen ipsa docent nos, pervia ζ tempora fastus.

ANNOTATA.

a Omnis, * id est, totaliter.]

b * Id est, committebat.]

c Ductus .I. inductus ab aliis.

d * Inexpertus in agibilibus.]

e Rem habeo clarius in margine: Quomodo quasi compulit Monachos Montis-Casini ut sumerent habitum suum.

f Alias * qui scilicet habitum Cælestinorum sumebant viliter.]

g * Quia plures fecit Cardinales, quos non cognoscebat.]

h * Matthæo Rubeo & Jacobo de Columna.] Vides autem Auctori huic familiare esse nomen Ducis in appellando tam Pontificem quam Cardinales, aut etiam Principes seculares.

i * In quibus fuit facta ordinatio] scilicet 18 Septembris in Quatuor Temporibus: erat enim anno 1294 litt. Dominicalis C.

k * Bartholomæo de Capua.]

l * Nam iste Hugo fecerat inscribi unum amicū suum, inter alios qui futuri erant Cardinales: & subito, cum facta esset publicatio aliorum Cardinalium, non audivit suum nominari: de quo fuit dictus Hugo Cardinalis valde stupefactus.]

m * Propter vitæ asperitatem, vel quia in hoc se durum & asperum ostendit.]

n * Nam Cardinales consenserunt.]

o * In Concilio Lugdunensi de arctatione Cardinalium.] Est autem hæc Gregorii X Constitutio 2 de Electione: in qua præscribitur forma Conclavis ejusque leges; sed ea numquam deinde fuerat reducta in praxim, & Cælestini innovatio etiam irrita fuisset, si eam successor Bonifacius non confirmasset: sic autem ea hodieque observatur.

p * Nam illa Decretalis fuit valde arcta.]

q * Loquitur hic Auctor de incendio quod fuit Carpentorate, tempore vacationis Ecclesiæ post mortem Clementis V] anno 1314, quando Cardinales 23 intrantes conclave, cum ibidem aliquamdiu perstitissent, non valentes concordare … concorditer exierunt, ut loquitur Bernardus Guidonis in Chronico Rom. Pontif. apud Raynaldum; casum tamen incendii (quem hinc indubitanter discimus ab eo qui interfuit) non expreßit, sed ait id factum, suborta gravi & grandi turbatione inter familias ipsorum Cardinalium.

r Nam a prædicta disceßione post biennium tandem convenire consentientes Cardinales, an. 1316 congregati sunt in Lugduno, pactis præviis quod non includerentur, & quod possent de Lugduno recedere quando vellent: quæ tamen eis non fuerunt observata, quatenus pro majori bono rei publicæ, quæ prefertur privatæ, compellerentur Ecclesiæ providere: ita idem Bernardus. Et quidquid hic quiritetur Auctor, constat utilißimam fuisse observationem illius Constitutionis, nec ea unquam inde proceßisse incommoda, quæ ipse pro suo animi dolentis affectu ominatur, si unicam illam vicem excipias.

s Id est, per resignationem, quantum conjectura assequor.

t Subintellige, Ecclesias & beneficia.

u * Statim post suam promotionem ad Cardinalatum mortuus fuit Frater P. (Petrus) qui erat de Ordine Papæ Cælestini.] Creatus enim 18 Septembris obiit 11 vel 12 Octobr. Errarunt porro qui Abbatem Caßinensem fuisse scripserunt, aut ex Monacho Caßinensi primo Abbatem S. Sophiæ Beneventanum, deinde Archiepiscopum: nec minus erravit eos corrigens Oldoinus noster, quando non indicat statim mortuum fuisse Petrum, sed Electoribus Benedicti VIII eum adnumerat.

x Quem scilicet deposuerat, gratiam Cælestini captans assumptione monastici habitus.

y * Nam non erant quatuor Tempora] * quibus moris dumtaxat erat Cardinales creare, quod jam pridem in Ordinationibus sacris per Romanos Pontifices servatum, diu etiam post hæc tempora in viridi observantia mansit.

z * Nam post comestionem] id factum æque præter morem, quam quod qui * erat Archiepiscopus, factus fuit Presbyter Cardinalis.

α * Nam aliqui Cardinales Papam præcesserant] Neapolim, & hi factum improbarunt. Oldoinus autem ex Ms. Sueßion. Chronico addit, quod die 24 Octobris D. Papa Cælestinus venit Theanum, & ibi substitit octo dies, & ibi existentibus sex Cardinalibus promovit Fr. Joannem de Castro-cæli.

β * Id est consistere] aut potius considere.

γ * Id est, per hunc modum.]

δ Renuens, id est, cedens, abdicans.

ε Obiit enim Ioannes die 22 Februarii anni 1295 ut scribit Oldoinus: in hoc tamen errans, quod ei suffectum velit Petrum de Aquila supra memoratum; cum ille, ut jam dictum, haud ultra dies 38 in Cardinalatu vixerit: rectius autem Vghellus immediato sufficit Ioannem alterum, ex familia Capuana, Conertensem antea in HiberniaEpiscopum, 6 Non. Octobris 1295, uti ex Registro Bonifacii VIII habetur.

Pervia .i. transitoria esse fastus humani.

Pauciora hoc Capite occurrerunt corrigenda, hæc videlicet.

* ℣ 204 experii, lego, Hesperie.

* 219 illos, l. alios.

* 247 Murro, l. mire.

* 260 & duro, l. assiduo.

* 263 sinus, l. metus.

* 272 Sine, l. Absque.

* 274 Dissimulare, l. Et simulare.

* 289 cum veniunt, l. conveniunt.

* 300 en, l. &.

* 305 cessat, l. cessit.

* 306 atque, l. ac.

* 307 Quæstio, l. Quæro.

* 312 tutum, l, tuto.

CAPUT III.
Consilium de renuntiatione quomodo sumptum & executioni mandatum a Cælestino sit.

Iam sacer instabat Domini recolendus in orbem
Adventus, celebresque dies, quibus ille supremi [Per Adventum reclusurus se,]
Æternique Patris, non tactæ Virginis alvo,
Filius, ut sponsus thalamo cum expectat eburno,

[325]

Humanum salvare genus procedere * dictus.
Et meminit sublimis Apex, * quod tempore sacro
Illecebras carnis sit mos vincire caverna;
Quamque procul degat, strepitu nunc tentus inani,
Præsul. Et ob causam a legit se condere cella

[330]

Nunc etiam sub parte b domus, cælumq; videre [tres Cardinales sibi substituit:]
Semotum: nam posse tribus nunc Cardine fultis
Contulerat, dederatque suo quasi nomine cuncta
Ut facerent; celare putans se carcere, raro
Obtutu revidendus Apex. Silvester ut ales

[335]

Cum caput abscondit c gallus, lacrymabile visu,
Corpore se toto venantibus abdere credens
Decipitur, capitur que manu. Sed littera nondum
Pontificis bullam meruit, * licet acta figuris
Scripta foret; Romana means cum pergama gressum

[340]

Ursina de stirpe satus Levitaque primus
Regreditur. Miratur Herus sic cuncta perire, [quod ægre ferente Cardinale Rubeo,]
Optabat reducem fieri, ne Sponsa maritis
Credatur nupsisse tribus. Suspenditur ergo
Littera d, dum varias pensant adhibere medelas

[345]

Pontifici Proceres: pepulitque molestia major
Hanc, licet ingentem: parvus majore fugatur
Motus, & ardenti tenebratur tædula sole.
Namque Pater titubans, quondā. vicinus Olympo
Nunc e profugus, se posse capi captumque teneri

[350]

Fraudibus Eumenidū, summo provectus honore, [suam ipse sortem queritur:]
Cesserat angustum Regalis culminis aulæ
In latus, & meditans sibimet lacrymabilis inquit,
(Ut nos f viva Patris docuit vox) Si mihi posse
Quod volui quodcumque datum sub sidere cæli

[355]

In fragiles animas fertur; cur quærere pacem
Possumus, & stabilem vitæ curare salutem
Subjectis, nostrique mali dimittere curas
Cogimur invalidi? Numquid sic imperat Auctor
Humani generis? sic jus, sic lucidus ordo

[360]

Naturæ, voluitque Deus? Sub culmine casum
En patimur. Nescire viam regnare volentem
Præcipitare jubet. Distat concordia Fratrum:
Distat, & arguimur multis sermonibus illinc
Atque isthinc. Adversa videns mutando vagatur

[365]

Sic animus dubiis: Numquid præcidere funem [& animi dubius]
Est opus, & melius Romanam linquere Sedem
Pontifici, qui sceptra tenens in pace gubernet
Ecclesiam, si posse datur fastigia nobis
* Reddere Papatus, primumque reposcere cursum

[370]

Ad eremū, vitamque specus sub fidere puram?
Hæc inter consedit Apex, parvusque libellus
Occurrit, quem Murro suæ solamen habebat
Inscitiæ, montana colens, servatus ab olim
Et Juris nonnulla docens, excepta labore [incidit in locum de cessione;]

[375]

Arteve prudentum. Digitis Pater ergo volumen
Vertit, & intuitus discit per singula cautum
Cedere concessum g Clero, manibusque Priori
Abbatis: quem si qua movet discreta cupido
Cedendi, placitum Prælati supplice voto

[380]

Imploret: similique modo procedat ad Urbis
Pontificem Præsul. Subigit si causa recessum
Sufficiens, neque causa levis, religare h ligatum
Hunc poterit passim: clauduntur nexibus alæ,
Ut nequeat volitare volens, injussus ab illo i.

[385]

Hæc secum volvens modici cudebat acumen [in quam propendens]
Ingenii suadens sibimet, quod cedere fas est.
* Ilicet edictis grandis sed subiit obex,
Talia dum pensat Murro: nam proxima k turba
Majorum cessisse manu spectatur, ut omnis

[390]

Ordo docet: sed Papa præest, quo l celsior alter [hæsitat eo quod non habeat se majorem cui eam faciat.]
Nescitur. Quis-nam ergo modus, si cessio primum
Exposcit? Trepidans nusquam vestigia firmat,
Sed jubet acciri coram, cui fatur, amicum:
Disjice fuscantem nebulam, quo lumine verum

[395]

Cernamus, dubiisque pedem firmare labantem
Incipias. Solio numquid decebere nobis
Est licitum, cui paret honos & subditur orbis?
Dic age, perq; Deum, perque omnia sider m testor. [Intelligens autem etiā sibi eam licere]
Ille tamen cautus mentem simulare coëgit:

[400]

Cur, Pater his opus est? Quænā cunctatio curā
Ingerit? Optatis absiste gravare quietem:
Hæc præter * fundata Pater, curanda per orbem.
At vigil instabat, quoad incipit n ore soluto:
Subsit causa, potes; potes (indubitabile, causa

[405]

Subsit ut asserimus) colli religare catenam,
Et tibi vivendi solitum deposcere cursum.
Ilicet hoc placuit. Nostrum est disquirere causam,
Inquit Apex; nec causa deest, sed quæque o laborat
Nos stimulans. Vocat inde alium, quo certius esset

[410]

Consilium. Firmabat idem. Gaudebat anhelus
Presbyter altipotens, statuens in corde relatum.
Sic avis e nido tentans volitare novello,
Si trepidat sulcare viam, firmatur & audet, [statuit Papatu se abdicare]
Dum videt allabi matrem persæpe * volatu,

[415]

Insidendo locum voluit quo adducere prolē.

CAP. XII

Et licet edoctus partem delegerit anceps
Alterutram, remeare volens (ceu blanda * columba,
Aucupis ad rivos, ubi fallit retia casu,
Pectora seu leviter fugit percussa sagittis,

[420]

Tendit ad excisæ rupis fastigia pennis)
Attamen absconsi pandit secreta cubilis.
Nonnullis Procerum, quorum consulta reposcit
His super; an siquidem, cocco quæ Purpura * vestit,
Expediat sibimet regimen postponere Sedis

[425]

Romanæ, cui tanta quies abrupta labore est [de quo consultari intelligentes Fratres,]
Non bene proficuo; cui sic, heu! damna * minatur
In mortem non multa dies. Sed verba latenter
Subrepunt aures hominum, mentesque levantur
Auditu: sed magna stupet pars rustica p Fratrum

[430]

Hæc noscens amplexa Petrū (quis q fallere servum
Possit in obsequio jugem) quin cautius illum
Vertere nituntur voto, lamentaque produnt.
Cur abigis crudelis oves? cur morsibus agnos [ne faciat deprecantur,]
Exponis, natosque, Pater? Nos turba fidelis,

[435]

Nos famuli, nos dogma tuum per cuncta secuti:
Nos alium, nos præter te non novimus ullum,
Non etiam sperare placet: nos plantula Patris
Culta manu; semenque satum pietate colebas.
Progeniem, quam falce necas, sic deferis atrox?

[440]

Numquid & (immunē casus te credimus) ausint
Ardentes r fidei dudum * jactare procellis
Nos, genus indoctum? Pavidi terrebimur ausis.

CAP. XIV

Sæpius hæc lacrymis: furtim tamen ocyus omnem
Parthenopen subigunt fractis irrumpere portis

[445]

In loca Castelli, quibus ille moratur in antris.
Sic s agitur: tabulasque ferunt, cellamque recludunt [& Neapolitanos ad obsistendum concitant:]
Nobilium pars magna ruens: quæ voce petebant
Præsulis aspectum, securos reddere promptum,
Quod malit * perstare gradu, quam cedere Divus.

[450]

Dum ruerent quærēdo domum, videre reposta [quos ad se violenter ingressos,]
Litterulam, qua doctus erat, si cedere dignum
Æstimat. O quantas passa est divisa figuras!
Nam Fratres t te errare viam sine lumine credunt.
At Pater attonitus senior, non sponte videndus

[460]

Turbidus exibat, faciem demissus u, & * arcē,
Per mediam stolidum tentans placare tumultum,
Atque gemens; Animo majus quā x verba sed, inquit,
Cordis in archivo gerimus: civesque fatemur [placat Petrus consiliū dissimulans.]
Sic dare prævisis, Christo donante, quietem;

[465]

Quod laus digna sibi, vobis pax, nostra salusq;
Proveniat merito precibus diffundite corda,
Ut faveat pietate sua, qui secula condit.
Post ternos binosque dies, coëunte Senatu,
Commemorat vitæ discursum primitus acti [tum quinto post die convocatis Cardinalibus]

[470]

Temporis, & grandes Christi miserantis Olympo
Virtutes, & dona Dei, tranquillaque fructus
Otia: quos mores paupertas nacta quiera est,
Attulit in laudes fulgentis in omnia Christi,
Nec sibi cum fastu tribuit; dehinc flebilis infert:

[475]

Defectus, senium, mores, inculta loquela,
Non prudens animus, non mens experta, nec altum
Ingenium, trepidare monent in Sede periclum. [petit corum consilium.]
Quare humilis petiit blande suffragia Patrum,
Consiliumque pium; numquid sit cedere tutum,

[480]

Ecclesiamque juvet, fugiat si nescius artem.
Finierat * lassatus Apex, matura y * cubantum
Expectans responsa Ducum: cui, plurima docti,
Postque moras & verba diu pensata labore,
Sic fantur; Nunc, alme Pater, licet alta senectus

[485]

* Præcipitet stupeatq; novis, tamen insita cordi [Suadent illi ut se experiri aliquamdiu velit,]
Et librata * fovet; postquam consulta benigne
Nostra petis; visum est, ut quodam tempore vires
Paulisper tentare velis in Sede Monarchæ,
Non renuens Apicem divini culminis, Orbi

[490]

Proficuum, celebrisq; loci tibi præmia dantē,
Si liber (ut petimus) pravis avertere mentem
Consiliis, quibus omne malum, damnosaque mundo [& feliciora omnia spondent,]
Procedit novitas; placeat desistere tantis
Ac non auditis, quibus & maculare * videris

[495]

Pontificis famam; vos met recreare serenum.
Orantes speramus Herum sic auspice Christo
(* Si, Pater, assistant sacri suffragia Cœtus)
Quod sponsam Deus ipse suam, cui vulnera nexus
Tersit Amor, tersitque cruor, divinaque tersit

[500]

Vulnera Serpentis pietas, sub Principe tanto
Proteget, ac placidam faciet reddetque quietam.
Nec celare juvat jam jam, quod viscera cordis [modo eorum consiliis utatur.]
Obsequio gestant; quod (ni prudentia mores
Hos alio vertat) durum est in culmine postum

[505]

Discrimen nescire suum, navimque tumentes
Evitare sinus, quæ sæpe laborat in undis.
Quapropter jubeas Cleri procedere turmas, [& ea propter Processiones indicunt.]
Ordine solenni voces in templa sonantes,
Tuque roges Divum, cui lumina clara subastant,

[510]

Ut prius inspiret sacro liquefactus amore,
Quid melius, quid Spōsa velit, quidve utile mūdo est.
Iuxta dicta Patrum processit in ordine Clerus,
Cantica depromens, * tensisque licentia fibris
Panditur in voces, Missæque celebria Cardo

[515]

Quisq; z jubet dicenda domi. Deus ipse rogatus
Sæpe venit: sic corda jacent affusa petentum
Ut vox α applaudens resonat; nec fallere verum
Inscius attenta, quisquis versatur in urbe.
Interea Murro post tot consulta virorum

CAP. XV

[520]

Atque repugnantes animos, avertete verba [Ille simulans se a proposito mutatum,]
Cedendi, longeque suas protendere curas
Dissimulans, ceu vera loquens, aliisque vacare
Sollicitus, quo ad illa β domus secreta Patresque
Crediderint, hunc nolle gradum dimittere primum.

[525]

Cumque foret generata fides, omnesq; putarēt,
Rex etiam, miri cœpisse oblivia facti
Immemorem variumque Petrum, clarente per ortum
Sole, die festo Luciæ Virginis almæ, [in festo S. Luciæ]
Coccineam chlamydem vestitus, signaque gestans

[530]

Cælestinus Herus Papæ, consendit in unum
Cum Patribus * thalamum pallens; doctusq; latenter
Portabat clausum scriptum (nec defuit ejus
Auctor) γ & incipiens veruit δ ne Cardo loquenti
Obstaret, dehinc clausa legens edixit amicis:

[535]

Defectus, senium, mores, inculta loquela,
Non prudens animus, non mens experta, nec altum [de charta recitat abdicationis formam,]
logenium, cura solerti cognita nobis.
Cedendi causas subigunt, quo casibus orbis
In * præsens obstare volens, animæque salutem

[540]

Quærere, Papatus oneri cedoque favori [&]
Fascibus, in Cœtu Procerum manibusque videntum,
Ecce libens & sponte, * Patres: sed parvula quædam
Presbytero celebri Missæ opportuna ε tenemus
Ornamenta. Duces, prono succurrite mundo, [& novi Pontificis eligendi potestatem facit.]

[545]

Et date Pastorem, viridantia pascua dantem
Præbentemque gregi, rectum, doctumque perennis
Pandere iter vitæ, nostrosque ut corrigat actus,
Obnixe petimus, cum devius impulit error:
Nam multis variisque modis errasse fatemur.

CAP. XVII

[550]

Audito sermone Patris, suspiria dulces
Accipiunt animos Procerum, lacrymæque per ora
Decurrunt. Quis mira videns non flectitur, inquam,
Quamvis duruerit? Refugis * quod postulat omnis,
Indoctus prudensque simul. Sic ergo gementi

[555]

Respondit Levita ζ prior, mandante Senatu.
Alme Pater, si tanta tuis constantia votis [Petunt Cardinales ut conditionem appositam tollat,]
Certa manet, veluti * dicto sermone patenter
Ostendis, nec posse datur discedere, quin hunc
Sumamus calicem; placeat quod pura voluntas

[560]

Nil sibi contineat: cupit hanc decessio legem,
Fascibus ut cedas; nec conditione fruendum
Credit: & hoc Juris testatur docta facultas.
Insuper (ut dubium procul omne loquentibus absit) [& decreto firmet Papam posse cedere.]
Constituas, ut quisque volens pro tempore Præsul

[565]

Romanus substare gradu, decedere Fratrum
In manibus possit, nec non Collegia sacra
Cardine fulgentum, valeant η ceptare recessum
Pontificis. Concessit Herus, statuitque licere
Singula, ceu Rubeus dictans ex ordine prompsit,

[570]

Et referunt Decreta novis θ jam condita libris.

CAP. XVIII

Tunc abeunte foras Petro, Collegia pensant
His super: & viso quod cessio digna volentis
Assumi, referunt placidos admittere Cœtum [atque renuntiatione acceptant.]
Discessus: ipsumque rogant, ut stare sere nus

[575]

Eligat, implorans humili suffragia voto
Divina in plebem, populo sine Præsule mœsto.
Non deerant lacrymæ verbis: nam languidus ille
Secedens * illinc, habitus mutaverat omnes
Papatus, chlamydem vestitus terga pilosam.

CAP. XIX

[580]

Fit Monachus, qui Papa fuit; simplexq; Sacerdos,
Præsul; & inclinans aliis, cui regia sceptra [Redit ergo ad statum privatum,]
Imperii Diadema sacrum, Mitræque bicornes,
Illustris spectandus Herus, Clarissima turba,
Religionis amor, Clerus, Milesque, pedester,

[585]

Agricolæ duri, profugus mercator, & orbis[cui Pontifici omnes suberant]
Paruerant, si jura colunt, Christumque salutis
Auctorem novere suum. Proh! deviatamens
Gentilis Parthus, nec non sibi nomina Sarræ
Quique volunt, gens * cassa fide, gens perfida cælo,

[590]

Pene Oriens totus, tota Africa, parsq; sub Arcto
Ignorans servire Deo, de jure ι subacti
Præsulis imperio, Christi vice cuncta gerentis.
Musa, licet tempus foret ut pausare Poëta
Posset ab incœptis, qui longa per æquora vectus

[595]

Nunc portu recubare potest: tamē excitat ardor
Ingenii, juvenem κ dubiis intendere mentem
Quattuor: An potuit? Potuit quia cedere, nunquid [circa quod dubia 4 movet Auctor,]
Expediens? Cur Murro senex, cur sumpsit honoris
Papatus insigne prius? Quid majus habendum,

[600]

Hunccine dimissum, vel tunc fugisse λ relatū
Cum dederant Ptoceres? Cur demū summa potestas
Permisit variare Petrum, qui tempore grandi
Obsequio placuit? Sed ne diffusius ultra
Quam deceat curramus, equum subsistimus, unum

[605]

Summopere * aggressi metris narrare, coronam
Præsulis, & Cleri pompas per mœnia claras, [& ad coronationem successoris transit.]
Dum novus insigni Pastor diademate Romæ
Urbe sacra fulget: nam Regni texere fastus
Hos, quasi præcipuum lassantibus organa * metris.

Annotata

a * Supradictam] scilicet.

b * Nam fecit sibi cellulam quamdam in parte aulæ domus Regis].

c * Phasianus] Aldrovandus Ornithologiæ lib. 13 cap. 5 id consirmat ex Tertulliano; causamque refert in illius animalis stupiditatem.

d * Per quam dabatur potestas tribus] scripta quidem, sed necdum bullata.

e * Nam nec sibi videbatur esse in illa perfectione, in qua fuerat in minore statu].

f * Scilicet, Auctorem operis: nam oretenus sibi dixit quæ sequuntur: post cessionem tamen.]

g * Nam quilibet communiter potest cedere, & prosequitur Auctor in speciali qualiter singuli possunt cedere.]

h Religare .i. solvere.

i * Scilicet Papa] cui soli talis est circa Episcopum potestas.

k * Prior, Abbas, Episcopus]

l * Id est, Superiorem].

m * Id est, omnes Sanctos.]

n * Amicus ille, quem Cælestinus consulebat.]

o * Nam sunt plures causæ cedendi: scilicet senium & desiderium humilis ac privatæ vitæ.]

p * Qui erant de Ordine Fr. Petri.]

q * Auctor loquitur] Idem infra aliquoties notatur ad similem parenthesim.

r * Id est, ferventes contra nos, ut scilicet nos dicant esse hæreticos.]

s * Nam Neapolitani subito irruperunt in castellum, & portas fregerunt.]

t * Credebant quod Cælestinus nesciebat per se renuntiare, nisi haberet sehedulam, quæ quasi sibi erat lumen.]

u * Nam ralis erat suus mos.]

x * Plus portabat in corde quam verbo ostenderet.]

y * Cubantum. I. considentium.

z * Nam quilibet Cardinalis fecit dici Missam in domo propria].

α * Si ita Deum corde rogamus ut ore].

β *Domestici sui familiares.]

γ Non est facile divinare, quisnam scripti illius Auctor hic indicetur. Erit sorte qui Card. Cajetanum suspicetur: sed suspicionem hanc diluit Stephanus, antea testatus hunc dissuasisse renuntiationem.

δ *Nam prohibuit, ne alii Cardinales impedirent eum loquentem.]

ε *Volebat namque Cælestinus retinere quædam otnamenta ad commodum Missæ.]

ζ *Matthæus Rubeus]

η *Id est, acceptare.]

θ Librum 7 Decretalium intelligit, quas Clementinas vocant, in Concilio Viennensi an. 1313 ordinatum. Hic ergo versus operi jam pridem composito additus intelligitur, sicut alii fortaßis plures, de quibus id non æque facile certoque statui potest: quare nec curavimus eos ex nostra conjectura notare.

ι *Nam secundum veritatem sunt Papæ.]

κ *Nam Poëta erat juvenis.]

*Datum Papatum.]

Syllabum nunc habe mutatorum in hujus Capitis contextu.

* ℣. 325 divus, lego, dictus.

* 326 quis. l. quod.

* 338 nec dicta. l. licet acta.

* 369 Addere. l. Reddere.

* 387 Ut licet. l. Ilicet.

* 402 funda. l. fundata.

* 414 velata. l. volatu.

* 417 columna. l. columba.

* 423 nescit. l. vestit.

* 426 minantur. l. minatur.

* 441 jaculare. l. jactare.

* 449 præstare. l perstare.

* 460 armum l. arcem.

* 481 laceratus.l. lassatus.

* 481 cibantum. l. cubantum.

* 485 Præcipiat. l. Præcipitet.

* 486 foret. l. fovet.

* 494 videntur. l. videns.

* 497 Sic, l. si.

* 513 templisque. l. tensisque.

* 531 thalamo. l. thalamum.

* 539 preces. l. Præsens.

* 542 Pater. l. Patres.

* 553 quos. l. quod.

* 557 dato. l. dicto.

* 578 ille. l. illinc.

* 588 cara. l. cassa.

* 605 egressi. l. aggressi.

* 608 metro. l. metris.

EJUSDEM JACOBI CARDIN.
de Electione & Coronatione
S. D. Bonifacii Papæ VII
Libri duo.

PRÆFATIUNCVLA.

[Opus pridē promissum,] Ad prælibandam ut cumque hujus libelli materiam, sciendum est, quod Auctoris dudum intentio fuerat, Coronationem Romani Pontificis texere metro, ad aliqualem exercitationem ingenti; & quia nullus pene Auctor, stylo prosaico, vel carmine, alicujus triumphum Principis reserasse conspicitur. Itaque cum hoc gestiret in voto, & hoc ipsum fuerat pollicitus (prout alter libellus, [de argumento hactenus intacto] quem de promotione cessioneque Cælestini composuit, evidenter insinuat) fortassis non absque divinis auspiciis factum est, ut Sanctissimi nostri Patris & Domini Bonifacii, divina providentia Papæ octavi, qui ipsum ad Cardinalatus honorem provexit, Coronatio mirabilis describenda occurreret, quam in Basilica Principis A postolorum de Urbe celebratam solenniter, heroico carmine dictaret: nam in hoc, voto celebritas, pollicitationi debitum, & labori fructus accommodus respondebat. Hanc ergo materiam, gradu provectus Auctor describendam aggreditur: [& scribi dignissimo,] hanc & divino favente præsidio persicit inchoatam. Sic igitur coronationis triumphus prædicti Sanctissimi Patris, gestorum servata substantia, more poëtico phaleris insignitur: nam a longis retroactis temporibus, nullius Romanæ Urbis Antistitis sic celebris, sic præclara Coronatio memoratur. Facta itaque Propositione & Invocatione, ut moris est Vatibus, ad Narrationem acceditur, quæ in duos distinguuntur libros. Primus namque narrat, qualiter idem Sanctissimus Pater electus Neapoli, revocatis quæ per Cælestinum inepte transierant, profunda hieme, [in duos libros Auctor partitur.] de servitute quodammodo Romanam Ecclesiam eripiens, Romam accessit coronandus. Secundus vero describit solennitatem consecrationis, Coronæ fastigia, ac processionis solennia, prout antiquitas hæc servanda decrevit. Et ut prædicta limpidius clareant, utriusque libri capitula subnectuntur.

Incipiunt Capitula Libri I.

De clausura Cardinalium, & Missa, ac electione per scrutinium Papæ Bonifacii. Cap. 1
Assensus electionis, & assumptio nominis. Cap. 2
Descriptio personæ. Cap. 3
Oratio Domini Papæ inter Cardinales, quando revocavit facta Cælestini. Cap. 4
Recessus de Neapoli, & adventus ab Urbem. Cap. 5.

Incipiunt Capitula Libri II.

Quomodo paratus fuit Papa, & Cardinales, & Prælati, ac Subdiaconi. Cap. 1.
Quomodo paratus venit ad Altare, & ibi consecratus est. Cap. 2.
Quibus verbis datum est sibi Pallium a Priore Diaconorum. Cap. 3.
Quomodo consecratus incœpit; Gloria in excelsis Deo, & de aliis Solennitatibus Missæ. Cap. 4.
De adventu nobilium Romanorum. Cap. 5.
De coronatione & aliis solennitatibus factis extra ecclesiam. Cap. 6.
De coronatione specialiter. Cap. 7.
Processio, & ordo processionis. Cap. 8.
Qualiter coronatur incedebat, & de Regibus Siciliæ, & Vngariæ, eum adrestantibus. Cap. 9.
Qualiter signabat populum. Cap. 10.
De arcubus factis a Romanis, & hastiludiis, & Clericis occurrentibus. Cap. 11.
De Judæis, & oratione ad eos. Cap. 12.
De via quam servat Papa in processione, & adventu ad Lateranum, & laudibus quæ fiunt a Priore Presbyterorum, & pecunia argentea, quam dat Papa Cardinalibus & Prælatis & aliis finita Processione, & aliis Solennitatibus. Cap. 13.
De Solennitatibus quæ servari debent in Sede stercoraria. Cap. 14.
De Comestione in aula solenni, & regressu ejus ad Cameram. Cap. 15.
Finis operis istius, cum recognitione divini præsidii, & alterius facti de Cælestino. Cap. 16.

LIBER I.
De electione Bonifacii Papæ VIII, & reditu in Vrbem.

Quamvis vecta gradu teneant vestigia Vatem
Immeritum, titulisq; datum * sit crescere nomē; [Auctor jam Cardinalis eoque occupatior, ]
Dum Levitarum numerum, dum sanguinis * ostro
Ingredimur fasces; * quæ vasta licentia pridem,

[5]

Angitur in metris: nam publica munia tempus
In commune rogant expendi: ea vita Senatus.
Attamen infecti memores, operisque futuri
Polliciti, diadema sacrum Bonifacius Heros
Invitat reserare suum. Nec voce rogamur,

[10]

Aut nutu: sed verus amor, reverentia tanti [Bonifacii tam a quo promotus est coronationē aggreditur,]
Pontificis suadet. Nescis, Pater inclite, nescis,
Suppetat ingenium nobis, seu cura loquendi
Hæc fuerit. Dabiturne modus, quo gesta coronæ
Possimus reticere tuæ, quos Cardine vestis,

[15]

Majorumque locas solio; qui gesta Prioris
Scripsimus? Idcirco nostris furabimur horis
Tempora, nec prorsus deerit tunc auspice cælo
Obsequium, Christoque datum multisque salubre, [invocato rite Deo.]
Præcipue si facta canat sublimia Musa.

[20]

Sed quia deficimus, tecum confidimus ausum
In plenum perferre diem, Deus ipse: rogatus
Omnipotens det posse Pater, det scire supernus
Filius, inceptis der fluida pectora Flamen.

CAP. I.

Jam veneranda Ducum, Cleri stipata catervis

[25]

Turba, novum lectura Patrem, convenerat aula
Regis: & excusso bis quino lumine Phœbi,
Lege dato, Proceres obstructis marmore valuis
Carcere clauduntur: nec non servata priorum
Tempora sunt morumque senum, Missæque celebres

[30]

A Patribus, vocesq; Ducū resonare per hymnos,
Sermoque diffusus. Post hæc procedere visum est: [Cardinales de more clausi,]
Scrutantesque suum per clausa silentia votum
Mox reserant, patuitque viris haud spiritus idem,
Sed quasi conformis. Nam plurima nomina Fratrū

[35]

In te conveniunt (alii licet altera fassi)
O Cardo Benedicte Sacer Levitaque quondam, [scrutinio eligunt Benedictū Card.]
Eligeris: nam digna quidem concordia vocum
Accessit, Pater alme (Patrum nec promptior ausit
His aliud) * culpam celansque fuisse rubentem

[40]

Quisque tuo submissa pedi dedit oscula supplex.

CAP. II.

Sic igitur lacrymans, ac molis pondera librans,
Assensit gestare jugum; jam doctus ab ante
Quis labor & meritum crucier, quam publica cura [qui electioni suæ assentiens,]
Pontificem. Roseis spinas substare cruentam

[45]

Floribus haud dubitat, * ceu Pastor cōscius ævi.
Cumque foret Benedictus ei de fonte perenni
Nomen, ut excrescens fieret, majorque secundis
Rebus hic, atque adeo laudem converteret Heros [assumit nomen Bonifacii,]
Gestorum in laudes, Præsul Bonifacius inde

[50]

Dicitur. In voces modularis spiritus almas
Concrepat: at populus festinat: currere Miles
Tentat in auditum; Caroli spes a cepta precando
Defecit, miserante Deo. Sunt ista relatu
Digna, quod & Patri, nec non sibi præstita noscens [non valde acceptus Regi.]

[55]

Munera ab Ecclesia, vultus avertit b & ora.
Nec Matrem violare licet, quin libera possit
Desponsare virum. Caveant quicumque * sinistris
Fraudibus injectant oculos, ac ipsa Potentum
Formidet subjecta manus: sic gloria præstat.

CAP. III.

[60]

Forsitā acceptum est præludi * carmine famam
Præsulis: ut radient c prævisa poëmata sensus
Fortius, ignoto * gustentur gesta triumpho. [Erat is ortus Anagnia:]
Clara domus genuit, quam nutrit Anagnia d * colle,
Gajetana virum. Dives, ceu carmina e Vatum

[65]

Insinuant, urbs illa fuit, dictoque vetusta:
Sed longe majore gradu prælata refertur
Florida, cui triplices nostro producere plantas
Tempore concessum est, quæ Petri f Sede Monarchæ
Imperio cunctas subigunt de jure Cathedras.

[70]

Quos inter prælucet Herus, cui scandere fasces
Jus erat. Et Legum g titulum sortitus ab olim [& tali gradu undequaque dignissimus;]
Sæpe tulit leges causis, & perculit hostem
Sæpe, repercussit contundens spicula victor
Sæpe. Fuit mens alta viro, fœcunda juventus

[75]

Et docile ingenium. Solers astutia, promptum
Obsequium, secura palam prudentia fari
Præsulibus, fecere viam, qua tractus in altum
Cresceret. Hinc Scribæ munus Papalis adeptus,
Omnia pertractans, clarus dictamine, quondam

[80]

Cardine præfulsit rubeo, Levita h, Sacerdos,
Cardo manēs Benedictus Herus, nunc culmine summo
Imperat. O pietas miserantis in omnia Christi
Ecclesiæ! cujus lacrymis & vulnere diro
Sanamur, gens cæca malo, cæcata parentum [Christo succurrente suæ Ecclesiæ,]

[85]

Delictis; dum tantus Apex, qui secula, mores,
Pontifices, Clerum, Reges, Proceresque, Ducesque,
Et Gallos Anglosque procul, fraudesque minasque,
Terrarumque plagas, orbemque reviderat omnem,
Romanæque Sedis statum; veteranus in illa

[90]

Eligitur; pensata quidem medicina, coæquans [tum maxime egenti talis viri:]
Languores; tibi, Christe Deus, si proxima nobis
Tempora prospicimus, successit in ardua prudens
Fluctibus in mediis. * Hortus i Campania talem
Edidit, ac tantam produxit Anagnia prolem.

CAP. IV.

[95]

Protinus auspiciis, roseo velamine fulgens
Aurato in thalamo, Fratrum circumdatus orbe, [qui considerans damna,]
Orsus Præsul ait: Laceratæ vulnera Matris
Proh dolor! aspicimus, casusque pavere futuros
Cogimur. Heu! nostrum quis tanta pericula, tantas

[100]

Ignoret fraudes? Quisnā sub Principe k puro
Ambigat, effrontes maculis fœdare colorem
Ecclesiæ tentasse * dolos? quæ Sponsa marito
Servabit placitura thorum frontisque pudorem,
Assistente Jesu: Deus est qui, sponsus & auctor

[105]

Et caput, & virtus, merces quoq; digna salutis. [ipsi illatæ per simplicitatem Cælestini,]
Ecclesiæ siquidem passus * nutare carinam [est]
Demeritis nostris. Vobis nam cognita virtus
Simplicis inscitiæ Murronis; quamque patenter
Inscius, effrænis, captus, seductus, & expers,

[110]

Pronus in omne datum l, mores confuderit omnes.
Nil gravitas pensi, nil lenta modestia curæ,
*Spectatrixve rei fuerat: quin clausa latebat
Verborum virtus. Numquid sibi cognita, Fratres,
Quæ dederat bulla, quibus & jam mente coacta

[115]

Annuimus? Quamvis oblata reposcere dona
Judicium * dictare animi; nec credimus, inquit,
Quod liceat passim concessis absque reatu [hujus acta rescindit,]
Quosque frui. Quærenda via est, qua rite mederi
Posse datur morbis, ne blande serpere virus

[120]

Incipiat. Siquidē, cum nobis quærere longum
Singula quæ latitant, similis medicina venenum
Educat; carboque, vomens m sua lumina, fœdum
Omne superpostum consumat; quodq; sub antris,
Devoret in cineres. Igitur vacuata jubemus

[125]

Viribus indulta, & quæ remnēs Murro Senatus
Cardineos Apicestunc summus contulit Heros,
Largitusque dedit; series ceu cassa notabat
Limpida n Scripturæ, cui plumbi lamina filo
* Hæserit. Haud vestrum voto deposcere casu

[130]

Consilium, Proceres, cura est, seu quærere votum:
En patet excessus, plebisque piacula clarent.
Numine forte Dei, sacri tunc festa Joannis [die 27 Decembris.]
Orbita o conduxit, quibus hæc sunt gesta, novata:
Vt Romam p fecisse legunt, cum sævus & ardens

[135]

Christicolum mortes, animam transmisit averno
Domitianus Herus, gladiis extinctus iniquis.
Sic cupiens steriles Cererem producere terras
Ignibus exurit filices, aut scindit aratro
Undosis cultor factis ex ordine sulcis;

[140]

Saucia q multiplices jactat post semina fructus.

CAP. V.

Et licet hibernos cælum diffunderet imbres,
Mosque foret gelidas potius refovere medullas [deinde Romam festinans,]
Ignibus accensis, quam carpere motibus agros.
Attamen ut Petri Sedes, compressa dolore,

[145]

Libertate frui Sponsumque revisere posset;
Admonitis sermone gravi dictoque salubri
Regnicolis, laudando fidem; Caroloque secundo, [post monita Neapolitanis & Regi relicta,]
Ut pia subjectos pascat clementia Regno,
Attritos bello vastisque laboribus actos;

[150]

Cœpit iter Præsul Capuam, montemq; Casinū;
Inde Ceperani r transvexit flumina ponte.
Cumque per effusos peteretur Anagnia campos, [excipitur Anagniæ,]
Obvia multiplici discurrit milite pompa:
Excipiensque Patrem rupes nativa, pedestres

[155]

Effudit choreas, jussas occurrere palmis.
Illuc nobilium Procerum pars magna vetustæ s
Urbis in adventum Papæ deferre t Senatum
Venerat: at sumpto u Romana attingere Præsul
Mœnia festinans, patriam civesque reliquens,

[160]

Continuavit iter, quoad altā cerneret Urbem.
Nec labor, aut [algor] fessos, sumptusve x gravare:
Tanta quies animis, libertas reddita cum sit.
Roma, velut sponsum remeantem carcere ab hostis [Romamque in occursum effusam ingreditur.]
Exceptura foret, frontem vestita coronas

[165]

Vadit in occursum, *ludensq; excurrit in arvis
Miles, Eques: Clerusque canens sua thura ministrat
Pontifici. Primum Laterani templa novellum
Suscipiunt Patrem, confestim Principis aula
Clavigeri Petri gaudens suscepit euntem.

[170]

Hic locus, hic thalamus, sedes quoq; festa * sacrando.

ANNOTATA.

a Specs cepta. I. concepta, qua scilicet aliquem suæ factionis eligendum speraverat.

b Scilicet non valens dißimulare vancorem: quomodo igitur subsistere potest dictum Ptolomæi Lucensis in Annalibus? quod Bonifacius, licet Regem Carolum multum exasperasset Perusii, tamen suis ministeriis & astutiis factus est non solum Dominus Curiæ, sed etiam amicus Regis. Platina eumdem culpat, ut qui non sine ambitionis crimine ad Pontificatum pervenerit. Apertius etiam Ciacconius ait, noctu ad Regem acceßisse: spemque ei fecisse recuperandæ Siciliæ, si ejus opera Pontifex efficeretur, itaquecum Cardinalibus Regem egisse ut non alium eligerent. Sed putamus hæc omnia ab ejus æmulis fuisse conficta. Tandem tamen collegit se Carolus, & Electo, cujus favore plurimum egebat, genus omne obsequii detulit, Coronationi cum filio præsens, ut infra lib. 2 ℣. 215 legetur.

c Radient .I. irradient, illustrent.

d In colle enim sita Anagnia est, Hernicorum veterum caput.

Virgilius lib. 7 Æneados.

Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit. & Silius Italicus (de quo sibi æque ac de Virgilio gloriatur Auctor in Præfatione)

Frugiferis Cerealis Anagnia glebis.

f * Nam fuerunt tres de Anagnia] Romani Pontifices, videlicet Innocentius III, Gregorius IX, & Alexander IV, omnes intra proxime elapsos centum annos electi, videlicet an. 1198, 1227 & 1254.

g Titulum, scilicet Doctoralem, uti id intelligit Ciacconius aliique.

h A Martino IV factus Diaconus Card. S. Nicolai in Carcere Tulliano, & a Nicolao IV Presbyter SS. Silvestri & Martini in montibus tit. Equitii, ut idem Ciacconius.

i * Quia Campania est hortus B. Petri] aliis Felix cognominata, hodie Terra di lavoro, quod in ea colenda utilißime labor impendatur.

k * Cælestino] puro criminis, sed fraudibus decepto.

l Id est, præceps ad quidvis largiendum.

m Id est, ardens carbo.

n Membrana vacua, sed bullata, inquit Ptolomæus Lucensis.

o Orbita. I. circumvolutio anni, novata, jam enim novus annus ex stylo Romanæ Curiæ inchoatus erat a festo Nativitatis.

p Post cædem Domitiani, acta ejus rescidit Senatus.

q Saucia, subintellige, tellus.

r Ceperanum castrum, Pontificæ ditionis limes ad Garilianum flumen, olim Lirim, distat Monte Caßino 9 circiter milliaribus: & hinc Anagniam duplo fere abest spatio.

s Veteris scilicet Romæ.

t Id est arbitrium eligendi duos Senatores, Magistratum Kalendis Ianuarii proxime inituros.

u Sumpto .I. electo * scilicet Senatu.

In Ms. sic legebatur hic versus

Nec labor aut fessos sumptusve gravare labores & in margine notabatur .I. *gravavere. Verum ultimum verbum, defectu verbi, algor, quod exciderat, fuisse substitutum a librario, versum utcumque supplere volenteomnimo credo: mallem etiam, gravarunt, legere. Cetera quæ correxi sunt hæc.

* ℣ 2 sic, lego, sit.

* 3 ortu. l. ostro.

* 4 quo. l. quæ

* 39 culpans. l. culpam.

* 45 sic. l. ceu.

* 57 senili. l. sinistris.

* 60 carmina. l. carmine.

* 62 gustantur. l. gustentur.

* 93 collem l. colle.

* 92 ortus l. Hortus.

* 102 dolis. l. dolos.

* 106 mutare. l. nutare.

* 112 Spectatrix veri. l. Spectatrixve rei.

* 116 distare. l. dictare.

* 129 Hæserit l. Hæserat.

* 165 laudensque. l. ludensque vel plaudensque.

* 170 sacrandus. l. sacrando.

LIBER II.
De coronatione Bonifacii VIII.

[Praefatio]

Qvoniam quæ hoc Libro describuntur ab Auctore nostro satis intelligi nequeunt, [Ordo observatus anno 1191,] absque exacta ceremoniarum in hujusmodi actibus usitatarum cognitione; præter earum declarationem inserius subjungendam, juxta Pontificale Venetiis excusum anno MDLXI, placet ex Centio Camerario (qui centum dumtaxat annis ante Bonifacium vivebat scribebatque, factus deinde Cardinalis ac denique anno MCXVI Romanus Pontifex sub nomine Honorii III) ordinem electionis Ordinationisque Pontificalis transcribere, ex Annalibus Cardinalis Baronii ad annum 1191: sic autem habet:

[1] Mortuo Romano Pontifice & sepulto, omnes Cardinales ad propria revertuntur secundum antiquam consuetudinem. [circa modū electionis,] Secunda vero die conveniunt in Ecclesia, & Missa mortuorum cantata, omnes similiter secundum consuetudinem antiquam recedunt. Tertia autem die iterum omnes in ecclesia congregati, & Missa sancti Spiritus ibidem primitus celebrata, tractant de electione. Et perscrutata Cardinalium voluntate ab aliquibus de ipsis, in quem major & melior pars convenerit Cardinalium prior Diaconorum ipsum de Pluviali rubeo ammantat, & idem Electo nomen imponit; [factæ in Lateranensi,] ipsumque deinde duo de majoribus Cardinalibus addextrant usque ad altare, ubi prostratus adorat, Primicerio cum schola Cantorum & Cardinalium cantantibus, Te Deum laudamus.

[2] Quo facto ab Episcopis Cardinalibus ad Sedem ducitur post altare, & in ea (ut dignum est) collocatur: in qua dum sedet Electus, recipit omnes Episcopos Cardinales, & quos sibi placuerit ad pedes, postmodum ad osculum pacis. Surgensque de Sede, ducitur a Cardinalibus ad sedem lapideam per porticum, quæ sedes dicitur Stercoraria, quæ est ante porticum Basilicæ Salvatoris Patriarchatus Lateranensis; & in ea eumdem Electum ipsi Cardinales honorifice ponunt, [post quam Electus de stercoraria sede levatur,] ut vere dicatur, Suscitans de pulvere egenum, & de stercore erigens pauperem, ut sedeat cum principibus & solium gloriæ teneat. Post aliquantulam moram, stans juxta eamdem sedem Electus, accipit de gremio Camerarii tres pugillatas denariorum, & projicit dicens; Argentum & aurum non est mihi, quod autem habeo, tibi do.

[3] Tunc autem accipit ipsum Electum Prior Basilicæ Salvatoris Patriarchatus Lateranensis, cum uno de Cardinalibus vel uno de Fratribus suis. Venientibus autem per eamdem porticum, [acclamationes excipit,] juxta, ipsam Basilicam Salvatoris, acclamatur: Domnum Cælestinum (eum scilicet de quo hæc scribebat Centius, Tertium ejus nominis) S. Petrus elegit. Sicque ducitur ab illis usque ad gradus portæ, quæ videlicet porta est in introitu Palatii venientibus de ecclesia ad palatium ipsum: ibique Judices, [& ante oratorium S. Silvestri accipit ferulā & claves,] eumdem Electum accipientes, ducunt eum per palatium usque ad basilicam S. Silvestri. Ubi vero ventum est ante Basilicam ipsam (super cujus arcum, qui sustentatur de duabus columnis porphyreticis, est imago quædem Salvatoris, quæ a quodam Judæo percussa olim in fronte sanguinem emisit, sicut hodie cernitur) idem Electus sedet ad dexteram in sede porphyretica: ubi Prior basilicæ S. Laurentii de palatio dat ei ferulam, quæ est signum regiminis & correctionis, & claves ipsius basilicæ & sacri Lateranensis palatii: quia specialiter Petro principi Apostolorum data est potestas claudendi & aperiendi, & ligandi atque solvendi, & per ipsum Apostolum omnibus Romanis Pontificibus.

[4] Et cum ipsa ferula & clavibus accedit ad alteram sedem, similem & ejusdem lapidis: & tunc reddit eidem Priori tam ferulam quam ipsas claves. [zona & bursa accingitur,] In qua dum aliquantula mora quievit, cingitur ab eodem Priore zona rubea de serico, in qua dependet bursa purpurea, in qua sunt duodecim sigilla pretiosorum lapidum & muscus. Qui quidem Electus in istis duabus sedibus sic sedere debeat, ac si videatur inter duos lectulos jacere, id est, ut accumbat inter Petri principis Apostolorum primatum, & Pauli doctoris gentium prædicationem. In zona notatur, continentia castitatis; in bursa, gazophylacium, quo pauperes Christi nutriantur & viduæ; in duodecim sigillis, duodecim Apostolorum potestas designatur; muscus includitur, ad percipiendum odorem, ut ait Apostolus, Christi bonus odor sumus Deo. In qua secunda sede dum sedet Electus, recipit omnes Officiales Palatii ad pedes, [diciturq; ad oratorium, palatinū S. Laurentii,] & postea ad osculum: & deinde sedens ibidem recipit de manu Camerarii denarios argenteos valoris decem solidorum, & projicit eos super populum: hoc facit tertio dicendo, Dispersit, dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi. Istis peractis ducitur per ipsam porticum ad iconas Apostolorum, quæ per mare Romam venerunt nullo ductore, & intrat basilicam S. Laurentii: in qua postquam peregerit prolixam ante proprium & speciale altare orationem, pergit ad Papalem cameram; ubi cum pro sua voluntate pausaverit, pergit ad mensam.

[5] Post hæc autem in proxima die Dominica, Electus, cum omnibus Ordinibus sacri Palatii & Nobilibus Romanis, [sequenti Dominica vadit consecrandus ad S. Petrum,] vadit ab ecclesiam B. Petri; & ante altare majus, prout in Ordine continetur, ab Episcopo Ostiensi specialiter & ab aliis Episcopis de Curia consecratur; hoc addito, quod si forte Episcopus Ostiensis præsens non fuerit, Archipresbyter Portuensis seu Velitrensis interesse debeat consecrationi. Qua consecratione finita, Prior S. Laurentii sacri Palatii ponit Pallium super altari: quod ipse Prior propria manu debet parare: & statim Archidiaconus cum secundo Diacono dat in manu Pontificis, [consecratus accipit Pallium,] & solus Archidiaconus dicit Pontifici: Accipe Pallium, plenitudinem scilicet Pontificalis officii, ad honorem omnipotentis Dei, & gloriosissimæ Virginis ejus Genitricis, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, & sanctæ Romanæ Ecclesiæ: & nihil aliud. Statimque ipse Archidiaconus, cum Priore basilicario aptat Pallium prædictum super Pontificem, intromissis spinulis aureis tribus ante & retro & in sinistro latere, in capite quarum sunt innexi tres hyacinthini lapides: & sic ornatus accedit Pontifex ad altare, & ibi celebrat honorifice Missam. Et notandum quod laudes ab Archidiacono cum Cardinalibus, Subdiaconis & Scriniariis dicuntur, Epistola Latina cum Græca, Euangelium Latinum cum Græco, & omnes aliæ solennitates tunc fiunt sicut in secunda feria post Pascha.

[6] Missa autem celebrata, revertitur ad Palatium Coronatus, cum processione & honore arcuum, repræsentatione Legis a Judæis, [revertitur solenni pompa Lateranum,] & thuribulorum a Clericis Romanis, & jactibus totidem & tanta quantitate factis, sicut in secunda feria post Pascha. Sciendumque quod Cardinales omnes, Græci, Primicerius cum schola Cantorum, Præfectus, Senatores, Judices & Advocati, Scriniarii, Præfecti navales, schola Crucium, & Capellani, tale presbyterium & taliter datum accipiunt, quale in die Paschæ superius nominatum recipiunt: [ubi donativum singulis elargitur,] Subdiaconi autem singuli singulos meloquinos habent, quod tamen non fit in aliqua prædictarum solennitatum: nam non dantur eis, sicut ibidem scriptum invenitur, etiamsi triginta vel amplius essent, nisi duodecim meloquini. Universæ etiam scholæ Palatii, Clerici Romani pro thuribulo, & Judæi pro repræsentatione Legis & structura arcus, tale presbyterium recipiunt & taliter, quale datur in coronationibus aliis Domini Papæ. Pincerna insuper & Marescalcus, tam de comestione quam aliis donariis, remunerantur similiter, excepto quod capita porcorum aptata non habeant, nec de clareto: Familia quoque & Curiales presbyterium habent juxta Camerarii voluntatem.

[7] Si vero electio facta est in ecclesia S. Petri, post nominationem ducitur Electus a duobus Cardinalibus, [Si autem electio facta est in Vaticano,] cantando Te Deum laudamus, ad altare: ubi prostratus postquam adoravit, ponitur in sede post altare: & ibi Episcopos & Cardinales & quos sibi placuerit recipit ad pedes, & postea ad osculum pacis: & proxima die Dominica consecratus, ibidem cantata Missa cum solennitatibus superius nominatis, & coronatus, revertitur ad Palatium, factis omnibus aliis sicut est superius per ordinem enarratum. Antequam autem intret in Palatium, descendit ad sedem stercorariam: ibique sedens sicut moris est, [mutantur aliqua in dicto ordine;] & faciens jactum ter replicatum sicut superius dictum est, accipitur a Cardinalibus, & ducitur per porticum ipsam ad ecclesiam basilicæ Lateranensis: & ascendens sedem post altare, recipit Canonicos ejusdem ecclesiæ ad pedes & deinde ad osculum pacis: quo facto pergit per Palatium usque ad sedem S. Silvestri, ibique sedet, & facit omnia in eodem loco & in antea, sicut dictum est superius ordinatum.

[8] Si autem extra urbem fuerit electus & non consecratus, omnia fiunt ordine supra dicto, sive fiat descensio & consecratio ejusdem Electi in ecclesia S. Petri, seu in ecclesia Lateranensi idem Electus descendat. [uti etiam si extra urbem electus,] Quod si electus & consecratus fuerit extra Vrbem, & a parte Lateranensi venerit ad Vrbem, omnes Clerici Romani occurrunt ei extra Vrbem induti, cum crucibus & thuribulis in processione; & sic intrat ecclesiam Lateranensem, & fiunt alia omnia sicut superius est narratum hoc excepto quod cum descenderit ad sedem stercorariam, & per porticum vadens ecclesiam Lateranensem intraverit; [eamque ingressus descendat ad Lateranum] non statim ascendit ad altare, seu ad sedem, sed veniens inferius in choro majori ante Cruces, finito Te Deum laudamus, dicit: Adjutorium nostrum in nomine Domini, &c. Sit nomen Domini benedictum &c. hoc facto ducitur ad altare, & prostratus orat. Qui postquam oraverit sedem majorem ascendit, & ibi Canonicos ejusdem ecclesiæ ad pedes recipit & ad osculum pacis. Si vero descenderit ad ecclesiam S. Petri consecratus, omnia fiunt sicut in ecclesia Lateranensi, hoc excepto quod ibi non est sedes stercoraria: & proxima die sequenti celebrata Missa non coronatus revertitur ad Palatium: [vel Vaticanum.] antequam intret ecclesiam descendat ad sedem stercorariam, ibique sedens prout moris est & faciens jactum (sicut superius est enarratum) accipitur a Priore Lateranensi, & cum uno Cardinali ducitur per porticum ad ecclesiam, & omnia facit sicut superius est denotatum.

CAPUT I.
De ceremoniis coronationis Papalis ante Vaticanam Basilicam factæ.

CAP. I.

Iamq; dies a sacro Papæ celebranda triumpho
Exoritur. Titan cælum purgare serenus
Cœperat, atque jubar Phœbi clarentis ab ortu [Electus, Pontificaliter indutus]
* Fortius agnorat devictus b Aquarius æstu.

[5]

Et Pater, auroræ roseo velamine fulgens,
Ingreditur sacra templa Petri: Mantoque relicto,
Induitur, niveum zona succinctus c Amictum;
Velaturque caput texto radiante monili d, [omnibus sacris paramentis,]
Haud faciem, solito colli circumdare nuda

[10]

Pontificis: fulvo micat & carbunculus auro
Insitus e, & variæ fulgent in pectore gemmæ,
Et stola demissis pendet f conjecta lacertis.
Nec deerat byssus tunicæ g, manicataque vestis
Levitæ; Casulæque capax a * fornice forma,

[15]

Post longas habitura plicas, contracta ministris.
Cornua h fronte gerit, duplicem signantia legem:
Legem quippe novam Christi, veteremq; figuram
Alterius, quas nosse suum i, quas condidit idem
Omnipotens. Chirotheca manus, digitosq; venustat

[20]

Annulus, & cubitum lævum cingitq; Maniplus. [una cum Cardinalibus,]
Nec non Cardinei Proceres, distinctus ut ordo
Cuique dabat, sumpsere habitus discrimine k fuci
Nullo, namque color tingens in sindone vestem
Consimilis. Sic ergo dies ornata refulsit:

[25]

Sic & Pontifices vicinæ plebis, in urbem
Acciti, festis aderant: sic turba bicornis l
Seu casu seu sponte foret, visura regentis
Imperiū: sic parva cohors Romana m * subadstans,
* Levitis incincta ruit, tunicataque n Regno.

CAP. II

[30]

His comptus sublimis Apex, sandalia gestans
Ornamenta pedum, dextra lævaque resedit
In Procerum o armillis: mediusque accessit ad altum
Egregiumque decus fidei, venerabile donum [progreditur ad altare S. Petri:]
Christicolis, altare Petri, de marmore cæsum,

[35]

Porphyriisque gerens fulvis a celte p columnis
Quattuor argenti q cælum, quod tempus in atrum
Verterat; ac subterfusi sub tegmine cupri
Corpora sacra tenens, totum veneranda per orbem,
Ætherei Petri, Pauli r quoque Gentibus almi

[40]

Doctoris: quo solus Apex solusque Sacerdos
Chrisma capit flagrans: decet hæc nam gloria Primū.
Cumque genu flexo sedi prostratus, & s auro
Procubuisset Herus (simul omnis & infula circum [post alias Episcopalis ordinationis ceremonias,]
Pontificum supplex in faldistoria t pectus

[45]

Fuderat) & læto resonasset murmure, u Vices,
Atque Duci * pressent x sacras in vertice palmas,
Suspensusque liber capiti non clausus in altum
Præsoret y; is Præsul cui subditut Ostia. Tibrim
In mare deducens, faciem conversus in illum

[50]

Qui sacrandus erat, præstansq; altaribus idem,
Incipit ampullæ liquidum persundere chrisma
In caput, atque brevi digito compere z coronam, [ungitur ab Episcopo Ostiensi:]
Et complere manus. Quid ni? si balsama signant
Non falsis commixta dolis, sed sponte virentem.

[55]

Mixta oleo cur ista? Notant in Præsule famam
Balsamus, inspirans citri recalentis odorem,
Atque oleum, clarere Dei sub lumine mentem:
Quippe * docet, famam populo Christoq; celebrem
Conservare domum. Curnā uda est sphærica cervix?

[60]

Cur manus? En facies operum signata per artus,
Quæ pia, dum blanda palmæ sacrantur oliva. [in capite & manibus,]
At capitis summum signans rationis acumen
Balsamus * obliniat, faciens incendia sacri
Flaminis. Hæc præter, quam sit veneranda potestas

[65]

Illius, frons uncta docet: testatur & actum
Officii linita manus. Jam claudere cœptum
Maturabat opus Sacrans, ubi mystica α fucis
Verba micant, sensusque patent gravitate referti.

CAP. III.

Pallia β tunc humeris, crucibus candentia nigris,

[70]

Imposuit Levita rubens, quibus aurea puros
Saphyros defixit acus: laudansque γ monile,
Fert sublime datum: certo non *limite septum
Posse δ, sed effusas ubertim suscipe vires
In genus omne virum, pulio discrimine sexus; [accipit Palliū a Card. Diacono:]

[75]

Ad Patris ingeniti Geniti quoq; Flaminis almi,
Virginis intactæ Matris nascentis ab ortu,
Et Petri Pauliq; Ducum renovatus honorem,
Ecclesiæ titulo Romanæ, suscipe signum
Hoc tantæ virtutis, Apex ε, de corpore sumptum

[80]

Principis ætherei. Posthac sacratus adaucto ζ
Insidens thalamo summus Bonifacius Heros,
Cruribus affusum demisso poplite Cœtum,
Atque alios Patres suscepit, & oscula passim
Cornibus η exhibuit; Digno clementia vultu [recipit pedum oscula:]

[85]

Panditur, atque genu supremum posse reflexo:
Namque decet fasces parvis radiare serenum,
* Et magnis monstrare virum, si naribus θ efflant.

CAP. IV.

His ita consurgens, nascentis cantica Christi
Inchoat, ι Angelicam vocem sonitumque tubalem

[90]

Effert, & celebris Missaæ solennia * complet. [inchoat Gloria in excelsis,]
Haud alii Procerum: nam delibuta Coronas
Non prius in festis quam dictet Epistola sensus
Turba silet; Princepsve canit, sed libat κ eodem
Tiro novus varias impulso gutture voces: (pason:

[95]

Concrepat inde chorus, duplicat sua vulnera λ
Hic petit unisonum, stabili firmatus in unco,
Et liquidas errore vago modulamine voces
Per medium, perq; omne solum, perq; ardua firmat. [prosequente choro.]
Ille tonus Romanus avet; clarum Diapente

[100]

Ille canit; ferit ille gravem quartā μ Diatesron
Lubricus in vocem; nescit consistere pernix
Italus, ipse notas refricans, ceu nubila guttas:
At flatu melior vox Gallica, lege morosum
Præcinit, & guerblis ν geminans retinacula punctis

[105]

Instar habet duris percussi incudibus æris.
Nec tantum Clerus, sed divis vestibus usi
Causarum Patroni aderant; magnoque tumultu,
Dum Levita canit summo præconia Papæ,
Exclamare pio Laudes de more celebres. ξ

CAP. V.

[100]

Interea titulis redimiti, sanguine & armis
Illustresque viri, Romana a stirpe trahentes
Nomen, in emeritos tantæ virtutis honores, [Superveniunt Nobiles Romani:]
Intulerant sese medios, festumque colebant,
Aurata fulgente toga, sociante caterva.

[115]

Ex ipsis devota domus præstantis ab Ursa
Ecclesiæ, vultumque gerens dimissius altum
Festa Columna jocis, nec non Sabellia mitis,
Stephanides senior, Comites ο, Anibalica proles,
Præfectusque urbis, magnum sine viribus π omen,

[120]

Atq; alii Proceres, super hoc Cāpanus, & omnis
Nobilitas, Clerus, populus, plebs, doctus, & infans,
Ac matrona gravis, juvenis, confractus ab annis,
Advena, seu civis, turmis ρ spectare triumphum
Porticibus sacrum, partimque invisere templum

[125]

Atq; audire tubas, vocum confundere pulsus.
Jam dudum officii juvat explicuisse labores,
Missarumq; pium templi intra septa triumphū, (est,
Descripsisse metro: dehinc Regnum ς texere * menti [& finita Missa,]
Atque * animo [&] ritus, Clerus quos servat ab olim

[130]

Extra progrediens, populo plaudente Coronæ.

CAP. VII.

Est gradibus præstans spatiū τ, de marmore stratū
Undique sub divo, cui subjacet infima tellus,
In plateam, meliusque υ viam fortassis in amplam, [ingradibus Basilicæ S. Petri,]
Quod magnum latumq; patet, quod & eminet altis

[135]

Porticibus, patulisq; domus ad lumina lustris.
Hinc facile est Diadema Ducis spectare, togatum
Cernere diffusas series: hoc sistitur aptum
Et solium thalamusque loco: quod protinus Heros,
Ut prius, insignis casula variante colorem,

[140]

Insedit, sacris pedibus subsellia calcans.
Tunc senior Levita manu Diadema, vetustum
Imperii signum, Pavonis cortice φ candens
Pennarum, intexto gemmis radiantibus auro
Vallatum in gyrum, cui summo in vertice Carbo κ [coronatur novus Pontifex,]

[145]

Evomit & * subtus gemmarum maxima flammas,
Imposuit ψ capiti: Sphæræ subiitque figuram,
Accipiens frigium, lapidum fulgoris inane
Quondam, sed nivei plenum candoris, acute
Vertice contextum, gemma nunc temporis aa auctū.

[150]

Hoc Romana tenens quondam fastigia Cæsar,
Imperitans mundo, magnus pietate Monarcha, [tiara seu regno, quale S. Silvester a Constantino accepisse dicitur.]
Constantinus Apex statuit, dum primus in orbe
Fonte sacro purgatus Herus, propriuū sibi Regnū bb
Seu Phrygium manibus Silvestri in vertice pressit,

[155]

Officiumq; humilis gessit cc stratoris, ab ipso
Mundatus dd lepra, monitus per somnia Princeps.
Qui, licet in terris Petri successor apertum
Et clausum retinere queat procul obice cælum,
Confessor tamen ipse sacer latitabat in antris,

[160]

Martyrii palmam devoto pectore zelans:
Usque quo advectus coram stetit; atque profantem
Audiit Augustum. Petri Paulique ducatu,
Post scelus exosum, postisque in crimine metis,
Ad Christum veramq; fidē sanctum quoque dogma

[165]

* Venturo Baptisma datur, miracula clarent.
O pietas immensa Dei, spatiosa per omnes!
O virtus! o digna salus! cui parcere pulchrum est
His, quibus inspirans miserando noscere casus,
Atque pati miseris, homines se credere magnos,

[170]

Fortunamq; brevem, subjectis pandere dextrā
Innocuam; ut sese credunt trivisse superba,
Dum proprios superant animos, jam cæde cruentos.

ANNOTATA.

a Die Dominico XVII Kal. Februarii uti habet Ciacconius.

b * Nam sol tunc erat in Aquario.]

c * Id est Camisum: nam Papa non utitur Amictu proprie, sed Humerali, quod vulgariter dicitur Fano].

d Id est mitra gemmata, ex quo retro per collum defluunt infulæ.

e Latum-clavum intelligerem seu fibulam auream gemmis iterstinctam, qua Cappa adstringitur, nisi mox diceretur, Casulam seu Planetam indutus Pontifex proceßisse: igitur Crucem pectoralem, similibus gemmis fulgentem, intelligas licet.

f * Stola ad talos demissa *] per humeros & brachia.

g * Tunicella] vulgo dicta, & * Dalmatica.

h Cornua ipsius mitræ intellige.

i Subintellige, officium est, seu, ad ipsum pertinet.

k Id est, paramenta alba, pro suo cujusque gradu.

l Multitudo externorum Episcoporum, tunc forte præsentium vel spectandi causa advectorum.

m Hæreo nec definio quos hic intelligere debeam, an custodiæ Pontificiæ deputatos equites, an turbam Clericorum, Levitis seu Diaconibus permixtorum.

n Nec hoc capio, nec conjectura occurrit quæ placeat satis.

o In corona seu circulo multiplici Procerum.

p * Albo maculante] sed quomodo hoc a celte? An vult indicare columnas non simpliciter porphyreticas, sed immißis candentis marmoris celaturis distinctas?

q Argenteum cælum. Hoc est Ciborium quod toties in Vitis Pontificum apud Anastasium Bibliothecarium legitur, ac nominatim in S. Gregorio, Hic fecit ciborium B. Petro Apostolo, cum columnis suis quatuor ex argento puro.

r * Nam saltem pars ossium parvorum S. Pauli fuerunt posita in altari B. Petri.

s Id est super tapete, cui aarum intextum:quod in Pontificali Romano, ubi describuntur ritus in ordinatione Pontificisadhibendi, sic legitur: Omnibus paratis Electus accedat ad altare: & deposita mitra procumbat super faldistorium, & oret. Est autem Faldistorium sella plicatilis humilisque, de cujus etymo varii varia. Mihi vox Longobardica esse videtur, a Falden plicare, & stoul sedes, in qua euphoniæ causa l mutetur in r, ut Faldestorium sit pro Faldestolio. Falden autem media quædam dialectus est inter falten Germanicum, & Vauden Belgicum: & ita habetur etymon ipsi rei accommodum, nec longe quæsitum.

t Ast nunc Pontificale, solum scabella ceteris concedit, super quæ inclinati orent.

u Ita lego, ubi scriptum erat Vias, & intelligo non solum Kyrie eleison, quod vicißim sive alternis dicitur: sed etiam Letanias, quæ post Kyrie eleison præscribuntur, si illas tunc non cantaverit Chorus, sed ipse cum ceteris recitaverit.

x Id est Pressissent: nam sedente post Litanias sine mitra Electo; Consecrator & Assistentes ceterique Episcopi ponunt ambas palmas super caput, dicentes, Accipe Spiritum sanctum.

y Prius tamen idem Consecrator imponit librum Euangeliorum super cervicem Electi.

z Intincto pollice dextræ manus in sacrum Christma, ungit caput Electi, formans primo signum Crucis, quo Coronam totam amplectatur: deinde ungit reliquum Coronæ. Post varias autem, quas Pontificale habet, preces, etiam ungit manus.

α Fucis. I. Figuris, Præfatio enim quæ mox subjungitur, ut habetur in Pontificali, prolixe meminit habitus Pontificalis, Moysi a Deo olim præscripti, ut intelligentiæ sensum de exemplis priorum caperet secutura posteritas, ne eruditio doctrinæ ulli deesset ætati, cum & apud veteres reverentiam ipsa significationum species obtineret, & apud nos certiora essent experimenta rerum quam ænigmata figurarum &c. plura huc spectantia.

β * Pallium est de lana alba, quo Papa super alia paramenta utitur.]

γ Monile figurate dicit ipsum Pallium, quod Pontifici pro torque seu monili ad collum appenso est.

δ Verba Prioris Diaconorum, Pallium Pontifici imponentis, hæc sunt: Accipe Pallium, sanctam plenitudinem Pontificalis Officii, ad honorem omnipotentis Dei, & gloriosissimæ Virginis Mariæ ejus matris, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, & Sanctæ Romanæ Ecclesiæ.

ε Apex .I. o Præsul seu Papa: in hoc enim sensu voce illa identidem utitur Auctor.

ζ Cathedram eminentem appellat Pontificale solium.

η Cornibus, id est, mitratis Episcopis; non solum ad pedis ac manus sed etiam ad oris osculum eos recipiens, quæ gratia nunc solum Cardinalibus, & quidem omnibus fit, etiam non Episcopis.

θ Id est, si superbiam spirent.

ι Gloria in excelsis Deo.

κ * Cum eodem]: verum neque sic capio sensum tam hujus quam præcedentium versuum, quos sagaciori conjectatori explicandos relinquo:videtur tamen aliquid a Bonifacio hic factum dici præter morem aliorum Episcoporum.

λ Nam diapason se habet in dupla proportionen sicut duo ad unum.] Sed & hæc aliaque sequentia Antiquarium Musices peritum exigunt, ab inexpertis, quantumvis Notæ accumulentur, non facile intelligenda.

μ Diatesron, contracte pro Diatessaron.

ν Guerblæ videntur esse plurium notarum conjugationes (uncos nostri vocant) licet Querulis scribatur in ecgrapho Codicis Sulmonensis. Gu pro W supponi nitißimum est, gyrus autem Germanis Wirbel, Belgis Wervel dicitur, quod optime quadrat ei figuræ musicæ, quæ plures simul notas quasi in gyrum torquet.

ξ Res intelligetur si Pontificale consulas: ibi enim leges: Dictis orationibus sedet Pontifex, & Prior Diaconorum cum ferula descendit ad confessionem B. Petri cum Subdiaconis, Auditoribus, Scriniariis, id est, cum Secretariis & Advocatis: quibus in duas acies distributis, sic ut in qualibet acie sint ex omni ordine faciunt Laudes Pontificis, stantes capitibus detectis, Papa & omnibus aliis sedentibus in loco suo. Prior Diaconorum incipit solus alta voce quasi legendo: Exaudi Christe. Subdiaconi, Auditores, Scriniarii, & Advocati respondent, Domino nostro N. a Deo decreto summo Pontifici & universali Papæ, Vita. Et sic ter dicitur per Priorem, & toties per alios respondetur. Et hæ Laudes clauduntur per breves Litanias hoc modo Salvator mundi, & subjungendo, Tu illum adiuva, idque ter: tum bis, Sancta Maria & Tu illum adjuva: ac denique semel S. Michaël & c. nominando ex unoquoque Sanctorum ordine unum alterumve, & subjungendo Tu illum. Nota autem, Advocatos ipsos quoque divis vestibus usos, id est Pluvialibus indutos fuisse, ut infra magis apparebit.

ο Id est familia Vrsina, Ecclesiæ præstanti ceteris, id est, Romanæ devota; tum iis temporibus famosiores Colonnæ, Savelli, Stephanesci, Conti, Annibaldi.

π Quippe qui, ut nunc, sic & tunc totus pendebat a nutuPapæ, ab eo lectus: nunc autem Gubernator ducitur: olim autem erat dignitas post Imperatoriam prima, etiam quando Consules adhuc nomine tenus stabant.

ρ Turmis, id est, turmatim confluebant spectare &c.

ς Id est, Coronationi faciendæ per impositionem Regni, .I. tiaræ.

τ Pontificale; Finitis laudibus, dicitur Epistola Latine & Græce, & proceditur in Missa ut alias usque ad finem … Pontifex … cum omnibus, ut in Missa paratis, procedit ad suggestum super gradus basilicæ Apostolorum Principis.

υ Non enim tam Platea, quam Via dici poterat, quæ ante Vaticanam basilicam tendebatur olim, nunc autem in amplißimam aream & porticibus circumdatam extensa est, disjectis utrimque ædificiis plurimis.

φ Pontificias Tiaras ex albis pavonum pennis contextas olim fuisse hinc fortaßis primum disces.

κ Carbo .I. Carbunculus, Pyropus.

ψ Formula cum qua Tiara (quæ nunc est triplex, olim simplex erat) jam datur, hæc est. Accipe Tiaram [tribus coronis ornatam,] ut scias te esse Patrem Principum & Regum, Rectorem orbis, in terra Vicarium Salvatoris nostri Jesu Christi, cui est honor & gloria, in secula seculorum. Amen.

aa Indicatur quod Tiara hæc olim fuerit simpliciter candida absque gemmis.

bb Gemmato diademate usum Constantinum etiam ex aliquibus ejus nummis habemus:quod autem Pontificiæ Tiaræ inferne circumducta Corona ejusmodi originem habeat, velim certius probatum legere. Interim video imagines Pontificum, ut nunc habentur, Silvestri antecessores omnes nudo vertice exprimere, ipsumque primum inter eos pileatum, seu Tiara (quæ formam veteris pilei Romani habet) tectum conspici: neque displicet conjectura pridem animo meo obversans, quod scilicet Silvester, vel proprio motu, vel Constantini jussu, istud libertatis notißimum signum assumere voluerit, quia Ecclesia eatenus sub Imperatorum gentilium servitute gemens, per Constantinum Christianum emancipata quodammodo fuit, & sui juris facta est plurimisque libertatibus ab eodem Imperatore donata.

cc Difficile est dicere quis Imperatorum primus hoc officium honoris detulerit Romano Pontifici, non ideo tamen minus hujus ritus initium gratis ad Constantinum refertur.

dd Quæ de lepra & baptismo Constantini Romæ celebrato per S. Silverstrum, ex hujus Actis etiam Baroniijudicio fabulosis, paßim credita hic assumuntur, expensa dabimus ad diem quo Constantinus ut Sanctus colitur 21 Maji.

Præter notata sat multa: pauca mutata indico:

* ℣ 4 Portior. lego Fortius

* 14 forfice. l. fornice.

* 28 subestans. l. subadstans.

* 46 presset. l. pressent.

* 58 decet. l. docet.

* 63 oblimat. l. obliniat.

* 72 limine l. limite.

* 87 Est. l. Et.

* 90 complet. l. complent.

* 128 mihi. l. menti.

* 129 animi. l. animo.

* 145 cubito. l. subtus.

* 165 venturum. l. venturo.

CAPUT II.
De ordine Proceßionis a Vaticano ad Lateranum.

Ordo Processionis talis consuevit hactenus observari. Primo Crux; secundo equus faleratus ad dextram; tertio portantes duodecim vexilla parva; quarto duo Præfecti navales, pluvialibus induti; quinto Archiepiscopi & Episcopi forenses; sexto Abbates Urbis; septimo Episcopi Cardinales; octavo Presbyteri Cardinales; nono Scriniarii & Advocati sericis induti; decimo tam Subdiaconi Regionarii, quam schola Cantorum cum Græcis undecimo Subdiaconi Basilicarum, & Domini Papæ, duodecimo Diaconi Cardinales proximi Papæ, bini incedunt. Ante Pontificem aliquantulum sequestratus incedit Prior Subdiaconorum regionariorum cum tobalea; Decimo tertio Dominus Papa coronatus incedit: post Dominum Papam Præfectus Urbis, indutus manto pretioso, & calceatus una Zanca, aurea, altera rubea; & circa eum Judices pluvialibus induti. Archidiaconus vero, si esset, inter Dominum Papam & inter Cardinales Diaconos deberet incedere, cujus Archidiaconi & Prioris Basilicæ Lateranensis Palatii, portantium ferulas, est ordinare Processionem; sed nunc loco Archidiaconi istud officium facit Prior Diaconorum. Prior Basilicæ, juxta Primicerium inter Diaconos Cardinales & Subdiacones debet incedere Dominus Jacobus Gajetanus &c.

ORDO PROCESSIONIS
Ex Pontificali Romano Venetiis excuso
MDLXI.

Primo incedunt Valisarii Cardinalium suo ordine, & deinde eorum familiæ, & omnes laici mistim ut eis placuerit. Tum per ordinē isti sequentur: Tonsor & Sartor Papæ cum valisiis rubeis, in quibus sunt vestes quæ pertinent ad Sanctissimum Dominū nostrum: Familiares & Scutiferi Papæ: Nobiles Curiæ minores & Nepotes Dominorum Cardinalium: Scala Papæ, panno rubeo cooperta, quā portat equus albus, ductus per unum ex Parafrænariis, purpurea veste indutum: qui postquam Papa ascendit equum cum ista scala, vadit in ordine suo, dextera equi habenas, sinistra rubrum ferens baculum. Hunc sequuntur duodecim Cursores Papæ, etiam rubris vestibus induti, equestres, portantes duodecim vexilla rubra, bini & bini: inde tredecim Vexilliferi Regionum Urbis, cum suis vexillis: duo alii, cum duobus Cherubim super lanceis, in vestibus rubris & omnes equestres sint. [Hic editor ex suo judicio longa parenthesi jubet mutari ordinē vexillorum, & Vexillū Ordinis Hierosolymitani cum alba Cruce in rubro, jubet sequi Vexillum Teutonicorum in quc est Crux nigra in albo: si autē adesset Vexillū Cruciatæ Crux rubra in albo (quia est universale omniū Christianorū) illud jure optimo ponendū esset in loco digniori id est postremo.] Tum Vexillifer Populi Romani: deinde Vexillum album cum Cruce nigra, quod portat Procurator Ordinis B. Mariæ Theutonicorum: Vexillum cum armis Papæ, quod aliquis magnus Nobilis portat: & demum Vexillum Ordinis Hierosolymitani rubrum cum alba Cruce, quod Procurator ejus portat. Isti quinq; Vexilliferi habebunt equos cataphractos sive bardatos, & coopertos tela sericea usque ad talos equorum cum insigniis suis: ipsi autem erunt armati, acfi ad præliū essent ingressuri, dempta galea, cum lacernis ex tela etiam sericea cum insigni: & singuli Vexilliferi habebunt quatuor pedites cum lacernis boccasinis, cum insignibus Dominorum suorum.

Post Vexilla procedunt duodecim equi albi sine sessoribus, phaleris aureis ornati, instrati carmesinis, quos duodecim parafrænarii ducunt, rubra veste induti, & baculum rubrum in sinistra portantes. Hos sequuntur quatuor Nobiles, pilea quatuor carmesina supra baculos quosdā deferentes, qui Scutiferi honorarii vocantur. Cubicularii deinde sequuntur, equitantes in suo habitu: Oratores laici & non Prælati, simul cum Baronibus & majoribus Nobilibus. Tum Subdiaconus Apostolicus, cum Cruce Papali & suis Collegis, parati omnes ut in Missa, & apud Crucem duo Magistri Ostiarii cum suis virgis. Post hos duodecim familiares Papæ, rubra veste induti, portantes duodecim intortitia accensa ante Sacramentum Corporis Christi, pedites. Inde duo familiares Sacristæ equestres, etiā rubro induti, portantes laternas argenteas cum lumine ante Sacramentum. Et post eos ducitur per familiarē Sacristæ, rubro etiam indutum & baculum in sinistra habentem, equus albus, mansuetus, ornatus ut illi duodecim, portans Sacramentum, habens ad collum tintinnabulum bene tinniens: & supra portatur baldachinum cum insignibus Papæ & Sacramenti, per cives Romanos, qui inter se mutantur terdecies, ut unaquæque Regio habeat suam partem. Post Sacramentum equitat immediate Sacrista, qui, ut ceteri Prælati, habet equum totum coopertum boccasino; & ipse & omnes alii parati sunt ut in Missa, cum paramentis & mitris.

Sequuntur deinde duo Præfecti navales, & in eorū absentia duo Nobiles, induti ut Advocati & Secretarii præter almutiam: & post eos ipsi Advocati & Secretarii cum almutiis. Cantores deinde equitant cum superpelliceis: tum Acolythi, Clerici Cameræ, & Auditores, cum superpelliceis supra rocchettum: Subdiaconus Græcus & Latinus, & Diaconus Græcus [& D Latinus] ut in Missa. Sequuntur dehinc Prælati cum equis coopertis, & ipsi cum mitra & pluviali; Abbates forenses, Episcopi, Archiepiscopi: Abbates Urbis: Episcopi assistentes Papæ; Patriarchæ & Diaconi [Cardinales] cum Dalmaticis, Presbyteri [Cardinales] cū Planetis, Episcopi Cardinales cum Pluvialibus. Procedunt duo Diaconi assistentes Papæ & inter eos medius Prior Diaconorum, si ipse dixit Euangeliū. Prior Diaconorum ferulam in manu portare debet, & totā Processionem ordinare, & illa ordinata equitare in loco suo.

Procedit tandem summus Pontifex, super equum album, phaleratum, coopertum a parte posteriori stragiola carmesina, sub baldachino, quod octo magni Nobiles sive Oratores portam. Cum Papa per scalam, quam superius dixi, ascendit equum, major Princeps qui præsens adest, etiamsi Rex esset aut Imperator, stapham equi Papalis tenet, & deinde ducit equum per frænum aliquantulum. Si Imperator aut Rex soli essent, id est non esset alius Rex, soli equum ducerent cum dextra manu: sin vero esset alius Rex, dignior a dextra, alius a sinistra frænum teneret: si non sint Reges, digniores ducant equum: & postquam Imperator, Rex, vel alius magnus Princeps aliquantulum equum duxerit, substituantur alii duo magni Nobiles eorum loco: & mutentur. Si vero Pontifex non equo, sed sella veheretur; quatuor majores Principes, etiamsi inter eos Imperator & quivis maximus Princeps adesset, in honorem Salvatoris Jesu Christi, sellam ipsam cum Pontifice humeris suis aliquantulum portare debent: sed aderunt etiam quatuor validi Pontificis familiares qui pondus sustineant; ita ut Principes ipsi, in signum piæ religionis ac reverentiæ, magis quam ad onus subeundum, manus apposuisse videantur; qui etiam mutabuntur, pro himinum & itineris dispositione. Similiter & octo Nobiles, qui baldachinum super caput Pontificis ferunt, mutabuntur post aliquod spatium, & equos suos ascendentes in ordine suo equitabunt; & eorum loco nobiles Cives Romani usque ad Lateranum baldachinum portabunt, mutabunturque per vices, sicut de baldachino Sacramenti diximus.

Ante Pontificem Conservatores, Capita-regionum, & alii Magistratus ac Nobiles Vrbis pedites præibunt; & Prætoriani milites cum eis, accincti gladiis circiter centum, & baculum in manibus portantes, ad custodiam corporis Pontificis. Circa Pontificem, aliquando ante, aliquando post, equitabit Marescallus sive Soldanus Curiæ, cum duobus sacculis pecuniarum ante sellam, & ipsas pecunias projiciet super populum, ad pressuram dimovendam. Primum jactum pecuniarum faciet cum Pontifex incipiet se movere, alium apud Pontem Adriani, tum in area apud Montem-jordanum, inde in area Parionis, deinde alium apud S. Marcum, postea apud S. Adrianum, & demum ubicumque magnam pressuram apud Pontificem viderit: & ut facilius possit transire, ad partem transversam jaciet pecunias.

Post Pontificem immediate sequuntur duo Cubicularii secreti, medium tenentes Auditorem Rotæ Decanum, qui servit de mitra; & deinde duo Medici cum Secretario principali in medio, si ille non est Prælatus. Subsequitur deinde umbella rubri coloris, quam unus Serviens armorum, præter galeam totus armatus, eques portat. Postremo equitant, Vicecamerarius si non est paratus, & omnes Prælati non parati, Protonorarii, Auditor contradictorum si non est paratus, & similiter Corrector litterarum (qui si sint parati, equitant in loco suæ promotionis) & omnes togati. Vicecamerarius baculum in manu portat: & pertinet ad eum curare, ut ordo a Priore Diaconorum datus servetur in Processione. Et secundum antiquas consuetudines, Camerarius Papæ non portat ferulam, si est Cardinalis, sed ejus Vicarius & Vicecamerarius: quia non ad Cardinalem, sed ad Camerarium pertinet. Hoc igitur ordine ad Lateranum procedunt. Hactenus ordo iste: in cujus descriptione occurrunt occurrit minus notæ significationis vocabulum barbarum Boccasinus, de quo interrogati Romani respondent, linei panni speciem esse subtilitate præstantis, quemadmodum Belgis est quem Cameracensem appelant; ideoque laternis formandis servire, adferri autem ex Oriente, unde & censeo nominis rationem petendam inde quo etiam se offert Bochar urbs Asæ ad Oxum flumen: sed nolo hic divinare.

METRUM JACOBI CARD.

CAP. VIII

Ergo ubi post a morulā Patribus procedere visū Principio, Crux celsa Dei suffectaq; celsis, (est.

[175]

* Ingenti rutilans hastili, fertur in altum. [Prælata Cruce]
Post ipsam * phaleratus equus, detectus ab ante,
Velatusque rubro Scarleti tergora b nacto,
Cigneus ad dextrum vehitur. Vexilla sequuntur
Ordine bis seno tenus: & pluvialibus ambo [& vexillis,]

[180]

Navales Præfecti adeunt; quos protinus omnis
Infula Pontificum sacrato vertice candens
Subsequitur: numerum veniens Romanus, & Abbas
Aggerat: hos retro lento procedere passu [sequuntur Prælati,]
Pontificum veneranda cohors, pars una Senatus,

[185]

Aggreditur: clausis pars altera septa planetis
Presbyterum gravitate sua succedere dignum.
* Disputat at longo protensa sub ordine turba
Scribarum, Doctumque simul, legumque Professum
Hos tantos sectare Patres; cœtusque canentum

[190]

Cum Græcis aliisque viris, qui psallere doctū c [Cantores,]
Ensiferum * posuere Ducem, post terga priorum
Incedunt: similisque manus, tunicata per artus,
* Pontifici Romanæ Urbis postrema ferebat [Cardinales,]
Agmina, qua filum rectæ servavimus alæ

[195]

Nos Levitarum cuneus, nos illa Senatus,
Dalmaticas vestita togas, pars nobilis una.
Ilicet assequitur, scandens mantilibus albis
Tectos undique equos legio, sed juncta d bicornix,
Ut festo clarere die possetque triumphis

[200]

Fecerat. Hac serie Proceres incedere ritus
* Edocet: hoc etiam (ne fors abolescat in ævum)
In scriptis monumenta tenent; sed vadere recto
Tramite quis poterat? Durum est servare e maniplos
Indoctos doctosque viros, ubi plurimus urget

[205]

Impetus, & varii lætis se cœtibus addunt.

CAP. IX

Dumque moras piget esse via, finemque laboris
Poscimus, hinc est Summus Apex, cui tanta relucet [Pontifex tiara insignis,]
Gloria, sublimi frigio vestirus & auro,
Cornipedemque sedens niveum, sub tegmine nacti,

[210]

Mandentemque genis, ibat quo lætior aura.
Adventabat equo candens ad bemata f, bella
Aurataque super palla, nam g cuspide pluma
Cyprensi consuta nitet. Tunc lora tenebant
Illustres Gallique Duces, Carolusque secundus

[215]

Rex Siculus, Carolusq; puer prolesq; juventā [Regibus duobus frænum tenentibus,]
Floridus, Ungariæ materno a stipite nomen
Regis habens: dextram Pater accipit, atque sinistram
Filius; ardentes habitu, quos uvea tinxit
Grana h rubens; siquidem Terræ per rura Laboris

[220]

Hi Reges sociare Patrem venere volentes:
Jure tamen: nam sceptra tenet vassallus ab ipso
In feudum Siculus. Nec non de more i vicissim,
Divisum sortita locum, Romana k Senectus
Id peragit Procerum terræ cælique Ministro.

[225]

Dum pergit sacratus Apex quē circuit amplus
Miles eques, post terga ruens festumque decorans,
Apulus & Gallus, Romanus & inclitus, omnis
Nobilitas Campana, sequens vestigia summi
Principis, an numerum poterit quis pandere metro?

[230]

Deficimus, vincique juvat: succumbere rebus
Verba placet; voliti est (mentem ne oblivia captent) [procedit sub baldachino,]
Quod rubeis, croceisque l rigis umbracula velent
Mixra Ducem, fari radius ne verberet illum
Objectus; laterisque Comes paulumque sequester

[235]

Quod ferat obsequiū, pretiosū gausape m nari, [Præfecto Vrbis aliisque sequentibus.]
Sublevita Prior, manto n quod splendidus, una
Auri succinctus caliga o, succinctus & una
Scarletti, ponendus erat Præfectus & almæ
Urbis Apostolicum juxta, comitantibus illum

[240]

Judicibus, * tectis Pluviali corpora p scisso q.

ANNOTATA.

a De hac morula sic Pontificale. Quoniam plerumque, antequam hæc completa sint, hora est satis tarda, & longa ad Lateranum restat via, multaque ibi adhuc sunt peragenda, consueverunt aliquando Pontifices & Patres sustentationis gratia aliquantulum cibi sumere. Paratur refectio in atrio domus Archipresbyteri Basilicæ pro Pontifice & Cardinalibus, pro aliis Prælatis in vicinis domibus Canonicorum. Coronato Pontifice venrunt ad refectionem, & interim parantur quæ ad Processionem opportuna sunt. Ita olim: nunc autem per novæ Basilicæ extructionem, domibus illis dejectis, omnia in vicino Palatio Vaticano fieri necesse est.

b Nactum pro Natto scribi, juxta illius ævi morem, facile capio: sed nattum pro Natta (quod stoream significat) necdum reperi: quiquid sit apparet ephippium seu equi stragulum dorsuale intelligi: iterumque repetitur ℣. 209 sub tegmine nacti.

c * Id est Paulum] Apostolum, qui de se dicit, 1 Cor. 14, Psallam spiritu psallam & mente.

d Ms. seu juncta, correxi sed juncta: Juncta autem bicornix mihi videntur dici bini cornicines, additi equestri huic legioni, quam guardiæ Pontificiæ fuisse licet existimare.

e Maniplos .I. ordinem manipulorum.

Ita puto ex mente Auctoris posse restitui huc versum, qui omni sensu carens in Mss. sic legitur.

Adventabat equo candens diademata palla

Vestigia enim Græcis βήματα, a βάω vado: ut sensus sit, quod equo instrata palla alba veniebat usque ad pedes, eaque pulchra & pretiosior quam si fuisset auro texta, quiaconsuta ex plumis Cypriis vel opere Cyprio, cujus infra meminit Glossula ad ℣. 87 lib. 2 de Canoniz.

g Cuspide .I. acu.

h Grana, Italis est bacca cujusdam arboris, similis hederæ, cujus usus est ad tincturam ejus quod vocant scarlatum.

i Sic enim præcipit Pontificale, ut postquam Rex, aut alius magnus Princeps, qui forte adfuerit, equum aliquatulum duxerit, substituantur duo magni Nobiles eorum loco, & mutentur, utique ad certas stationes.

k Romanorum Senatorum primores intelligo.

l Riga .I. linea, Teutonibus Ryke, ut appareat vocem Lombardicam esse.

m In Margine sic legitur. De Subdiacono portante gausape pro naso tergendo, quod obsequium paulo post desiit, ut apparet ex sequenti Prosa: ubi Gausape, quod antiquis vestem militarem ac villosam, aut etiam tapetium villosum significabat, appellatur tobalia id est Mappa seu mantile; unde in Mss. Consuetudinibus Catalaniæ apud Cangium, ad gausape alicujus sedere, idem est quod ad mensam, seu conviva alicujus esse.

n Per mantum investiri Præfectum Vrbis ex Actis Innocentii III docet Cangius in Glossario, & ipsum in Ceremoniali Romano describitur, aureo limbo circumtextum, apertum a parte dextra: in quo distinguitur a Pluviali, seu Manto Pontificali: idemque etiam inter Regia paramenta numeratur.

o Infra in Prosa pro Caliga dicitur Zanca, quod Academici Cruscani interpretantur tibiam, sed apparet hic pro tibiæ operimento aut ocrea accipi: eadem colorum varietas notatar in umbella Pontificia.

p Id est anterius aperto; cum Casulæ antiquæ sue Planetæ undique clausæ essent unde oportebat in sacris ipsam ad latera sublevari per ministros, & super brachia complicari ad eorum liberum usum: quod quia difficile erat, paulatim invaluit usus latus casulæ utrimque succingendi ac denique aperiendi usque ad humeros, ut nunc fit: non desunt tamen variis locis hujusmodi rotundarum casularum exempla, non solum picta sed vera & ad memoriam antiquitatis vel etiam Sancti alicujus servata, ut illa S. Bernardi ad Scaldim prope Antverpiam. Atque ita intelligitur quid supra ℣. 14 sit — Casulæ a fornice forma — Post longas habitura plicas, cum fuerit scilicet contracta a ministris.

q Quia in Coronatione successoris Benedicti XI facta anno 1303, 27 Octobris nonnihil mutatum fuit, & ipse Auctor eidem ut Cardinalis Diaconus interfuit, placuitei hanc Prosam interponere, quam ecgraphum nostrum habet post versum 185, ego initio Capitis aptius referri puto: & quia in Pontificali Romano, quod ad totius Ecclesiæ Catholicæ usum typis Plantinianis excusum circumfertur, desunt ea quæ ad Ordinationem & Coronationē ipsius summi Pontifices pertinent, non gravatus sum etiam curioso talium rerum lectori Proceßionis Pontificiæ ordinem legendum exhibere, ex Pontificali Venetiis apud Iunctas excuso anno 1561: ubi fortaßis etiam ipsi Romani haud pauca invenient, ab hodierna observatione diversa; sicut hic inveniuntur multa, antiquitus non observata.

Pauca in hoc Capite correcta exhibeo.

* ℣. 175 Ingenito, lego, Ingenti.

* 176 quadratus, l. phaleratus.

* 187 His putat, l. Disputat.

* 191 potuere, l. posuere.

* 193 Pontificis, l. Pontifici.

* 201 Et docet, l. Edocet.

* 240 textus, l, tectis.

CAPUT III.
Reliquæ dictæ Proceßionis & solennitatis ceremoniæ.

CAP. X

Sic igitur vadens, redimitus tempora Regno, Summus Apex, propriā signabat acumine dextræ Devotamque sibi cupidamque invisere plebem; [Populo benedicens Pontifex,] Quæ laudes exclamat Hero, quæ & vivere longum

[245]

Optat. At incluso sibimet condicere Præsul
Posset, dum metuit summæ fastigia molis;
Causa laboris honos, timor intus, gloria pulsans
Deforis; ac thalamo sublimis in æthera Petri
Quisque præest, paveat; * vix tam sub turbine vita[cogitando susceptum onus interne compungitur.]

[250]

Expedit. O quā orbis durū est disponere habe-
Hæc dum Pastor agit; Senior Levita priorq;, (nas!
[Et conjunctus ei Proto-camerarius, istio a]
Effigies ubi sacra manet b, protractaque tandem
Cernitur, aspectu rutilans a numine divo

[255]

Effigies; vacuas gestantes pollice c ferlas,
Diffusas repetunt acies, illasque recursant
Sæpius; & legem statuunt, ne forte vagentur
Immemores, redeuntque sua consistere d scala.

CAP. XI

Hoc illi: verum populus e lustraverat Urbem

[260]

Arcubus, in morē veterē, qua tendere mos est, [pecunia in populum spargitur,]
Atque frequens Patrem currens stipabat euntem:
In quem jactus erat validæ f per cuncta monetæ.
Sive auri, seu forte nitens argentea stridat,
Consulibus quondam licuit dispergere passim

[265]

Quodq; genus nummi, vetitum nunc temporis
Jactari in vulgus: tenet hæc insignia Princeps. (aurū
Instaurat populus varios ad ludicra ludos,
Atque secans animos studia in contraria plebes
Pascitur obtutu. Juvenum pars pascitur amplas [hastiludia celebrantur,]

[270]

Excerpsisse manu faleras, pars altera pubes
Infremit alispedum nudari vestibus g ancas,
Purpureasque dolet fronti decedere vittas:
Pars laudes, pars gliscit opes, pars ludere campo
Certat, & obliquas effringere cursibus hastas.

[275]

Pars stupet insuetas h senii succrescere pompas
Spem præter: sic fracta dies, mirata vetustum
Tempus, ut extollat i compellitur invida præsens.
Occurrunt ad festa viri, vexilla ferentes
Ecclesiæ, de sorte k Dei * qui nomine Clerus [Pontifici occurrit gratulabundus Clerus,]
Dicitur, in partes varias redolentia thura

[280]

Obtulit: oblata l suscepit, sumptaque in ignes
Intulit, atque focis signatis pectore fumum
Accepit; psallente choro, dum flexilis unda
* Arrigitur fumi, spiratque vaporibus ignis.

CAP. XII

[285]

Ecce super Tibrim positū de marmore Pontē
Transierat, provectus equo; turrique relicta [item Iudæorum turba Legem præferens:]
De m Campo, Judæa canens, quæ cæcula n corda est,
Occurrit væsana Duci, Parione o sub ipso
Quæ Christo gravidam legem plenamque sub umbra

[290]

Exhibuit Moysi, Veneratus & ille figuram,
Hanc post terga dedit, cauto sermone locutus:
Ignotus Judæa Deus, tibi cognitus olim;
Qui quondā populus, nunc hostis; qui Deus & Rex
Obnubi patitur, præsentem temnere mavis,

[295]

Quem fragilē reputas hominē sperasq; futurū;
Et latet ipse Deus. Gentes accedere norunt,
Tu fugis: in propria venientem pellere sæva
Non metuis: roseum pro te pius ecce cruorem
Fudit humi, quem dira necas, & credere stulta [his ille suā exprobrat in credulitatē,]

[300]

Detrectas: moritura ruis, quia nescia sensus:
Sed redeas, miserante Deo, dum Christus in ara,
Filius & verbum Patris, de Lumine Lumen,
Nostra salus, tensis manibus sub stipite pendet:
Tempus erit quo justa dabit, meritumque laboris

[305]

Judicio reddet, Judex super æthera vivus p.

CAP. XIII

Hos linquens, qua & Sacra q via est, qua templa coluntur
Marci, quaque ferox juvenisq; Adrianus in armis r,
Romulei qua templa jacent, celsusque Colossus,
Quaq; * pius colitur Clemens, qui dexter s eunti est,

[310]

Progrediēs Princeps, Lateranū summus in orbe [& ad Lateranum pervenit,]
Appulit; haud frigium, mitram sed vertice gestans,
Pondere confectus nimio. Tunc Cœtus ovantum
Ac si festa Patris caperent exordia, pompas
Ostentant, ludosque novant, clanguntque tubarum

[315]

Æra, repercusso laterum per concava flatu.
At litui stridere vices, & cymbala strident: [ubi omnia ludis & plausu fervent:]
Tympana congeminant sonitum, nec verbere tunsa
Discunt ferre gradum, tibi sed cornubia t substant
Quæ digitis commota canis. Ciet ergo juventam

[320]

Cornipedumque animos extollit buccina clangens
In stadium: clypeos, hastas, vexilla, togasque,
Et faleras jam vulgus habet, velitantia jactu
Plaudentum, quasi fine dato currentibus armis.
At Lateranensis gaudens domus inclita templi

[325]

Concrepat in laudes, campanas solvit, & omnes
Concentu resonant; contusaque dura metalla
Fune tamē contracta tremunt. Sic templa per urbem
Pone viam fecere Duci u Primusque Sacerdos [Ibidem ille post Laudes pecuniam distribuit:]
Cardineus, sacram Princeps dum tendit ad aulam,

[330]

Ut Levita prius cecinit, præconia, septus
Judicibus, declamat Hero, laudesque perorat
Olli x. Quin residens Silvestri in * limine Divi,
Munera divisim largitur y Cardine fultis,
Præsulibusque aliis, Clero, Laicisque Ministris

[335]

Summus Apex, humeros roseum vestitus amictum.
Hæc ita, ne immemores videamur quærere fastus,
Ac humilem tempsisse domum, solennia Cleri
Pandimus: en * Sedes capiens de stercore nomen
In platea est circa templum, despecta parumper [collocatur in sede Stercoraria:]

CAP.XIV

[340]

Visa novis, quia fœda loco: qua maximus Heros
Hoc fortasse die recubans, ubi primitus illic
Non foret z adventu positus; ter missile jactat
In populum, faturque docens; Non aurea nobis,
Argentumque nitens vobis ad gaudia non sunt:

[345]

Quod tamē est, hoc prompta manus dispergere tentat α.
Ergo potest, sine fraude, pie de stercore sumptus
Credi summa tenens, solium & de pulvere nactus
Principibus recolendus Apex, a Numine divo [inde ad porphyreticas traductus]
Compositus. Talique die perducitur inde

[350]

Ante fores Templi, binas ubi purpura Sedes
Porphyreas nativa tenet: super accubat illas,
Et dextra ferulam sanctæ Pater accipit ædis,
Sanctorum [&] claves, ad sacra palatia vectes
Insuper; & læva positus, servanda redonat,

[355]

Illa viro: Zonaque Pater succingitur illic,
Ad quam purpurea bursa est appensa, lapillos
Bis senos referens pretiosos, sculpta sigilla,
Et muscum, quæ magna notant præsagia; magna,
Si sensus gravitate sua cernatur β. Ab inde

[360]

Poplite submisso, Papalis culmina tecti, [numos in populum spargit.]
Imperiiq; * domum vigiles γ qui ex munere servant,
[Ante pedes sternuntur Heri: quibus ore benigno]
Susceptis, effusa manus ter spargere nummos
Inchoat, ac fatur: Justus dilpersit abunde,

[365]

Pauperibusque dedit: manet hæc in secula secli
Justitiæ virtus δ. Post hæc sub imagine ε ductus,
Quæ mare per liquidum nullo ductore sub Urbem
Pervenit, sublimis Apex ζ Laurentia templa [traducitur ad Sancta Sanctorum;]
Ingreditur, quæ jure sibi meruere Capellæ

[370]

Præcipuum nomen, Cleri, populique relatu
Sancta Sanctorum, quid ni? Sandalia η Christi
Et caput ætherei Petri θ Paulique celebris,
Christiferæque crucis maculas ubi sanguine tersit
Et scelus humani generis Salvator & auctor,

[375]

Reliquiæque aliæ, celebri conduntur in * arca ι
Hac igitur coram lacrymas in pectore κ fudit
Dulcis amor pietasque viri, ceu credere fas est.
Exurgensq; iterum, modicam pausansq; per horā
Discubuit thalamo Princeps, qua Regia sese [mensæ accumbit in Palatio,]

[380]

Protendit:magnique Duces totusque Senatus,
Et Reges, Proceresque aliis discumbere mensis.
Quique suo sedere loco: fulgebat ab auro
Tecta domus. Reticere juvat velamina muri,
Et vestes, mensæque situs, fulgentia Bacchi

[385]

Pocula, gemmatos Calices, & fercula; quonam [ministrantibus ei Regibus.]
Ordine servitum est; quemnam diademata λ Reges
Cum ferrent gessere modum: sedereque sacros
Inter Pontificum Levitarumque Priores,
Post primum exhibitum, tantis astantibus, aurum:

[390]

Utq; Patres mensa surgentes fundere lymphas
Cœpissent, summoque Duci, sibimetque reversis
Ad mensas: iterum festumque μ reducere Patrem
Nos etiam sub clausa juvat fastigia tecto:
* Multus enim magnusque labor venturus adibit

[395]

Pontificem, vincetq; malos, subdetq; superbos.

CAP. XVI

In longum defluxit iter, quod sumpsimus arcto
Scribere, dum placidos infert novitate labores
Res invisa prius: variat defixa futuris [Auctor absoluto opere]
Lux animi, quod nulla queat depromere certum,

[400]

Ni * teneat stabilem præsto firmata colorem.
Sed fatis est, si gesta quidem, si cognita vates
Exprimat: hinc celso residens sublimis Olympo,
Qui parvos regnare jubes, depressa superbis
Colla ligans, dirum jaculatus ab æthere * telum;

[405]

Te petimus, succide metū (ne forte per agros [Deo gratias agit.]
Effusis, non * prompta quies, sed turbida sedes
Occurrat) carmenque velis succedere nostris
Temporibus. Nec nostra quidem, sed Gloria Divo
Ingenito, Genitoque simul præstetur, & almo

[410]

Spiritui, qui posse dedit, finemque laboris. Amen.

ANNOTATA.

a Versum hunc, qui ad complendum sensum exigebatur, de nostro adjecimus, conformiter eis quæ legimus in Pontificali, quod ad Priorem Diaconorum & Camerarium pertinet curare ut ordo Proceßionis servetur.

b Supra molem Adriani, qua transeundus ponte Tiberis est, erectam spectari effigiem Sancti Angeli, unde & arci & ponti jam vulgo nomen, notißimum est: huc usque ergo cum proceßisset pompa, ad instaurandos ordines procurrerint Diaconorum Prior & Camerarius, quos dixi, prius quam illa pontem transire inciperet.

c Vacuas ferlas, .I. ferulas puras, nulla cuspide præmunitas.

d Scala .I. ordo cujusque.

e Lustraverat .I. illustraverat, ornaverat.

f Validæ per cuncta .I. probæ, legitimæ.

g Ancæ .I. coxendices seu clunes equorum.

h Senii .I. Veteris temporis.

i Extollat .I. elevet, contemnat.

k Clerus enim Græce, Latine Sors vertitur; unde nomen Clericis, Deo quasi in sortem & peculium proprium datis.

l Scilicet Pontifex: sed de hac ceremonia nihil Pontificale: unde nec definire licet, quo loco ea facta sit; conjectare tamen possumus in ipsa area S. Petri, cum jam Pontifex inciperet progredi, id factum fuisse, idque a Clero ipsius Apostolicæ Basilicæ.

m Inter Ghettum (ita vicus Iudæorum appellatur) & Parionem, ubi illi occurrerunt Pontifici, medius jacet Campus-Martius, in quo pervetus turris instructa horologio, & nunc intra Piorum ædes comprehensa, ad qu am illi convenerant obviam ituri.

n Cæcula, diminutivum a Cæca, cæcutiens.

o Parionis platea, uni ex 13 Vrbis Regionibus nomen tribuens, ab area Montis Iordani (in quam a ponte venitur recta trapezitarum via, vulgo Bancorum) paulatim se laxans, pro basi habet ædes Visinorum, ubi publicis dicteriis famosa informis Pasquini statua consistit.

p Rem totam sic notat vetus Pontificale. Cum Pontifex venerit ad Montem-Jordani, Judæi illi obviam veniunt, genuflexi Legem Pontifici offerunt, lingua Hæbraica legem laudant, & hortantur Pontificem ut illam veneretur. Pontifex vero illis auditis in hanc sententiam respondet: Sanctam Legem, viri Hebræi, & laudamus & veneramur, utpote quæ ab omnipotenti Deo per manus Moysi patribus vestris tradita est: observantiam vero vestram & vanam interpretationem damnamus atque improbamus, quia Salvatorem, quem adhuc frustra expectatis, Apostolica fides jam pridem advenisse docet & prædicat, D. N. Jesum Christum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus, per omnia secula seculorum. Sed quia non numquam accidit ut Judæi populi multitudine opprimantur, solent aliquando obtinere pro eorum securitate, ut id faciant super antemurale arcis S. Angeli, in angulo, ad viam qua itur ad Palatium. Dicunt autem qui viderunt offerre ipsos Legem, non descriptam in libris foliatim percurrendis, sed in continuis unius membranæ voluminibus, antiquo veterum more, qualia etiam nonnulla videre est in Bibliotheca Vaticana.

q De Sacra Via, antiquis celeberrima, multa erudite disserit Alexander Donatus lib.2 cap. 12: ut autem ea hic sumitur, apparet ipsam ex parte esse quæ vulgo dicitur il Corso, & versus Lateranum flectenti pompæ offert se ad dextram, juxta ædes & palatium S. Marci.

r Circumito ex parte Capitolino monte, occurrit forum Romanum, nunc Campus Vaccinus: in eo consequenter ad sinistram ecclesia S. Adriani, qui pingi solet ut Miles, & SS. Cosmæ & Damiani, olim Romuli (Romuleum appellat Auctor ut versui serviat) atque Colossæm seu Amplitheatrum Titi, a Colosso Neronis juxta olim sito nuncupatum.

s A Colissæo in Lateranum via recta euntibus ecclesia S. Clementis nunc ad sinistram est: sed constat his posterioribus seculis multas vias cura Romanorum Pontificum plane mutatas esse.

t Cornubia quidem nomen est civitatis in Anglia, sed Auctor per quamdam allusionem eo est usus, aut quia Cornubiorum inventum esse credidit, tympanorum pulsum ad fistulam regere; aut quia significatam voluit fistulam, non illam rectam instar tubi, quali utuntur Germani; sed cornu instar reflexam, quæ vulgo Cornetta appellatur.

u Pontificale vetus hic interponit sequentia. Cum Pontifex ad ecclesiam Lateranensem pervenerit, descendit in porticum ecclesiæ, & a Canonicis illius honorifice paratis excipitur cum Cruce. Descendit Pontifex ex equo, & Prior Canonicorum Lateranensium offert Crucem osculandam Pontifici, quam Diaconus Cardinalis accipit, & ad Pontificis, cui prius Tiaram extraxit, os ponit. Osculata Cruce Pontifici ponitur Mitra, & Regnum datur in manibus Auditoris. Tum sequitur de Sede stercorea, ut hic infra, & pergit Pontificale. Pons ligneus recta linea, a porta ecclesiæ principali ad altare majus excitatur, cum pluteis hinc inde pectoribus tenus (altitudo circiter quinque pedum, latitudo sex aut septem) qui alteri ponti jungitur, simili modo constructo, a porta qua ascenditur per ecclesiam ad Sancta-Sanctorum venienti, quod fit, ut Pontifex a populi multitudine non opprimatur. Circa altare, a gradibus & supra, omnia circumcirca tabulis clausa esse debent, ut per pontem tantum capellam intrent. Præcedentibus igitur Canonicis & cantantibus te Deum laudamus, Pontifex cum Cardinalibus intrat ecclesiam; & ante altare majus, supra faldistorium procumbens sine mitra, aliquantulum orat: deinde surgens, benedicet populo: inde cum mitra ascendens & sedens, recipit ad osculum pedis Canonicos Lateranenses. Deinde Pontifex per ipsum pontem adscendit ad palatium Lateranum, per portamquæ est in ecclesia. Et cum perventum fuerit in primam aulam, quæ aula Concilii appellatur, sedet Pontifex in sede sibi parata apud tabulam lapideam in capite aulæ, quæ dicitur Mensura Christi: & hinc inde apud eum stant Domini Cardinales.

x Prior vero Presbyterorum Cardinalium, stans ante Papam convenienti intervallo, cum Subdiaconis, Auditoribus, Advocatis, & Scriniariis, facit Laudes Domino nostro, ut fecerat Prior Diaconorum in S. Petro. Prior Presbyterorum & alii qui faciunt Laudes stant detecto capite: Pontifex vero sedet cum mitra, alii Cardinales stant cum mitra. Hoc tamen fieri solebat in introitu ipsius portæ, in primo plano, antequam ad aulam prædictam veniatur: commode tamen in hunc locum translatus est hic actus, propter illius loci angustiam. Finitis laudibus Papa procedit ad capellam S. Silvestri. Ea autem capella extra templum fuit, alio quam nunc loco.

y Hæc largitio vocatur Presbyterium, & in Pontificali præscribitur facienda post adita Sancta-Sanctorum hoc modo. Inde surgens cum mitra revertitur ad capellam S. Silvestri, in quam intrans sedet super sedem ibi paratam. Tum deponit mitram, chirothecas, pallium, planetam, & assumit pluviale & mitram simplicem, & sedens dat Presbyterium hoc modo. Cardinalibus duos aureos & duos grossos argenteos. Veniunt Cardinales, & profunde caput inclinant ante Pontificem, porriguntque ei mitram apertam, in quam Pontifex immittit pecuniam: illi autem accepta pecunia manum Pontifici osculantur. Pecunias capit Pontifex e gremio Camerarii. Alii Prælati genuflectunt ante Pontificem, & accipiunt in mitra unum aureum & unum grossum, & osculantur dextrum genu Papaæ. Alii vero Prælati & Officiales accipiunt in manu tantumdem, & osculantur pedem.

z Id est, nisi forte in primo suo ad Palatium Lateranense adventu, statim ab electione istic positus fuerit: quod enim moris fuerit Electos statim ad posseßionem Palatii Lateranensis inducere, ex Anastasio notißimum est.

α Ceremoniam hanc ita explicat Pontificale Pontifex a Priore & Canonicis Lateranensibus ducitur ad marmoream Sedem ante portam principalem a sinistra stantem, quæ Stercoraria appellatur, & ibi eum sedere faciunt: qui ita tamen sedet, ut magis jacere videatur. Ad quem mox accedentes Cardinales elevant eum honorifice, dicentes: Suscitat de pulvere egenum, & de stercore elevat pauperem, ut sedeat cum Principibus & solium gloriæ teneat. Surgens Pontifex accipit de gremio Camerarii, sibi assistentis, quantum pugno potest complecti pecuniarum, ubi tamen nihil prorsus sit auri & argenti, & spargit inter populum dicens, Argentum & aurum non est mihi, quod autem habeo hoc tibi do.

β De his ita Pontificale. Finitis laudibus Papa procedit ad capellam S. Silvestri: ibi ante portam capellæ sunt duæ sedes porphyreticæ perforatæ, & ibi sedet Pontifex super primam. Ad quem Prior ecclesiæ Lateranensis accedit, & genuflexus dat Pontifici ferulam in manu, in signum correctionis & regiminis; & claves ipsius basilicæ ac palatii Lateranensis, in signum potestatis claudendi & aperiendi, ligandi & solvendi: Vbi Poëta noster vectes Palatii a clavibus ecclesiæ videtur sejungere. Surgit deinde Papa cum ferula & clavibus, & sedet in altera sede porphyretica ad aliam partem: & ibi restituit eidem Priori ferulam & claves: & ab eodem præcingitur super planetam, sedens, cum cingulo quodam sericeo rubro, cum bursa etiam sericea & rubra, in qua sunt duodecim lapides pretiosi cum musco: quorum mysteria supra vidimus explicata a Centio Camerario.

γ De his quia nihil habet Pontificale, & sensus imperfectus hærebat, ex conjectura supplemus versum deficientem.

δ Tunc Pontifex præcinctus & sedens, e gremio Camerarii capit denarios argenteos omnifariam, quotquot potest manu continere, & super populum spargit dicens: Dispersit dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi. Et hoc ter facit. In istis duabus sedibus Pontifex sedet ut in prima stercoraria: an recumbens potius quam sedens? Ita videtur: alioqui enim id frustra hic adderetur.

ε Ea est imago Salvatoris, olim a Iudæo percussa uti supra ex Centio legimus; & sub oculo dextro atque ad barbam adhuc servans vibices inde relictas, teste Raspano in descriptione Basilicæ Lateranensis: Sed de miraculosa ejus transvectione alibi nil legitur: dicitur autem & ἀχειροπόιητος, & Salvatorem repræsentare ætate duodennem, ut fuse Pancirolius.

ζ Oratorium S. Laurentii idem quod Sancta Sanctorum, nunc una cum Scalis sanctis alio loco positum, olim palatio Lateranensi inhærebat.

η Sandalia dicuntur calcei Pontificales.

θ Capita SS. Petri & Pauli inde ad ipsam Basilicam Lateranensem postea transtulit Vrbanus V an. 1370, uti rursum dicemus 31 Maji, ad Vitam B. Iacobi Veneti.

ι Arca hæc cypressina est, inquit Pancirolius, multis seris clausa, intra se continens plurimas capsellas & lipsanothecas: eamque ibi reposuit, qui locum instaurarat, Leo III.

κ Scilicet per internam compunctionem: non enim de externis lacrymis agit Auctor; & quia de internis nihil potest nisi ex præsumptione affirmari, prudenter addidit, ut credere fas est. Pontificale solum dicit, quod ductus Pontifex ad Sancta Sanctorum, super faldistorium sine mitra genuflexus orat.

λ * Nam cum coronis aureis servierunt] uterque scilicet Carolus, pater & filius.

Refertur hoc ad supra positum reticere juvat … festumque reducere: interim ex Pontificali ritum hujus accubitus accipe. Dato Presbyterio, de quo supra ad versum 333, Pontifex cum Cardinalibus ascendit ad palatium Lateranense, & ducitur ad mensam solenniter paratam, & ibi sedet; Episcopo Ostiensi dante sibi aquam ad lavandum manus, duobus Diaconis tenentibus tobaleam: & eo loto, factaque benedictione mensæ, omnes sedent. Papa autem sedet solus in una mensa eminenti, diversis magnis vasis aureis & argenteis super eam positis. In mensa vero quæ est ad dexteram mensæ Papæ, sedent Episcopi, & post eos Presbyteri Cardinales: & in mensa quæ est ad sinistram Diaconi Cardinales: & ab utraque parte successive erunt mensæ omnium Prælatorum & aliorum Dominorum & magnorum Nobilium. Et stabit Papa, ut dictum est, indutus & calceatus, & mitram habebit in capite: Cardinales vero habebunt superpellicia cum camisiis & mantellis & mitris albis simplicibus, & ita comedent, & omnes Prælati similiter. Coram Papa serviant Laici majores & nobiliores, etiamsi essent Reges; coram Cardinalibus & aliis omnibus familiares eorum digniores. Comestione finita Papa lavabit manus ut prius, & quilibet Cardinalis similiter sedendo, serviente fundente sibi aquam. Cardinales autem qui assistunt teneant tobaleam, unus ex una parte & alius ex alia, & sic sibi invicem mutuo serviant: quibus omnibus lotis surgunt, & gratias agunt Deo. Deinde Papa a duobus Cardinalibus reducitur ad cameram, ubi sacris vestibus exutus & discalceatus, quiescit: Cardinales autem & Prælati redeunt ad hospitia sua, æque cum mitris, sicut in comestione steterunt.

Hactenus Pontificale, circa quæ multa hodie mutata esse oportet, tum aliis de causis, tum quia ab illo tempore omnia fere ædificia sacra & profana circa Lateranensembasilicam (quorum ichnographiam licebit apud Rasponum videre) mutata sunt: eorumque loco nunc nihil stat nisi palatium, a Sixto V post hujus Pontificalis editionem ædificatum, ante annos circiter centum, cum Sanctis Sanctorum etiam novis.

Mutata a nobis correctionis causa in textu hæc sunt.

* ℣ 249 victam, lego, vix tam.

* 278 quo, l. qui.

* 283 Argenti fumis, l. Arrigitur fumi.

* 309 prius, l. pius.

* 332 lumina doctus, l. limine divi.

* 338 sednes, l. sedes.

* 361 domus, l. domum.

* 375 ara, l. arca.

* 394 Magnus, l. multus.

* 400 timeant, l. teneant.

* 404 cælum, l. telum.

* 406 pompa, l. prompta,

EJVSDEM GEORGII CARD.
De Canonizatione S. Petri Cælestini Libri tres.

PRÆFATIUNCULA.

Iam dudum hujus operis Auctor de religioso ac ac sanctitatis eximiæ viro, [Qui se olim finivisse opus putabat,] Fratre Petro de Murrone Eremita, dum adhuc corporales carperet auras, quoddam metricum solenne opus perfecerat, quod in tres libros seriosius est distinctum; continens ejus ad Papatum electionem, assumptionem, & vitam; ejus in Papatu gubernationem & regimen; ac ipsius miram & insolitam Papatus & summi fastigii cessionem. Putabat siquidem in iis, quantum ad ea quæ præfatum Fratrem Petrum videbantur contingere, finem assumpto imposuisse negotio. Sed humana præcedens divini altitudo consilii, cognita Sancti merita longe excellentiore fine composuit: nam & eum polo cælestibus collocavit agminibus, & terris Canonizatione celebri per Ecclesiæ ministerium colendum indixit, [celebrata ejus Canonizatione,] quibus & gloriosior metrico labori meta daretur. Profecto anno Domini millesimo trecentesimo decimo tertio, tertio nonas Maji, per Clementem Papam quintum, Pontificatus ejus anno octavo, Avenione existentem, examinatione ac deliberatione præhabitis, ejus exigentibus meritis, dictus Frater Petrus Sanctorum catalogo celebriter est adscriptus; a cessione Papatus ejusdem Fratris Petri decimo nono, obitus vero ipsius anno [decimo tertio.] Hæc Auctor diligenti meditatione revolvens, [novum aggreditur,] & divinæ Majestatis convenire præconiis, & Sancti meritorum congruere laudibus, nec non propriæ devotioni correspondere proprie satis æstimans, ut rursus eumdem nunc almificum Confessorem versibus præcinat, præfatam Canonizationem, gestorum servata fide, hoc opere metri florida modulatione depromit, quod in tres libros absoluit. [divisum in tres libros, quorum primo obitus & sepultura,] Primo namque eorum in ejusdem Fratris Petri, quondam Cælestini, Papatus cessione, & Bonifacii Octavi assumptione, ubi antiquum opus finierat, reassumens; prosequitur, qualiter pro animi sui quiere, ac Ecclesiæ tranquillitate, vir sanctus ad remotas regiones properabat accedere; qualiter inventus, nolens ducitur; qualiter, & quanta idem a Bonifacio benignitate susceptus, & sedulitate exhibitus; qualiter autem pie, & sancte, Castro-fumonis in Campania sito, [cum successione Bonifacii, Benedicti atque Clementis,] migravit vir ille sanctus ad Dominum; ac insuper qualiter Ferentini, in quodam sui Ordinis Cœnobio, decenter, religiose, & honorifice fuerit ecclesiastica sepultura reconditus. Et quia Narrationis ordo continuationem requirebat historiæ, de ipsius Bonifacii Papæ VIII obitu, ac Benedicti Papæ Undecimi ad Papatum assumptione, ipsiusque defunctione Perusii, ac vacatione ibidem post obitum succincte percurrit; nec non demum de Papæ Clementis V ad Papatum promotione (qui Archiepiscopus Burdegalensis existens, absens in Burdegalensi Provincia, electus tamen Perusii, Collegium ad partes Gallicanas accivit; quique Fratrem Petrum Sanctorum catalogo adscribi decreverat) opportunam interserit mentionem. Secundo autem horum libro, inquisitionis vitæ & miraculorum remissionem, ejusque discussionem, approbationem, definitionem, [2 Canonizatio] seu Viri sancti Canonizationem, illiusque celebria, ritusque vetustos, magnaque maturitate digestos (tamquam qui prædictis interfuit, & ut Cardinalis Levita ministravit in illis) faceto, veridico, rhetoricoque sermone prosequitur. Tertio vero libro, miraculorum ejusdem sancti Viri narrationem, [Miracula explicantur.] tam floride, quam vere retexens; & si ejusdem sancti Vitæ meminerit, eam nunc tamquam in præcedenti opere prolixe prosecutus, nequaquam in formulas exarat; sed se illam venusto & fideli metro scriptitasse congaudet. Ac denique ad se Auctor humiliter rediens, beneficia totis sibi tribus operibus collata a Deo, ejusdem sancti Petri meritis, ne supra se inaniter efferatur, recognoscit; & ad cæleste consortium, in illo Regis Regum Christi exuberanti æternoque convivio epulaturum, una cum Confessore almifico, se obnixe postulat introduci. Sed ut prædicta limpidius clareant, ipsorum trium librorum Capitula subnectuntur.

CAPITULA LIBRI I.

Continuatio hujus operis ad finem alterius, quod idem fecerat de Fr. Petro. Cap. 1.
Quomodo cum Papa Bonifacius Neapoli post renuntiationem Fr. Petri de Murrone electus in Papam, vellet eum secum ducere, idem Frater occulte fugit. Cap. 2.
De Coronatione & Consecratione Papæ Bonifacii Romæ, ad continuationem operis succincte narrata. Cap. 3.
Quomodo Fr. Petrus non fuit inventus in Cella supra Sulmonem, sed in littore Vestæ Civitatis. Cap. 4.
Quomodo Fr. Petrus, inventus Vestæ, deducitur ad Papam Bonifacium Anagniam, & tandem positus est in Rocca-Fumoni in Campania. Cap. 5.
De obitu Fratris Petri de Murrone. Cap. 6.
Miraculum de Cruce, quæ apparuit in ejus morte. Cap. 7.
De sepultura ejus Ferentini, & exequiis. Cap. 8.
Quomodo tempore Bonifacii Federicus de domo Aragoniæ & Siculi ex una parte, & Rex Siciliæ scilicet Carolus secundus de alia, ad pacem venerunt; & de factis quibusdam parentelis inter prædictum Regem Siciliæ & Federicum. Cap. 9.
De Indulgentia omnium peccatorum, concessa Basilicis Apostolorum Petri & Pauli quolibet centesimo per Papam Bonifacium. Cap. 10.
De captione Papæ Bonifacii Anagniæ, & ejus liberatione tertia die. Cap. 11.
De Creatione Benedicti Papæ Undecimi, qui statim mortuo Papa Bonifacio infra decem dies fuit electus Romæ. Cap. 12.
De Creatione Archiepiscopi Burdegalensis in Papam, qui dictus est Clemens Quintus. Cap. 13.
De Obitu Domini Matthæi Rubei Cardinalis Perusii, & ejus Epitaphio: cujus Corpus nono anno post suum obitum delatum est Romam, & inventum est integrum: qui fuit avunculus Auctoris operis. Cap. 14.
De Coronatione Papæ Clementis Quinti Lugduni, Rege Francorum præsente, & casu qui accidit in ea. Cap. 15.
Quomodo Clemens Papa, stans Lugduni, commisit inquiri de Vita & miraculis Fr. Petri de Murrone, Rege Francorum hoc supplicante. Cap. 6.

CAPITULA LIBRI II.

De remissione inquisitionis, quam tempore Domini Clementis quinti miserunt Commissarii, super vita & miraculis Fr. Petri, & ejus examinatione per ipsum Papam & Cardinales. Cap. 1.
De pronuntiatione Papæ, primo in secreto cum Collegio, super vita sancta Fr. Petri & probatis miraculis, quod esset colendus ut sanctus Confessor. Cap. 2.
De convocatione Prælatorum in aula, & oratione Papæ Clementis ad eos, cum ipsis exposuit vitam Fr. Petri sanctam, probatam, & miracula; & responsione Prælatorum, & verbis postmodum dictis per Papam. Cap. 3.
De die, qua Papa Clemens Quintus ivit, ad Ecclesiam Avenionis, ut canonizaret Fr. Petrum; & pluvia quæ [cecidit] miraculose ea die, cum esset æstus intensus; & descriptione tam accessus Papæ, quam Ecclesiæ, quam etiam luminarium in ea. Cap. 4.
Descriptio mitræ & paramentorum Papæ, & Cardinalium & aliorum Prælatorum; ac pulchra oratio Papæ Clementis in Canonizatione Fr. Petri, cum quibusdam ceremoniis. Cap. 5.
Quomodo & quibus verbis Papa pronuntiavit Canonizationem S. Petri de Murrone, invocando Dominum & Sanctos. Cap. 6.
Verba ipsius pronuntiationis, & Indulgentiæ datæ in ipsa. Cap. 7.
Quomodo facta Canonizatione Papa Clemens incepit Te Deum laudamus, & de quibusdam Ceremoniis ibi servatis. Cap. 8.
Quomodo Papa Clemens celebravit Missam ad honorem Dei de S. Petro de Murrone, sicut de uno Confessore, & de reditu singulorum ad domos. Cap. 9.

CAPITULA LIBRI III.

Proëmium in miracula S. Petri de Murrone Eremitæ. Cap. 1.
De miraculis ante Papatum: & primo de miraculo feminæ, quæ visum recuperavit. Cap. 2.
De miraculo curati a mania vel furore. Cap. 3.
De miraculo puellæ, curatæ a fistula pedis. Cap. 4.
De Miraculo mulieris, curatæ ab hectica. Cap. 5.
De miraculo curati a scrofula. Cap. 6.
De miraculis factis in Papatu: & primo de miraculo mulieris contractæ liberatæ. Cap. 7.
De miraculo feminæ, ex infirmitate factæ croceæ, curatæ. Cap. 8.
De miraculis factis post renuntiationem: & primo de eo, qui recuperavit visum. Cap. 9.
De miraculo Crucis, quæ apparuit in ejus morte, de qua supra facta est mentio. Cap. 10.
De miraculis post mortem: & primo de paralytico curato. Cap. 11.
De eo, qui nec stare, nec ambulare poterat, curato. Cap. 12.
De duabus mulieribus contractis, miraculo curatis. Cap. 13.
Incipiunt Miracula, quæ non fuerunt posita in littera Clementis Papæ Canonizationis, & primo continuatio dicendorum ad dicta. Cap. 14.
Miraculum pulchrum de saltu rupis. Cap. 15.
De miraculo pulcherrimo Angeli, in specie militis apparentis. Cap. 16.
De Spiritu prophetiæ, quem ante, & post Papatum habuit. Cap. 17
Quomodo omnia peccata sua fuit confessus Bonifacio post renuntiationem suam. Cap. 18.
Brevis, sed rhetorica, & quasi totius vitæ S. Petri & morum commendatio, ubi Auctor loquitur. Cap. 19.
Miraculum seu mirabile donum concessum Auctori in versificando, dum præsens Canonizationis opus describeret. Cap. 20.
Finis operis, in quo Auctor narrat mirum & improvisum totius operis processum, & finem, & gratias Deo & Sancto agit, petens Sancti juvari meritis. Cap. 21.

Præmittit itaque Auctor narrationi Proëmium, quod, ad Sanctum veluti Cælo præsentem audientemque sermone directo, quadrifariam dividit. Primo namque Sanctum metrici operis, jam pridem de vivente ab ipso Auctore compositi, memorare; secundo sui Canonizationem eumdem jubere describere; tertio se ipsum Auctor tantis describendis imparem fore; ac demum quarto Canonizationis insigne se jussum, Sancti fultum præsidio, aggressum denuntiat. Denique ejusdem Sancti patrocinium flagitans, juvaminis ejus præsidio operis finem se consecutum sperat; ut sic aureo opus fine diluceat, quod seminis præjacti principio latuit, quodque medio herbeo colore concreverat viridante: quo fit ut totius summæ alludatur exordio, ubi dictum extiterat.

— Jactarum crescere semen efficiat;
Herbamque novam dilucidet aurum.

LIBER PRIMUS
De gestis a ceßione Petri usque ad Canonizationem.

Iam Cæli convexa tenens, sidusque supernis [Propositio]
Sedibus admissum, memoras, narrasse profundum
Et a mirum texisse metrum, dum terrea mentem
Celabat b natura tuam, dum fervida seclo

[5]

Diva fides, spes diva foret, dumque ignea tecum
Est virtus c mansura tibi: at nunc prodere mundo
Summa jubes, recolende Pater, * prædulcibus auris
Dum frueris. Licet ergo parem me haud talibus ausis
Nec dubitem, tentabo tamen, munimine tanti

[10]

Fisus, ut aggrediar repetentē claustra Monarchā,
Te rursus laudare Patrem, jam morte repostum
Sideribus, [& invocatio.] scriptumque Polo. Tu respice nostros
Affectus, illosque juvat: tua proderit umbra,
Ut rutilet flavum producti seminis aurum.

Cap. I

[15]

Cesserat æthereis, cælo pascendus & astris,
Exigui deserta loci secreta reposcens,
(Ut pedibus subfixa Dei mens inclita dulces [Post Cælestini cessionem]
Limpidius gustaret aquas, ignara laboris
* Curis solicitæ Marthæ, comitata sororem)

[20]

Cælestinus Apex; cunctis mirandus, & orbis
Insolitus d temptor; cautus tamen ipse recusat,
Ingenii e metitus opes, cum pascua dudum
Florida virgultis melius f sibi cognita poscit.

Cap. II

At summum sortitus erat Bonifacius inde

[25]

Culmen Apostolicum, celebri provectus honore
Affensuque Patrum, [Papa factus Bonifacius,] sacram & sacrandus ad Urbem
Accelerabat iter; monitis hunc ducere tentans,
Quem purum sanctumque putat. Sed callida purum
Ne capiat fraus docta timens, successibus g ardens

[30]

Efficitur: nam mane volens discedere Præsul
Parthenope, petiisse fugam præcedere jussum
Comperit. En Senior, titubans discrimina secli
Et rursum violare specum, sub nocte quietos
Fallit & immersos somno, [illo clam digresso] sociosque labori

[35]

Custodesve sui, magnis anfractibus actus:
Et secum comitante uno, qui dogmate Patris
Atque animi virtute viget, roburque h juventæ
Cinctus erat, celebris tendebat ad ardua cellæ
Sulmonis, remeare putans solitisque potiri.

[40]

Sic dulces modulata sonos sub carcere docta
Picta i avis, invasa jaculis, ubi libera Cælo est,
Remigat in caveam: res mira videntibus hæc est.

Cap. III

Sed Præsul procedit iter, solersque per omnes
Nuntia transmittit caute k celatque recessus,
Quodve velit * durum: primamq; ingressus in Urbe, [Romæ coronatur:]

[45]

Pontificū sublime opus, ac liquidare peruncto
Chrismate cervicem, Regni diademate pressam,
Et veteres ritusque sacros Romanaque complet
Festa, per effusam Clero plaudentia Romam.

Cap. IV

Interea vigiles noscunt, discursibus apti,

[50]

Ad cellam redire virum, clausumque requirunt
Illic: nec licuit tantum comprendere Patrem,
Seu aberat, seu tectus erat, seu mira paventem [Cælestinus solicite perquisitus,]
Gratia velavit, veluti devotio Fratrum
Certa tenet. Tandem multo defessa labore

[55]

Solicitudo, vagum discit sub littore l Vestæ
Hunc fore, diffisum pelago: nam sanctior ille
Murro senex tacitos properabat adire recessus,
Occultasque plagas, Græcamque invisere terram;
Ut lateat, sibimetque vacet, caveatque, futuris

[60]

Schismatibus ne causa foret tantisque periclis.
Sed mare silvestrem m fugiens cælumque perosum,
Ipsiusque Dei parens obtutibus, almum [& frustra mare conatus trajicere.]
Ter reicit, ter fudit humo, ter * turbine venti

[65]

Dispulit, & siccis navim detrusit arenis.
Qua nautæ novitate stupent, mirantur, & hærent
Inspiciuntque Patrem: quis sit, quo tendat, & unde
Digressus rogitant. Quid ni? Miracula terrent,
Et facies veneranda senis, suffultaque barba,

[70]

Florida canities, vestis villosa, relucens
Simplicitas indocta plicas, vulgataque fama
Cedentem latitare Patrem, Regisque sonorum
Edictum: quibus exciti condiscere tentant,
Conjiciuntq; hunc esse Petrum, clausimq; revelant.

[75]

Sed quis tanta queat, tantumq; obducere nomē?
Indubie viget igniculus sensimque patescit,
* Plebisque arrectos trahit ad spectacula vultus. [Vestæ agnoscitur & honoratur.]
Undique visendi causa concurritur, & qua
Perrecturus erat subsistunt, huncque verentes

[80]

Inclinant flectuntque genu, velluntque pilosum
Quadrupedem sessoris equum, ac asinūq; n rudentē,
Præciduntque togam; morum fiducia tanta est.
Nam justi meritis tergi sua crimina vulgus
Sperat, & incolumes reddi languoribus ægros.

Cap. V

[85]

Sic * fugiens mundum, mundo reducitur. O quā
Mundi crescit honos, laudisque insignia clarent, [persuasusq; redire ad Bonifacium]
Dum redit ad caulam, * lactis dum congerit urnam,
Pastoremque o sequi mavult, ubi dulcia sumpsit
Pascua, montanis Murro nutritus in herbis,

[90]

Solaturque suo desertos dogmate Fratres.

Cap. VI

Hic p humilem comitans, vallatūq; undiq; turmis
Adscitisque aliis clara virtute modestis,
Quos sublimis Apex Bonifacius atque secundus [ab eo benevole excipitur,]
Rex Carolus misere illi, deduxit euntem

[95]

Murronem, grate susceptum, plurima * dando
Si cuperet. Primaque domo formosius apta
Collocat hunc Præsul, blandeque amplectitur Almū,
Alloquiturque senem placidis sermonibus Heros:
In tantumque pium movet, ut consistere promptus

[100]

Arce velit Castri Fumonis (sicque resedit)
Quæ vehitur celso sublimis ad æthera colle,
Non facilis gressu, nec bello pervia & armis:
Sic munita situ est: inibique fluenter [eidem]
Exhibitis sociisque datis, sed cælica spirans [& in arcem Fumonis ductus]

[105]

Parce usus, parceq; * cibis, * morem usque priorē
Observare studet, memorans in pectore cælum.

Cap. VI

Jamque aderat tempus, quo sors humana senectam
Expeteret, cælumque senex, patriamque manentem [ibidem febri moritur,]
Advena, contemptor mundi, civesque superni

[110]

Concivē, servumq; Deus, sua præmia præstans
E merito, gemmis crasso vernantibus auro
Serta caput cingi q. Siccis humoribus ardens
Febris adest, stimulatque senem, sacrisque potitum
Exhalare piam cogit ad sidera mentem.

[115]

O felix! Papale decus supremaque calcans
Quæque, supergressus vincensque per omnia luxum,
Ingrederis cæleste solum, [cruce super cellam apparente,] terrasque supernis
Commutas, r fineque probas te attingere palmam.

Cap, VII

Cujus in abscessu, * rutilanti in lumine parvis,

[120]

Crux micat * in tignis. Visa est vertigine versa;
Parva tamen, quia parvus erat, nam mente subextans
Ut magis eniteat; jussisque in singula subdi,
Huncque cruci fixum mundo, mundumque vicissim
* Huic doceat, memorēq; crucis memorēq; laborū s.

Cap. VIII

[125]

Inde Ferentinum delatum corpus, honesto
Ingeritur tumulo manibus sub dogmate Fratrum. [& prope Ferentinum sepelitur.]
Inque loco * stanti digne solenniter actis
Exequiis, dum Cardo præest a Præsule missus;
Et, Celebrem, sublimis Apex Bonifacius Heros

[130]

Missā t, doctus ait Romæ. Reverentia, quid ni?
Promeruit Patris: quondam diademate fulsit
Papali, mirusque fuit virtutibus orbi.

Cap. IX

Post hæc grata suis succedunt secula votis,
Et redeunt proni, submotis nisibus illi, [Bonifacius Aragoniis reconciliatur,]

[135]

Aggressi Siculas longo jam tempore terras,
Aragones u; vallantque piam dulcedine pacem
Conjugiis, pelagi bellorum turbida passi
Fluctibus; & rident magno huic agitata per orbem
Pontifici, ac variis replentur tempora miris.

Cap. X

[140]

Quorum uno celebri fama, seclisque salubri
Centeno largitur opes, ceu carmina dudum
Nostra x canunt, reseratque prosæ diffusio * nostræ; [Iubileum celebrat,]
Discite centeno detergi crimina Phœbo;
Discite, si latebras scabrosi criminis ora

[145]

Depromant contrita sinu, dum circulus anni
Gyrat, perque dies quindenos exter, & urbis
Incola tricenos, delubra patentia Patrum
Ætherei Petri Pauli quoque gentibus almi
Doctoris subeant, ubi congerit urna sepultos,

Cap. XI

[150]

Multa facit, multosq; juvat, multiq; gravatos
Se reputant. Nonus y dum sic elabitur annus, [Anagniæ proditus a suis]
Heu! gravis alluvies, funesta & morbida, nostris
Nec seclis audita lues prorumpit, & audens
Ingruit. En capitur residens sublimis in alta

[155]

Sede Petri, summa Christique Vicarius Urbe,
Urbe sua, tectisque suis, manibusque suorum, [& ab inimicis captas.]
Quaque satus, raptis congestis undique gazis.
Qui scelerū auctores, quæ z causa est, * quidve α repensū
Quid loquimur? Radiante die trinaq; labante,

[160]

Irruit in stolidos plebs docta furentibus armis:
Hos cerebro, quosdamque manu, quosdamq; recisis
Naribus evertit: capitur qui maximus horum β
Extiterat; summusque Pater, jam carcere liber,
Protinus hunc soluit; rediens festinus in almam [ac tertio die liberatus a populo]

[165]

Urbem, quippe sacram, miro circumdatus orbe,
Vallatusque armis. O mira potentia, tantis
Enodata malis! [Romamque gloriose reversus,] Numquam sic glorius armls,
Sic festus susceptus ea, Cleroque decorus
Insignisve fuit γ …

[170]

Prima Patrem Sedes Laterani suscipit, inde
Ætherei Petri, cujus miracula seclo
Clara patent; siquidem primum defendere servum
Tutarique Patrem curæ est, devotius illi
Obnixum: tumuloque suo procumbere δ templo

[175]

Claviger imperitat. Pauco nam tempore fluxo [moritur sepeliturque ad S. Petrum,]
Decursoque die, lecto prostratus annelus
Procubuit: fassusque fidem, veramque professus
Romanæ Ecclesiæ, Christo tunc redditur almus
Spiritus, & sævi nescit jam Judicis iram ε,

[180]

Sed mitē placidamq; Patris, ceu credere fas est.

Cap. XII

Roma novis concussa fremit, sævumque minatur
* Martis opus, ceptas ζ timor est prorumpere flammas
Et clarere palam, stipulas seu conditus ignis [& mox sufficitur Benedictus:]
* Incendit facilis; Christi at clementia tantis

[185]

Occurrit, lymphasque jacit. Benedictus eodem
Tempore η suscipitur, vir clarus: cumque Coronam
Cœpisset Frigiique decus, dum curreret annus,
[Eripitur nostro Nonis Quintilibus orbi]
Et Sedes Romana vacat, Perusina per alta.

Cap. XIIII

[190]

Undenusq; fluens magno sub turbine mensis
Bertrandum θ elegit, cujus nec tempora nobis [& huic Clemens absens in Gallia:]
Prodere dat volitum, dictum cognomine del Got.
Unum flere libet: nono jam præfuit anno

[195]

Urbe procul, gradibus Roma provectus ab ipsa.
Germanusque suus ι, qui Lugdunensis & inde
Cardo fuit Romanus Apex, de stipite Vasco,
Clemens dictus erat, distansque ad culmina vectus.
Quo Cœtum mandante Alpes transire, vel omnē, [quo Cardinales ad se vocante]

[200]

Vel partē; Levita Prior κ, procedere promptus,
Decubuit moriens, toto præsente Senatu
Exequiis, laus dina viro: memorandaque pandam
Ipsius, sermone λ brevi si hunc claudere metro est.
Si pietas, si recta fides, si candida quemquam [moritur Matthæus Card. Rubeus]

[205]

Ornavit titulis Clero laudanda venustas,
Te tulit ante Patrem; tecum puerilibus annis
Concrevit, cunctosque tibi virtutis amictus
Induit. En fortem monstrant adversa, modestum
Prospera, prudentem finis, mensura refertum;

[210]

Devotumque Deo lacrymæ, justumq; fatentur
Munda manus, sincerus amor, zelusque calescens
Ecclesiæ quamque esse caput, quamque esse magistrā
Credideras, servasque fidem: nam Cardine vexit
Te juvenem, te natum Ursa, teque Urbe coruscum,

[215]

Pollentemque genus: multis ornaris, & ornas
Eloquium sermone gravi, fervesque disertus
Ingenio studioque simul, quo doctus utroque
Efficeris: merito magnos conscendis honores
Magnus, & his aucto fulget sub nomine virtus.

[220]

Fulget & Ursa domus, dum fis Levita Mathæe,
Cui Rubei cognomen erat Cardoque juventa,
Et senio confractus abis, pandisque futuris [Perusiique sepultus]
Te moriente mori. Non sic datur omnibus unum
Vivere, quo cauti vigilemus, & inscia sortis

[225]

Atque horæ, mens ipsa vacet rogitare salutem:
Quam te promeritum miseratio pauperis effert, [nono post anno refertur Romam incorruptus.]
Quæque sacro μ Elistæa dedit, corpusque * refossum
Illæsum * mirata, tuam * reffudit in Urbem,
Membra genis, unguesque manu, firmosque capillos

[230]

Vertice, quosq; ν artus nono ξ redolētia Phœbo,
Quæ stabili allusere animo niveoque pudori.

Cap. XV

Convenere Patres trans Alpes, parteque in ipsa
Qua fluit in Rhodanum pallens mitisque Saona, [Clemens Lugduni coronatur.]
Lugdunumque suo reddunt munimine septum.

[235]

Hic fræni diadema ferens, * dextratur ο habenis
Francorum a Rege illustri: signumque verendum
Occurrit, diadema cadens π: nā pressus in arcto [est,]
Atque * ruinosi cecidit sub pondere muri,
Oppressique fuere ρ alii, dum fræna tenerent

[240]

Magnanimes. Quid tanta velint, disquirere vanū est
Auguriis, novitq; Deus monstrare futurum.

Cap. XVI

Hoc ς residens, Rex grande τ movet sumpsitq; verēter
Summus Apex, venerāda Petri committere gesta
Inquirenda procul, Patribus suadentibus unum

[245]

Illud idem. Variis consistimus inde sub oris,
Oceani pelago confinibus; ante Coronam [& causā Fr. Petri examinandam suscipit.]
Burdegalis υ, * positi Pictavis φ, flumine parvo
Ambita; Rhodani plenum * mox cernimus alveum,
Avenione siti; sacrum recipitque Vienna
Concilium κ octavi mensis; paulumque moramur
Avenione ψ iterum. Datur illic debita nostro
Gloria, * diffuse quam nobis texere voti est.

ANNOTATA.

a Mirum, *non ratione metri seu styli, quia hæc esset vana: sed ratione materiæ, quæ fuit mira: sicut electio ejus qui fuit Eremita, & renuntiatio Papatus.]

b *Bene dicit, terrea natura: unde in Job, qui habitant domos luteas & terrenum habent fundamentum.]

c Caritas, quæ sola manet in cælo, cessantibus Fide & spe.

d *Nam pauci sunt similes, qui Papatui renuntiarent.]

e *Quia non erat tantæ capacitatis, ut fuisset expediens.]

f *Et magis habebat notam in eremo vitam contemplativam].

g Successibus, scilicet improvisis & inexpectatis, atdens .I. æstuans præ solicitudine; nisi malis legere Secessibus.

h *Nā erat juvenis socius quem secum assumpsit.]

i Psittacum intelligit.

k *Ad quærendum Fr. Petrum: non enim manifestabat Bonifacius; quod scilicet Petrum vellet apud se custodire.

l Vestiam paßim alii nominant, uti etiam hodie dicitur: sed affectatione quadam veteris etymi, quasi a Vesta Dea sumpti, videtur Auctor Vestam dicere.

m Id est, Eremitam, luci publicæ subducere se cupientem.

n Excusat auctor superabundanter addi, que:

o *Papam Bonifacium.] Laudat ergo Petrum Auctor, quod post regustatas eremi delicias, secutus sit Pastorem inde avocantem.

p Hic, scilicet, mundi honor.

q Hemistichia duo frangi perfectius Austris, seque Deo gelidum hic inter currebant: quæ quia nullum faciebant sensum, & hic videbatur absque illis clarus; maluiipsa loco eximere, quam in iis fatigare me lectoremque.

r *Alias, Finisque probat, sine licentia.] Ita auctor in margine, alibi minime scrupulosus, quare hic retinui quod erat liquidius.

s Hunc versum, loco non suo descriptum reperi, ante ultimum versum Capitis 8.

t Rem clarius explicat titulus, in margine positus, diversus ab eo qui supra notatur in principio his verbis: Quomodo Bonifacius Papa, audita ejus morte, celebravit Missam pro eo: quod alius nemo annotare curavit.

u Scilicet Fredericus Arragonius, regnum Trinacriæ ab Ecclesia se tenere prefeßus, & Carolo Regi Siciliæ cis Pharum, id est Neapolitani Regni, pace inita reconciliatus anno 1303.

x *Nostra scilicet Carmina quæ sequuntur: Discite &c. posita in centesimo seu Jubilæo, libro facto per auctorem hujus operis.

y Anno 1303 in Vigilia Nativitatis B. Mariæ, dum Bonifacius in patrio solo, & civitate propriæ originis suæ, cum sua Curia resideret, ubi tutus esse amplius merito crederetur, in gente sua & populo & natione, ibidem, consciis aliquibus domesticis suis, proditus fuit. Ita Bernardus Guidonis apud Raynaldum num. 41; addens, quod ejus captionis & sceleris vexillifer fuit Guilielmus de Nogareto de S. Felice, diœcesis Tholosanæ, complicibus & consentaneis Columnensibus, ex quibus duos olim decapellaverat Cardinales, scilicet Iacobū & Petrum supra sæpe nominatos, postquam illi, ut ait Ptolomæus Lucensis, ad an. 1297, occasione Stephani de Columna, qui thesaurum Papæ fuerat deprædatus, famosum contra eum libellum sparserant, asserentes ipsum non esse Papam, sed solum Cælestinum: unde citati quod comparerent factique contumaces, in consistorio publico, tamquam schismatici & hæretici deputati, capellis rebeis Cardinalatus privati, bona etiam ipsorum, & filiorum D. Joannis, videlicet Agapiti, Stephani, & Sciarræ, fuerunt confiscata &c. Fuerunt illi postea, in gratiam Regis, a Clemente V restituti loco suo.

z Causa a fuit, discordia inter Bonifacium & Philippum Pulchrum Regem Franciæ, quem ille gravibus perstrinxerat sententiis, graviora etiam meditans: quare Guilielmus, qui (ut S. Antoninus ait) pro Rege Franciæ tractatum duxerat capturæ Pontificis, minatus est, quod ligatum ipsum duceret Lugdunum, ut in generali Concilio solenniter deponeretur. Sed & hunc insigniter consudit Bonifacius, & intrepidum se hoc in casu ostendit, habitum omnem Pontificium indutus, itaque præstolans quid de se ferocientes statuerent.

α Intelligo vindictam secutam; videturque spectari mors infelix Philippi, anno 1314 obita in venatione: cui posthæc scripta acceßit infelicitas trium filiorum, consequenter Regum, qui omnes absque liberis obierunt ante annum 1329, regno in Valesios transeunte. Anagnina quoque civitas ex eo tempore fere ad nihilum decidit, uti pulcherrime describit Papyrus Massonius in Bonifacio VIII: addens quod cives id agnoscentes Clementem VII exorarint, ut, misso ad se Episcopo populum ab illa majorum noxa eatenus inexpiata liberaret, sicut & factum est an. 1524.

β An Guilielmus? an vero Sciarra? De hoc solum Antoninus ait, quod urbe cum complicibus ejectus fuerit, pluribus ex eis captis & aliis occisis.

γ Alterum hemistichium, cunctos ubi ferrea texunt, omisi, quia sensum non babet, donec vera lectio inveniatur.

δ Id est, in eodem templo sibi contumulari.

ε Bonifacii famam multis calumniis, non solum a Francis olim, sed etiam hoc seculo ab ejus gentis scriptoribus laceratam, videtur vindicare voluisse Deus, detectione integri ejus corporis, post annos fere 300, facta anno 1605, eodem quo obierat die 11 Octobris: cujus inventionis Acta vide aput Raynaldum ad an. 1303 n. 44. Credibile est ab eo moriento iteratam fidei formulam, quam Bzovius ex eoque Oldoinus ad Ciacconium resitant.

ζ Ceptas *Id est, conceptas].

η Electus est Benedictus XI ex Ordine Prædicatarum, EpiscopusOstiensis, 21 Oct. decimo post decessoris obitum die, ipso quo Conclave ingreßi sunt Cardinales, primo scrutinio.

θ Electus absens in Gallia 5 Iunii anno 1305.

ι Beraldus del Got, Francis hodie de Gout, ex Archiepiscopo Lugdunensi creatus Cardinalis Albanus an. 1294 a S. Petro Cælestino, defunctus an. 1297.

κ *D. Matthæus Rubeus] Nicolai Papæ III Nepos.

λ Epitaphium appellat Auctor in titulo; fecerat illum Cardinalem Vrbanus IV anno 1261, adeo ut 43 annis in eo gradu steterit.

μ Sacro .I. *sepulcro, utpote in terra sacra Christianorum ritu: Elistæam autem non Clistæam dici Perusium, jam diximus in primo opere ad ℣. 386 lib. I.

ν Quosque artus .I. per omnes artus.

ξ Id est, anno 1315, anno autem sequenti creatus est Cardinalis, Neapolionis Vrsini ex fratre nepos, Matthæus Vrsinus, mortuus Avenione an. 1340; hujus vero corpus Romam relatum dicitur, ac primum in sacello S. Catharinæ Senensis, mox in Sacrario, nunc in ecclesia S. Mariæ supra Minervam cum oßibus Latini Card. Vrsini conditum haberi in arca marmorea; quem & Patres Prædicatores, quorum Ordinem professus fuerat, inter Beatos referunt, & miraculis claruisse dicunt juxta Bzovium; cum Bzovius Ciacconium alleget, qui in suo gemino opere anni 1599 solius meminit translationis (allegato nescio quo Chronico Prædicatorum) tamquam factæ in sacellum S. Catharinæ ab se constructo Vbi si intelligatur S. Catharina Senensis, gravis est anachronismus; cum illa solum obierit anno 1381, annis I post hunc ultimum Matthæum. Omnibus itaque expensis, vehementer suspicor, Matthæum quidem Iuniorem Avenione sepultum mansisse; eum vero qui Romam translatus est, esse seniorem; translatum autem esse agente illius fratre, ibidem Theologo Ordinis celeberrimo, & S. Thomæ familiari, nomine Romano; in cujus fortasse gratiam sacellum S. Catharinæ Virg. & Mart. ab ipsomet Matthæo conditum fuerit; sed quia communiter hic Rubeus cognominabatur, confusus, a posteris sit cum suo synonymo juniore, noto sub solo cognomine Vrsini: sicut confusa est utraque Catharina.

ο Dextrarius equus ille appellatur ab Italis ac Francis, qui ad manum ducitur; & sic dextrari hic significat, deduci ab aliquo habenas tenente.

π *De capite Papæ.]

ρ Qui scilicet Regi in eodem obsequio successerant viri primarii.

ς Nominativus est absolutus pro ablativo, ætati isti nimisquam frequens: Hoc ergo, id est. Clemente sedente. Sic infra rursum lib. 2 ℣. 83

τ Rex grande movet, subintellige, negotium.

υ Id est Burdegalensis, *scilicet Clementis] ex illa metropoli ad Cardinalatum assumpti, unde etiam vulgo dicebatur Cardinalis Burdegalensis.

φ Pictavensis enim civitas posita est ad Clarum, exiguum flumen: quod deinde in Vigennam atque cum hoc postea in Ligerim immersum, primum secundumque nomen amittit.

κ *Quia duravit fere per octo menses] a Kal. Octobris anni 1311 usque ad sequentis anni Majum: eosdem octo menses habemus in Prosa proœmiali, & consentit Bernardus Guidonis, ultimam seßionem habitam asserens mense Majo pridie Nonas, uti annotavit Gabriel Cossartius tom. XI Concil. col, 1596; ita modeste corrigens decessorem suum Philippum Labbe, qui in Synopsi Conciliorum prius vulgata ad sesquiennium, vel (ut alii) biennium tenuisse Concilium dixerat. Errori fortaßis causam præbuit, quod indictum fuerit anno 1307 in proximum biennium, rursumque non comparentibus ex condicto Patribus, dilatum ad alterum biennium, atque ita solum cœptum anno 1311.

ψ Nam Lugduni coronatus Clemens varias urbes circuivit, Burdegalam, Pictavim, Avenionem, ubi fuit anno suo 4, 5, & 6, donec inde egressus est, proximior ut esset Viennæ, & ad Concilium futurum commodius omnia præpararet.

Loca judicio nostra mendosa & ideo mutata hæc sunt:

* ℣ 7 quæ dulcius, lego prædulcibus.

* 19 Curæ soliciti. l. Curis solicitæ.

* 44 divum. l. durum.

* 63 turbata vento, l. turbine venti.

* 77 Et trahit avectet plebes. l. Plebisq;arrectos trahit.

* 85 fugiunt. l. fugiens.

* 87 latio. l. lactis.

* 95 dantem. l. dando.

* 105 tulit. l. cibis.

* 105 moresque priores. l. morem usque priorem.

* 119 rutilans in lumine parva. l. rutilanti in lumine parvis.

* 120 insignis. l. in tignis.

* 124 Hunc. l. Huic.

* 127 stantem. l. stanti.

* 142 nostra. l. nostræ.

* 158 qualeve pensum. l. quidve repensum.

* 182 Matris. l. Martis.

* Incendit. l. Incendi.

* 227 repostum. l. refossum.

* 228 miranda.l. mirata.

* 228 res fudit. l. reffudit.

* 235 destratus. l. dextratur.

* 238 minoso. l. minosi.

* 247 positam. l. positi.

* 248 concernimus alvum. l. mox cernimus alveum.

* 252 diffusis. l. diffusè.

LIBER II.
De discußione causæ ipsaque canonizatione solenniter Avenione celebrata.

CAP. I.

Ergo ubi a commissum * magnarū indagine rerū
Perfecere viri, longisque laboribus acta
Sollicitudo b cliens; gestorum scripta figuris [Processum in formativum,]
Publica transmittunt, propriis monumentaq; signant

[5]

Sculpturis, ceræ impressis; mittuntque loquacem
Litterulam, quæ gesta ferat, summamque fatetur.
At Clemens transmissa volens disquirere c, certum
Commisit; variisque modis, multosque lacessit [Cardinalibus examinandū committit Clemens;]
E Patribus, dum plura petit, dum forte vagatur,

[10]

Nec semper quæ vera patent. Sudavimus illic.
Sudavere alii, sudor nec defuit [ulli.]
Nemo Patri Patrum residet, dum singula tentet.
* Hæc multis d, multisque locis, multisque diebus
Cura fuit. Fragilem e tanti est proferre repostum

[15]

Quemque polo: Sedes Petri nec fallitur istis,
Nec fallit: cui posse datur decernere soli
Judicium tanti f. Non passim prodigit amplum
Immensumque datum, licet esset pluribus idem
Spiritus, *& mores credi meruere Beatum

[20]

Murronem finisque sacer, mirandaque vitæ.

CAP. II.

Quid moror ardentes animos, quod carpere g prōptos?
Dona Dei radiant, jam jam miracula clarent [qui omnibus probatis,]
Illius discussa palam, cœtuque vicissim,
Vitaque collucet, firmantque probantia testes h

[25]

Consiliumque Patrum. Nec defuit inde, probatis
Tutus Apex: capiti deponens vertice mitram,
Atque genuflectens, vitam virtutibus almam,
Magnaque sanandis prosert miracula morbis
Impendisse virum: nec non complexus utrumque, [de eo refert in Consistorio secreto,]

[30]

Intulit hunc celebrem mundo terrisq; colendum
Esse Patrem, sacrum-Confessoremque vocari
Decrevit, prudenter agens, cauteque recensens
Præteritum. Clausim sunt hæc i decreta. Deinceps
Advocat in mediam, qua se protendit in aulam

[35]

Regia, Pontifices varios, cunctosque ministros

CAP. III.

Romanæ Sedis, nec non præsete Senatu
Fatur, Et immensos suscepimus ecce labores, [ac deinde in publico:]
Et Fratres * nostri k pariter, quod nosse putamus
Vos etiam. Quæsita prius depromimus ecce,

[40]

Et vitam, moresque sacros, firmataque scimus
Testibus indubie Petri miracula quondam
Murronis; quæ scita palam, nec clausa tenemus,
Ad fidei incrementa sacræ, vestramque salutem.
Pauca tamen reclusit Apex: quin cautius idem,

[45]

Neve magis vel forte minus dicendo labaret, [communiq; volo,]
Singula diffuso promi dictamine jussit.
Illicet ardentes, positi sub limite l sedum,
Pontifices laudanda canunt, mirandaque pandunt;
Quisque loco residens, alternatimque resurgens

[50]

Quisque loco, & rogitant. Pensum m procedere
Judicium Ecclesiæ, cunctis gaudentibus una,
Ructavere n omnes, dignum [&] conscendere Divū rectū.
At Pater auditis placidis o rumoribus, inquit: [canonizatia decernitur.]
Nec Sedi p voti est, soli cui dicere q festum

[55]

Competit, aut nostro r tantis subducere honori,
Sed volumus summis s Fratrum concernere * dictis:
Quodq; pius nobis dignabitur atque refundet
Ipse Deus, prompte complebimus: huncque profusis
Flectite vos animis: * facere [hoc] præcordia poscut.

CAP. IV.

[60]

Postquam cuncta suis sunt elimata figuris,
Et faciles t habitura moras digesta; parumper [Die 5 Maji]
Substitit. Et sacris posito jam limite rebus,
Læta dies oritur, festi prænuntia, guttis
Solis cauma rigans pluviisque recentibus æstus,

[65]

Grata Patri, Cleroq; placens, segetesq; refundens,
Expectata diu, Tauri u sub limine Phœbum
* Ante ferens; foseo manti qua tectus amictu,
Albentemque pilis equitans de more venustum
Cornipedem, Clero præeunte sub x ordine templum

[70]

Ingreditur, festis Clemensque celebrior instat. [in Cathedrali Avenionensi,]
Surgit in effusæ fortisque cacumine rupis
Sacra domus veneranda Dei Genitricis & almæ
Virginis, haud magno fundatum schemate templum
Urbe quasi media, spectans sic undique Cives

[75]

Avinione locus; cujus pars diruta quondam
Castrum erat, * sacrum rediit nunc omnibus usum.
Hæc Domus ardentes apiumque liquamina ceras,
Undique transjectas trabibus, faculasque liquentes
Læta dabat, foribusque suas funalia flammas

[80]

Fundebant variisq; locis, quæ y lumine verum
Monstravere jubar cæli, fulgoribus huncque
Esse polo meritis divino munere fultum.

CAP. V

Ingressusque sacram Genitricis Virginis aulam,
Festus adest thalamus; pennarum gloria z candet, [residēs Pontifex,]

[85]

Aurea α *latescit capiti, vestitur & auro
Coccus acu mantique decor, variatque rigentem
Serica vestitum byssus sub imagine β Patrum.
Conseditque throno, thalamo sublimior arcto:
Consedere Patres γ bassis sub sedibus δ albi,

[90]

Prælatique omnes: strato sub ε pulvere vulgus.
Hincq; ait: Exulta ζ laudaq; Sion, quia magnus, [orationem habet de sanctitate Fr. Petri,]
Magnus, & exulta; medioque tui, quia Sanctus
Israel. * Haud prisca fit nobilitate refulgens
Murro genus, * pectusve sciens doctrinave magnum

[95]

Hunc facit: in silvis verum experientia cautum
Longa facit. Siquidem secli suffragia Justo
* Huic deerant: sed magnus erat, grandisque beatum
Vita dedit, zelusque calens fervere per omnes,
Et pietas, humilisque modus, vincensque superba

[100]

Simplicitas, mentisq; nitor, subtractaq; mundo
Paupertas, miranda sui districtio virtus;
Hæc magnum fecere virum cæloque sacrandum,
Si Deus η annuerit. Nobis miracula clarent, [rite probata,]
Et Fratres θ novere palam, * discussit & illa

[105]

Longa dies magnusq; labor. Vos * ergo rogate,
Nosque oraturos cognoscite, quod Deus * adsit
Omne bonum tribuens, perfectū quodq; rependens,
Nec tantis errare sinat Sponsamque ι redemptam
Sanguine, sed nostros miseratus dirigat actus.

[110]

Dixerat, & surgens nobis astantibus, inquit
Proclamatque, Veni replens pia corda Creator [&, Veni creator, intonat,]
Spiritus, & genibus stravit se in * pulvere, flexis
* Quoq; aliis; surgitque iterum: cui vertice mitram
Imposui * dextra minimus Levita, sed ordo

[115]

Quippe dabat. Stetit inde, Chorus quoad cantica κ complet,
Post jubet ut reseret * contexta labantia λ scriptor,
Et vero sermone legat tam μculmine gesta, [ac jussis legi Actis,]
Quam post, quamq; prius. Doctus dictamina pandit
Quæ Bullæ scriptura tenet, referantia vitam,

[120]

Quæ metris radiat nostris. Miracula * quin &
Bulla tenet: pangemus ea & diffusius infra,
Ejus in augmentum nostro modulamine laudis,
Si pius assistat dictans sua carmina Murro.

CAP. VI.

Hæc ubi perfectum sumpsere exordia finem,

[125]

Afflavitque Deus volitis, firmumque petitis
Judicium; sublimiis Apex depromere votum [palā enuntiat,]
Inchoat. Æterni ad Patris, Natique coævi,
Flaminis æterni (quibus una potentia, * summa,
Omnipotens) laudem, Mariæ Virginis almæ,

[130]

Et Petri, Paulique Ducum, Michèlis & omnis
Militiæ cælestis opem; fideique salubris
Incrementa sacræ, divo munimine fulti,
Sanctorum Petri, Pauli, nostro quoque fulti,
Consilioque Patrum, vertrisque suasibus, inquit,

CAP. VII

[135]

Nos Fratrē Petrum, quem de Murrone vocatum [Petru habedum & colendum ut Sanctum.]
Fama docet, celebrisque ciet super æthera tolli
Sanctorum, thalamo, meritis suadentibus altis,
Sancimus dignum adscribi, Justumque piorum
Scribimus hunc numero, statuentes undiq; ν plebem

[140]

Huic obitus celebrare diem, & devotius omne
Confessoris ei festum persolvere-cœtum,
Nos, quibus hæc solis Petro est concessa facultas:
Insuper attritis nec non peccamina fassis, [præsentibus Indulgentias concedit:]
Annua quos sacrum dederit spectare sepulcrum

[145]

Quæque dies leti, quinq; annos quinq; ξ quadrages;
Octavamq; infra denos quater ο insuper unu
Laxamus, si quidem positum π pro crimine pondus.

CAP. VIII

Dixit, & inde Pater jubilans in cantica surgit,
Teque Deum laudamus, ait, vocisque sonoræ

[150]

Haud decor emulcet ρ pavonis imagine: cuncti [intonat Te Deum:]
Id peragunt, lætiq; canunt, versumque sequentem ς
Levira τ ad lævam residens, Clerusque vicissim
Respondet υ. Tunc summus Apex Collecta & in alto
Fudit, & expleto nostrum sibi funditur, Amen.
Confiteor φ Levita dehinc, thalamisque verenter
[Compono excelsis Apicem; nomenque beatum]
Militis acripti memorant. Sua tempora servans
at Præsul largitur opes, largitur & illas
Ut libet indulgens, precibus Sanctumque novellum

[160]

Invocat, & tiro veteranis jungitur illi.

CAP. IX.

Signataque manu turba κ, prædicit * aperte
Se Petri memorem, celebris solennia Missæ [& populum cum benedictione dimittit.]
Festa impleturum, verbis & facta * repensat.
Nam celebrat solennis Apex, 7 canduit ψ albis.

[165]

Hincque albis albere omnes: hinc cerea flammis
Illuxere, vagis tremulisque hinc lumina fumum
Consumpsere focis mirum, sua pabula pastis.
Fundamenta etiam dant hic pia cantica, voces
Laudibus hinc resonant, explentur cœlica divis
Officiis: remeant ex tunc ob gaudia læti

[170]

Quiq; domu; gaudere pium, sperare salubre est.

ANNOTATA

a * Id est, inquisitionem commissam per Papam super vita & miraculis: de qua commissione supra facta est mentio], videlicet in Prosa ad totum opus præliminari num. 18.

b * Id est serviens] seu subserviens examini.

c Aliquem committere Italica & Gallica phrasi dicitur, quod Latini alicui aliquid committere dicerent; & Commissarii designantur ad testes audiendos: fortaßis autem legendum pluraliter Certos, ut intelligantur pluresCommissarii in hanc causam nominati.

d * Nam ista examinatio facta fuit in multis locis, & apud Mediolanum & Viennam, per aliquos Prælatos; & Avenione, per Papam & Cardinales.]

e Fragilem, id est haminem, referre .I. pronuntiare ac desinire Sanctum.

f Tanti, subintellige, Viri vel momenti.

g Carpere .I. *discere.]

h * Nam modus maxime accommodus, ad probandam alicujus vitam & miracula, est probatio per idoneos testes],

i In Consistorio, ut vocant, secreto.

k Ms. nostrique simul & in margine dicitur * Super abundat conjunctio, Quæ, causa versus.] Sed malui aliam vocem synonymam substituere in gratiam lectoris, per quam non esset opus licentia, sensum obscurante.

l Id est, intra spatium quod sedilia occupæbant.

m Pensum .I. * pensatum & libratum].

n Infra lib.3 ℣. 99 Ructare pro dicere poni notatur.

o * Quia placuit sibi, quod Prælati volebant & supplicabant pro ejus canonizatione.]

p Sic libro præcedenti versus ult. dicitur nobis voti est: fortaßis tamen & hic ibi melius legeretur, votum.

q Dicere .I. *indicere].

r *Tantis .I. * in tam grandi negotio].

s Summis .I. extremum auditis.

t Id est sic digesta, quod * de facili perfici poterant].

u * Nam sol tunc erat in Tauro] utpote 5 Maji: ingreditur autem sol Tauri signum circa 20 Aprilis.

x * More consueto præcedentibus Papam ad ecclesiam Cardinalibus Prælatis & ceteris Curialibus: non tamen ibant parati, sed in pannis laneis].

y * Nam faculæ & intortitia repræsentant Christum Dominum, qui est verum lumen].

z It supra lib. 2 de Coronat. ℣. 142 describitur Tiara, Pavonis cortice candens pennarum.

α Aurea, scilicet corona ipsi tiarœ prætexta, eaq; lata.

β * Quia in pluviali Papæ erant imagines Sanctorum Patrum, de serico & auro laboratæ & acu, operis Cyprensis seu Anglicani.

γ Glossula * magnis bassis: ut licet himiliores Pontidicia sede, magnæ tamen fuisse intelligantur.

δ Albi .I. Superpelliceis, ut œstimo, induti.

ε * Quia in terra sedebat.

ζ * Quia thema Papæ fuit: Exulta & lauda habitatio Sion, quia magnus in te Sanctus Israel.] Isiæ 12, 6.

η * Quia Papa utebatur his verbis, Fr. Petrum de Murrone canonizandum, si Deo placuerit, ante ca nonizationem.]

θ * In omni sermone & litteris Papa vocat Cardinales, Fratres. Si tamen in speciali aliquos vocat, [solos Episcopos vocat] Venerabiles Fratres nostros; Presbyteros & Diaconos Cardinales vocat in litteris &c. dilectos filios].

ι Hic rursum abundat explendi versus causa conjunction, que

κ * Papa, postquam surrexit stetit, quo usque chorus complevit Hymnum, quem Papa inceperat, Veni Creator.]

λ Labantia .I. * currentia: nam labant & currunt dictamina, licet non sic, nec ea lege ut metra]: intelligit autem Bullam prosa descriptam.

μ Culmine .I. * in Papatu.

ν * Id est, universalem Ecclesiam; nam universalis Ecclesia illi subest: & ea propter Papa mandare potest, quod in obitu alicujus Sancti festum faciat.]

ξ Quadrages .I. * Quadragenas].

ο * Id est quadraginta quinque] scilicet dies.

π *De injunctis sibi pœnitentiis.

ρ * Nam Papa non habebat vocem canoram nec placidam: imo male cantabat, ad modum pavonis, qui male cantat].

ς *Ora pro nobis Beate Petre, Alleluya.]

τ Diaconus serviens Papæ ex parte sinistra.]

υ * Ut digni efficiamur promissionibus Christi Alleluya.

φ In ordine scilicet ad Benedictionem, cum Indulgentia Papali recipiendam, Diaconus nomine totius populi Confessionem facit.

κ * More solito dicendo, * Benedictio Dei omni potentis &c.]

ψ Quia de Confessore facturus alba sumpsit paramenta.

Sequuntur correctiones a nobis huic libro factæ:

* ℣. 1 Magnis. l. Magnarum.

* 13 His. l. Hæc.

* 19 en. l. &

* 38 nostriq; simul. l. nostri pariter.

* 56 dictum. l. dictis.

* 59 facile. l. facere.

* 67 Acta feres. l, Anteferens.

* 76 spatium, l. sacrum.

* 85 lactescit. l. latescit.

* 93 An. l. Haud.

* 94 Pertusve. l. pectusve.

* 97 Hæc. l. Huic.

* 104 decessique. l. discussit &.

* 105 ergo. l. idque.

* 106 omne. l. adsit.

* 112 pectore. l. pulvere.

* 113 Quique. l. Quoque

* 114 dextris. l. dextra.

* 116 cotecta. l. contexta.

* 119 quidni. l. quin &.

* 128 summus. l. summa.

* 161 apertum. l.aperte.

* 163 repensant.l.repensat.

LIBER III.
De Miraculis S. Petri, tam in Bulla propositis qua aliunde Auctori certis.

Hactenus effuse magni præconia festi,
Quo pius empyreo, fulgentiq; agmine sursum
Inseritur cælo, celebris Confessor & almus,
Panximus, & vitæ meritum, ac a agrestia dudum,

[5]

Post certis firmata modis: nunc dicere fas est [Narraturus Sancti Miracula,]
Mira viri, solidis seclo radiantia signis,
Naturamque super: quibus est patefacta duobus
Certa fides, hunc esse Polo. Miracula nondum
Sufficiunt (quia sæpe malis ostendere verum

[10]

His datur) at nomen tantum propensius illis
Confertur, quibus ipsa deest natura, vel artis
Docta manus, vel forte modus:nam tempora firmant
Quidquid agunt; nostrum sed miru perficit instans b .
Vita etiam non sola probat, quia cognita solum

[15]

Soli hominis fit vita Deo, quo quod quodq; peractum
Est opus intento, finis perfectior illi [deligit notata in Bulla,]
Cognitus, unde poli sidus conscendimus amplum:
Nec cupimus reserare vagum, sed pandere certum
Deficimus; creditque fides persæpe, quod arctum

[20]

Non probat ingenium:stabili subsistere gratū est,
Quodve Petri sacrata docet sententia Sedis.

CAP. II.

Femina lipposis affecta laboribus, & jam
Cæca oculis, visuque carens, cui nulla mederi [de cæca illuminata,]
Ars potuit; confisa Petri de munere labem

[25]

Tergi posse oculis, eremi sublimia ducta est:
Cumque Crucem parvam, Sancti de munere missā,
Luminibus vacuis posuisset, & anxia sese
Signasset Crucis auxilio, portante marito;
Confestim miserante Deo sua lumina visum

[30]

Accipiunt, gaudetq; videns, gaudentque videntes.

CAP. III.

Cum furor immanis tantum vexasset anhelam
Alterius mentem, quod cordis sæpe ligatus, [amente restituto,]
Atque catenarum stringentibus undique nodis
Ille foret, ne forte sibi, vel forte sodali

[35]

Officeret; ductus Petri ad spectacula demens,
Exhibito se pane cibat, quem Sanctus eidem
Contulerat: rediitque quies, per singula compos
Efficitur, nulloque puer post tempore palpat,
Illius immanis cursus sentive furoris.

CAP. IV.

[40]

Ecce puella gravi, dū putrida fistula buccas
Inveterata facit, trepidat confixa dolore, [fistula curata,]
Neve pedem fluidum, vel cæsum parvula perdat:
Namque pavens medicus cogit trepidare parentes,
Tantus amor natis, pietas, compassio tanta est.

[45]

Quid Pater ipse? gemit:quid Mater?murmura pādit:
Femina quid? lachrymas retinet, sed turbida fundit.
Ventum erat ad Petrum, portata puellula coram:
Inde pius patitur afflictus, inde medetur.
Nam faciens tria signa Crucis super ulcera, sanam

[50]

Reddidit, ut modico vestigia nulla subessent
Ulceris: haud dubium quin clara piacula c curant.

CAP. V.

Altera quam febris consumens d Ethica * lecto
Defectam recubare facit, nec surgere, quamvis [item hectica,]
* Illa velit, patitur * sibi vita; favore ministri

[55]

Sub panno recubans e hora, que Murro jacenti
Miserat; exurgens, medico diffisa, parentem
Lætificat, gaudetque pium, reveretur & almum.

CAP. VI.

Deformisq; manu scrofula, signatus ab illo
Sanus abit, curatus eo: tumor ille superstans [scrofula.]

[60]

Delituit morula, gallique simillimus ovo.

CAP. VII.

Hæc peragit deserta colens, eremoque moratus
Murro; sed assumptus supremi ad culmina fastus, [Papa cuta contractis,]
Destitit haud signis. Mulier contracta per artus
Nec se ferre valens, portata juvamine patris

[65]

Unde viam facturus erat; signacula dextra
Excipiens devota Patris, curatur in hora:
Fœta fides, & fœtus honos, fœtissima merces
Illius incumbens meritis a numine divo.

CAP. VIII

Curaturque modo simili, perfusa colore

[70]

Femina subcroceo, non fidens gressibus ægra. [& ictericam, privatus autem cæcd.]

CAP. IX.

Postquam etiam solio Papatus culminis Heros
Se posuit, læsum restaurat lumine visum
Crux Patris, linita oculis manibusque potentis.

CAP. X.

Crux pretiosa viro, mortis sub tempore signum

[75]

Emicuit, sed parva, nitens, vertigine versa
Ostioli medio; non postibus indita, vano [In obitu crux apparuit.]
Aëre sed volitans, corpus * quoad inde remotum est.

CAP. XI.

Post obitum secreta * tenens cœlestia pauper,
Dives f opum, sidusque potens, donisque refertum,

[80]

Signa novat. Nā voce carens, linguaq; tremiscēs, [postea juvatur mutus & paralyticus,]
Quoque actu tremulus, nec firmus gressibus, hærens
Lecticulo(quia membra fluunt, nec pacta g resistunt)
Ad loca reductus, miram quibus ille peregit
Vitam eremi, zonamque Patris per singula cinctus

[85]

Mēbra, jacens surrexit ovans, laudesque rependit
Sanus, & ex toto morbi discrimina nescit.

CAP. XII.

Sicque alius standi ac gradiendi commoda sensus
Perdiderat, celerisque manus (& tristius) usum: [gressu privatus,]
Ecclesia recubans noctu, qua corpus humatum

[90]

Almifici Murronis erat, de mane resurgens
Se sanum reperit * extemplo, seque fatetur.
At brachiis h geminæ, noctis phantasmate, tractæ i,
Perdiderant dextrumque latus: tumuloque jacentes [contractæ duæ.]
Ilicet, & meritis Sancti precibusque juvantur.

[95]

Hæc Clemens decreta dare, * hæ & Bulla sonoris [His addit Auctor sibi nota,]
Pandere k litterulis. Christi clementia fandi
Quod volitum, * det posse; sciens sic clangere verum,
Ut cupimus fidum. Nam visa fidelibus ex nunc,
Nec suspecta oculis ructabimus l, agnita dudum

[100]

His, quibus hæc corā fuerant digesta, quibusve
Hæc impensa, suis nobisque per omnia caris.

CAP.XV.

Quodam quippe die, plenus dulcedine Murro
Ardentisque animi, properabat cedere terris, [quod transiturus locum inter rupes,]
Ut sata conspiceret, coleret, perfunderet imbre

[105]

Mellifluo, vel forte locum perquireret arctis
Fratribus, aut eremi sese concluderet antro:
Haud aliud quidquam se dignum crederet * unquā,
Montibus in solitis * non pronus m currere passim.
Dum juga, Saxosis canentibus undique silvis,

[110]

Pergreditur, bino secum comitante sodali; [nive impeditum,]
Ecce nives celare viam, cælumque tenebrat
Nix tenebrosa n cadens, occurruntque invia fessis
Dum collis se scindit o apex. Procedere Murro
Non valet: at fisus Christique juvamine fultus

[115]

Transiliit, versusque stetit; sociosque paterne [eum transiliit,]
Ut transire velint hortatur, & ocius ambos
Sollicitat pavidos, stupidosque videre novellum
Mirandumq; Patris: * & ad hæc cunctantibus, inquit,

[120]

Filius obnixe jam pareat ilicet istic,
Igne calens fidei, baculo subvectus & orans,
Virtutis merito; proprium * quæ subdere mavult [& socios transilire fecit.]
Jussibus alterius volitum. Confidite: tutum
Est iter; & dubios firmabit subdita p calles.
His fisi juvenes præcisa pericula transnant,

[125]

Miranturq; virum, nec saltus organa q norunt.
Magna animi virtus & magna potentia: liber
Efficeris, si servus eris; servus quoque liber
Erigitur, si libra cadens sic corruit imis,
Sic latus elatum ventosa per aëra tollat r.

CAP. XVI.

[130]

Temporibus, quibus ille senex deductus s Eoo [Item quod Lugduno rediens,]
Gregorius sublime decus conscendit, & ardens
Concilium venerandum egit Rhodanoq; Saonaque
Circumfusa t Urbe; hic u, completis undique votis,
Ad cellam remeare parat, per rura reversus

[135]

Tā Lucanæ Urbis quamq; & Pistorica circum
Culta. Viro juvenis, facie redimitus, & albo
Albus equo residens, crispis rutilantibus auro
Crinibus, & teretis munitus acumine dextra
Hastilis, quod sæpe manu vibrabat & armo,

[140]

Huic comitē se fecit iens, faturque, Quamobrē
Per loca suspectis, nec pervia gressibus, ultra [per viam latronibus insessum,]
Tenditis in mortem, vel magna pericula rerum?
At Petrus & Fratres (nam tres sociantur euntes)
Dixit, Et adjuti Christo duce tendimus istac,

[145]

Qua tutum speramus iter: sit formula nobis
Tutamenque fidele suis. Tunc protinus ille
Obsequium spondens, lætus discessit; euntes
Hortatur. Dum Murro viam procedere tentat, [ab iisque in vasus,]
Tres, quibus incertam dubium x * committere vitam,

[150]

Conjunxere sibi. Pavidi comitantur, & illos
Suspectos habuere viros. Proceditur: arctam
Invenere viam. Tunc visa sequentibus apta
Arcta loci species: invadunt quisque Sodalem:
Quos tres famosi y tetris thoracibus * angues, [ter miraculo defensus sit,]

[155]

Torvi oculos, linguasque vagi, quin ore reciso
Invadunt tremulos, illosque * vorare laborant.
Tunc Murro pietate favet, Fratresque vicissim
Orant, quisque suum nec non protexit z amicum:
Latronesque viis gradiuntur. At inde citatis

[160]

Cursibus, & * segni moti pietate, nocendi
Dum se præbet iter concluso limite dirum,
Invadunt iterum pura dulcedine tutos:
Quos etiam divina pios custodia texit
Sic iterum α. Tunc Murro suos præcedere conans

[165]

(Nam bullam β servare studet, qua vota secutus [& ductus ab Angelo;]
Sancta foret, validam) sociis subducitur, * ægre
Consiliū γ ut caperent, pravis quia credere mors est.
Ecce sequens juvenis δ, gestu facieque venustus
Atque hilaris rediens, occurrit, & abdita pandens;

[170]

An timor invasit? Numquid sociare recessu
Malueram? Nunc ergo viam tendamus, & ecce
Me comitem: tutabor iter, quod nulla timoris
Causa erit: & plexus verborum dulcia, Fratres
Alloquitur, lætusque means, complexus habenas

[175]

Cornipedis, jaciensq; in longū hastile per amplū
Aëra, ceu doctus, nullo conamine dextra
Suscipit, atque pedum * stapis ε calcaria firmat. [in forma equitis apparente,]
Pulcher equus, gestusque placens, formosaq; vultus
Est facies, & dulce loqui, sinceraque morum

[180]

Planities: positosque loco dimittit amicos.
Jam tutis vos stare locis cognoscite, Fratres,
Dixit, & aversus disparuit. Inde serenus,
Protinus hunc summi Regis laudate Ministrum,
Murro ait, o quam mira Dei protectio servis!

[185]

Angelus altipotens, cælo demissus ab alto,
Venit, & afflictos solatus tempore casus
Hic fuit; occurrens non cognitus, * usque supremus
Christus adest dubiis tendentibus ocius Emaus.
Et terræ prostratus Herus suspiria fundit:

[190]

Fundit, & oppressos ex tunc sacra visa ζ remulcent.
Ergo Deo fidus sis, sperans; ille coercet;
Ille tegit; firmatque suos, nec deserit Auctor.

CAP. XVII

Num norat ventura Pater? Sibi conscia puri est
Mens, arcana Dei reserans prædicta Latino; [Item quod præsciverit mortē Card. Latini & Papam futurum,]

[195]

Sive Patris letum vicinæ mortis, ut ille
Se potius cinerem credat, quam Cardine fultum;
Sive quod & jussus, ceu Fratribus, ardua cunctis
Scribere Cardinibus fuerat, proponere sacrum
Sedi Pontificem celerent; quod ni properarent,

[20]

Ira Dei graviter desæviet, iraque fervens.
Utque η illi mors cito venit, sic gloria parvo
Post etiam. Quin Papa manens ventura prophetat [ac Bonifacium sibi successurū]
Successori almo, quem Papam jamque futurum
Innuit, ac aliis expressius idque revelat.

[205]

Pontificis sic ore θ meat, aliique fatentur
O felix! tibi grande datur, tibi grande cupitum
Præstat Eliseo munus jam verus ι Elias,
Spiritus ut geminus tibi sit, donumque profandi,
Atque ministrandi nobis miracula donum.

[210]

At tua κ simplicitas, * perfectio, puraq; mentis
Relligio, devota fides, spes firma salutis
Illo se reserant, quod dulcis, in omnia verax,
Cuncta ævi commissa tui peccamina pandis [cui etiam voluit post abdicationem consiteri.]
Summo Apici: quæ causa senem λ remanere coëgit,

[215]

Post cessum Papale decus discedere promptum.

CAP. XIX.

Si majora velis forsan cognoscere, vitam
Inspice: si vitam, veterataque μ tempora lustra:
Tempora si prudens complecteris, accipe famam: [Synopsis virtutū Petri:]
Si famam respexit odor, tu * suspice Fratres:

[220]

Si fratres, & dogma legas: eremi quoq; dogma
Si capias, perames: si jam dulcedine tractus
Alliceris, metire tuas per singula vires:
Si vires, exempla legis, sectare: perennis
Tunc pudor, & candor, laxæque modestia linguæ

[225]

Paupertas, victusq; arctus, frænantia luxum;
Et pietas, modus ac humilis, fraternaque mentis
Integritas, imitanda tibi, veneranda tibique
Occurrent. Ne siste gradum: sed respice cautus,
Quod lectus sit summus Apex post ν tepora, quoq;

[230]

Tam subito, tam pauca sciens, ta multa scientum
Auxilio; mundique regens se noverit orbem,
Abjiciens culmen: quod Fratribus abdita fassus:
[Nec minus encomio, dignum nec laude minori]
Censeo, quod profugus, profugi quod florida causa:

[236]

Quodq; volens, nolensq; fugā longare vocatus,
Huc ξ rediit, sprevitque nefas; vitavit ineptam
Desidiam; moresque * senex complexus Eoos,
Prosequitur; priscamque petens per tempora vitam,
Qua functus cælo fruitur, cernitque regentem

[240]

Cuncta Deū, Christumq; Ducē. Non ille ο repedit
Judicium, quod sæpe datum est, purgavit & auctor
Quod Solii fortasse fuit: limavit & idem π,
Quæque volens errata comi, dum spirat in alta.

CAP.XX.

Cumque aliis Petri meritis collata retexo,

[245]

Compellor texendo datum diffundere donum;
Ne velut ingratus sileam, vel forte superbus [Fatetur Auctor,]
Ascribam, vel forte vagus, quæ * munera cepi,
Cum meritis majora suis attingere spes est.
Ecce ego desvetus longo jam tempore Musis,

[250]

Post quasi quindenū multis currentibus annū,
Assumpsi narrare sacrum super æthera Petrum. [quod desuetus pridem versificare,]
Mira juvans nostris accessit gratia parvis
Versibus. En dudum versus persæpe revolvens,
Quindenos fecisse die lætā & auctos

[255]

Vicenos, rarove magis: nunc orbita nobis
Quadraginta ρ Seni deduxit sæpe citato
Scribere, ceu poteram, vel lentus scriberet alter, [multo celerius solito,]
Vicenos: pluresque pedes quandoque sub hora
Improvisus ego, decies quater orbe volutos,

[260]

Fundere, ceu lentus * signabam metra figuris.
Materies nec culta prius, nec carmina dudum [hos ultimū opus absolverit.]
Versa manu: dedimusque dies super omnia quinque
Vicenosque super. Non nobis gloria, nobis,
Sitque Deo Petroque. Viris qui magna capescunt,

[265]

Hæc modicum fortasse forent: nos dona putamus
His læti cælo positum laudemus: & inde
Cælicolæ fasces, Clerus, populusque sequentes
Dogma Patris, mundique situs, Terræque-laboris
Unde ortus, tantique viri primordia surgunt.

Multa quidem, & præclara miracula fecit Cælestinus quintus, quæ non sunt in hoc libro, aut non pervenerunt ad aures Auctoris, aut scribere noluit.

ANACEPHALEOSIS.

[270]

Nunc mihi jā redeo, videorq; videre quid egit
Summa Dei pietas, quid gratia, quidve superni
Consilii altiquetudo manens, dum * prendere * Sancti
Tanti fecit opus. Siquidem, qui nescius horum,
Quidve agerem, cœpi, cecini pia consita Petri;

[275]

Ignarus, quis * tanti Apicis diadema reportet
Papa sacer, cui pompa sacris alluderet Urbi,
Quisve etiam finis claresceret undique seclo
Murronis, nosterque Sabas quo tenderet usque;
Quo ς juvenisq; * morarer, avens consumere cœptū,

[280]

Quove τ loci: nā (vera loquar) suscepimus, inquā,
Hoc opus, & geminos Nicolao Præside quarto
Bis υ tulimus, versusque suo versavimus orbe:
Et quia pomposis phaleris redimire triumphum
Summum animi intentum, tercentū scandere versus

[285]

Haud spes ulla fuit: tantis moderatio frænat.
Inde moræ luctus Romanæ Sedis: & illas
Scripsimus, ut lentum poscebat in ordine fatum:
Occurritque Petri miranda creatio, mira:
Mira sed ejusdem Patris decessio nostris

[290]

Explanata modis: licuit nec carpere φ pausam,
Carpere, jam dudum nobis ad culmina vectis
Cardinis. Hinc noster Bonifacius ipse triumphans,
Urbe sacra reseratus Apex, post κ tēmpora, quidni?
Impatiens novitate sua discurrere metris.

[295]

Ipse stratus ψ pausare dehinc finemque libello
Ponere: nec licuit: post tempus namque repostus
Sideribus sacer ille senex, cognomine Murro,
Extitit, exactis ter quinque labantibus ω annis.
Occurrit, quam celsa dies, quam grata volenti

[300]

Scribere: nec placidum fuerat dimittere terris,
Quem cælo insertum fecit super æthera scribi
Ecclesiæ manibus Deus ipse, potentior omni.
Inde Petri quondam Murronis carmina rursum,
Dum licuit, dum mœsta suum suspectat amicum

[305]

Sponsa vacans afflicta dolis, solatia casus
Panximus, & cælo positum terrisque colendum
Almificum. Nunc ergo pium rogitare aa Supernum:
Possumus, & divam nobis inflectere mentem
* Præcipue, ut meritis fulgentia regna quietis

[310]

Ejus, omnipotens tribuat Pater, idque coævus
Filius, inspirans nobis det Spiritus almus.
Laudis honos, laudisque decus, laudisque * sonorum
Sit Tribus impensum; sit Petro gloria laudis
Confessori almo, mire sua carmina danti,

[315]

Cum quo cælicolis juncti regnemus in ævum.
Amen. bb

ANNOTATA.

a * Nam ejus vita fuit nimis agrestis & aspera, quam Auctor in primo libro descripsit seriose, in illo Capitulo. Est locus Aprutii.]

b Mirum .I. miraculum, ex eo probatur quod instantanee fiat.

c Id est, *miracula.]

d Hecticam medici appellant, id est habitualem & difficilem solvi, vulgaris tamen usus Ethicam mavult pronuntiare, absque ullo ad ἦθος (quo mos & consuetudo notatur respectu) quo alias posset haud omnino inepte referri.

e * Per horam tantum.[

f * Dives in futuro, in hoc autem seculo quantum ad divitias temporales pauper: vel etiam Dives nunc, quantum ad divitias spirituales.]

g Pacta .I. *compacta.]

h .I. Mulieres duæ, *positæ super tumulum statim sanatæ sunt.]

i * Tractæ .I. contractæ.]

k * Nam in canonizatione Petri, quæ Papæ Clementis Bulla continetur, hæc miracula posita sunt.]

l Ructabimus .I. *dicemus]. Ita cum hic ipse se explicet Auctor, patet quid voluerit eodem verbo utens præcedenti libro ℣. 52. item l. 2 Actorum ℣ 461 murmura ructant. Nota autem non ructare, sed ruptare ubique scribi.

m Id est, non solitus absque causa vagari per ipsos illos montes, in quibus degebat.

n * Nam licet nix sit in se alba, tamen cadens facit tempus tenebrosum].

o Qua enim parte fissus collis alias transibatur, nunc via deerat, nive implente hiatum illum.

p * Scilicet virtus humilitatis & obedientiæ.]

q * Quia non viderunt quibus instrumentis, vel quo modo transierint.]

r Miraculum præcedens ab alio nullo auctore indicatum invenitur: sequens etiam habent Alliacus & Maffæus lib. 2 num .6.

s Cur Gregorium IX (nam de hoc agitur) qui origine Capuanus fuit, Eoo deductum dicat Auctor, non caperem, nisi infra ℣ 236 Eoos ipse Auctor marginali glossula interprætaretur Cælestes. De cælo ergo datum Gregorium innuit.

t Id est, Lugduni.

u Scilicet *Fr. Petrus.]

x * Nam erant latrones vel mali homines.]

y Famosi videntur his dici, famelici, licet primæ syllabæ quantitas brevis obstet: nam in his non usquequaque scropulosus hic Poeta est, uti non uno exemplo apparuit.

z * Nam Fr. Petrus & socii juvabant illos latrones, ut amicos].

α * Quia tertio latrones eos invaserunt.]

β * Privilegium Papale quod in Concilio obtinuit.]

γ Ita ut bærerent dubii quid esset sibi agendum.

δ * Scilicet Angelus qui se primo illis obtulerat.]

ε Stapiæ, stapides, staphæ, ut re sic nomine veteribus Romanis ignotæ, apud purioris Latinitatis scriptores non inveniuntur: origo vocis videtur esse a teutonico stap vestigium, passus unde stappen gressum figere, passus formare: opstappen & asstappen ascendere & descendere.

ζ * Nam semper fuerunt gaudentes de gratia illis facta.]

η Nam prophetia verificata est: quia D. Latinus mortuus fuit, & ipse Fr. Petrus fuit electus in Papam: & videbatur consonare cum dictum fuit, quod scriberet Cardinalibus omnibus, tamquā Fratribus.]

θ * Nam ab ore D. Bonifacii audivit Auctor, quod Cælestinus existens Papa innuit sibi quod esset futurus Papa post eum: & etiam idem expressius audivis Auctor ab aliis]: quæ mirum est ab aliis scriptoribus non esse observata.

ι * Scilicet Christus.] Hoc vero nisi sic poneretur in margine, merito Elias intelligeretur Cælestinus, relinquens Bonifacio, tamquam Elisæo spiritum duplicem, docendi & miracula faciendi.

κ Cælestinum alloquitur Auctor.

λ Id est, Cælestino causa remanendi Neapoli post abdicationemfuit voluntas confitendi novo, cum esset electus, Pontifici.

μ Iterum superabundat, que.

ν Id est, post diuturnam Sedis vacationem.

ξ Huc .I. in ditionem Pontificiam, imo ad Curiam Bonifacii.

ο Deus] non severe judicavit Petrum, sed purgavit quidquid forte in Papatu deliquit.

π * Fr. Petrus] etiam ipse se castigavit, volens expiare omnia sua errata.

ρ * Fr. Petro.]

ς Morarer Id est. Quamdiu tardarē consummare cœpta.

τ * Nam incepit Romæ, & finivit Valentiæ].

υ Id est, quatuor annos quibus sedit Nicolaus Papa IV impendimus studio Poëtico, intendendo ceremonias Coronationis Pontificalis cujuscumque versibus circiter trecentis complecti.

φ Pausam carpere .I. cessare ab opere: explendi autem versus causa repetitur verbum Carpere.

κ * Quia non statim postquam fuit Cardinalis fecit opus Bonifacii, sed plures post annos, puta sub annum 1300.

ψ Status *scilicet Cardinalitius.]

ω Postquam scilicet scripserat opus de Bonifacio.

aa Supernum .I. Sanctum Petrum.

bb Sequitur consueta clausula: De celebri S. Petri de Murrone Eremitæ, qui sponte Papatui cedens rediit ad eremum, Canonizatione, liber explicit. Deo gratias. Amen. & additur versus, pluribus scriptoribus claustralibus usitatus post absolutionem alicujus codicis: Qui scripsit scribat, semper in Domino vivat: ac denique: D. Cælestinus ab Aquila fecit primum, id est, scripsit, haud dubium quin Ordinis ipsius monachus.

Quæ autem in hoc tertio Libro corrigenda putavimus, hæc erant.

* ℣ 25 lentum, lego lecto.

* 54 Ille. l. Illa.

* 54 nisi. l. sibi

* 77 quid. l. quoad.

* 78 tenent. l. tenens.

* 91 te templo. l. extemplo.

* 95 his l. hæc.

* 97 dat. l. det.

* 107 inquam. l. unquam.

* 108 ne. l. non.

* 118 nec nec. l. & ad hæc.

* 122 quod. l. quæ.

* 149 sed mittere. l. committere.

* 155 vocare. l. vorare.

* 160 sævi natu. l. segni motu.

* 166 inquam. l. ægre.

* 177 scapiti. l. stapiis.

* 187 atque. l. usque

* 210 perfecto. l. perfectio.

* 219 suscipe. l. suspice.

* 238 senes complevit. l. senex complexus.

* 247 munere. l. munera.

* 260 signabat. l. singulam.

* 272 pendere. l. prendere.

* 272 Sanctum tantum. l. Sancti. tanti.

* 275 tantus apex diadema reportat. l. tanti apicis diadema reportet.

* 279 moratur. l. morarer.

* 309 Præcipuam. l. Præcipue.

* 312 sonorus. l. sonorum.

Hactenus illa: in quibus fortasse nonnulla inveniet Lector, quæ vel mutata nolit, vel aliter velit in meliusque mutari: quare de interpunctionibus quoque monitum eum velim, nostro arbitrio omnes esse formatas, sæpeque diversissimas ab eis quas ecgraphum habebat, omni sano sensui contrarias: adeo ut nihil obstet quo minus aliter quidpiam legere vel corrigere quis volens, libere id agat, absque ullo ad nostras interpunctiones respectu; iis mutatis subinde reperturus quidpiam melioris sensus, quod nos latuit.

OFFICIUM DE SANCTO
Ab eodem Iacobo Cardinali compositum.

Religiosis viris, amicis carissimis, Priori Generali, Definitoribus Capituli Generalis Ordinis S. Petri de Murrone, Jacobus, miseratione divina S. Georgii ad Velum-aureum Diaconus Cardinalis, salutem & sinceræ dilectionis affectum.

Historiam, quam dudum per nos heroico metro inchoatam, hoc vacationis præteritæ tempore devotione perfecimus; vitam, mores, regulam, electionem ad Papatum, gesta in eo, renuntiationem, obitum, canonizationem; postremo quoque miracula sancti Patris, Confessoris atque Pontificis, Fratris Petri de Murrone, quondam Cælestini Papæ quinti, Ordinis vestri ac observantiæ præcipui sub B. Benedicti regula Fundatoris, ardua (ni fallimur) rhetorica, veridicaque descriptione suffultam; succinctamque prosam, ejusdem historiæ materiam enodantem, Vobis primo ac Ordini vestro destinare decrevimus. Sed negotiorum occupatio multiplex, dum præfati correctioni operis nos ad plenum non permisit intendere; fuit causa, ne nunc Vobis ac Ordini vestro correctum idem mitteretur opusculum narrativum. Verum ne interim nostræ devotionis modulus sileat, quin imo sub dulcis harmoniæ musica ipse vesterque chorus eidem egregio Confessori laudibus jubilet; Responsoria tria, una cum Versibus, Alleluia in littera cantuque, & Orationes tres per nos compositas de ipso Confessore, per Fratrem Petrum de b Romano, Priorem monasterii S. Mariæ de Collemadio, Ordinis vestri, latorem præsentium, qui nuper pro negotiis ejusdem ordinis ad Romanam Curiam venerat, destinamus. In ejusdem igitur Sancti laudem & gloriam, quæ mittimus, grate suscipite; illaque ipsius festivo applicetis c Officio decantanda; non devotionem ex munere, sed (ut quæsumus) utcumque munus ex nostra devotione pensantes; illumque mihi apud Deum vestris precibus intercessorem adhibete propitium, quem & se rogari pro me peccatore, quemque pro me se intercedere dignari confidimus exoratum. Datum &c.

Responsorivm I.

Te cultorem eremi, sponsionis nostræ veneramur exordium: cujus veritatis flagrans simplicitas, seu nubes cæli fontibus referta, * mellea defluebat & rorida. Alleluia. ℣. Nam mira tibi in peccatorum reductione suavitas, & morte e retrahens; verbo regens, exemplo erigens. Mellea defluebat &c.

Responsorivm II.

Fit Monachus, qui Papa fuit; simplexque Sacerdos, Præsul; & inclinans aliis, * cui regia sceptra paruerant. Alleluia. ℣. Imperii diadema sacrum mitræque bicornes: Cui &c.

Responsorivm III.

Nos tuis, Pater, laudibus impares, tua juvari prece deposcimus: ut quem adeptum cælestia pangimus, * Te virtutis humilitate sectemur. Alleluia. ℣. Nam omnis, qui se humiliat exaltabitur, & qui se exaltat humiliabitur. * Te virtutis &c. Gloria Patri.

Allelvia.

O felix! Papale decus supremaque calcans,
Quæque supergressus, vincensq; per omnia luxum
Ingrederis cæleste solum, terrasque supernis
Commutas, & sine probas te attingere palmam.

Oratio.

Grata tibi quæsumus, Domine, B. Petri Confessoris tui atque Pontificis, pro nobis apud te intercedat oratio, quæ & nos humilitatis ejus imitatores efficiat, & ad ipsius consortium felicitatis adducat Per Dominum nostrum &c.

Secreta.

Nostræ devotionis obsequium, Deus, miseratus admitte, quod intercedente B. Petro Confessore tuo atque Pontifice, tanto Majestati tuæ reddatur acceptius, quanto majoris patrocinii interpellatione fulcitur. Per Dominum nostrum &c.

Post-commvnio.

Sumpta, misericors Deus, cælestia nos Sacramenta purificent, quæ hodierna die, pro honore tuo, in B. Petri Confessoris tui atque Pontificis sanctificatione percepimus reverenter. Per Dominum nostrum &c.

Antiph. ad Magnificat.

Alme Pater, natos memora, quos sacra profudit
Relligio, memoransque doce, doctosque reserva,
Ne pereant, sed eant, in cælum dirige calles. Alleluia.

Antiph. ad Benedictvs.

Te cælo insertum nobis assistere terris
Poscimus, ut celebrem sectemur in ardua Patrem.
Alleluia, Alleluia. g

ANNOTATA.

a Vltimo huic opusculo titulum talem Auctor scribit: Incipit Legenda B. Petri Confessoris atque Pontificis de Murrone: & Legendum quidem destinaverat sibi dividendam in Lectiones ad Matutinum, sed cur id factum non sit ratio mox redditur in Epistola, quæ in Ms. vocatur Prologus, inscriptus, non Abbati, sed Priori Generali & Definitoribus Capituli generalis, idque post electionem Ioannis XXII factam anno 1316 5 Septembris: meminit D enim. Auctor Vacationis præteritæ. Quis autem ille Prior Generalis? Lelius Marinus lib.4 cap. II in fine Matthæum de Comena nominat, quasi is Ordinem rexerit Generalis Abbas toto sexennio ab anno 1314 ad 1320. Viderint Patres Cælestini, utrum Generales sui, quatenus toti Ordini præerant, non fuerint initio dicti Priores: vix enim fieri potest, ut in titulo erraverit Cardinalis, stylo Curiæ assuetus, adeoque pro more Romanorum Curialium in titulis definiendis accuratißimus.

b Licet sub ditione Veneta duo sint loca, dicta Romanum; item Romanium alius, vulgo Romagno: tamen patriam, unde hic Petrus nomen habet, potius crediderim in Regno Neapolitano quærendum.

c Opto discere an hæc fuerint umquam ad usum chori recepta a Patribus Cælestinis: diu certe est quod in usu non fuerunt.

d Additur Alleluia: quia fere semper in tempus Paschale incidit festum S. Petri.

e * Id est, a morte].

f Ms. sic habet: Sequentes duas Antiphonas idem Jacobus Cardinalis, Diaconus S. Georgii ad Velumaureum composuit, post confectam primam epistolam positam in principio libri: hinc fit quod in Prologo præmisso non fiat mentio Antiphonarum.

g Denique in calce libri eadem illa Epistola sub eodem quo primum titulo retexitur, nescio qua de causa, nisi ad denuo testandum affectum Auctoris erga Ordinem, occasione prædictarum Antiphonarum, anno forsan 1320 autserius missarum.

VITA
Auctore Petro de Aliaco Episcopo Cameracensi, postea Cardinale S. R. E. tit. S. Chrysogoni.
Ex Ms. Rubeæ-vallis, collato cum editione Laurentii Surii.

Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex (S.)

BHL Number: 6751

A. PETRO ALLIACO.

[Liber I]

PROLOGUS.
Ad Religiosos Ordinis S. Cælestini.

Caritativis quorumdam venerabilium Patrum vestri sacri Ordinis, Fratres carissimi, precibus inclinatus, timens licet ac trepidus, scribere præsumo: quis de quo? Sane Petrus de Petro, Episcopus de Episcopo: sed parvus de maximo, infimus de summo, scelestus quoque ac peccator indignissimus de cælesti ac dignissimo vestri sancti Gregis Pastore primo atque præcipuo, immo totius olim Christianæ Ecclesiæ sanctissimo Præsule Cælestino. Cujus vitam gestaque mirifica, universum jam per orbem radiantia, dum litteris commendare verbisque meis pollutis, potius quam politis, laudibus illustrare gestio; rem utique meis viribus, meis quoque imparem meritis aggredior: vereorque ne pondere laudis, quam meruit, obrutus, magis imbecillitatem ingenii mei & eloquii ruditatem detegam, quam virtutes suas, sicut æquum est, repræsentem. Sed de superno confisus auxilio, Sanctique hujus ac orationum vestrarum suffragio, historiam ordior.

INDEX CAPITUM LIBRI I.

Primus liber de his quæ ab ipso super primitiva conversione & conversatione sua manu propria scripta sunt, & in ejus cella relicta, sequentia Capitula continet.

Cap. 1. De ortu ejus & sancta indole.
II. De schola ejus & diabolica adversus eum invidia.
III. De divinis consolationibus & miraculis circa eum ostensis.
IV. De miraculis in matre & filiis divinitus exhibitis.
V. De vitæ solitariæ desiderio, & via ejus ad eremum.
VI. De principio suæ conversationis, & prima ejus habitatione in eremo.
VII. De ejus Sacerdotio, & transitu ad montem Murronis.
VIII. De ejus scrupulo & perplexitate propter pollutiones nocturnas.
IX. De discretione in nocturnis pollutionibus exemplo ipsius adhibenda.
X. De sua translatione ad montem Majellæ, & loci illius asperitate.
XI. De incendio cellæ suæ & sui stabilitate propositi.
XII. De signis quod Spiritus sanctus locum illum elegerit.
XIII. De aduentu Fratrum ad eum, & miraculoso sono campanarum.
XIV. De cantibus cælestium spirituum, & miraculosa Oratorii dedicatione.
XV. De odio & invidia diaboli adversus locum illum & habitantes in eo.
XVI. De fide præmissis firmiter adhibenda eo magis quia ab ipso scripta sunt.

HISTORIÆ LIBRI I.
In quo exornantur ab ipso Sancto Scripta.

[1] Fuit itaque vir eximia virtute laudabilis, re ac nomine Petrus, in petra, quæ Christus est, firmiter stabilitus, stabiliterque firmatus: qui super hujus solidæ petræ indissolubili fundamento a puerilibus initiis per incrementa virtutum proficiens, usq; in virum perfectum meruit pervenire. Hic ergo de Abrutio in partibus Apuliæ natus, spiritu quā carne, & animo quam origine nobilior, ex parentibus mundana generositate humilibus, sed Christiana virtute nobilibus, ortus est. Fuerunt autem patri ejus, Angelerio nomine, ex Maria uxore sua, instar Patriarchæ Jacob, [natus parentibus piis:] filii duodecim. Vacabant devoti parentes, quantum eis facultas, erat, hospitalitati pauperum, & elëemosynarum largitioni, aliis quoque piis operibus: & Deo, ut de data sibi ab eo prole unum aliquem deligeret, suis servitiis specialius mancipandum, assiduis suspiriis & indefessis orationibus postulabant, Nec sua spe frustrati sunt: quia non deserit Deus sperantes in se. Hunc nempe ex duodecim Fratribus, velut alterum Joseph, a Deo singulariter dilectum & suis fore præelectum obsequiis, divina providentia, sapienter cuncta providens, multis indiciis, signisque mirabilibus ac memorabilibus declaravit. Nam in nativitate sua matri ejus, dum puer egrederetur ex utero, quasi quadam religiosa veste indutus apparuit a. Cumque vix sextum attigisset annum, [proficit sapientia & gratia:] tanta tamque mirabiliter in eo divina gratia relucebat, ut nihil sanctum ac religiosum auditu perciperet, quod in corde reconditum non servaret. Unde & de cordis sui thesauro bona proferens, matri suæ sæpe dicere solitus erat; Volo esse bonus servus Dei. Sic spiritus libertatis, ubi vult spirans, divinam huic puero servitutem suaviter inspirabat. Sic puer sanctus proficiebat ætate; sed supra ætatem, Spiritu sancto cooperante, magis magisque proficiebat sapientia & gratia apud Deum & homines. Quamobrem magnificabat mater ejus Dominum, & in Deo salutari suo spiritualiter exultabat.

[2] Jam vero defuncto patre suo in senectute bona, relicta uxore cum septem filiis (tunc enim alii obierant) beata mater, & vere tali prole beata, filium hunc suum tradere scholæ ac studio litterarum decrevit. [patre mortuo studiis applicatur,] In ea autem nocte, qua priori die puer legere cœpit, defunctus pater cuidam commatri suæ in somnis apparuit, dicens ei: Constituit uxor mea filium nostrum Petrum litteralibus tradere studiis. O quam bene mihi sibique ac aliis multis! Dic ergo ei, ut si unquam me vere dilexit, nunc in hoc ostendat, quod constanter perficiat quod incepit. Nec hoc absque speciali Dei provisione factum esse credendum est: nam humani generis iuimicus, felicibus hujus pueri successibus invidens, sanctum matris propositum per se suosque ministros impugnare satagebat. Tentabat inprimis puerum, ne studio animum atque operam daret. Tentabat etiam de invidia fratres ejus, [frustra id impedire cenato dæmone.] sicut olim fratres Joseph, improperabantque matri, quod ipsis laborantibus, ille otio vacaret & quieti. Tenta bat rursus quemdam illius terræ divitem, qui puero blandiens, dicebat quod suorum omnium eum heredem constitueret, ut sic per secularia desideria animum suum ab amore Religionis abduceret. Tentabat denique matrem ejus per quemdam divinum, seu verius diabolicum virum, qui suadebat ei hunc a studio tollere, & alium minorem filium litteris instruere, quia hic cito moriturus esset, nec fieret, pro ut ipsa speraverat, servus Dei. At nec sic tamen potuit constans ac fortis mulier a suo mutari proposito; recordabatur quippe atque inde confortabatur, cogitabatque ac sæpius animo revolvebat, quæ dicta fuerant de puero, & verificabatur in ancilla, quod de Domina Euangelium loquitur: Maria conservabat omnia verba hæc, conferens in corde suo. [Luc. 2.]

[3] Fidelis autem Deus, qui neminem ultra quam possit ferre tentari permittit, post memoratas tentationes diabolicas, etiam divinas consolationes adhibuit, deditque (sicut ipse in Scriptura promittit) cum tentatione proventum. [1 Cor. 10.] Si modum quæris, audi mirum dictu, audituque novum atque insolitum. [Divinis fruitur consolationibus adhuc puer;] Erat puer iste simplicissimus adhuc, & jam primum brevi in tempore Psalterium legere didicerat. Cum beatissimam Virginem & S. Joannem Euangelistam stantes juxta crucem Jesu sæpe videret, visus est ad ipsum descendere, eumque consolando Psalmos cum ipso dulcissime decantare. Angelos quoque de cælo lapsos, velut pædagogos suos eum instruendo, vidit in somnis sibi assistere; & si quid forte pueruli more cum suis coçtaneis minus decens aut dicere aut facere a diabolo tentatus fuisset, suavi cum increpatione piaque castigatione corrigere. Vidit præterea mater ejus in somnis,quod puer iste custos erat multarum, sicut nix, candidarum ovium: quod ipsa nimis litteraliter intelligens, non parvæ turbationis sibi primimitus causa fuit: sed postea turbatio hæc in admirationem, & admiratio in consolationem versa est. Nam filius, cum vix esset duodecim annorum, jam quasi prophetico spiritu somnium spiritualiter exponens, se multarum bonarum animarum futurum pastorem esse prædixit.

[4] Sed nec silenda sunt stupenda miracula, quæ ad consolationem matris & filii Dominus facere dignatus est. Fuerat mater triginta annorum spatio & amplius tam gravi infirmitate detenta, quod dexteri lateris debitum vigorem usumque perdiderat. Ipsa, [Sanata miraculo matre,] ut Deo devota & fide plena, spe curationis ad locum quemdam sanctum peregre proficiscitur, & una nocte priori sanitari restituta curatur. Hic quoque filius ejus, dum adhuc trium annorum puer esset, ligno acuto in dextero oculo percussus, excæcatur. Desperantibus autem medicis de naturali ejus cura, non desperabat mater de spirituali medicina: sed de beata Virgine confidens; ad quamdam ejus ecclesiam puerum deferens, ibi una nocte vigilat & orat: & dum maternus oculus inter devota precum suffragia lacrymatur, oculus filii ipso mane sanus & absque macula restauratur. Quid plura? Alius etiam filius jam adultus, dum messem componeret, arista frumenti ejus oculo inhærente, multis diebus huc atque illuc discurrens, [sanatur ejus ac fratris oculus læsus,] quærensque auxilium & non inveniens, die ac nocte præ dolore nimio clamitabat. Cui mater compatiens, ad priorem medicam convertitur, & ut huic filio, sicut & alteri, medelam adhibeat, humiliter deprecatur. Et ecce adveniente diei luce, minor b filius in fratris oculum respicit: & aristam, quæ erat in oculi medio, sine ullo medicamine, solis eam apprehendens digitis, foras mittit, sanitatemque restituit. Rursus devota mater, quodam magnæ famis tempore deficiente sibi pane, cum pro sua suorumque sustentanda vita nullum humanum superesset remedium, ad divinum, & jam in se ac suis filiis expertum, refugit subsidium; convertitque se ad Dominum, & suppliciter orat, ut huic necessitati misericorditer provideat. Mane autem imperat filio, ut falcem tollat, & in agrum vadat. Recusabat ille, dicens: Ad quid vadam? Messis quidem adhuc viret: nihil proficiam: nondum enim tempus erat messis. Tandem tamen agrum ingreditur, matri obediens; in cujus medio tanta messis alba & matura, quanta eis fuerat necessaria, invenitur. Nec prætereundum arbitror aliud memorabile, quod eidem mulierculæ contigit, miraculum. [& necessitati domesticæ succurritur.] Cum enim esset ad Dei Sanctos devotissima, & eorum festivitates magno cum honore coleret, in festo decollationnis B. Joannis Baptistæ, quia sequenti die panem facere opus erat, sero illo fermentum disponere volens cœpit cum timore aquam in farinam mittere: & ecce tota farinæ massa subito visa est vermibus scatere. Tuncilla tremens & in terram cadens, a Deo veniam precatur: & statim farina in statum pristinum revertitur. Magna sunt hæc & mira opera tua, Christe, & sive matris, sive filii, sive (ut pie credimus) utriusque meritis sacra sint, ad tui nominis gloriam & in hujus Sancti reverentiam, perpetuis erunt seculis prædicanda.

[5] Hactenus ergo peractis puerilibus annis, deinceps ad provectioris ætatis gesta progredimur. Itaque puer sanctus, factus adolescens, sic jam eremiticæ vitæ & solitudinis fervebat amore, ut cordi ejus divinitus illud propheticum merito crederetur inscriptum: Ecce elongavi fugiens, & mansi in solitudine. [Psal. 54., Psal. 83.] Et rursus illud: Elegi abjectus esse in domo Domini, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Sed quia eo tempore nullus erat in patria servus Dei, [Hortatur Petrus socium ad vitam solitariam:] cum quo sui propositi exequendi consilium posset habere congruum, ultra vicesimum suæ ætatis annum æstuanti desiderio suo satisfacere distulit. Tandem vero cuidam socio suo cordis secretum aperuit; Quid, inquit, facimus? Exeamus de patria nostra, & relictis parentibus rebusque omnibus, nudi nudum sequamur Christum, & ad ei serviendum liberius longinquam solitudinem adeamus: verum ut nihil temere & sine Ecclesiæ consilio aggrediamur, Romæ Sedem Apostolicam consulamus. His suasionibus acquievit ille, & cœperunt pariter ambulare. Sed expleto unius diei itinere, male tenax propositi pœnituit, & ad patriam consanguineosque reverti persuasit. Cur ita? Sane quia non satis tractus erat ab eo, de quo Veritas ait: Nemo potest venire ad me, nisi Pater meus traxerit eum. [Ioan. 6.] Sed hic noster Petrus, a Patre cælesti tractus & inspiratus, inconstanti socio constanti animo ita respondit: [eodem resiliente solus pergit,] Confido in Domino, quia si tu me dimittis, ipse me non dimittet, qui sperantes in se non deserit. Solus ergo & humano, licet non divino, destitutus consortio, propositum iter aggreditur: in quo post multos labores, terrores atque pericula, unum ei præ ceteris relatu dignum contigisse legitur. Erat in monte quodam Eremita, ad quem dum lætus & gaudens accedere disponit, pro eo maxime, quod is Romam se iturum diceret; antequam eremiticam cellam intraret, Spiritus Domini illum prohibuit, ne ei cordis sui secreta panderet, sibique illius hyprocritæ vitam inhonestam ostendit, & ab ejus consortio periculoso prohibuit. In eodem vero loco altera quadam die, cum sanctus adolescens, absente Eremita, cellam ejus intrasset; cumque facta nocte non sine multo timore, [& cælesti cantu recreatus,] quam diu potuit, in oratione vigilasset; aggravatus somno, in terram cadens, obdormivit. Et ecce subito turba magna Angelorum & Sanctorum sibi adesse videbatur, & in ore cujuslibet eorum rosæ rubeæ apparebant: ipsi quoque cælestes modulos suavesque cantus, supra modum delectabiles, resonabant. Mira res; sed quæ sequitur, mirabilior. [exiguo cibo 10 dies vivit:] Ipse namque hujuscemodi cantus per aliquantum spatium, etiam postquam a somno fuerat excitatus audivit, adeoque lætus & securus factus est, ut spirituali gaudio satiatus, duobus tantum sustentatus panibus duobusque piscibus quos secum detulerat, solus ibi decem diebus permaneret.

[6] Post hæc autem Deus, viarum suarum custos comesque præcipuus, propositum Romæiter distulit, ostenditque illi in monte alio locum, [degit triennio in fossula:] in quo saxum magnum invenit, & sub eo fodit parvam, in qua tegeretur, foveam, quæ vix ad ipsum erigendum atque extendendum poterat sufficere: & ibi trium annorum spatium in magna vitæ austeritate peregit. Hoc ergo in loco, inter multas divinæ bonitatis consolationes, vix crederes, quantas in suæ conversionis principio, vigilando & dormiendo, diabolicæ malignitatis tentationes invictus miles perrulerit, & quam patienter, velut alter Job, sicut bona de manu Domini, ita & mala suscipiens, cum divini nominis benedictione diversa & adversa mundi, carnis, & dæmonis prælia superavit. [Iob 1.] Sed omnia narrare longum esset, & ad alia festinat intentio.

[7] His itaque tribus annis in loco memorato peractis, quibus ipse tamquam aurum in fornace probatus est, suadebant sibi, qui ejus noverant sanctitatem, [Romæ Sacerdotio initiatus,] ut Ordinem susciperet Sacerdotalem. Cujus rei causa Romam pergit, ibique Dei Sacerdos efficitur: ac deinde ad montem Murronis accedit, ibi quamdam F cryptam inveniens, in qua sibi habitare complacuit. Cujus sancti hospitis virtus mirabilis etiam signo mirabili declaratur. Nam cum primo locum intravit, [in monte Muronis habitat 5 annis,] ecce subito coram eo magnus serpens egreditur: qui virtutis ejus non ferens præsentiam, ab eo loco discedens, penitus disparuit. Ibi ergo vir sanctus per quinquennium manens, ab eo, cujus omne datum optimum & omne donum perfectum desursum est, plurima recepit munera gratiarum: & tamen se magis ac magis coram Deo humilians, & indignum peccatorem existimans, aliquando cogitavit relinquere Missæ officium, tractare formidans tranti mysterii sacramentum, exemplo summi Eremitæ, quo inter natos mulierum non surrexit major; exemplo quoque beatorum Confessorum Pauli, Antonii, Benedicti, aliorumque Sanctorum, quibus amica fuit eremi solitudo. [Matth. 11.] Itaque eo sæpe & multum hæc secum cogitante, ut salubre posset super his accipere consilium, Romæ Sedem Apostolicam adire disposuit. [ad sacrificandum divinitus animatus.] Sed ecce appropinquante die, quo debebat iter artipere, de nocte venit ad eum in visione quidam Abbas nuper defunctus, qui primo sibi Religionis habitum contulerat. Quem ille per Deum vivum adjurans, quid sibi agendum sit, humiliter postulat. Ipse vero ei Missam cum timore & tremore dicere persuasit, & ita disparuit. Eodem quoque die quidam sanctus Monachus, cui confiteri ipse consueverat, idipsum, quod Abbas in visione dixerat, consulens, eum ad sacri mysterii celebrandi traxit fiduciam. Heulbone Jesu, heulcum quanta cordis amaritudine & frontis erubescentia hæc merito audituri sunt, qui magnis adhuc vitiis obvoluti, tantum Sacramentum intrepide ministrare præsumunt.

[8] Sane ab hac temeraria damnabilique præsumptione, quam studiose sibi præcaverit humilis servus Dei, [doctusque id nec propter pollutiones nocturnas omittere:] non solum præmissa, sed ea etiam quæ sequuntur ostendunt. Nam ob sacri hujus mysterii reverentiam magna ei rursus perplexitas oritur, quidnam sibi agendum esset, cum nocturna pollutione corpus suum maculari contingeret; licet tamen animus ejus mundissimus, tali immunditiæ possetenus resistere niteretur. Et cum a religiosis Fratribus quæreret consilium, si eodem die celebrandum esset, vel a celebratione cessandum; nec esset una omnium sententia, aliis sic, aliis aliter sentientibus; pia mens ejus in dubio fluctuans, ad auxilium recurrit divinum. Et ecce in somnis assistere ei visus est Christus, hujus dubietatis perplexitatem dissolvens; eumque parabolica similitudine instruens, quod si asinus suus, id est, brutale & irrationale corpus, pro innata consuetudine suam faceret immunditiam; non propter hoc rector ejus, id est, rationalis animus, a consensu immundæ carnis illecebræ alienus, deberet ab ascensu cælestium, hoc est a contemplatione divinorum, vel ab exercitio spiritualium mysteriorum torpere. Qua visione consolatus servus Dei, mentis quietem spiritualemque lætitiam resumpsit, intelligens ob involuntariam legique mentis suæ repugnantem carnis pollutionem, non eum oportere a divini Sacramenti communione cessare.

[9] Sed hoc exemplum non sine magna discretionis moderatione debemus suscipere:quippe qui huic Sacerdoti sanctissimo valde dissimiles sumus, [quod ut secure fiat,] longeque a sua perfectione & animi sui puritate distamus. Quamobrem diligenter confiderandum nobis est, quod nocturna pollutio ex quadruplici causa potest procedere. Aliquando ex crapula, aliquando ex peccati aliqua cogitatione prævia, aliquando ex superfluitate vel debilitate naturæ, & aliquando ex diabolica illusione. Et licet nulla istarum de se videatur esse peccatum, quia cum in somnis ligatus sit usus rationis, non potest tunc proprie fieri peccatum, quod non est voluntarium; aliquando tamen hujuscemodi pollutio potest esse effectus consequens ad peccatum. Ideo summopere debemus in nobis advertere, si in causa pollutionis inveniri possit aliquod peccatum præcedens, sive veniale, sive mortale. Veniale autem dicimus, si peccatum in sola delectatione sine consensu deliberativo finitur: [triplex assignatur regula.] mortale vero, si delectationi deliberatus consensus adjungitur. Hac igitur confideratione prævia, triplex est a nobis regula observanda. Prima, quod quando certitudinaliter constat, vel etiam probabiliter dubium est, quod pollutio ex peccato mortali ortum habet, tunc a Communione abstinendum est de necessitate. Secunda, quod quando constat aut verisimiliter creditur, pollutionem non habuisse ortum ex peccato mortali, sed solum ex veniali, quia expresse invenitur non præcessisse consensum in delectatione, tunc abstinendum est de honestate; ita quod non mortaliter peccat qui communicat, sed venialiter, nisi quando urgens necessitas vel alia rationabilis causa excusat. Tertia, quod quando certum est aut verisimile, pollutionem ex peccato non consurgere, sed ex naturali debilitate vel superfluitate vel diabolica illusione, non consentiente animo sed potius renitente, tunc in arbitrio est communicare vel abstinere, ita quod communicans non est vituperandus, sed etiam abstinens propter Sacramenti reverentiam laudandus est, & securius agere videtur: quia non est facile discernere, ex qua causa procedat pollutio, & an sine peccato acciderit, vel ex mortali aut veniali peccato. Speciale tamen est in sancte & religiose viventibus, quemadmodum hunc vixisse constat, de quo nobis sermo est: si enim tales sentiant per fervorem pœnitentiæ & devotionis cor suum a tali macula, & ejus sequela spiritualis gustus infectiva purgatum, non necesse habent dictis coarctari regulis, quo minus salubriter valeant accedere ad altare. Si etiam ex illusione diabolica cuiquam talium accidat pollutio, non præcedente in eo hujus illusionis causa, sed magis præveniente causa contraria, & hoc ei frequenter acciderit, & illis præcipue diebus quibus maximo communicare tenetur, propter hoc a Communione cessare non deberet; quia signum est, quod diabolus fructum Eucharistiæ, quem communicando perciperet, auferre conatur. Et ad hoc trahendum est illud sancti hujus exemplum, quod supra narravimus: & aliud quoque exemplum, quod de alio quodam sancto Monacho legimus in Collationibus Patrum, cui consultum fuit in casu præmisso communicare: & sic diabolus videns intentum suum consequi non posse, ab illusione confusus & illusus cessavit. c

[10] His itaque, occurrente incidenter occasione, interpositis, ad historiam revertamur. Igitur vir sanctus, peracto in monte Murronis quinquennio, [In monte Magella,] quia adjacentes silvæ destructæ fuerant, & ab hominibus cultæ, majorem solitudinem cupiens; ab eo loco ad montem Magellæ se transtulit, & ibi sub quadam magna crypta habitare decrevit. Discedentibus autem ab eo duobus sociis, qui secum advenerant, quia eis minime placebat locus ille, ipse nihilominus solus remansit. Illi vero post paucos dies, eum quem in Christo visceraliter diligebant, secuti sunt. Quid mirum? Quomodo enim non diligerent & sequerentur eum, qui eos vice versa diligens, si infirmi erant corpore, supportabat: si pusilli corde, confortabat: si pigri aut negligentes, excitabat: [sibi ac duobus Sociis cellam sepit:] si obliviosi aut improvidi, commonebat? O felix illa societas, mutuæ caritatis vinculo copulata, cui cum esset trinitas corporum, ei tamen erat unitas animorum! [Actor. 4.] Cui congruebat illud Apostolicæ laudis præconium; Erat eis cor unum & anima una, & erant eis omnia communia. [Psal. 132.] Cui denique dignum erat psallere illud Davidicum: Ecce quam bonum & quam jucundum, habitare fratres in unum. His ergo tribus Fratribus in sanctæ Trinitatis nomine congregatis, non loci amœnitas, sed animi caritas, habitationem illam desertam fecit esse jucundam. Memoratam siquidem cryptam montis illius, hispidi penitus & prærupti, sed unde planum iter eis esset ad supernam patriam, non fastuoso murorum ambitu, sed humili clausura, de fasciculis ex frutetis spinisque composita, vallaverunt; & in ea pauperrimum ac modicum sibi fecerunt habitaculum, ut ex eo tandem amplissimum cæli palatium divites ingredi mererentur.

[11] Sed adversarius fraternæ caritatis diabolus novam eis tentationis occasionem suscitare nititur. Nam mense Junio, dum terram illam jam fervida torruit æstas, ecce nocte quadam visum est viro Dei, [cujus apparens incendium,] totam cellam per circuitum igne succendi. At ille Fratres suos evocans: Surgite, inquit, velociter, & omnia foras projicite. Illi autem surgentes, & videntes cellam ardere, secum deferentes quæ poterant, quantocius effugerunt, & rursus adversus eum murmurare cœperunt, quod ad talem locum inhabitandum venisset: credebant enim ignem ab alto montis vertice descendisse. Sed vir sanctus a Deo confortatus, in corde suo proposuit locum illum nullius adversitatis occasione relinquere, etiamsi corpus suum torqueri contingeret incendio. O magnum virtutis opus! [sua constantia evanescere facit,] Statim ut hic ignis caritatis in cordis sui secreto accensus exarsit, alius ignis ab exterioris habitaculi loco, quasi somnium fuisset, evanuit. Licet autem plures ex devotis amicis suis, causa spiritualis consolationis eum quandoque visitantes, inhabitationem illam, tamquam eis gravem & difficilem, dissuaderent servo Dei; ille tamen arguentes eum non redarguens, sed, ut erat mitis & humilis corde, vultu placido, mente tranquilla per mitia verba eos temperans, respondebat: O carissimi, tunc ad hunc locum libenter & faciliter venietis, cum veniendi voluntas ex magno devotionis fervore processerit. Quod verbum, quasi a Spiritu sancto prophetice dictum, [& plures socios admittit:] efficaciter impletum est. Nam cito post, multos eorum atque aliorum devotorum tantus accenderat ardor, ut certatim ad eremum & sacram illam solitudinem properarent, & ad eum deinceps mundum relicturi venirent. Qui licet, quantum poterat, eos suscipere renueret, imperfectum suum humiliter allegans, & dicens se ad aliorum pastorale regimen simplicem esse minusque peritum, & ideo desiderare semper manere solitarium; tamen caritate victus, aliquando assensum præbuit, & quosdam ad consortium eremiticæ ac monasticæ vitæ recepit.

[12] Multis autem magnis ac mirabilibus signis Spiritus sanctus declarare voluit, quod locum illum, tamquam speciale sibi habitaculum elegerit. [ob columba ibi familiarem,] Primum siquidem, cum Fratres ibi habitare cœperunt, quædam columba apparuit, quæ semper cibum capere videbatur in eo loco, in quo postea altare oratorii situatum est: & ibi sæpius habitans, etiam dum Officium cantabatur, adeo Fratribus erat domestica, acsi ab eis fuisset enutrita. Et ut hæc apparitio vera esse & non sophistica crederetur, [ad honorem S. Spiritus oratorium construit.] operante illo Spiritu veritatis, qui supra Christum in columbæ specie apparuit; hæc columba non ibi parvo tempore, sed trium annorum spatio, in sanctæ Trinitatis nomine, sub ea qua dictum est d domesticitate permansit. [Matth. 3,] Nec hoc signum digno effectu caruit. Nam postea ad honorem sancti Spiritus pulchrum ibidem oratorium constructum est, & ad impetranda ejus spiritualia dona, illuc plurimi cum ingenti devotione etiam de longinquis partibus advenerunt, quibus Paracleti consolatio & munificæ largitatis ejus gratia non defuit.

[13] Quanta vero & quam magnifica munera gratiarum Spiritus sanctus in eo loco postea contulerit, admirari magis possumus quam referre: pauca tamen ex multis sequens narratio declarabit. Quadam enim die, [in quo campanarum sonus divinitus editur,] cum aliqui de patria vicina ad dictum oratorium convenissent, & eis servus Dei de verbo vitæ loqueretur, supervenerunt quatuor viri de alia patria; in quorum adventu tam vehemens in eo spiritus caritatis exarsit, quod vix se poterat continere. Vnde velociter exclusis a se prioribus convicinis, & illis qui supervenerant receptis, cum Fratribus ad reddendum Deo laudes oratorium pariter intraverunt. Et dicentibus illis divinum Officium, ecce subito audire cœperunt sonum multarum & magnarum ac suaviter resonantium campanarum. Vnde illi valde attoniti mirabantur: erat enim locus ille ab omni hominum habitatione tam remotus, ut nullus inde campanæ sonus posset audiri. Exeuntibus autem illis ab oratorio, erectis auribus & elevatis oculis in cælum, tanta rei novitate permoti, devotas præ gaudio lacrymas fundunt, & Deo debitas gratiarum referunt actiones. Quid plura? Post habita cum viro sancto salutaris eruditionis colloquia, dispersis & datis pauperibus omnibus bonis suis, Christum pauperes secuturi, sacræ Religionis habitum suscipiunt. Sed nec illud est sub silentio transeundum, quod hujuscemodi di campanarum sonus ac strepitus, non tunc, aut semel solum, sed sæpenumero nocte dieque, [isque major in solennioribus festis:] horis præcipue divini Officii, auditus est: nec solum ab illis Fratribus, sed a pluribus etiam aliis de vicinis urbibus & adjacentibus locis: nec æqualis semper: nec ab omnibus æqualiter: sed in majoribus festivitatibus major audiebatur pulsatio: in ipsa quoque Dominici corporis elevatione major campana, & quæ dulcius ceteris resonabat. Et cum tantus esset ille sonus, & adeo repleret auditum, ut vix posset quandoque sine læsione tolerari: tamen (quod est dictu mirabile) quanto quis aures ei accommodabat attentius, tanto remissius audiebat. Vnde si vera sunt hæc, imo quia vera sunt, satis cognoscere possumus, sonum illum non phantasticum fuisse, sed vere cælestem, divinoq; formatum miraculo. Quod etiam ex hoc evidenter conjicimus, quod per hunc sonum constat aliquos a duplici, mentis scilicet & corporis, infirmitate fuisse sanatos, & ab infestatione diabolica liberatos. O igitur verum, & veræ ac miræ virtutis sonum! qui non solum corporis, sed etiam cordis aures, ceterorumque vires membrorum, animorum quoque virtutes tam efficaciter penetravit.

[14] Jam vero nos, qui cælestium campanarum sonos narravimus, etiam cælestium spirituum voces silere non debemus. [& cantiones Angelorum auditæ, dedicationem celebrantiū:] Audiebantur enim ibi sæpius dulcissimæ voces, suavissimique cantus Angelici, quandoque in cella viri sancti, quandoque in oratorio Fratrum, ipsis divinum Officium cantantibus: quandoque vero etiam cessantibus ipsis atque pausantibus, quasi eis ferentes auxilium, fortius resonabant. Vidit ibi & audivit vir sanctus multa secreta cælestia, quæ singulatim exprimere longum esset. Sed unum inter cetera jure subticeri non potest. Cum enim ipse semel in aurora diei solitarius sederet in cella, & aperta fenestra in libro suo legeret, ecce subito apparuerunt extra cellam complures spiritus gloriosi, qui euntes per circuitum loci, dedicationis Officium decantabant. Quo finito, eorum visio statim evanuit. Postea tamen cuidam Fratrum vir quidam splendidus apparuit, dicens ei: Scias, quia hoc oratorium a Deo ædificatum & dedicatum est. Et hoc tibi dabo signum in testimonium veritatis: hoc enim mane, cum sacratum locum intraveris, lampas, quæ ante altare accenditur, nullo apparente qui eam deferat, huc atque illuc oleo plena movebitur. Quod & factum est, videntibus & admirantibus Fratribus universis.

[15] Sed sicut locus iste a Deo specialiter electus & dilectus fuisse, præcedentibus signis pluribusque aliis indiciis declaratur; sic diabolo non ambigitur fuisse singulariter odiosus. [visi etiam dæmones loco infesti.] Vnde plures Fratrum sæpe viderunt turbas dæmonum, in silva circa hunc locum rugientium, volentiumque sed non valentium introire. In quadam insuper Quadragesima, cum Fratres multo jejunio & orationi ceterisque operibus bonis, quantum poterant, se dedissent, tanto magis malignus ille spiritus tentabat eos subvertere: sed adjuvante eos Spiritu sancto, nullatenus potuit prævalere. Qui cum eos interius in corde lædere nequivisset, sicut de B. Job legitur, exterius ipsos lædere tentavit in corpore. [Iob. 2.] Nam Dominica in Passione de nocte, antequam ad vigilias surgerent, aperte eis apparuit, nec facile est exprimere quanto eos timore ac tremore percusserit. Vnus autem illorum eversis manuum digitis, earum usum perdidisse credebatur. Clamabat ille, & cum illo ceteri: non eis erat alicubi securitas: non in cella, non in choro, non in ecclesia, quia ubique teterrima videbant dæmonia. Sed vir sanctus hæc sentiens, in cella sua orans, misit ad eos, dicens quod in divino perseverarent officio, nec his diabolicæ fraudis machinamentis succumberent, sed resisterent fortes in fide. Facto autem mane hæc omnia evanuerunt phantasmata. Sic ergo dispensante optima Dei providentia, hi servi sui, ad suæ probationem fidei & virtutis exercitium, inter varias Spiritus sancti consolationes, etiam has aliasque plurimas maligni spiritus tentationes perpessi sunt, sicut magnus Christi athleta, qui ait: Ne magnitudo revelationum extollat me, datus est mihi angelus satanæ, qui me colaphizet. [2 Cor.12]

[16] Hæc autem, quæ hucusque pie ac fideliter, Christo teste, retuli, ideo certiori fide majorique devotione me revereri fateor, [fides supra dictus adhibenda quia a S. Cælestino scripta fuerunt.] quia ab hoc sancto viro, non ad sui gloriam, sed ad Dei laudem & proximi ædificationem, pure & simpliciter narrata historiæ veritate, ac propria ipsius manuscripta, in cella ejus inventa sunt. Non enim arbitror quemquam, qui vel tenuem sensum religionis habeat, tantum sacrilegii crimen velle committere, ut putet eum in hoc scripto fuisse mentitum. Absit a quolibet, qui sub Deo vivit, ista suspicio: horrescat hoc audire animus humanus, quia non est hominis vox ista, sed dæmonis. Neque enim vir iste sanctus hoc quæsivit aut indiguit, ut vel a se vel ab aliis ullis mendaciis laudaretur. Nam cum multa illius gesta innotuerint mundo, quia non potuerunt celari: tamen innumerabilia esse dicuntur, quæ, sicut de B. Martino legitur, dum ipse jactantiam vitavit, occuluit, nec in hominum passus est notitiam pervenire: quippe qui humanam laudem supergressus, & mundi gloriam calcans, virtutis suæ conscientia, cælo teste, frueretur. Ceterum si forte in his, quæ ipso auctore de gestis ejus superius memoravi, offendat aures quorumdam nimium delicatas sermo rusticior, super vos, Fratres carissimi, mea erit excusatio. Nam qui mihi tribuistis hujus Sancti gesta narrare, illud etiam concedere debuistis, ut mihi liceret, exemplo illius, sermonum phaleras & verborum ornamenta contemnere.

ANNOTATA.

a Non solum matri apparuit, sed revera coram omnibus sic prodiit, eo modo quo solent aliqui galeati nasci, parte scilicet secundinarum caput obvoluti, quod raræ felicitatis præsagium existimatur. Tellera in Vita Italica addit, quod pellicula parvulum involvens, sic fuerit nigro & albo variegata, ut referret colores ejus habitus, quo donandus erat Ordo ab eo nasciturus.

b Marinus cap. 3 ait, Petrum jam tum fuisse Clericum.

c Indicatur Auctor Collationis 22 apud Caßianum cap. 6, ubi hæc prolixe pulchreque narrantur: sed & præcedentibus Capitibus similia Doctrinæ hic propositæ traduntur: eodemque facere potest ex Palladio Hist. Lausiacæ Caput 68.

d Surius, Latina magis phrasi, domestica consuetudine.

[Liber II]

PROLOGUS LIBRI II.

Cogor nunc, Fratres carissimi, & merito compellor dicere cum Propheta: Domine, audivi auditionem tuam, & timui. [Habac. 3., Eccli. 15.] Audivi quippe Dominum Sapientis voce docentem, quod non est speciosa laus in ore peccatoris. [Psalm. 49.] Audivi rursus per Prophetam peccatori dicentem: Quare tu enarras justitias meas, & assumis testamentum meum per os tuum? Audivi ergo, Domine Deus, hanc tuæ eruditionis atque comminationis auditionem, quam si cordis, sicut corporis aure perceperim, nimirum timui. Quomodo enim non timerem peccator indignus, cum se timere asserat Propheta sanctus? Quomodo, inquam, non vehementer timerem, aut quomodo. tam obliviosus præmissorum auditor, vel meæ conditionis tam immemor essem, ut abque timore & erubescentia mihi temere arrogarem hujus sancti Petri Confessoris laudes exprimere, & suas, imo potius gloriosi Dei in Sancto ejus virtutes enarrare, qui multis & magnis oneratus peccatis, & adhuc carnis passionibus obnoxius, suavitatem Spiritus necdum senserim, tantam indignus sapere dulcedinem? Ideo non immerito proposueram manum a calamo retrahere, & in his, quæ superiori libello narrata sunt, scribendi audaciam terminare. Sed jam video, dilectissimi Fratres, quod vestris desideriis præmissus meæ narrationis sermo nondum satisfacere valuit; nisi etiam illa scribam, quæ de hoc viro sancto a devotis suis Fratribus, veridicis utique ac fidelibus auctoribus, tradita sunt, & in veritatis testimonium etiam Apostolica auctoritate firmata. In hoc ergo non meæ, sed vestræ voluntati, obtemperans, cui resistere caritas vetuit; de vestris etiam, non de meis orationibus & meritis, confisus, ad illa scribenda securus & audax, utinam non præsumptuosus & temerarius, progredior.

INDEX CAPITUM.

Incipit liber secundus, de his quæ ab eo usque ad mortem gesta sunt, & a Fratribus suis & aliis fide dignis approbata auctoribus. Qui sequentia tener capitula.

Cap. I De frequentia & fervore orationis quem jugiter habuit.
II. De communi ejus abstinentia & jejuniorum observantia.
III. De speciali observantia quadragesimalium jejuniorum.
IV. De mira ejus austeritate in omni genere pœnitentiæ.
V. De congregatione Fratrum, & Apostolica ordinis confirmatione.
VI. De augmentatione Ordinis, & Conventuum multiplicatione.
VII. De magno ejus zelo ad salutem animarum & subventionem pauperum.
VIII. De doctrinæ ejus efficacia ad singulos hominum status.
IX. De translatione ejus ad loca secretiora ut frequentiam populi fugeret.
X. De electione sua ad Papatum, quam effugere voluit.
XI. De consueta ejus humilitate, etiam in sublimi servata dignitate.
XII. De ejus coronatione, & de his quæ in Papatu gessit.
IIII. De renuntiatione Papatus, & ejus in hoc commendatione.
XIV. De fuga ipsius ad cellam suam.
XV. De fuga ejus a cella sua, & ipsius persecutione.
XVI. De captione ipsius, & honore sibi in via exhibito.
XVII. De arcto ejus carcere, & mira ipsius patientia.
XVIII. De gloriosa ejus morte & venerabili scriptura.
XIX. De miraculis suis, & ejus canonizatione.
XX. De generali virtutum & laudum suarum recapitulatione.

CAPUT I.
Raræ ejus virtutes. Regula pro monasteriis suis a Gregorio X probata. Zelus animarum.

[1] Sed unde potius exordiar, quam ab oratione, cujus in hoc sancto viro tam fervens, & tam jugis & frequens fuit devotio, [Assiduus in oratione,] ut eam magis mirari valeam, quam referre? Vacabat enim nocte dieque devotis orationibus: & licet terram corpore, cælum tamen mente habitans, jam quasi divinis frui videbatur colloquiis. [Psal. 118.] Surgebat media nocte cum Propheta, ad confitendum nomini Domini: & expleto matutinali officio, legebat a Psalterium cum litaniis & suffragiis quamplurimis, nec deerant oris vocibus cordis gemitus, & abundantes fluvii lacrymarum. In aurora vero Missam tam devote celebrabat, [Missam devotissime celebrat,] ut etiam mentes adstantium quodam ardore caritatis accenderet. Qua finita, iterum, ut prius ad psalmodiam & orationum suffragia recurrebat. Ac deinde singulis horis Deo debitum persolvens officium, non solum septies in die, sed quasi continue divinis laudibus cum lacrymis & genuflexionibus insistebat. Si quid vero temporis superesset, quo ab oratione cessaret, non illud dabat otio vel quieti, [manibus laborat:] sed aut necessitati naturæ, aut utili exercitio ac labori. Scribebat enim libros & conpingebat, vel suebat vestes suas, aut suorum confratrum, ut tentator malorum diabolus, in bonorum operum labore semper eum inveniret occupatum.

[2] Ut autem sanctus vir Dei orationi ac contemplationi vacaret liberius, carnem suam miris modis spiritui subjici & servire cogebat. [carnibus numquam vescitur,] Unde eam velut hostem domesticum totis viribus domare studens, nec sanus, nec infirmus carnibus vescebatur. Vinum quoque rarissime bibebat, sic tamen aqua mixtum, ut videretur vini speciem perdidisse. Semper etiam, nisi in Dominicis diebus, jejunabat; nec ea, quæ gustui saperent b, sed quæ vix debilitatem corporis ejus sustentarent, [feria 6 arctius jejunat:] assumebat in cibum. Et cum hæc ageret quotidie, specialiter tamen sexta feria arctiori jejunio, in pane scilicet & aqua, carnem suam affligebat, in se compassionem exercens Dominicæ passionis. Sed licet cibo & potu parcissimo uteretur, de eis tamen, velut de magnis Dei beneficiis, devotas & largifluas gratiarum actiones Domino exhibebat. Et ut corpus suum parce, sic animam abundanter pascebat, eam sacræ Scripturæ & aliorum sanctorum librorum lectione, velut spirituali cibo & potu, jugiter reficiens, illud firmiter gerens in animo, Non ex solo pane vivit homo, sed ex omni verbo quod procedit de ore Dei. [Deut. 8.]

[3] Licet vero ipsa, quam diximus, abftinentia potuisset merito sufficere, ea tamen vir Dei minime contentus, sex c annis singulis Quadragenas observabat, [sex Quadragesimas observat,] in quibus uno tantum insipido ferculo utebatur: & in tribus earum in pane & aqua jejunans, quandoque solis foliis caulium absque pane, quandoque solis crudis fructibus vescebatur. Nec enumerari facile aut narrari potest, quanta austeritate die noctuque majoribus se abstinentiæ frænis astrinxerit, quibus humanam fragilitatem quasi inhumaniter refrænans affligebat, ita ut insectari ipsam mortem & rapere velle videretur. Vnum quippe ab eo gestum traditur, quod plurimis fortasse, ut de Origene ait Eusebius, minus perfecti sensus esse videbitur, sed perfectæ fidei indicium continens. Quodam enim Quadragesimali tempore, [& unam in fovea frigore constrictus,] quasi fortiora tormentorum genera excogitans, ut jejunium austerius adimpleret, & divinæ contemplationi vacaret attentius, in foveam quamdam descendens, solum panes decem & octo cepas pro sustentatione intulit. Et ecce cum ibi imbrium & nivium frigorisque nimia invaluisset asperitas, vestimenta ejus glacierum tenacitate sic adhæserunt circumstantibus foveæ parietibus, ut viginti diebus immobilis permaneret, in Dei laudibus tamen perseverans. Et expleta hujusmodi Quadragesima d, cum supervenissent quidam devoti, qui pro sancta ejus benedictione accipienda ad eum tunc accedere soliti erant, ipsum quasi semivivum repererunt:& inde cum fletu & planctu eum trahentes, & accenso igne refocillantes, adhuc ibi quinque panes, qui superfuerant, invenientes, mirati sunt e. O quam mirabiliter tanto tempore eum quinque panibus pavit in antro, qui multa hominum millia quinque panibus satiaverat in deserto! Postea tamen audivit vocem sibi dicentem, eumque divinitus docentem: Frater Petre, inquit, noli tam grave onus asello tuo imponere: quia si eum perimis, [ac quinque panibus solis victitans.] inde coram Deo redditurus es rationem. Quo audito, se deinceps a tam gravibus & importabilibus corporeæ fragilitate oneribus aliquatenus temperavit. Sed hicte alloquor, o mira Dei providentia. Qui enim cuncta sapienter suaviterque disponis, cur hujus servi tui animum in tantam & tam immoderatam, ut ita dicam, pœnitentiam attrahere voluisti, a qua eum postea tuo pio moderamine retrahere decrevisti? Sane hoc ideo, ut magnum fidei ejus zelum ostenderes, & per hoc arduum, & magis admirandum quam imirandum exemplum, nos molles nimis & desides, ad qualemcumque pœnitentiam provocares. Sic Abraham ad immolandum filium excitasti, non ut immolando occideret, sed ut occidere volendo, obedientiæ justitia innotesceret, & justi obedientia ceteris exemplum demonstraret.

[4] Nec solum fidelis Dei servus in abstinentia plurima, in jejuniis indesinentibus, in vigiliis pene jugibus: [cilicio vestitur,] sed etiam in rebus ceteris admirandam cunctis seculis pœnitentiæ austeritatem observare satagebat. Ipse namque vilibus multum & asperis vestimentis indutus, ciliciis de pilis equorum reticulatis & nodosis utebatur, sicut Baptista Joannes de pilis camelorum vestiebatur. Fuit ille magnus doctor & prædicator pœnitentiæ: iste vero magnus ejus imitator & discipulus: magna tamen quædam de discipulo narramus, quæ de magistro non legimus. [catenaque ferrea,] Hic namque ad nudam carnem catenam ferream, vel quandoque ferreum circulum deferebat: hic strati mollitiem spernens, super terram ac nudis tabulis, vel cancellatis craticulis, vestitus cilicio & præcinctus lumbos ferreo circulo aut catena, dormiendo jacebat: & pro pulvinari lignum aut lapidem, vel aliquid hujusmodi capiti supponebat. Et, quod mirum est dictu, etiam infirmus numquam molliori lecto usus fuisse perhibetur. Quid plura? Hic in quibusdam prædictarum Quadragesimarum temporibus solo cilicio pro omni veste usus est. In quibusdam vero cilicio, superimposita lorica, cujus pondere caro ejus per subintrantes cilicii nodos sæpius vulnerata, sanie & vermibus scaturiens putrescebat. Quid hic dicimus? [& duriter cubare solitus,] Unde tanta in mortali & fragili corpore fortitudo? Unde tam fortis in homine debili tolerantiæ virtus? Sane tam longum tamque austerum martyrii genus homo Dei supra hominem, non humana, sed divina virtute sibi specialiter affistente, tolerare potuisse credendus est. Ideoque fieri potuit, ut tam onerosum jugum non solum fortiter & libenter, sed leviter & suaviter tolleraret illius gratia, qui ait: Jugum meum suave est, & onus meum leve. [Matth. II,]

[5] Congruebat igitur, ut lucerna hæc ardens & lucens non absconderetur sub modio, sed supra candelabrum poneretur, ut luceret omnibus qui in domo Dei sunt. Ideoque cum aliquamdiu latuisset in eremo, [Multos sibi adsciscit socios:] postea palam innotuit mundo. Virtutum namque suarum splendor, & rutilans caritatis flamma, & odorifera omnimodæ sanctitatis fama ita generaliter dispergi longeque ac late diffundi meruerunt, ut ad sanctæ vitæ societatem, ejusque imitationem multos allicerent. Vnde factum est, ut tanta ad eum multitudo Fratrum, suo subdenda magisterio & exemplo docenda conflueret, quod ad eorum convenientem habitationem varia oportuerit loca conftruere. Quæ cum pauperrima essent, non desinebat vir sanctus. Fratrum paupertatem sua visitatione consolari, & beatæ paupertatis Christi eis documenta atque exempla proponere, ceteraq; præcepta & Euangelica consilia, quæ ipse singula summo amore & studio impleverat, summa diligentia implenda docere. Et ne pusillus grex quem sic ovili Christi aggregaverat, dispersus periret, cum audisset vir Dei omnes Ordines, per Apostolicā Sedem non approbatos, debere cassari, in generali f Concilio Lugdunensi, tunc sub Gregorio Papa X celebrando; [in Conciliio Lugdunensi impetrat a Gregorio X ordinis confirmationē:] ipse ut pius & verus Pastor, animam suam ponens pro ovibus suis, non sibi nec laboribus suis parcens, licet debilis & confractus, non equitando, sed pedibus eundo, assumptis secum duobus Fratribus, iter illud longum & asperum cum magno vitæ suæ periculo arripuit. Sed Dei auxiliante gratia illuc perveniens, ultra quam sperabat, in oculis summi Pontificis gratiam invenire meruit, & privilegium confirmationis sui Ordinis sub B. Benedicti Regula impetravit. Quod benedictus Deus pia dispensatione fieri voluit, ut benedicta illius sancti Patris Regula, tunc multum, & nunc magis a quibusdam (pro dolor!) solo nomine monachis conculcata, per novam hujus sancti Ordinis institutionem relevata, in melius reformetur.

[6] [in reditu servatur a variis molestiis.] Nec prospero fine & fructuoso eventu frustrata est regulatissima ordinatrix, & ordinatissima omnium ordinum regulatrix Dei voluntas atque dispositio. Nam post immensos illius itineris labores, post innumera viæ pericula, post latronum g insidias, a quibus miraculose, misso sibi divinitus nuntio in effigie militis, super equum album sedentis & ejus viam dirigentis, ereptus atque liberatus est, h post alias quoque varias tribulationes & molestias, quas non solum in se, sed eo absente etiam in Fratribus suis & eorum monafteriis & bonis, a quibusdam illorum locorum Episcopis pertulit; post hæc, inquam, tam diversa & adversa laborum atque periculorum genera, tandem divina eum protegente gratia, ad propria reversus, cum ingenti gaudio & omni exultatione suscipitur. Et cito post, congregatis undique Fratribus suis, in monasterio sancti Spiritus de Magellis generale Capitulum celebrat: ubi eodem Spiritu inspirante multa cum eis de observatione mandatorum Dei & dictæ Regulæ pertractans, [statuta condit,] plurima statuta i valde salutaria ad reformationem monasticæ disciplinæ utiliter ordinavit. Et ex tunc & deinceps multa loca & monasteria, etiam quædam quæ monachorum nigrorum fuerant, suo Ordini mancipavit k. Crevitq; adeo ejus sancta Religio, ur in brevi triginta sex loca Domino dedicarit, in quibus fere sexcenti Fratres & oblati, cum multa devota familia, variis virtutum & bonorum operum exercitiis insudabant. [babet sub se 36 loca.] Et quia multi devoti seculares, habitum religionis assumere non valentes, societatem & participationem Ordinis habere zelabant, constituit quamdam Confraternitatem: in qua sub certis salutaribus observantiis, in pluribus civitatibus & locis, innumera utriusque sexus multitudo, in misericordiæ aliarumque virtutum operibus proficiens, Christo & membris ejus pia exhibebat obsequia. Sic Deus novellæ vineæ, quam per servum suum plantaverat, magnum in tam brevi tempore dare voluit incrementum, simulque multiplicavit gentem, & magnificavit lætitiam. [Confraternitates instituit:] Nam de hujus Religionis multiplicatione & magnificatione totus exultabat orbis, & virum Dei ac Fratres ejus, tanquam Sanctos, universus exaltabat populus: quippe cum Deus non solum per eum, sed etiam per plurimos Fratrum suorum, multa & magna miracula sua l mirabili gratia edere dignaretur.

[7] Nec solum, ut prædiximus, sed aliis miris & inenarrabilibus modis fuit ei magnus caritatis zelus: [magno zelo procurat salutem animarum.] non solum ad suorum Fratrum, sed etiam ad cunctarum animarum salutem. Nec enarrare facile est, quot de faucibus diaboli animas extraxerit, quot a via pravitatis ad viam pietatis, a vanitate ad veritatem, a cupiditate ad caritatem, a superba elatione ad humilem subjectionem attraxerit. Unde factum est, ut ejus doctrina & exemplo, viri & mulieres circumadjacentium locorum omnes pene religiosi viderentur. Quod si inter eos lis aliqua aut discordia oriretur, si quod scandalum, si quid bonis moribus adversum nasceretur, ejus auctoritate & consilio quasi divino quodam mandato territi, cuncti fuerunt ad emendationem conversi. Sed quis exprimere sufficiat misericordiæ zelum, quem ipse specialiter gerebat erga pauperes? Ipsos quippe non solum spirituali, sed etiam corporali refectione fovebat. Vnde cum ad eum undique confluerent, eis ultra quam dici possit compatiens, elëemosynas erogabat. [benignus in pauperes,] Cumque multa ei & suis pauperibus Fratribus donarentur, ipse tamquam fidelis dispensator, Propheræ doctrinam secutus, dispersit omnia & dedit pauperibus: & ideo justitia ejus manet in seculum seculi. [Psal. III.] Sic ergo omne quod ipse possidebat, omnium quasi commune patrimonium erat. Nam ut inopibus alimenta, dotes virginibus, remedia infirmis, & oppressis subsidia largiretur, m præcepit suis Fratribus non solum oves & boves & alia monasteriorum suorum animalia, sed etiam argenteos calices & sericas vestes aliaque pretiosa ecclesiarum ornamenta vendere: ut harum rerum pretia in pretiosiorum eleemosynarum præmia commutaret. Nolebat autem Fratres suos aut divitiis abundare, aut rebus pretiosis delectari, sed paupertatem Christi renere, ac eorum pauperem vitam exemplo Apostoli & secundum regulam B. Benedicti ac sanctorum Patrum documenta, manuum suarum laboribus sustentari.

[8] Confluebant autem ad eum non solum pauperes, sed etiam divites, & omnium statuum homines, & ecclesiastici & seculares: [ad se venientes optime instituit,] quos juxta suæ exigentiam conditionis devote, reverenter ac humiliter suscipiens, spirituali elëemosyna, verbo scilicet sanctæ doctrinæ, velut cibo spiritualis alimoniæ, pascere & abudanter reficere satagebat. Et licet vir ille simplex & rectus non multum foret peritus, aut magna litterarum scientia præditus, illa scilicet quæ stultitia est apud Deum (quia, ut ait Apostolus, quæ stulta sunt mundi, elegit Deus ut confundat fortia) tamen divina sapientia repletus, omnes salubriter instruebat, singulos juxta congruentiam suorum statuum specialibus monitis erudiens. [1 Cor. 1] Cumque non solum simplicibus & popularibus, sed etiam disertis & sapientibus de divinis rebus loqueretur; non tentabat verba proferre diserta, sed fortia: nec ad audientiæ popularis illecebram cultu fucata, sed ad divinam gratiam & gloriam consequendam rudi veritate simplicia & simplici puritate utilia. Vnde quia doctrinæ ac vocis ejus puritas, & pura sinceritas non eloquentiæ viribus utebatur ad virtutis argumenta, sed rebus: ideo manifeste & evidenter aderat ei divina gratia, per quam innumeros sui imitatione ad virtutum opera provocabat: quippe qui non solum verbo, veru etiam in opere consummatæ disciplinæ præberet exempla. [sed absque fuco verborum,] Hoc autem de eo singulariter admirandum narratur, quod nullus erat tot vitiorum laqueis irretitus, aut tantorum peccatorum pondere pressus, qui sancta facie ejus prospecta, & auditis ejus verbis mellifluis, ad conscientiæ compunctionem non rediret, vel ab ejus præsentia absque consolationis gratia recederet. Et qui eum semel viderat, [compunctosque ac consolatos dimitrit.] illum revidere cupiebat ardentius: ideoque tanta ad eum populorum frequentia concurrebat, quod non erat ei omnibus loquendi facultas; sed ut ejus visione consolarentur, locum aliquem eminentiorem ascendebant, ut data ab eo benedictione recederent: ubi quandoque plures infirmi & dæmoniaci ejus precibus & meritis sanabantur.

ANNOTATA.

a Surius vertit Psalmos Pœnitentiales.

b Maphæus, Panis inquit, quo vescebatur, multo erat semper tempore ante decoctus, scatensq; sæpius vermibus, durus etiam instar lapidis, qui vix frangi nedum incidi posset: quem & ipse solebat per æstatem ad solis æstum ponere, quo decoctior etiam aridiorque redderetur.

c Surius solum quatuor Quadragesimas scripsit: sex autem sic partitur Tellera parte 3 cap. 2; ut prima fuerit, quæ vulgo Major dicitur, communis omnibus Christianis: secunda a Feria 2 post Octavas Paschæ usq; ad Pentecosten (& huc facit quod scripsit ipsemet Opusc. I, parte 1 cap. 2. Licet quidam dicunt illos quinquaginta dies, qui sunt a Paschate usque ad Pentecosten esse a jejunio exemptos; si tamen aliquis ex devotione jejunet, non est prohibendus: atque utinam semper jejunassemus!) tertia a festo SS. Petri & Pauli usque ad festum Assumptionis Mariæ dierum 45: quarta dierum 47, ab Exaltatione Sanctæ Crucis 14 Septembris ad finem Octobris: quinta dierum 46, a die Sanctorum Quatuor Coronatorum 8 Novembris ad Natalem Domini: sexta, ab Epiphania fere usque ad Quadragesimam majorem.

d Maphæus: Exactis viginti diebus.

e Idem addit: Sed & alio tempore Quadragesimæ non leviora his aggressus est. Relictis enim sociis inhabitavit rupem quamdā cavatam, nudo corpore, solum indutus cilicium: durioremque numquam Quadragesimam, propter nimiam frigoris asperitatem, se egisse ipse confessus est.

f Concilium illud Lugdunense celebratum fuit an. 1274, a die 7 Maji ad 17 Iulii.

g Maphæus causam addit, quia in Lucensi agro ac Pistoriensi, cum cives utrimque gravissimis odiis agitarentur, turbata erant itinera a pessimis grassatoribus, qui insidiabantur non tam rebus quam vitæ transeuntium. Non tamen inter hos, sed his aliisque Guelfis confœderatis bellum Contra Pisanos fuit, ut scribit certior istarum rerum testis Ptolomæus Lucensis ad hunc ipsum an. 1274. Sic autem habet: Hoc eodē anno Guelfi Tusciæ, videlicet Florentini, Senenses, Pistorienses, Pratenses, S. Miniati, S. Geminiani, Vulterranenses, Collenses, cum Lucensibus fecerunt societatem contra Pisanos, & duravit guerra duobus annis.

h Maphæus: Hac vadentem sanctum hominem comitari visus est, albo quidam invectus equo atque insigni præstans forma, commonereq; amice ut cautius saluti suæ prospicerent, propter infestos qui circum latitabant viarū insidiatores. Prætergresso eo deinde longius, ex silva quadam quam introierant, tres in eum atque in socios simul latrunculi, quasi opulentam prædā nacti, irruerunt: sed miro Dei judicio, tres utiq; pari numero serpentes, ac si opē sanctis hominibus allaturi viderentur, impetum in eos fecerunt. Qui exterriti fugatique, cum inde divertentes alio in loco illis denuo insultassent, a tribus denuo serpentibus exturbati pulsique effugerunt. Tandem præeuntē longe illum socii, compresso gradu adhortati sunt ut retrocederet: animadvertebant enim nihil immutatū insidiatorum ipsorum animum, anhelantem omnimo quod conceperant perficere. Dum autē retro quantocius iter agerent, rursus formosus ille eques, qui primo eos periculi, quod postea offenderant, certiores cautioresq; fecerat, læto obvians vultu; securo ut animo essent hortatus est: quos & recta simul deducens via, numquam, donec ab omni viarum discrimine erepti fuerunt, incomitatos reliquit: atque ubi ad locum [securum] pervenerunt, indicato ad quod profecturi erant oppido, statim disparuit.

i Statura hæc approbavit ipse factus Pontifex, per Bullam quæ habetur tom. 1. Bullarii, atque ex parte in Supplemento recitabitur.

k Maphæus in particulari hæc addit: Deinceps multa ab aliis destituta desolataq; monasteria refecit, refectaque dedit habitanda Monachis suis: præsertimq; monasteriū in Fayfolis vocatum, dicatumq; nomini Virginis Mariæ, cujus olim Abbas, quem supra memoravimus, habitum ei primo Religionis dederat. Hoc cū neglectum penitus dirutumq; esset restauravit ipse, reparavit, ornavit, auxit insuper opulentis quæ ante ei debebantur prædiis atque amplissimo monachorum cœtu, magna cum omnium circum habitantium populorum gratulatione ac veneratione…captus postea amore solitudinis, secedens inde, alium quē noverat sanctæ vitæ virum loco sui suffecit. Verum urgente tyrannide cujusdam Simonis præpotentis hominis, qui sex annos vim injuriamque inferre sanctis Monachis nunquā destitit, migrarunt inde consilio & monitu optimi Patris: atq; in monasterium aliud, quod B. Joannis in Plano nominatum est, ubi tutius tranquilliusque degerent, se transtulerunt, quod & item egregie repararunt, ornatiusque ac opulentius non multo post tempore reddiderunt. Hactenus ille: nos de illis duobus monasteriis plura inferius dicemus. Faber perperam de Fæsulis expressit, sunt enim Fæsulæ Tusciæ civitas olim ampla nunc exigua prope Florentiam.

l Miraculorum partem aliquam exponit Maphæus, prius quam agere incipiat de Ordine instituto: nos ea summatim recensuimus, & plenius infra relaturi sumus.

m Locum hunc Surius sic mutavit. Plerumq; præcepit suis Fratribus oves & boves & alia monasteriorū suorum animalia, cum audiret ea multiplicata, vendere: & ex ea pecunia & nova construebat monasteria, & pauperibus largiebatur. Argenteos autem calices & sericas vestes, aliaque pretiosa ecclesiarum ornamenta, vendi aut aliis ecclesiis donari curabat, ne Fratres rebus pretiosis delectarentur: multa enim ei donabantur, aurum, argentum, vestes, cera & alia complura, quæ ille per sui Ordinis monasteria, aliorum quoque Religiosorum, & per seculares ecclesias solicite distribuebat.

CAPUT II.
Fuga ad loca magis secreta. Summus Pontificatus admissus, & depositus.

[9] [Certis temporibus nulli loqui solitus,] Licet autem vir Dei quarta & sexta feriis totius anni, ac in quatuor Quadragesimis ad hominibus sequestratus, Deo & sibiipsi vacans, nullius admitteret colloquium; hoc tamen non contentus, illā, quam prædiximus, inquietudinem & popularis frequentiæ molestiam non ferens, sed ut indesinenter divinis meditationibus inhæreret, vitam secretiorem habere desiderans; deliberavit subterfugere multitudinem, & a communi conventu Fratrum, quem ipse fundaverat, ad alium locum desertum discedere, Quod cum ille Fratribus indicasset: [magis tamē solitarius degere volens,] Cur nos, inquiunt, Pater, deseris? aut cui nos desolatos relinquis? Ipse vero eos flentes & gementes consolans: Non vos, inquit, filioli, relinquo, sed quod facere dispono, pro mea & vestra utilitare facio. Ego quippe senex sum, & consueta hactenus onera portare non possum: sed a vobis absens, semper auxilio & consilio præsens ero. [secedit ad S. Bartholomæi de Legio,] Igitur cum, assumptis secum paucis Fratribus, secessisset ad locum secretissimum S. Bartholomæi de Legio, ubi credebar se hominibus ignorari; abscondi tamen non potuit lucerna super candelabrum posita: sed multo plus, quam antea, ibi a populo quæsitus & frequentatus, virtuosæ lucis suæ opera mundo declarare compulsus est. Ipse vero terrena fastidiens, cogitavit adhuc ad locum altiorem atque difficiliorem ascendere. Et assumpto secum uno socio, in supremo montis Magellæ veniens, descendit ad quamdam a cryptam, [inde in montes Magellæ.] ad quam sine periculo non poterat haberi accessus; ut ubinam degeret, nullus agnosceret; vel agnoscens, illuc accedere formidaret. Ibique ad honorem S. Joannis Euangelistæ constructo oratorio, pro se & duobus sociis cellas b ædificans, per plures annos mansit. In quo loco multa per eum miracula c Dominus ostendere dignatus est. Cumque nec sic latere potuisset, & major ibi hominum multitudo concurreret; ut eorum laboribus parceret atque periculis, redire disposuit ad montem Murronis, ubi primo suæ conversionis tempore manere consueverat. Quem loci illius incolæ, mentes eorum instigante Deo, cum innumera utriusque sexus multitudine, cum processionum solennitate, cum oblatione devota munerum ad Dei cultum pertinentium, cum jubilo laudum & exultationum, quasi Angelum de cælo missum, officiose & honorifice susceperunt. d

[10] Igitur vir sanctus ibi in cella reclufus, plusquam unquam alibi, magna cum austeritate vivebat: seque ad finem appropinquare conspiciens, holocaustum Deo odoriferum magis ac magis offerre studebat. Sed cum ibi per anni & mensis unius spatium habitasset, placuit Divinæ providentiæ eumde cella extrahere, & ad novi certaminis campum dirigere, ut fortis athleta majoris gloriæ coronam perciperet. Nam cum Sedes Apostolica, post obitum Nicolai Papæ quarti, propter Cardinalium discordiam, biennio & amplius viduata Pastore vacasset, & ipsi apud Perusium congregati, iterum de celebranda electione tractarent; unus eorum, qui primæ vocis honore fungebatur, Fratrem Petrum de Murrone, in Summum nominavit Pontificem. Ad quam vocem ceteri stupefacti, [Eligitur in summum Pontificem,] inspirante ac instigante Spiritu sancto, eum concorditer elegerunt: quod rarissime alias contigisse legitur. Impedit quippe sæpe hujus electionis concordiam malignus ille spiritus discordiæ, qui cæca ambitione superbos homines ad hujus honoris culmen desiderandum imprudenter ac impudenter impellit. Facta igitur illa tam mira & inconsueta electione, cum de ea singuli ingenti lætitia & inenarrabili gaudio exultarent, solus ipse vir sanctus nimio mœrore grandique lamento repletus est. Et cum de hoc ejus honore totus populus lætus, inspirante Domino, prosiliret; humiliter ille recusare satagebat, indignum se titulo tanti honoris existimans, ut dignus magis fieret: magis enim dignus efficitur, qui quod meretur, recusat. Nec sibi sese excusare satis erat, sed latenter cum uno e socio, cui cordis sui secretum prodiderat, [fugam capiens retinetur.] fugam capere attentavit. Verum subita populi multitudine circumventus, cum evandendi spes non esset, Papalem dignitatem, magis violentatus, quam voluntarius, acceptavit: non enim tamquam idoneum se ad illud officium testabatur ascitum, sed velut indignum ab illa vitæ monasticæ disciplina querebatur expulsum.

[11] Ipse ergo a monachorum cœtu ad summum Pontificium raptus, [excipit Reges Siciliæ & Hungariæ:] tanta districtione omni ævo suo propositum solitudinis custodivit, ut nihil de præteritæ humilitatis tenore laxaverit, aut de adjecto sibi honore blanditus sit. Unde cum audita suæ electionis fama, Reges Siciliæ & Hungariæ f veloci cursu ad eum pervenissent, & relicta cella ad monasterium sancti Spiritus cum eis descendisset, & peractis ibi aliquantis diebus ire Romam disponeret; non magnum equorum apparatum, sed parvum asellum sibi adhiberi præcepit. Quod Reges admirantes & Cardinales g, [in asello venit usque Aquilam:] aliique viæ suæ comitantes vestigia, suadebant ne hanc Ecclesiæ Dei inferret injuriam. Sed ab incepto humilitatis proposito eum frustra conantur abstrahere: nam usque ad civitatem Aquilæ super asellum sedens, honorabili ac innumerabili turba comitatus accessit. Hoc autem ab eo factum est, non quidem superba singularitate, quasi alios, qui aliter fecerant, reprobare voluerit: sed singulari humilitate, quæ a sanctæ rusticitatis monastica consuetudine nec facile nec cito avelli potuit. Hos quippe magnificos apparatus, sive in equis sive in vestibus ac aliis exterioribus ornamentis, quos plerique pompas vocant, [(quamvis liceat Pontificibus quosdam præse ferre apparatus)] a tempore B. Silvestri Papæ sancti Patris, non solum Summi Pontifices, sed & alii minores Episcopi, non ad suam, sed ad Christi, & Ecclesiæ ejus gloriam extollendam introduxisse credendi sunt: quos exterius cum temperantiæ moderamine observare, interius tamen servata humilitate, non est vanitatis aut vitii, sed est virtutis ac meriti. Unde graviter increpandi sunt illi & præcipue monachi, qui sub prætextu humilitatis, propter hujus consuetudinis observantiam, statui Episcopali superbe detrahunt. Multa namque in talibus decent Episcopos, quæ non decent monachos, aut eorum Abbates vel Prælatos, sicut B. Bernardus testatur, dicens: Alia equidem est causa Episcoporum, alia monachorum. Scimus enim, quod illi sapientibus & insipientibus debitores cum sint, carnalis populi devotionem, quia spiritualibus non possunt, corporalibus excitant ornamentis. Quod autem Christus illam singularem hujus servi sui humilitatem non sibi aut Ecclesiæ suæ imputaret ad injuriam, sed ad honorem, singulari voluit declarare miraculo. Nam cum multi post eum infirmi portarentur, ut saltem possent ejus tangere simbriam vestimenti (erat enim totius populi mira erga eum fidei devotio) homo quidam filium suum, ambobus pedibus claudum, portans, [claudum sanat:] cum ad virum sanctum præ multitudine non valeret accedere; asello, de quo descenderat, puerum imposuit: qui sanitate recepta, ab illa hora firmiter ambulavit. h

[12] In dicta igitur civitate Aquilæ, vocato Cardinalium cœtu, Pater sanctus, in festo Decollationis S. Joannis Baptistæ, [coronatur assumpto nominæ Cælestini,] Coronam aliaque Apostolica suscepit insignia. Et quia in terris habitans jam cælestis erat, & cum Apostolo vere dicere poterat, Nostra conversatio in cælis est; in sua coronatione, Deo (ut credimus) inspirante, Cælestini nomen accepit. [Philip. 3,] Ipse quoque, ut vere Cælestinus, cælestem thesaurum Indulgentiarum Apostolicarum i liberaliter aperuit. Cumque Prælati & Principes essent ei ad petenda beneficia Ecclesiastica importuni, cogitavit non solum divitibus temporales, sed etiam pauperibus spirituales divitias impartiri. Deinde vero, cum ad preces Regis Siciliæ venisset Neapolim, [creat 12 Cardinales,] ibi cum sua Curia aliquamdiu residens, fecit ordinationem unam duodecim Cardinalium: inter quos ex suo Ordine duos Fratres elegit, ut cum illis in Pontificio spirituale haberet consortium, cum quibus ab ipso tirocinio militiæ spiritualis, seu in cœnobio seu in eremo, contubernium ei fuit. Ipse namque cœnobitica professione & anachoreticæ sublimitatis perfectione ita diligenter instructus atque inflammatus erat, [quasi in solitudine vivit.] ut etiam in Papali camera & augusto palatio cellam ligneam angustumque sibi & eremiticum fieri voluerit habitaculum, ut in alto humilis, inter turbas solitarius, inter divitias pauper viveret, sicque liberius orationi ac contemplationi vacaret.

[13] Ibi ergo assidue cogitare cœpit, qualiter hujusmodi Pontificali honore, velut importabili onere deposito, abjectaque temporali solicitudine, ad antiquam solitudinem repedaret. Cumque peritorum consilio id jure ac sine animæ suæ discrimine fieri posse comperisset, ita in hoc cor suum animumque firmavit, ut ab illo proposito nullus eum dimovere potuerit. Quid plura? Cum ipse anno quasi dimidio Sedi Apostolicæ præfuisset, tandem in vigilia k sanctæ Luciæ, celebrato Fratrum suorum consistorio, ibi libere cessit Papatus oneri & honori. [Abdicato Papatu,] Et depositis Pontificalibus insigniis, de alta Petri Sede descendens Cælestinus, ut cælestem sedem conscenderet, ad pedes eorum quibus præfuerat humiliter Petrus prosternitur. O humilitas singularis! rara utique, sed ideo merito pretiosa, non solum in cælis sublimibus præmiis exaltata, sed etiam in terris singularibus extollenda præconiis. Unde ut inter executionem hujus facti & ipsius laudem & admirationem, nulli dubio mentis judicio fluitarentur, miraculum, quod prima die post ejus renuntiationem Dominus per eum facere dignatus est, certum indicium fuit. Nam cum post ejus Missam quidam claudus membris contractis sese ad pedes ipsius prosterneret, [benedictione sanat claudum.] accepta ab eo benedictione, sanus erectus est: quod profecto non fieret, si quod ab eo gestum erat, tamquam indignum Dominus reprobaret. Erubescant itaque, qui huic humilitati superbe detrahentes, temerarie dicere ausi sunt, hoc non ex virtute, sed ex vilitate animi, processisse. l O dignam igitur Papatus renuntiationem, quæ, quantum ad solidam gloriam pertinet, multis Papalibus dignitatibus præferenda est! O gloriosum virum, qui si nihil aliud dignum honore memoriæ gessisset, hoc tamen facto tam admirando & a paucis, proh dolor! imitando, m abunde se posteritati commendasset! Multo plus siquidem commendationis & gloriæ rejecta, quam recepta dignitas contulit: & ei ipsa abjectio honoris, quam acceptio, honorabilior fuit: atque ideo felicior, quia non solum temporali, sed nec æterna mercede carere potuit. Heu! heu! utinam hoc honorandæ humilitatis exemplum hi imitari meruissent, qui in hoc nostro tam misero tamque luctuoso tempore, superbi honoris culmen insectari nisi sunt: non jam fere triginta n annis Ecclesia Christi eorum horrendo dissidio ac nefando schismate lacerata maneret. Sed omissa nunc lacrymabili querela super hoc miserando pariterque erubescendo statu Ecclesiæ, ad propositum redeamus.

ANNOTATA.

a Maphæus hoc modo locum describit. Erat is in summo apice Magellæ montis, distans a planitie sex circiter millia passuum; ex quo descendebatur ad quamdam cavernam, sitam in frontispicio vallis, præterfluebatque illam flumen, quod Orfontem vulgus appellat. Hic est ille gelidus fluvius Ufens, per imas quærens iter valles, cujus corruptis paucis litteris meminit Virgilius Æn. VII. Nec vero facilis erat illuc descensus. Quare ut tuto cum luberet posset descendere, fabricaverat sibi solerti artificio uncos ligneos, quibus innixus, ab omni quod imminebat illi periculo securior liberiorque evadebat.

b Addit Maphæus, cubicula pro hospitibus, si qui advenissent.

c Horum quoque partem Maphæus exponit, alibi plenius referenda.

d Idem sic prosequitur. Ac tunc quidem delegit sibi quod inhabitaret Segezeanum, vetustum quoddam oppidum, fabricata ibi domuncula, quod a Sulmone duobus millibus passuum, a novo autem sancti Spiritus monasterio quingentis tantum distabat. Atque hic Librum secundum finit Maphæus, tertium deinceps exordiens.

e Petrarcha lib.2 de Vita Solitaria Sect. 3 cap. 18 appellat Robertum Salentinum, discipulum S. Petri. Hujus, ut Beati, Vitam habemus dandam 18 Iulii.

f De Carolo Martello, titulo tenus Rege Hungariæ, jam alibi actum.

g Non Cardinales, sed Cardinalium Legati, scilicet Archiepiscopus Lugdunensis, & Vrbevetanus atque Pactensis Episcopi, in comitatu illo usque Aquilam fuerunt.

h Maphæus id factum ait, quando vir sanctus de asello descendit in oppido, quod Castellum-vetus dictum est: distat 8 p.m. Aquila.

i Idem Maphæus, Omnibus qui tunc adstiterant, uberiore quam unquam auditum est relaxatione, veniam omnium peccatorum plenam consummatamque concessit. Idem fecit octava post die, quo desiderium servandarum animarum impleret vir magnus & simplicissimus. Donavit quoque eamdem Indulgentiam ecclesiæ B. Mariæ, quæ Collis-Madii vocata est, quotannis in die Coronationis suæ, publicoque insuper potestatis Apostolicæ privilegio roboravit.

k Ipso S. Luciæ festo id factum, scribit Iacobus Cardinalis.

l Hic inserebatur locus ex Petrarcha citante Ambrosium: cujus verba satis est jam semel superius integra exhibuisse.

m Maphæus hoc loco congerit exempla Imperatorum Romanorum, quilicet Gentiles, Imperium tamen vel abdicandum censuerunt tamquam intolerabile pondus, vel reapse eo se abdicarunt: quos nihil attinet adnumerare, cum sint ex Cæsarea historia noti.

n Incepit schisma istud an. 1378 post mortem Gregorii XI, quando Romæ electus fuit Vrbanus VI, & contra cum Fundis Clemens VII, qui post Vrbani mortem sedit contra ei subrogatum anno 1389 Bonifacium IX. Clementivero defuncto sub annum 1394 succeßit Petrus de Luna, dictus Benedictus XIII; seditque partim contra Bonifacium IX, partim contra successores ejus Innocentium VII & Gregorium XII: huic autem & Benedicto acceßit tertius anno 1409 Alexander V, successoremque accepit anno 1410 Ioannem XXIII: donec tribus illis, qui simul Papatum sibi arrogabant, pro bono pacis ecclesiasticæ, exauctoratis in Concilio Constantiensi an. 1415; electus tandem est an. 1417 Martinus V, post annos 37 quibus Schisma duraverat: atque hinc intelligitur Vita præsens scripta esse circa annum 1408.

CAPUT III.
Vita privata: arcta custodia. Mors, sepultura.

[14] Postquam igitur Papali honori, quem miseri superbe rapere aut adeptum retinere cupiunt, vir ille felix humiliter renuntiate cupida aviditate studuerat; [Redit hilaris ad eremum:] illo honore maximo, velut onere mortifero depulso, ad suave jugum Christi, in pristina solitudine ferendum, lætus redire satagebat. Unde (ut narraverunt, qui viderunt) tanto ille fugiebat cum gaudio, tantaque signa lætitiæ spiritualis oculis ac fronte gestabat, dum sibi redditus liber abscederet, ut in vultu ejus nescio quid Angelicum reluceret. Ideo, ut a quodam a egregio dictum est: Ejus ascensus, quam mœstus, quamque contra animum suum fuerit, descensus lætus & spontaneus declaravit. Sed quam indignam his tam dignis meritis ac moribus suis procellam exceperit, audiamus. Ille namque Bonifacius, qui ei in Sede Apostolica successerat; quam non mœstus, ut ipse, sed lætus, utpote ambitiosus, ascenderat, & quem vir sanctus sibi successurum prædixerat; cum licentiam redeundi ad cellam suam, ab eo pedibus suis prostratus reverenter & humiliter postulasset, terribilibus ei verbis negavit: timebat enim, ne forte vir sanctus a devoto sibi populo tamquam Summus Pontifex coleretur, maxime quia in dubium vertebatur, utrum ipse Papatui resignare potuerit. Igitur cum ab illius timidi ac territi, ideoque terribilis hominis conspectu, vir simplex & rectus a Neapoli clandestine fugiendo abscederet, ut propositum, quod ante renuntiationem disposuerat, implens, Deo pacifice solitarieque deserviret; ne vel ipse vel alius hanc fugam inobedientiæ aut alterius culpæ ream esse crederet, Deus per eum miraculum facere dignatus est. Nam in via, assistente sibi Abbate monasterii b Casinensis cum pluribus aliis, mulier quædam filiam suam, ambabus manibus paralyticam, lacrymose clamans ejusque auxilium postulans, [Signo Crucis sanat paralyticam.] præsentavit. Cui ille, ut pius erat, misericorditer compatiens, sanctæ Crucis signum fecit: & ex illa hora subito sanata, perfectum manuum suarum usum recepit. Post hoc vero, cum tandem ad cellam suam pervenisset, coram altari humiliter & devote prostratus, Deo gratias referebat. Quem etiam singuli cum gratiarum actione, tantaque exultatione & veneratione susceperunt, ut ejus prælentiam vel aspectum quasi cæleste aliquod beneficium amplectentes, non minus ei, quam Angelo, si e cælo delapsus hominibus se offerret, venerationis impenderint.

[15] Audiens itaque Bonifacius, ille tumidus utique, sed timidus, & tumore adeptæ gloriæ turgidus, & timore adimendæ turbatus; audiens, inquam, virum Dei, [reducendus ad Bonifacium Papā, fugit:] absque sua licentia discessisse, timuit, eum non ad cellam suam, sed ad alium migrasse locum, ad Papatum, cui renuntiaverat, resumendum. Ideoque propere misit post eum Camerarium c suum & Abbatem Casinensem: qui eum reperientes in cella rogaverunt, ut ad Papam cito rediret, ne ejus indignationem incurreret. Ipse vero protestationem allegans, quam ante renuntiationem fecerat, supplex orabat, ut Summus Pontifex eum in solitudine pacifice vivere permitteret, pollicitus se nulli hominum, nisi solis suis Fratribus, locuturum. Qua promissione recepta, Camerarius ista Papæ relaturus discessit. Sed ecce alius supervenit nuntius, Apostolicas litteras Camerario deferens, ut absque mora virum sanctum etiam involuntarium reduceret. Cumque idem Camerarius ad cellam non sine impetu & furore rediret, hæc ille fide digno relatu præsentiens, abscondir d se & clandestine fugit; exemplo Christi, qui Herodis persecutionem fugiendo, in Ægyptum deferri voluit, & in Euangelio a Judæis, ipsum lapidare volentibus, se abscondisse legitur, & discipulos suos docuisse, ut cum persequerentur in una civitate, fugerent in aliam. [Matth. 2., Ioan. 8., Matth. 10.] O miranda & miseranda persecutio! Ipse corporis viribus destitutus, & propter ultimam senectutem otio & quieti, quam itinerum labori habilior, ad partes Apuliæ in obscuram silvam, ubi quidam servi Dei habitare dicebantur, per loca abscondita & ignota, uno tantum Fratre comitatus, [vilissime indutus ab omnibus honoratur:] latitandi causa fugere cogitur. Sed quod stupendum est, quamvis mutato habitu consueto, vilissima chlamyde indutus, aliis quoque quibus poterat modis absconditus incederet; tamen quocumque pergeret, agnoscebatur: & quandoque a pueris, quandoque a provectis viris, qui numquam eum viderant, proprio nomine vocabatur. Cumque in silva cum Fratribus tempore Quadragesimæ remansisset, supervenientibus illis, qui ut invenirent & captivum ducerent persequebantur eum, inde abire compulsus est. Et videns se in illis partibus occultari non posse, e mare transire disposuit: paratoque vehiculo, sed male prospero vento, cum per quindecim milliaria navigasset, ad terram iterum impellitur: & juxta civitatem, cui nomen vestia f est, applicuit.

[16] Postquam vero circa maris littus aliquot diebus vir sanctus frustra tranquillum navigandi tempus expectasset, [mandato Regis Siciliæ ductus ad Pontificem,] Capitaneus dictæ civitatis hæc audiens, eum captum detinuit, & hoc Papæ ac pluribus Principibus intimavit. Rex autem Siciliæ, tunc Romæ degens, a Papa mandatum accepit, ut de regno suo eum ad se venire, & secure ac celeriter duci faceret. Ad quod exequendum, Patriarcham Hierosolymitanum g & Priorem sanctæ militiæ, cum quibusdam Religiosis & nobilibus viris, regia auctoritate misit. Ipse vero, cum tam reverentur & tanto honore fungeretur, ubique etiam occurrente sibi innumerabili multitudine, cum tanta cordis alacritate a cunctis suscipitur, ut vix de die, obstante populi importunitate, exire valentes, nocte media iter aggredi cogerentur h: nec tamen sic evadere poterant, quo minus ante diluculum rursus circumdarentur a populo. Erant tunc multi, qui viro Dei suadebant, ut se Papam faceret nominari, dicentes eum de jure non potuisse renuntiare Papatui. Ipse vero constantis animi, & justi rectique indeclinabiliter tenax consilii, licet super hoc iterum deinde ac sæpius interpellatus, firmus in proposito perstitit, asserens id, quod juste fecerat, etiam si non fecisset, voluntarie se esse facturum i. O vocem hominis vere constanter humilis, qui honorem, per quem tam contemptibilem persecutionem evadere potuerat, perseveranter contemnit, & summum sibi honorem in summa humilitate constituit! Ideo Christus, qui humiles exaltare promittit, servum suum in hac persecutione clarum fecit, ac multis miraculis k gloriosum: quæ omnia hic tacere contentus essem, nisi unum me referre cogeret admiratio. [Anagniæ arctissime habitus,] Postquam enim de regno Siciliæ exiverat, postquam a dictis Regalibus nuntiis Camerario Papæ traditus Campaniam intraverat, de nocte occultissime in Anagniam missus, prope Cameram Papæ in quadam domo arctissime reclusus est. Quo in loco, ut quantus esset, qui ibi captivus tenebatur, ostenderet, voluit Dominus hoc eum miraculo declarare. Erat in illa Papæ Curia Archiepiscopus l Consentinus, tam intollerabili dolore calculi variaque gravatus infirmitate, ut eo a medicis derelicto, [liberat calculo Consentinum Archiep.] ipse & omnes qui eum videbant, de ipsius corporali salute desperarent. Jamque familia ejus & sibi vestes lugubres, & magistro suo paraverat exequias: dum ille devotas preces Deo fundens, per sancti viri merita salutis auxilium postulabat. Et ecce subito, oratione facta, perfecte sanus effectus est, ac ita plene convaluit, ut sequenti die hoc Domino Thomæ, quem Pater ille sanctus de ordine suo Cardinalem assumpserat, ad Dei & servi sui gloriam nuntiaret.

[17] Sed quem Christus sic honoravit & mundo gloriosum ostendit, qualiter ille Christi Vicarius inhoneste ac injuriose tractaverit, audiamus. Habuerat enim multa cum viro Dei colloquia m, & tam sancta & humulia responsa ab eo receperat, ut merito deberet ad ejus compassionem moveti. Sed obduratus cæca ambitione animus, difficile flectitur. Igitur in consistorio Cardinalium fingebat consilium quætere, quid de illo viro sibi agendum esset. Cui cum plures dicerent, ut ad cellam, quam semper desideraverat, eum, prout humiliter postulabat, libere redire permitteret; ipse non piæ caritatis, sed propriæ crudelitatis usus consilio, deliberavit in arcto eum carcere detinere. Missus est itaque ad castrum Fumonis n, & in fortissima turri reclusus: [castro Fumonis inclusus,] & adhibitis sex militibus, & aliis triginta satellitibus ad ejus custodiam, die noctuque ita tenebatur arctatus, ut nulli hominum ad eum patere posset accessus. Petiit autem, ut duo sibi darentur Fratres, cum quibus divinum ageret Officium: qui sibi concessi, illius carceris angustiam diu ferre non valentes, inde extrahebantur o infirmi. Erat enim tanta ipsius turris arctario, ut vir sanctus, ubi habebat pedes dum Missam celebraret, ibi caput reclinaret dum dormiendo quiesceret. Sed, pro pudor! sic Bonifacius ille, alter Herodes, Petrum servabat in carcere: sic injuste decernitur vir innocens in carcerem & talem carcerem custodiri, qui nuper custos erat & Pastor totius ovilis Christiani. O vere horrenda sententia, imo vere Herodiana sævitia! Qua igitur procella verborum tam impium nefas obrui meretur? Certe ad hoc monstruosum facinus invalida nostra deficit lingua, ad quod etiam nec Ciceronis eloquentia sufficeret. Sed admiranda & summis laudibus extollenda est viri sancti virtuosa constantia, qui non solum patienter, sed etiam gaudenter hujus carceris ignominiam, multo magis quam antea Papalis aulæ gloriam sustinuit. Nec propter improbitatem custodum aut aliam molestiam, [patientiam exercet martyrio comparandam.] murmur in eo aut querimonia resonuit, vel aliud impatientiæ signum apparuit: sed illud potius spiritualis lætitiæ verbum protulit; Cellam, inquit, desideravi, cellam habeo. O ineffabilem virum, nec labore victum, nec morte vincendum: cujus virtus carcere, cujus patientia dedecore vinci non potuit. Sentiant igitur alii, quod libuerit; ego vero censeo, talem in tali viro carcerem, non indigne æquiparandum esse martyrio. Nec æstimare queo in eo, qui tam horrendum opprobrium tam æquanimiter ferre voluit, etiam martyrium sustinendi defuisse voluntarium animi propositum: & hoc, quam illud, ei tolerabilius fuisse arbitror, quo brevem, quam longum cruciatum est tolerare facilius. Itaque quid de eo rectius dixerim, quam quod de alio p lanctissimo Confessore scriptum legimus: Etsi ei gladius persecutoris defuit, palmam tamen martyrii non amisit?

[18] Postquam autem fidelis athleta diu ac legitime certaverat, justus & misericors Dominus, volens ei pugnæ suæ palmam & victoriæ coronam reddere, hoc modo laboribus, quos per sexaginta quinque q vitæ suæ [eremiticæ] annos pertulerat, [Prædicto obitu suo,] finem imponere disposuit. Consueverat vir sanctus ab Ascensione Domini usque ad Pentecosten, ob reverentiam Spiritus sancti, jejunio, orationi atque silentio instantius solito vacare, & ad omnem se devotionem exercere ferventius. Quam observantiam etiam in illo carcere, quo decem mensium spatio arctatus fuerat, custodivit. Cumque ita die sancto Pentecostes Missam devotissime celebrasset; milites, ad ejus custodiam deputatos, ad se vocari fecit, eisque dissolutionem sui corporis infra proximam Dominicam imminere prædixit. Ab illa autem die cœpit gravissime infirmari, & certus de morte, fecit sibi ministrari extremæ Unctionis Sacramentum. [accipit sacram Vnctionem.] Quo recepto, jacebat vir sanctus non super culcitram aut paleam, sed super tabulam solam cum tapeto vili, coopertus chlamyde. O mira in infirmo corpore sani animi fortitudo! O fortis & insuperabilis paupertatis & humilitatis dilectio! Appropinquante vero mortis suæ agone, exitum suum psalmis & orationibus, quantum poterat, adversus diaboli insidias munire studebat; & ut secum in eis assidue vacarent, Fratres suos instanter & humiliter hortabatur. Unde cum ipsi in divinis pariter perseverarent laudibus, ipso die Sabbati hora vespertina, eo dicente Psalmum: Laudate Dominum in sanctis ejus: statim completo versu, Omnes spiritus laudet Dominum, cum flatu tenuissimo emisit spiritum, [& feliciter excedit e vita,] cum sanctis & beatis spiritibus Deum in perpetuum laudaturus. [Psal. 150.] O beata mors! O felix gloriosusque vitæ finis! immo vero non finis vitæ suæ, sed alterius meliorisque initium: nunc enim nascitur, qui sic moritur. Auditis igitur novis de morte ipsius, Bonifacius Papa, licet plurimum inde gavisus fuerit, tristitiam tamen fingens, exequias ejus in ecclesia sancti Petri de Urbe cum Cardinalibus solenniter celebravit. Misitque unum Cardinalem r & Camerarium suum, qui cum omnibus Episcopis & plurimis Religiosis de provincia Campaniæ corpus ejus ad ecclesiam S. Antonii de Ferentino, quam ipse noviter construxerat, [sepultus in S. Antonii de Ferentino.] honorifice transtulerunt, ubi juxta majus altare cum debita veneratione sepultum est: non enim tantas Sancti illius Reliquias jacere inhonoratas decuit, quem admiratio puræ ac sinceræ vitæ adeo venerabilem fecit.

[18] Ut autem vitæ suæ sanctitatem omnipotens Dominus sibi gratam & acceptabilem esse probaret, idipsum multiplici nobis insinuavit miraculo. Sed solum hic duo recitare sufficiat, [Crux aurei coloris ante obitū visa,] quæ ejus concommitata sunt obitum. Primum. Quidam milites, qui eum custodiebant in carcere, tam Papæ quam aliis pluribus retulerunt, quod a feria sexta usque ad horam mortis ejus, viderunt ante januam camerulæ suæ Crucem coloris aurei, non affixam alicubi, sed mirabiliter pendentem in aëre. Quo miraculoso Crucis signo patenter ostensum est, Crucem pœnitentiæ, quam ille per carnis mortificationem jugiter portaverat, Domino placuisse. Sed & quanti meriti apud Deum fuerit, aliud miraculum declaravit. Erat enim discipulus quidam ejus Robertus Salentinus, ille videlicet, cum quo vir sanctus, dum primum ad Papatum fuisset electus, fugam tentavit: sed cum evadere non valeret, ab eo quæsivit, an se ad excelsa tractum & coactum sequi vellet? Ipse autem, qui a magistro didicerat mundum spernere, Christum vero & ea, quibus ad Christum pervenitur, diligere: Quæso, inquit, ut & labori & periculo meo parcas, meque potius cellæ inopis & tuti otii successorem, quam divitis & solicitæ gloriæ participem velis. Quod & factum est: nam illo Roman abeunte, iste in solitudine perstitit. Hic ergo dignus ejus discipulus, [& animæ ejus cælos petens.] non multo post, beatam ipsius animam, e carcere gemino ereptam, ad sidereas scandentem sedes videre meruit. Qui tanto miraculo stupens, interrogavit, an se tunc etiam sequi, an quid aliud agere juberet? Ille vero, ut in solitudine maneret, admonuit: & sic cælum petens, inter verba disparuit. Hic autem consilii memor, tandem longo confectus senio, post magistrum abiit, magna sanctitatis opinione & mirabilium fama operum relicta. Alia vero pene innumera virtutum atque miraculorum signa s, quibus vir sanctus ante & post mortem claruit, hic narrare omittimus, & ad ea, quæ super his diffuse scripta sunt, & diligenti examine certis auctoribus & veridicis testimoniis approbata, lectorem remittimus. Ex quibus hoc concludere sufficiat, quod propter miraculorum ac meritorum claritatem, [Sanctorum Catalogo adscribitur.] post longam de ejus canonizatione facienda disceptationem, tandem per Clementem Papam quintum, sanctorum Confessorum Catalogo annumeratus est, Anno Domini MCCCXIII tertio Nonas Maji, ab ejus autem transitu, anno circiter XI. t Fuitque ejus festivitas instituta XIV Kalend. Junii, qua die post labores hujus vitæ, in Christi quievit pace.

[20] Hæc igitur, auxiliante Deo, ad suam & gloriosissimi Confessoris sui laudem conscripsi. [Virtutum ejus ac laudum recapitulatio,] Quidquid autem minus dixero, necesse est ignorantiæ meæ potius, quam illius gloriæ derogetur: latius enim virtutum ejus merita laudumque præconia diffunduntur, quam ut meo valeant sermone concludi. Si vero quis voluerit ejus opera honoresque operum tradere monimentis litterarum, certum est quia tanta sunt de eo ac talia, quæ & majus opus & majorem requirant opificem. Ego tamen hic, quanta potui brevitate, inserui pauca de multis, inter quæ etiam nonnulla sunt, quæ pene veritatis fidem excedere judicari possent, nisi ea vera ac certa testimonia approbassent. Sed ut huic operi finis in ejus adhuc laudibus imponatur, singulos Sanctorum titulos, [quia ut Apostolus, Martyr, Confessor, & Virgo,] quos singulariter in se complexus est, brevi sub compendio colligamus. Igitur ut Apostolus, doctrinam Christi verbo & exemplo populis prædicavit; ut Martyr, corporis tormenta carcerisque supplicia pertulit; ut Confessor, die noctuque orationibus & pœnitentiæ operibus ferventissime vacare studuit; ut Virgo, concupiscentiam carnis robusto ac integro munditiæ ac sanctimoniæ tenore calcavit. Quid plura? Ut Pontifex & Pastor bonus, ovili Christi prodesse cupivit, [fuit etiam Pontifex, Sacerdos, Doctor, Eremita,] sed præesse contempsit; ut electus Sacerdos, dignum Deo sacrificium obtulit; ut Doctor egregius, discipulorum mores salutaribus documentis instruxit; denique ut Eremita sanctissimus, solitudinem, paupertatem atque humilitatem, pœnitentiæque austeritatem singulari fervore zelavit. In hoc autem ultimo cunctos ita præcessit, ut cum Ægypti Monachos prædicari, laudari Anachoretas, Eremitas mirari audiam, hunc tamen semper excipere audeam, nec ei Monachorum quempiam comparare. Ab infantia quippe, post prima fidei rudimenta, cum majorem perfectionis gratiam desiderare cœpisset, in monastica disciplina, præpostera velocitate caritatis, pene cœpit ante perfectus esse, quam disceret. Denique tantam in ea perfectionem adeptus est, quam nullæ unquam litteræ dignis laudibus prosequentur. Qua in re cum discurrere per singula & numerare cuncta onerosum sit, ad probationem hujusmodi perfectionis hoc solum arbitror satis esse, quod summum Sacerdotii gradum, ad quem Dei judicio & cum universæ plebis favore sublimatus fuerat, ob amorem solitariæ & monasticæ vitæ deseruit. Illa tamen sancta & contemplativa solitudo, quam activæ solicitudini, optimam cum Maria partem eligens, [Cælestinorumq; Fundator.] prætulit; non sibi soli, sed plurimis profuit, totique Ecclesiæ Dei utilem fructum fecit. Nam ex his, quos in solitudine spiritualiter genuit, durat hodie religiosa successio; quæ continue non solum numero, sed & merito crescens, fructuosis virtutum operibus & exemplis, nedum militantem Ecclesiam pascit & recreat, sed etiam triumphantem lætificat: ad cujus lætitiæ participationem ille nos pervenire concedat, qui est benedictus in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Scilicet Petrarcha de vita solitaria sect. 3 cap. 18, ubi late hanc abdicationem laudat, sicut vidimus.

b Abbas hic Cassinensis fuit Thomas de Rocca, an. 1296 Nonis Iulii vita functus. Maffeus ait, Sanctum tunc fuisse in itinere ad monasterium S. Germani, quod est ad pedem montis Casini: & sequens miraculum factum ait in oppido quod Casale-novum dictum est, situm media via inter Neapolim & Casinum.

c Thomam appellat maffeus, & deinde dicitur homo callidissimus: Marinus Theodoricum de Urbevetere, postea Cardinalem & Abbatem Casinensem: sed hoc nomine Abbatem Cansinensem nullum novit M. Antonius Scipio: pro ipso autem Ciacconii recognitor anne 1295 Theodoricum reperit, S. R. E. Camerarium & Electum Pisarum.

d Addit hic idem Maffeus, Unde factum est ut Camerarius, grayiore ira commotus, per cavernas undique ac secretiora quæque perquireret, adigeret etiam jurejurando omnes Fratres majoris monasterii, nunc minis quemque terrens, nunc contra donis alliciens, quo eum sibi manifestarent. Simplissimum insuper quemdam Fratrem, cui erat cum Cælestino assiduus convictus, in vincula conjici jussit, ut ibi miserrimo exitu consumi faceret. Post hæc transactis in eo latibulo duobus circiter mensibus, cum intelligeret Cælestinus silvam quamdam in regione Apuliæ bonis sanctisque viris habitari, convertit eo animum; comitatusque uno socio, mutato habitu, tandem illuc intra dies quatuor pervenit.

e Sequentia sic narrat at Maffeus: Tum peractis ibi aliquot diebus, cum solicitus a Pontifice indies magis perquireretur, trans mare statuit ire, sperans hac saltem via tuto sibi vivendum esse. Communicato igitur cum duobus sociis suis eo consilio, petiit mare: quod quam primum turbatum est, quasi id Dei voluntate prohiberetur. Peractoque ibi mense, cum mare pacatum videretur, rursus illo transitum attentante, misceri fluctibus atque agitari magis cœpit. Tandemque cum sex ibi egisset dies, secunda aura navem intravit, navigans ea die tantum quindecim circiter millia passuum: nam insaniente rursum mari, delatus est ad littus juxta civitatem Vestiam. Ubi cum novem dies mansisset, non potuit diutius se occultare: nam renuntiatus Præsidi ejus civitatis, statimque ad eum deductus est: is vero, quasi ingentem nactus prædam, confestim id Pontifici per litteras significavit. Nec segnior Pontifex qui tunc Anagniæ agebat, misit Carolo Regi Siciliæ mandans ut quam cautius posset duci ad se Cælestinum curaret: non enim tuto id facere is audebat, ne sibi quasi suspecto inter ducendum eriperetur. Paruit Pontifici Rex: misit nuntios idoneos ac præpotentes, reduxit hominem, reductumqu ei obsignavit.

f Vestia, vulgo Viesti, vel Vieste, in extimo cornis Iapygiæ, quæ hodie Capitanata dicitur, in eaque illius provinciæ parte, cui a Monte Gargano nomen est, distans Anagnia circiter 160 p. m. Fabro perperam dicitur Ostia.

g Lelius Marinus lib. 4 cap. 4 duobus istis tertiam addit quemdam Domnum Ludovicum, cujus qualitas ignota manserit, Patriarcham vero Hierosolymitanum vocat Guilielmum Estendardum, magnum Regni Neapolitani Cancellarium; atque ita habemus ante hac ignotum nobis successorem Radulfi de Grandivilla, a Bonificio Papa degradati, qui inter hunc & Antonium Dunelmensem Episcopum, pro anno MCCCV, titulum Patriarchalem geßit.

h Unde & tardior ejus profectio erat, inquit Maffeus.

i Maffeus, Affirmans nihil se umquam liberius egisse, acturumque denuo ubi nondum factum esset.

k Idem Maffeus decem circiter miracula sic paucis enumerat. Apud B. Martinum Vallis gaudii, Petrum ex eodem loco natum, qui decem annos vi manuum penitus destitutus ac alterum pedem claudus erat; Mariam quoque mulierem ex eodem oppido, annum jam integrum dæmonio graviter vexatam, liberavit; Matthæum etiam Salernitanum, qui alterius lateris omnem vim penitus omiserat. Sed & lumen oculorum cuidam ex oppido Matalona restituit. Apud Capuam quoque puero, qui septem annos natus nihil unquam locutus fuerat, linguam expedivit. Alium etiam ibi puerum ex Cervinaria oppido, qui octo jam annos numquam gradi potuerat; ac Castellanum quemdam, qui alterius brachii, nimio affligente eum dolore, virtutem amiserat, incolumes reddidit. Erexit insuper claudum quemdam ex oppido S. Vito: loqui etiam fecit alium ex oppido Insula, cum longo jam tempore nihil fari potuisset.

l Archiepiscopus Consentinus Adam de Pusiaco, Gallus, Caroli Regis Cancellarius.

m Maffeus, Accersiri eum ad se Pontifex jussit, multa interrogans, multaque de fuga illius sciscitans. Prostratus vero ipse, supplexque pedibus ejus advolutus, constanti animo rationem imprimis sui reddebat, dehinc ut solitariam, quam tantopere semper optaverat, degere vitam se permitteret, rogabat: futurum quippe ut summam ita pacem animi atque tranquillitatem uterque assequeretur. Cui nihil ille assentiens, veritus ne id aliquando malo suo concessisset, statuit eum arcere penitus ab omnium colloquio recludereque arctius. Duos itaque fere menses eum in civitate Anagnia occultissime detinuit: nam interim extrui fecit in Fumone oppido arcem fortissimam atque munitissimam, ubi eum claudi summaque cum custodia servari mandavit. Sed erravit Maffeus, quod arcem credidit tam cito extrui potuisse. Cellam in arce, qualem ipse definiverat Cælestinus, extrui Bonifacius jußit: eidem jam persuaso ut istic manere vellet, uti malumus credere Stephano Cardinali, quam hisce auctoribus malignius omnia interpretatis, prout a Bonifacii inimicis audiverant. Quamvis fieri potuerit, permittente id ad virtutis exercitium Deo, ut præter Pontificis mentem durius tractatus fuerit Sanctus. Monachi etiam, qui ceßionem molestißime tulerant, non videntur de Bonifacio potuisse bonam opinionem suscipere, ut eum non arguerent inclementiæ: quod hic monitum oportuit, ne invectivæ, præsertim Petri Alliacensis in Francia ex mente Francorum scribentis, quemquam commoveant.

n Castrum-Fumonis, vulgo Fumone, ibidem in Latio prope Alatrium, Anagnia distans non plus quam 10 p. m. Auctor quidam Ms. Italicus ante annos centum asserit, antiquitus Castrum S. Simonis fuisse appellatum, quod nomen usu sic corruptum sit.

o Ægrotantibus igitur eis, inquit Maffeus, alii qui succederent bene valentes dabantur, mutatis illis sæpius.

p Is est S. Martinus, Turonensis Episcopus.

q Maffeus ait, obiisse Sanctum anno vitæ suæ 87: præcitatum Ms. Italicum annos ætatis 81 numerat: fierique facile potuit ut numeri per cyfras ita scripti, male transcripti fuerint, saltem ubi discordant 1 & 7: verumtamen tanta ætas nequaquam credibilis videtur, nec a quoquam scriptorum admittitur.

r Lelius Marinus nominat Cardinalem S. Cæciliæ Thomam, ipsius Scilicet Sancti discipulum supra memoratum.

s Maffeus hæc, in Epitome Summarii præterita fereomnia, sic perstringit: Nec vero quæ viventem cum percelebrem reddiderunt, defuncto etiam signa defuerunt. Sanatus est enim ab hydropisi, quam gravem diu passus fuerat, Veletrinus quidam Gerardus, cum ad sepulcrum ejus delatus esset. Itidem & Gallici duo, alter a febre, alter a manus longa spasmatione. Ferentinates etiam quædam feminæ, cum una earum Abbatissa alterius lateris vim omnem penitus amisisset, alia Margarita conjugata scrofam ingentem in gutture haberet, alia vero brachii alterius virtute careret, atque alia cæca prorsus existeret; Leonardus etiam puer quidam ex eadem civitate, cum tres annos claudicasset; Marca item puella quædam ejusdem civitatis, novem annos nata, cum nec loqui nec latere dextro se movere potuisset. Curatus etiam est Jacob Reatinus Sacerdos, gravi diu egestate, graviori valetudine oppressus: Archiepiscopus itidem Mediolanensis, cum quartana febre diu pessimeque torqueretur: itidem & Antonius Episcopus Lucensis, cum nulla ejus vitæ salus a medicis speraretur: nec minus alius Campanus, qui propter malam longamque valetudinem lumē oculorum amiserat: Transpadanus etiam alius, cum fine ulla spe medicorum, pectus esset scorpione transfossus: Tuscus item quidam, qui gravissime ægrotans, non esse aut bibere, non loqui insuper aliquid potis erat. Sed & Antonius monachus Carthusiensis, qui cardiaco morbo quinque & decem annos ad exhalandam usque animam vexatus erat: famulus etiam cujusdam monasterii, qui dum equo onus solus imponere vellet crepuerat, ejus ope implorata attactoque sepulcro, incolumes evaserunt. Nullus erit dicendi locus, si cuncta exequi voluero: sed ne illud, quod fuit omnium celebratissimum spectaculum, omittam. Philippa enim mulier, nobili genere orta, quæ lecto jam sex annis decubuerat, ita ut nec elevare nec movere se ullo modo poterat; cum dormienti ei ter senex quidam eremita canitie venerandus apparuisset, monuissetque ut ad sancti viri tumulum sanitatem consecutura concederet, paruit; deferri se jussit; delataque, ubi primum catenam ferream, qua ille nudam supra carnem cingi solebat, contigit, pristinæ est statim valitudini restituta.

t Legendum esse anno XVII supra ad Bullam Canonizationis notavimus.

SUPPLEMENTUM HISTORICUM
Ex Italico Lelii Marini.

Petrus, Cælestinus V, Summus Pontifex (S.)

EX ITAL. MARINI.

PRÆFATIO.

[1] Inter eos qui sui temporis acta scribunt, & longe præterita in lucem proferunt, hoc communiter interest, quod priores facile fidem inveniant, propter ea quæ lectorum quisque visa sibi cognitaque, vel ab amicis majoribusque audita meminit; difficulter alii, nisi fidei suæ quasi vades exhibeant antiquos & idoneos testes. Itaque sancti Patris nostri Cælestini Vitam (ad quam, [Scripturus Vitam Sancti,] per omnes temporum circumstantiarumque minutias digerendam, neminem hactenus video intendisse animum) quam diligentissime potero explicaturus, congruum duxi docere lectorem, quibus adjumentis subnixus ad scribendum accesserim. Vidi ergo quam scripsit Dionysius Faber Francus, annis ab hinc pluribus quam centum monasterii nostri Parisiensis Prior; in qua præcipue secutum se profitetur doctissimum Theologum Petrum de Alliaco, Cardinalem Episcopum Cameracensem, auctorem vetustissimum, & temporibus illis vicinum, quondam Confessarium Caroli V Franciæ Regis; cujus scriptionem Lipomanus & Surius inter Vitas Sanctorum retulerunt, [recenset Vitas ab aliis prælo editas] & Cameracensium Cathedralis ecclesia honorificentissime servat; ipsius Sancti festivitatem cum ingenti celebrans reverentia, ut testatur Faber cap.32. Ejusdem vitam etiam scripsit Octavianus de Bononia Monachus Cælestinus, impressam Bononiæ anno MD, & Poëta Nocturnus Neapolitanus, ternariis Italicis, anno MDXX, rogatus a D. Alexandro a Cruce, tunc Priore Bononiensi, & sub annum MDL Abbate Generali. Denique P. Benedictus Gononus, Congregationis nostræ Monachus, editæ a se Vitæ addidit Annotationes aliquas, satis opportunas. His autem non contentus, legi insuper quidquid de Sancto scripserunt Historici, Platina, Blondus, Sabellicus, Martinus Polonus, Pandulsus Collenucius, Paulus Regius, Bugattus, & alii antiquiores recentioresque, apud quos multa vera est invenire, quædam etiam ex opinione vulgi parum certa, aut etiam ex fabulosa majorum traditione. Alfonsus Ciacconius, de Vitis Pontificum auctor novissimus, multa ab antiquitate sumpsit, præcipue circa Pontificatum Cælestini; quædam tamen, absque idoneo fundamento tradita, citra debitam discussionem recepit; quibus merito præferantur quæ Ptolomeus Lucensis inter historias sui temporis nobis reliquit, ut a se coram ex parte visa.

[2] Majus & clarius Iumen attulit mihi historia stupendæ electionis ad Papatum, [& manuscriptas a coævis,] abdicationisque secutæ, minutim & sincerissime scripta hexametris versibus atque in tres libros divisa, a Cardinali S. Georgii Jacobo Cajetano, qui fuit ipsi Sancto ante Papatum devotissimus; & ab eodem jam Papa promotus ad Prælaturam: qui pertexuit quidquid Romæ gestum est Sede vacante, & multa in Pontificatu acta, cum brevi enarratione vitæ; atque insuper duobus libris exposuit Coronationem Bonifacii Papæ VIII, & aliis tribus libris Canonizationem Sancti ejusque miracula, Invenitur opus hoc manuscriptum, & Ordini nostro ab auctore Cardinali dedicatum, apud P. Coabbatem & Vicarium Generalem nostrum D. Franciscum de Agellis; quod olim totum Aquilæ legi, & postea ab ipsomet transcriptum accepi, cum multis aliis instructionibus suo loco referendis. Habeo insuper duo antiquissima manuscripta, quibus satis minutim Sancti vita exponitur; alterum in membrana, quod occasione visitationis reperi in Archivio monasterii nostri Bergoniensis S. Nicolao sacri, & ab uno discipulorum Sancti compositum fuisse ex proœmio constat; alterum, ex variis tractatibus compilatum, auctores habens ejusdem discipulos varios, prout quisque quæ viderat sciebatque chartæ mandavit; in quorum capite locatur Commentariolus ille, quem de sua juventute primisque progressibus ipsemet Sanctus post se reliquit.

[3] Habentur etiam in Congregatione nostra multa alia antiquissima Mss. quorum plurima variis occasionibus vidi, [ac denique Processum pro Canon. anni 1306.] credunturque omni fide dignissima, propter eorum summam inter se conformitatem, & quia apparet ab ipsis Sancti discipulis fuisse confecta; stylo quidem simplici, sed congrua cum Processu ad Canonizationem formato, approbataque testimonio Francisci Petrarchæ auctoris gravissimi & antiqui in lib. 2 de Vita solitaria Sect. 3, Cap. 18; ubi meminit operum Sancti trifariam divisorum, secundum triplicem ejus statum, ante Papatum, in eo, & post eum, sed dignorum (ut ait ipse) quæ sublimiori stylo percurrantur. Scrutatus deinde amplissimum S. Spiritus Murronensis archivium, plurima istic adjumenta reperi; sed nullum certius prestantiusque quam Processum, anno MCCCVI de mandato Clementis Papæ V in ordine ad Canonizationem formatum; in quo examinati fuerunt plures quam trecenti viginti Testes, fide dignissimi: inter quos multi conditione, gradu, & prælatura insignes, multi etiam ipsius Sancti discipulatu gloriantes: cujus Processus, licet antiquitate corrosi ac mutili, exemplum mea manu descripsi; Summarium vero reperi in archivio monasterii Collismadii prope Aquilam, apud prælaudatum Vicarium nostrum tunc ibi Priorem, qui etiam ipsum per se redegerat in breviorem epitomen, haud indiligenter a me lectam & cum originali textu collatam: atque his consonant quæ in Canonizationis Bulla referuntur. Ex istis aliisque multis præsentem historiam compilavi: cui de meo nihil addidi præter ordinem, declarationem, atque examen argumentorum, quod libenter subjicio Ecclesiæ, Superiorum, & sapientiorum.

[4] Hactenus in Præfatione Marinus, universæ Cælestinorum Congregationis Abbas Generalis præpositus sub annum MDCXXX, [Quid inde in hoc supplemento dandum.] in opere tunc Mediolani Italice impresso, cum dedicatoria ad Serenißimum Principem Mauriium Cardinalem Sabaudiæ tit. S. Mariæ in Via-lata Ordinis Protectorem. Distinguitur illud in libros quatuor, quorum primus vitam Cælestini privatam, secundus initia & progressus Ordinis ab eo instituti usque ad Pontificatum, tertius electionem ad eumdem ipsius que abdicationem & miracula hanc secuta complectitur, quartus denique persecutionem a successore toleratam, mortemque & gloriam subsecutam continet. Ex quibus ea dumtaxat excerpere consilium est, quæ in prægreßis monumentis Vitæ Actorumque Cælestini non satis clare expressa habentur, tamquam perpetuum unum ad illa Commentarium: quare nullum alterum titulum, quam Supplementi Historici, collectioni huic dandum putavi: quæ autem illustrationis causa adjeci ipse ca [] discernuntur: cetera Marini sunt, sensu potius quam numero & ordine verborum.

CAPUT I.
De natalibus sancti & secessu in eremum.

[5] [In Comitatu Molesins natus,] Anno humanæ salutis millesimo ducentesimo decimo quinto (quo ejus mense aut die non reperitur scriptum) in hanc mortalem lucem venit Petrus, postea de Murrone cognominatus, ac deinde Cælestinus Papa V; Christianam Ecclesiam gubernante Innocentio Papa III, Romanum Imperium tenente Frederico Rogerio sui nominis II, eodemque Rege utriusque Siciliæ. Patriam ei fuisse Æserniam, antiquam Samnitium civitatem, communis opinio habet: sunt tamen vetusta Mss. (quorum pars prior scitur ex Prologo scripta esse ab uno ex discipulis, & hic putatur fuisse B. Robertus Salentinus) ubi in Castello S. Angeli natus dicitur: & Nocturnus Poëta, Limosinum sancti patriam facit: [diæta una d castro Sangrio] [quæ duo loca situ conjunctissima, vix octo P. M. Murrone, sed plusquam octodecim distant Æsernia] simul autem omnia Comitatus Molisini sunt, olim etiam sub nomine Terræ laboris id est Campaniæ felicis comprehensa; sicut etiam aliquando nomine Apuliæ vel Aprutii, Neapolitanum regnum usque Calabriam nuncupabatur. Atque hinc factum, ut Jacobus Cardinalis lib. 2 cap. 6 ambiguus hæreat, Aprutione an Terræ laboris adscribendus fit Comitatus Molisinus, [cujus caput cum sit Æsernia, quodam quasi præcipuo jure Sanctum hunc, ut civem suum, erectis statuis ac publicis monumentis veneratur, etsi alioqui integri diei iter, quo patriam suam a Castro Sangrio distare indicat ipse Sanctus, supra nominatis locis ad xxv p.m. remotis, magis faveat quam Æserniæ, xv dumtaxat milliaribus a [Castroillo dissitæ]

[6] Pater Anglerius, Maria a mater dicebantur: quorum quod cognomen, quæ familia fuerit, hactenus in obscuro manet. Nam quod aliqui ex a nepotibus Sancti postea inveniantur nominati cum addito Anglerii, [familia obscura,] id credendum est more gentis sumptum a patre vel avo esse, non autem familiæ fuisse proprium. [Sic etiam armaria illa tessera, quæ in Ciacconio aliisque picturis Cælestino additur, Leonem argenteum habens, in alta cerulei campi scandentem, ac rubra fascia transversim septum, a nepotum aliquo potius assumpta postea, quam antea a majoribus usurpata dici potest. Vix enim credibile est quod eam usurpaverit Petrus in Papatu: & qui diligentius ista est scrutatus Claudius Franciscus Menestrier Societatis Jesu, negat se talis usus exempla ulla inter Pontifices certa reperisse, ante Bonifacium VIII, & ab hoc exemplum ad ceteros fluxisse existimat. [vix scitur consanguineos habuisse.] ] Notabile est autem, quod ita a carne & sanguine abstractus semper vixerit Sanctus, ut postquam e paterna excessit domo, nihil cum sibi conjunctis umquam negotii habuisse legatur in ullis suis actis; quin & alibi ægre invenitur memoria aliquorum ex eis, & solum ex D. Francisco Agellis audivi, in regio Zecchæ Neapolitanæ archivio registratum inveniri, in quodam membrano Codice, Caroli [] Regis diploma, [a Ciarlanto in Memoriis historicis Samnii relatum lib. 4 cap. 22] quo idem Rex testatur se pridem per patentes litteras Secreto Apuliæ & Bajulationis Foggiæ injunxisse, ut Nicolao Angeleri fratri, ac Guilielmo & Petro Roberti Angeleri nepotibus qu. Sanctissimi Patris D. Cælestini, olim sacrosanctæ Romanæ ac universalis ecclesiæ summi Pontificis, & eorum heredibus, ex eorum corporibus legitime descendentibus, provideretur; Nicolao quidem de annuo reditu unciarum auri decem, Petro autem & Guilielmo seu cuilibet eorum de annuo redditu unciarum auri quinque, percipiendo per eos in terris seu bonis fiscalibus Regni, sub debito militari servitio per eos præstando, contemplatione dicti sanctissimi Pontificis. Ubi quod simplicites a patris & avi Angeleri nomine frater & nepotes Sancti cognominentur, absque ulla honorificentiori appellatione Spectabilis, Providi, Circumspecti, aut simili, quodq; ad militare servitium obligentur, indicium facit omnino plebeæ conditionis etiam tunc omnes fuisse.

[7] Patrem puer admodum Petrus amisit; mater quæ in studiis educandum curavit, vixisse potuit usque ad annum ejus vigesimum, quando patriæ deserendæ eremumque petendi consilium, [Vicennis solitariam vitam init,] diu mente agitatum, executioni mandare cœpit. Ac primum apud ecclesiam S. Nicolai in capite Pontis prope Castrum Sangrii diebus plurimis commorato, deinde decem diebus in cella b eremitica vicini montis, ostendit Dominus montem alium, ubi permansit per spatium trium annorum. Equidem fateor nusquam scriptum reperisse me, quis mons ille fuerit, in Aprutio tamen, ubi fere totam suam vitam eremiticam egit, hunc quoque fuisse dubitare vix possum. Credibile vero est ei qui S. Mariæ de altari dicitur, estque Ordinis nostri supra Palenam, prærogativam hanc posse concedi. Antiqua enim incolarum traditio habet, quod cum is locus, serpentibus aliisque venenatis reptilibus abundaret; ibi habitans juvenculus adhuc Sanctus, omnes in perpetuum depulerit; quod non male convenit cum tentatione molestissima, quam ab ejusmodi animalibus initio suæ anachoreseos passum se scribit. Est autem locus in vertice montis, [& post triennium in monte exactum,] ad partem Orientalē qua mare Adriaticum despicitur, subtus habens præcipitium immane, in eoque vallem; ex qua sicut ascendi illuc non potest, sic nec in eam dimitti visus absque horrore; quem augerent frequentes ursi, inde ad usquē Sancti oratorium venientes, nisi ibidem velut cicures oberrarent familiariter. Ajunt porro accolæ, scaturientem ibidem fontem ipsius Petri precibus fuisse elicitum; ejusque aquam adversus omne morborum genus salubrem experiuntur.

[8] Hic maturam Sacerdotio suscipiendo nactus ætatem, persuasus est ei se initiandum offerre: [factus Romæ Sacerdos,] sicut fecit Romæ, aut quia prosequi volebat primum suum intentum, cum quo egressus e patria fuerat, sumpturus ibi de reliqua vita sua consilium; aut quia sacros omnes Ordines absque interstitiis suscipere cupiebat, quo citius ad dilectam solitudinem reverteretur, quod sine dispensatione aliqua fieri non poterat. Verum qui in priori loco plus quam volebat frequentabatur, alium sibi quærendum constituit. Et intelligens quod in Monte Murrone, duobus P. M. supra Sulmonam, habitaverat vir quidam sanctus, Fr. Flavianus de Fossa-nova nuncupatus (forsitan istius Abbatiæ c & Cisterciensis Ordinis monachus) commodum eum sibi quoque futurum credidit: [in Murronē transit] atque circa Sulmonam incidit in juvenem annorum circiter quindecim, Raynaldum Gentilem nomine, postea medicum Sulmonæ. Hic anno ætatis suæ LXXX, Christi MCCCVI, productus Testis XXIII, sub juramento asseruit, quod rogatus a Petro ut monstraret eremitorium, in quo Fr. Flavianus pœnitentiam egerat; non solum ei viam ostendit, sed etiam usque eo deduxit: deinde quod requisitus, ut post tres vel quatuor dies illuc rediret, rediturum se promiserit; sicut & fecit, deferens ad illum panes aliquot. Tunc ipsum quidem ibi non reperit, speluncam tamen ingressus notavit locum, in quo decubuisse Sanctus videbatur, silicibus stratum, expectavitque reversurum; reversum vero interrogavit, cujus rei causa abfuisset. Asperioris, inquit, loci quærendi causa circuivi montem. At Raynaldus, Expecta donec hiems fuerit & ningere cœperit: tum experieris quam asper sit locus. Itaque fecisse Sanctum ait, & tempore non parvo ibi substitisse, in exercitio pœnitentialis vitæ quam ducendam elegerat.

[9] Addidit idem Raynaldus Petrum cum istuc primum venit, indutum fuisse Monachali habitu & barba rasum; [jam tum habitu religioso indutus,] cum autem ex ipsiusmet Sancti relatione nullum tempus inveniatur medium, inter Sacerdotium susceptum & accessum ad Murronem, non videtur recipi posse, quod per conjecturam utrique interponit Faber cap. 5 sic scribens: In reditu apud monasterium B. Mariæ de * Fœsulis multa caritate susceptus, atque religiosa Fratrum sub D. Benedicti magisterio militantium conversatione ædificatus, monachale schema habitumque suscepit. Ibi autem solita monasterii probatione examinatus, sub obedientiæ jugo pugnare eminus, non tam humana eruditione, quam divina unctione sufficienter edoctus erat: quapropter ex fraterna acie ad singularem eremi pugnam duce spiritu iterum rediit, petitoque & obtento commeatu ad Murronis montem secessit. Sane his in verbis apparet studiose affectata obscuritas, videri volentis moram in monasterio brevißimam statuere, & tamen solitam (utique anni ut minimum unius) probationem, ut jam pridem expletam, supponere: cui si inveniendum esset tempus aliquod, [incertum a quanto tempore:] non posset reperiri nisi ante annum ætatis vigesimum: quod facit Marinus jubetque nos credere ab anno decimo sexto vel septimo monachum factum Petrum, ex voto & desiderio viventis tum adhuc matris, ibidem usque post obitum ejus mansisse. Sed neque hoc patitur Sancti de se narratio, quasi consilii incertus, nec habens aliquem Dei servum quem consuleret, inter metum & desiderium vitæ eremiticæ fluctuans, in patria manserit usque ad annum vigesimum; ac demum cum uno solo consilii sui conscio comite egressus sit, nulla ullius monasterii facta mentione, vel Abbatis sine cujus licentia abiisse nefas sit credere.

[10] Agnoscit difficultatem Marinus: sed tamen quia mox narratur in Murrone apparuisse Sancto Abbas defunctus, [& utrum in monasterio aliquando Novitius,] qui huic primo dederat habitum Religionis: & quia idem jam Pontifex in Bulla privilegiorum, monasterio sancti Spiritus concessorum, sic loquitur; B. Benedicti Ordinem, in quo, dum juventutis nostræ progressio ordiretur, professionis nostræ vota devovimus, singulari ac præcipua devotione diligimus: quia hæc, inquam ei videntur tam clara, ut ingressus in monasterium atque profeßio negari nequeat; consequens esse putat, ut sua de tempore anteriori sententia recipi debeat. Verum habet Ordo Benedictinus quosdam (seu Monachos seu Eremitas vocaveris parum interest) ad modum fere eorum qui apud Mendicantes dicuntur Tertiarii: [aut potius ab initio Eremitam Benedictinū professus.] qui suscepto de manibus Abbatis alicujus aut Episcopi habitu, sicut extra monasterium vivere decreverunt, sic etiam extra illud suam peragunt probationem; post quam alicujus quasi profeßionis vota nuncupant, iis æque in perpetuum adstricti (inquo a prædictis Tertiariis differunt) ac ceteri viventes in monasterio, nisi quod obedientiæ, non quidem voto, sed exercitio careant, suo arbitrio relicti. Talem die XXI Maji inveniemus S. Godricum in Anglia, annis centum ante Cælestinum: talem etiam hac nostra ætate a prima quondam pueritia familiarem mihi, habet hæc nostra Antverpiensis civitas, D. Gasparem ab Herstraten, ab annis fere triginta intra ipsam urbis frequentiam comparato sibi eremitorio solitarie agentem, & hoc quo scribimus anno MDCLXXXI ad petitionem Ducis Mechelen-burgensis Catholici nominatum Episcopum Suerinensis ecclesiæ, jam inde ab hæreseon exortu Pastore viduatæ: qui de manu Antverpiensis Episcopi habitum sumpsit, interque ejusdem manus Benedictinæ Regulæ observantiam, secundum usum Eremitarum istius Ordinis, est professus. Ad hunc igitur modum dixerim fecisse S. Petrum, tempore illius triennii, quod egit in prima suæ anachoreseos mansione; videlicet ab alicujus proximi monasterii Abbate, qui vel ad eum venerit, vel ad se excurrentem exceperit, sumpsisse habitum Religionis, & suæ profeßionis vota devovisse; quod quia exiguæ operæ ac moræ fuit, neglexerit Sanctus in scripta referre, æque ac infinita alia, quæ illo triennio contigerunt.

[11] Vt ut est, venit in Montem-Murronem Petrus circa annum Domini MCCXXXIX, [Prima ejus in Murrone mansio ibi fuisse videtur,] quis ætatis suæ XXV: autem præcise locus ab eo tunc lectus fuerit nusquam reperitur expressum: plura vero diversis temporibus scitur inhabitasse, quibus nomina fuerunt S. Mariæ de Murrone, sanctæ Crucis in sublimiori montis vertice, S. Onufrii post primum in ascensu milliarium supra Segezanum, quod circa vitæ ejus extrema fundatum fuit. Et quidem pro loco S. Onuphrii faciunt multi, eo quod ibidem conspiciatur cryptula sua, ægre hominis unius capax: sed & hunc situm in ultima lectum senectute probabimus infra. Quapropter verosimillimum mihi videtur, ipsum sancti Spiritus locum, initio dictum fuisse S. Mariæ de Murrone: nam ibi cryptæ & speluncæ erant, secessui eremitico aptæ, uti videre est in oratorio subterraneo infra Chorum & Presbyterium; & quidquid circumcirca nunc cultum est, antea dumosum ac silvestre fuit, adeoque perquam asperum. Scitur autem Sanctus locum primum dimisisse, [ubi nunc ecclesia S. Spiritus:] propterea quod culturæ aptatus minus jam horridus esset; & tamen in superiori montis parte, nullus invenitur locus qui aliquod humani olim cultus vestigium vel indicium referat. Non scitur etiam quod eo in monte olim fuerit ecclesia aliqua, quamvis varias postea ædificandas Sanctus circumcirca curaverit; in quibus fuit ecclesia S. Crucis, cujus adhuc rudera supersunt, & ad quam sæpius se recipiebat: sed in primo montis ascensu juxta radices ejus invenit vel statim a principio erexit sacellum S. Mariæ Murronis dictum, ad quod Congregatio nostra originem sumpsit. Sane Nicolaus Berardi, cœmentarius Sulmonensis, dixit, quod Petrus fabricari fecit duas ecclesias, sibi contiguas & fornice tectas, S. Mariæ & S. Joannis: quas crediderim, successu temporis ampliato loco, in unam majorem sancti Spiritus ecclesiam fuisse conversas.

[12] Hic ergo quotidie Missam celebrans, utebatur ministerio adolescentis cujusdam laici; [hic ministri sui absentis peccatum videt,] quem cum aliquando Caramanicum natale ejus oppidum misisset [quinto circiter milliario in Boream remotum a Murrone] is concupiscentia carnis victus, in fornicationem lapsus est. Hoc ejus peccatum divina revelatione edoctus Petrus, redeuntem accessu prohibuit, suaque sibi habere jussit: tum causam interroganti, crimen objecit, abjectumque in genua clementer paterneque correxit, imposita pœnitentia: post quam in bono proposito perseverans, effectus est Clericus; & quod sibi contigerat proprio ore testatus est, quemadmodum ex vetustis Mss. habetur, narrantque Faber [Maffeus] & alii. Adunatis ibidem paulatim discipulis aliquot, cœpit Consortium & Collegium appellari; ipseque Petrus, Rector ac Prior; sicut habent instrumenta publica donationum, [& socios aliquot ac fundos recipit.] loco s. Mariæ de Murrone factarum in manus Fr. Jacobi de Sulmona, anno MCCLI die IX Maji; per Ludovicum Manfredum, Equitem & Consiliarium Regium, ejusque conjugem Isabellam de Luco. Unde etiam confirmatur, ipsum esse locum postea sancti Spiritus dictum: donantur enim quædam culta & inculta circumcirca, quæ constat circum præsens sancti Spiritus monasterium esse sita. Quin etiam eodem instrumento servant sibi donatores jus pascendi centum capras, quas habebant in domo, dictæ ecclesiæ etiam nunc vicina, ea conditione, ut post eorum mortem, tam domus quam horti adjecti, ipsæque capræ transeant in potestatem jam dicti Collegii: & nunc Abbatia sancti Spiritus, velut jure quodam hereditario, certum numerum caprarum atque ovium pascit eo loco, quem usui suo donatores reservaverant d.

ANNOTATA

a Vincentius Spinelli matri addit congnomentum de Leonibus.

b Idem addit quod sanctus juvenis invenit hic quasi divinitus & accensum focum & aquam in vase allatam.

c Idem hoc asserit absolute, quod ab alio conjectanter scriptum invenerat, vereor tamen ut certius quam ille instructus.

d Idem addit, Ab Episcopo Sulmonensi & Capitulo S. Pamphili licentiam obtinuit ad pedem Murronis ædificandi sacellum, quod propter tenuitatem operis cito consummatum fuit Deiparæque virgini consecratum: exindeque digreditur ad devotionem Ordinis erga magnam hanc Matrem pluribus explicandam.

* imo Faifûlis

CAPUT II.
Secessus in Montem Magellæ, & vitæ ibi actæ rigor, atque miracula a Petro facta.

[13] Anno secundum calculum nostrum MCCXLIV, Murronem, [An. 1244 transit ad M. Magellæ.] magis quam suo proposito conveniebat jam cultum, post quinque annnos ibi traductos, deseruit Sanctus: duobusque assumptis sociis (quos conjectare possumus fuisse ex tribus ei postea individuis, Franciscum & Joannem Atrienses atque Angelum de Caramanico) secessit in partes montis Magellæ, in diœcesi Theatina: ibique (juxta relationem cujusdam veteris Ms.in monasterio S. Spiritus de Magella) primo substitit, in loco quem vulgo Parietem-Ursi nominat. Sed cum etiam huc ad eum, jam fama & miraculis notum, confluerent multi; rogavit Deum ut alium sibi locum ostenderet, transijtque ad Ripam-rossam ceu Rupem rubram vulgo dictam, ubi cœpit modicum mapale construere. Verum admonitus ab Angelo, ascendit in ipsum montem; in eoque tugurium ex cespitibus atque arborum ramis fabricavit: quæ vixdum cooperta tecto fuit, quando diabolus ei ignem injecit, sic ut totum consumi videretur, diffugientibus præ timore sociis. Orante autem Petro, Angelus aquam in caraffa seu phiala allatam aspergens incendio, flammas extinxit; [Vbi extructa ædicula] restitutoque in pristinum statum tugurio, Sanctum confirmavit in proposito extruendi ibidem ædem sacram. Quin & columba divinitus advolans, in rostro schedam attulit, significantem quo loco poni fundamenta deberent: & per biennium istic versata tandem disparuit. Ita Ms. illud, de quo nihil amplius nunc dictum velim.

[14] Fuit autem in principio oratorium illud parvum, eo verosimiliter loco, qui hodie dicitur S. Margaretæ; ad quem per multos gradus lapideos ascenditur; [librum a corvo sublatum recipit,] ubi etiam parvulam sibi cellam condidit Petrus, quæ nunc quoque ejus nomen servat, estque sub ecclesia majori. Hujus cellulæ cum aliquando fenestram apertam dimisisset Sanctus, libellum suum manualem, corio piloso opertum, in ea relictum, corvus quidam abstulit & abscondit, pro sua innata rapacitate. Reversus ille librum requirit, optime memor loci ubi eum posuerat; deinde viso corvo, id quod res erat intelligens, In virtute, inquit, Jesu Christi mando, ut librum sublatum continuo referas. Paruit corvus, & librum statim unde ceperat retulit: Sanctus vero mox sequenti die convocatis in Capitulum Fratribus factum narravit, erudiens illos ad laudandum Deum, cujus voluntate ad nutum hominis obediunt volucres cæli & pisces maris. Crevit cito celebritas loci, & amplius oratorium faciendum fuit, cujus fabrica anno MCCXLVII primum fuit absoluta. [fabrum ex lapsu mortuum resuscitat,] Interim contigit ex fabris unum de alto labi, & lapsu contritum expirare: quod cum mœsti socii Sancto retulissent, accurrens ad locum, cucullum quem induerat exuit, eoque cadaver cooperuit. Deinde jussis omnibus præsentibus Deum orare, ipse coram altari prostratus, post aliquantam moram surrexit in pedes; & explicato vultu supra mortuum signum Crucis efformans, cucullum resumpsit; moxque receptis vita ac viribus ad opus rediit, qui jacuerat mortuus.

[15] Concurrebant ad fabricam promovendam omnis generis homines, quos inter ex vicino Roccæ-Morici oppido pius sacerdos fuit, [oleum e vacuo vase promi facit,] Thomas nomine; qui (sicut antiqua omnia Mss. referunt) cum suis ipse manibus operaretur, die quodam monachis esuriali, quo nihil ciborum coqui consueverat; mandavit Sanctus Fr. Joanni de Atria, ut præpararet aliquid, saltem pro D. Thoma. Respondit ille deesse oleum: tanta tunc Patrum illorum egestas erat. Cui Sanctus, Nihilne, inquit in cucurbita superest? Nihil, inquit Joannes. Tu tamen, inquit Sanctus, eam accipe & igni admove, forte calefacta tantum stillabit, quantum coquinæ pro D. Thoma faciendæ sufficiet. Paruit Joannes, & ab igne vasculum calefactum recipiens, oleo plenum invenit. Nec dissimile est aliud, quod ex eisdem Mss. referam, narratum a Roberto de Sala, [& vinum ad Missam;] quem Beatum nuncupamus, velut auditum ex Fratribus Nicolao de Serra, Angelo & Rainaldo de Gesso, qui fuerunt ex primis Sancti discipulis, Contigit aliquando in eode loco deficere vinum ad Sacrificium, nec enim consuetudo fert in totu annum vina condere, quia modico opus est: nec eo loci adest unde accipiatur. Nihilominus ad altare Sanctus, vestibus sacris instructus, accessit; perveniensque ad Offertorium ampullas postulavit. Quas cum vacuas esse ministri responderent, jussit tamen eas porrigi sibi; & illi vacuas monstraturi, tam aqua quam vino plenas invenerunt, miraculoque obstupuerunt.

[16] Fr. Nicolaus de Serra, ex primis discipulis unus, non valens servare quod sibi indictum erat silentium, retulit, [deciduum dentem refigit,] quod Sancto ad mensam accumbenti dens unus excidit. Ille vero gratum illud acceptumque habens, manu eumdem prehendit; & post modicam orationem loco suo reposuit, adeo firmiter hærentem, ac si numquam excidisset. Fecit autem illud tam dextere, ut observare id potuerit nemo, præter proxime assidentem Fr. Nicolaum prænominatum & Fr. Angelum de Caramanico, eum qui postea in carcere Bonifacii VIII obiit, nam hoc expresse in Ms. additur. Anonymus autem discipulus, [erogatos panes multipliciter recipit,] qui Sancti actiones & vitam in scripta retulit, diffuse narrat id quod ex depositione Fr. Jacobi de Pacentrano, Testis CXCI relatum in Summario legi de tribus panibus, qui soli in loco S. Margaritæ residui erant, in totidem pauperes distributis; pro quibus ipso prandii tempore ignoti homines duo duos saccos panibus plenos ad ostium tulerint ac disparuerint. Distat autem locus S. Margaritæ modico intervallo ab ecclesia S. Spiritus, ex cujus posteriori atrio illuc ascenditur per scalam multorum graduum ex vivo lapide, propter eminentiam situs; habetque oratorium parvum cum cella, ubi forsitan commoratus est Sanctus tribus annis, quibus fabrica S. Spiritus sub manibus operarum fuit. Unde sequeretur eodem tempore factum esse miraculum, quod secutum sit haud absimile aliud, ab eodem discipulo Sancti in manuscriptis, & a Fr. Jacobo in Processu ac deinde in Summario, quod vidi, relatum.

[17] Perfecta autem fabrica (ut supra dixi) anno MCCXLVII, [ædem divinitus consecratam intelligit,] fuisse ipsam divinitus consecratam (sicuti Sanctus scripsit, & deinde Fratri alteri per visionem confirmatum est) reperitur etiam in manuscriptis, & additur dies quo facta sit res, XXIV mensis Augusti, Decollationis S. Joannis Baptistæ sacer [anno jam notato incidens in feriam v.] Additur etiam quod post cantatum Dedicationis Introitum, Terribilis est locus iste &c.apparuerit Joannes Euangelista, Missam dicturus cum aliis duobus, Diaconi & Subdiaconi more indutis; quibus mysteria sacra peragentibus, supervenerit Majestas divina cum Beatissima Virgine Sanctoque Joanne Baptista ac immenso splendore; finita autem Missa, Benedictionem ab ipsa Dei Majestate fuisse pronuntiatam; ac deinde tres Angelos ecclesiam visibiliter circumeundo cecinisse, Quod factum est, Consecratum est, Testimonio Angeli consirmatum est. Eadem res sequenti mox Dominica fuit alteri Fratri, sicut ipse Sanctus retulit per visionem novumque miraculum confirmata, exindeque vulgato sermone celebrata. Fuit nihilominus Sacerdos quidam, Jacobus de Castellione (locus hic ad fluvium Piscariam est juxta Abbatiam S. Clementix XV lapide a Magella) qui de veritate ejusmodi dedicationis vehementer dubitans, rogavit quemdam Sancti discipulum, moribus & vita probatissimum, nomine Rogerium Anglicum, ut divinitus sibi majorem facti istius certitudinem impetraret. Annuit Rogerius, oravitque: Jacobus autem nocte quadam prosunde dormiens, [de quo dubitans Sacerdos per visis confirmatur.] vidit in somnis ipsum Sanctissimum Benedictum in habitu sacrificali stantem ad altare in ecclesia S. Spiritus, seque eidem ministrare; ascendentem vero dicta Confessione Patrem, ex pyxide quadam super altari posita, tribus digitis sumere pulverem quemdam nive candidiorem; de quo in uno altaris cornu ponens, dicecebat, Quod factum est; deinde in altero, Consecratum est; ac denique in medio, Per Angelum confirmatum est. Disparente autem visione evigilans Sacerdos ille, cuncta ex ordine Fratribus in Capitulo retulit, & summa deinde in veneratione locum habuit. Videtur autem, licet nullum tempus in Ms. signetur, res accidisse post obitum ipsius Sancti; neque enim alias necesse habuisset bonus iste Sacerdos, pro certiori notitia recurrere ad prædictum Rogerium Anglicum, eumdem verosimiliter, qui postea sub annum MCCCL cum titulo Provincialis nominatus invenitur in fundatione monasterii S. Hieronymi de Cæsena.

[18] Quam asperam ibi vitam egerit Sanctus, ex ipso loci aspectu optime, [Quam horrida tunc ibi solitudo?] non male tamen intelligi poterit, vel ex sola verbali descriptione. Dicamus ergo, quod ea pars Majellæ montis, quam habitationi suæ Sanctus elegit, ad Orientem & Septentrionem respiciens Adriaticum mare, eidem veluti imminere videatur; supra omnes vicinos montes ipsumque Appenninum sese erigens, adeoque declivis ac præceps, ut cum primum illac secundum littus in Apuliam transirem, visus sit mihi quasi murus, rupibus præcisis continuatus. Interior vero sinus ad Meridiem, ubi sanctus Pater noster substitit, præter alias asperitates, multas habet valles, densissimis & altissimis silvis ab imo sursum horrentes & obsitas; unde siquis vel usque ad mediam altitudinem montis, ne dicam usque in verticem ascendat; & oculis circumactis consideret, quam procul ab omni habitatione humana reductus consistat, per vias pene invias illuc deductus, inhorrescat necesse est, præsertim in hieme, dum omnia nivibus obsita geluque rigentia intuebitur. Et tamen usque hodie locus iste habitatur a monachis nostris, quin etiam frequentatur ab externis, solitis per copiam nivium, vastitatem vallium, & silvarum densitatem iter moliri cum instrumentis quibusdam, quæ ipsi sibi ex funibus & lignis in modum circulorum conficiunt, confectaque plantis subligant, ad superandas nives; idque ut vel piæ suæ erga locum religioni faciant satis, vel Patrum necessitatibus succurrant cum opus fuerit. Mense tamen Julio atque Augusto alia longe facies ridet istic, ubi ecclesia S. Spiritus est; & floribus quasi vernis vestitum tunc solum, quamdamm terrestris paradisi præfert imaginem.

[19] Quod vestitum Sancti attinet, is etiam vilissimus atque asperrimus erat; [quam aspera vestis,] scilicet supra loricam ferream, tunica ex filis lanæ retortæ contexta, & scapulare atque cuculla, ex parabiliori qui inter montana ista reperiebatur panno. De colore nihil legitur, neque hunc Sancto crediderim curæ magnæ fuisse; ex ipsa autem panni vilitate judicari etiam de colore possit, fuisse cinereum, nigroque quam albo propiorem. Tunica tamen erat procul dubio magis alba: quia hic usus in ordine perseveravit, & talia sunt quædam B. Roberti unius ex discipulis vestimenta, quæ hodieque servantur pro Reliquiis. [& tujus coloris?] In Francia tamen servatus est ab antiquo usus, deferendi sub aliis vestibus habitum coloris leonini, idque dicitur fieri in memoriam primi habitus, quem Sanctus Pater in eremo portavit: & talem vidi sub aliis vestibus cujusdam Fr. Benedicti de Evolis, anno MDV cum magna sanctitatis opinione mortui. Cum autem vestium aliquid rumpebatur, solebat ipse eas sua manu resarcire; nec verecundabatur alterius cujusvis coloris partem ei aptare, vel tunicæ tritæ novi panni segmenta plura apponere, sic ut quandoque centonem citius quam vestem dixisses. Ut plurimum nudipes ambulabat absque tibialibus calceisque, nisi iter ageret aut Missam celebraret, vel domo esset pro aliqua necessitate egrediendum. Hieme tamen adhibebat socculos laneos viles, & sandalia lignea.

[20] Grandi studio multifariam sibi auxerat Sacerdotale pensum: [quam assidua psalmodia] siquidem ad Officium quotidianum jungebat Horas, in honorem B. Mariæ Virginis ante annos plusquam ducentos olim a Petro Cardinali Damiano ordinatas, & ab Urbano Papa II in usum deductas. Laudes etiam ac Vesperas Sanctorum omnium, ad imitationem Cluniacensium ex institutione S. Odilonis. Idque totum non privatim, sed in choro communiter cum aliis Monachis suis : quibus fere usque ad hæc nostra tempora usus uterque duravit. Ab eodem fonte credi potest manasse consuetudo, ut post lectionem Martyrologii ad Primam Precesque sequentes, Oratio peculiaris fiat pro Abbate Generali totaque Congregatione, eique subjungantur Psalmi, CXXII, Ad te levavi, CXXVIII De profundis, CXLI Voce mea ad Dominum clamavi, [præter horas canonicas?] & CXLV Lauda anima mea Dominum, pro defunctis fratribus, propinquis ac benefactoribus Congregationis nostræ quod licet ex parte immutatum sit per editionem monastici Breviarii jussu Pauli V, eatenus tamen adhuc viget (& quidem ad omnes Monachas propagatum, cura D. Celsi Amerighi nostri tunc Generalis, & ad reformandum Breviarium adhibiti) ut, Psalmus De profundis pro illis recitetur. Finitis Officiis humeros & dorsum subjiciebat vimineis virgis, quas disciplinas vocamus, non solum diebus Quadragesimalibus, sextisque Feriis & Vigiliis Sanctorum (sicut noster fert usus) ad expiandas culpas quotidianas, easque quæ in nostro Capitulo solent accusari: alias vero ipse sibi sexaginta ictus infligebat, flagris corrigiatis eo utens.

[21] Colloquia ejus, singulari devotione condita, efficacissima erant ad animarum conversionem, [ad suadendam pœnitentiam qua efficat sermo,] morum emendationem, & pœnitentiam de peccatis persuadendam: quod non nullis ex Processu exemplis confirmare placet. Caranea, uxor cujusdam Notarii Joannis Rizardi de Sulmona, retulit, quod cum maritus suus esset homo flagitiosus & impius, missus est ad eum, ut ipsam, oculorum visu privatam, Sancti precibus commendaret, quarum etiam postea fructum optatum retulit; contempsit autem Sanctum, indignatus, quod noluisset permittere ut mulier veniret in suum conspectum. Sed benigne invitatus ad colloquium, atque inter sermocinandum de vita sua perversa increpitus, cujus omnis ordo fuerat Sancto prophetice revelatus; tantam in se sensit commutationem, ut alius plane ab eo qui fuerat, jejuniis, pœnitentiis, orationibus atque operibus pietatis deinceps vacarit: atque in hujus beneficii partem mariti exemplo venit ipsa Catanea, post visum recuperatum.

[22] Petrus Grassus, Notarius Caroli II Regis Siciliæ atque Neapolis, similiter testatur, [vel etiam simplex aspectus.] quod Comes Montis-Feretrii Guido, vir bellis clarissimus, qui Urbinatis civitatis Dominium acquisivit sibi, & usque ad hæc tempora in posteris tenuit; homo ut militaris sic sanguinarius, intelligens omnes qui in conspectum Petri, ad Pontificatum electi veniebant, ad meliorem vitam traduci; voluit id etiam ipse experiri. Ad ejus autem Coronationem cum aliis principibus viris profectus, rediit cum proposito seculi dimittendi & habitum S. Francisci sumendi; sicut & fecit, nequidquam postea a Bonifacio Papa VIII solicitatus ad arma, pro eo contra Prenestinos Columnensesque resumenda. De se autem affirmat ipse Grassus, quod prima vice qua ipsum visitare voluit in sua eremo degentem, mox atque ille ante fenestellam se exhibuit, ex qua solebat benedicere populo, supplici clamore id postulanti, inhorrescentibus etiam capitis sui pilis contremuit; tantumque devotionis ardorem concepit animo erga Sanctum, ut nisi matrimonio illigatum se scivisset, continuo assumpturus fuerit habitum religiosum. Petrus quoque Thomæi de Sulmona, Testis XXII, retulit, quod viderit & audiverit omnes illos, quibus Sanctus corporale aliquod beneficium præstitit, spiritualem quoque fructum tulisse emendatioris vitæ: in quo eidem ceteri omnes Testes assentiuntur.

[23] Magno autem caritatis affectu ferebatur in subsidia pauperum, [quanta cura pauperum] ideoque eorum sibi indiculum confici curabat, per homines pios ac fideles, in iis quibus morabatur locis, in illos distribuens etiam ultro quæ sibi mittebantur; nihilo minus liberalis erga eos qui alia de causa veniebant ad ipsum. Ita Franciscus Joannis de Rocca-Morici Testis CXXV, & vidisse se ait sæpius, & de ipsa Sancti manu aliquando pecuniam accepisse. Mulieribus autem quas a suo conspectu colloquioque arcebat, & puellis nubilibus quarum pudorem noverat propter inopiam periclitari, succurrebat per alios, idque quam poterat occultissime. Sed quanto ille plus largiebatur, tanto magis providebat Deus ne deesset umquam quod erogaret, quin & ab eo data aliquando crescebant inter accipientium manus. [semper habenti quod largiretur:] Evidens hujus rei experimentum sumpsit aliquando D. Catanea, diversa a priori, quæ pro singulari suo erga Sanctum affectu haud procul ab ejus cella habitationem sibi delegerat. Hæc enim cum aliquando peregrinos tres excepisset hospitio, & a Sancto panes commodari sibi petiisset, duos ab eo benedictos accepit (nec enim plurium suppetebat tunc copia) ex quibus cum ipsa ac maritus suus tresque peregrini commedissent essentque satiati, unus hospitum animadvertens quid ageretur; Quid hoc rei est? inquit. Duos solum panes habuimus, & ecce satiatis nobis plus etiam superest quam initio erat.

[24] Ceterum ad proximorum corporale æque ac spirituale auxilium, [Prophetico spiritu prævidet] adjumento ei magno erat prophetiæ donum, quod ei donorum omnium Auctor contulerat, & cujus exempla varia proferuntur in manuscriptis. In his est, quod cum ecclesia S. Mariæ de Murrone ædificabatur, operarum unus, qui sub spelunca quadam arenam effodiebat, interim dum Sanctus more suo in cella clausus orationi vacabat; admonitus per nuntium ab eo ad se missum ut egrederetur de spelunca quantocius, [lapsum speluncæ,] minime frustra se obedivisse intellexit, cum post se speluncam vidit corruisse. Caramanici homo erat valens ac sanus, cui ad se venienti Petrus dixit, Confitere peccata tua, quia cito visitabit te Dominus. Rediit ille domum, & post biduum inde elatus ad sepulcrum prædictionis fidem confirmavit. Auctiori postea Ordine, novitius quidam Aquilani monasterii graviter tentatus, [& mortem quorumdä proximam.] luctam suam internam revelavit Priori suo: qui ad Sanctum Patrem consilii causa eum dimisit. Hic vero consolatus eumdem, & Romam migrare jussum animavit, dicens: Vade, fili, in nomine Domini, quia ibi cito attinges finem tuum. Quod ille Aquilam reversus multis dixit, & ex vero prædictum sibi esse eventus docuit, decimo post quam Romam appulerat die, vita functus. Jacobus de Molisio, Monachus noster, habitans prope Roccam-Morici, in S. Georgii ad pedem Montis-Majellæ, consolationis capiendæ causa veniens aliquando ad Patrem nostrum, inter alia hæc ex eo verba audivit: Fili, vade, & confortare in Domino: animam autem diligenter præpara & a peccatis emunda, prope est enim ut ab hujus mortalitatis carcere libereris. Ille tunc sanus, vegetus, hilarisque nullam tunc quidem fidem verbis talibus adhibuit; sed intra paucos dies lapsus in morbum, mortem quam crediderat viciniorem sibi esse didicit.

[25] Atque hæc aliaque a variis relata, scripta fuisse reperiuntur per discipulos Sancti, [Ad se venientis herniam curat absens,] vitam ejus ordinate complexos: quæ etiam hoc quod sequitur referunt, tamquam ejus cui accidit juramento firmatum. Lanciani (quæ civitas Aprutii est ad mare Adriaticum, qua parte Majellam respicit) loco annuis nundinis celebratissimo, vixit Notarius quidam Pamphilus: qui post testimonium de variis Sancti miraculis datum, rupturam se passum dixit in dextro latere perquam dolorificam; a qua ut curaretur, tradidit se in manus expertissimi cujusdam Chirurgi Guardia-Greli, fama similium curationum celebris, & plusquam quinque menses mansit absque fructu sub ejus cura, qui alios multos similiter affectos intra secundum aut tertium mensem curaverat. Cum igitur tam ipse quam medicus spei nihil haberent super, [& adulterii consuetudinem novit as corrigit.] recordatus miraculorum quæ per Petrum fieri dicebantur, vovit ad eum se iturum. Dies Jovis tunc erat, & proximo Sabbato ire constituerat: sed ipso prætitutæ diei mane de lecto surrecturus, sanum se esse sensit. Agnovit ergo se præventum in beneficio; cui ne esset ingratus, assumpto socio exivit alacer, gratias acturus suo sospitatori. Venientem autem, nec nisi sequenti die admissum, cum vidit genua flectere, dixit voce severa: Miser Pamphile & infelix: uxorem habes bonam & castam, & adhuc cum alia muliere te coinquinas? Quomodo sic te pateris a diabolo decipi? Mortaliter peccas, & pessimam rem facis. Nunc ergo pœnitentiam age de peccatis, teque emenda: videbat enim infirmitatem istam in pœnam peccati immissam ei fuisse. Agnovit Pamphilus vera dici, sed negavit ab ea se consuetudine posse avelli. Tum Sanctus, misericordia motus, secessit aliquantum; & post brevem ante altare orationem revertens, Bono, inquit, animo esto, fili, spero quod deinceps relapsurus non sis in peccatum istud, pœnitentique imposuit satisfactionem congruam & dimisit hominem. Ille vero non solum a peccato abstinuit, sed nec vultum nec sermonem mulieris istius postea videre vel audire voluit.

[26] Quo tempore Nicolaus Papa III ex hac vita migravit, id est anno MCCLXXX die XXII Augusti, [Discipulum ægrum Romæ sanat,] e Tuscia revertens Sanctus, in monasterio quod suus Ordo Romæ habebat, Montorii dicto, adeo graviter infirmum reperit Robertum quemdam monachum, accedente ad morbum etiam tertiana febri, ut neque movere se posset, neque ulteriorem vivendi spem accipere a medicis. Hunc ergo visitans atque consolans; Bono sis, inquit, animo: quantumcumque enim lassus exhaustusque tibi videare, non morieris: deinde monuit ut Deo se commendaret: atque hoc dicto abiit, infirmo ipso ejus precibus se plurimum commendante. Die altero, cum recursuram febrem expectaret Robertus, cœpit is econtra habere melius: revisentique ad se postridie Sancto, & qualiter se haberet interroganti, dixit, Bene, Pater, per Dei gratiam & tuas orationes. Tum Petrus: Mihi nullæ inquit, agendæ gratiæ, sed Deo & B. Bartholomæo Apostolo, cujus dies præcesserat: habitaque ab omnibus pro miraculo est tam subita convalescentia. Eidem Roberto in campis agenti obvenerat infirmitas, quæ non solum corpus sed spiritum quoque acedia gravi occupavit, [ejusque mœrorem apparens lenit.] & ad omnia exercitia spiritualia hominem inutilem fecit, quod eum magis torquebat quam morbus suus. Ergo in orationem prostratus cœpit remedium postulare a Deo per merita sancti Patris. Hic vero ei per visionem apparens, porrigere videbatur largam corrigiam atque dicere, Accingere, fili, & robustior eris. Paruit ille, simulque evigilans plusquam alias umquam exhilaratum animatumque se sensit: & magis quam ceteri omnes Quadragesima ista se exercuit, jejuniis, silentio, orationibus & vigiliis, ad stuporem aliorum omnium Fratrum. Quod hic insertum volui, alibi fortasse minus commode collocandum.

CAPUT III.
Institutio, confirmatio, propagatio & regimen Ordinis a Sancto instituti.

[27] Quo tempore cœperit Sanctus, & quo loco primos recipere socios; quinam etiam illi fuerint, nuspiam scriptum reperitur. Unum constat, quod eorum numerus haud minimus fuerit, quando ex Murrone Magellam discessit, duos dumtaxat comites ducens, ceteros sub Vice-rectoris a se constituti regimine relinquens. [Sociis in Murrone colligi cœptis ab an. 1250] Scriptores deinde plerique affirmant, utrobique sic crevisse numerum, ut cum eum loca duo adeo tenuia arctaque non caperent, coactus paulatim sit plura alia recipere. Interim apud nos certius nihil est, quam primum fuisse locum S. Mariæ de Murrone, in quo recipere cœperit stabilia bona. Horum prima fuerunt fundi illi, quos supra diximus donatos a piis conjugibus, Ludovico Mamfredo & Isabella de Luco, IX Maji anno MCCLI, Mamfredi Regis III, Indictione XV. Inveniuntur etiam scripturæ aliæ, quæ continent donationes factas Fr. Petro Vice-Priori Magellæ & Eremitæ ibidem, de omnibus fundis juribusque pertinentibus ad ecclesiam S. Mariæ de Murrone, signatæ anno MCCLXIII, die VIII Septembris, Mamfredi Regis anno v. Quæ scripturæ, [& paulatim multiplicatis,] ut cum prioribus verificentur, distinguendum est duplex initium Mamfredi, primum anno MCCXLVIII, quando vivente adhuc patre, sed ad Patmam gravi clade affecto, Entiique alterius filii nothi Sardiniæ Regis captivitate afflicto, tyrannidem usurpavit; quam deinde extincto patre, confirmavit contra fratrem Conradum, pro Rege passim habitus, præterquam a Neapolitanis, Capuanis & Aquinatibus: alterum, quando post mortem Innocentii IV, Conradini Nepotis tutelam sibi arrogans, rursus omnia in suam redegit potestatem; sparsoque de morte nepotis rumore, Regio in habitu publice comparuit sub finem anni MCCLVIII vel initium sequentis.

[28] Juxta alterum hoc Mamfredi Regis initium, inveniuntur datæ litteræ, primum Fr. Jacobi Episcopi Valvensis & Capituli S. Pamphili Sulmonensis v Junii, [an. 1259 datur facultas condendæ amplioris ecclesiæ,] anno Domini MCCLIX & Mamfredil: quibus Fr. Jacobo & Fr. Petro Eremitis (qui haud dubie ex primis sociis fuerunt) nomine Fr. Petri Eremitæ Magellensis (nostri scilicet sancti Patris) acceptantibus; ejusque successoribus facultas datur ædificandi ecclesiam, ad honorem beatissimæ Virginis in contrata Murronense. Intellige ampliorem novam pro illa quam prius ibi habuerat Sanctus, quæq; tunc adhuc Episcopali jurisdictioni subjecta, anno primum MCCLXIII libera dimissa fuit Fr. Petro Vice-priori & Eremitæ Magellensi: nec tamen cito consummata, siquidem adhuc anno MCCLXVIII Clemens Papa IV centum dierum Indulgentias concessit, manus auxiliares porrecturis operi (ut loquitur) sumptuoso. Quin nec anno MCCLXXIV perducta ad finem, siquidē etiam tunc illa fuit: in Privilegio Gregorii Papæ X, [in monte Magellæ, caput Ordinis futuræ.] adhuc appellatur ecclesia S. Mariæ: quæ plene perfecta dedicataque sancti Spiritus nomen postea tulit, atque ab ipsomet Petro in Capitulo generali declarata est Caput Congregationis totius, electo in Abbatem Onufrio Comensi, abolito ex tunc omnino priori nomine; sic ut deinceps nulla amplius fiat mentio S. Mariæ Murronensis. Mutandi autem nominis causa fuit, quam supra diximus, & propter quam etiam omnia deinceps a se constructa loca sub nomine Spiritus sancti dedicavit. Omisso etiam titulo Prioris S. Mariæ de Murrone, in distribuendis per loca Prioribus usurpavit Petrus titulum Prioris S. Spiritus de Magella, usque dum suus Ordo, auctoritate Urbani Papæ IV anno MCCLXIV, incorporatus fuit Ordini S. Benedicti.

[29] Constitutionis Urbanianæ tenor, directas Episcopo Theatino (Nicolaus hic dicebatur) hujusmodi est. [Hie anno 1264 incorporatur Ordini Benedictino:] Cum sicut ex parte dilectorum filiorum Rectoris ac Fratrum eremi S. Spiritus de Magella diœcesis tuæ, fuit propositum coram nobis, ipsi, qui nullius Ordinis observantiæ sunt adstricti, Ordinem B. Benedicti profiteri eique incorporari desiderent, & ipsius informari etiam institutis: Nos eorum propositum favore benevolo prosequi cupientes, Fraternitati tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus, si est ita & eis facultates propriæ suffragantur, adeo quod idem Ordo possit ibidem perpetuis futuris temporibus observari; eumdem Ordinem in eremum ipsam, si expedire videris, inducas, eosque incorpores Ordini memorato, sine juris præjudicio alieni. Datum apud Urbem-veterem Kalendis Junii, Pontificatus nostri anno secundo. Fecit mox quod sibi mandatum erat Episcopus, factumque declaravit per litteras datas Theate XXI Junii, Indictionis VII, anno MCCLXIV, [eaque res anno 1274 confirmatur,] cujus transumptum authenticum, scriptum XXVIII Octobris ejusdem anni, servatur in Archivio Murronensi. Atque hæc fuit prima confirmatio Apostolica, post quam crevit Ordo numero monachorum atque locorum, quæ in secunda confirmatione Gregorii X, sub annum MCCLXXIV, fuerunt sedecim, ac paulo post triginta, & Monachi sexcenti; pastoralem suam curam ad omnia extendente Sancto. Qui licet plerumque Magellæ consisteret, ad initia tamen fundationum plerarumque præsentem se sistebat, non tantum in Aprutio, sed etiam in Campania Romana, Florentini, Anagniæ, Sculculæ & Soræ: quin & Romæ subinde erat, propriæ vel alienæ devotionis causa loca sancta visitans, aut devotis amicis faciens satis; nescimus tamen quibus præcise temporibus.

[30] Occasionem petendæ Confirmationis secundæ dedit fama late vulgata, [Sancto ideo ad Conciliū Lugdunense profecto:] de novis Ordinibus in Concilio Lugdunensi supprimendis: quare assumptis sociis Joanne de Arri Sacerdote, & Placido de Morreis laico, mense Novembri anni MCCLXXIII, media licet hieme, illuc se contulit; incertum quando, sed ut minimum ante finem Martii sequentis, adveniens Lugdunum. Hic in ea domo, quæ tunc Templariorum erat, hospitanti, sicut ait Benedictus Gononus in Notis ad vitam, per noctem ab Angelo revelatum fuit, quod eam possidere deberent Fratres sui, & ibidem monasterium construere. Etsi autem pannosus esset & vestitu exteriori contemptibilis, a summo tamen Pontifice honorifice est susceptus. Monitus quippe (ut ait Faber) in spiritu summus Antistes, divinum aliquid in beato viro latere cognovit; neque tam ad vultum ejus exteriorem, quam ad interioris hominis dignitatem attendit. [ubi gemino miraculo coram Papa honoratus,] Sed ut in conspectu quoque totius Concilii gratiam inveniret Sanctus, operatus est Dominus circa personam ejus insigne miraculum in ecclesia S. Pauli, in qua cœtus habebantur. Cum enim jubente Pontifice, Missam coram eo celebraturus, cucullam exuisset sacris induendus vestimentis, remansit cuculla divinitus suspensa in aëre ad solis radium, transeuntem per fenestram vitream: constatque ex Mss. monasterii Lugdunensis, tam ipsum ad quod celebravit altare, quam vitream illam, in veneratione fuisse usque ad tempora hæreticorum, qui utrumque destruxerunt. Ceterum erubuit vir simplex ad splendorem pretiosissimorum, quæ pro tali ministerio, tali occasione peragendo, offerebantur vestimentorum; quippe vilibus dumtaxat, mundis tamen, in eremo assuetus. Igitur super hoc non parum anxiato ejus spiritu, confestim apparuerunt divinitus allata ipsa illa simplicia paramenta, cum quibus divina mysteria celebravit, assistente & stupente cum præsentibus aliis multis Pontifice.

[31] [Bullam obtinet signatam 22 Martii,] Potuit hoc in die S. Benedicti accidisse, eoque miraculo motus fuisse Pontifex ad mandandam celerem expeditionem Bullæ, sequenti die XXII Martii MCCLXXIV signatæ, cujus partem visum est hic attexere. Sic ergo habet. Gregorius Episcopus, servus servorum Dei, Dilectis filiis, Priori monasterii S. Spiritus de Magella, ejusque Fratribus tam præsentibus quam futuris, regularem vitam professis, in perpetuam rei memoriam. Religiosam vitam eligentibus Apostolicum convenit adesse præsidium, ne forte cujuslibet temeritatis incursus, aut eos a proposito revocet, aut robur (quod absit) sacræ Religionis infringat. Ea propter, dilecti in Domino filii, [qua Ordo eximitur a jurisdictione Ordinarii,] vestris justis postulatis clementer annuimus, & monasterium S. Spiritus de Magella, Abbatem proprium non habens, sed per Priorem solitum gubernari, Theatinæ diœcesis, in quo divino estis obsequio mancipati, sub B. Petri & nostra protectione suscipimus & præsentis scripti privilegio communimus; imprimis siquidem statuentes, ut Ordo monasticus, qui secundum Deum & B. Benedicti Regulam in eodem monasterio institutus esse dignoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter observetur. Præterea quascumque possessiones, quæcumque bona idem monasterium in præsentiarum juste & canonice possidet, aut in futurum concessione Pontificum, largitione Regum vel Principum, oblatione Fidelium, seu aliis justis modis præstante Domino poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus & illibata permaneant: in quibus hæc propriis duximus exprimenda vocabulis.

[32] [recensitis ecclesiis singulis.] Locum ipsum in quo præfatum monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis suis; ecclesiam S. Georgii de Rocca-Moricii… S. Joannis de Monte-Magellæ, S. Bartholomæi de Logio, S. Cleti de Motillulo, & S. Mariæ de S. Angelo de Inter-montes… S. Mariæ de Murrone, S. Antonini de Campo-Jovis, S. Joannis de Aquasancta, S. Comitii de Acziano, S. Spiritus de Isernia, S. Mariæ de Agello, S. Antonii de Ferentino, S. Antonini de Anagnia, S. Leonardi de Sculcula, & S. Francisci de civitate Antena… & quidquid juris in Theatina, Valvensi, Iserniensi, Anagnana, Ferentinensi, Sorana diœcesibus monasterium vestrum noscitur obtinere… Sane novalium vestrorum, quæ propriis manibus vel sumptibus colitis, de quibus hactenus aliquis non percepit, sive de vestrorum animalium nutrimentis, nullus a vobis decimas exigere vel extorquere præsumat… Subsequuntur & alia Privilegia plurima, qualia liberis & ab Ordinariorum jurisdictione exemptis Ordinibus fere nunc competunt, cum subscriptione ipsius Papæ & Cardinalium duodecim. [In itinere variis locis miracula facit Petrus,] His instructus Sanctus, superatisque viarum periculis variis, Magellam revertit in Junio, mense postquam inde discesserat octavo. Est autem fama Florentiæ, quod in itu redituve visitans suo more nosocomia, ægros ibi omnes signo Crucis signaverit; ideoque civitas illa Patronum eum ibi adlegerit, festumque singulari cum apparatu ludisque instituerit celebrandum, conveniente ad ejus ibi ecclesiam quotannis magistratu. Ita tradit D. Theophilus Basilii Discursu XVIII, rursumque mihi confirmavit per epistolam, velut sibi dictum a Priorissa Sanctimonialium ministrantium in hospitali S. Bonifacii, quæ id ipsum ex ore Prioris paulo ante defuncti, hominis perquam pii & docti, audivisse sæpius affirmabat; itemque a Sanctimonialibus hospitalis S. Matthæi, cujus etiam curam idem Prior gessit. Dicitur similiter quod Mantua transeunti concessus a Gubernatore fuerit locus, quem ibi nunc Ordo possidet: & quod Comi Missam celebraverit super altari majori ejus ecclesiæ, quam ibi quoque Ordo noster habet.

[33] Reverso autem cum Iætitia Patre, publicatisque quæ secum attulerat Privilegiis, [& reversus placat Episcopū Theatinum,] timore correpti sunt qui pauperculorum bona impune diripuerant, & pœnitentia ducti restituerunt ablata: sed nec Episcoporum quisquam ausus est Ordini, tam solenniter confirmato, ullam inferre molestiam. Solus Nicolaus Theatinus Episcopus, ejus ab Ordinariis exemptionem suam interpretatus injuriam, ita exarsit in virum Sanctum ejusque socios, ut novum Ordinem in totum convellere cogitaret, omnemque ad id moveret lapidem. Quamobrem Petrus, humilitatis & patientiæ dono imbutus, Deum exoravit, ut Nicolai averteret iram, illumque placabilem redderet. Interim infirmatur Episcopus, & fere ad portas mortis deducitur: qui ad cor rediens, Sanctum virum rogari fecit, ut sui misereretur, futurus deinceps novelli Ordinis benignus protector. Petrus vero suis precibus Episcopum Domino commendans, sanitatem on sine miraculo impetravit ei: qui divino flagello correctus, ipsum ejusque Ordinem summa deinceps caritate amplexus, a diœcesana jurisdictione immunem fecit, cuso diplomate, ipso adhuc anno MCCLXXIV.

[34] Exinde augeri magis Ordo, & Beneventanus Archiepiscopus Capuferrus monasterium S. Mariæ de Fayfulis [forsitan primo nomine dictum de Fagifoliis, [sit Abbas monasterii de Faifalis] a Fabro perperam scriptum de Fœsulis] restauratum reformatumque cupiens, ipsum donavit Sancto sub annum MCCLXXVI, Abbatem eum ibi constituens: sub eoque titulo invenitur anno jam dicto Fr. Mattheus Episcopus Iserniensis scripsisse Fr. Petro de Murrone, Abbati ecclesiæ S. Mariæ de Fayfulis Beneventanæ diœcesis, ac universis Fratribus suis, apud Iserniam commorantibus in ecclesia S. Spiritus de novo constructa, Ordinis S. Benedicti. [Apud Ughellum vero tom. 8 col. 219 ipsius Capuferri invenitur rescriptum judiciale, datum anno Christi MCCLXXVIII, Nicolai III Papæ anno 11, Fr. Petro Abbati S. Mariæ de Faifulis, ejusque successoribus regulariter intrantibus, ad quæstionem de aquatione in usum monasterii, in controversiam adducta ab Oeconomo ecclesiæ S. Nicolai; quo statuitur, ut irrigatio tam hortorum quam pascuorum ipsis ad libitum relinquatur, dum modo ea fiat alternatione, ut molendinum ecclesiæ prædictæ, cujus respectu quæstio mota erat, a suo non cesset opere.]

[35] Hic cum ageret Sanctus; colonus quidam ex Castello-veteri [est hoc media fere inter Beneventum & Consentiam via prope civitatem Montis-Marani, [muto loquelam donat] unde intelligas haud procul absuisse monasterium de Faifulis, cujus nunc nomen ac memoria intercidit] colonus, inquam, filium quinquennem habens a nativitate mutum, motus fama miraculorum quæ de Petro spargebatur, ad illum accessit, opem implorans, adhibitis etiam amicis intercessoribus. Quibus cum Sanctus respondisset, non eum se esse qui posset mutis loquelam reddere, irent & sua singuli negotia curarent; nec a precibus miser pater cessaret, sed adstantes etiam monachos ad commiserationem moveret; motus denique etiam Sanctus, se convertit ad altare, jussirque ut secum omnes flexis genibus Pater-noster recitarent. Tum consurgens signum Crucis formavit super os pueri, & vinculum linguæ ejus solvit, stupentibus cunctis & patre multas insuper gratias agente: qui deinde post aliquot dies revertens, ex peculio suo duas capellas attulit in agnitionem beneficii. Ad quod subridens Sanctus, munus quidem oblatum recipi vetuit, homini vero pauperculo etiam eleemosynam dari jussit, [ac Magellam redit.] ut disceret gratias ac dona Dei non esse temporali mercede remuneranda. Post aliquot vero tempus S. Petrus, alio CX discipulis ibidem pro se Abbate constituto, Magellam rediit; itaque instrumenta anni MCCLXXXI, III, IV, & VI appellant iterum Fr. Petrum cum solo titulo Prioris aut Rectoris S. Spiritus de Magella. Videntur autem nostri numero quadraginta, post sex annos persecutionis ibi toleratæ a quodam Simone, inde emigrasse circa annum MCCLXXXV ad monasterium S. Joannis in plano, ad pedem montis Gargani, juxta Castellum Porcina dictum, Lucerinæ diœcesis a

[36] Interim Sanctus, pertæsus frequentiæ, ad se in Magellense monasterium venientium, loco suo substituens ibi Vicarium (nec enim quisquam eo vivente volebat titulum Prioris assumere) secesserat ad S. Bartholomæum de Legio, [discedit ad loca secretiora an. 1284] circa annum MCCLXXXIV: indeque post duos vel tres annos abiit Orfontem, ibiq; mansit ad annum circiter MCCLXXXXII, quando Murronem revertit, uti infra dicetur. Cum autem ad S. Bartholomæum se transtulit, socios quidem assumpsit aliquos, quibus ad divina Officia Missasque uteretur, nomina tamen eorum nusquam exprimuntur: solum præsumere licet, eosdem fuisse, qui ad extremum vitæ Sancto adhæsisse leguntur, & nominantur Franciscus de Atria, Angelus de Caramanico, Nicolaus de Serra, & Berardus della Guardia. Ubinam vero locus S. Bartholomæi fuerit, [in ipso montis vertice:] non facile definivero, propter varium loquendi modum quo Testes de eo agentes loquuntur: ex omnibus tamen inter se collatis hoc consequi videtur, in superiori Magellæ montis parte fuisse. Hic cum aliquando Missam celebrare vellet, minister (qui erat prænominatus Berardus della Guardia, quique inter juratos Testis CLXXXX factum retulit) significavit vinum deesse: quapropter jussu Sancti expeditus mox puer est versus locum S. Georgii, prope Roccam Moricii ad radices Magellæ, qui vinum quæreret. Jamque hora Tertiarum advenerat, & necdum redierat puer, ad Missam tamen se cœpit parare Sanctus. Monitus ergo iterum de vini defectu, [ampullam vacuam, benedictione sua vino implet,] utque missum pro eo puerum expectare vellet; nihil omnino respondit, sed Missam exordiens, prosecutus eam usque ad Offertorium est. Tum vero signo dato ministrum monuit ut ampullas porrigeret. Ille qui ambas laverat, & alteram aqua impleverat, vacuam alteram ostendit, negans vel in domo vinum esse. Rursus tamen dato signo institit Sanctus, factoque super vacuam ampullam signo Crucis, fudit in calicem quantum sibi placuit ex ea, jam tantum vini continente, quantum duabus Missis sufficeret. Quo viso sic motus minister est teneræ devotionis affectu, ut non cessaverit a lacrymis toto tempore Sacrificii: hoc autem peracto cum reliquam vini portionem, velut animo corporique salubrem futuram, sumere ipse vellet; rursus vacuam ut ante ampullam reperit.

[37] Plura alia miracula ibidem operatum esse Sanctum, [infirmos sanat,] constat ex dictis Testium; sed nulla in particulari exprimunt; locum autem hunc a loco Orfentis non satis clare distinguentes, probabile nobis faciunt, multa ex iis quæ referuntur ut facta apud Orfentem, huc pertinere. In duobus enim apud Orfentem locis visum sibi Sanctum ajunt, quorum alter debet intelligi locus S. Bartholomæ in quo dicunt signanter manuscripta venisse quemdam ex Paterno Castello, infirmitate gravissima laborantem: quem consolatus verbis blandis, cum etiam Cruce signasset, paucos intra dies sanitatem perfectam infirmus recuperavit. Ad fontem autem istum, [incendium arcet.] qui Orfentis dicitur, scaturitque in valle quadam existente inter summa Montis-Magellæ cacumina, Petrus Philippi de Luco Testis LVII accidisse ait, & publica fama constare, quod dum ibi morabatur Sanctus, eam montis partem, quæ silvis densissima est, ignis corripuerit, stragem circumcirca magnam edens cum ingenti strepitu ardentium arborum. Quo excitus sociorum unus, & caput per fenestram exerens, statim horrore plenus exclamare cœpit, Quid hic agimus? ecce mori omnes necesse est: Veni, Pater, & vide rem funestam. Venit ille, vidit incendium, & socio dixit; Ne metue: auxilio nobis erit Deus, nosque ab hoc igne liberabit. Res mira ! Silvas totas absumpsit flamma, sed locum Sanctum numquam attigit. Priusquam tamen ad alia Sancti in istis locis miracula transeamus, paucis lubet explicare quando & quomodo mutatum fuerit regimen Ordinis nostri, post Sancti ad loca secretiora recessum b.

[38] Quod ad tempus attinet, nulla post annum MCCLXXXVI amplius invenitur scriptura, [Sancto regimen abdicante,] in qua Sanctus appelletur titulo Prioris vel Rectoris. Unde certum nobis videtur, ipsum ex tunc se penitus abdicasse omni regimine in aliquo Capitulo generali; subrogatumque tunc ei fuisse Robertum illum, qui in instrumento de electione prim Abbatis vocatur Prior monasterii S. Spiritus de Magella, absque ulla mentione sancti Fr. Petri. Cujus autem patriæ fuerit Robertus iste, non magis invenitur, quam cuias fuerit Robertus alius, quem S. Petri de Montorio Romæ Priorem sanctus Pater sanarit anno MCCLXXX: de Roberto autem Salentino, non est locus hic cogitandi, [an. 1287 creatur Abbas Generalis Magellæ] quia hic tunc necdum sumpserat habitum: eodem autem tempore alii alibi Priores quoque fuerunt, uti ex similibus scripturis constat, ac nominatim Fr. Sinibaldus, velut anno MCCLXXXV Prior in S. Spiritus de Murrone. Atque in hunc modum perrexit Ordo Regi a Prioribus, usque ad annum MCCLXXXVII, quando die XIII Septembris Indictionis primæ, in Monasterium Magellense convenerunt viginti duo Patres ad electionem Abbatis, qui monasterium istud totumque Ordinem digniori cum titulo gubernaret, præsidente in Capitulo prædicto Fr. Roberto Priore ibidem, cujus etiam manu scriptum habetur instrumentum de electione die sequenti facienda.

[39] Tunc vero visum fuit per formam compromissi procedere, [Fr. Franciscus de Atria,] electique sunt consensu communi Fr. Stephanus de Calvellis, Fr. Gualterius de Guardia, Fr. Joannes de Tucollis: quid ad majus altare secedentes, auditis singulorum votis atque sententiis, maturaque deliberatione præmissa, unanimiter convenerunt in personam religiosi ac discreti Fr. Francisci de Adria absentis, monachi ejusdem monasterii S. Spiritus de Magella. Hunc cum Fr. Joannes de consensu suorum duorum collegarum Abbatem renuntiasset, secundum formam actis Electionis insertam, post decantatum Te Deum laudamus, itum est in Capitulum: ubi deputati sunt Fr. Joannes de Tucollis & Fr. Bernardus del Como, qui electionis confirmationem Romæ peterent a venerando Priore & Capitulo Basilicæ S. Petri, cui immediate suberat monasterium. Præsente ad omnia & scripto excipiente Antonino Berardi de Caramanico Notario publico, coram testibus D. Thoma de Rocca-Morici Capellano S. Angeli Vicennensis, D. Petro de Rocca-Morici, D. Jacobo Capellano S. Angeli de Raort, Jacobo Gualteri de S. Angelo: subscribentibus Patribus viginti duobus, Fr. Roberto Priore, Joanne Sacrista, Joanne de Tucolli, Gualterio de Guardia, Jacobo de Penna, Placido de Morreis, Roberto de Guardia, Anselmo de Guardia, Jacobo de Molisio, Rogerio de Monte-Rosso, Nicolao de Pacentro, Roberto de Lama, Nicolao de Caramanico, Philippo de Rigo-nigro, Gualterio de Serra, Petro de Aversa, Mattheo de Manupello, Petro de Rocca Montis-plani, Jacobo de Manupello, Georgio de Genua c. Obiit paulo post Franciscus iste Electus cum opinione sanctitatis, [& post eum Rainaldus de Rigo-nigro.] interque alios pingitur cum titulo Beati, aut certe ultro se abdicavit, successoremque accepit Rainaldum de Rigo-nigro, qui adhuc anno MCCLXXXX invenitur fuisse Prior S. Spiritus de Morrone; & tamen anno MCCLXXXXIII successorem etiam ipse habuit Fr. Onuphrium, Abbatem Ordinis tertium.

[Annotata]

a Vincentius Spinelli de Simone isto addit, quod post monachorum discessum, qui censuris ecclesiasticis contra tyrannum fulminatis frustra conati fuerant locum retinere, lapsus in gravißimum morbum extremam quoque incurrerit paupertatem, ß quod miserabilius est impœnitens excommunicatusque obierit.

b Hic consequenter prosequitur Vincentius explicare donum prophetiœ concessum Sancto, & gratiam curationum imperiumque in dæmones, allatis exemplis quæ vel omnia vel pleraque referuntur infra a Lelio: inter cetera autem narrat draconem, viatoribus infestum, ab illo fugatum esse; indeque vult sumptum esse insigne Ordinis, ubi supra tres montes plantatam Crucem circumvolvitur serpens demisso capite, assurgentibus hinc inde duobus liliorum ramis: ß hos quidem a Regibus Franciæ datos ait, ad insinuandum quod Monachi non laborant neque nent. Interim Maurolycus in mari Oceano Religionum anno 1613 insigne illud sola Cruce definit, cui circumplexa sit littera S, in memoriam primi præcipuique monasterii S. Spiritus prope Sulmonem: & hujusmodi Crucem Cælestini in Belgio monachi hodieque assutam vestibus suis gerunt: quapropter istud de Serpente, quod alius antiquior nullus retulit, vehementer mihi suspectum fit.

c Quis credat hœc non esse sumpta ex ipso publico instrumento, cui annus & dies mensis sic adscripti sint, uti hic indicantur, videlicet 1287 14 Septemb.? Interim Vincentius omnia hæc, cum iisdem personarum præcipuarum circumstantiis narrat, ut acta anno 1274, 18 Iunii: & quod magis mirum est, agens postea de Sancti secessu in Orfontem, socium ei jungit Franciscum Atriensem, quasi oblitus quod eum jam ante fecerat Abbatem generalem. Ex hoc autem aliisque capitibus persuadeor, quoad historiam magis credendum Lelio, ut accuratiori longe scriptori, & singulorum quæ asserit fidem allegatis fideliter documentis adstruentem: Vincentio vero sufficere laudem, quod phrasim adhibuerit hac ætate in Italia æstimatiorem, id est metaphoris grandibus & exquisito verborum cultu exornatam, dicam? an obscuratam.

CAPUT IV.
Miracula in secessu eremitico facta ante regressum in Murronem.

[40] [Sanctus Romæ mortuū suscitat,] Miraculorum a Sancto patratorum facturus relationem, ordior a mortuis suscitatis: quorum primum, Romæ contigit, dum ibi esset Sanctus in loco quodem devoto, quem etiamnum (inquitantiquus scriptor) Ordo ibi habet, atque adeo verosimiliter in S. Petri de Montorio. Defunctus vira erat Frater quidam laicus, nomine Placidus, is forsan cui cognomen de Moreis, quique Sanctum comitatus in Franciam usque ad mortem postea ipsi adhæsit. Hunc cum sepelire Monachi vellent, jubente Sancto in diem sequentem dilata res est. Ille autem dormientibus aliis solus manens in oratorio, apud desunctum in oratione pernoctavit. Mane sacrificium Missæ peregit; inde accedens ad cadaver, illud signo Crucis consignans, arrepta manu, magna cum fiducia spiritusque fervore, clamavit, Fr. Placide, in nomine Jesu Christi surge. Et surrexisse eum qui mortuus fuerat, habetur in variis antiquissimis Mss. idemque in Processu asseruit Fr. Bartholomæus de Transacqui Testis CLXII, Sancti ipsius discipulus, tamquam auditum ex ore Fr. Gualterii de Sulmona, ipsiusque Fr. Placidi aliisque multis, qui Romæ tunc habitabant. Hoc solum inter ejus relationem & manuscripta interest, quod Bartholomæus dicat Sanctum stetisse in oratione tota die usque ad Completorium.

[41] [& in itinere hospitem defunctum,] Recordor etiam, quod cum Romæ darem operam Theologiæ, & undique conquirerem memorias Sancti, curaturus ut eæ in æs sculperentur, sicuti postea factum; in veteri quodam Ms. legerim, quod & in alio simili legisse se asseruit D. Franciscus de Ajellis, quod Sancto iter agenti aliquando contigit vesperi hospitium ingredi, ubi domum totam reperit in luctu, propter mortem patris familias. Sed Sanctus cum socio, totam noctem apud cadaver perstitit Psalmis recitandis intentus; eaque transacta, cum mane jussisset mortuum surgere in nomine Domini, recessit quam potuit occultissime, declinavitque a via publica, ut ne agnosceretur ab eis, qui agnito miraculo secuturi erant, sicut & sæuti sunt, sed benefactorem suum numquam assequi potuerunt. Jam miraculum cœmentarii, de muro ecclesiæ Magellensis lapsi, alibi relatum est: proinde sequitur hic immediate, quartus in loco Orfentis resuscitatus, sicut habent Mss. vetusta archivii Bergomensis. Laborabatur ibi aquarum penuria, [ac Magellæ alium.] quare duo quidam viri pii, ex iis qui Sanctum assectabantur, cum animadvertissent ex quodam montis loco stillantem aquæ guttam, decreverunt, ad commoditatem & refocillationem ascendentium, cavare saxum quoddam durissimum, in quo ea exciperetur. Hoc dum agunt, eorum alteri a manubrio exiliens malleus ferreus, tanta cum violentia frontem perculit, ut mortuus corruerit. Accurrit ad Sanctum lacrymabundus socius; qui causa planctus intellecta, bono animo hominem esse jussit, cum eo se iturum promittens; prout fecit, post modicam in cella orationem; manumque ducens supra jacentis caput, ac vulnus lacrymabile intuens, in fletus etiam ipse prorupit, & plagam ter signans sanctissimam Trinitatem invocavit. Nec mora, surrexit homo in pedes alacer, sed in signum mirculi cicatricem in fronte diebus postea aliquantis tulit: sicuti refertur in Mss. a me visis.

[42] [Illuminat puellam cæcam,] Venio ad cæcos illuminatos, inter quos primam se offert ex castello Sangrii puella nomine Trotta, filia Benedicti, quæ ex quadam infirmitate retinuerat cæcitatem jam tribus annis toleratam. Hæc audita fama miraculorum Petri latius indies manante, concepta in eum fiducia, quia per se accedere ad eum non poterat, ducta fuit a matre in Montem Magellæ, comitantibus eam propinquis suis Francisco Cavalerio & Roberto de Raone: quorum ultimus, utpote Sancto notior, prægressus, retulit quem in finem eam adduxissent. Et ille quidem aliquanto commotior, Quomodo, inquit, etiam seminas adduxisti? Scito ergo in hisce locis nec esse eas, nec venire debere. Tandem tamen addidit, Rogabo Deum; & puellæ benedixit, formato super eam Crucis signo. Benedictione autem recepta, inquit illa, statim videre cœpi nec duce egui ad revertendum. Exindeque bene vidit semper, ac bene videbat, quando ipsa XIII in ordine Testium rem declaravit, attestantibus ei prædictis duobus, Testibus XV & XVI. Jacobus filius Stephani de Caramanico penitus amiserat videndi facultatem, post morbum gravē toleratum. Hic a * patre suo Joanne ductus ad S. Petrum, & misericordiam postulans; ab eodem, oculos ad cælum elevante, signatus, visum perfectum recepit, juxta testimonium Petri Berardi Guinisii, & communem eo loco famam scripto affirmatam.

[43] [Sacerdotem caligantem,] Sacerdos annorum viginti quatuor, Jacobus dictus, de S. Euphemia in diœcesi Theatina prope Magellam, gravi infirmitate valde obfuscatos habebat oculos, frustraque fuerat sub cura medicorum unum & dimidium annum. Tandem pater ejus Stephanus, Sancto devotus, huic filium adduxit in S. Joannis de Orfente. Ille vero ei dixit, Cum recte videbas, numquam voluisti ad me venire: nunc autem cæcus assistis. Tum quæsivit de ratione victus & curæ quam adhibuerant, Atque hæc omnia misla facito inquit, quia nihil proderunt: sed volo ut cæruleas istas vestes deponas, mundoque renunties, & iniquitatibus quibus teneris. Deinde mandavit ut maneret in ecclesia, ubi eum fecit pallio quodam operiri usque ad horam Matutinarum, quando illuc ingressus est ipse cum Fr. Francisco de Adria, Fr. Nicolao de Serra, & Fr. Angelo de Caramanico, cum libro & candela accensa ad Officium recitandum. Cumque incepisset dicere, Gaudete justi; cœpit etiam Sacerdos clare ac distincte videre omnia: cum ipsisque Officium ac ceteras preces prosecutus, deinde semper sanis oculis est usus. Ita ipse jam annorum quinquaginta duorum de se Jacobus Sacerdos retulit, Testis XLIII, attestantibus sibi Petro de Lisa Teste LXXIII, & Frederico Nicoli de S. Euphemia Teste LXXIV; & addentibus publicam esse famam in oppidis S. Euphemiæ, Caramanici & Rocca Giberti. Atque hinc intelligitur, etiam ante ultimum recessum aliquando agere solitum Sanctum apud S. Joannem de Orfente, jam inde ab anno MCCLXIV.

[44] [puerum coclitem unum] Circa annum MCCLXXXIX Caramanici Sinibaldus quidam & uxor ejus Gentiluccia habebant filium nomine Matthæum, mensium octodecim puerum, cui infirmitas obveniens dextrum oculum extinxerat. Erat autem Sinibaldus per quam familiaris Sancto: quare infantem ipsi detulit, visum ei ut redderet supplicans. At ille, Hoc, inquit, Dei opus est, frater, nec ego tanti meriti sum: tamen orabo pro illo. Aderat ibi etiam D. Thomas, Abbas S. Clementis prope flumen Piscariam, qui & ipse intercedebat pro puero apud Sanctum. Tum ille eum accepit in brachia, dicens, Benedicat tibi, fili, omnipotens Deus; deditque patri cruculam ligneam, quam filii collo alligaret, & ea ipsum signavit, simulque sanum Sinibaldo restituit. Ex eo autem tempore puer ad majorem quoque ætatem provectus, oculum clarum habuit, qui eum antea habuerat pano obductum: & Archiepiscopus Neapolitanus anno MCCCXI oculum eumdem omni macula carentem inspexit. Sinibaldus autem pater Testis LXXX, & Gentiluccia mater Testis LXXXI, cum D. Gualterio Thomæ de Caramanico Teste LXIII, dixerunt rem accidisse anno MCCLXXXIX.

[45] [alterumque.] Petrus filius Ser-Joannis D. Petri de Sulmona, decennis puer, integri mensis spatio tam gravem patiebatur infirmitatem in oculo dextero, ut vix aut ne vix quidem eo videret aliquid, ipseque ex loco suo egrediens procideret foras: medicis Sulmonensibus aliisque, post adhibita frustra artis suæ tentamenta omnia, fieri posse negantibus, quin oculi illius usum penitus amitteret. Intelligens interim puer, quanta in Orfente Deus per Sanctum operaretur, rogavit patrem ut illuc eum duceret, quia sperabat firmiter ibi se sanandum. Avus pueri, Petrus etiam ipse dictus, equo impositum adduxit ad Nicolaum Jacobi de Sulmona, Clericum perquam familiarem Sancto, rogans ut huic sistere puerum vellet. Roganti annuit Nicolaus, manuque prehensum puerum induxit ad Sanctum, exponens casum & preces adjungens mediatrices. Motus ad hæc Sanctus, recepit puerum, & sæpius consignavit, complures orationes interim recitans. Deinde dedit ei tres hostias sacrificales, & aliquantulum panis, dicens, Quotidie mane unam ex hostiis hisce manduca cum buccella hujus panis, genibus antea in terram flexis ter recitans Pater noster. Tum eum aqua benedicta conspersit, & continuo puer melius habere cœpit: cumque id quod sibi erat injunctum implesset, omnino liberatus a malo fuit. Divulgatum mox tota civitate miraculum, omnes qui puerum noverant gaudio implevit; ipse vero annos natus viginti quatuor Testis LV, & Nicolaus Jacobi de Sulmona Testis LXXXVIII, dixerunt id accidisse ante annos XV, atque adeo anno MCCLXXXXI.

[46] Sulmonæ etiam erat Catania quædam, filia Mag. Benedicti Medici & uxor Notarii Joannis Rizardi. [Mulier subito cæca ac surda] Huic die quadam inter vicinas mulieres sedenti ac nenti obvenit tanta conturbatio atque vertigo capitis, ut amisso penitus visu, nec eas quidem jam conspiceret inter quas sedebat, neque voces earum discerneret; sed eas audiret velut ex antro quodam procedentes. Illis autem contentiori voce clamantibus, respondit sibi caput dolere, neque se videre quidquam. Data ergo ei puella quæ ipsam domum deduceret, ab ea intellexit oculum dextrum sibi plus quam sinistrum prominere foras. Jacuit illa diebus pluribus inter acutos magnosque dolores (octo vel decem dies dicebat ejus pater) quasi alienata a mente, nec proficiebant applicata remedia. Tandem concepta fiducia in Sanctum, fama miraculorum ubique celebratum, magis confirmata fuit per visionem hujusmodi. Videbatur sibi esse in ecclesia S. Pelini prope Sulmonam, [per visum monetur ad Petrum ire:] ibique juxta altare conspicere senem iisdem indurum vestibus, in quibus postea vidit B. Petrum; audire etiam voces dicentium, Accede ad eum qui assistit altari, ipse enim tibi monstrabit viam: accedentis autem manum apprehendere senem, ac dicere, Vade per istam plateam, indigetando rectam qua erat eumdum viam. Experrecta deinde maritum cœpit instantissime rogare, ut duceretur ad Sanctum: sed is, alienissimus a fide adhibenda mirabilibus quæ referebantur, uxoris afflictæ preces contemptim accepit; tandem tamen importunitati ejus cedens, diem constituit & modum quo esset deducenda, ligata scilicet supra equum, ne decidere posset, utpote cæca.

[47] Sic in Orfentem abeuntes ipse cum ægra, in comitatu Mag. Rainaldi Gentilis Medici, Jacobi Benvenuti, Mag. Angeli de Trano, Nicolai Mag. Joannis, & unius famulæ; [ducens hanc ad eum maritus,] cum pervenissent ad locum, Raynaldus, velut a prima juventute Sancto (sicut supra vidimus) familiaris, una cum marito infirmæ ad eumdem ingressus, causam sui adventus exposuit. Ille vero adductas mulieres ægre tulit, eoque magis quod Raynaldus conscius esset consuetudinis suæ, quare amoveri eas jussit; indignante vehementius Joanne Narito, utpote carnalia dumtaxat sapiente, ac parum reverenter Sanctum alloquente. Rainaldus vero modeste excusabat factum, instabatque humiliter ut Deum pro infirma deprecari dignaretur. Tu vero, reponit Sanctus, nosti, non meum, sed Dei opus istud esse. Conversusque ad Joannem (hujus enim spiritualem necessitatem magis attendebat, quam corporalem uxoris) seductum in partem de vita sua, qualem duceret, interrogat. Cui ille: At nos, inquit, curemus id propter quod huc venimus. Tum Sanctus, placide sermonem resumens, sed majori spiritus fervore incensus, Audi inquit, fili; cœpitque ei multa ad animæ suæ statum salutemque spectantia prædicare, quæ tantæ fuerunt efficaciæ ut prius sanatæ sint plagæ ejus spirituales, quam uxoris corporales oculi illuminati; conversusque in alium plane hominem, cum admiratione cunctorum, perquam honestam ac religiosam deinceps vitam duxerit. [ad frugem bonam convertitur,] Interim vicino in loco sedens & expectans mulier obdormivit, viditque ad se portari Sanctum a magna hominum multitudine, supraque eam formare signum Crucis, uti fit ad Euangelium, atque ita sibi visum restitui; manere tamen supra oculos quoddam veluti pondus, de quo interroganti quid factura esset, respondere videbatur Sanctus, Accipe, & liga, ac tibi repone.

[48] Sub hæc experrectæ maritus adstitit, afferens a Sancto cruculam ligneam ex ejus collo suspendendam: [deinde ipsa sanatur,] quam cum devote accepisset, eaque a capite ad pedes sese signasset; subito cœpit videre clare, omni infirmitate soluta. Quare mox ad Rainaldum rediit Joannes, rem ut acta erat narrans, illique spectatum accurrenti eminus inclamans Catania, Mag. Rainalde, inquit, video te: cumque vellet ipsimet Sancto per se agere gratias, has ut Deo referret Petrus jussit, domumque discedere. At illa: Gratias, inquit, ago Deo & ipsi: certa autem Deo ex hinc servire, volo interrogare eum de modo quo id facere possim. Sanctus autem id sibi referenti Joanni respondit: Redi, nec cuiquam aliud dicas, quam quod uxorem sanaverit Omnipotens Deus, ipsa vero quotidie genu flexa dicat in gratiarum actionem aliquoties Pater-noster. Similia etiam inculcata sibi dixit Mag. Rainaldus. Cataniæ vero misit etiam Sanctus panes duos, [rediens cum admiratione excipitur.] rotundum unum, oblongum alterum, jubens ut cum suo comitatu exinde comederet: sic enim solebat facere venientibus ad se. Mulier autem præ gaudio & certitudine recuperatæ sanitatis, equo revehi noluit, sed pedes descendit de monte: ad cujus radices invenit plusquam decem pueros, qui antea cæcam viderant, ducique ab aliis. Hi, videntem per seque ambulantem intuiti, clara voce cœperunt dicere, Benedictus Deus: quia ecce mulier, quæ aneta montem cæca ascendit, revertitur illuminata. Divulgato autem per civitatem miraculo, prius quam illuc intraret, viri ac mulieres multæ exierunt obviam, desiderantes rei seriem intelligere; & quacumque transibant, egrediebantur omnes suis domibus, laudantes Deum de tali miraculo.

[49] Dixit Catania, quod etiamnum devote servabat Cruculam, [Eadem plures juvat Crucula a Sancto accepta,] qua mediante obtinuerat sanitatem; ac deinde supra multorum oculos male affectos posuerat, quorum aliqui omnino curati fuerant, aliqui multum levaminis senserant: quin etiam ad alias infirmitates eamdem applicans, similem erat experta effectum, integra quandoque valerudine reddita ægris, & magno saltem solatio iis semper allato. Addebat aliud etiam magis mirabile, videlicet quod cum ipsa & maritus, aliique supra nominati socii itineris cum famula, universim septem, comedissent de duobus panibus a Sancto datis quantum voluerunt; plus superfuerit panis, quam erat antequam de eo gustassent. Quod ipsa animadvertens, cœpit exclamare, Non videtis miraculum? & quomodo postquam comedimus omnes ex panibus istis, [& panes datos multiplicari miratur.] plus habeamus adhuc quam habuimus antea? Collegit ergo devote reliquias, & usque ad annum MCCCVI ac finem Maji, quo istud jurata dixit, easdem servans, adhuc sibi superesse de eo pane dixit. Fuit autem Catania Testis XIX, eique attestatus est pater suus Testis XVIII, & Medicus prælaudatus Testis XXIII: omnesque dixerunt rem accidisse ante annos quindecim, atque adeo circa annum MCCLXXXXI.

[50] Mulier quædam Asculana in Piceno, cæcitatem incurrerat, [Cæcæ duæ] & fama S. Petri attracta fecerat se ante cellam deferri, expectans ibi una cum aliis pluribus, Sancti benedictionem expetentibus: qui tandem fenestram aperiens, populum Cruce signavit, & subito mulier illuminata fuit, sicut referunt manuscripta vetera. In civitate Pinnensi apud Marrucinos Aprutii populos, alia mulier, Civitas nomine, uxor Richardi Joannis qu. Porphyrii, annum quintum cæca, in Orfentem adducta a marito, non inde prius decessit quam visum meritis sancti Patris recuperasset; nec viæ duce eguit domum revertens, quemadmodum in Ms. dicitur, allegatis Testibus Richardo mulieris marito, Jacoba commatre sua, & Matthæo Nubilo, aliisque multis. Ortonæ ad mare, quidam nomine Genuensis, [& oculus læ sus curantur,] dum in vinea sua laborat in die S. Antonii, incurrente in oculum dextrum sarmento ita graviter læsus fuit, ut nihil eo videret amplius; neque adhibitis ad curam medicinis quidquam proficere potuit, ingravescente quotidie malo. Denique Orfentem ivit, Sancto se stitit, & signo Crucis ab eo benevole signatus, perfecte videre etiam eo oculo cœpit, attestante eidem Mag. Dominico Gregorii aliisque pluribus, ut refert Ms.

[51] Franciscus Cavalerius ex castello Sangrii, habens filium triennem nomine Fridericum, [item surdus ac mutus puer,] a nativitate surdum ac mutum; assumpto socio Roberto Raone, Magellam cum puero venit ad Sanctum, & causam cur venisset exposuit. Cui Sanctus, Quare eum ad me deduxistis, qui non nisi homo simplex sum? debuissetis illum commendasse Deo, & ipse auxilium præftitisset: spero tamen in misericordia ejus quod opem feret. Erat tum forte Sanctus in cœtu plurium monachorum, & Cavalerius optime notus erat Patribus. Ergo puerum in medio sumentes, cœperunt patrem de ejus insirmitate, de familia sua, deque aliis rebus interrogare; transactaque hora missos fecerunt hospites, reddendo patri puerum atque dicendo, Vade & Deum pro eo ora. Ita digressi e monasterio cœperunt puerum nominatim appellare, & hic audire ac respondere, in utroque proficiens indies magis ac magis; cum aliquo tamen linguæ impedimento: quod ei etiam adultiori adhæsit, ex eo quod infans olim in focum lapsus fuerat. Idipsum affirmaverunt Franciscus & Robertus prænominati, Testes XV & XVI.

[52] Richardus Berardus de Rocca-Moricii, affligebatur valde propter filiam suam Bartholomæam, [& puella muta ac debilis.] quæ nata ipsi muta ac debilis, decimum fere annum jacebat in lecto, nec loqui nec movere se valens. Cumque multæ inde toti familiæ existerent molestiæ, easdem aliquando narravit Sancto Richardus. Ille vero eidem compatiens, Noli conturbari, inquit, fortassis enim te consolabitur Deus. Tum rogare cœpit pater Richardus ac dicere: Quin tu, Pater, oras Deum ut consolari me dignetur circa hanc filiam? quia revera maximo oneri est mihi. At ego, respondit Petrus, peccator sum, indignus cujus preces exaudiat Deus: tu autem justior me es. Nihilominus vade ad mensam, & post prandium ad me redito. Paruit ille, & finito prandio ad Sanctum rediit: qui dedit ipsi crustulam tosti panis, oleo illitam cum sale ac pipere, quam a se benedictam ferret filiæ. Sic dimissus regressusque, limen suæ domus vix attigerat, cum puella soluto linguæ vinculo appellavit eum dicens, Da mihi crustulam. Cui pater, Dabo, inquit, si surrexeris. Ergo illa in pedes se erigit sana atque incolumis, crustulam accipit, acceptamque comedit, loquens clare ac distincte, & in omnem partem tam expedite se movens ac si numquam fuisset infirma; itaque vixit postea annis quinque. Omnia autem hæc accurate exposuit Richardus pater Testis III, attestantibus ei Notario Philippo Teste CXII, ejusque fratre Gentili Teste CXIII, ambobus filiis Richardi, fratribus Bartholomææ, eorumque civis ac coætaneus Nicasius Testis CXIV; dixerunt autem id accidisse ante annos XVI, atque adeo anno MCCLXXXX. Manuscriptum quoddam addit, multos Monachos præsentes fuisse, credo cum crustulam filiæ dandam accepit Magellæ a Sancto Richardus.

[Annotatum]

* forte patruo.

CAPUT V.
Alia ejusdem temporis miracula.

[53] Guilielmus de Colle, alto, diœcesis Pinnensis oppido, [Sanat Sanctus tumefactum genu] annos natus triginta, retulit quod ante Pontificatum Sancti intumuerit sibi genu adeo graviter, ut tibiam totam inutilem redderet, nihilque proficientibus remediis præscindendam hanc medici judicarent. Non poterant parentes ejus inducere animum, ut filium sic mutilatum cernerent; malebantq; eum mori quam diu torqueri. Cum igitur extra spem humani auxilii positus miser, nocte quadam jaceret in lecto, in quo seipsum nec movere poterat; audivit viditque in somnis mulierem sibi dicentem, Surge, Guilielme, & vade ad Petrum de Murrone, hic te sanabit. Cumque ille replicaret: Quomodo autem ad eum ire potero, qui nec de loco in quo jaceo movere me valeo? addidit illa: Surge, Surge: facile illuc ibis. Sub hæc experrectus & fiducia plenus, cum visionem suam exposuisset parentibus, eisque idem persuasisset; ligatus supra jumētum ne cadere posset, advectus Magellam est, ubi Sanctus tunc erat, comitantibus eum Bartholomæo Simeonis de Causano Teste CLX, & Landolfo Simeonis de Causano Teste CLXI: qui cum appulerunt, occupabatur dicenda Missa Sanctus, quare solum eminus, nec propius accedere valens, ægre Sanctum conspicere potuit Guilielmus. Finita Missa causam adventus sui exponentibus, [per panem a se datum;] dixit Sanctus, bono animo ut essent, nec dubitarent. Deinde dedit eis hostias novem cum modico pane, jubens per dies novem quotidie unam ex hostiis sumere cum buccella panis illius. Hoc cum ipso die facere cœpisset Guilielmus, cœpit etiam toto corpore contremiscere, & quasi syncopen passus die tota subsistere ibidem debuit. Postea cessante tremore, viam ingressurus, equum ipse conscendit per sese, quod antea facere non potuisset, & domum rediit; deinde per reliquos novem dies, unam semper hostiam cum buccella sumens, sanatus est; optimeque ambulans, non nisi exiguum aliquem in genu sensum doloris percipiebat: sed hic etiam infra mensem cessavit. Ita Guilielmus ipse Testis XIV; qui cum addat quod Sanctum nosse cœperit tribus ante Papatum annis, conjectare possumus rem actam fuisse anno Christi MCCLXXXXI.

[54] Thomas Joannis Gualterii de Rocca-Moricii, quinque continuis mensibus mansit sic debilis ac dissolutus membris omnibus, [item toto corpore inflatum & inutilem] cum totius corporis inflatione enormi, ut neque in pedes stare, nec ambulare, nec sedere posset, neque tangere quidquam, nedum manibus apprehendere; adeoque sive manducandum seu bibendum esset, seu alteri alicui corporali necessirati serviendum, opus habebat alienis manibus juvari ad singula: nec profuerant remedia copiose adhibita. Quare illectus fama miraculorum quæ spargebatur, portari ad Sanctum voluit; & a consanguineis suis Gualterio de Granella Teste LXXXXII, atque Bartholomæo de Abbateggio Teste LXXXXIII, supra asinum ligatus, Orfentemque deductus, propter multitudinem hominum qui illuc accurrerant, non potuit sicut erat offerri Sancto: sed solutus ab asino, per manus assistentium promotus est usque ad cancellos altaris, ad quod Petrus Missæ sacrificium faciebat, ejulans interim propter cruciatus quos gravissimos tolerabat. [suis manibus eum contrectans;] Finito autem sacrificio venit ad eum Sanctus, interrogatumque de suo malo audivit longanimiter, ac denique omnia ejus membra suis pertrectans manibus, signum ei Crucis impressit, Deumque oravit. Hoc facto, subito in pedes surrexit Thomas, ambulavitque & manducavit coram omnibus ibi præsentibus, clamantibusque, Benedictus sit Dominus, Benedictus Dominus: Miserere nostri, sancte Pater, miserere nostri. Thomas autem pedes inde recessit, multis eum deducentibus domum suam, pro admiratione tam grandis miraculi. Post triduum vero etiam tumor omnis evanuit, nec ullas mali reliquias amplius pertulit; per se deinde cuncta coram Inquisitoribus Apostolicis declaravit Testis LXXXX, attestante etiam sibi Leonardo Berardi Teste LXXXXI, quilicet præsens miraculo non fuerit, specialem tamen curam Thomæ gessit, cum esset super asinum alligandus.

[55] Gualterius de Montone S. Valentini, Testis CXVI, narravit quod ante annos sedecim, [Baronem quoque paralytisum] adeoque anno MCCLXXXX Orfentem profectus ad Sanctum, invenerit ibi Baronem quemdam ex Valle-prete, annis septem paralyticum a cingulo deorsum, sic ut absque elieno auxilio neque pedibus consistere, neque de loco in locum movere se posset. Nisi quantum super nates reptans ipse se per terram protrahebat; adductus autem illuc erat supra equum, & jacebat humi ante altare, orans cum lacrymis, interim dum sacrificabat Sanctus. Ipse vero Gualterius deinde ad eamdem mensam cum nobili illo manducavit: qui post prandium locutus cum Sancto ab eo redivit, vidente ipso Teste, plane liber a morbo; atque per se conscendens equum, expedite domum regressus est.

[56] Blasius Rainellinus, quem manuscripta quædam Lanzanensem, alia Ortonensem faciunt, [pedibus debilem,] non erat ex gravi quadam infirmitate sanatus perfecte, sed remanserat ei a plantis pedum usque ad genua algor quidam, quo impediebatur ambulare, aut etiam pedibus solo insistere; idque ei contigit a festo S. Andreæ Apostoli, usque ad diem Jovis ante Carnisvale, cadentem in XVIII Februarii. Nocte autem sequenti apparuerunt ei, tamquam vigilanti, Sancti Julianus & Ruffinus, totam domum miro splendore illustrantes; dixeruntque ei, Visne sanari? Illo autem optante ut talis Die voluntas esset, sin minus cito ipsum de hoc mundo tolleret; Ergo, inquiunt, vade ad Fr. Petrum de Murrone, id est ad monsterium S. Spiritus ibidem positum, & dicito Priori, ut tibi donet aliquid rerum quæ ipsi in usu fuerunt. [a SS. Iuliano & Ruffino missum;] Fecit homo primo mane quod sibi fuerat imperatum, seque illuc portari curavit, & visionem exposuit coram omnibus Monachis: positusque ante altare, eodem in loco eodemque momento temporis sanatum se sensit, ac lætus pro accepto beneficio domum rediit. Exclamant hic quædam manuscripta, O quam dignus est a populis honorari, cujus cum adhuc adhuc viveret sanctitas de cælo publicabatur a Sanctis: atque hinc videor mihi posse inferre, quod res contigerit dum adhuc Petrus inter mortales ageret. [Ita Marinus, cujus conjectura evidenti ratiocinio confimatur. Dies enim Jovis ante Dominicam Sexagesimæ (ab hac enim sua illa Hilaria ordiuntur Itali, quæ Carnis-vale appellant) concurrens cum XVIII Februarii, haberi nequit, nisi quando Pascha celebratur I Aprilis, vel die præcedenti si fuerit annus Bissextilis: atqui toto illo tempore, de quo posset esse dubitatio, utrumque semel dumtaxat contigit, primum anno MCCLXXIV litt. Domin. G, alterum anno MCCLII, litteris Domin. G F, nec iterum similis concursus fuit, nisi post annos plus minus octoginra. Sancti autem qui hic apparuisse dicuntur, Julianus Martyr Soræ, XXVII Januarii, & Rufinus, Marsorum in Pelignis Episcopus, XI Augusti cultum habent illis in partibus celebrem.]

[57] [mulierem contractam,] Granata, uxor Judicis Leonardi de Sulmona, annos quatuor brachiis ac digitis sic contracta, ut iis uti, nullo modo posset, nec tamen remedium malo juveniretur ullum; intelligens illuminationem Cataniæ cæcæ, factam ad Orfentem anno MCCLXXXI, fiduciam etiam concepit consequendæ per Sanctum sanitatis, rogavitque maritum ut ipsum illuc duceret. Quod cum is facere recusaret, reprehendi metuens (sciebat enim quantum Petrus horreret congressum feminarum) misit pro se atque uxore consanguineum suum Philippum, qui morbum desideriumque mulieris ei indicaret. [puerum hecticum,] Hic ab eo hostias aliquot cum panis segmento, & pulverem ex herbis confectum attulit, a Granata cum recitatione Dominicæ orationis manducanda: quo facto, secutam quæ optabatur sanitatem affirmarunt ipse Judex Leonardus & uxor Granata Testes XXXX & XXXXI. Similiterque iidem deposuerunt, quod pari modo per jam dictum Philippum deprecati Petrum pro filio suo tunc septenni Marino, propter incurabilem hecticam deposito a medicis, acceperint cruculam ligneam, e collo pueri suspendendam, cum pomo mali manducando: qui ad primum hujus pomi gustum convaluit, totoque sexennio supervixit.

[58] Bartholomæus, Pamphili Rizandi de Sulmona & Gemmæ uxoris ejus filius bimulus, mordaci quadam infirmitate sic corrodebatur, tum aliis in membris, tum ipso in vultu, ut ambesis labris dentes ei nudarentur, atque leprosus æstimaretur, medicis malum pro incurabili deserentibus. [& alium lepra exesum,] Suaserunt ergo matri mœstæ consanguinei, virtutem S. Petri experti sæpius, ut huic illum mitteret; quod illi tanto facilius persuasum est, quanto certius noverat, quid suæ cognate Notarii Joannis de Sulmona uxori Cataniæ accidisset. Ita ipso Joanne comitata filium Orfentem detulit, ubi Joannem ad se ingressum rogavit Sanctus, num filium haberet: hic vero, Non habeo, inquit, sed habet frater meus, quem ut proprium diligo: sed ecce gravi tenetur infirmitate, cui ut remedium facias rogo. Cui Sanctus, Confide, quia Deus juvabit ac liberabit eum. Atque hoc dicto super corpus pueri signum Crucis formavit ante & retro, puer autem intra paucos dies plene convaluit, miraculum attestantibus post maritorum mortem Gemma & Catania; quibus contestans Maria Gualterii de Sulmona, annum XIII agi dixit, qui numerus pertingeret ad annum MCCLXXXXII: omnes autem simul deposuerunt, factum jam juvenem innocenter ac laudabiliter vitam ducere.

[59] Cum aliquando Sanctus pro more suo, Quadragesimalis observantiæ tempore, [matronam leprosam,] reclusus ageret; venit ad eum ex Calabria quidam Presbyter, Simon dictus, a matrona nobili illarum partium, quam fama vulgata miraculorum fecerat fiduciam in eo habere. Hæc per prædictum Sacerdotem rogabat, ut ubicumque Sanctus ageret, accipere mereretur aquam in vasculo, pariter ad id misso, qua ille manus lavisset. Non poterat cum Sancto loqui Sacerdos, per Monachos tamen eidem assistentes indicavit mandatum sibi negotium: nec mora, impletam aqua per se benedicta lagenam reddi jussit Presbytero: qua cum lavisset devota mulier, mundata est a lepra qua multum laborabat: atque post triginta dies eumdem Sacerdotem remisit ad gratias agendas. Factum hoc ab eo coram Mag. Gentili pictore, tum occupato pingendæ cellæ ipsius Sancti; idemque ex cujusdam monachi pariter præsentis ore habuisse testatur auctor manuscripti unius. Nicolaus, [incurabiles scrofulas,] filius Petri Balduini de Sulmona, puer duodennis, duplici scrofula guttur stringente & inflante deformis, post varia incassum adhibita remedia, fuit a patre deductus ad Sanctum: qui puero confiteri sibi peccata jusso, Crucula cypressina in manus sumpta guttur ejus signavit, & mox sanavit malum; ejus parentibus Petro & Gentiluccia Testibus, LXXXIII & LXXXVII, ipsoque Nicolao jam XXVIII annos nato Teste LXXXIV, & addente ipsam eamdem Cruculam sibi fuisse donatam a Sancto.

[60] Gualterius Thomæ de Caramanico Sacerdos, duobus ante Papatum Sancti annis gravissimos dolores colicos & pleuriticos patiebatur, [dolores nephriticos,] quibus accedebant nihilo leviores a calculo & arenis cruciatus: & hi jam duodecimum diem sævientes nulli cedebant remedio. Itaque super asinum vehi sese ad Sanctum fecit in Orfentem, comitantibus D. Rizardo Berardi & D. Berardo Elizæi, Testibus postea LXIV & LXV: coram quibus preces lacrymasque effundens, auxilium petivit a Sancto. Hic bono animo esse hominem jubens, manu tetigit infirmum, & Crucem eidem impressit, dicens, Deus per suam misericordiam adjuvet te. Abiit Sacerdos, & sequenti mox nocte una cum urina excrevit ingentem copiam arenarum & calculorum, mane autem plane liberum se sensit, ac liber deinceps fuit, prout ipsemet retulit Testis LXIII, æque ac socii Sacerdotes duo prænominati, asserentes id accidisse circa annum MCCLXXXXII: idemque contestantur Joanna Angeli & Alisia Thomæ, soror ipsius Gualterii Testes LXVI & LXVII.

[61] Hectica laborans D. Florentia, cujus & in Summario nominatim & absque nomine in Bulla Canonizationis fit mentio; [hecticam inveteratam,] non solum de lecto surrexit postquam super se hora una habuisset pannum lineum, ex parte Sancti sibi allatum a patre anno MCCLXXXXI; sed eumdem capiti suo obvolvens, foras prodiit in conspectum stupentium ad rem prodigiosam vicinorum: regressa autem in domum cum se reclinasset in lectum, rursum mane absque ullius auxilio surrexit toto corpore valida, & carne plena, octoque annis adhuc superstes etiam liberos peperit. Ita testantur Giffredus maritus ejus Testis LXXXII, Notarius Odo de Sulmona Testis CIV, Gemma uxor Benedicti Angeli de Sulmona Testis CV. Ad Orfentem etiam accidisse quod in Summario habetur de curata fistula inguinaria, Gualterii Joannis de Casali Comitis, diœcesis Theatinæ, testati sunt Leonardus Berardi de Rocca Moricii Testis LXXXXI, & D. Oliverius de Casale-Comitis Testis CLIII, aliique tres proxime sequentes in ordine Testium.

[62] [enormem herniam,] Jacobus Joannis qu. Danielis quinquagenarius, Testis LIX, juratus deposuit, quod ante annos quindecim, id est circa annum MCCLXXXXI, ad sanctum Patrem in Orfente morantem tulit quædam paramenta Sacerdotalia, una cum calice, ex cujusdam defuncti testamento ipsi donanda, Dum autem ibi ibi esset, vidit hominem senem eodem advenientem, clamantemque insano pene modo, Pater sancte, ora Deum pro me. Accurrit Jacobus ut videret quid esset, visuque & tactu cognovit, miserum adeo enormiter esse disruptum, ut viscera cum intestinis pene omnia dependerent ei extra ventrem: quare commiseratione ejus tactus, vidensque male affectum a frigore, propter pluviam quam in via sustinuerat, thoracem quemdam suum eidem vestiendo fovendoque commodavit, atque ut in ecclesiam posset penetrare adjuvit, ubi Sanctus Missam celebrabat. Hujus dum finis expectabatur, vidit imaginem Crucifixi, [sudante interim Crucifixo;] vicinam altari, inclinare caput, defluente ex eo usque ad pedes aqua per modum sudoris. Quod admirans, accessit propius ad eamdem imaginem, eique admovit grana precatorii serti cujusdam, sibi a Sancto donati; quibus deinde se usum ait apud multos utriusque sexus infirmos, cum eorum notabili solatio. Finita autem Missa, infelix ille Sanctum rogavit, ut Deum pro se deprecaretur: qui ipsi per Fr. Angelum (de Caramanico dictum, ut opinor) pulverem quemdam misit cum cibis sumendum. Sumpsit ille statim coram ipso Jacobo, atque abiit una cum illo per quatuor milliaria usque ad S. Sianium [quis hic aut quando colatur nescio] quæsivitque ex eo, quomodo haberet. Bene, inquit alter: & sic erat: nec enim ullum in corpore ejus supererat vestigium illius tam enormis rupturæ. Quod videns Jacobus gratias egit Deo, & suam prosecutus est viam itinere alio.

[63] Magister Grimaldus de Aquila, faber murarius, dum fabricabatur ecclesia S. Mariæ de Collemadii, [sanat herniosos duos,] grande quoddam pondus attollens crepuit, ut amplius laborare non posset. Dolebat ipse, & condolebant ei Monachi: post plures autem dies ivit ad Sanctum, & quod contigerat sibi lacrymabundus exposuit. Is facto super eum Crucis signo, pulverem quemdam ipsi dedit, quo uteretur, hominemque dimisit. Qui vespere eodem ad villam S. Eusanii hospitium cepit, mane autem sumpsit de pulvere illo cum vino: statimque sanatum se lætatus est, ut habent manuscripta, atque ex iis Faber: unde intelligitur Sanctus in Orfente fuisse, eo tempore quo ecclesia prædicta construebatur. Bucchianici etiam, ut habent eadem manuscripta, Simon quidam filius Leonardi, dicebat se in sinistro inguine ruptum aliquando, a patre suo delatum fuisse oblatumque Sancto: qui post Missam venit ad eum, ipsumque signans super eum oravit: quo facto consolidata caro ejus est, attestantibus miraculo Leonardo patre ac matre pueri, nec non Bartholomæo Gentili.

[64] Cum apud S. Spiritum de Magella aliquando moraretur Sanctus, [iberat energumenum,] quidam ex loco qui Carceres dicitur, adduxerunt hominem a dæmone insessum: qui in conspectum ejus veniens, clamare cœpit atque obniti, ne propius accedere cogeretur. Sedens autem Sanctus ad cancellos altaris, jussit miserum ad se pertrahi, alapamque infligens, Egredere, inquit, diabole, a creatura Dei, Nec mora; cecidit in terram quasi mortuus energumenus, & orante Sancto post mediam horam sanus surrexit; exindeque devotus sancto Patri vixit, ut referunt manuscripta. De se autem ipso narravit Nicolaus, dictus Zaurellus de Sulmona, [curat epilepsiam,] Testis XXXXV, annum agens XXXI; quod cum esset annorum novemdecim, epileptico morbo absque spe salutis laboraverit; suadente autem matre sua Margarita iverit ad Sanctum in Orfentem, qui ipsum jussit caput ponere supra ligneos quosdam cancellos, cœperitque ex libro legere. Post horam vero postulans aquam benedictam cum thuribulo, aspersum incensatumque dimisit, mandans ut toto mense ab igne & aqua locisque excelsis abstineret, deinde humanam nullam medicinam sumeret. Ab eoque tempore dixit se liberum fuisse: idem autem de eo asseveravit mater sua Testis XXXXVI: Matthæus autem Simeonis qu. Rainaldi Mancini de Sulmona Testis CXXIII, dixit, præsentem sæpe se fuisse dum caderet, ac supra sic lapsum pluries recitasse Psalmos aliquos; eique attestatur etiam Sulmontina, Joannis Petri de Sulmona.

[65] Stephanum Gerardi de Acziano furiosum, ut dicitur in Summario, vinctis manibus, [rabiem,] & pedibus subtus asinum colligatis, adduxerunt Sancto, Valens Petri, consobrinus Stephani Testis LI, Petrus Alexandri Testis XXXIV, Thomas Petri qu. Joannis Poteti de Galliano, Gerardinus Berardi, atque ipsius furiosi mater Velleta de Acziano Testis XXXV. Quibus cum ille responderet, abirent inde, quia Sancti Petrus & Paulus juvare eum poterant ubicumque esset; dixerunt, quod imminente jam nocte, non audebant recedere nisi gratia aliqua impetrata. Tum vero panem eis dedit, infirmo præbendum: de quo cum hic manducasset avide, cœpit per seipsum libere ambulare: atque mentis sanæ compos exinde fuit. Contigit autem hoc circa annum MCCLXXXVIII, attestatique miraculo sunt præter jam dictos, Odorisius Joannis de Aczniano sexagenarius Testis XXXVII, & Gemma Testis XXXVI, ille patruus hæc vidua ipsiusmet Stephani tum mortui, absens quidem dum res ageretur, sed toto uno mense maritum sic infirmum passa, ejusque obsequiis intenta. [paralysim,] Petruccius de Abmamonte de Rocca Moricii, per triduum tam gravi afflictus fuit epilepsia, ut licet noctu dormiret bene, tota tamen die velut mortuus absque sensu esset, adeoque debilitatus, ut de vita actum crederent medici. Hunc fratres sui Matthæus & Raimundus, ligatum in asino, magna cum fiducia advexerunt Orfentem, circa annum MCCLXXXXIII; quem cum Sanctus, ut rogabatur, sanctis suis manibus attigisset, supraque eum formasset Crucem; surrexit in pedes, & panem ab eodem sibi datum manducavit, atque exinde valuit optime. Addit autem Matthæus, etiam tum cum ista deponebat, anno MCCCVI, II Junii, Petruccium sanum in habitu monastico vixisse, sed non addidit in qua Religione.

[66] [item epilepsiam,] Sequenti porro die III Junii, retulit Petrus Romani de S. Valentino, sexagenarius Testis CXXXVIII, quod ante annos viginti & amplius, cum esset apud S. Joannem de Orfente, ubi tunc morabatur Sanctus, viderit nobilem Neapolitanum, adferre puerum tam graviter epilepticum, ut nec unam quidem horam posset se tenere in pedes nisi sustineretur: sed postquam a sancto Patre ad preces genitoris fuit Cruce signatus, sedit, stetit, manducavit sanus. Similiter Franciscus Joannis de Rocca-Moricii Testis CXXV narravit, quod filia sua Francisca, [& vertiginem.] quadam vertigine capitis sic laborarit, ut totis sex mensibus ipsum non potuerit firmū tenere. Cui malo remedium aliud non inveniens, relicta domi puella, ipse in Orfentem ivit ad Sanctum, orationumque ejus postulavit suffragia. Promisit benigne quod rogabatur Petrus, atque reipsa implevit: oratione autem facta dimittens Franciscum: Vade, inquit, & ut ipsam Deus liberet, Pater-noster devote recita. Quod cum per viam fecisset, sanam domi filiam reperit.

CAPUT VI.
Reditus in montem Murronis & gesta usque ad Pontificatum.

[67] [Redeunti occurrunt Sulmonenses,] Post annos in Orfentis asperrimo loco plures traductos, nec ibi se posse tenere dilectam solitudinem videns Petrus, in Murronem mense Junio rediit: redeunti autem occurrerunt supplicabundi Sulmonenses, quorum matronæ Crucem argenteam cum ejusdem metalli thuribulo ipsi obtulerunt; similiter etiam vicini ex Pacentrano, communi decreto progressi cum lampadibus & cereis ac multo concentu, pretiosa munera exhibuerunt. Cellam autem sibi elegit supra Segezanum, quod nunc destructum cernitur, in jugo montis ad meridiem, quam S. Onuphrio nuncupavit; & ubi ipse postea factus Pontifex altare consecravit, in illa angustissima cellula, quæ ibi etiamnunc visitur. Habet locus iste amœnissimum in planitiem Sulmonensem prospectum, & vestigia cellarum ibi adhuc residuarum frequentes monachos habitasse ostendunt. [sique exstruunt cellam S. Onuphrii,] Testatur autem Rittus Mag.Rogerii de Sulmona Barbitonsor Testis LXXXXIV, quod cum locus S. Onuphrii construebatur, concurrebant Sulmona atque ex vicinis locis certatim viri feminæque; beatumque se æstimabat quicumque potuisset vel lapidem unum, vel aliud quidpiam ad fabricam faciens suis manibus apportare. Gemma quoque filia Gualterii de Pacentrano Testis CI, annos triginta numerans cum audiretur, se quoque ex iis unam fuisse professa est: itemque Galitia, uxor Joannis Pilosi de Sulmona, triginta quinque annos nata, Testis LXXXXIX.

[68] [dum fabricatur nova ecclesia S. Spiritus:] Interim ad montis radicem procedebat etiam fabrica monasterii S. Spiritus, quod Caput Ordinis facere cogitabat, & factus postea Pontifex futuris temporibus habendum constituit, sicut hodieque est, munifica piorum quorumdam Regum ac Principum liberalitate auctum dotatumque. Nimis tamen angusta erat ecclesia, quam ut capere posset populum, ad audiendam Sancti Missam benedictionemque percipiendam, undequaque affluentem. Itaque in loco eminenti, conspicuo ac plano ante ipsam ecclesiam, istic ubi nunc atrium est, hospitiis & ædificiis magnificam in speciem extructis cinctum, erigi suggestum fecit; unde posset sacrificans conspici a cunctis in ipsa montis declivitate consistentibus. Huc autem sanctus senex anno MCCLXXXXIII Dominica die, [ubi cum in campo Missam fecisset Petrus,] quinta [non Junii, sed Julii] mensis descendit cum discipulis suis: vidensque multitudinem tantam, suæ memor fragilitatis in tam copiosas prorupit lacrymas, sequentibus exemplum discipulis, ut ægre potuerint sese in pedes erigere præ affectus teneritudine. Tandem tamen assurgens, populo conspiciendum se præbuit, magnis vocibus exclamanti, Kyrie eleison: multi enim effuse plorabant propter devotionis excessum. Deinde sacras vestes induit, ibidem præparatas a discipulis ministrantibus; Missamque dixit, quam absolvere ægre potuit propter affluentiam lacrymarum, quas non inane aliquod gaudium, sed propriæ vilitatis cognitio affectusque caritatis ciebat. Hanc ejus virtutem insignemque humilitatem mutlis miraculis tali occasione illustravit Deus.

[69] [sanat puellam gressu privatam,] Finita Missa factaque confessione & absolutione, eo quo Prælati solent modo (ita referunt manuscripta) benedixit populo, extenta manu Crucem exprimens, & clara voce pronuntians consuetā formulam: quam secuta est gratulatio ingens, exultantium quod eum recipere ac videre meruissent, maxime propter evidentiam signorum, eo in actu ac tempore divinitus ostensorum. In his fuit quod Joannes Ricardi, dictus Collus de Sulmona, Testis LXXXIV, narravit de filia sua Florisenda: quæ pede uno per integri anni spatium adeo debilis, ut gressum nullum formare posset; cum intellectum fuisset, quod Sanctus in aperto campo Missam dicturus erat; illuc portata ab ipsomet patre, elevataque inter brachia quando dabatur benedictio; mox ut domum relata fuit, ante ipsas ædes in pedes locata, ambulare cœpit ex voto patris, qui ea cum fiducia ipsam detulerat ad locum sacrificii. Benevenuta etiam Testis CXXVI, uxor Gualterii Mancini de Sulmona, [item mulieris invalidū pedem;] aliquot diebus post puerperium fallente vestigio sinistrum pedem loco moverat vel etiam fregerat; cui cum chirurgus quam potuit curam adhibuisset, nihil inde melius mulier habuit, itaque septennio toto mansit gradiendi facultate privata. Hæc deinde audita fama Missæ, a Sancto loco patenti dicendæ, patrem suum Joannem de Bugnara, valde amicum ac familiarem Sancto, suumque maritum exoravit, ut illuc se portari facerent. Nec frustra: quo enim delata in jumento fuerat, inde pedes revertit, ad Sancti benedictionem consolidato vel reaptato osse, quod male affectum erat.

[70] Antonia de Pratola, nocte quadam manducans avidius, obsessa (ut credebatur) a diabolo fuit, [alias a demone liberat,] cœpitque præter morem agere inverecunde, amenter vestes exuens, seseque nudam oculis domesticorum conspiciendam offerens, cum magna confusione consanguineorum, auxilium ei ab humanis remediis per menses quatuor frustra quærentium. Hæc eodem per vim adducta, ad signum Crucis quod Sanctus formavit, tres carbones evomuit, allisaque in terram hora integra velut exanimis jacuit; tum sana surrexit, & cum suis domum reversa est hilaris; prout habetur ex depositione Augustinæ uxoris Joannis de Sulmona Testis XXXXII, Nicolai Simeonis qu. Rainaldi Mancini Testis XXXI, aliorumque trium Testium scilicet XXX, LIII, & XXV. Refertur hoc etiam in Summario; ubi quod sequitur de altera energumenta, confirmari potest asseveratione ibidem præsentium Margaritæ Testis XXXXVI, quæ erat mater Nicolai Zaurelli de Sulmona, & Sulmontinæ Ioannis Petri de Sulmona Testis XXXXVII. Addidit autem Margarita, [carbones evomere visas;] quod viderit etiam ab ea carbones evomi, Sulmontina vero, quod conspexerit prodeuntem ex ejus ore fumum, & quosdam qui manibus tractabant carbones, a dicta muliere (ut ajebant) ejectos. De alia quoque energumena sibi ignota dixerunt Catania, uxor Ioannis Rizardi, Testis XIX; Pandolfus Ioannis Palumbi, Testis LXIX; D. Gentilis Archipresbyter Sulmonensis, Testis LXXI; Berarda uxor Rainaldi Mancini, Testis LXXXXVI, Donnadabene uxor Machabæi, Testis LXXXXVII; Æmilia filia Leonardi Avelli, Testis C; D. Franciscus Gualterii qu. Alberti, Testis CXXVII; omnes Sulmonæ nati; dixerunt, inquam, ignotam sibi mulierem, illuc vi adductam, exclamasse, Nolite me ducere neque sistere coram eo, qui me totam adurit, & quo nullus melior inventus est a tempore S. Ioannis Baptistæ. Cumque conversus Petrus toti populo benedixisset, ad ejusdem populi preces energumenæ illi singulariter benedixit; quæ similiter veluti carbones evomuit, ac libera mansit. Addit autem Archipresbyter prænominatus, quod toto quo Missa canebatur tempore, non potuerit cohiberi, quo minus inconditos clamores ederet, seque versaret partem in omnem, eluctari e manibus tenentium cupiens.

[71] Denique cum sanctus senex, dimisso populo, ad S. Spiritus monasterium se recepisset; accesserunt ad eum ex illis qui Missæ interfuerant, Ioannes Pilosus & D. Franciscus Gualterii qu. Alberti de Sulmona, fratres, adducentes ei puerum triennem Nicolaum, [& puero muto loquelam donat,] ipsius Joannis filium; qui eatenus numquam locutus erat & videbatur mutus remansurus. Hunc manibus suis sacratis contingens Sanctus, eumque Cruce signans, Redi, inquit, fili, redi cum Deo: & subito loqui cœpit, ac patrem nominatim appellare. Illi autem nocte quidem ibidem manserunt; mane vero domum regressi cum essent, advocans Galitiam uxorem Joannes, Scito, inquit, filium nostrum loqui. Quæ exiliens præ gaudio, interrogare cœpit quomodo id accidisset; & sicut audivit jurata retulit, Testis LXXXXIX; quemadmodum etiam deposuerunt ipse Joannes, Testis CXXUIII; ejusque frater D. Franciscus, Testis CXXVII; atque Æmilia & Gemma prænominatæ, Testes C & CI.

[72] [Ordine multiplicato] Transacta istius diei celebritate, cum jam Ordo (qui licet Benedictinæ professionis esset, passim appellabatur Fr. Petri de Morrone) per loca plura dispersus esset, monachos multos numerans; & Magellense S. Spiritus monasterium, quod eatenus præcipuum fuerat cum titulo Abbatiæ, asperiori situm esset loco, quam ut eo sæpe possent convocari Patres ad celebranda Capitula generalia; iidem ad monasterium S. Spiritus de Murrone convenientes, ipsum potius in Abbatiam erigendum, eoque primatum Ordinis transferendum esse decreverunt; atque in locum vel mortui vel abdicantis se secundi Abbatis Rainaldi de Rigo-nigro, tertium Abbatem elegerunt Onuphrium Comensem, quem jam ab anno MCCLXXXX & sequenti diximus nominatum hujus monasterii Murronensis Priorem. Idem autem invenitur ultimo die Februarii anni MCCLXXXXIV, [in Murrone eligitur 3 Abbas generalis.] vacante Apostolica Sede, notatus ut Abbas monasterii S. Spiritus in diœcesi Valvensi (quod est monasterium Murronense) Ordinis S. Benedicti, & caput monasteriorum S. Spiritus de Magella & S. Petri in Vallebona; eidemque in inscribuntur ipsius Cælestini Papæ V Apostolicæ litteræ, datæ mense Septembri anni ejusdem. Unde antecedentia cum sequentibus conferenti, verosimile fit, Capitulum istud celebratum fuisse circa medium Septembrem anni MCCLXXXXIII. Et huic conjecturæ favet, quod præcedentium subsequentiumque Abbatum creatio fere facta sit mense Septembri, sicut postea in Chronologia Abbatum notabimus.

CAPUT VII.
Miracula Sancti degentis in cella S. Onuphrii.

[73] Interim vero non fuit Petri caritas otiosa circa externos: [Curatur asthmaticus,] nam cum eo quo Capitulum celebrabatur tempore, Mag. Rainaldus de Alifa adduxisset filium suum Joannem, difficili asthmate laborantem atque incurvum; Cruce signatus pariterque erectus a Sancto est, & molestia illa liberatus, ut habent manuscripta. Ex his etiam habetur, ab eodem Alifano oppido a Mag. Matthæo adductum quinquennem filium, in urina reddenda grandi calculo impeditum: quem simili benedictione sanatum a Sancto, pater domum reduxerit lætabundus. Dimisso Capitulo recepit se Sanctus ad S. Onuphrium atque angustam illam cellam, quæ præter altare vix hominem capit, habet autem fenestram cum crate ferrea, per quam aspectus est in locum ampliorem, pro iis fabricatum, qui videre eum vel alloqui per dictam fenestram cupiebant. [Sodalitas instituitur:] Quamvis autem ibi inclusus staret & raro se videndum daret, crescebat nihilominus pietate & numero, pia quam instituerat hominum secularium Confraternitas; ita ut in aliquibus locis mille capita, alibi sexcenta aggregata censerentur, magno cum publici exempli fructu: quod ipsum celebriorem Petrum quaquaversum reddebat, præter miracula, quæ ibidem facta jam lubet commemorare, præmisso uno temporis paulo anterioris.

[74] Sir-Alexander Berardi de Sulmona, Testis XXXXIV, Canonicus Valvensis & Sulmonensis, [Sanatur puellæ pes exulceratus,] neptem habetat Franciscam, ex sorore Gentilitia Teste XXXXV; quæ annos tres & dimidium nata, dum inter æquales ludibunda petras jacit, ab una earum percussa fuit in talo pedis sinistri, unde plaga ei facta, & ex plaga infirmitas incurabilis fistulæ, pelle pluribus locis hiante. Toto autem triennio adeo nihil ad ejus curationem profectum a medicis est, ut Mag. Richardus chirurgus Sulmonensis Testis L. ad puellam vocatus, mox ac pedem viderat recusaverit eum tractandum suscipere; adhibitisque aliquibus lenitivis medicamentis puellam pro desperata dimiserit. Multam in S. Petro fiduciam habebat patruus Sir-Alexander, sciens tamen quantum abhorreret a congressu feminarum, in puerum transformavit neptem veste mutata; atque ita secum duxit ad sancti Spiritus prope Sulmonam, causamque sui adventus & mali atrocitatem exposuit. Cui sanctus: quare puerum ad me duxisti? Quia, inquit alter, medicinam ei faciendam desperant medici, ideo eam a tuis precibus expeto. Ast hoc, inquit Sanctus penes Deum est: simul & pedem retexit ac signo Crucis ter signavit. Tum cœpit puella, quæ eatenus gressum formare nequiverat, aliquantum ambulare, atque satra paucos dies integre convaluit; adeo ut nec cicatrix quidem aliudve vestigium priorum vulnerum in pede remanserit. Prædictis attestatur etiam Gentilucciæ ipsius mater septuagenaria, puellæ avia, Testis XXXXIX; ipsa autem & alii omnes ultima die Maji anni MCCCVI dicunt, rem accidisse ante annos tredecim menses undecim eoque amplius, atque adeo mense Aprili anni MCCLXXXXII; unde consequens est id non contigisse, cum ad monaterium S. Spiritus descendisset Sanctus, occasione generalis Capituli, sed priori alia, puta ratione fabricæ quæ struebatur.

[75] Pandulfus Ioannis Palumbi de Sulmona, Testis LXIX, ex fratre Sermentino nepotem habuit Nicolaum, unius oculi luce sic privatum, ut eo omnino nihil videre puerum multis constaret experimentis. Certus ergo de miraculis quæ Sanctus plurima operabatur, ad eum in cella S. Onufrii reclusum accessir, ejusque orationibus nepotulum commendavit. Cui Sanctus, accipiens positam juxta altare candelam, [& pueri oculus excacatus;] unam ex eis quæ fuerant in festo Purificationis benedictæ; Vade, inquit, & ex hac candela Crucem formato, quam linteolo involutam ligabis ad collum pueri, adeo laxe ut e collo pendens possit commode elevari usque ad oculum infirmum, nec necesse sit eam ideo de collo demi : atque hoc faciens recitabis tertio Pater noster, interim ipsam Crucem sæpe super oculum illum ducens, fortassis enim providebit de remedio Deus. Redivit continuo domum Pandulfus: prius tamen quam faceret aliquid, novi experimenti causa clausit manu oculum videntem, alterique deinde objiciens varia, interrogabat puerum num videret quidpiam, coram ipsius matre Thomasia Teste LXX. Ipso autem negante se videre quidquam, fecit Pandolfus quæ jusserat Sanctus; iterumque sumpto priori experimento, oculo qui cæcus fuerat videre jam puerum apparebat; minus tamen clare, inquit mater, quam altero: quare adductus fuit ad præsentiam Sancti, ac deinde utroque oculo æqualiter vidit. Huic autem miraculo, præter jam dictos patruum & matrem pueri, attestatæ sunt mulieres Sulmonenses tres Berarda, Donnadabene, & Gemma, alibi memoratæ, Testes LXXXXVI, VII, & VIII.

[76] Joannuccius, filius Jacobi qu. Joannis Cavacensis & Aulentis uxoris ejus, [item puer mutus & debilis,] toto quidem corpore natus erat perfectus, sed triennio integro nihil loquens videbatur omnino mutus esse, nec valebat pedibus suis insistere. Huic ad se adducto in S. Onuphrii, atque per Monachum socium commendato, misit Petrus per eumdem Monachum frustum candelæ, cum segmento panis & precatoriis granis aliquor. Quæ cum mater puero in manus dedisset, statim emisit vocem, appellans matrem; & vigore in cruribus accepto, cœpit ambulare; ad utrumque vero liberam deinceps habuit linguæ & pedum facultatem, eadem per annos octo quibus supervixit usus, uti retulit ejus mater Testis CII, & frater Jacobus Falcus Testis CIII: qui etiam dixit, fratrem suum vixisse usque ad ipsum dati testimonii annum MCCCVI; unde colligitur res accidisse circa finem dicti recessus ad S. Onuphrium, vel etiam post abdicatum Pontificatum. Juliana, uxor Campliti della Torre, [gravis angina,] patiebatur anginam adeo gravem, ut tonsillis nimium inflammatis ipsum etiam guttur corroderetur, & remedium ab medicina frustra adhibita nullum jam speraretur, atque adeo moritura mulier crederetur. Ergo pro ea qua erga Sanctum ferebatur devotione, oravit Joannem de Bugnara, patrem Benvenutæ, Nicolao Mancino Sulmonensi nuptæ (ejus quæ hæc Testis CXXVI, ut oculis suis visa) qui Joannes frequenter ac familiariter consueverat itare ad Sanctum, quatenus pro Dei & Virginis beatissimæ amore, aliquid sibi mitteret, quia non aliter sperabat se sanandam. Ivit Joannes, casuque exposito, Cruculam ex candela factam cum frusto panis accepit, mandatumque ut Juliana omni deinceps Sabbato in honorem Deiparæ jejunaret : quod cum illa facturam se recepisset, & Cruculam collo, panem ori admovisset, liberata est ab infirmitate sua.

[77] [tibia exulcerata,] Angelus Joannis qu. Alberti de Sulmona, triginta circiter annorum, Testis CVII, retulit, quod in pueritia passu sit annis integris duobus gravissimam plagam in sinistra tibia, eamque opus fuerit sex locis incidere: a patre autem suo atque a patruo Angelo deportatus super equum ad cellam S. Onuphrii, receptus a Sancto sit: qui solutis fasciis plagam tangens & Cruce signans, subito eum sanaverit tam perfecte, ut qui eques venerat, pedes redire potuerit. Addidit autem mater pueri Matthæa quinquagenaria, Testis CIX, filii tibiam, cum domo abduceretur, fuisse plane marcidam: ut autem ille sedecim annorum fuerit quando curatus est, non potuit id contigisse nisi circa annum MCCLXXXXIII. Attestatus porro miraculo est Rainaldus Ursi de Sulmona, Testis CVIII. [annis 18 contracta,] Mulier quædam, Soror Gemma Incarcerata nomine, ex Castello Montisbelli, octodecim annis contracta eodemque delata, per magnam quam habuit erga Sanctum devotionem liberata est, sicut manuscripta referunt. De fratre porro suo Angelo refert Franciscus Joannis de Rocca-Moricii, Testis CXXV, quod molesta febri plus quam duos menses laboraverit: quare ipse Franciscus ad cellam Sancti abiit, eique post varia fratrem infirmum commendavit: qui libenter pro eo se oraturum recipiens, buccellam panis homini dedit, jussitque eam fratri manducandam porrigere. Hoc cum æger in nomine Petri fecisset fidenter, statim convaluit.

[78] [puer paralyticus.] Benedictus Thomæ de Sulmona Testis LX, filium habuit nomine Nicolaum; qui etiam ipse annos natus viginti, personaliter comparuit, in ordine Testium Testis LXVIII. Hic cum esset annorum septem, factus a ventre deorsum paralyticus, adeo rigida habebat crura, ut lignorum instar juncturis carere viderentur ad flexum, nullumque eorum sensum haberet; totumque annum quo ista ei duravit infirmitas, ad omnes corporis necessitates alienis manibus egeret. Multa ei remedia applicanda curaverat pater, sed frustra omnia: tandem recordatus Sancti, in cella Onuphriana miracula facientis, filium asino superligatum illuc adduxit; tantamque ibi invenit utriusque sexus multitudinem, ut ægre se potuerit cum filio ad locum ubi Sanctus erat penetrare. Huc autem ut pervenit, ita egit cum Fr. Angelo de Caramanico, ut ipse puerum sumpserit intro ferendum; qui ibi ad horam unam eum tenuit, deinde retulit patri, in manibus habentem quasdam ficus siccas, cum Crucula lignea sibi donatas a Sancto; dixitque, Revertere cum puero isto, & hanc Crucem fasciis ejus involve, & bene spera, quia Fr. Petrus tetigit ipsum & oravit pro eo. Statim autem cœpit aliquanto melius habere puer, & sensum quemdam membrorum eatenus inutilium: domum autem reductus, indies profecit ad plenam sanitatem, quam denique intra mensem obtinuit, quocumque libuisset ambulans. Testantibus autem id patre ac filio, attestata est etiam mater pueri Aldruda, Testis LXVIII; itemque Rittus Mag. Rogerii chirurgus, Testis LXXXXIV;& vicinus Benedicti, D. Gualterius Canonicus Sulmonensis, Testis CX.

[79] Melioratus Joannis de Sulmona, annos natus LXV, Testis XXXIX, [Sterili proles impetratur.] narravit se habuisse filiam sterilem, pro qua, ab annis a dicto testimonio quatuordecim, Petrum in sua prope S. Spiritum cella manentem oraverit, ut prolem ipsi a Deo impetraret. Cui cum Sanctus respondisset, æquum esse quod postulabat, ab eoque recessisset Melioratus; octiduo post sensit mulier se concepisse, & legitimo tempore peperit filium Nicolaum nomine, qui tunc erat annorum tredecim: postea autem parere desiit, quo evidentius pateret miraculum. Addit idem Melioratus, [sanatur scabies,] quod cum prædicto suo nepoti Nicolao adhuc anniculo obvenisset scabies, adeo tenax & maligna, ut totam faciem instar lepræ operiret, visumque extinctura timeretur; eumdem transmisit Sancto per Rainaldum Ursi de Sulmona: qui cum infante domum revertens, dixit Meliorato, quod propter confertam multitudinem hominum, devotionis causa istic assistentium, non potuerit quidem per seipsum Sancto in manus infantem tradere; sed ipse populus eum intuitus acceperit tradideritque per manus, usque dum perferretur ad cellam Sancti; ubi hic eum apud se retinuit, donec ipse Rainaldus veniret atque reciperet. Intra octavum autem ab inde diem perpurgatus fuit ab illa scabie, nec quidquam tale amplius passus Nicolaus. Meliorato autem hæc jurate affirmanti, adstipulatus est alius quidam Testis CXXXIII.

[80] Elisabetha, filia Notarii Bonhominis de Sulmona, triennis effecta, [hernia incurabilis in puella,] periculosam in inguine rupturam incurrit, nec poterat propter nimiam corporis teneritudinem commode curari, atque ita mansit alterum triennium; quando Bartholomæa, uxor Bonhominis & puellæ mater, Testis LXXVI, confisa meritis Sancti, vicinum quendam suum Mag. Rainaldum Gentilem, Sancti amicum, enixe rogavit, ut ipsi commendaret filiam suam, quam illi mittere voluisset, nisi Sanctus vetuisset ad se introduci femineum sexum. Cumque deinde ipsius Elisabethæ frater, Rainaldus alius, ad Sanctum quoque ivisset, ei de suis peccatis confessurus, & accepta pœnitentia sororis infirmitatem declarasset; quæsivit Sanctus utrum manducaret. Affirmante autem Rainaldo, dedit ei hostiam quam sumeret, Cruculamque ligneam cum duobus osseis ex serto precatorio granis, de collo infirmæ suspendendam. Quo facto hostiaque comesta, subito redintegrata fuit ruptura illa. Erat autem Rainaldus Bonhominis, cum hæc deponeret Testis LXXV, annorum quadraginta [ideoque oportet ut facta hæc sint initio resumptæ habitationis in Murrone. Eodem,& quidem ad cellam S. Onuphrii, advenit Mag. Andreas Bartholomæi de Sulmona, Testis CXVII, [& viro:] ex lapsu infelici ruptus circa virgam tam graviter, ut commode ambulare non posset, nec remedium ab arte incassum adhibita speraretur; neque enim incidi poterat loco tam periculoso. Cumque ipsam rupturam Sancto ostendisset: Vide, inquit, fili, ne forsan quia juvenis, etiam sis peccator, idque tibi divinitus acciderit, ut pœnitentiam agas & vitam corrigas; deinde in rupturam, Cruce signatam, impressit digitum, hominemque dimisit: qui ab eo tempore sanum se sentiens, miraculum tota civitate vulgavit, & ad illud affirmandum accessit eidem uxor sua Bartholomæa quinquagenaria, Testis CXVIII.

[81] [puer epilepticus,] Odorisius, filius Benedicti qu. Eustachii de Sulmona, annos natus sedecim, malum epilepsiæ incurabilis patiebatur: quare consanguineus ejus Jacobus de Pacentrano, qui deinde mortuo Oderisio hoc deposuit, Testis LXXII sexagenarius, duxit eum ad S. Petrum, in Murrone, ubi Vallanitium dicitur, commorantem, flexisque cum puero genibus dixit: Placeat obsecro Pater, juvenem hunc, qui morbum caducum patitur, incantare. Ille autem placide: Non ita, inquit fili, non ita loquaris: ego non novi incantare: & signum Crucis super puerum fecit, [& alius contractus,] qui deinde numquam relapsus fuit. Maria Gualteri de Sulmona quadragenaria, Testis XXI, dixit quod filium suum Laurentium, ab anno quinto vitæ suæ contractum, portaverit ad fontem, scaturientem juxta cellam Sancti, in eoque in Dei & Fr. Petri nomine laverit: lotus autem eductusque de fonte, jam solutis ab illa contractione pedibus ambulaverit Sulmonam, unde suspensum a collo mater attulerat: postea autem alio ex morbo obiit.

[82] Sesquiannum, inquit Dionysius Faber, & manuscripta antiqua confirmant, [Vndique ad Sanctum accurritur.] mansit Sanctus sic reclusus usque ad Pontificatum; unde sequitur, quod haud diu post celebratum in Murrone Capitulum generale, reclusio illa cœperit, finienda circa medium Julium anni MCCLXXXXIV. Quod si miracula aliqua referantur, ut biennio toto citius facta in loco S. Onuphrii & S. Spiritus, ea solum probant illic eum ante reclusionem suam aliquando fuisse, utriusque fabricæ dirigendæ & ordinandæ ergo. Interim innumeri homines accurrebant ad eum, quia (sicut dixerunt Mag. Stephanus Briccii de Capua chirurgus, Testis X; & Manfredus Gilberti de Luco, Testis XXXVIII) magno devotionis affectu ferebantur ad eum conspiciendum, intermissis propterea negotiis propriis, ipsumque intuentes exultabant gaudio spirituali, movebanturque ad lacrymas & planctus: quaæ fuit specialis prærogativa, divinitus concessa Sancto. [etiam turmatim,] Hinc legitur, idque ipsum retulit Mag. Nicolaus Berardi murarius Sulmonensis, Testis LVI, ad Petrū reclusum in Murrone venisse Carolū II Regem Neapolis, ejusq; filium Carolum Martellū Regem Hungariæ. Quia autem non poterat audire nec alloqui singulos, ideo fecerat sibi fenestram, per quam impertiretur poscentibus benedictionem suam; felicemque se reputabat (ut ait Benedictus Thomæ Testis LX) qui eum vel conspicere potuisset: nec ad alium ullum visa est tempore illo tam universalis devotio populorum, sicut aut D. Gualterus Thomæ de Caramanico Sacerdos Testis LXIII. Unde fiebat ut viæ ad illum ducentes semper essent plenæ populo eunte ac redeunre, ut deposuit Joannes de Aczano Testis XXXVII. Et Mag. Petrus Tomæ de Sulmona, Medicus ordinarius monachorum nostrorum in conventu S. Spiritus, addidit, quod quiscumque malæ vitæ homo in ejus se dabat conspectum, continuo movebatur ad pœnitentiam.

[83] Sed operæ pretium fuerit audire Petrum Grassum Neapolitanum, Notarium Regium, [& plures quam locus possit naturaliter oapere,] Testem VIII: qui post laudatam Petri vitam, ut asperam, sanctam atque exemplarem, Hinc, inquit, fiebat ut ex vicinis remotisque locis frequens ad eum concurreret populus: ita ut aliquando eunti redeuntique multitudini angustæ essent viæ semitæque. Quoties autem Sanctus se monstrabat populo, vix ullus aderat, cui non erumperent lacrymæ atque suspiria, ex interna compunctione provenientia. Mirabile autem imprimis erat, quod cum supercilium montis, & planities in quo erat constituta cella, ægre caperet homines centum, tamen absque ulla cujusquam læsione ibi aliquando colligebantur ad tria hominum millia: quin etiam per semitam illam, qua illuc scandebatur, extremæ ætatis viri feminæque ascendebant ut juvenes, velociter atque expedite. Nec minor erat fiducia, quam passim in ejus intercessione ac precibus collocatam habebant populi, quam si fuisset jam tum canonizatus. [& quidē hicmali tempore.] Addit autem Franciscus Gualterii qu. Alberti de Sulmona Testis CXXVI I, quod eo tempore istis in partibus nullus fere erat sermo nisi de B. Petro. Concursus autem iste non solum fiebat amœno ac placido tempore, sed etiam media hieme; sic ut opus esset cives Sulmonenses venire cum ligonibus bidentibusque ad complanandam viam per nives. Et Joannes Pilosus Testis XXVIII asserit, etiam se aliquando functum esse eo complanandæ viæ officio: & Joannes Pilosus asseruit, curæ sibi fuisse, ut nives omnes de medio platearum tollerentur.

CAPUT VIII.
Electio Petri in Pontificem, coronatio Aquilæ, & alia ibidem Acta.

[84] Interim per mortem Nicolai Papæ IV vacua facta Apostolica Sedes, [Post diuturnam Sedis vacationē,] IV Aprilis anni MCCLXXXXII, distrahebat vota animosque Cardinalium, super electione novi Pontificis mulipliciter discordantium; donec tandem, Deo mirabiliter operante, in Fr. Petrum de Murrone convenerunt suffragia, anno MCCLXXXXIV die V Julii: quæ publico signata instrumento Murronem delata fuerunt. Hujus instrumenti originalis charta hodie in archivio Apostolico servatur, intra capsulam, panno serico interius obductam, cura & sumptu Domini Penia bonæ memoriæ, anno MDCIII illuc illata de mandato Clementis Papæ VIII, [electus Fetrus] cum eatenus asservata fuisset in archivio S. Spiritus de Murrone, pendentibus ex ea uniuscujusque Cardinalis subsignantis sigillis in cera rubra ex filo albo. Fuerat illa, ex causa quadam, Romam delata, perveneratque in manus prædicti Domini Penia tunc Auditoris Rotæ, eruditissimi atque pientissimi Prælati. Hinc cum in notitiam venisset Cardinalium aliquot, iique ipsam videre optarent; requisivit illam a Monasterii Murronensis Patribus D. Penia, acceptamque dedit Cardinali Fachinetti; hic Cardinalibus Bellarmino & Antoniano tradidit, deinde habuit eam Baronius, ac demum Clemens Papa VIII, qui commendata multis laudibus sancti Pontificis Cælestini memoria, & exemplo abdicatinis ab eo factæ, jussit in Apostolicum Archivium reponi; dicens, ibi securius asservandam, & cum commodo tam ipsius sanctæ Sedis quam Ordinis Cælestinorum.

[85] Accepto electionis suæ nuntio, sanctus Pater Aquilam abiit. [venit Aquilam:] Qua istuc via iverit non invenitur scriptum, verosimili tamen conjectura dici potest, quod transierit planitiem Pratolæ atque Rajani, & succedentes planitiei isti montes: siquidem legitur descendisse ex asino ad Castellum-vetus, quod primum post dictos montes occurrit: & quod hic ejus descensus commoditatem præbuit rustico, filium utroque pede debilem portanti, imponendi eum jumento vacuo, sanumque recipiendi. Eodem in itinere, juxta burgum Aczanum nomine, una solum leuca Aquila distans, benedictione sua sanctus Pater sanavit epilepticum puerum, nomine Doricellum, filium Berardelli qu. Jordani de Aczano, quemadmodum ex pueri matre Gemma audivisse se retulerunt Velleta Testis XXXV, & Odorisius Joannis Testis XXXVII, Aczanenses ambo. Quo die Aquilam Sanctus pervenerit nusquam invenitur expressum, [quo invitati Cardinales,] verosimile est tamen paulo ante vel post initium Augusti illuc appulisse. Hic dum Cardinales Perusio ad se venire jussos expectat, varios Curiæ suæ creavit Ministros, Caroli Regis subditos omnes, atque imprimis Scribam seu Secretarium Laicum quemdam Bartholomæum de Capua, Vice-Cancellarium Archiepiscopum Beneventanum, aliosque. Cardinales vero, qui ipsum invitarant Perusium, metuentes ne per viam cunctaretur, aut forte Perusium accedere detrectaret, aliis scriptis litteris rogabant eum, ut more aliorum electorum Pontificum vellet ipse accedere ad Collegium Cardinalium. Consideraret quod morborum periculis exponendi forent, si cogerentur omnes ad iter tam loginquum, inter excessivos ejus temporis calores: quamque sumptuosum ac damnosum futurum esset, si tempore messis tota Curia Romana esset transferenda in urbem remotam, minusque aptam ritibus ac moribus suis. Protestabantur etiam alias esse graves causas, quas non conveniret mandare litteris, profectionem dissuadentes.

[86] Acceptis porro suorum Legatorum litteris, atque de mente Petri certiores redditi, [multum se si excusant.] denuo ad eum scripserunt, Patrem eum tunc primum appellantes, longe quam ante submissius modestiusque; excusantes tamen profectionem, eo quod durum videbatur omnibus minimeque securum sese tradere in potestatem Regis Caroli, intrando ejus regnum, propter diversitatem sententiarum quæ fuerat in Collegio jam inde a tempore Martini Papæ IV, in suppetiis Carolo contra Aragonenses ferendis; imo tunc decretum fuisse, ne Pontifex cum Collegio excederet urbe Roma ad succurrendum aliis. Non debent, inquiebant, Patres ad qualemcumque locum pertrahi, etiam remotum, licet Regnum illud subjectum sit obedientiæ Apostolicæ Sedis. Meminisse dignaretur, quod jam ante scripserant, cavendum esse, ne res nova transiret in exemplum posterorum, contra usum antiquum; cogitaret damna cunctis obventura, populorum querelas, & annonæ penuriam iis in locis per quæ esset messis tempore transcundum; neque existimaret parum sibi curæ esse senectutem ejus ac valetudinem, tali tempore haud dubio periculo exponendam; confidere tamen non defuturam, Dei opem, cujus amore onus adeo molestum acceptaverat. Addebant posse eum vel in lectica portari, & modicis itineribus venienti minus esse periculi; se autem paratos adventum ejus etiam longiori tempore expectare.

[87] [Sed ipse in proposito constans,] Vix hasce litteras acceperat Petrus, quando ultro Aquilam venerunt Cardinales duo, Hugo arvernus & Neapolio Ursinus; quibus mandavit sanctus Pater, ut Cardinalibus scriberent, causas ob quas nolebat tali ætate talique anni tempore accedere D Perusium. Venit præterea Episcopus Urbevetanus, missus a Collegio cum aliis litteris, quibus rogabatur, ut, si minus Perusium, saltem veniret ad locum aliquem Status Ecclesiastici. Per eumdem legatum rogabatur Rex Carolus, ut memor beneficiorum a Sede Apostolica & sacro Collegio acceptorum, id ipsum suaderet Petro; indicabatur etiam fieri posse, ut variis de causis superventuris opus adhuc haberet auxilio Patrum, quos tunc non expediret habere ofensos. Et ille quidem finxit se iis morem gesturum, sed cito apparuit exiguæ curæ ipsi fuisse Cardinalium preces, quin potius id eum agere ut pro suo commodo Pontificem teneret apud se. Mansit ergo firmus in proposito Petrus, & cum consilio Cardinalium qui aderant, [mortuo Cardinali Ostiensi,] decrevit Aquilæ consecrationem suscipere & coronari, etiamsi alii absentes vel recusarent vel tardarent venire. Dum ultro citroque commeant litteræ, moritur Perusii die X Augusti Cardinalis Latinus Ostiensis Episcopus, electionis auctor primus, & pridem Sancto notus ac bene affectus, ut pote solitus ipsi ejusque monachis quotannis mittere eleemosynam liberalem. Hac morte inellecta, & sublato impedimento quod adferebat absentia ejus, cui ex officio incumbebat Pontificem coronare, substituit ei Cælestinus Ugonem Presbyterum Cardialem, jussitque a Beneventano Archiepiscopo consecrari Episcopum Ostiensem.

[88] Eodem tempore accepit Petrus de manibus Cardinalis Neapolionis Ursini pallium rubrum aliaque Papæ Electi insignia, [ibidem se declarari facit,] assumpto ad hoc pro Cardinali Matthæo Rubeo nondum præsenti, cui ut Diaconorum Cardinalium primo id alias fuerat deferendum: mutatoque nomine Cælestinus est dictus, proclamante ipsum Cardinali Neapolione. Tunc certatim omnes, tam ecclesiastici quam laici Prælati ac Principes, ad pedum oscula accesserunt; totique populo, qui fere infinitus accurrerat, Pontifex extenta manu benedixit: nova autem ac nova turba succedente, necesse ei fuit sæpe redire ad fenestram, sublatoque clamore benedictionem postulantibus impratiri. Atque hæc omnia facta crediderim post festum Assumptæ Virginis, nisi malit aliquis in ipso festo gesta opinari: quando etiam designatus fuit dies futuræ consecrationis XXIX Augusti, Decollationi S. Joannis Baptistæ sacer, [idemque eo anno, habenti litteram Dominicalem C. Dominicus.] Hac determinationc audita, Cardinales, qui adhuc septem Perusii supererant, videntes absque ipsis si cunctarentur peragenda omnia, mutaverunt consilium, unusque post alium nihil sibi invicem super ea re locuti, Aquilam accesserunt, videlicet, Gerardus Sabinensis, Matthæus Portuensis, Joannes Tusculanus, Petrus S. Marci, Matthæus Ursinus, [& in ecclesia Collismadii coronari.] Jacobus Columna, & omnium in veniendo ultimus Benedictus Cajetanus. Quibus & ceteris assistentibus, dicta die coronatus est in capacissima, si qua alia, elegantissimaque ecclesia S. Mariæ de Colle-madio prope Aquilam, quam ipse Sanctus curaverat exstruendam. Deinde productus ad infinitam populi multitudinem, stantem in plano ante prædictam ecclesiam, tunc amplissimo, nunc vero circumductis vinsarum & hortorum maceriis longe strictiori, faustas omnium acclamationes excepit, eisque benedixit.

[89] Peractis consecrationis & coronationis ceremoniis, Clerus omnis totaque Curia novum Pontificem solenniter deduxit Aquilam, equo albo invectum, fræna tenentibus hinc inde Regibus Siciliæ & Hungariæ. Mansit autem Aquilæ Cælestinus toto mense Septembri: quo tempore Rex Carolus, suum erga Pontificem affectum volens donavit XXX die Septembris Murronensi S. Spiritus monasterio Castellum Partolæ, & monasterio S. Mariæ de Collemadio alia quædam castella ac fundos, cum amplissimis pro utroque loco privilegiis: quæ etiam Cælestinus auxit, aucta suorum monachorum spirituali jurisdictione, per multa loca & oppida, independenter ab Ordinariorum potestate. [ubi perpetuam indulgentiam concedit,] Die autem præcedenti, scilicit XXIX Septembris, in favorem ecclesiæ ubi fuerat consecratus, sequentem Bullam expedivit. Inter Sanctorum solemnia, S. Joannis Baptistæ memoria eo est solennius honoranda, quo ipse de alvo sterilis matris procedens, fœcundus virtutibus & sacris eulogiis fons, Apostolorum labium & silentium Prophetarum, in terris Christi præsentiam, caliginantis mundi lucernam, ignorantiæ obortis tenebris, verbi præconio & indicii signo mirifico nuntiavit (propter quod ejus martyrium, mulieris impudici indictum intuitu, mysterialiter est secutum) Nos qui in ipsius Sancti decollatione capitis, in ecclesia S. Mariæ de Colle-madio Aquilensi Ordinis S. Benedicti, suscepimus diadematis impofitum capiti nostro insigne, hymnis & canticis ac fidelium devotis oraculis cupimus venerabilius honorari. Ut igitur ipsius Decollationis festivitas in d. ecclesia præcipuis extollatur honoribus, & populi Domini devota frequentia tanto devotius & ferventius honoretur, quanto inibi quærentium Dominum supplex postulatio gemmas Ecclesiæ, donis micantes spiritualibus, sibi reperiet in æternis tabernaculis profuturas; omnes vere pœnitentes & confessos, qui a Vesperis ipsius Festivitatis Vigiliæ, usque ad Vesperas Festivitatem immediate sequentes, ad præmissam ecclesiam accesserint annuatim, de Dei omnipotentis misericordia & B B. Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, absolvimus a culpa & pœna, quam pro suis merentur a baptismo commissis criminibus & delictis. Datum Aquilæ III Kal. Octobris, pontificatus nostri anno primo.

[90] Quam grata divinæ majestati fuerit ejusmodi institutio, [variis postea miraculis consirmatam,] frequētibus deinde miraculis manifestavit: quorum hic aliqua referam, pro ut in veteri manuscripto inveniuntur, ab auctore professo se ea scribere summa cum fide. In Rocca-Moricii diœcesis Theatinæ, multis post datam Indulgentiam transactis annis, vivebat Notarius quidam Firmus nomine (sunt autem Notarii iis in locis supra vulgus litterati ac sapientes) postea etiam factus Sacerdos. Hic dum Aquilam undique concurritur ad Indulgentiam præfatam, ipseque in foro luderet, habens in manu balistarium, arcum, interrogans populum quo irent; & intelligens quod Aquilam ad Indulgentias, O gentem, inquit, stultam ac fatuam? Nonne videtis vos perdere laborem itineris? Tam est ibi Indulgentia a culpa & pœna, quam ego potero spiculum hoc in isto lapide vivo defigere. Et hoc dicto armavit arcum, & in petram direxit spiculum; directum autem penetravit tam alte, ut nisi manu violenta extractum, non esset inde removendum. Lætabundus simul & admirabundus ad hæc populus laudavit Deum; Notarius vero in se conversus, saxum illud cum inhærente ei jaculo appendit collo, tremens ac lacrymans; ceterisque in Murronem euntibus se jungens, ibidem publice confessus est suæ incredulitatis peccatum, coram Monachis & omni populo; & ostentans saxum jaculo confixum, ibidem reliquit sub clavi custodiendum, ad memoriam & instructionem posterorum.

[91] [punitis eam contemnentibus,] Alio tempore Fratres duo ex Ordine Prædicatorum, ad conquirendas vicatim eleemosynas emissi, inciderunt in similem peregrinorum turbam, in Murronem causa Indulgentiæ cuntium, eisque suadere modo omni conabantur ne frustra eundo laborarent. Sequenti autem die, cum vellent iter institutum prosequi, subito excæcati querebant viæ ducem: unde admoniti dixerunt ad invicem Justo Dei judicio id evenit nobis, quia heri explosimus Indulgentiam, ad quam populus iste properabat. Voverunt ergo, quod si visum recuperarent per merita. S. Petri, etiam ipsi illuc accederent ad lucrandam Indulgentiam, nec de ea amplius contemptim loquerentur. Exauditi autem a Deo & Sancto ejus, pristinam receperunt videndi facultatem, & votum suum impleverunt. Addit auctor antiquus, numquam aut raro Indulgentiæ istius anniversarium recurrere, quod non aliquo insigni miraculo honestetur. Sanctus vero, postea Neapoli existens, die XXVIII Novembris concessit multas particulares Indulgentias, certis diebus impetrandas ab iis, qui vifitarent ecclesias monasterii S. Spiritus Sulmonensis aliorumque ab eo dependentium, quæ ecclesiæ ab ipsius in Papatu nomine vulgo appellantur Cælestinorum.

[92] [aut dubiam facientibus.] [Neque solum veritatem istius indulgentiæ, inquit in Vita Italica Tellera, voluit miraculis comprobatam Deus, sed etiam valorem: refestur enim quod Fr. Vincentius Frederici, celebris sui temporis concionator, sub anniversariam recurrentis Indulgentiæ diem Aquilæ præsens, rogaverit Superiorem monasterii, ut sibi committeretur sermo habendus ad primas Vesperas, quod facile obinuit. Sed cum pridie aliquibus civium indicasset, validis rationibus se comprobaturum eorum sententiam qui sustinent, Indulgentiam istam, non esse consueta Plenaria majorem, & quidem in Conciliis generalibus antiquatam, adeoque abolendam illius promulgandæ consuetudinem, sparsa per civitatem fama sic temere dictorum verborum, plebem sic contra ipsum commovit, ut ab inferendis ei manibus ægre potuerit a nostris Patribus coerceri. Ille autem ex eo tempore humanum omnem sensum memoriamque videbatur amisisse: adeo ut cum ex amicis, eum ad se revocare volentibus, aliquando aliqui verbatim ei Ave Maria prælegerent, numquam potuerit verba repetere. Interim urgeri videbatur ad mortem letali infirmitate quæ ei supervenerat, sed in hac lucidum aliquod intervallum indulgente Sancto, suam ipse culpam agnovit; eoque invocato sensum ac memoriam recepit, tantumque virium ut potuerit per mediam civitatem supplicabundus ad ecclesiam Collismadii pedibus ire, fune ad collum substricto, ibique veniam deprecari. Quam ille quidem consecutus est, non tamen sanitatem: siquidem recrudescente morbo reversus in patriam, haud diu post vitam ibidem commutavit cum morte; exemplum daturus aliis, nimis quam facile explodere solitis Indulgentiam Cælestini, ut caveant indignationem Domini ac servi sui super ipsos venturam, nisi resipiscant.] Nunc istis velut in transitu dictis, ad Cælestinum revertamur.

[93] Didicerat ille quidem Latinam linguam, sed desuetudine longa amiserat prompte culteque loquendi facultatem; [Prospicit ecclesiis vacantibus:] hinc libentius utebatur idiomate vulgari: & Cardinales, existimantes eum illitteratum esse, eadem cum illo lingna in consistorio loquebantur. Verba tamen publice non nisi parcissime faciebat, & nunc uni nunc alteri assistentium injungebat ut dicerent sua vice ac nomine id quod erat respondendum, sicut hodieque Principes multi solent facere in publicis audientiis. Quia autem per diuturnam Apostolicæ Sedis vacationem etiam multæ ecclesiæ, non solum Cathedrales, sed etiam Patriarchales insigniaque monasteria vacabant Prælatis, curavit eis quam primum consulere absque acceptatione personarum. Ditionum etiam Pontificiarum necessitatibus in utroque statu satagens providere, Gubernatores Legatosque instituit. Et hujus solicitudinis specimen extat in Historia Bononiensi Cherubini Ghirardaccii Augustiniani lib. 10, [Romandiolæ præficit] ubi Nobilem virum Robertum de Gomay, Romandiolæ totius Gubernatorem constituit, per Breve datum Aquilæ v Idus Septembris; quod vel ideo totum hic placet inserere; & ut intelligatur Cælestinus, quamvis prudentia seculi fallaci ac fraudulenta careret, & per eamdem sæpe deciperetur ipse lucis filius; non tamen ineptum fuisse negotiis publicis administrandis, sed providum atque prudentem. Sic ergo, post consuetæ salutationis formulam, Roberto jam dicto scribit Pontifex.

[94] Etsi exigente Pastoralis officii debito, de statu terrarum omnium, in quibus Romana mater Ecclesia obtinet principatum, [Robertum de Gomay in temporalibus,] proximis præservando suscessibus, prospicere teneamur; tamen circa terram provinciæ Romandiolæ, diutinis vexatæ hactenus molestiis guerrarum, validis agitatæ procellis & dissidiorum diris incursibus laceratæ, tanto solertius artem intentæ considerationis extendimus, tantoque propensius reddimur de statu ipso feliciter dirigendo soliciti, quanto specialius ad nos & eamdem Ecclesiam noscitur pertinere, ut nostræ provisionis remedio suffragante prædicta provincia stabilis tranquillitatis dulcedinem sentiat, & Rectoriæ prosperitatis eventibus jucundetur. Levantes igitur in circuitu oculos mentis nostræ, personam tuam strenuitatis insigniis decoratam, discretione præditam, ac multiplicis probitatis titulis insignitam, ad exequendum in hac parte desiderium cordis nostri, duximus eligendam. Et ideo te in d. provincia Romandiolæ ac civitatis Bononiæ, Bretenorii, ac pertinentiarum eorumdem partibus generalem Rectorem in temporalibus duximus statuendum; in illis tibi plene Rectoris provinciæ officium committentes, petendi nihilominus & recipiendi, nostro ac ipsius Ecclesiæ nomine, civitates, castra, fortalitias, & loca quælibet, omniaque bona & jura, quæ in iisdem partibus ad nos & Ecclesiam ipsam pertinent, & quæ nobis & Ecclesiæ ipsi debentur; & ea defendendi ac Ecclesiæ conservandi, disponendi quoque, ordinandi, præcipiendi, puniendi, pœnas imponendi, & impositas exigendi, mandandi, ac insuper faciendi & exequendi omnia & singula in supradictis partibus, quæ ad nostram & ipsius Ecclesiæ jurisdictionem pertinent temporalem, & quæ prospero statui partium earumdem noveris expedire; contradictores etiam & rebelles, temporali discretione qua convenit, appellatione postposita, compescendi expressa tibi, tenore præsentium, plenaria potestate. Sic itaque præmissæ Rectoriæ officium & alia diligentiæ tuæ commissa, tamquam vir industrius, fidelis & strenuus, constanter & solicite prosequaris, quod tui officii ac aliorum tuæ industriæ commissorum executione laudabili, Deo gratus & apud nos commendandus appareas, nostramque & omnimodam Ecclesiæ gratiam uberius consequi merearis.

[95] Accipiens autem quod ejusdem provinciæ Rectores ipsorumque officiales, diversis Rectoriatus temporibus, [jubetque indictas ab aliis mulctas modevari;] condemnationes fecerunt & pœnas inflixere diversas, ad quarum satisfactionem seu solutionem ipsorum condemnatorum non sufficiebant facultates; Nos, inquit, licet nolimus excessus delinquentium præterire inultos, tamen pia meditatione pensantes, quod in Arca fœderis Virga continebatur & Manna, volumus super hujusmodi pœnis & condemnationibus illam moderationem & temperantiam debitam observari, quod delinquentibus congrua castigatione punitis, lenimentum misericordiæ omnino non desit, nec aliis tribuatur materia delinquendi. Itaque eidem Roberto per Breve, similiter v Idus Octobris signatum, mandat, quatenus pensatis attentius & consideratis excessibus, injuriis, offensis, delictis, conditionibus personarum seu locorum, prædictas pœnas & condemnationes moderare studeat, prout secundum Deum juxta suæ discretionis arbitrium viderit faciendum, super his plenam & liberam ei faciens potestatem. Deinde III Idus Septembris Mag. Petro Archipresbytero Ecclesiæ de Buclanico Theatinæ diœcesis, [in spiritalibus Petrum Archipresb.] iisdem partibus Legato a se lecto, sic scribi fecit: Cum habearis discretione præditus ac solicitudine circumspectus, dignum duximus ut te nostris & Ecclesiæ servitiis deputemus, quem nobis industrium & fidelem tua merita repræsentant. Cupientes itaque ut status provinciæ Romandiolæ ac civitatis Bononiæ, Bretenorii & pertinentiarum eorumdem prospere conservetur, ac eorum negotia a Rectore salubriter dirigantur, tibi in eisdem partibus jurisdictionem in spiritualibus auctoritate Apostolica duximus committendam, usque ad nostræ beneplacitum voluntatis. Denique eodem die scribens Archiepiscopo Ravennati, Episcopis, Abbatibus & c, universis quoque Nobilibus Potestatibus seu Rectoribus Provinciæ, mandat, quatenus eumdem Petrum benigne recipientes, & honore debito pertractantes, eidem in omnibus quæ ad eamdem jurisdictionem pertinent intendere & obedire curent.

CAPUT IX.
Cælestini constitutiones variæ, profectio Neapolim.

[96] [Renovat legem conclavis:] Qua ratione ipsius Romanæ urbis regimini prospexerit Cælestinus, non invenitur expressum: est tamen verosimile quod illuc miserit Matthæum Cardinalem Ursinum, magnæ experientiæ virum; quem reperimus fuisse Romæ cum Neapoli erat Pontifex. Considerans autem eorum qui tunc erant Cardinalium paucitatem, & exiguam inter ipsos concordiam, libertatem etiam quam illi sibi arrogaverant mutandi vacante Sede loci, & electionem ubi & quando placitum erat faciendi; utrique malo mederi cupiens, primo decrevit eorum augere numerum, sic facilius habiturus ministros fideles, per quos a contentionibus istis remotos facilius Ecclesiastica negotia curarentur. Itaque post Idus Septembres, conscio Rege ac tribus Cardinalibus dumtaxat, [creat Cardinales 12,] Hugone Alverno, Matthæo Ursino, & Jacobo Columna, ceteris in Consistorium advocatis, eorumque sententiis requisitis, nominavit duodecim Cardinales; gaudente Rege, ad cujus suggestionem plerique lecti fuisse credebantur, & in his Franci septem; gaudente etiam Cardinali Cajetano, cujus ex fratre nepos Benedictus inter alios quinque unus erat; non item Cardinale Ostiensi, vidente frustratam spem, quam pro suo quodam nepote habuerat. Legem quoque Gregorii X in Concilio Lugdunensi latam, de ritu & forma tenendi conclavis, suspensam ab Adriano Papa V, & abrogatam a Joanne XXI, renovavit; quam deinde Bonifacius VIII, nulla Cælestini mentione facta, inseruit sexto Decretalium tit. de Electione, Cap. Ubi periculum. Sed Cælestini revera id opus esse, agnovit Jacobus Cardinalis S. Georgii: qui licet vehementer improbet consilium, ut periculi plenissimum, propter ea quæ mortuo Clemente V anno MCCCXIV contigerunt Carpentorate, conclavi dum in eo essent Cardinales incenso eorumque ædibus spoliatis; ipsa tamen illius usque in præsens tempus observantia, numquam intermissa, ostendit utilissimum plane ac necessarium fuisse.

[97] Postea cogitare cœpit de Congregatione quam instituerat magis magisque stabilienda, [confirmat ordinis a se instituti statuta, & privilegia auget,] spe magna ductus totius Benedictini Ordinis ad ejus exemplum reformandi. Ergo ibidem Aquilæ v Kal. Octobris ampla eidem contulit privilegia, quæ passim extant in Bullariis, scribens Dilectis filiis Onustrio Patri Abbati monasterii S. Spiritus de Sulmona Valvensis diœcesis, ejusque Coabbatibus & Prioribus ac Prælatis, monasteriorum, prioratuum, membrorum & locorum eidem monasterio S. Spiritus subjectorum, eorumque conventibus, collegiis & Fratribus Ordinis S. Benedicti, præsentibus & futuris in perpetuum, hoc principio: Etsi cunctos Ordines, plantatos in agro sacrosanctæ ac universalis Ecclesiæ, paternis prosequamur affectibus, & ad statum ipsorum tranquillum & prosperum solicite intendamus: Beati tamen Benedicti Ordinem (in quo, dum juventutis nostræ progressio ordiretur, Professionis nostræ vota devovimus) singulari & præcipua affectione diligimus, & zelo sincerioris & strictioris caritatis afficimur circa ipsum: & ad suæ stabilitatis & promotionis incrementa felicia opem operamque solicitam impendentes, speramus in Domino, quod idem Ordo, ab antiquis annis in divinæ laudis caritate fundatus, per vestræ solicitudinis studium… restauratus, amissi luminis propriam reassumere poterit, in summæ lucis (quæ Christus est) potentia, claritatem. Cupientes igitur ut circa præfatum Ordinem hujusmodi nostræ caritas affectus eniteat operis per effectum, Statuta, Constitutiones, Instituta & Ordinamenta, in eodem Ordine pro salute vestra facta, auctoritate Apostolica confirmamus, & canonice imposterum facienda volumus & mandamus ex tunc inviolabiliter observari.

[98] Spem hanc magis postea promovit, Neapolitani itineris occasione divertens Casinum, [eique aggregat monasterium Casinense.] [ubi Thomas de Rocca duodecimum tunc annum Abbas præerat] hortatus monachos ut ab se institutæ Congregationi Casinense monasterium aggregari paterentur, simulque habitum admitterent, cum ejusdem instituti sodalibus concolorem. Quomodo autem id successerit, apud Casinenses scriptum reperit Arnoldus Wion, indieavitque in Annotatione ad cap. 9 lib. I Ligni vitæ, asserens in expositione Regulæ Benedictinæ, scriptæ a D. Richardo ibidem Monacho, super cap. 21 Regulæ de Decanis monasterii, sic legi: In anno Domini MCCXCIV mense Octobris, Indictione VII (imo VIII jam inchoata a Septembri, Cælestinus autem & Bonifacius successor non inveniuntur notasse Indictionis annos) Domnus Cælestinus Papa V, qui antea vocatus fuit Fr. Petrus de Murrone, homo magnæ sanctitatis, venit ad monasterium Casinense; & volens dictum monasterium unire Religioni suæ, induxit Monachos pro majori parte, ut reciperent suæ Religionis habitum, qui habitus erat coloris camelini & vilissimi panni, & misit de monachis suis quasi quinquaginta. Primo nos fueramus nigri, & mutavit nomen Decani, qui post ipsorum adventum vocatus est Prior. [non tamen Abbatem novum ibi constituit:] Adveniente proximo festo S. Luciæ renuntiavit Papatui in civitate Neapoli, cui successit Domnus Bonifacius VIII, qui primo nominatus fuit D. Benedictus Cajetanus, homo maximæ scientiæ & probitatis de Anania: & revocavit omnia facta per d. Cælestinum, exceptis Cardinalibus quos idem Cælestinus fecerat: & ego fui unus de revocatis, qui fueram effectus Abbas monasterii S. Justinæ de Padua. [Hactenus Richardus, unde Wion & ex eo Marinus inducunt Angelerium II, Ordinis Cælestinorum, Abbatem LXII, tamquam hoc ipso anno institutum, & anno sequenti mense Martio mortuum. Sed qui post eos elogia & seriem Abbatum Casinensium texuit Marcus Antonius Scipio Placentinus anno MDCXXX, Thomam Abbatem LX in vivis retinet usque ad Nonas Junii anni MCCLXXXXVI; cui eodem anno ac mense suffectus a Bonifacio sit Pontius Abbas LXI, ac sexto post mense defunctus successorem acceperit anno MCCLXXXXVII Angelerium, ex eorum quidem numero quos Cælestinus Casinum direxerat, sed a Bonifacio consecratum: cui auctori, publica documenta secuto, tanto certius credimus, quanto apud Richardum minus invenimus mentionem ullam mutati aut constituti a Cælestino Abbatis.]

[99] [fovet paupertatis Franciscanæ zelatores,] Atque hac occasione confirmati a Cælestino Ordinis dicta sunto: qui dum adhuc Aquilæ moraretur, quidam ex Ordine Fratrum Minorum primigeniæ paupertatis zelatores, uti narrat Marcus Ulisiponensis parte 2 Chronicarum lib. 5 cap. 27 & sequentibus, quorum præcipui Conradus Offidanus, Jacobus Tudertinus, Petrus de Monticulo, Thomas de Trevio, aliique, evectionem Cælestini suam esse occasionem rati, de consensu Fr. Raimundi, haud ita pridem creati Ministri Generalis, decreverunt ex suo numero mittendos ad eum Fr. Petrum Maceratensem ejusque socium Fr. Liberatum, qui illi ante Papatum familiares fuerant, suumque zelum ei valde probaverant, ut a sua Sanctitate, nomine omnium Religiosorum in strictiori observantia Regulæ vivere volentium, facultatem impetrarent vivendi extra obedientiam laxiorum; sic ut hi, concessis sibi utentes privilegiis, non possent ipsis esse impedimento, volentibus ad litteram id servare quod profitendo voverant. Papa autem Cælestinus, qui multos Sanctos ex Ordine cognoverat, [eosque eximit ab obedientia Ordinis.] vir sincerus & paupertatis atque humilitatis Euangelicæ æmulator studiosissimus, petitione ipsorum intellecta vehementer laudavit consilium, mandans Fr. Liberato & socio ejus, ut conarentur vitam quam maxime possent spiritualem ducere, secundum Regulam S. Francisci aut etiam magis: addens se quoque voluisse ejusmodi paupertatem apud suos inducere, sed quia multiplicari eos optabat, congruum duxisse eisdem proprietatem bonorum temporalium concedere. Itaque absolvit eos ab obedientia Ordinis, cum facultate alios similiter absolvendi, atque ad suam observantiam adjungendi. In litteris autem desuper expeditis, mandavit, ut eis tamquam sibimet ipsi obediretur; pro bono tamen pacis servandæ, voluit ut vocarentur, non Fratres Minores, sed Pauperes eremitæ: quos alii deinde appellaverunt Eremitas Domini Cælestini. Ultra hæc commendatitias eis dedit ad D. Neapolionem Ursini, Cardinalem S. Adriani, virum liberalem & benignum promotorem causarum piarum. Quæ tam prospera initia reformandæ observantiæ, licet tantum non fuerint post Cælestini abdicationem dissipata, ab his tamen ortum habuerunt Clareni, qui hodieque perfeverant, inquit Marcus, sub annum MDLX scribens.

[100] [Sulmonæ Cardinalem unum creat,] His aliisque rebus peractis decretum habebat Cælestinus Romam migrare cum Curia universa: sed Carolus, privati sui commodi quam communis studiosior, persuasit ut Neapolim prius adiret. Quod cum esset Cardinalibus indicatum probatumque, plures eorum, ne simul omnes proficiscentes arctiora sibi in mensa hospitioque facerent omnia, eo versum prægressi sunt: ipse vero Cælestinus in viam se dedit Sulmonamque petiit initio Octobris. Hic vero cum esset, contigit mori unum e duobus, quos de suo Ordine Cælestinus creaverat Cardinalibus, Petrum nomine: in cujus locum cum ille, non expectato ordinario Quatuor-tempoporum proximi Decembris recursu, nec quæsito consensu Cardinalium, aut absentium habita ratione, in monasterio ipso S. Spiritus Archiepiscopum Beneventanum suffecisset; initium hoc fuit gravium quas passus est molestiarum. Eodem tempore & forsan eodem die, Sanctis Martyribus Dionysio ac sociis sacra, facta est dedicatio altaris Majoris in ecclesia S. Spiritus, cujus anniversarium toti Ordini pergit haberi festivum, reperiturque fides facti descripta his verbis: Hæ sunt Reliquiæ, quæ reconditæ sunt in hoc venerabili altari majori S. Spiritus de Murrone, [& in Murrone altare dedicat,] quod sacravit Cælestinus V, sub nomine Domini nostri Salvatoris MCCLXXXXIV. Inprimis de ligno sanctæ Crucis, de lacte B. Mariæ Virginis, Apostolorum Petri, Pauli, Andreæ & Thomæ, Stephani Protomartyris, Cosmæ, Felicissimi, Antonii & Agapiti Martyrum, Gregorii & Leonis Pontificum, Agathæ Virg. & Mart. Restitutæ Virg. Et eodem anno obiit quidam Cardinalis, & fuit hac die nona Octobris: & die sequenti fuit dedicatum altare S. Onufrii in cella: & est hic & ibi absolutio plenaria omnium peccatorum, concessa per Cælestinum Papam, omnibus hanc ecclesiam annuatim visitantibus. Post dies autem aliquot in sancti Spiritus actos cum monachis suis, ut par est credere, Sulmonæ etiam in ecclesia S. Pamphili sacrum Missæ officium celebravit: ibique, sicut ante & postea in itinere, varia fecit miracula, quorum aliqua jam memorabo.

[101] [Neapolim proficiscens] Relegebat eamdem qua venerat viam, & Rajano transiens (locus est in valle Sulmonensi) ipso aut potius altero itineris cœpti die sanavit Amatam illam contractam, ad viam publicam delatam a patre, de qua alibi dictum: cumque ad sancti Spiritus prope Sulmonam venisset Angela, etiam alibi memorata, toto corpore quadriennium tumida atque inutilis, a Thoma marito suo duci se illuc super asinam fecit: sed Pontifex jam Sulmonam celebrandæ Missæ causa abierat. Quem prævertens maritus, antequam ille ad ecclesiam Cathedralem pertingeret, uxorem ex asina sumptam locavit ante fores. Hanc ergo alta voce clamantem ac dicentem, [sanat infirmam,] Sancte Pater, adjuva me quia infirma sum, ingrediens & egrediens Sanctus benigne respexit, ac singulariter benedixit. Postquam autem turba transiisset, rursus eam voluit Thomas super asinam collocare; sed illa jam libera ac sana pedibus ire voluit, ivitque: & miraculum forsitan ipsa quoque testata fuit post mortem Sancti; testati certe sunt, ex eodem unde advenerat ipsa S. Euphemiæ castro, D. Jacobus Testis XXXXVI, Fredericus Nicolai Testis LXXIV, [leprosum,] Petrus de Lisa Testis LXXXVI. Ex membraneis etiam manuscriptis habetur, quod Guilielmus Eques regius, toto corpore leprosus & in facie atque collo misere deformatus, similiter Sancto obviam iverit; susceptaque benedictione statim apparuit toto vultu immutatus, & suum sospitatorem porro Neapolim usque deduxit, adjunctus aliis Sanctum comitantibus.

[102] D. Maria Gualterii de Sulmona, Testis XXI, [& contractum,] filium habuit Laurentium, annorum quinque, quando Sanctus Missam dixit in campis ante ecclesiam sancti Spiritus, exindeque manserat usque ad annum ætatis octavum, contractus membris ac gressu privatus. Hunc ipsa, cum illum jam factum Pontificem ibi esse audiret, tulit humeris suis ad fontem, cellæ ipsius propinquum, & in eo lavit: qui continuo sanatus suis pedibus redivit Sulmonam cum matre, mortuus autem erat quando id Maria coram Judicibus Apostolicis deposuit anno MCCCVI. Eadem promotione audita, chirurgus quidam Capuanus, nomine Mag. Stephanus Bricii, pro magna quæ circumferebatur sanctitatis fama, [apparet se videre cupienti in somnis,] videre Cælestinum cupivit; cumque in hoc desiderio obdormivisset, in somno eidem apparuit Sanctus, ad littus maris genuflexus: a quo Stephanus indulgentiam suorum peccatorum petiit, atque ut pro peccatis populi exoraret Dominum. Respondit autem Papa, Libenter fecero, sed etiam tu ora pro me. Cui Stephanus, Ecquid autem dicere ego potero? Quod, inquit ille, tibi inspiraverit Deus. Tum Stephanus, durante adhuc somno, quamdam orationis formam concepit; & mox expergefactus, metuensque ne sibi elaberetur de memoria, inclamavit famulam, ut atramentum sibi calamumque adferret; atque hæc verba scripsit, quotidie deinceps devote recitanda, Deus qui B. Petrum, Monachum & Eremitam, [dictatque orationem pro se dicendam:] ad Papalem dignitatem, non humana, sed divina provisione, sublimare dignatus es; præsta quæsumus, ut sicut ipsum in carne ad tua sancta servitia constituisti humilem & fidelem, sic eumdem in mente facias cælestem gloriam adipisci, & nos pro ejus meritis ab infernalium & terrenorum insidiis & judiciis liberemur. Per Dominum nostrum & c. Ita ipse met retulit Testis x.

[103] Judex Antonii de Aversana, Capuanus Medicus, Testis XII, de viro quodam Matalonensi retulit, [illuminat cæcum,] quod squammis obductos habens oculos omnino amiserat videndi facultatem; ad quem curandum evocatus ipse, frustra suam artem expertus fuerat oculis illis depurgandis, quibus nihil vidit longo tempore (Faber & Mss. annos quatuor numerant) idque antequam Pontifex crearetur Petrus. Cum autem hic Capua transitum haberet, idem medicus ipsum istum Matalonensem vidit totum hilarem ac lætabundum, ac si grandem thesaurum invenisset: qui interrogatus num bene videret, Optime respondit video, idque acceptum refero sanctitati Fr. Petri. Similiter Mag. Stephanus Bricii prænominatus, eumdem hominem visum sibi esse asseruit, auditumque dicere, quod cæcus fuerit; ac publice coram multis prositentem tunc se illuminatum, quando sanctus Papa super oculos suos Crucis signum in particulari formavit. Rizardus de Pelegra, famulus Sancti in Pontificatu ac forte etiam antea, Testis v, [& curat mutum,] vidisse se ait puerum ex oppido S. Germani, mutum a nativitate: qui cum esset Sancti benedictione sanatus, omnis populus accurrebat ad puerum, loquentem respondentemque audire cupiens.

[104] Credibile est circa finem Octobris Neapolim advenisse Cælestinum, [Neapolim appulsus & in castello novo receptus,] ubi reperit Cardinales vehementer commotos, ob Beneventani promotionem, se inconsultis & absentibus factam; quibus pacandis hæc tandem inita ratio est, ut Cardinalatui renuntiaret Beneventanus, cum fiducia eumdem ceteris consentientibus recipiendi, quod & factum est. Utrum autem ibi aliquid in favorem Caroli egerit Cælestinus, nemo explicat: hospitabatur autem in Castello, ut vocant, novo supra mare, ubi intra aulam quamdam amplissimi illius palatii etiamnunc sculpta cernitur renuntiatio Papatus, ibidem facta. Appropinquante deinde Quadragesima S. Martini, eamdem & Dominici Adventus tempus arctiori in silentio pœnitentiaque acturus (nam Quadragesimam sanctæ Crucis, propter distractiones itineris, minus potuerat observare) ligneam sibi cellulam fecit in secretiori parte palatii fabricari, quæ præter ipsum atque altare vix quidquam caperet. In hanc autem se recludentem ne opus esset interturbari pro quolibet negotio, [cellam sibi ad secessum struit.] tribus Cardinalibus potestatem omnem necessariam delegaverat, ad causas quascumque tractandas: quos licet nemo nominet, præsumere possumus ex singulis Ordinibus fuisse unum, ac verosimiliter Hugonem Arvernum Episcopum Osteinsem, Benedictum Cajetanum Presbyterum S. Martini, unumque ex Diaconis forte ipsummet Jacobum Cajetanum vice absentis Matthæi Ursini primi Diaconi: nam Beneventanus Vice-cancellarii munere fungebatur. Sed prius quam super hac delegatione Apostolicæ litteræ, jam confectæ, consueta firmarentur Bulla; revertens Roma Ursinus disturbavit consilium, ne pro uno tres Papæ regere Ecclesiam dicerentur.

CAPUT X.
Cælestinus, abdicato Papatu, post electionem Bonifacii VIII, clam eo fugit ad solitudinem.

[105] Dum istum in modum altercantur Cardinales, [Animadversis Curialiū fraudibus,] cœpit Cælestinus ipse animadvertere, multa a suæ Curiæ ministris per fraudem contra jura Canonesque committi; & quandoque unam atque eamdem gratiam duabus aut tribus personis concedi, promoveri etiam multos minus dignos; quodque est gravius, inventæ sunt quædam chartæ puræ, ad quascumque liberet gratias inscribendas jam bullatæ: quæ licet in aulis Principum, quantumvis oculatorum fere ordinaria vitia sint; ipse tamen suæ senectuti & imperitiæ adscribebat specialius singula, animoque angebatur plusquam dici potest. Credo etiam tunc ei in manus venisse, & solicitudinem auxisse quamdam Fr. Jacoponi epistolam, quæ inter ejus rythmos vulgariter impressos quinquagesimum quartum locum obtinet. In hac enim insignis ille mundi contemptor, [& accepta B. Iacoponi epistola,] & quem antea permagni fecerat Petrus, ipsum admonebat; videret etiam atque etiam, se, Pontificali dignitate elatum, admotum esse ad lapidem Lydium, ubi examinata ejus sanctitas, vera an ficta sit patesceret; positum esse in scopum, quo omnium intenderentur oculi; Curiamque Romanam assimilandam fornaci, in qua exploratur aurum scoriaque discernitur. Magnam sane infelicitatem esse, si Deum aliquis perdat propter ejusmodi buccellam: quodque suo collo jugum exceperit, quo forsitan trahendus esset in damnationem æternam: denique caveret sibi a fraudibus & technis curialium & adulatorum, nihil aliud quam commoda sua spectantium.

[106] Talibus exterius impulsus monitis, & interno cogitationum conflictu agitatus; manus immittit in librum, [cogitat de Papatu abdicando:] quem ipse in solitudine scripserat, proque suo privato solatio extulerat ab eremo, continentem Psalterium, & quædam collectanea ex jure Canonica, cum tractatu de vitiis ac virtutibus, variisque exemplis & sententiis sanctorum Patrum, ab ipsomet per titulos digestis: qui liber etiam nunc venerabiliter conservatur in monasterio Collis-madii [nunc vero etiam sub titulo Opusculorum habetur impressus Neapoli, anno MDCXXXX cura Cælestini Telera Sipontini] unde apparet Cælestinum non adeo fuisse imperitum quam aliqui existimarunt, quin potius in Canonibus æque ac Scripturis versatum satis commode. Ibi autem requirens aliquid ad suam in hoc discrimine instructionem, [& legit quæ ipse in eam rem scripserat:] folio 99, sub titulo De renuntiatione & numeris CXXX atque CXXXIII notatis in margine, reperit hæc ipsissima verba. Simplici beneficio potest renuntiare quis sicut vult: sed Prælaturæ non nisi ex, causa & licentia, scilicet propter humilitatem & meliorem vitam, propter conscientiam criminis, debilitatem corporis, defectum scientiæ malitiam plebis, & irregularitatem personæ. Episcopus autem renuntiare non potest nisi in manu Papæ: sed alia renuntiatio debet fieri in manu ejus a quo habetur institutio. Folio etiam 121 sub eodem titulo & numero marginali scriptum invenitur; Item si quis vult renuntiare, vocet Superiorem nuntio, ut recipiat concessionem ipsius. [Habentur ea verba nunc sub uno titulo simul edita pag. 419 Opusculi XI parte 2 cap. 6] suntque extracta ex sacris Canonibus in Decreto ad Causam VII quæst. I. & in Decretali Gregorii de Renuntiatione Cap. Admonet; ac specialiter relata in Decreto Innocentii III Cap. Nisi cum pridem.

[107] Sed hæc omnia non solvebant dubium, quod postea etiam Scholas Universitatesque distraxit & torsit, [tum re communicata cum Cardinalibus,] utrum ista caderent in renuntiationem Papatus, cui nulla superior dignitas est, quam loca jam signata supponunt. Postquam autem ipso effectu patuit, quid consilii secum agitaverit Cælestinus; sparsa per urbem fama est (sicut deposuit Petrus Grassus Notarius Regius Testis VIII) divinitus Cælestino allapsas esse has Christi voces, Quid prodest homini si universum mundum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur? Atque hinc fortasse nata est turpior fabula, a Genebrardo aliisque credita, quasi mala fraude aliquis per cannam eidem dormienti insonuisset ut se Pontificatu abdicaret. Modum rei gestæ & deliberationis totius ordinem clarissime exposuit Jacobus Cardinalis, & quomodo post dies aliquot convocato Cardinalium Consistorio, ipsam iis exposuerit; qui primum absolute dissuaserint cessionem, deinde moram saltem tantillam petierint, donec indicta supplicatione publica cleri ac populi divina voluntas certius exquireretur. Quid inde successerit habemus ex Ptolomæo Lucensi qui Processioni interfuit, factæ circa festum S. Nicolai [verosimiliter pridie, id est quinta Decembris, tunc in Dominicam cadente.]

[108] Jamque videbatur alia omnia cogitare Cælestinus, sive revera flexus precibus populorum, [præsertim Benedicto Cajetano,] seu potius prudenti dissimulatione sopitas volens turbas in populo subortas: cum accersito secretius Cardinali Cajetano, denuo ipsum consuluit: qui (ut ait S. Antoninus parte 3 Tit. 2 cap. 8 ante art. I.) sciens desiderium Pontificis de resignatione, suasit ei, ut antequam ad hoc procederet, [Constitutione edita quod liceat Papæ se abdicare,] ad tollenda scandala quæ possent contingere, prius faceret Constitutionem, qua declararetur, quod Romanus Pontifex posset cum vellet pro salute sua cædere Papatui & renuntiare, exemplum inducens Clementis Papæ, qui creatus Pontifex a B. Petro renuntiavit Papatui, ne illud in consequentiam & exemplum duceretur, ut per voluntatem & electionē prædecessoris successor in dignitatibus Ecclesiasticis institueretur: unde Linus post Petrum sedit, post Linum Cletus, post Cletum Clemens tunc Sedem accepit. Placuit hoc Cælestino, & Decretum super hoc edidit, quod habetur Extravag. de Renuntiatione lib. 6 ubi dicit Bonifacius. Quoniam aliqui curiosi, disceptantes de iis quæ non multum expediunt, & plura sapere quam oportet contra doctrinam Apostolicam temere appetentes, in dubitationem solicitam, an Romanus Pontifex, maxime cum se insufficientem agnoscit ad regendum universalem Ecclesiam & summi Pontificatus onera supportanda, renuntiare valeat Papatui ejusque oneri & honori, deducere minus provide videbantur; Cælestinus Papa V prædecessor noster, dum ejusdem Ecclesiæ regimini præsidebat, volens super hoc hæsitationis cujuslibet materiam amputare, deliberatione habita cum suis Fratribus Ecclesiæ Romanæ Cardinalibus (de quorum numero tunc eramus) auctoritate Apostolica statuit, Romanum Pontificem posse libere resignare… Facta igitur prædicta Constitutione, in festo B. Luciæ sequenti in publico consistorio coram omnibus Cardinalibus deposuit mitram Papalem, & alia insignia Papalia, renuntians publice Papatui & omni juri ejus.

[109] Hactenus Antoninus, qui utinam, aut alius pro eo, [id reipsa facit 13 Decembris] ipsam Constitutionem verbotenus retulisset! Certe quod videtur indicare eam pridie S. Luciæ Cardinalibus prælectam, non concordat cum relatione Jacobi Cardinalis, ipsam renuntiationem inexspectatam Cardinalibus accidisse dicentis, & tum primum suggerente Cardinali Ursino factam esse mentionem de Constitutione in futurum condenda: qua ab ipsomet Ursino scripta, & a Cælestino ceterisque ex Ordine Cardinalibus signata, primum acceptata perfectaque fuerit renuntiatio. Hujus formulam, nescimus unde acceptam, primus protulit Ciacconius hujusmodi. Ego Cælestinus Papa V, motus ex legitimis causis, [ex formula præconcepta.] id est, causa humilitatis & melioris vitæ & conscientiæ illæsæ, debilitate corporis, defectu Icientiæ, malignitate plebis, & infirmitate personæ, & ut præteritæ consolationis vitæ possim reparare quietem, sponte ac libere cedo Papatui, & expresse renuntio loco & dignitati, oneri & honori; dans plenam & liberam facultatem ex nunc sacro cœtui Cardinalium eligendi & providendi, dumtaxat canonice, universali Ecclesiæ de Pastore. Sunt tamen quibus suspecta hæc formula sit, aut saltem videatur interpolata ex libello superius allegato [verum cum eadem fere omnia referantur a Cardinali Stephanescio

--- Senium, mores, inculta loquela,
Non prudens animus, non mens experta, nec altum
Ingenium ---

non video, nisi solam Plebis malignitatem, quæ possit in dubium revocari, quia ejus non meminit Stephanescius: nec est absimile vero quod eas omnes causas, quas ipse in suo libello notaverat olim, Sanctus pro sua humilitate crediderit in se ad abdicationē sufficientes; etsi revera non erant in gradu tam prægnanti, cum ex dictis constet, non omnino mediocriter litteratum Canonumque expertem fuisse.]

[110] Renuntiatione peracta, credibile est Sanctum in aliquam cellam recepisse sese, [Electus successor Bonifacius] ubi quod reliquum erat Adventualis jejunii absolveret, & futuræ Electionis præstolaretur eventum, quatenus Successori suo posset de peccatis confiteri, plenamque ab eo absolutionem accipere. Et electus quidem in Vigilia Natalis Domini Benedictus Cajetanus est, dictus Bonifacius VIII: qui primum benigne Petrum excepit: sed in animo habens eum secum abducere Romam, aut saltem extra ditionem Regis Caroli, minime gratum habuit, quod petiit ad suam eremum dimitti: [quin potius ei imperasse videtur, idque insinuat Cardinalis Stephanescius ut Romam se conferret, ejus deducendi curam commendans Abbati Casinensi. [jubet ut Romam cat.] Hic eum certe comitatus est, nec id potuit invito Bonifacio fecisse, multo minus secutus fuisset honorificus ille ac numerosus Cardinalium ac Principum virorū comitatus, quem cap. 33 Faber describit, si contra expressum Pontificis mandatum fuga clam inita fuisset. Deductio ergo hæc, in speciem causa honoris facta, revera ad cautelam custodiæ ordinata a Bonifacio fuit. Quod intelligens Petrus, contraque fidem sibi datam id esse ratus, aut saltem præter intentionem cum qua Papatui cesserat; statuerit non solum sine crimine, sed etiam impune sibi futurum, si ad Caroli Regis regnum solitamque solitudinem se reciperet: nec ausurum quemquam istic sibi inferre moleftiam, ubi talem esset habiturus protectorem.] [Ille curata paralytica,] Ut ut erat, intentionem fugæ tunc adhuc ocultam ab omni culpæ suspicione liberavit Deus, quando ad ejus per Casalenovum transeuntis benedictionem, sanavit puellam manu utraque contractam. Abbas autem curationem puellæ plenius experiri desiderans, duos Carolinos argenteos in terram projecit, jubens ut ipsa sibi eos colligeret: quod puella solutis & expeditis manibus perinde fecit, ac si numquam paralysi contractæ fuissent.

[111] Cum autem ad S. Germanum, ad pedem montis-Casini positum, ventum esset; [nocturna fuga custodes suos fallit cellam repetens:] ibique in monasterii ipsius hospitali domo nox esset agenda; Presbytero cuidam bono ac pridem noto, consilii sui arcanum revelavit Petrus, adjurans ne cuiquam illud aperiret. Implevit hic non solum fideliter quod erat adjuratus, sed etiam auxilium porrexit: jumento siquidem ministrato eadem nocte latenter ipsum perduxit in domum suam, verosimiliter a via communi abjunctam, cum uno solo comite, ubi diem istum egit; noctu vero iterum profugiens, equo vectus, pristinam S. Spiritus cellam repetiit. Cives autem Sulmonenses ceterique accolæ adventanti occurrerunt cum incredibili exultatione: visusque est infirmis omnibus suus rediisse medicus, in quibus Joannes de Lisa paralyticus eodem accurrit asino invectus, postea autem Testis CLXXV juratus deposuit, se benedictione & attactu Sancti sanatum esse. Idem affirmavit ejus uxor Gemma, Testis CLXXVI in Summario miraculorum post renuntiationem. [unde extrahendus] Interim Bonifacius, ab Neapolitana urbe ut melius potuit sese expediens, initio anni MCCLXXXXV occurrit Abbati Casinensi & aliis, qui Petrum Romam deducturi præcesserant; intellectaque ejus nocturna fuga, expedivit post eum Camerarium suum, non Thomam, sed Theodoricum Urbevetanum; qui Petrum jam in cellam reductum reperit, & recessus sui causam rationabili responso reddentem audivit. Addit Ms. unum, quod Petrus statim deposuerit vestem qua fuerat usus delicatiorem, puta albam, & vilem quali assueverat tunicam sumpserit. [Verum hoc in ipsa Renuntiatione factum videtur. Stephanescius Cardinalis indicare, cum ait quod Sanctus die illa

--- Habitus mutaverat omnes
Papales, chlamidem vestitus terga pilosam.]

[112] Interim discesserat Camerarius, sed ab occurrente sibi nuntio cum novis mandatis redire compulsus, cum Sanctum reperire non potuisset, [per z menses occultus latet,] repertos in ejus cella simplicissimos duos Fratres ad quæstionem abduxit; quorum alter infirmus, cum sequi nequiret, dimissus est; alter Anagniam, quo condixerat Pontifex, est adductus & carceri mancipatus: quem quidem Angelum de Caramanico in quibusdam Mss. nominatum invenio. Sanctus vero post actum in suis latibulis Januarium ac Februarium menses, recepit se in quamdam Apuliæ silvam, vili in habitu & posita quam gestare solebat cuculla, uno cum socio, qui videtur fuisse Thomas Sulmonensis, nam & captivum postea est secutus, & Prior S. Spiritus factus testimonium dixit de miraculis eo itinere patratis. Retulit autem, [rursumque fugiens passim agnoscitur.] quod cum vespere quodam hospitium in uno obviorum castellorum quærerent, pueri omnes, qui eo tempore (ut fit) in vicis plateisque ludebant, subito cœperint simul omnes ac sæpe clamare; Fr. Petrus de Murrone, Ecce Fr. Petrum de Murrone, Ecce Sanctum illum Fr. Petrum de Murrone. Die altero, cum in quodam oppido subsisterent, vidit eos loci Parochus, secutusque ad hospitium quo diverterant, dixit Sancto, Certe tu es Fr. Petrus de Murrone. Quarto autem die perveniens ad silvam quo tendebat, cellam eremiticam repererunt, in qua vivebant Eremitæ duo; senex unus & valetudine debilis, juvenis alius; qui licet numquam vidissent Sanctum, agnoverunt tamen, salutantesque dixerunt, Certe tu es Fr. Petrus de Murrone, lætanterque eum exceperunt. Currebat tunc sanctæ Quadragesimæ tempus, XVI Februarii inchoatæ; ibi ergo se reclusit Sanctus usque ad Dominicam Palmarum, cadentem in XXVII Martii, quia Pascha illius anni celebratum fuit III Aprilis.

[113] [iterum requiri se sentiens,] Fama interim Sancti, in illa silva latitantis, nescio qua via erumpens, pervenit ad quemdam Ordinis Benedictini & nigri habitus Abbatem monasterii Coratæ: qui sive devotionis causa, seu explorandi & Carolo Regi qui quæri Petrum adducique jusserat gratificandi studio, illuc excurrit cum septem monachis; silvamque scrutatus totam quidem est, sed quod Sanctum repererit, ut credidit Faber, verosimile non est. Quænam porro silva illa fuerit, nec scriptum est, nec facile divinaveris: dicunt enim quod ex Aprutio in Apuliam eunti tota regio silvosa appareat. Prius tamen quam Apuliæ planitiem ingrediaris, per montes mediterraneos, inter ipsos montes circa Ariciam grandis est silva, quæ usque ad planitiem extensa a multis Eremitis habitatur. Sunt ibidem etiam aliæ silvæ, tum illa quæ a S. Leonardo, tum quæ nomen habet Incoronatæ inter Foggiam & Cirignolam, æque Eremitis frequens; quæ cum quatriduo distet Murrone, proxima autem sit monasterio S. Mariæ de Corata, propiorem etiam vero conjecturam præbet, quod ipsa sit illa de qua agimus. [trajecturus mare] Hic ergo a prædicto Abbate se quæsitum intelligens Petrus, tutum non credidit ibi manere: sed de mari trajiciendo cogitare cœpit. Unum ergo ex fideliter sibi adhærentibus sociis (quorum utinam nomina fuissent memoriæ commendata!) misit ad monasterium S. Joannis in Plano versus montem Garganum, prope castrum Porcinæ (quod suppresso Abbatiæ titulo suo Ordini olim adjunxerat) & Priorem illius loci consuluit: qui consilium probans, de naulo transegit cum naviculariis vicinis, ut navim ad nutus suos paratam haberent.

[114] Sabbatum Sanctum agebatur & secunda Aprilis, quando ad silvam revertit socius, [transit ad montem Garganum:] & quid egisset annuntiavit. Ergo nihil ultra cunctatus, hospitibus Eremitis valedixit Sanctus, & ad prædictum monasterium S. Joannis ipsa feria secunda Paschali appulit: est autem sesqui dici iter inter ipsum & silvam Incoronatæ. Quem ubi Prior ac Monachi viderunt, qui circiter quadraginta tunc ibi erant, proruperunt in planctum, ut scribunt discipuli ipsius Sancti, estque per se nimis quam credibile: interque eos mensem fere totum egit Petrus, præstolans opportunam navigationi tempestatem. Talis cum tandem videretur affulgere, illeque jam esset conscensurus, iterum insurrexit mare, quasi thesaurum tantum extra Italiam ferre recusans. [repulsus ad terram semel iterumque] Sexto autem post die, cum illud jam pacatum videretur, navimque ascendisset Sanctus, rursus eum mare rejecit in littus, quinque millibus passuum ab urbe Vestia, ubi novem diebus occulti substiterunt; donec tandem, prodente eos fama ipsorumque nautarum suspicione, Capitaneo loci revelatus in urbemque inductus est, & ibi detentus donec consultus Bonifacius, quid eo factum vellet, renuntiaret. Non fuit inutilis Vestiensibus mora illa: [Vestiæ apprebenditur.] narrat enim Judex Jacobus Pasquitius Testis VII, quod inter multos, pro recuperanda sanitate accurrentes ad Sanctum, advenerat etiam quidam dictus Judex Thomas, Judicis Laurentii filius, grave in collo apostema seu tuber induratum ferens, cui medici curam facere nullam potuerant: quem & liberatum viderit, & ab ipsomet audiverit meritis Sancti id sibi concessum. Dicitur etiam prope civitatem esse puteus, ad quem fuerit captus Sanctus (ac forsan jam captus ibidem quietis causa aliquantum resederit) cujus aqua devote sumpta, quotidianis experimentis comperiatur ad varios morbos utile remedium esse.

CAPUT XI.
Retractus a fuga Cælestinus illustratur miraculis, & Fumone inclusus sancte moritur.

[115] Secutus Bonifacium Anagniam Carolus, impetraverat ab eo Regni Siculi investituram die XXV Februarii; quare ab eodem, [Ducendus ad Bonifacium] mense Martio ejusdem Regni coronam Romæ adepto, haud difficulter impetravit, ut Petrum ad se adducendum tuto honorificeque curaret, prout factum ejus discipuli scribunt, æque acsi etiam tunc Pontifex ille fuisset. Quod autem suggerentibus, ut dignitatem, velut non rite depositam, resumeret, dicitur respondisse; id etiam ex ejus ore audivisse se ait discipulorum unus, qui reliquam sancti Patris vitam mandavit litteris. Ceterum ex miraculis quæ contigerunt per viam, facile intelligas, iter Vestia fuisse Rodiam, inde Foggiam, atque hinc forte Trojam (nam Luceriam adhuc Saraceni tenebant [inquit Marinus, sed fallitur: recepta enim erat a Christianis anno MCCLXVI]) deinde per Vallem-gaudii finesque Beneventanos; denique Matalone, Capua, Theano, Miniano, Venafro, Aquino, San-Germano, Florentino, Anagniam. [varia miracula patrat per viam:] [Ea miracula jam partim ex Summario in Sylloge, partim ex Maffæo in Annotatis ad Vitam per Alliacum descripta sunt: & horum quidem primum de Petro paralytico, in Vallegaudii curato, a Marino dicitur accidisse die VII Junii, uti & de Maria energumena, allegaturque fides Petri de Cremona Testis I. Die vero IX Capuæ curati dicuntur pueri duo, alius loquela, alius gressu privatus, de quibus idem Maffæus. Curationi Raimundi de Vairano serofulas patientis, ex ampliori Summario, additur ipsiusmet Raimundi fides Testis CCXI, & alterius Testis CCXV: & Robertinæ, similiter scrofulosæ, curationem affirmasse dicitur Testis CCXIII, & alii tres ex ordine sequentes. Venafranus quoque Petrus, pro seipso a cæcitate liberato, Testis CCVII comparuit; eique contestati sunt pater ejus Nicolaus Testis CCIX, chirurgus Simon de Casale Testis CCVII, & Nicolaus Dominæ Terentinæ de Venafro Testis CCVIII. Joannem quoque asthmaticum in castro Florentino curatum se vidisse, affirmarunt Testes CCXXXXVIII & IX. Castellanum autem cujus brachium curatum Maffæus ait, Faber aliique dicunt fuisse Præfectum turris cujusdam Capuanæ, positæ ad pontem in egressu urbis versus Teanum. Atque hæc strictim sufficit indicasse, & ad præcitata loca lectorem remisisse. Cetera quæ addi ex Marino possunt, nunc accipe.]

[116] [sanat manū contractam,] Argentii erat quidam, manum alteram paralyticam atque contractam habens, quam suo contactu Sanctus sanavit. Quod cum evidentius probare vellet Petrus Grassus Notarius, Testis VIII ibidem assistens, curiosius exploravit hominis illius manum curatam; & considerans juncturas digitorum, vidit in cute aforis livorem peliis, & in palma ipsius manus, ad quam contracti digiti fuerant, quinque cavitates ab iisdem impressas. Interrogatus autem a Grasso quomodo id ei acciderat, respondit, quia antea habuerit digitos intra palmam contractos, quos extendere cœperit tactus & benedictus a Sancto. Addidit autem Grassus, publicum fuisse sermonem de multis miraculis in via factis, quorum quidem ipse testis oculatus non fuerit, fidem tamen minime ambiguam habere se dixit. Petrus autem de Cremona Testis I, dixit, quod in castro Altavilla territorii Beneventani viderit manibus pedibusque contractum, qui Sancto se sistens curatus sit, cum ipsius Testis admiratione maxima, videntis eum manus extendere, & citra impedimentum ambulare: idem meminit energumenæ in Burgo-novo signo Crucis liberatæ.

[117] Ex Manuscriptis autem & Fabro, præter jam memorata, [cæcum illuminat,] habetur, quod die VIII Junii Feria IV ante festum S. Barnabæ, Matalonensis quidam visu privatus, lumen reciperit oculorum, Sancto obviam occurrens in platea: & quod sequenti die IX Junii, meretrix publica Capuæ, joci causa potius quam devotionis obviam Sancto facta, [meretricem convertit,] mox atque vocem ejus audivit, tanta compunctione fuerit interius mota, ut delicias carnis serio aversata, cum animo peccata præterita quam severissime castigandi, secesserit in solitudinem, ubi reliquam vitam sancte exegerit. Sunt qui addant, in eadem urbe etiam energumenam liberatam esse. [energumenas liberat,] Teani autem Nicolaum quemdam, mutum ab annis quindecim, Ioquela donatum facto Crucis signo: & a malignis spiritibus absolutos, mulierem ac puerum. Miniani, loco super viam publicam inter Teanum ac Venafrum sito, nunc destructo, dum ibi hospitabatur Sanctus, puella erat manibus capta & toto corpore debilis. De hac retulit Philippinus Surrentinus de Capua Testis XI, quod vidit eam adferri ad Sanctum, qui rogatus pro ea oraverit ipsique benedixerit: quodque infirma eodem momento manus extenderit, ac libere ambulaverit. Philippo autem attestati sunt Petrus de Cremona Testis I, Petrus Nicolai Malapeze de Venafro Testis CCVI, Nicolaus Dominæ Terentinæ Testis CCVIII, Nicolaus Malepeze de Venasro Testis CCIX, & Fr. Thomas de Sulmona Testis CLXXI. Addunt manuscripta quædam quod mulier infirma, [infirmos curat.] quæ Sancto transeunte super lectum fuerat exposita in platea ad ejus benedictionem, lecto dimisso sana domum rediit. Dum autem Aquini esset Sanctus, vidit & vidisse testatus est Guilielmus Estendardus Conestabilis Regni, qui jussus fuerat Sanctum deducere, & Bonifacii ministris tradere mox atque Pontificiam ditionem attigisset; mulierem, a dæmonio pridem vexatam, coram omni populo liberari a Sancto. Sed & alia plurima contigerunt, quorum (ut inquit discipulus supra allegatus) ratio iniri non potuit; maxime postquam in Camerarii Pontificii manus traditus est Sanctus, propter præcipitem illius festinationem.

[118] Quantum ex ratione itineris colligere possumus, venit Anagniam Sanctus medio circiter Junio; [Fumone in cella a se designata clausum,] ubi licet consulenti circa eum Bonifacio suaderent alii ut ad desideratam solitudinem suam ipsum remitteret; aliis tamen visum id est perquam periculosum, propter multorum animos a novo Pontificatu aversos, & inhærentes pluribus scrupulos de valore renuntiationis a Cælestino factæ. Cellam igitur optanti, in Castro Fumonis ad custodiam firmo cellam, qualem verosimilter Sanctus ipse designarat, ad formam ejus quam in Murrone habuerat, fieri jussit: [arcteque habitum] ubi circa medium Augustum reclusus fuit, numquam deinde auditus queri vel de arctitudine loci, vel de severitate custodum, omnes ab ejus accessu prohibentium præter paucos Fratres, & quidem per vices muratos, quod tantas angustia eorum valerudo ferre non posset. Hi licet nusquam nominentur, haud tamen absque ratione præsumere possumus, inter eos fuisse Fr. Berardum de Colle alto, postea Abbatem, Bartholomæum Transacqui, & Thomam de Sulmona: quos spe futuræ mercedis consolari solebat Sanctus, si quando videbat eos abjectiori animo ferre carceris istius molestias, & exiguam humanitatem custodum.

[119] Quanta autem reverentia prosequeretur successorem suum Bonifacium, vel ex eo pater, [missi a Bonifacio exploratores,] quod multi auctores evenisse scribunt paucis post ejus istic inclusionem diebus. Dicunt illi, quod pridie Decollationis S. Joannis Baptistæ (hoc autem festum solebat Sanctus devotius agere, propter plura eo die accepta divinitus beneficia) ipsi Bonifacio apparuerit Præcursor Sanctus, vultu terribili graves ei minas intentans, si Petrum arctius quam vellet ipse contineret: alia quædam Manuscripta habent, quod dormienti ostenderit se Sanctus ipse Petrus in habitu Pontificali. Utrumque potuit contigisse; utroque autem vel alterutro territus vehementer Bonifacius, advocatum ad se. Theodoricum Camerarium, & quemdam sibi fidum Cardinalem, Fumonem confestim ire jussit, & videre quid ageret Petrus. Eunt illi, & rupis atque turris Præfectum interrogant. Respondet hic, ipsum intus modeste agere. Ingressi autem inveniunt occupatum inchoanda Missa, ritu funebri peragenda, & Confessionis verba pronuntiantem: quod multum sunt admirati, tum quia tam mane, tum quia tali ritu die festo faciebat. Expectarunt autem reverenter donec absolveretur sacrificium, [vident sub Missa elevari;] sub eoque rem magis stupendam viderunt. Dum enim elevaretur Corpus Christi, conspexerunt similiter elevatum in aëra Sacerdotem sanctum, plus quam medium cubitum a terra, splendorisque divini radios super ejus caput usque ad Missæ finem permanentes. Illa autem finita, actisque Deo gratiis, ad missos Pontificios conversus Petrus, benigne eos salutavit, & de causa adventus interrogavit. Illi vero, sanctitatem viri jam alias experti, humiliter ei se prosternentes, [ex eoque adventus seu causam discunt,] causam, quam vel revera nesciebant, ab ipsomet Bonifacio occulta tam sibi; vel nescire simulabant, certam nullam dantes, alia omnia prætexebant. Tum vero spiritu plenus prophetico atque illuminatus a Deo: Scio, inquit, quod Bonifacius mei causa multum laboraverit nocte hac: sed dicite ei ex parte mea, ut agat absque solicitudine & intrepide quod sui est officii: ego sorte mea contentus vivo, Deumque pro suæ Beatitudinis salute & prosperitate deprecor.

[120] Obstupuerunt illi notam fuisse Sancto adventus sui causam: [& mortem Regis Hungariæ,] Camerarius autem etiam hoc se miratum ait, quod solito citius & quidem de Re quiem missam dixisset. Sanctus vero aliquantulum cunctabundus, & quasi formidans revelationem sibi divinitus factam communicare cum aliis; tandem, Novi, inquit, optime hodie agi solennitatem S. Joannis Baptistæ, specialiter a me honorandam: sed hac nocte significavit mihi Dominus, quod Rex Hungariæ, amicus meus carissimus, a vinculis hujus mortalitatis solutus, ad vitam transiit immortalem; festinavi autem expiatorium pro eo Sacrificium offerre, ne diutius detineretur in Purgatorio, a quo liberatam ejus animam videre merui tempore Offertorii: præterea volui vestrum adventum prævenire, ne eo defferretur ejus auxilium. Hæc cum relata essent Bonifacio, in expectationem missorum suorum suspenso, animum ejus vehementer serenarunt: notavit autem diem & horam revelationis Petro factæ, ejusque veritatem aliis post nuntiis ad se Neapoli allatis comperit. Interim regimini Ordinis anno MCCLXXXXV, mense Majo vel potius Septembri, renuntiavit Onuphrius Comensis, successoremque in Abbatia S. Spiritus Sulmonensi atque Generalatu accepit Joannem de Tutulio, qui primo Capitulo generali interfuerat, & postea a Bonifacio Papa VIII die III Junii obtinuit Confirmationem novam Ordinis.

[121] Novem integros menses Fumone in custodia egerat Sanctus, quando ibidem se præparavit ad mortem, [Die Pentecostes infirmatus] jejunio consuetuo ejus temporis, quod a Paschate decurrit usque ad Pentecosten. Quadam autem Dominica post Missam dictam infirmari se sensit, molesto dextri lateris apostemate: quod advocati a custodibus medici letale judicarunt. Quare extremis munitus, paulatimque deficiens, tandem expiravit inter Psalmos, extrema voce suaviter decantatos, die Sabbatho sub vesperam, XIX Maji. De Miraculo Crucis, [apparente ante cellam Cruce,] in cella apparentis magna parte diei usque ad horam obitus (sunt etiam qui dicant pridie cœpisse apparere) Testes coram Judicibus Apostolicis fuerunt Rizardus de Pelegra, qui Sancto ipsi ministraverat; Gregorius de Silva-muri Ferentinus, unus ex militibus ejus custodiæ tunc deputatis, Testis CCLXXXXIII; Landulfus Rainaldi de Silva-muri, diœcesis Florentinensis, Testis CCCXIV; & Doctor Nicolaus Verticelli, Canonicus Neapolitanus, Testis IX; qui dixit, quod ad curandas exequias profectus cum Cardinali S. Cæciliæ, id affirmari passim audierit, tam a ministris quam a militibus, obsequio & custodiæ Sancti morientis appositis. Qui autem eidem aderant permissi non sunt ad eamdem Crucem videndam de cella egredi, [pie moritur.] ut habent manuscripta: quin neque post mortem Sancti, volētes eam indicare Fratribus aliis, ipsis licuit egredi; custodibus mandatum se habere asserentibus, ne cui obitum Petri paterentur innotescere, antequam rediisset Roma nuntius ad Pontificē, ipso expeditus momento, quo Sanctus animam tradidit Creatori.

[122] In sacro illius, cranio, quod annis singulis bis exhibetur spectandum populo, [Foramen clavo factū in cranio,] in ecclesia S. Mariæ de Colle-madio prope Aquilam, supra aurem dexteram cernitur manifeste foramen quadrangulare, neutiquam naturale, sed quale relinqueret infixus violente clavus ordinarius, quem Aprutini Brixianum, Longobardi de Quadraginta appellant. Hinc nata traditio, tam in Ordine quam in civitate, clavum istum a militibus adactum fuisse ad accelerandam Sancto mortem: cujus traditionis monumentum hodieque supersit, in vetustissima quadam capella, S. Petro Cælestino dicata ecclesiæ S. Mariæ de Magella in Pelignis, ubi vita & miracula Sancti, opere perquam vetusto ut apparet, cernuntur depicta: interque alias picturas sub ipsomet arcu una est, [fidem fecit mortis violentæ:] repræsentans Sanctum, genuflexum ante altare coram Cruce, cum libro in manu; atque a tergo hominem, veteri more vestitum comatumque, qui una manu clavum, altera malleum tenens, videtur illum per caput adigere: exhorrescentibus ad facti immanitatem, qui retro ad ostium depicti assistunt, Monachis vultumque avertentibus: & supra illam picturam adscripta leguntur verba, hoc mortis genere Sanctum obiisse affirmantia.

[123] [& reperitur adhuc clavus cum sanguine,] Similis fama & traditio habet, quod clavus iste a monachis ibidem præsentibus subductus diligenterque conservatus fuit; sitque ille ipse quem accepimus ante non multos annos esse hac ratione inventum. Adm. R. P. Abbas D. Franciscus de Agellis, diligentissimus antiquitatum nostrarum observator, inter alia multa quæ suggessit, mihi dignatus est etiam significare; quod anno MDLXXXXVII curiosius inspicire volens Reliquias, quæ sciebantur esse intra capsam insertam muro capellæ, in honorem sanctissimæ Virginis Mariæ stantis ad dextrum latus majoris Altaris, in ecclesia Abbatiali S. Spiritus prope Sulmonam; jussit murum ab intus frangi, subtus monumentum familiæ de Canibus Sulmonensibus; eduxeritq; exinde arcam continentē Corpus B. Roberti de Sala, cui mox a morte sua Sanctus apparuit in cælum ascendens, & inter sancta illa ossa pyxidem rotundam, mensura medii sere palmi, undique pictam coloribus cum operculo. Quam aperiens D. Franciscus prænominatus , invenerit plenam variis minutisque Reliquiis: quas inter erat clavus, mediam palmam longus, ligatus intra panniculum sericeum decolorem, cum particulis sanguinis congelati, colore sulco. Hæc explicanti mihi, [foramini congruens.] inquit ille, aderat P. Hieronymus de Nicotera, magnæ in similibus curiositatis & experientiæ; qui tamquam peritior etiam judicavit sanguinem esse: atque id ipsum affirmarunt-Tiberius Monti, medicus Sulmonæ excellentissimus; & Marius Veluci, chirurgus ætatis & experientiæ magnæ; omnesque convenerunt in eam sententiam, quod iste erat clavus, quo factum erat foram en in sacro capite. Et ideo, inquit idem, majoris certitudinis causa, cum proficiscerer Aquilam ad Indulgentias sub medium Augustum anni prædicti, ipsum clavum illuc detuli, ad experiendum utrum vere quadraret foramini: & coram Bartholomæo Crispo aliisque Nobilibus Aquilanis, dum reponerentur Reliquiæ, populo exhibitæ, applicui foramini clavum: qui præcise intrabat usque caput, ea qua cranium tangebat parte ferruginosus, quod creditum est extitisse a sanguine ibidem adhærente. Hactenus ille: vidi autem ipsemet inter alias Reliquias prædictum clavum in ecclesia S. Spiritus Sulmonensis, colligatum cum ipsis particulis concreti sanguinis, & foramen in cranio factum sæpius inspexi.

[124] [Alia tamen quam naturali morte functum,] [Est tamen perquam difficile creditu, quod quæ de extremo Sancti morbo passim ab auctoribus Vitæ scripta creditaque fuerunt, conficta sint omnia atque a consciis vulgata ad dissimulandum crudele factum; sive ex propria Præfecti aut custodum malitia, sive (quod gravius foret) occulto ministrorum ipsius Bonifacii mandato, mortem ea ratione Sancto acceleratam quis dixerit. Quantumcumque enim magnus fuisse dicatur metus, qui Bonifacianæ parti studentes movisse potuit, ad cavendum ne vita Petri longior firmaret factionem adversantium Pontifici Cardinalium, Jacobi & Petri Columnensium, [vix apparet credible.] palam libellis editis affirmantium, non esse Bonifacium verum Pontificem, utpote viventi Cælestino nec renuntiare valenti super inductum; quantumcumque, inquam, magnus fuerit ejusmodi metus, refugit nihilominus animus a credendo scelere, ad illum metum tollendum non multum valituro, & gravius Deum ad vindictam concitaturo, maxime cum jam decrepito & mox conficiendo ærumnis seni in janua esse mors videretur. Ut autem tam scelestus fuerit quisquam; ut etiam vivente Bonifacio vel supprimi atrox fama potuerit, vel aliunde erumpens refutari velut calumnia Columnensium; an potuit etiam sic occultari, Bonifacio mortuo, cum jam esset elevatum de terra corpus; & audirentur undique accersiti Testes ad instruendam causam Canonizationis; quos inter videntur fuisse aliqui in extremo Sancti agone præsentes? Interim restat excogitanda verosimilis aliqua causa terebrati, si non in vita, saltem post mortem cranii, quam malim feliciori conjectori dimittere: modo non accusetur Bonifacius, contra quem plurima mentientes adversarii sui, in Concilio Viennensi prolixe auditi, nihil umquam tale intulerunt, nedum probarunt.

CAPUT XII.
Sepultura Sancti juxta Ferentinum, eamque secuta miracula.

[125] Qualemcumque in morte Sancti partem habuerit Bonifacius, vix est qui dubitet quin ea lætatus sit, tamquam exinde securius Sedem suam possessurus: misisse autem ad Castrum Fumonis ad funus curandum Camerarium suum Theodoricum, cum Sancti discipulo Cardinali Thoma, [Composito per Camerarium Papæ cadavere,] dicunt omnes, sed ita, ut dicere videantur simul eos ivisse. Verum non sic intelligi posse auctores, apparet ex depositione Testis IX, Nicolai de Verticellis, narrantis, quod quando cum suo Cardinali, cujus erat Auditor, Fumonem venerunt; invenerunt corpus intra ligneam capsam in suggestu positum, unaque Theodoricum Camerarium, & militem ex ministrantibus unum, a quibus intellexerit apparitionem Crucis ante cellam visæ. [Officium funebre facturus Thomas Card.] Prior ergo ad nuntium Fumone missum excurrit illuc de mandato Bonifacii Theodoricus, corpusque confestim composuit, ut decuit: supervenerit autem cum familia Thomas: qui post prandium ibidem cum aliis sumptum (sicut refert Nicolaus) discessit ad ecclesiam S. Antonii prope Florentinum, dispositurus omnia ad sepulturæ officium quam splendidissime peragendum. Interim adfuerunt exciti e tota vicinia Prælati Clericique: quibus deducentibus & pompam ordinante Camerario, postridie, id est XXI Maji ac feria II hebdomadæ, delatum corpus sacrum est ad prædictam Ecclesiam; ubi ipsum præstolabatur Cardinalis, jam sacris indutus ad Missam exequialem celebrandam: quæ inter contigit miraculum grande, quod prædictus Testis his verbis recitar.

[126] Dum venturum funus præstolatur paramentis sacrificalibus indutus Cardinalis, [jubet euangelium cani a monacho sanguinem spuente,] convertens sese ad Priorem loci interrogat, Ecquis cantaturus Euangelium sit: cumque id ipsius arbitrii esse respondisset Prior, Cardinalis cuidam adstantium ibi Monachorum, Induere, inquit, ut Euangelium cantes. Cui Monachus, Plurimi; inquit, Domine mi dies sunt quod vomui & vomo sanguinem; & subito coram omnibus spuere cœpit perquam copiosum. Nihilominus Cardinalis: O te miserum! Fiduciam habe in divinæ potentiæ virtute, & majestatem ejus ora, ut per merita hujus sancti Patris sanitarem tibi restituat. Age, induere, canta Euangelium, & sanaberis. Hæc audiens idem Testis, qui etiam ipse diu graviter affectus fuerat in sinistro latere, [qui mox sanatur & alius a pleuritide.] neque incumbere ei commode poterat, cœpit intra se Deum orare devotius, ut sibi quoque per ejusdem sancti Patris merita succurrere dignaretur. Oculosque in Monachum illum intendens, qui ut jussus fuerat se signans induerat Dalmaticam Diaconalem, numquam eos ab illo removit quoad duravit Officium, neque vidit illum vel semel salivam ejicere, nedum sanguinem: sed nec deinceps, sive in prandio cui Monachus ille & ipse Testis assiderunt, sive per multos quibus Cardinalis ibi mansit dies, vel minimum incommodum pati eum vidit; sed econtra audivit publice profitentem, se plane sanum esse. Ipse quoque Verticellius nullum post hac laborem in latere affecto sensit, quo minus ei pro libitu incumberet absque dolore. Dolendum est autem quod oblitus fuerit illius Monachi nomen exprimere.

[127] Sepultum fuit sancti Patris corpus juxta altare majus ejusdem ecclesiæ, [Alte defossi corporis sepulcrum] eo loco qui hodieque in veneratione est: & quidem profunde admodum, si verum est quod ait Christophorus Landinus supra Dantem, mandasse Bonifacium, ut ad decem ulnas cavaretur terra, ne facile videri aut inveniri posset. Ipse autem Romæ in ecclesia Vaticana, fortassis eodem quo Florentini die, exequias Petri, ut decessoris sui, solenniter celebravit. Sparsa mox obitus ac sepulturæ fama animos excitavit miserorum, qui ad Fumonensem carcerem penetrandum non fuerant ausi se conferre, expetituros a mortuo, qualia meminerant vivum operatum miracula. Inter primos fuit Veletrinus quidam hydropicus, Gerardus de Pedemontio, [adiens hydropicus, convalescit.] qui in Hospitali S. Spiritus Romæ decumbens, audita morte Sancti, ad requirendum sepulcrum abiit; & proximo ab exequiis celebratis die illuc adveniens, sanitatem accepit; Romamque revertens, passim obviis prædicavit virtutem novi Sancti. Addunt autem Manuscripta, testem huic miraculo accessisse Nicolaum de Bucchianico Monachum Sacerdotem, qui Gerardo adhuc infirmo obviavit in via Romana, deinde sanum vidit in loco S. Antonii. [Attactu Catenæ, qua Sanctus se cinxerat, curantur scrofulæ,] De curata vero a sex scrofulis Margarita Florentinensi, post admotam eis a Cardinali Thoma (aliquot dies apud sepulturam morato) catenam Sancti, testimonium dixerunt quatuor Testes scilicet CCCVI, VII, IX, X.

[128] D. Lætitiæ Clementis Abbatissæ in S. Matthæi Florentinensis, ex voto facto adeundi sepulcri, a continua & intolerabili febre ibi curatæ, [paralysis,] Testi CCL, quæ ob amissum totius dexteri lateris usum sensumque jacuerat sesquiannum in lecto testatæ sunt ex eodem monasterio adductæ Sanctimoniales atque contestes, CCLI, II, III, IV & V, D. Flos, soror ipsius D. Lætitiæ, D. Sophia, tunc (id est anno MCCCVI) post eamdem Abbatissa. Romana, filia Nicolai qu. Matthæi de Florentino & Philippæ uxoris ejus, non solum brachium dextrum emortuum, sed totum etiam latus ferebat. Hæ c quam ab aliis remediis diu tentatis frustra speraverit sanitatem, a sepulcro votive adito retulit, id affirmantibus testibus octo CCXXV, VI, VII, CCXXXXIV, V, VI, VII, VIII, & CCCVIII. [contractio] Tertio autem illuc deferri a matre Jacoba oportuit Leonardum, filium Ambrosii Claricii de Florentino, qui triennium totum contractus & claudus, sinistrum pedem habebat emortuum; idque testati sunt non solum pater ac mater pueri, sed etiam D. Bartholomæus Abbas S. Salvatoris, D. Joannes de Rosella Abbas S. Appollinaris, Joannes Rizius Miles Florentinensis, ejusque uxor Romana. De Fresolonensi contracta, sed anonyma, deposuerunt Testes CCVII & VIII, itemque CCXXX ac CCXXXI cum CCXXXX. [& morbi alii.] Quemadmodum & de Lætitia, filia Leonardi, sexennium contracta, deposuerunt Testes CCLXIX, CCLXX, I, II, III, IV. Similiter recenseri possent Testes, quinque, sex, aut septem, attestati curationibus miraculosis Jacobi filii Mariæ Nicolai de Patera, Mariæ Ferrariæ, Palmæ Landulfi de Patera, Fr. Joannis de Bucchianico Silvestrini, Petruccii filii D. Belluciæ.

[129] Florentinensis quædam mulier, sancto Patri devota, [Pulvisculo sepulcri illuminatur cæca;] a multo tempore lumen omne oculorum amiserat; cumque per seipsam accedere ad sepulcrum non valeret, commatrem suam ad ecclesiam S. Antonii pro se legavit, pro Dei amore aliquid petituram a Monachis loci, quod Sanctus vel in usu habuisset, vel saltem aliquando attigisset: Si enim id obtinuero, inquiebat, certa sum illuminandam me esse. Ivit mulier, sed nihil impetravit: quare animi ægra, ne prorsus vacua reverteretur ad commatrem, tulit aliquid ex pulvere sepulcri; atque reversa injecit in oculos pridem cæcos. Hi autem statim aperti magnam utriusque mulieris fidem fuisse probarunt: quarum prior ad sepulcrum veniens pro agendis gratiis, retulit ordinem rei gestæ, prout in manuscriptis invenitur. Ex quibus etiam habetur de muliere altera, similiter Florentinensi, cujus filius jam septennis, neque crescebat nec loquebatur, sed mœsta voce continuo ejulans parentes affligebat suos; donec mater eum Sancti sepulcro imposuit, sanitatem ei aut mortem petens; & sanitatem obtinuit, quam bonam optare poterat.

[130] Hugo famulus Fr. Michaelis, Prioris in monasterio S. Bartholomæi de Trisulto, ex Ordine Carthusiensi in diœcesi Aletrina, cum in quadam monasterii villa solus imponere jumento vellet grave pondus frumenti, [ad illud delatus herniosus sanatur,] tam magnam incurrit herniam ut ad ōmnem laborem esset inutilis. Significavit ergo Priori casum; qui misello compatiens, Alatrum misit ad quemdam Magistrum chirurgum, si forte is eum curare posset. Hic autem viso malo respondit, opus esse incisione: quod cum patrono suo mœstus retulislet famulus, Confide, inquit, fili, Deoque & S. Petro de Murrone te commenda. Vovit ergo quoddam anathema una cum candela portandum ad tumban; ex eaque hora melius habere cœpit, & voto impleto liber omnino extitit; ita testantibus quinq; monachis Carthusianis, [item infirmus Sacerdos invocato Petro,] inter quos ipse Prior Fr. Michael Testis CCLXI, & Fr. Deodatus Testis CCCXXII. Sacerdos quidam de Barraneris, Jacobus Reatinus nomine, tribus annis infirmus jacuera, & infirmitatem aggravabat paupert as longe maxima; unde pertæsus vitæ, sæpius mortem invocabar. Dumque inter has angustias nocte quadam versatur, lectulo incumbens cœpit recolere quæ multa audierat de miraculis S. Petri Murronensis, Deumque rogare ut sibi per merita ejus succurreret; postea vero obdormivit, interque dormiendum copiosus toto corpore sudor erumpens sanum hilaremque dimisit, sicut suomet postmodum ore retulit, & habent manuscripta.

[131] In Curia Romana Prælatus quidam erat, nomine Antonius, Capellanus quondam Cardinalis Gerardi Parmensis Sabinensis Episcopi, [& Episcopus Lunensis Rome æger ad mortem;] recens autem promotus ad Episcopatum civitatis Lunensis, qui in gravissimam lapsus infirmitatem, extra spem vitæ positus a medicis erat. Quod cum Cardinalis Gerardus aliique amici ejus ferrent dolenter; ipse eidem per suum Capellanum mandavit, ne spem abjiceret, quamvis humana deficerent omnia, sed Deo sanctoque Petro se commendaret. Paruit consilio æger, factaque oratione cœpit continuo habere melius, & intra paucos dies convaluit, cum magno Cardinalis ipsius & aliorum gaudio. Episcopus autem, voti solvendi causa ad Sanctum corpus visendum accedens, Missam ibidem celebravit; & pannum, auro in textum, sepulcro insternendum donavit. Ita omnia Mss. & Faber cap. 44. Tempus manuscripta non exprimunt, sed ex numero anni MCCII, quo obiisse Cardinalem Ciacconius ait Kalendis Martii, intelligimus id citius factum esse. Similiter extempore quo Anagniæ moratus est Bonifacius, colligimus circa annum MCCCIII accidisse, quod eadem Manuscripta narrant de Mediolanensi Archiepiscopo Francisco Fontana Parmensi, [atque Archiepis opus Mediolan.] creato primum anno MCCLXXXXVI; quod febrim quartanam patiens, se prostravit ante sepulcrum, & a die post sequenti amplius eam passus non est: addebat autem, se in alia etiam quadam sua infirmitate præsentem Sancti opem experium, ideoque ad eum familiarius veluti ad medicum suum proprium recurrere.

[132] Vir domo nobilis, & unius Lombardicarum urbium Prætor (Potestatem appellant) in quodam prælio transfixus jaculo, per balistariū arcum emisso, interq; [item letaliter saucius,] marus famulorum ad locum tutiorem sublatus, creditus est ab advocatis ad vulnus curandū medicis servari non posse. Hoc intellecto erexit ipse se homo, vovitque si præsens discrimen mortis evadere sibi contingeret, pedibus adire sepulcrū sancti Patris Fr. Petri de Murrone. Nec vanæ fuerunt preces: convaluit ut optaverat, votumque implevit, ut asserunt Manuscripta; sed tempus & viri nomen atq; urbis cui præerat tacent. Si tamen historicos Mediolanenses Corium atque Bugatum confuias, invenies omnes Lombardiæ civitates ab anno MCCL usque ad MCCCX & adventū Henrici Lucemburgii Imperatoris, civilibus bellis, seditionibus, factionibusq; arsisse. Curialis quidam ex Hetruria, nomine Vita, in aliorum plurium societate quam devotissi ne accessit ad sepulcrū Sancti: dicebatenim quod Anagniæ passus erat gravissiman infirmitatē, [graviter infirmus,] adeo ut nec loqui posset, nec manducare aut bibere, sensibus tamen omnibus consistebat sibi, neque decumbebat lecto, sed stabat ambulabatque, medicinam requirens malo suo, ast nullam reperiens. Tandem vero recordatus est venerabilis Petri, qui ipsum ab alia infirmitate quandoque sanarat; vovitque cum lacrymis ejus sepulcrum visitare, ac subito convaluit & loquelam recepit. Omnibus ergo prædicare cœpit auctorem & celeritatem curationis suæ, pro qua Deo etiam gratias retulerunt quotquot eum noverant. Ita Manuscripta.

[133] Anno millesimo trecentesimo sexto, in festo Annuntiationis B. Mariæ, [& latere uno paralytica.] Leo de Guarcino & uxor ejus Maria, cives Florentinenses, filiolam suam Mariam novennem detulerunt ad sepulcrum Sancti, quæ amisso lateris totius dexteri usu, sic ur nec manum nec brachium movere aut extendere posset, etiam loquelam amiserat, idque ei jam tribus mensibus duraverat. Ut autem sepulcrum attigit, statim manum brachiumque extendens loqui cœpit, prout testatos esse parentes eadem Manuscripta asseverant, Atque hæc aliaque plura miracula, facta in ecclesia S. Antonii, non tuerunt in Processu relata; propterea quod qui super iis audiri debuissent ac potuissent Testes, longius aberant. Interim etiam alibi varia contingebant miracula, præcipue in cella, monasterio, atque ecclesia S. Spiritus prope Sulmonam, ubi quædam Sancti catena servatur, qualis penes mortuum reperta fuit; aut forsitan illa met ipsa istuc Florentino translata, intelligo enim hic nullam amplius esse. Exempla in Summario posita, ea tantum hic repetam quæ in Processu distinctius explicata habentur, ex juratis depositionibus testium.

[134] Anno MCCLXXXXVIII puer duodennis, nomine Thomas, filius Jacobi Thomæ, [Sanatur puer paralyticus] qu Lucæ de Caramanico, paralysi dissolutus, nec ambulare, nec pedibus insistere, nec loqui omnino valebat; alias preterea quasdam patiebatur infirmitates, nec ullis humanis remediis (quæ spatio duorum circiter mensium fuerant adhibita) juvari potuerat. Tandem pueri pater, devote affectus erga ea eremi loca quæ sanctus Pater præsentia sua vivens consecravit, infirmum suum imponens asino, cum Merita uxore sua & matre illius, deduxit ad locum S. Spiritus prope Sulmonam. Prius autem quam pervenirent ad monasterium, videns Jacobus cellam Sancti, in supercilio montis non longe distantem: Vide, inquit puero, locum ubi mansit Pater sanctus, teque ipsum Cruce signa. Suspexit ad locum puer; & quamvis ægre, motam elatamque ut potuit manum duxit in Crucem, quod antea facere nequivisset. Postea in vicina aqua, cui Sanctæ cognomen inditum, [in Murrons Sancti cates na tactus:] exutum vestibus totum laverunt: sed absque fructu. Tandem ad S. Spiritus appulsi rogarunt Monachos, ut siquid de rebus S. Petri haberent, id vellent supra paralyticum suum ponere; quia non dubitabant, quin esset ejus meritis sanandus. Responderunt illi quod penes se habebant catenam, qua cingi supra nudum solebat Sanctus, in eremo pœnitentiam faciens; eamque puero supra caput ad collum, & per membra duxerunt, Quo facto stetit ille in pedes, & ambulare & loqui cœpit, ad stuporem omnium: sicut etiam ipsemet, annos jam natus novemdecim, Testis LXXVIII, attestatus est parentibus suis prædicta narrantibus, Testibus LXI & II.

[135] Anno MCCLXXXXIX, die VIII Julii, contigit præclarum illud, quo miraculorum relationem concludit Maffeus Vegius, in Notis ad Caput 3 Vitæ relatum, de Philippa uxore nobilis cujusdam Palenensis Richardi de Pratis: habeturque in Processu confirmatum ab octo testibus, inter quos fuerunt Fr. Roberrus de Cinque milia diœcesis Valvensis CXXXXVII; & CXXXXVIII Fr. Berardus de Colle-alto diœcelis Pennensis, Abbas totius Ordinis; & Fr. Thomas de Sulmona, Prior S. Spiritus. Manuscripta vero addunt, miraculo cum fieret præsentes adstitisse, præter Priorem jam dictum, Fr. Venturam Cellerarium, Fr. Joannem della Rocca Portionarium, Fr. Joannem de Coraya Sacristanum. Mag. Nicolaum de Sulmona, Mag. Gerardum de Veneria, Mag. Adam Ferrarium, Thomam della Marca, & Riociardum de Pratis, maritum ipsius mulieris eamdem comiratum. [eadem liberatur energumenus,] Sic etiam Thomaæ pueri decennis liberationem a dæmonio, postquam catena prædicta cinctus esset a Monachis; & quomodo statim recepto notius corporis vigore, cœperit ambulate; exposuerunt mater pueri Sulmontina Testis CXIX ac tres sequentes in ordine, Joannes, Nicolaus, & Bartholomæus, omnes ejusdem Sulmontinæ filii, quorum ultimus matrem comitatus, suis ipse oculis vidit omnia: & in Summario additur etiam Fr. Thomas loci Prior. Dixerunt autem II Junii anni MCCCVI, annos plus minus sex esse, quod res contigerit.

[136] Judex Leonardus de Sulmona, Testis XXXX, post mortem Sancti accidisse sibi dixit, [Herniosus invocato Petro curatur:] ut per dexteri inguinis herniam quam incurrerat, intestina, sibi in scrotum defluentia, magnos per biennium causarent dolores: quibus tamen præ verecundia non audebat remedium ab arte postulare, confidens se illius meritis sanandum, cui vivens valde familiaris fuerat. Cum ergo nocte quadam sub auroram de ejus sanctitate magna cogitaret, & miracula eam testantia expenderet; manum applicuit, ut sæpe solebat, ad partem affectam, reponens intestina in locum suum unde descenderant: quo in actu manifesto sensit ipsa sibi firmari, & consolidari herniam; miraque consolatione perfusus, ægre tantum vocis formare potuit, ut uxori suæ Granatæ, idem postea loco XXXXI testatæ, diceret, se meritis S. Petri de Murrone curatum esse: exindeque bene se habuit.

[137] Mag. Rainaldus Medicus Sulmonensis, octogenarius, Testis XXIII, [tactu Crusulœ ab eodem donata] retulit, quod anno MCCCIV transiens per ecclesiam S. Mariæ ad Petram Alduni de Sulmona, ibidem viderit magnam multitudinem virorum atque mulierum; causamque requirenti dictum est, violenter illuc inductam fuisse Marsicanam, uxorem Nicolai de Coliana, a dæmonio agitatam. Intravit ergo, conspexitque quod mulier avertebat vultum, corpusque torquebat, ne cogeretur intueri objectas sibi Deiparæ ac Sanctorum imagines, & ægre teneri poterat. Transiit autem ad quoddam suum prædium, quo iter intenderat, indeque revertens adhuc ibi reperit eamdem cum eadem muliere turbam. Tum recordatus Cruculæ ligneæ, quam penes se habebat olim acceptam a Sancto, cum ea signavit dæmoniacam dicens; In nomine Domini nostri Jesu Christi Nazareni crucifixi & per merita Fr. Petri de Murrone, [liberatur obsessa:] liberet te Deus: & addidit Dominicam orationem, itaque discessit. Paulo autem post audivit populum transcuntem ac gratulabundum quod mulier illa liberata esset: modumque liberationis quærens, intellexit; ipsam ad vomitum coactam, mox a vomitu sibi ipsi Crucis signum fecisse, ac discessisse ab omni vexatione immunem: quod ut certius cognosceret quæsivit eam ipse, inventamque interrogavit, ac vidit formare Crucem absque impedimento ullo, nec dubitavit meritis S. Petri id acceptum referre.

[138] Nicolaus ex civitate Pennensi, annorum viginti adolescens, per quemdam qui sibi obvenerat morbum, [sanatur paralyticus] a festis Natalitiis anni MCCLXXXXV usque ad ultimam Dominicam eamdemque XXIX Maji anni MCCCVI, manibus pedibusque sic contractus fuit, ut non posset pedibus insistere, vel modice gressum promovere, nisi cum scipione, atque hoc etiam difficulter; quod si absque scipione tantillum nitebatur, consistere, continuo in terram recidere se crebro expertus erat. Interim audiverat late sparsam famam miraculorum sancti Patris, & erga solitudinis ab eodem cultæ loca pie affici cœperat. Quare, sic ut erat, contractus & debilis, ab oppido Roxanensi (quod diœcesis Pennensis est, & Sulmona distat passuum millibus viginti quatuor) huc se conferens, necesse habuerat totos duos menses impendere viæ minime longæ, rum quia vires perquam exiguas habebat, tum quia alieno egebat auxilio. Porro Paulus de Ursa (quod fuit Castellum Sulmonæ propinquum in monte vicino ecclesiæ S. Spiritus, nunc destructum) Paulus, inquam de Ursa, Testis CXV die II Junii examinatus, afferuit, quod ipsum Nicolaum ad dies decem domi suæ habuerit, donec ad ecclesiam abiit, non tam incedens per viam, quam trahens debile suum corpus. Cum ergo eum Monachi vidissent, audivissentque exponentem suæ iufirmitatis incommoda gravia, atque devotionis fervorem qui eum illuc adduxerat; super asinum posuerunt ligaveruntque, deducendum sursum ad cellam S. Onuphrii, ubi Sanctus habitaverat, Dies lunæ erat a que penultimus mensis, [pernoctans in cella Sancti.] quando in montem pervenit infirmus: & ibi noctem illam egit. Dormiens autem visus est sibi videre Sanctum, albis indutum, prolixaque barbæ canitie venerabilem, qui sua omnia membra contrectans extendebat solidabatque. Sub hæc disparuit visio, experrectusque a somno Nicolaus audivit campanæ ad Matutinum in S. Spiritus sonantis pulsum: seque in pedes elevans, absque scipione cœpit ambulare per cellam: sed quia nox obscura erat, non ausus egredi, expectavit auroram: & facto die sanus vegetusque descendit de monte, relicto istic baculo, Deoque gratias agens, qui eum per merita sancti Patris sanaverat: quod etiam fecerunt Monachi, salvum incolumemque intuiti, & juvenem apud se diebus aliquot habuerunt, interim dum fama miraculi multos ad eum videndum allicit. Erat tunc Sulmonæ Archiepiscopus Neapolitanus cum Episcopo Sulmonensi, ex Commissione Apostolica intendens Testibus in ordine ad Canonizationem Sancti audiendis; coram quibus ipse juvenis, Testis CXXX, die III Julii cuncta exposuit, attestantibus sibi prædicto Paulo de Ursa, & Matthæo de Abmamonte de Rocca Moricii Teste LXXXXV. Summarium alios his Testes addidit, scilicet CLXX Fr. Robertum de Salle, CLXXII D. Nicolaum Archipresbyterum Ursanum, CLXXXVIII Fr. Benedictum de Colle Magellæ, CLXXXIX Fr. Rainaldum de Cesso diœcesis Theatinæ, cc Fr. Joannem de Rocca-cambii, & CLXX Fr. Thomam de Sulmona.

CAPVT XIII.
Canonizatio Sancti, miracula, & veneratio Reliquiarum ejus.

[139] Post transitum Sancti ab hac mortali vita, crevit Ordo ejus numero locorum & personarum: [Dilatato etiam in Franciam Ordine] neque in Italia substitit, sed etiam in Fran ciam penetravit anno MCCCIV, sub auspiciis Regis Philippi Pulchri: qui monasterium ædificavit amplum, in deserto Amberti Prope Aurelianas, sub titulo S. Mariæ: cui post annos quatuor addidit alterum sub titulo B. Petri in Monte Sciattri. In Italia autem a Joanne Pippino fundatum fuit monasterium S. Bartholomæi anno MCCCII Luceriæ-paganorum in Apulia; & apud Magellam Neapolitanam monasterium S. Petri, ubi etiam fundator ipse sepultus jacet, [& mutatis ter Generalibus,] cum honorifico epitaphio. Porro Joannes de Tucolio, penes quem regimen Ordinis erat cum Sanctus moreretur, anno MCCLXXXXVIII confirmatus in officio, adhuc gerebat titulum Abbatis anno MCCC die VII Augusti, quando constitutus est a Thoma Cardinali S. Cæciliæ executor testamentarius. Anno autem MCCCI omense Majo suffectus ipsi est Abbas Berardus del Como vel (ut alia instrumenta habent) de Como: inveniturque nominatus in Apostilicis litteris ac privilegiis Benedicti XI, anno MCCCIV, mense Martio sequenti autem Majo decessit dignitate, successorem nactus Berardum de Colle-alto diœcesis Pennensis: sub quo auctoritate Clementis Papæ V anno MCCCVI formatus est Processus Aquilanus, ad quem etiam ipse comparuit Testis CLXVIII.

[140] Etenim mortuo Bonifacio VIII, successerat anno MCCCIII Benedictus XI; quo erga memoriam Fr. Petri, miraculis clarissimi, longe melius affecto, cœptum est inter Cardinales de eo canonizando tractari. Sed mors ejusdem Benedicti, anno MCCCV secuta, abstulit ei facultatem in opus reducendi optimam voluntatem, quam in Bulla Privilegiorum Ordini concessorum testatus fuerat. Cum autem suffectus ei Clemens Papa V, & Lugduni in Gallia coronatus, ibidem Sedem Apostolicam constituislet, [sub Clemente V] ferventius agi in negotio cœpit. Vivebant tum adhuc, ex iis qui Petrum crearant Pontificem, Fr. Hugo ab ipso factus Episcopus Ostiensis, Joannes Buccamatius Tusculanus, Matthæus & Neapoleo Ursini, Jacobus & Petrus Columnenses: ex iis autem quos ipse creaverat, Joannes, Presbyter Cardinalis SS. Marcellini & Petri, Fr. Robertus Francus Tit. S. Potentianæ, Landulfus Brancatius Neapolitanus tit. S. Angeli Diaconus Cardinalis, Guilielmus Bergomensis tit. S. Nicolai in Carcere Diaconus. Vivebant etiam Theodoricus quondam Camerarius Bonifacii VIII, [assumitur tractanda causa canonizationis,] æquior defuncto quam viventi fuerat, tunc Cardinalis Episcopus Prænestinus: nec dubitandum quin huic causæ multum faverint prædicti duo Colomnenses, a Bonifacio male habiti, sed ab ejus successoribus restituti in integrum. Præcipue tamen ad eam inclinabatur per se ipsemet Clemens: quare ad examen causæ deputavit Archiepiscopum Neapolitanum. [Jacobum Viterbiensem Ordinis Eremitarum S. Augustini, ab Aloysio Torello inter Beatos Augustinianos adnumeratum Centuria 2 cap. 50] & Episcopum Valvensem seu Sulmonensem [Fredericum]; quo inter tractandum negotium mortuo, soli Archiepiscopo causa omnis commissa est per expressum Breve.

[141] Cœperunt illi creditum sibi judicium exercere Neapoli anno MCCCVI die XIII Maji; & examen per alia deinceps loca prosecuti sunt, [audiuntur jurati Testes,] videlicet Capuæ XXV ejusdem mensis, in Castello Sangrio XXVII, Sulmonæ XXIX & diebus sequentibus; IV Junii in monasterio S. Spiritus, ac rursum Sulmone die VI; denique Florentini & in monasterio S. Antonii, ubi erat sacrum corpus. Examinati autem fuerunt primus quidem Eques præcipuus in regno Neapolitano Petrus de Cremona, secundus Guilielmus Estendardus Magnus Comestabilis Regni: CCLXXXVIII fuit Fr. Jacobus de Pacentrano ex Ordine S. Dominici, præter alios Religiosos, Canonicos, Sacerdotes, Doctores, Sancto quondam familiarius notos. Fuerunt etiam examinati multi ejus discipuli, plurium ejusdem actionum conscii, diuque cum ipso versati: inter quos præcipui Betardus de Collealto, omnis fortunæ cum Sancto particeps, Testis CLXVIII; B. Robertus Salentinus, annos tunc habens XXVI, quorum XVII in ordine egerat ad eum a Sancto admissus apud Orsentem, Sanctulus passim cognominatus, qui ei in cella sua duobus annis ac mensibus decem continuo serviverat, postea etiam miraculis clarus, Testis CLXX; Robertus de Guardia sexagenarius, habens in Ordine annos XXXV, & continuis septem annis cum Sancto conversatus Magellæ, Testis CXXXXIII, Thomas de Sulmona, annos XXXV in ordine numerans etiam ipse, tunc Prior monasterii S. Spiritus, Testis CLXXI; Bartholomæus de Transacto sive Transacque, annorum ætatis suæ LV & XXXX in Ordine, quibus semper fuerat in comitatu Sancti ante & intra Papatum, Testis CLXII; Robertus de Cinque-miglia diœcesis Valvensis, CXXXXVII; Benedictus de Colle-Magellæ, CLXXXVIII; Rainaldus del Gesso, CLXXXIX; Joannes de Rocca-Cambii, cc; Franciscus de Theate, CCCV; Antonius de Florentino, CCCVI; Franciscus de Olivala diœcesis Perunēsis. Prior S. Antonii prope Florentinum, CCCVII; Gualterius de S. Eusano, CCCXV; Deodatus de Castellione, CCCXXII; Gregorius de Isernia, CXXXXIV; Nicolaus de Palumbano diœcesis Theatinæ, CLXXXXVII; Berardus de Guardia, CLXXXX.

[142] Dum examen hoc fieret, curatum est ut Sancti corporis ossa honorabilius collocarentur, [elevantur ossa,] ab Inquisitoribus visitanda. Quare ipso mense Majo extracta de sepulcro sunt, inquo eatenus immota jacuerant, a Bartholomæo Episcopo Ferentinate, Teste CCLXXXVIII: cui de suavi eorum fragrantia deponenti, attestati fuerunt ex ordine consequenter auditi, Joannes de Caudillo Canonicus, Rofridus D. Petri de Florentino, Nicolaus de Florentino, & Judex Nicolaus de Caserta; qui addidit quod tunc pro sua devotione circum sepulcrum duxerit quoddam cingulum, illudque apud se servans, cum nocte quadam doloribus colicis vehementissimis torqueretur, ipsum circumdederit corpori, ac mox sanatus fuerit. Sic factum examen cum accepisset Clemens Papa, [& Petrus Sanctus declaratur an. 1313.] Cardinalibus & auditoribus suis viris doctissimis excutiendum commisit; prout fecerunt in variis successive locis, Monpellerii, Viennæ, & Avenione. Quam autem accurate sint acta omnia, probare potest exemplum Processus quod meis ipse oculis vidi, ubi in margine notabantur difficultates, expendendæ a consultoribus, & deinde ad Pontificem referendæ. Hic denique anno MCCCXIII die V Maji, Fr. Petrum de Murrone Sanctum esse pronuntiavit, & cetera in Canonizationibus Sanctorum fieri solita fecit solennissimo ritu, quem Cardinalis S. Georgii præsens vidit, pars ipse & minister pompæ, accurateque descripsit. Omittebatur Pontificis titulus, & quod in Pontificatu gesserat nomen Cælestini, quia omni eorum honori simul & oneri renuntiaverat. [Sed Clemens postea Papa IX anno MDCLXVIII utrumque ei restitui jussit, & Officium sub ritu Semiduplicis inseri Romano Breviario mandavit, cum Lectione IV propria ad II Nocturnum, & Euangelio, Ecce nos reliquimus omnia ad Nocturnum III; atque hac nova Oratione: Deus qui B. Petrum Cælestinum ad summi Pontificatus apicem sublimasti, quique illum humilitati postponere docuisti, concede propitius, ut ejus exemplo cuncta mundi despicere, & ad promissa humilibus præmia peruenire feliciter mereamur.]

[143] Post Canonizationem varia monasteria, ecclesiæ, altaria in S. Petri nomen extructa & dedicata sunt; [qui mox novis miraculis illustratur,] multa etiam variis in locis facta miracula, quorum tamen memoria interiit, remissa (uti post evictam causam fieri solet) eorum annotandorum cura. Quædam tamen, ab oblivione vindicata scriptis hodieque superstitibus, colligere placet. Monachus quidam monasterii Montis Casti, id est Sciattri, in Francia. quod anno (ut dictum est) MCCCVIII sub nomine Petri fundatum fuit, in Tractatu quodam per modum Epistolæ ad amicum scripto de Vita Sancti, Caput XVI sic exorditur: Nunc autem miracula quædam, quæ in partibus Franciæ post ejus Canonizationem contigisse perhibentur, recitare volo, [& invocatus incendiū sistit,] licet forsitan & tu ipse ea audieris. [Utinam autem quæ ille Latine scripsit, Latine etiam nancisci licuisset: nunc quod possimus ex Italico Latine iterum reddita accipe, donec pro Supplemento operis originarium contextum communicent ii qui ipsum habent,] Die quodam monasterium hoc flamma corripuerat, consumptisque jam tectis atque ædibus vicinis, ecclesiæ ipsi minabatur excidium, in qua Reliquiarum S. Petri aliqua servatur. Hanc Monachorum unus (uti ipse aliique multi mihi retulerunt) cum devotione accipiens, quando jam aliud nullum remedium supererat in humanis, circum ecclesiam tulit: & subito incendium stetit, neque ecclesiam attigit, licet eo proximiorem periculo, quod pro majori adhuc parte tecta erat stramine & arundinibus aut juncis, parata utique ad ignem concipiendum materia.

[144] Miraculum istud proximo post Canonizationem tempore accidisse oportet, [periculose parturientē servat,] siquidem adhuc ecclesia tam leviter tecta erat. De eo quod sequitur, velut unum ex miraculis factis in Francia, dubitare possis an huc pertineat; nisi credere velis, eam qua Sanctus cingebatur catenam, vel divisam esse in partes, quarum una monasterio huic obtigerit; vel non semper eamdem, sed pro locorum varietate aliquando fuisse mutatam, ita ut plura loca integram habeant. Miraculum autem ipsum sic narratur. Mulier quædam in puerperio periclitabatur, eo quod diu laborans fœtum eniti non posset: quare concepta erga Sanctum fiducia apportari sibi fecit catenam, qua supra carnem vivus cingebatur: & mox absque suo aut prolis incommodo feliciter peperit. Aurelianis quoque honesta mulier, nomine Catholica, compatiens filiæ, per aliquot dies noctesque simili in discrimine constitutæ, vovit omni anno vigiliam Sancti jejunio colere, si filia sua feliciter pareret, & voti sui rea mox facta est, edito qui matrem cruciabat fœtu. Denique subjungit idem auctor multos febricitantes se nosse, mox atque Reliquias Sancti tetigissent vel osculati essent, liberatos a febribus; aliquos etiam quibus sanitas obtigit, statim atque ingressi erant in Ordinem, vel in ecclesiam aliquam ei dicatam.

[145] In alio vetustissimo manuscripto, quod modo est penes adm. [item alterā resuscitato etiam fœtu mortuo.] R. D. Abbatem Franciscum de Agellis, legitur (& simile quid alibi memini me legisse) fuisse Pratolæ, qui locus duobus solum passuum millibus a Sulmonensi S. Spiritus monasterio distat, mulierem, inter pariendi labores positam; cui multum metuebant vicinæ, in auxilium collectæ, propterea quod fœtu in transversum acto, ipsa exanimis ac mortua appareret. Quare cum clamore valido Sanctum invocant: * statim mortuo fœtu ejecto, extra periculum fuit puerpera. Sed eo non contentæ mulieres, jam semel experræ suarum precum efficaciam apud Sanctum, cœperunt etiam mortuo infanti postulare vitam, saltem quoad baptismum suscepisset: quod similiter impetraverunt. Sunt autem Pratolenses perquam devoti Sancto, ad cujus monasterium jure patronatus atque dominii spectar ipsorum castellum: ideoque sub ejus nomine habent suam principalem ecclesiam.

[146] Quod attinet ad Abbatum Generalium successionem, post Berardum de Colle-alto, sub quo Processus formari cœperant, rurfum in scripturis anni MCCCX invenio Berardum de Como, [Generalibus iterū sexies mutatis] utique secunda jam vice; more jam inducto singulis trienniis renuntiandi. Et hic annus ei debuit fuisse ultimus triennii sui, quando successorem accepit Manerium de Ursa, in scriptis anni MCCXI & XII nominatum. Hic vero aut obiisse debuit aut renuntiasse necdum expleto triennio, siquidem XXVII Januarii anni MCCXIII notatur Abbas Benedictus de Colle: sub hoc ergo celebrata canonizatio fuit. Exinde habemus in similibus publicis instrumentis, Septembri præcedenti electum pro die IV Maji MCCCXIV Matthæum de Comena, per annos sex integros usque ad XX Maji anni MCCCXX, qui invenitur, anno MCCCXVIII a Tama de Colle-Petri emisse pretio ducentarum & quinquaginta unciarum auri castrum Rocca-casalis dictum: ipsoque XX anno seculi istius accepit successorem Matthæum de Sallis; quando etiam pro meliori regimine Ordinis statutum fuit, ne cui deinceps liceret prorogare magistratum, utque qui eo functus erat, ad novennium deinceps ab eo cessaret. Juxta quam legem anno MCCCXXIII electus fuit Joannes de Sulmona, & anno MCCCXXVI Joannes de Bugnara.

[147] Inter istas autem successiones crevit Ordo variis accessibus in Italia: [Bergomi recipitur Ordo,] nam anno MCCCXI fundatum est monasterium S. Nicolai juxta Bergomum, prope portam S. Catharinæ, auctore Guilielmo Longo de Aderario Cardinali; & Mediolani per Joannem Vicecomitem, Archipresbyterum ecclesiæ Metropolitanæ, anno MCCCXVII mense Martio Sede vacante [nam Aycardus solum designatus fuit Septembri sequenti] concessæ sunt nostris ædes, quas antea habitaverant Servitæ & Fratres de pœnitentia Jesu Christi; in iisque sub nomine S. Petri erectum monasterium, modo dictum Cælestinorum: & alibi alia domicilia sunt acquisita. Sed ultimo nominati Joannis Bugnaræ Præsulatum historiæ nostræ memorabilem fecit sacri corporis Translatio Ferentino Aquilam; [& corpus sancti Aquilam adfertur.] quippe cujus annua recordatio die XV Februarii etiam nunc toto Ordine festiva habetur: facta est autem anno MCCCXXVII, quomodo in Lectionibus tunc recitandis declaratur.

[148] Manet nihilominus apud Ferentinates, non solum memoria, sed etiam cultus S. Petri; una cum corde, quod magna cum veneratione custoditur in ecclesia Monacharum S. Claræ Ordinis Franciscani: quomodo autem id ibi relictum inventumque fuerit, fama publica in hunc modum narrat. [Cor apud Ferentinates relictum] Postquam sublato ab ecclesia S. Agathæ corpore, discesserant duo illi Monachi, quibus id negotii commissum fuerat; milites ad custodiam deputati, viderunt mane extinctam lampadem, quæ solebat ante arcam ardere: quam cum nullo ingenio possent iterum accendere, facile suspicati sunt id quod erat: accersitisque ad propiorem inspectionem aliis majoribus se, & allatis sacræ arcæ clavibus, placuit capsam aperiri. Quæ ubi apparuit vacua, concursum illico ad civitatis Episcopum est: [urbem obsidione liberat;] & quia tunc aliud fieri non poterat, stetit intra civitatis obsessæ muros sensus injuriæ, qui tamen non omnino summus fuit, quia solum credebant corpus Sanctum ad S. Antonii receptum fuisse. Soluta igitur obsidione, itum illuc ab Episcopo; sed nihil ille reperit, quantumvis diligenter scrutatus omnia, præter cor Sancti [fortassis jam olim exenterato corpore seorsim humatum, & miraculo eatenus occulto præservatum a corruptione commui. Etenim si illud jam olim, in prima sacrorum ossium elevatione facta anno MCCCVI, consumptis carnibus repertum fuisset incorruptum, non potuisset tam eximium miraculum non referri in Processu; ubi tam singulari cura notatur suavis odoris fragrantia, dimanans a sepulcro, res in similibus fere ordinaria.] Dicitur autem ex traditione, quod occasione fundandi ac fundati apud Ferentinates monasterii illuc aliquando excurrens, rogatusque manere, solitus fuerit respondere; Filioli mei, si ego discedam a vobis, cor tamen manebit apud vos: quod prophetico spiritu sic dictum esse, hoc primum casu intellectum sit.

[149] Corde invento, remeavit ad civitatem Episcopus, seditioni populari compescendæ sufficere illud ratus. [& quotannis processionaliter fertur ad ecclesiam Ordinis,] Nec eum sua spes fefellit: jacturam enim, quam videbant esse irreparabilem, eo pignore solati Ferentinates; ipso in ecclesiam S. Claræ deposito, decreverunt festum sancti Patris quotannis publica processione venerari, in qua cor prædictum ab illa ecclesia ad ecclesiam nostram S. Antonii deportatur a Clero totius civitatis, cum devotissimo incolarum accolarumque concursu, non sine custodia militari; placuit enim, ad securitatem æque ac pompam, singulis e domibus unum aliquem eligi, qui præsentiam suam armatus exhibeat. Postquam autem coram sacro Corde istic deposito cantata solenniter Missa est, reducitur eodem ordine ad monasterium S. Claræ, sonantibus interim totius urbis campanis. Equidem de ista Processione jam pridem inaudieram: sed modum quo Ferentinates cor retinuerunt, primum didici per epistolam R. P. Michaelis de Bononia, quondam Prioris ad S. Eusebii Romæ, qui id ipsum se scribit intellixisse ultimum elapso Majo anni MDCXIX, ex Vicario monasterii Antoniani, ac duobus aliis insignibus civibus Ferentinatibus, dicentibus ita haberi Ferentini, & in regione illa, ex universali traditione ac fama. [ubi aliæ sancti Reliquiæ.] Servantur etiam apud Antonianos illos Patres aliæ quædam sancti Fundatoris Reliquiæ, ac nominatim maxillarum una (non memini utrum sinistra vel dextra) illuc verosimiliter ab Aquilanis Patribus remissa ad eorum solatium; tum etiam pretiosa Mitra, Pontificale Cingulum, Stola atque Manipulus: de cilicio etiam atque de calceis pars habetur aliqua. In oratoriolo præterea juncto ecclesiæ, quo reducere se ad orandum Sanctus solebat, custoditur Crux e ligno antiqua, instrumentum (ut ferunt) ad dæmones expellendos Petro familiare. [Avenione etiam in ecclesia Ordinis, sub S. Petri nomine dedicata, haberi partem inferioris maxillæ, cujus pars alia Parifiis sit, docuit D. Richardus Joseph de Cambis, Toparcha de Farguez C Avenionensis.]

CAPUT XIV.
Corpore Aquilam translato, urbis ejus Patronum multis modis se declarat Sanctus.

[150] Excepto ab Aquilanis corpore, & in ecclesia Collis-madii quam honorificentissime collocato, [Ad corpus Aquilæ expositum] per aliquot continuos dies præsentiam istic suam successive exhibuerunt homines religione ac dignitate in Clero præcipui, præsertim Episcopus [Philippum appellat Ughellus in serie Episcoporū, novæ Cathedralis a fundamentis extruendæ auctorem] quibus volupe erat devoto frequentique populo identidem sacras ostentare Reliquias, easque infirmis admovere undique accurrentibus; quia cujus adhuc viventis tam efficacem fuerant experti virtutem, sperabant nihilo minus beneficum erga se animum futurum post mortem. Sic in manuscriptis dicitur Nicolaus quidam, cui manus cotracta erat, eamdem ad usus suos recepisse sanam, cum fuit ad arcam Sancti corporis adductus: & visibiliter perfecteque ante illam sanata est mulier, pede sinistro claudicans ab ipsa sua nativitate. Matrona etiam Aquilana, ad Processionem anniversariam Sancti per seipsam in die Translationis veniens, sub ea recuperavit visum, quo multis annis caruerat. Eodem die Gentilis, [plures miraculose sanantur,] filius Joannis de Saxo (Aquilani territorii castellum est) qui per duos & dimidium annos gravi morbo sic tenebatur dejectus, ut membra movere præ debilitate non posset, ne quidem ad necessaria naturæ officia; ad eamdem delatus arcam, subito convaluit. Puella quædam de Capistrano, nomine Philippa Thomæ qu. Simonis, contracta corpore, manumque ac pedem unum intortos habens, domum redivit expedita. Et Saxensis puer, Stimulus nuncupatus, attactu capsæ recepit auditum, per sex annos deperditum. Totidem annis oculi dexteri usu ac visu privatus mansit Bernardus Joannis de Caporciano, eodemque accedens ipsum clare, videntem aperuit.

[151] Puella quædam de Paganica, quod etiam est castrum juris Aquilani, nomine Joanna, [energumenæ liberantur,] totis viginti duobus mensibus ab immundo spiritu horrendum in modum vexata, non modo non permittebatur signum Crucis formare, sed nec audire orationem Dominicam, salutationem Angelicam, Apostoloram symbolum vel aliud ejusmodi. Mox tamen atque ad arcam protracta stetit, victa omnis inimicæ potestatis ferocia, cum sua aliorumque consolatione magna, apparuit liberata. Sed & de aliis mulieribus multis, veratis a diabolo atque in ista Translatione curatis, testantur manuscripta. Dum autem ante arcam devotus populus frequentissimus assistit, Episcoporum ibi præsentium unus, elata voce exclamavit, Estne etiam num hic infirmus aliquis, qui sanari desiderat? Et mox exhibitus est ei a nativitate mutus, surdus atque claudus: cui fidelis Episcopus os Sancti admovens, auresque contingens, easdem reseravit; similiter & vinculum linguæ solvit, & manus pedesque explicavit in conspectu omnium, Deum idcirco magnifice collaudantium. Quidam etiam oculis privatus in bello, productus in medium, [& cæci illuminantur.] tactusque ab Episcopo, eosdem perfecte recuperavit. Quo intellecto cæci alii, nequeuntes præ turba illuc accedere, cœperunt clamare: O S. Petre, utinam videre possemus, quæ nunc de te audimus miracula! & illuminati sunt omnes. Quotquot denique contingi sacris ossibus meruerunt, quacumque detinebantur infirmitate, fuerunt illico sanati, ut habet auctor istius Ms. Auctor vero Ms. Bergomensis addit, quod Archipresbyter Prætoriensis (est autem Prætorium castrum Theatinæ diœcesis) ab inimicis percussus in capite, loquelam amiserat, & in celebritate hujus Translationis cantare etiam Missam potuit.

[152] Porro solennitas illa anniversaria, non solum in ecclesia Collis-madii nostroque Ordine celebratur; [Translationis festum negligentes Minoritæ corripiuntur] sed ab omnibus quoque civitatis Aquilanæ incolis, ecclesiasticis pariter ac regularibus: soli Fratres Minores id facere contemnebant. Ergo nocte quadam apparuit Sanctus eorum Sacristæ; reprehendensque eum quia Fratres ejus non agebant festum Translationis suæ æque ac alij, eumdem percussit; jussitque ut Fratribus mane facto ostenderet livores ex percussione relictos, ad certitudinem visionis comprobandam. Quod cum ille secesset, assumpserunt etiam ipsi festum illud cum omni reverentia peragendum. Servatur autem ab eo tempore Corpus Sacrum, eumdem suavem odorem etiamnum spirantibus ossibus, intra capsam argenteam; & omni anno bis ostenditur populo, scilicet XIX Maji quo obiit, & XXIX Augusti in festo decollati Præcursoris, quo est Pontifex consecratus Sanctus. Neque solum est ibi amplissimum illud ac sumptuosissimum templum, quod eo vivente si non consummatum, cœptum omnino fuit; sed etiam erecta postmodum singularis capella, ac nobile in ea mausoleum, ad sacri istius thesauri custodiam. Recordor etiam quod intellexerim, solitos accolas vicatim omnes quotannis processionaliter venire ad honorandum festum Sancti sub suis quosque labaris, cum certa quantitate ceræ: eumque in finem nunc quoque videtur aforis, supra ipsum sacellum, quædam quasi porticus lignea, cum unicujusque castelli insignibus, & clavo ad quem votiva cera appendebatur. Sed ea consuetudo cessavit, substituta in locum ceræ certa summa pecuniæ: qua autem id utilitate vel necessitate sit mutatum, considerandum aliis relinquo, quibus regionis illius mores conditionesque melius innotuerunt.

[153] Porro cum Aquilæ civitas, ab Aragonum Rege arctissima premeretur obsidione, [Obsessa urbs divinitus liberatur] nec tanto exercitui cives possent resistere, ad cæleste conversi sunt præsidium: & suæ civitatis claves ad S. Petri tutelaris Patroni sui capsam deferentes, in hæc verba flebiliter oraverunt: Sancte Petre, tua est civitas, custodi eam: ecce claves tradimus tibi. Nec irrita fuit devotorum clientum deprecatio. Apparens enim vir Sanctus quibusdam ex civibus; Ne dubitetis, inquit, neque formidetis: mea est civitas, ego custodiam illam. Sequenti autem nocte tutelaris eorum Patronus Cælestinus, Ducem hostilis exercitus increpatione terribili, additis ei verberibus, tam graviter corripuit, ut mane non posset exire. Convenientibus autem ad eum Militibus protestatus est, se a quodam Eremita adeo acerbe flagellatum, ut nec surgere quidem posset. Quid præterea? Magnus repente numerus armatorum, veluti e terra prosiliens, obsidionem solvit: & a civibus, trucidato Duce in cubili percussoque pastore, dispersus est universus hostium grex; & magna strage facta, civitas est ab inimicis liberata. Tanto proinde affectu Divum ipsum, Cælestinum dico, amant & observant Aquilani, ut incredibile videri possit iis qui præsentes non cognoverunt: idque potissimum in hoc ostendunt, quod in omnibus quas cudunt monetis ac numismatibus, ejus una facie imaginem exprimant, altera autem civitatis reique totius publicæ sculpant insigne. Hactenus Dionysius Faber, concludens Vitam a se compositam, sed prætermissis temporum ac personarum circumstantiis, quas operæ pretium fuerit distinctius nosse.

[154] Obsidio illa, cujus meminit Faber, Duce Braccio de Montone Perusino, totis duodecim mensibus tenuit, [an. 1424,] per annos Christi MCCCCXXIII & XXIV, describiturque tum a Bernardino Corio in fine quartæ partis historiæ suæ, tum peculiari libro per Angelum Fonticulanum sive Fontecchium Aquilanum: qui etiam explicat auxilium civibus a Sancto præstitum. Anno MCCCCXVIII Martinus V, Pontifex in Concilio Basiliensi factus, in Italiam venerat; & contra Reginam Neapolitanam Joannam, Joannis Caraccioli amoribus infamatam, Regem instituerat Ludovicum Andegavensem: paulo post opera Antonii Caraffæ reconciliatus Joannæ, contra eumdem Ludovicum, adjutorem illi conciliaverat Alphonsum Aragoniæ Regem; unde acerrimum inter utrumque Principem bellum exortum est, intra ipsius Regni Neapolitani fines. Eo vehementer se urgeri videntes Joanna & Alfonsus, a Regina in filium heredemque optatus, propter eximiam virtutem atque fortunam Sfortiæ, Ludovicianarum partium Ducis; ejus valentissimum æmulum Braccium de Montono Perusinum sibi conduxerunt, offerentes ei cum titulo Comestabilis Regii Capuanam & Aquilanam civitates, aliasque nonnullas arces. Per hunc anno MCCCCXXII, pulsis ab obsidione Neapolitana Sfortianis, liberati quidem periculo sunt Joanna & Alphonsus; sed hic, de Reginæ fide aut constantia diffidens, post incarceratum Caracciolum ejus amasium, ipsam quoque tentavit in suam redigere potestatem; quod ei non successit, veniente in Reginæ atque civitatis auxilium Sfortia: quo merito reconciliata Ludovico Joanna, Alphonsi adoptione rescissa, hanc in illum transtulit, approbante factum Martino Pontifice.

[155] Cum ergo Joannæ & Ludovico, tamquam veris ac legitiminis Dominis suis adhærerent Aquilani, Braccius, qui prætendebat vel dominium urbis, vel ejus Aprutiique totius gubernationem ad decennium ex priori cum Joanna & Alphonso contractu, & pro se constitutum urbis Præfectum pulsum a civibus ferebat indigne; cum occupatis aliquot circum locis nequivisset civitatem vi obtinere, in ejus obsidione consumpsit totam anni MCCCCXXIII æstarem, tanta cum pertinacia, ut inde nullis eum promissis avocare Rex Alphonsus potuerit: per hiemem vero Theate & Ortonam sese recipiens, quæ ei velut amico Reginæ traditæ fuerant, urbem firmo præsidio circumsessam reliquit. Interim Regina, auxilio junioris Sforziæ, in patris demortui locum assumpti, non solum recuperavit Neapolim, sed etiam speravit Aquilanam obsidionem solvi a suis posse, opem ferentibus in eam rem Martino Papa atque Philippo Maria Duce Mediolanensi, collectoque ingenti exercitu sub Capitaneo Generali Reginæ, Jacobo Caldora. Braccius nihilominus, [salvatis qui ad prædam excurrerant civibus] ut erat animo imperterrito, urgebat stringebatque Aquilanos tam vehementer, ut ad extremum deducti periculum, nullam jam fere spem haberent reliquam in humanis subsidiis. Ipsa tamen desperatione extrema animos faciente, cum intellexissent Braccianorū jumenta solere pasci sub Rocca-cambii; egressi noctu cum duce suo Joanne de Mattalica, atq; per juga Montis-cannii progressi, in insidiis se posuerunt circa rupem prædictam; factaque ingenti boum atque equorum præda, cum captivis octodecim, eadem per juga revertebantur; quando Bracciani, inter Ocras & Paganicam positi eos detexerunt. Assecuti autem illos prope nostrum S. Laurentii monasterium, a monachis in Collem-madium reductis vacuum, non solum præda sed etiam vita exuissent Aquilanos, nisi clausum firmiter monasterium, cujus aditus vi faciendus mora eguisset longiori, subito patuisset, apertum a quodam Monacho, quem (quia deinceps nusquam viderunt, & Monachos omnes abesse constabat) S. Petrum fuisse crediderunt; itaque subducti in locum sunt, unde se captamque prædam tueri potuerunt.

[156] Postea per noctem apparuit Braccio Monachus cucullatus, [& hoste fuso.] eumque ab obsidione recedere minaciter jubens, scipione visus est percussisse: quod ille, licet evigilans adhuc plagas sentiret, contemptim accepit; perrexitque obsessos urgere instantius, qui propterea civitatis suæ claves Sancto tenendas obtulerunt. Eodem autem anno MCCCCXXIV Kalendis junii, advenit confœderatorum cum Regina exercitus in territorium Aquilanum; & quatuor milliariis ab urbe, duobus a Braccii statione castra metati, postero die hora vigesima secunda commiserunt prælium, in planitie campi a Balneo nominati; cujus denique victoria cessit Ecclesiæ exercitui, erumpenribus ex urbe Aquilanis, & fugato qui transitum prohibere jussus erat Nicolao Piccinino. Horum enim inexpectato impetu perculsi a tergo, qui pugnabant, Bracciani, debellati fuerunt: Duxque eorum captus ac læsus die postera expiravit inter manus inimicorum. Mirabilius etiam atq; evidentius patuit Sancti suos tuentis præsentia apud Collismadii monasterium, anno MDXX, cum fieret supplicatio a populo Aquilano, [An.1520] [cujus rei narrationem accepimus ex Manuscriptis, & contulimus cum Parisina Fabri editione, atque Itali cd interpretatione Marini. Est autem talis in sua originaria Latina lingua, post Bullam Canonizationis descripta.]

[157] Quando superiori a summo Pontifice Clemente V facta Canonizatione, [cum periclitaretur monasterium] permulta vobis proposita sunt miracula, Fratres, quæ post Divi Petri Cælestini, Patris nostri obitum accidisse certissimum est; ex quibus non solum integerrimi viri sanctitas, sed etiam in cælum & inter Dei electos relatio omnibus facilius innotesceret; non omnino absurdum videtur, in eam sententiam ac rationem, aliud miraculum superioribus addere, quod omnium recentissime factum, a permultis fide dignissimis comprobatum est, & Apostolicorum Notariorum diplomate (cujus exemplar mox vobis proponemus) confirmatum. Illud autem accidit Aquilæ, anno a Christo nato MDXX circa vesperam, cum publica Aquilani populi supplicatio fieret ad Collis-madii monasterium, juxta ipsam urbem ab ipso Divo Cælestino aliquando extructum, quo in loco vivens Pontificiam coronam assumpserat, cujus etiam corpus illuc translatum est. Sed & ea supplicatio ob id possitimum fiebat, quod Cardinalis quidam Armelinus, suadente Aquilano Comite (qui tamen paulo post Neapoli in carcere detrusus obiit) prædicti monasterii D. Mariæ de Colle-madio administrationem ambiret, sibique ejus dominium in commendam (ut vocant) dari a summo Pontifice contenderet, ad reditum & nummos potius quam spirituale ministerium anhelans. [cadere sub commendam,] Cujus rei cum Fratres atque adeo plebs universa maximum mœrorem conciperent, ad divinam supplicationem confugerunt. Id primum a summo cæli terrarumque Pontifice, deinde vero ab ipso Beatissimo Patre Divo Petro expostulantes, ut quid in hac re agendum esset, acciperent: neque vero sanctissimam ædem, tanto antea tempore pie & religiose institutam, tam fœde ac misere collabi paterentur. Ad extremum autem, eo ipso supplicationum die, apparuit ipse Sanctus coram omnibus, diversis locis diversoque amictu, ea forma ac ratione quæ in ipso diplomate continetur. Quo factum ut ea visione, non solum Comes Aquilanus, sed etiam Cardinalis vehementissime territi, ab instituto destiterint, cœptumque consilium intermiserint; non esse tutum existimantes, adversus Deum & ipsos Sanctos temere decertare.

[158] Assertio Notarii publici de apparitione prædicta. Universis & singulis præsentes inspecturis, lecturis, & audituris. Ego infra scriptus Notarius fidem facio, qualiter de præsenti anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo, mense Junio, die vero undecima ejusdem mensis, octava Indictione, [II Iunii apparuit super ecclesiam Sanctus,] Beatissimus confessor, S. Petrus Cælestinus, cujus sacratissimum corpus in ecclesia S. Mariæ Colle-madii, civitatis Aquilæ, religiose reconditum est, maximo ac mirabili splendore apparuit nonnullis fide dignis personis, hora Vesperarum, in frontispicio ipsius ecclesiæ, super rotam majorem existentem in medio dicti frontispicii; indutus veste & habitu candido, cum cuculla nigra, cum micra Papali fulgida in capite, tenens in manu dextra quoddam perlongum privilegium, in quo litteræ videbantur & apparebant, sed legi non poterant: & inspiciebat urbem Aquilanam, & vultu inclinato videbatur signum Crucis facere. Inde ab illo loco discedens, accessit ad angulum dicti frontispicii, supra ubi solent ostendi Reliquiæ & dari populo benedictio tempore plenariæ Indulgentiæ. Post visus fuit rapi, & accessit supra campanile parvum majoris capellæ dictæ ecclesiæ. Item die sequenti, videlicet duodecima præsentis mensis, eadem hora, [itemque die 12.] codem in loco, apparnit cum indumento Sacerdotali, videlicet cum camilcio albo & planeta diversorum colorum, cum camauro seu mitra Papali habenti tres coronas, & cum virga Pastorali in manu sinistra, & in dextra cum magno privilegio, in quo erant litteræ diversorum colorum, quæ minime legi poterant; ter eundo & redeundo, gravi ac nobili incessu, ab uno in alium angulum dicti frontispicii. Deinde visus est descendere in culmen tecti dicti rempli, & graviter incedendo ascendit in campanile parvum majoris capellæ ipsius templi, ubi tres dependent campanæ: quarum unam bis malleo ipsius campanæ pulsavit. Mox ascendit paulo supra, & tres scintillæ ignei coloris ab aëre descendentes circumdederunt eum; & statim nubes apparuit ei candidissima, & ipse cum ea discessit. Et tunc maxima tonitrua fuerunt, cum ingenti copia aquarum, quæ fere per spatium unius horæ defluxit: & fulmen magnum ab aëre emissum est, quo duæ ædes urbis Aquilæ ictæ & ractæ sunt, tamen absque aliquo incommodo; & eodem die non fuit visus amplius; ut ex dictis, depositionibus, & attestitionibus nonnullorum Testium, per Dominum Euangelistam Faustum decretorum Doctorem, Reverendissimique Domini Episcopi Aquilani Secretarium, rite & cum juramento examinatorum, & per Notarium infrascriptum, &in actis & scriptis & annotatis, clarius & setiosius apparet; ad quas & quæ ut in omnibus & per omnia ralatio adhibeatur, meum signum apposui consuetum, cum impressione sigilli Domini Vicarii Aquilani. Hippolytus Balneus de Aquila Notarius, de mandato, propria manu scripsi, Mensis Junii undecima.

[159] Hactenus relatio antiqua, ad cujus illustrationem apportune Marinus suggerit, [Quis tunc Comes Aquilanus ?] illum ibi fine nomine appellatum Comitem Aquilanum, fuisse Lodovicum Comitem Montorii, ex familia Aquilana dicta Camponisa, urbis Gubernatorem annis multis sub Ferdinando Rege & Carolo V, cujus quod consilium fuerit, in ea quam pro Francisco Cardinali Armellino instituerat negotiatione, haud facile quis dexerit: infelix tamen ejus exitus præbet suspicionem magnam affectatæ tyrannidis, aut alterius minus rectæ intentionis, cui ad effectum deducendæ speraverit profuturam sibi Cardinalis illius gratiam apud Leonem Papam X, qui eum & in familiam Medicæam assumpserat, & S. R. E. Vicecancellarium crearat, & Tarentinæ, Hieracensi, Oppidensique Ecclesiis in Regno Neapolitano præfecerat; virum alias laudatum, sed immodice cupiditatis accusatum, quam deinde castigatam vidit sub Clemente VII, amissis uno fere die opibus quas collegerat omnibus, in lacrymabili urbis direptione. Fortassis etiam hoc agebat Comes, ut remuneratetur operam, sibi ab eodem Cardinali navatam antea, in favorem filii sui Joannis Francisci; cui adhuc adolescenti anno MDXV Episcopatum Aquilanum impetraverat, conservabatque, quamvis ille Sacros Ordines recusaret accipere, peculiari privilegio Papæ sic toleratus per annos octo, quando successorem accepit ab Adriano Papa VI Joannem Cardinalem Piccolomineum, Ecclesiasticum habitum commutans in Religiosum sicut scribit Ughellus, & Episcopali titulo graduique renuntians. Civitas autem Aquilana, gratam Apparitionum istarum volens memoriam relinqui posteris, publico Senatus consulto sanxit, in die S. Barnabæ illarum anniversario ducendam quorannis supplicationem, ab ecclesia Cathedrali ad monasterium Collis madii: & campana, supra quam Sanctus conspectus est, exinde creditur peculiarem virtutem contra aëreas potestates, fulgura tonitruaque cientes, obtinuisse.

[160] Seniores quidam Aquilani & eo quo res contigerat tempore viventes, [quæ causa anniversariæ processionis,] in quibus nominatur Cæsar Tartaglia, & non nemo ex familia Castella, Abbati Francisco de Agellis sæpius eadem retulerunt; sed variantes in causa institucarum tunc temporis supplicationum, quam ajebant fuisse pestem ac bellum, quibus Aquilana civitas affligebatur. Verum nusquam reperi, quod eo vel consecutis annis usque ad MDXXIV, gravis ulla mortalitas urbi illi vel aliis per Italiam locis incubuerit: sed nec bellum ullum ante annum MDXXVIII videtur extitisse, si excipias excursionem quamdam seditiosorum e Sicilia Hispanorum, per Apuliam atque Aprurium circa mare usque ad Ripam-trasonam Ecclesiastici status, ubi circa Trontum fuerunt repressi. [Est ramen satis mirabile, imo vix credibile, quod Ordinis auctores habent, Commendæ a monasterio avertendæ causa institutam eam supplicationem fuisse; cum absque consensu ejus, qui tunc administrabat Episcopatum, atque adeo ipsius Comitis pro adolescente filio cuncta agentis, fieri talis supplicatio non potuerit, & hic videatur, si conspirabat cum Cardinali, oppositurus sese fuisse comprecationi publicæ adversus consilium suum instituendæ. [ipso apparitionis illius die.] Quare sicut non negaverim, periculum subeundæ servitutis deprecantibus monachis tali apparitione discussum fuisse; sic dubitaverim an ipsa apparitio non dederit occasionem primam instituendæ supplicationis prædictæ: vel si aliqua tunc agebatur, causam potuit habuisse saltem metum contagii, tam pestilentis quam bellici, alicunde subortum.] Atque hæc sunt quæ ad Dei Sanctorumque ejus, imprimis Petri Cælestini honorem, colligere multo studio potui; rogans illos, ut hic meus labor proficiat legentibus ad acquirendam divinam gratiam & gloriam sempiternam. In monasterio S. Mariæ Assumptæ, dictæ vulgo Novæ Cælestinorum, Mazentiæ, Ordinis S. Benedicti, in die admirabilis Apparitionis S. Michaelis in monte Gargano, VIII Maji, anno MDCXIX.

D. Lelius Marini de Maleo Laudensis, dicti monasterii Abbas &c.

[161] Addamus ex Benedicto Gonono, quod Gregorius XIII Pontifex Maximus S. Petrum Cælestinum mirifice coluit, [Gregorius XIII pie affectus Sancto.] & ut semper eum in mente haberet, imaginem illius egregie sibi depingendam curavit, quam posuit in aula ambulatoria Vaticani. Cumque Jubilæum anno MDLXX Romæ celebraretur, & cives Aquilani, illuc solenni pompa venien. tes, sanctum ejus caput deferrent, ingressuris in Basilicam S. Petri reverenter processit o oviam, Sedemque Apostolicam Capiti istic collocando obtulit, ut eam quodammodo reassumeret Sanctus sicut diffusius narrat Petrus Crespetius in sermone de S. Petro Cælestino: qui etiam vidissese testatur atque legisse, in Meduntensi sui Ordinis in Gallia monasterio, egregium ejus librum de perfectione Religiosorum. [Hujus Opisscula,] Qui liber si diversus est ab Opuscalo quinto ejusdem Sancti, in quo collectæ habentur ex Vitis Patrum horum sententiæ ad instructionem Monachorum utiliores, miror quomodo effugerit notitiam ac diligentiam Augustini Teleræ Sipontini Abbatis Cælestini, qui omnia Sancti Patris opuscula restituit ad chirographa exemplaria, atque in justum volumen collecta edidit Neapoli anno MDCXXXX, sub auspicio Mauritii Cardinalis de Sabaudia Cælestinorum Protectoris. [& Mausoleum.] Vincentius Spinellus, circa finem Vitæ a se compositæ dicit, sacra ossa Aquilæ servari in capsa argentea inaurata, quæ Mausoleo marmoreo insigniter laborato includitur, & Philippum III Hispaniarum Regem anno MDCX solicite egisse, ut partem sacri istius thesauri obtineret, inferendam Escuriacensi hierogazophylacio, ipsiusq; exemplum præ oculis habuisse quando moriturus optavit vitam in eremo aliqua totam transegisse potius quam in regno.

DE S. YVONE PRESBYTERO
TRECORII IN BRITANNIA ARMORICA.

ANNO MCCCIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS

Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE D. P.

De Processibus ad Canonizationem indeque accepto Vitæ Summario veteri, ac recentiori nostro ex eisdem Supplemento cum Miraculis: de Vita per Mauritium Gaufredi edita, & recentiorum scriptis: deque habitu & patronatu Sancti.

[1] Trecorensis in Britannia Armorica diœcesis Sanctum hunc Presbyterum protulit: eadem Officiatem seu Iudicem ecclesiasticum inconfusibilem prius, [In ordine ad canonizationem,] deinde animarum Pastorem parochialem habuit quoad vixit; vita quoque functi corpus Matricis ecclesiæ, quam instaurandam curaverat, gremio condidit; ac denique anno post mortem sexagesimo quarto extulit publice veneranda ejus ossa, sub Pontificatu Clementis VII, postquam hic eum Sanctorum Catalogo adscripserat. Facta est ea elevatio haud diu post Canonizationem, [(quæ anno 1366 celebrata est)] celebratam Avenione, anno MCCCLXVI die XXIX Octobris: qui dies sub nomine Translationis non solum in ecclesia Trecorensi colitur, sed etiam in alius ejusdem Britanniæ Armoricæ diœcesibus. Imprimis autem festive agitur dies XIX Maji, qua obiit: quando etiam in antiquis recentioribusque illarum partium Breviariis tres de vita Lectiones proponuntur, cum hac Oratione: Deus qui B. Yvonem, Confessorem tuum operibus, signis, & virturibus in Ecclesia tua clarere fecisti; præsta quæsumus, ut ejus meritis & precibus tua beneficia capiamus. Obiit autem Sanctus anno MCCCIII: hoc enim probat character Dominicæ post Ascensionem, cum mensis Maji XIX die conveniens, quando Pascha fuerat celebratum VII Aprilis, Cyclo lunæ 12, Solis 24, littera Dominicali F.

[2] Ad Canonizationem prædictam, jam inde a tempore Ioannis Papæ XXII per Commissarios Apostolicos, [factus an. 1330 Processus quem damus,] anno post mortem Sancti XXVII Christi MCCCXXX, formati Processus erant: quos ex ipsius Ecclesiæ Trecorensis Codice, ad instantiam D. Grangier Abbatis de Liverdiis & nostri P. Antonii Veijusii, describendos curavit quidam Canonicus Theologalis Ecclesiæ ipsius, anno MDCLXV. Continebantur iis depositiones Testium ducentorum quadraginta novem: quorum quinquaginta duo de viventis ac morientis virtutibus fere responderunt, & habentur integra eorum dicta: ceteri de miraculis potißimum informarunt, sed eorum dicta pro majori parte revulsa ex codice sunt, quod tamen damnum, utcumque suppletur per Summarium miraculorum, in fine Codicis istius transcriptum. Summarium autem hoc Pontifici & aßistentibus ei Cardinalibus atque Prælatis lectum fuit, [cum Summario Vitæ inde tunc sumpto,] post Summarium vitæ, ex jam dictis depositionibus sumptum, quod jam ante fideliter transcriptum acceperamus & primo loco damus, tamquam monumentum omnium antiquißimum: cui verificando & confirmando producimus ordinate per plura Capita digesta verba ipsorum met Testium, singula confirmantium & enucleatius explicantium: ac denique damus Vitam recentiorem aliam, rogatu Episcopi Christophori & Capituli Trecorensis, adeoque post annum MCCCCLXIV, ex iisdem monumentis compilatam, a Fr. Mauritio Gaufridi Ordinis Prædicatorum, ex membranco Codice, quem dono R. P. Iacobi Dinet, quondam Franciæ Provincialis, habemus.

[3] [& Vita a Mauritio Gaufredi composita ex Ms.] Præcedunt Vitam hanc ultimam in jam dicto Codice Canonizationis Acta, Collationibus undecim comprehensa, quarum argumenta paucis verbis exhibemus, quia ad historiam magnopere non faciunt, & undequaque accrescens moles præsentis operis cogit omittere minus necessaria. Si quis Anecdotorum collector curiosus velis ea Acta publici luci dare, simulque exhibere specimen canonizationis seculo XIV usitatæ, ei quod gratis acepimus gratis offerimus, usum scilicet membranei istius codicis: in cujus fine etiam reperitur antiquum S. Yvonis Officium, [omissis Actis canonizationis & Officii proprii lectionibus.] cum novem Lectionibus de Vita satis prolixis, ab eodem (ut videtur) Mauritio Gaufredi ordinatis: post quas sequuntur aliæ sex Lectiones, fortaßis in festo Translationis recitandæ, de ejus virtutibus ad animarum regimen pertinentibus, quæ veluti prosecutio sunt præcedentium, nec tamen usque ad Sancti mortem perveniunt, & omnes accipiuntur ex Vita prædicta, hoc peculiari exordio. Splendor gloriæ Dei Patris & salutis auctor Dominus Christus, qui suæ admirabilis claritatis radios, ad illustrandum corda fidelium & peccatorum tenebras effugandas, cunctis præsentis vitæ curriculis solita pietate emittere non destitit; novissime diebus istis sidus novum exhibuit suæ gratiæ, præfulgidum Yvonem, præclarum sui nominis Confessorem.

[4] Sed nihil omnium ante hac dictorum videtur Trecorensis diœcesis egressum terminos, [Summarie Britanice reddito usus auctor Ms. Rubeæ-val.] & ad exteros transla tum, præter Summarium vitæ; & hoc ipsum forsitan Britonice redditum, quod alii rursum Latinum fecerint. Et sic ipsum accepisse videtur Gillemannus, in monasterio Rubeæ Vallis Canonicorum Regularium prope Bruxellas; cujus ecgraphum nobis periisse magis doleremus, si ejus defectu nos oportuisset dare Vitam, quam dictione passim mutata, edidit Laurentius Surius; sed fontes ipsos nacti, nihil opus habemus sectari rivos: & ob hanc causam etiam prætermittimus eam, quæ Duaci anno MDLXXVIII typis Ioannis Bogardi excusa fuit, inter Syntagmata antiquitatum ecclesiasticarum, [& Boëtio Epone,] a Boëtio Epone Rordahusauro Frisio I. C. composita, & coram utriusque Iuris studiosis in eadem Vniversitate recitata. Præfatur bis auctor in exordio, quod ea quæ dicturus est, reserunt Annales patrii Britonum fidelissimi, quibus attestantur monumenta vetustissima manuscripta, Semi-Francico Semi-Britannico sermone loquentia, quorum apud me, inquit, ex concessione cujusdam sunt exempla, nunc etiam Luteriæ Parisiorum typis mandata: nam Latine nondum mihi contigit rem cognoscere. Ita ille: nobis autē Britonica ista videre similiter necdum contigit. Spes succresceret, ex his (quæ crederemus immediate accepta ab ore testium, uti posteu Latine reddita sunt) suppleri posse, quæ in Latina Versione ad Pontificem delata revelli contigit & aboleri, si ipsis usus Epo iste, aliquid haberet amplius quam contineatur in Summario vitæ: nunc vero cogimur opinari, ipsum hoc Summarium dumtaxat, Britannice redditum, Parisus excusum, & antea Eponi commodatum fuisse.

[5] Nihilo plus habuerunt alii, ac ne illa quidem Britannica scripta, [Ex his Surius aliique accepere sua.] sed Epponis dumtaxat Suriique lucubrationes, qui postea de S. Yvone scripserunt; puta Antonius Perez I. C. in oratione encomiastica, apud Patres Societatis Iesu Lovanii in Oratorio sodalitatis Marianæ habita anno MDCXXI, cum ibidem dedicaretur insignis Iurisconsultorum Patroni imago, ab Apelle Belgico Petro Paulo Rubenio picta: Item Clerici Regulares S. Pauli Neapoli, eodem anno offeientes Decio Cardinali Caraffæ Archiepiscopo suo scriptam a se diffusiori stylo Vitam, communis pauperum Advocati ac Oratorii charitatis S. Mariæ Portænovæ apud se Patroni. Circa idem tempus, videlicet anno MDCXXIII, Petrus de la Haye, Toparcha de Kerckingant, Morlaci in Britannia, curavit imprimendum exiguum quemdam tractatum de Vita & miraculis S. Yvonis, Britonica simul & Francica lingua,[Albertus le Grand, usus etiam archivio Trecorensi,] quem non vidimus; credimus tamen auctorem plus aliquid habuisse ex Trecorensis ecclesiæ archivio: habuit certe, qui illum Brito- Francicum tractatulum nobis indicavit, Albertus le Grand, in Vitis Sanctorum Britanniæ Armoricæ, editis anno MDCXXXVI: & habuit eadem quæ nos omnia, nonnihil etiam amplioris lucis ex præsenti locorum notitia, quare nonnumquam eo in Annotatis utemur. Nescivit tamen hic auctor aliique post eum, quando allegarunt Petrum de Natalibus, non hujus, sed Henrici de S. Vrsio, Catalogum Petri anno MCCCCXLIII Vicentiæ imprimentis, esse Appendicem illam, de quorumdam Sanctorum Petro ignotorum gestis. Agitur in ea Appendice § XVIII paucis lineis de S. Junone Presbytero & Confessore natione Britanno,[male allegat Petrum de Natalibus.] deque ejus pœnitentia, hospitalitate, devotione, plane illa dicuntur, quæ apparet de S. Yvone intelligenda esse. Sed, die mortis cum die Translationis confuso, dicitur, quod Sanctus ultimum diem feliciter peregit 6 Kal. Novembris; ubi etiam sic, 4 Kal. debuit aut voluit Henricus scribere. Allegat præterea Albertus S. Antoninum in 3 Parte: sed apud hunc aliud nihil invenio quam tit. 24 cap. 9 § 18 hæc pauca verba, Quo etiam tempore (videlicet XX Generalis Minorum Guillelmi) fuit canonizatus S. Ivo.

[6] Decuplo plures auctores, qui S. Ivonis cum laude meminerunt, [Franciscani Yvonem suis Tertiariis adscribunt:] allegat Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano, & inter hos multos Ordinis recentiores, qui eum Tertiariis adscribunt. Nihil equidem detractum his cupio: maxime cum totus Ordo Minorum (cui favere S. Antoninus videtur Yvonis mentionem cum historia ipsius conjungens) cum, inquam, totus Ordo Minorum colendum eum assumpserit die XXVII Octobris sub ritu Officii Semiduplicis, tamquam Presbyterum Ordinis Pœnitentium B Francisci. Non possum tamen non observare, quod in tanto numero Testium super ejus vita auditorum, in quibus etiam ipsius Ordinis Minorum aliqui, nec unus quidem inveniatur, qui tale quid de eo dixerit. Indicavit ille Guardiano Guingampensi, quod cum esset Officialis Archidiaconi Rhedonensis, & ibidem audiebat librum Sententiarum, & de Biblia in domo Fratrum Minorum, propter verba divina quæ audiebat, cœpit spernere mundana & appetere cælestia … decimo autem post anno, sensualitatis eatenus repugnantis victor, assumpsit raubas viles, tunicam videlicet cum manicis largis & amplis & epitogium, satis longas & penitus honestas, de panno albo; non griseo, quemadmodum ait Albertus: neque fune se cinxit Franciscano more, sed zona, quæ erat de modico ligamine laneo (ut ait illa quæ partem illius servabat pro Reliquiis) & sotularibus corrigiatis ad instar Cisterciensium seu Prædicatorum utebatur: pro quibus Albertus, fide non bona, Sandalia Minorum substituit. In exercitio porro hospitalitatis visus est erga Prædicatores & Minores peculiarius affici. Quæ omnia cum non ostendant, our Yvonem Minores sibi potius arrogent, quam Cistercienses aut Prædicatores, & præterea nihil ex dictis Testium queat elici; fateri oportet ea dicta, non suis, sed alienis parumque fidelibus oculis legisse Gonzagam, quando parte in Conventu 20 Provinciæ Turonicæ scripsit, quod clarum evadit ex informationibus, factis super canonizatione S. Yvonis, ipsum tertii Ordinis habitum suscepisse in Conventu Guingampensi, cum nec hoc quidem ex eis habeatur quod umquam fuerit in conventu illo, nec ipse ejus Guardianus tale quid deposuerit.

[7] Clarius & evidentius jus in Yvonem habent, tum Iurisconsulti, tum Hospitalium curatores, quibus singulari præluxit exemplo. [Iurisconsulti in Belgio & Italia Patronum celebrant.] Itaque & Neapolitano illi Oratorio, cujus supra meminimus, justißime lectus Patronus est; & Romæ Britonum natio jam olim anno MDXI (juxta vetustam quamdam ecclesiam, quæ nomen habebat Scropha) sub nuncupatione S.Yvonis construxit hospitale, pro suæ gentis pauperibus peregrinis; cui postea anno MDLVIII concessa est ipsa ecclesia restauranda, & cum cura animarum poßidenda; quemadmodum possedit, usque dum certiori ejus conservationi prospectum cupiens Henricus III Galliæ Rex, a Gregorio XII obtinuit; ut Sodalitati S. Ludovici in Vrbe subjiceretur. Ibi Festum Patroni solennißime quotannis instauratur, conveniente Advocatorum Consistorialium collegio ad Sacra & Orationem Latinam, ab insigni aliquo Rhetore pronuntiandam: quales varias Romæ impressas habemus: idemque actitatur Antverpiæ & alibi in Belgio a Collegiis Iurisconsultorum, etiam eorum qui summa cum potestate jus Provinciis dicunt. Hac de re plus aliquid dicturi sumus ad calcem, occasione Reliquiarum ad ejusmodi Sodalitatum Oratoria translatarum.

[8] Vt autem omnes isti magno nituntur jure, ad vindicandum sibi Patronum Yvonem, eo quod vel aliquanto tempore causarum Iudicem ex officio & pauperum Advocatum ex caritate, [quod imprimis deberent etiam facere] vel Xenodochum semper egerit hospitalitate privata: nulli tamen potius eum sibi proponere ad exemplium patrociniumque deberent, quam quorum institurum ordinemque altioribus excusatis ad extremum usque vitæ diem tenuit. Parochiales animarum rusticanarū Presbyteri, quos Curatos foraneos vulgus appellat: ex quorum genere nescio an alium, nisi forte Martyrem Sanctis adscriptum reperturus sis præter Yvonem. Etenim plerique eorum non tam libera propriæ voluntatis cælitus potenter impulsæ electione,[ruralium Parochiarū Presbyteri.] quam destinatione aliena, educationisque ab Ecclesia acceptæ necessaria obligatione ad sacros appulsi Ordines, indeque ad animarum curam admoti, sæpe prius quam bene didicerunt suas ipsi curare; dum soli inter laicos Clerici, inter idiotas litterati, cœlibes inter conjugatos nupturientesve, vivere pro muneris sui conditione tenentur absque externis ad sacratum studia litterarum, ad castitatis tutelam, ad morum disciplinam adjumentis; quibus abundant alii sub oculis Superiorum, inter exempla domesticorum, secundum proprias religiosioris instituti regulas Presbyteralia munia exercentes; hoc imprimis curare deberent, ut ad vitam Yvonis, tamquam ad speculum, mores exigerent atque componerent suos, domesticam formarent disciplinam, Sacerdotalia exequerentur officia, tam publice necessaria gregi suo quam ipsis privatim periculosa, nisi puris manibus sanctaque intentione tractentur, quod iis devote cultus & imitatione expressus S. Yvo poterit impetrare.

SVMMARIVM VITÆ
Ex Ms. Processu verbotenus compilatum anno XXVIII post mortem Sancti.

Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 4626

EX MS. TRECOR.

[1] Recolendæ memoriæ Yvo Hælorii, Presbyter Trecorensis diœcesis, a nobilibus, [S. Yvonis studia,] fidelibus & Catholicis parentibus, ex legitimo matrimonio procreatus, futurus Sanctus, a pueritia doctus primas litteras & instructus in Grammaticalibus, Parisius audivit Logicalia, tunc quatuordecim annorum vel circa; & ibidem fuit scholaris in Artibus & determinabat quandoque: & postea audivit Decretales & Theologiam ibidem. Et viginti quatuor annorum vel circa fuit Aurelianis in Studio, & audivit librum Institutionum a D. Petro de Capella, & a D. Guillermo de Blavia Decretales: & fuit instructus in Jure civili: & erat bonæ indolis & bene proficiens in studio, & bonestæ conversationis: & multum devote frequentabat Missas, & dicebat etiam Horas suas. Vitas Sanctorum legendo, quando inveniebat aliquid perfectionis, in quantum poterat imitari volebat. [& officia:] Et cum esset Officialis Archidiaconi Redonensis, audiebat ibidem Quartum Sententiarum: & ex continuo cœpit spernere mundana, & appetere cælestia.

[2] Et fuit in vita sapiens & litteratus Officialis, primo Archidiaconi Redonencis, & postea Dominorum Alani & Gaufridi Episcoporum Trecorensium. In quibus Officiis sancte & juste se habuit, unicuique justitiam celerem faciendo, sine delectu & differentia personarum; & litigantes & alios dissensionem habentes ad pacem & concordiam pro viribus reducebat. [patrocinium pauperum,] Pro pauperibus, viduis, orphanis, ceterisque miserabilibus personis gratis postulabat, & ipsorum causas fovebat, & ad eorum defensionem le offerebat, etiam non rogatus: unde pauperum & miserabilium personarum advocatus communiter vocatur, & inter cetera dixit gratis causam matrimonialem cujusdam pauperis mulieris. Et Armigerum pauperem, vocatum Richardum le Roux, qui habebat causam contra Abbatem B. Mariæ de Relec & non habebat unde posset ducere, dictus Yvo gratis d. causam pietatis intuitu sustinuit & obtinuit in eadem: voluit tamen antequam d. causam ducendam reciperet, quod d. pauper Nobilis juraret, quod justam causam habere credebat.

[3] [cura animarum,] In ecclesia de Tresdretz fuit Rector per octo annos & decem annos de Lohanec. Horas suas dicebat sine defectu, & quasi continuo deferebat secum Biblia & Breviarium. Confessiones parochianorum suorum audiebat libentissime, & eis Corpus Christi & alia sacramenta ecclesiastica devotissime ministrabat. Et deferebat super pectus pyxidem argenteam, in qua tenebat Corpus Christi, quod ministrabat infirmis. Omni die vel quasi Missas devote celebrabat, [orationis assiduitas,] nisi infirmitate vel alio magno impedimento detentus: & frequenter, antequam celebraret, ante altare, & alibi etiam extra Missam, flexis genibus, complosis manibus, se in oratione prostrabat: & cum gemitibus, suspiriis & lacrymis, inclinato capucio & facie occultata, prolixe & devote orabat: & flebat multoties etiam infra Missam, & etiam extra Missam. Erat orationibus multum assiduus: tempus vigiliis, orationibus, & exhortationibus expendebat.

[4] Idem noctes multoties quasi insomnes ducebat, & vix aut numquam dormiebat de die vel de nocte, [somni parcitats,] nisi labore studii vel orationis aut itineris fatigatus & somno gravatus. [lecti duritia,] Et licet posset habere lectos delicatos & delicate jacere, dormiebat tamen indutus vestibus suis, & numquam vel raro discalceatus. Apud villam-Martini modico stramine subtus eum ad terram, & pro pulvinari librum quandoque, quandoque lapidem ad caput habebat; & culcitram punctam, vilem, & nigram, qua se cooperiebat quandoque tempore frigoris. Et apud ecclesiam suam de Lohanec jacebat modo consimili super clidam, grossis & nodosis virgis seu baculis compositam: & prope lectum habetat Crucem cum imagine Crucifixi. Et quando hospitabatur etiam penes divites patriæ, hospires pro ipso bonum lectum fieri faciebant, tamen d. Yvo non jacebat in eo, sed indutus super terram jacebat, & somnum modicum capiebat.

[5] Cum esset Officialis Archidiaconi Redonensis, [lucta octennis inter sensum & spiritum,] cœpit spernere mundana & appetere cælestia: & multoties habebat disputationem intra se inter rationem & sensualitatem per octo annos: in nono vero anno ratio dominabatur sensualitati: & cœpit prædicare. In decimo autem anno dedit bonas raubas Dei amore: & per quindecim annos vel circa ante mortem suam mutavit ex toto vitam suam; [mutatio vestis,] & causa humilitatis assumpsit habirum, tunicam & epitogium de panno albo grosso, vocato burello seu cordeto modici pretii & valoris: & sotularibus carrigiatis ad instar Cisterciensium seu Prædicatorum utebatur. Deferebat cilicium ad carnem, & super cilicium camisiam grossam de stupit: & cooperiebat quantum poterat, ne ab aliis videretur.

[6] [jejuninus frequens & arctum,] Aurelianis in Studio incipiebat abstinere a carnibus & a vino, & sexta feria jejunabat;tunc ætatis viginti quatuor annorum vel circiter. Duin erat Officialis & cum Episcopo Trecorensi, comedebat panem grossum & potagium tantum modo, & aquam solam bibebat, & exinde fuit magnæ austeritatis & abstinentiæ. Jejunavit in pane & aqua undecim annis per totam Quadragesimam & Adventum Domini, & a festo Ascensionis usque ad Pentecosten, & in jejuniis Quatuor temporum, & in Vigiliis B. Mariæ & Apostolorum, & aliis jejuniis ab Ecclesia indictis. Et ter in septimana, quarta scilicet & sexta feria & sabbato, in pane & aqua jejunabat: aliis autem diebus semel in die panem & potagium [sumebat], exceptis Dominicis, & festis Natalis Domini, Paschæ, Pentecostes, & omnium Sanctorum, in quibus bis comedebat in die. Et erat panis grossus siliginis, avenæ, hordei, furfuris vel mixturæ; & potagium pisorum, fabarum, olerum vel raparum cum sale, sine alio condimento ut plurimum; & quandoq; (licet raro) adjuncto modico de farina, & aliquando de butyro. [ejusdem rara ac modica remissio] In die autem Paschæ comedebat aliquando unum ovum vel duo, quasi continuo aquam bibendo: sed cum esset cum Episcopis, vel (licet raro) amicorum devictus instantia, ponebat partem de vino in aqua: & de carnibus seu aliis cibis communibus, quos inter fragmenta pro eleemosyna reponebat, se comedere simulabat. Et in ultima Quadragesima ante mortem suam, pietate & compassione cujusdam pauperis infirmi, Yvonis nomine, nunc Eremitæ, quem tunc nutriebat, comedebat aliquando potagium, ut dictum infirmum induceret ad comedendum.

[7] Nec propter paupertatem vel indigentiam talem austeritatem suo corpori in cibis & vestibus faciebat, [humilitai magna,] cum haberet bonam ecclesiam & bonum patrimonium, de quibus honorifice poterat sustentari. Sed fuit humilis & benignus, & conversabatur humiliter, & dulciter loquebatur: & incedebat capite inclinato & oculis demissis capucio ante tracto. Et licet posset habere bonas vestes & bonum equum ad equitandum, deferebat tamen vestes humiles & abjectas, & ibat ad prædicandum discurrendo per loca pedester. Gaudebat magis esse cum pauperibus quam cum divitibus, & pauperes tractabat humiliter: & humilitatem gestu, verbis & factis humilibus demonstrabat. Honores mundanos fugiebat: & inter cetera in quodam loco, ubi consuevit convenire magna populi multitudo semel in anno, licet vellent magis audire prædicationem suam quam cujuscumque alterius; tamen voluit deferre Fratribus Prædicatoribus qui erant ibi præsentes: & dicebat humiliter, quod non erat dignus prædicare in præsentia eorum.

[8] Fuit etiam magnæ patientiæ in adversis & opprobriis sustinendis & vitæ austeritatibus.[& patientia Sancti,] Quandoque eum alii blasphemabant, & quamvis esset genere nobilis vocabant eum Coquinum: & ipse patienter & vultu hilari sustinebat. Pediculos circa collum seu super vestes illius euntes non permittebat auferri, sed reponebat in sinu, dicens eos dimitti debere in cadavere seu garena ipsorum.

[9] Fuit etiam pacificus & quietus & parum loquebatur nisi de Deo & verba salutis, [ejusdē cura tuendires sacras.] nec irascebatur, sed quæ loquebatur benigne & patienter dicebat. Et tamen pluries jacebat in sacristia ecclesiæ Trecorensis, pro custodia & defensione sacrorum & aliarum rerum ecclesiæ, quas gentes Regis Franciæ volebant capere, occasione centesimi & quinquagesimi bonorum mobilium ab Episcopo & Capitulo Ecclesiæ Trecorensis, quibus d. Yvo modis omnibus & viis quibus poterat resistebat. Et cum quidam serviens Regis equum Episcopi Trecorensis de domo Episcopali cepisset, & duceret eum; d. Yvo equum de manibus d. servientis eripuit, & ad domum Episcopalem reduxit.

[10] [Liberalitas erga pauperes,] In studio Parisiensi portionem carnium, quæ ponebantur coram eo in mensa, pauperibus erogabat. Tempore quo erat Officialis Archidiaconi Redonensis, Deriano qui fuit postea Prædicator, & Oliverio scholaribus dabat de tribus in tribus diebus duos denarios, & invitabat eos in festis annualibus ad comedendum, ut in Nativitate Domini & in festo Paschæ, Pentecostes, & omnium Sanctorum, quando Archidiaconus non erat in villa: & cibariis paratis aperiebat portam magnam, & intrabant pauperes & ministrabat eis, & postea ibat ad comedendum cum duobus prædictis. Et tempore quo erat Officialis Episcopi Trecorensis, quidquid proveniebat eidem de emolumento sigilli & etiam de aliis suis bonis, vestesque & forraturas, antequam vestes de burello indueret, pauperibus erogabat. Et erat magnæ compassionis erga pupillos, orphanos, viduas, & alias miserabiles personas; & eos consilio, auxilio, patrocinio, & eleemosynis juvabat: pauperes orphanos nutriebat, & salarium magistris de suo proprio persolvebat.

[11] Gaudebat magis esse cum pauperibus quam cum divitibus, [& familiaritas cum eisdem:] & pauperes humiliter & misericorditer pertractabat: fuit enim homo magnæ pietatis, compassionis & misericordiæ. Pauperes confluentes ad eum recipiebat secum ad comestionem seu prandium; & eis aquam pro manibus, & ad comedendum necessaria propriis manibus ministrabat: & cum eis sedendo ad terram, magis etiam deformibus juxta se collocatis, panem grossum & potagium comedebat & aquam bibebat. Religiosos veto Mendicantes sæpe bonis cibariis & vino reficiebat, & caritative tractabat. Pauperibus indifferenter hospitalitatem tenebat, dando eis comestionem & lectum: nam domum fieri fecerat pro eisdem, & ignem etiam faciebat eisdem tempore frigoris.

[12] [solicitudo pro iis vestiendis,] Pluries & specialiter tempore hiemali emebat seu emi faciebat pannos, de quibus Christi pauperes vestiebat, & alias dabat ei de suis vestibus. Et inter cetera accidit, quod idem Yvo fecerat fieri tunicam pro se, & dixit cuidam pauperi, quod indueret illam cum capucio: & pauper verecundus induit, & sic cum capucio & tunica prædictis pauper lætus recessit. Pathonada a & Rivallonus maritus suus cum quatuor liberis, ante mortem Yvonis per undecim annos vel circiter, venerunt ad domum ipsius Yvonis, pro eleemosyna recipienda & hospitando ibidem pro amore Dei: quos idem Yvo cum magno gaudio recepit, & dictos undecim annos vel quasi in domo sua tenuit, & ipsis providit per dictum tempus de victu pariter & vestitu.

[13] [& pro excipiendis hospitalitas,] Quidquid insuper tam de bonis ecclesiasticis quam de suo patrimonio habere poterat, indistincte pauperibus erogabat; & eis tam in pane quam in pecunia, blado, & bonis aliis multas & largas eleemosynas faciebat: sicque multi pauperes confluebant ad eum & sequebantur eumdem. [Contigit autem] quod furnatam panis quandoque pauperibus erogabat per frusta. Et cum tempore messis faceret excuti celeriter blada sua, pauperibus tribuenda; [quidam] Alanus b dixit ei quod imprudenter faciebat, quod bladum taliter erogabat, quod si reservaret alio tempore plus valeret. Et d. Yvo respondit, quod non erat certus si tunc temporis vivus esset. Et anno revoluto cum Alanus de blado per ipsum reservato respondisset, [cura infirmorum & mortuorum:] quod lucratus fuerat quintam partem; Yvo dixit, quod ipse majus lucrum, de suo quod tempore messium tradiderat, expectabat. Infirmos, præsertim pauperes, frequenter & libentissime visitabat, & ipsos consolabatur & confortabat, & sanctis verbis & exemplis inducebat, ut Ecclesiæ Sacramenta exciperent, & eis qui indigebant necessaria ministrabat. Defunctis dabat sudaria, & cum aliis eos portabat in feretro, & sepeliebat manibus propriis.

[14] Fuit homo magnæ castitatis, vitæ sanctæ, & conversationis honestæ, [castitas & pudicitia,] & pro tali deputatus est & habitus. Oculos habebat pudicos: verba ejus, signa, & opera, vita & conversatio sanctitatem & honestatem, munditiam & puritatem, & nihil eis contrarium indicabant: immo peccatum luxuriæ abhorrebat. Sanctis etiam suis prædicationibus, exhortationibus, & exemplis, viros & mulieres, ut a carnalibus & aliis vitiis abstinerent, & ad castitatis custodiam informabat: & sic multi convertebantur ad bonum, & meliores & honestiores fiebant.

[15] Prædicationi verbi Dei assiduus, frequentissime & quasi assidue insistebat: [assiduitas prædicationis.] & de locorum Episcopi licentia seu mandato, per plures ecclesias & loca diversa, & inter se frequenter satis distantia, discurrendo pedester, aliquoties bis vel ter in die faciebat sermones; multitudine gentium copiosa, ad audiendum prædicationes ipsius, ex diversis partibus confluente. Fuit namque in prædicationibus plurimum gratiosus, ipsumque gentes magis volebant audire, quam quemcumque alium prædicantem: & sequebantur de parochia in parochiam, seu de loco ad locum, pro iterum audiendo prædicationem ipsius. Et cum ibat prædicando per plures ecclesias una die, revertebatur mirabiliter fatigatus & jejunus, licet fuisset a pluribus invitatus. [& fructus ex ea copiosus,] Cum autem volebatincipere prædicare, ante sermonem & post flexis genibus & complosis manibus orabat devote, quandoque etiam lacrymando: & flebat etiam quandoque in ipsis prædicationibus, cum tanta devotione, quod multos ex audientibus quandoque ad lacrymas provocabat. Gentes patriæ esse consueverunt crudæ ad bonum & pronæ ad lascivias; sed per ejus bonas prædicationes & exhortationes, sanctam doctrinam & quasi continuum documentum, ac per ejus exempla, quæ facto, verbo & opere prætendebat, multos a suis perversitatibus & erroribus revocavit: & patria & personæ sunt in melius reformatæ. Tractator & reformator pacis, discordantes ad concordiam revocabat, & propter hoc multum frequenter laborabat.

[16] Plenus ergo discretione, scientia, bonitate, & virtutibus Deo gratus, [unde magna apud omnes auctoritas.] tempus bonis operibus occupabat, & nullatenus otiosus. Opera caritatis & misericordiæ solicitus adimplebat, visitabat infirmos, sustentationi & defensioni miserabilium personarum vacabat, discordes revocabat ad pacem, & alia bona quæ poterat faciebat. Et honestus, humilis & benignus, magnæ patientiæ & pœnitentiæ, Missarum celebrationi, orationi, prædicationi, ac studio divinarum scripturarum assiduus, bonum exemplum sanctitatis verbo & opere demonstrabat: & erat vir magnæ auctoritatis & reverentiæ. Et licet ipse honores respueret, omnes tamen assurgebant eidem, & ibant ad prædicationes ipsius: & præsertim parochiani eum diligebant & reverebantur ut pattem, & communiter ac publice sanctus Presbyter vocabatur. Sensus etiam ipsum conspicientis propter ejus sanctitatem mutabantur, & propter ejus magnam gratiam vix poterant homines separari ab eo.

[17] [Aspirat ad mortem,] Per tres septimanas antequam d. Yvo decederet, dixit quod non erat diu quod fuerat multum infirmus & crediderat mori, quod valde affectabat, dum tamen Deo placeret: quia sicut quicumque gauderet, qui hostem suum vel inimicum vicisset, sic ipse de morte gauderet, cum inimicum suum per Dei gratiam se credebat devicisse. In septimana qua decessit, fuit adeo infirmus & debilis quod se non poterat sustinere, imo interdum sustentabatur per aliquos assistentes, [nihil remittens de suæ rigore] & sic Missam celebravit in capella suæ Villæ-Martini. Per tres vel quatuor dies ante mortem ipsius, Joannes Rector ecclesiæ de Franchet, cum Yvone Officiali Treconrensi, invenerunt ipsum vestitum tunicam & epitogium, cum sotularibus seu botis suis, in lecto suo, videlicet supra terram, & habebat lapidem pro pulvinari ad caput. Et cum dictus Officialis eum reprehenderet quia sic jaceret, & non habebat subrus se culcitram vel saltem satis de paleis stramentis; idem Yvo respondit, quod non erat dignus habere, & quod sibi sufficiebat illud quod habebat.

[18] Tertia die ante obitum fuit confessus in lecto solito, [factaque confessione] & indutus assistentibus prædicabat, & præcepit Jabreto c quod iret ad ecclesiam suam pro inhibendo gentibus ne venirent ad eum; & dicendo eis quod erat in bono statu: quia gentes, audientes ejus infirmitatem, jam incipiebant ad eum confluere, & specialiter de sua ecclesia supradicta. Die Veneris ante mortem jacebat super modico palearum, indutus tunica sua & coopertus culcitra puncta, nigra & misera: & habebat capucium suum super caput extensum. Et cum Derianus dixit sibi, Vos non estis curatus; respondit, Deus scit & novit, & extendit manus junctas versus imaginem Crucifixi, quam habebat ante se.

[19] [& suscepta extrema Vnctione,] Die, sabbati post festum Ascensionis de sero extremam Unctionem multum reverenter & devote recepit: & ante conspectum suum in fenestra habebat crucem cum imagine Crucifixi, quam quasi continue cum devotione & reverentia respiciebat, & facientem officium extremæ Unctionis, respondendo ad singula. Et ministravit sibi hujusmodi Unctionem Hamo Vicarius ecclesiæ Trecorensis, de & in cujus parochia idem Yvo erat; adstantibus Gaufrido Prebytero & multis aliis, apud Villam-Martini in manerio d. Yvonis, in prædicto lecto de modico stramine ad terram in qua jacebat indutus tunica, & extractum capucium tenens super caput. Qua Unctione facta idem Yvo loquelam amifit: [pientissime exoedit.] & respiciens Crucem quæ erat ibi posita ante eum, junctis interdum manibus, & devote & frequenter se signo Crucis signas & muniens, adveniente diei Dominicæ sequentis aurora, quasi se daret sopori, spiritum exhalavit; viginti septem anni fuerunt, in festo Pentecostes vel circa proxime elapso, ut creditur Dominica d post Ascensionem. Et erat Yvo tempore mortis suæ ætatis quinquaginta annorum vel circa.

[20] [Ingens ad mortui corpus concursus] Et eadem die corpus d. Yvonis fuit deportatum quasi eadem hora ad ecclesiam Trecorensem, concurrente etiam multitudine populi copiosa, tangente & osculante cum devotione maxima pedes & manus ipsius. Et postquam fuit portatum ad d. ecclesiam fuit expoliatus raubis, quibus erat indutus, videlicet tunica, epitogio, & camisia prædictis: & camisia fuit posita inter reliquias ecclesiæ Trecorensis. Et dum corpus ipsius esset in feretro in ecclesia Trecorensi, multitudo copiosa populi virorum & mulierum cum devotione maxima tangebant & osculabantur corpus ipsius, annulosque & alia ornamenta eidem corpori tangere faciebant, credentes indubitanter ipsum Yvonem propter sua merita fore Sanctum. Et quicumque poterat tangebat ipsum, vel res suas, vel feretrum, aliqui cum capucio, aliqui cum manibus, prout melius poterant. Et maxima erat multitudo pauperum, contractorum, debilium, & cæcorum, plangentium mortem suam.

ANNOTATA.

Quœ frequentius notanda occurrerent, ea lector in sequenti Processu requirat: hic pauca dumtaxat addimus.

a Comparuit hæc, ut alias Dathovada, ad dicendum testimonium ordine XL, cujus verba (quoniam hic integre satis referuntur) alibi non repetimus: solum indicamus, matri adstipulari Amiciam filiam, Testem XLI.

b Fuit hic Alanus, Testis XLIV, cujus etiam verba satis est haberi hoc loco.

c Jabretus hic fuit unus ex quatuor libēris prædictæ Dathovadæ: alii fuerunt Gaufridus Testis XLVIII, & Anquoharita Testis XLIX, qui ad matris & sororis præfatæ dicta se retulerunt.

d Die 19 Maji, adeoque anno 1303, qui etiam exurgit ex numero annorum 27, paßim a Testibus indicato.

PROCESSVS
Formatus anno XXVII a morte Sancti.

Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 4625, 4627

EX MS. TRECOR.

CAPUT I.
Expositio & confirmatio totius Processus per Commissarios & Notarios facta.

In nomine Domini. Amen.

[1] Nos Rogerius a Lemovicensis ac Ayquelinus b Engolismensis permissione divina Episcopi, ac Armericus eadem permissione Abbas monasterii S. Martini c de Troarno Bajocensis diœcesis, [Commissarii Apostolici tres] Commissarii ad inquirendum de vita & conversatione ac miraculis recolendæ memoriæ Domini Yvonis Hælorii Presbyteri Treconrensis diœcesis, & ad infrascripta auctoritate Apostolica deputati, notum facimus universis, Quod anno Domini millesimo tricentesimo trigesimo vigesima tertia mensis Junii, Indictione decima tertia, [declarant, quod anno 1330,] Pontificatus sanctissimi Patris & Domini D. Joannis divina providentia Papæ vigesimi secundi d anno quarto decimo, in civitate Trecorensi, in domo seu manerio quondam Guillermi de Tornamina, quondam d. Ecclesiæ Trecorensis Thesaurarii, in præsentia testium subscriptorum Reverendus in Christo Pater Dominus e Yvo, eadem miseratione Episcopus Trecorensis, nobis exhibuit & præsentavit duas Papales litteras, unam apertam & aliam clausam, vera bulla plumbea in filo canabis more Curiæ Romanæ bullatas; & quoddam Procuratorium, Capituli ipsius Ecclesiæ Trecorensis sigillo sigillatum. Quas Papales litteras cum reverentia qua decet, & Procuratorium recepimus humiliter & devote: cujus apertæ Papalis litteræ tenor sequitur in hæc verba.

[2] Joannes Episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus Lemovicensi & Engolismensi Episcopis, [de mandato Ioannis 22,] & dilecto filio Abbati monasterii S. Martini de Troarvo Bajocensis diœcesis, salutem & Apostolicam benedictionem. Exultant & gaudent in cælis animæ Sanctorum, qui Christi vestigia imitando in asperitate vitæ carnis vitia debellarunt. Exultat profecto Creator æternus, cum suam humani generis creaturam, per triumphum de carnis nexibus habirum, conspicit palmam gloriæ meruisse. Exultat nec immerito Angelica turba cælorum, cum terrenorum incolam, terræ tenebris cultu fidei & devotionis splendore fugatis, cælestis patriæ civem factum & compatriotam supernorum civium intuetur. Decet igitur ut exultent ingentibus gaudiis cuncti Christicolæ, [de virtutibus S. Yvonis edocti,] dum quis pro Christi nomine mundanis spretis illecebris, se pennis virtutum erigens sic profecit, quod accepit per præsentium curlum dierum bravium & habitaculum in excelsis. Sane dudum, quod non sine laudis jubilo digne læti reserimus, dilectus filius nobilis vir Joannes f Dux Britanniæ, & quam plures aliæ magnæ reputationis personæ illarum partium, tam felicis recordationis Clementi g Papæ quinto prædecessori nostro tune viventi, quam per ejusdem predecessoris obitum Nobis, dispositione divina ad apicem summi Apostolatus assumptis, de meritis sanctitatis & vitæ, quibus recolendæ memoriæ Yvo Hælorii, Presbyter Trecorensis diœcesis, dum in humanis ageret resplenduisse dicitur; ac de miraculis, quæ ad sepulchrum ipsius, cujus corpus in Trecorensi ecclesia requiescit, virtutum Dominus fertur jugiter operari, per litteras suas laudabile testimonium perhibentes, per speciales nuntios & litteras nobis humiliter supplicarunt, ut de hujusmodi vita & miraculis auctoritate Apostolica mandaremus inquiri: ac subsequenter idem Dux & nonnullæ aliæmagnæ æstimationis personæ partium earumdem, per præmissarum supplicationum instantiam, iteratis vicibus per suas litteras similes preces super præmissis nobis duxerunt humiliter porrigendas, ut de vita & miraculis supradictis, quæ non solum continuabantur sed magnisicabantur assidue, per diligentem indaginem certitudine habita, [atque a Principibus regati,] decerneremus eum honorandum in terris, quem in cælis Dominus honorabat. Ac nuper carissimi in Christo filii nostri, Philippus h Rex & Joanna i Regina Franciæ illustres, nec non multi Archiepiscopi & Episcopi ac Abbates & alii Prælati regni Franciæ, Universitas quoque Doctorum & Scolarium Parisiensium, idemque Dux per alias eorum litteras, ac insuper venerabilis Frater noster Yvo Episcopus Trecorensis, & dilectus filius nobilis vir Guido k de Britannia, eximiæ devotionis zelo ad Sedem Apostolicam personaliter accedentes, ad nostri Apostolatus auditum devotis insinuationibus deduxerunt, quod idem Yvo Presbyter sic dum vixit proprium mandatis divinis subjecit arbitrium, sic contemptis mundi deliciis & mundanis omnino affectibus relegatis se Deo gratam & acceptabilem hostiam immolarat, quod per ipsius grandia præcelsaque merita multa & evidentia miracula Dominus operatur.

[3] Licer igitur dignum existat ut humanis laudibus reverenter extollatur in terris, [ad informationem procedentes;] quem providentiæ divinæ sublimitas propter ejus vitæ merita honorari voluit; Nosque per hujusmodi grandia testimonia non modicam informationem receperimus de præmissis; volentes tamen super his cum omni quam possumus cautela procedere, & omni in hac parte maturitate servata investigare solicite veritatem; Discretioni vestræ, de qua plenam in Domino fiduciam obtinemus, per Apostolica scripta mandamus, quatenus vos vel duo vestrum, in loco vel in locis ubi expedire videbitis, de vita & conversatione ac miraculis ejusdem Yvonis Presbyteri, ceterisque circumstantiis hujus negotium tangentibus, juxta formam l, quam vobis sub bulla nostra mittimus interclulam, inquiratis diligentius veritatem; & quæ super præmissis inveneritis fideliter inscriptis redacta, sub sigillis vestris, per viros idoneos ad Sedem Apostolicam destinetis; ut per inquisitionem vestram fideliter instructi, sicut res exigit & expediens visum fuerit, securius in ipso negotio procedere valeamus. Datum Avenione quarto m Kal…Pontificatus nostri anno quarto decimo.

[4] Universis præsentes litteras inspecturis & audituris, humile Capitulum Trecorense salutem in Omnipotenti Salvatore. [ab Episcopo Trecor. ut Procuratore sui Capituli,] Noveritis quod nos facientes Capitulum celebrari, habito inter nos diligenti tractatu & considerato utilitate Trecorensis prælibatæ, reverendum in Christo Patrem & Dominum, D. Yvonem, Dei ac Sedis Apostolicæ gratia Episcopum Trecorensem, Procuratorem nostrum facimus, constituimus & ordinamus & nuntium specialem, ad promovendum & procurandum in Curia Romana & alibi negotium canonizationis bonæ memoriæ D. Yvonis Hælorii quondam Presbyteri, dantes eidem Procuratori nostro potestatem plenariam & speciale mandatum dictum negotium promovendi, etiam procurandi & omnia alia & singularia, quæ circa id necessaria fuerint & etiam opportuna, excepta & dempta eidem Procuratori nostro potestate nos & bona dictæ Trecorensis Ecclesiæ, quatenus nostra interest, obligandi & onerandi, quam eidem Procuratori virtute prælentis Procuratorii non concedimus neque damus: ratum firmum habentes & habituri quidquid circa dictum negotium, modo & forma præscriptis, per dictum Procuratorem actum fuerit atque gestum: & hoc omnibus quorum interest significamus per præsentes litteras, sigillo nostro, quo in & pro Capitulo utimur, sigillatas. Datum die sabbati n post festum Conceptionis beatæ Mariæ Virginis, anno Domini millesimo trecentesmo vigesimo nono.

[5] Quibus littera Papali & Procuratorio lectis & per nos intellectis, litteram Papalem aperuimus, [receperins Testes productos;] & ea secreto lecta & contentis in ea auditis & visis, idem Dominus Yvo Trecorensis Episcopus, præstito to ab eo prout res exigit juramento de calumnia, & veritate dicenda, produxit coram nobis multos Testes; & receptis ab eis ad sancta Dei Euangelia in forma juris de perhibendo super contentis in ipsis Papalibus litteris juramentis, cum eorum singulis secreto & ad partem super vita & conversatione ac miraculis D. Yvonis ceterisque circumstantiis hujusmodi negotium tangentibus, juxta formam nobis datam, prout melius potuimus, inquisivimus diligentius veritatem: quorum nomina & dicta in eorum depositionibus interius continentur. Deinde quidam populos de Trecorensi ecclesia, civirate, [deinde turbam plusquam quingentorum,] & diœcesi & partibus convicinis, in magna multitudine & turba quingentorum numero, ut apparebat & ultra, comparuerunt coram nobis: & se exinde ad partem secedentes, & habita deliberatione & tractatu inter eos, postmodum coram nobis revenientes, elevatis manibus versus ecclesiam Trecorensem & ad Sanctos, per sua juramenta unanimiter & concorditer testisicati fuerunt & dixerunt, fuisse & esse publicam vocem & tamam in Britannia, Anglia, Francia, Hispania, Vasconia, Normannia & in terra de o Linguaocitana & aliis multis partibus convicinis, quod D. Yvo, tempore quo vivebat & usque ad tempus & tempore mortis ipsius, fuit & erat bonus & fidelis Catholicus, & sanctus homo, & bonæ sanctæ vitæ, [testantium de publica fama:] & conversationis bonestæ: & quod in vita ipsius & post ejus mortem, ad invocationem ipsius & propter ejus merita, multa miracula facta fuerunt & quotidie incessanter fiunt per eundem: insuper ad majorem cautelam, venerabilis & religiosus vir Dominus Merianus, Abbas p monasterii sanctæ Crucis Ordinis S. Augustini diœcesis T recorensis, ibidem præsens, de mandato & voluntate ipsius populi ibidem præsentis, præstito prius ab eodem ad sancta Dei Euangelia tacto libro corporaliter juramento, in animam suam & in animas ipsorum omnium & singulorum, testificatus est, & perhibuit omnia supradicta. Et super ipsis publicis voce & fama, etiam cum aliis multis testibus prius juratis, inquisivimus diligentius veritatem: qui deposuerunt, prout in eorum depositionibus plenius continetur.

[6] Nos etiam q… Trecorensem Ecclesiam, ubi est sepulcrum & corpus ipsius D. Yvonis requiescit, [quodque corā viderint concursum peregrinorū,] sæpius visitantes, & novimus & vidimus in magna multitudine, propter devotionem quam invenerunt & inveniunt ad ipsum D. Yvonem & ad ipsius sepulcrum, peregrinos concurrentes: multosque cæcos, contractos; dementes, furiosos, nec non plures allos languentes infirmitatibus variis & diversis ibidem remanentes, & S. Yvonem pro visu & sanitate sua recipiendis devotissime invocantes. [& copiam anathematum:] Vidimus etiam ibidem naves viginti septem, ut apparebat, de argento, quod ideo clare discernere non poteramus cum essent in altum appensæ: & etiam naves cereas numero nonaginta & ultra, & multas alias imagine cereas oculorum, manuum, brachiorum, tibiarum & pedum: & etiam multa sudaria, mamillas cereas, tarabintas r sive potentias ligneas, & multa alia vota cerea, circumquaque ipsum sepulcrum existentia seu appensa, in signum & memoriam miraculorum ibidem olim factorum, ad invocationes ipsius D. Yvonis, ut videbatur & publice dicebatur. Nonnulli etiam familiares nostri, per sua nobis præstita juramenta, coram nobis dixerunt, se in suo primo adventu Trecorensi sepulcrum ipsius D. Yvonis visitasse, & cum magna diligentia ipsum & lapidem in quo est sculpta imago capitis ipsius D. Yvonis ad osculandum, in memoriam & devotionem ejusdem, [audiverint etiam testes de elevato lapide sepulcrali,] & omnes alias ejus circumstantias cum diligentia inspexisse & notasse; asserentes, quod ab ipso adventu citra lapis prædictus fuit & est miraculose, non per ministerium hominis, elevatus per duos digito & ultra. Et hæc sciunt, ut dixerunt, quod magis erat tunc oppressus, & cum aliqua majori gravitate & inclinatione osculabatur quam nunc, & quidam eorum hoc mensuraverunt: quod etiam nonnulli alii præstitis juramentis coram nobis asseruerunt fore verum. De ejusmodi elevatione fuit & est ibidem publica vox & fama. Præterea comparuerunt dilecti in Christo Petrus Hermon, Joannes Rachel, Guillelmus Petri, Guillelmus de monte-B. Michaelis, Derianus de Tregrom, Alanus Peralti, Yvo Camentarii, Vicarii & Presbyteri dictæ ecclesiæ Trecorensis; & Hamo Nicolai ac Yvo Nicolai, Clerici dictæ civitatis Trecorensis; & prætitis ab eis & eorum quolibet ad sancta Dei euangelia corporaliter tacta juramentis, [& Ministros ecclesiæ Trecor. de pluralitate miraculorū.] dixerunt & eorum singuli per suum juramentum coram nobis, se a tempore mortis ipsius D. Yvonis & circa fuisse Vicarios & Presbyteros ipsius ecclesiæ: & per ipsum tempus se vidisse & audivisse multos cæcos, claudos, dementes, furiosos, contractos, debiles, & infirmos infinitos, infirmitatibus variis & diversis afflictos; ac etia quosdam mortuos, qui ad invocationem ipsius D. Yvonis frequenter, videlicet claudi ambulaverunt; cæci visum, dementes, furiosi, contracti, debiles & quamplures alii infirmi sanitatem receperunt: quod tamen propter eorum pluralitatem & multirudinem ac personarum ignorantiam non possent singulariter singula ex primere, ut dixerunt, seu etiam declarare.

[7] Et in testimonium præmissorum nos præfati Commissarii præsentibus litteris, una cum signis & subscriptionibus Notariorum subscriptorum, sigilla nostra duximus apponenda. Datum quarta die intrantis mensis Augusti, [atque omnia rite signanda curant.] a dicta die vigesima tertia mensis Junii per nos debite continuata, Anno, Indictione, & Pontificatu prædictis, præsentibus venerabilibus viris Magistris Jacobo Brachi-fortis Engolismensis, Guillelmo Sambuc Æduensis ecclesiarum Canonicis, & Bartholomeo de Cella, Priore secularis ecclesiæ B. Mariæ de Gratayo Bituricensis diœcesis s Tholosano, & pluribus aliis ad præmissa Testibus vocatis specialiter & rogatis.

Et ego Dalemant Lemovicesis diœcesis, publicus auctoritate Apostolica Notarius prædictus, præsens receptioni & omnibus aliis superscriptis, cum dicerentur & ageruntur, una cum prænominatis Testibus & Notariis publicis infrascriptis præsens fui, & præsentem Processum propria manu scripsi, de mandato dictorum Dominorum Commissariorum, & in hanc publicam formam redegi, meoque solito signo signavi rogatus & requisitus.

Et ego Petrus de t Clousello, Clericus Engolismensis publicus Imperiali auctoritate Notarius, præmissis omnibus & singulis, una cum Notario & Testibus prædictis præsens interfui, & huic Processui, dicti Notarii scripto propria manu, me subscripsi de mandato dictorum Dominorum Commissariorum, signumque in Processu præsenti apposui consuetum.

Et ego Rogerius Potin, Bajocensis diœcesis Clericus, publicus sacri Imperii auctoritate Notarius, præmissis omnibus & singulis, una cum Notariis & Testibus prædictis præsens interfui, & huic Processui manu propria me subscripsi, de mandato dictorum Dominorum Commissariorum, signumque in processu præsenti apposui consuetum.

ANNOTATA.

a Sedit Rogerius Lemovicensis an. 1328, ad Archiepiscopatum Bituricensem promotus an. 1343.

b Ayquelinus seu Aquilinus Engolismensis sedisse debuit inter Guilielmum IV, anno 1328 ex Regesto Vaticano notum, & Eliam II, pro anno 1363 inventum a Sammarthanis: qui tempus Ayquilini ignorantes, eum posuerunt ante Guillelmum.

c Monasterium S. Martini de Troarno Ord. Benedictini, vulgo Troüard, Abbatem hoc tempore habuit, secundum Sammarthanos, Guillelmum Aux Espaules, Canonicum Constantiensem, Commendatarium fortaßis.

d Joannes XXVII ordinatus an. 1316 mense Septembri.

e Yvo fuit Episc. Trecor. an. 1327, qui hoc ipso anno 1330 ad Corisopitensem, & denique an. 1333 ad Macloviensem Sedem translatus est.

f Joannes Dux Britanniæ hujus nominis III ab an. 1315 laudatißimus Princeps, obiit an. 1341.

g Clemens V ordinatus an. 1305, obierat 1314, 18 Apr. post quem biennio Sedes vacavit.

h Philippus VI Rex Franciæ cœpit anno 1328, obiit 1350.

i Joanna illius uxor, filia Roberti Burgundiæ Ducis, marito vix 14 diebus superstes.

k Guido de Britannia, frater Ducis Ioannis; Comitem Ponthiveris appellat Argentræus.

l Hujusmodi formam vide sis in Processu de S. Francisco Paulano 2 Aprilis: nam quæ hic allegatur, Processui præsenti non habetur inscripta.

m Deest nomen mensis in ecgrapho nostro, potuit notatum fuisse IV Kal. Novembris; quia Breve expeditum 28 Novembris, ante 9 Decembris, non potuisset Trecorim Avenione perferri, intervallo plusquam 160 leucarum.

n Festum Conceptionis B. M. 8 Decembris, anno 1329 incidebat in Feriam 6.

o Terra de Lingua occitana, aliis Occitania, vulgo Languedoc.

p Monasterium S. Crucis, juxta oppidum de Guemkamp exstructum an. 1135.

q Videntur hic iterum posita fuisse, eadem quæ initio, Commissariorum nomina.

r Tarabinta, Britannica forte vox, alibi necdum lecta.

s Ecgraphum simpliciter Tholos.

t Hic deinde solus infra cap. 9 ad calcem invenitur signasse primorum LII Testium depositiones.

CAPUT II.
Natales S. Yvonis, Studia, officia, pauperum gratuitum patrocinium.

In nomine Domini amen. Sequuntur depositiones testium prædictorum, [Inter testes a die 23 Iunii ad 4 Augusti auditos;] juratotum & examinatorum super vita & conversatione bonæ memoriæ D. Yvonis Hælorii Presbyteri, sepulti in ecclesia Trecorensi, per Reverendos Patres in Christo, Dominos Rogerium Lemovicensem, Ayquilinu Engolismensem Episcopos, & Aymericum Abbatem monasterii S. Martini de Toarvo diœcesis Bajocensis, auctoritate Apostolica Commissarios deputatos: quæ examinatio fuit incepta die sabbati a, in vigilia Joannis Baptistæ, & fuit completa b die sabbati post festum B. Petri ad Vincula, Trecoris anno Domini MCCCXXX.

[9] Primus Testis, discretus vir Magister Joannes Villæ-Senis, & Jurisperitus, Parochianus de Plebeparva Trecorensis diœcesis, [primus Magister ipsius Sancti,] ætatis xc annorum, ut dixit & per aspectum corporis apparebat, testis productus, juratus & diligenter examinatus, super vita & conversatione D. Yvonis Hælorii Presbyteri supradicti, per juramentum suum deposuit c. . . . . . D. Yvonem a fidelibus & Catholicis parentibus & de legitimo matrimonio procreatum. [testatur nobilitatem generis,] Interrogatus quomodo scit præmissa, dixit, pro eo quod novit patrem & matrem D. Yvonis, quos vidit pluries in ecclesia Trecorensi & extra Catholice conversantes, & quod in solennizatione matrimonii ipsorum præsens interfuit, quo constante matrimonio D. Yvo natus fuit. Interrogatus de nominibus dictorum parentum, dixit quod pater vocabatur Hælori, mater vero d Hadou: quos parentes etiam dixit e Nobiles extitisse. Deposuit etiam quod præd. mater ipsius D. Yvonis dixit eidem Testi quadam die, [matri revelatam filii sanctitatē,] de qua dixit se non recordari, quod D. Yvo erat futurus Sanctus, quia sic eidem matri in somnis fuit revelatum. Interrogatus de loco in quo ista dixit mater, dixit in domo parentum ipsius D. Yvonis, quæ domus vocatur Villa f Martini, de parochia Trecorensi; adstantibus patre & matre prædictis & ipso. D. Yvone: dixitque quod quinquaginta anni sunt vel circa, quod præmissa audivit. Dixit etiam se novisse D. Yvonem a pueritia sua & se fuisse conversatū cum eo Aurelianis, Trecoris, & alibi, in eisdem camera, lecto, & scholis; & ipsum se D. Yvonem primas litteras docuisse, & aliquando instruxisse in Grammaticalibus & jure civili in præd. locis: in quibus etiam locis vidit præd. D. Yvonem se gerentem honeste & valde proficientem in studio litterarum. [& studia ejus Aurelianis:] Item dixit quod D. Yvo & ipse Testis audierunt Aurelianis librum Institutionum a bonæ memoriæ Petro g de Capella sacrosanctæ Rom. Ecclesiæ Cardinali, cujus D. Rogerius, nunc Lemovicensis Episcopus, nepos fuit, & a Domino de h Blavia, quondā Engolismensi Episcopo, Decretales, cujus D. Ayquilinus, modo Engolismensis Episcopus, nepos fuit, hujus negotii Commissarii.

[10] Testis III Yvo Sueti, Clericus de Rupe-Deriani Trecorensis diœcesis, ætatis annorum sexaginta decem, [alii de studio Parisis,] dixit se fuisse Parisius per annum vel circa continuum, in eadem camera & in eodem loco, in societate D. Yvonis, quinquaginta anni sunt elapsi vel circa: & quod ambo audiebant insimul Logicalia: & quod tunc erat d. Yvo ætatis quatuordecim annorum. Ita ille, nimis indistincte quoad tempus, quod multo accuratius expreßit Testis x, Henricus Ficheti, Clericus parochianus de Pemerit-Gyeudi diœcesis Trecorensis, ætatis LXXX ann. vel circa, dicens quod sexaginta anni sunt vel circa, quod ipse cognovit D. Yvonem in Studio Parisiensi, [& ejus ibi profectu,] ubi erat primo scholaris in Artibus: & vidit ip um postmodum quandoque determinantem, in vico Straminum & postea vidit eum audientem decretales in vico de Clavo i Brunelli. Et hi quidem honestæ ejus ibidem conversationi testimonium simpliciter præbent, Testis vero XII Radulphus Portarn, Clericus de Lammeur Dolen. diœc. æt. LX ann. postquam dixit, quod cognovit eumdem D. Yvonem in Studio Parisiensi audientem Theologiam, addidit, quod dicebatur tunc communiter, [duritia lecti & abstinentia carniū] per compatriotas & alios qui ipsum cognoscebant, quod idem D. Yvo non jacebat in lecto, sed ad terram cum modico stramine, licet lectum bonum haberet in sua camera, sicut idem Testis aliquando asseruit se vidisse. Item dixit quod etiam dicebatur communiter per illos qui conversabantur cum eo, quod portionem carnium quæ apponebatur in mensa coram eo, pauperibus integram erogabat. Interrogatus in qua camera tunc morabatur, dixit, se non bene recordari: credit tamen quod prope domum Hospitalariorum.

[11] Testis XVIII Guilielmus Petri, Vicarius perpetuus in ecclesia Trecorensi, æt. L ann. dixit, [Aurelianis continuata,] se cum eo conversatum fuisse Aurelianis per duos annos vel circa in Studio, in eadem camera: & quod tunc incipiebat abstinere: quia aliquando socii ejus comedebant carnes & bibebant vinum, & ipse abstinebat, & etiam illo tempore sexta feria jejunabat: nec vidit quod carnes comederet aut vinum biberet: & tunc erat ætatis XXIV ann. vel circa. Dixit etiam quod libenter ibat ad missas & sermones, & communiter dicebat Matutinas & Horas bene mane. Item quod ipse, qui quotidie & continue ibat cum eo, numquam vidit eum turbari cum sociis suis, [cum insigni modestia,] nec jurare de Deo nec de Sanctis, nec aliquod, verbum in honestum proferre, nec vidisse in eo umquam signum aliquod contrarium castitati. Similia deposuit Testis XXXV Yvo de Tregoezel, parochianus de Plebe-parva, ætatis LV ann. præfatus se cum eodem fuisse bis in studio Aurelianis, non tamen in eadem domo: sed eum frequenter videbat & cum eo conversabatur, videlicet prima vice per duos annos vel circa, & secunda per duos annos cum dimidio.

[12] Testis 11, [Factus Officialis emolumenta sigilli largitur pauperibus,] discretus vir Magister Herveus de Contrevan, Sacrista ecclesiæ Trecor. ætatis LV ann. & ultra, dixit quod cum esset Officialis, de tertia parte Sigilli Curiæ Trecorensis, quæ ad eumdem ratione sui Officialatus k spectabat, & de bonis suis aliis largas eleemosynas pauperibus faciebat: quodque causas communes pace vel concordia terminabat, ita ut quæcumq; causa, nisi esset matrimonialis, vel talis quod eam oporteret judicio terminari, VIX tertio termino ad manus ejus veniebat. Huic quoad fructus sigilli attestatur Testis XVIII, quia vidit frequenter ipsum recipientem pecuniam pro sigillo, & statim eam receptam pauperibus erogabat. Hamo vero Nicolai, Testis VIII, Clericus civitatis Trecor. æt. L ann. & ultra, [litigantes pacificat,] confirmat quod partes coram se litigantes ad invicem ad pacem & concordiam totis conatibus revocabat: quia vidit & audivit id pluries cum esset tunc Apparitor d. Curiæ. Imo Testis XXXII Dionysius Jameray civis Trecor. æt. LX ann. addit, quod numquam vidit ipsum in aliquo turbatum nec iratum, nisi quando audiebat quod aliquis injuste contra proximum suum movebatur; & tunc irascebatur illi qui injuste conabatur ducere malam causam, & cogebat & inducebat ipsum suis sanctis & pacificis verbis ad concordiam.

[13] Proprio id experimento probavit Testis XIII Gaufridus de Insula, [paci adversantes] parochianus de Ploegaznou Trecor. diœc. æt. LXXVII ann. quia cum longo tempore litigasset cum Mag. Radulpho Portarn Clerico de Lammeur Dolen. diœc. & Jacobo ejus fratre, filiis uxoris d. Gaufredi, & nullus posset pacem inter eos conformare; quadam die, cum idem Gaufridus & uxor sua ac filii supradicti essent in ecclesia Trecorensi, D. Yvo eidem Gaufredo dixit ista verba similia: Gaufride, amore Dei faciatis pacem. vos & uxor vestra cum filiis ipsius uxoris: quia ego (si vobis placet) inter vos & ipsos amicabiliter ordinabo. Et tunc idem Gaufridus respondit & dixit D. Yvoni, per hæc verba vel similia: Domine Yvo, nullam pacem volumus, [dicta Missa de Spiritu S. emollit,] nisi illam quam jus & justitia nobis dabit. Et tunc D. Yvo dixit eidem Gaufrido & uxori, Expectate donec revertar ad vos, quia vado ad celebrandam Missam de Spiritu sancto, & rogabo Deum quod possim inter vos pacis fœdera reformare. Et Missa hujusmodi per D. Yvonem celebrata, reversus fuit ad conjuges supradictos, qui voluntati ipsius nullatenus contradicere potuerunt, ut dixit. Immo dixerunt ei, Domine, de discordia, quæ inter nos vertitur, voluntatem vestram penitus faciatis. Unde visum fuit eidem Testi, quod per preces ipsius D. Yvonis fuerunt mutatæ voluntates eorum, & quod Deus voluit quod per ipsum pax fieret inter ipsos. Similia immediate antea dixerat præd. Radulphus Testis XII, addens expresse, quod D. Yvo bonam pacem & concordiam inter partes postea fecit, & fine grato cuilibet partium terminavit hujusmodi controversiam, quæ erat de quibusdam bonis mobilibus & immobilibus.

[14] [patrocinatur pauperibus gratis,] Testis III num. 10 nominatus, dixit, quod D. Yvo erat defensor & patronus viduarum, orphanorum, pupillorum, pauperum, & aliarum miserabilium personarum gratis. Et vidit & audivit pluries quod ipse se iis offerebat, dicens: Ego adjuvabo te pro Deo. Et specialiter recordatur de quadam vidua nomine Levevez, de parochia de Peverit, quæ litigabat cum quodam usurario d. loci vocato Rivallo Hardel, ratione cujusdam horti sive l Courtil. Cujus Levevez D. Yvo causam duxit usq; ad definitivam, gratis, ipso vidente, audiente, sciente & assistente eidē mulieri, quæ de genere ejus erat. Testis XXX Gaufridus Jupiter, Rector ecclesiæ de Tredudel Trecor. diœcesis, æt. an. quinquaginta, similiter dixit, quod vidit quemdam nobilem pauperem, vocatum Richardum le Roux, parochiæ de Tredretz, qui litem habebat cum Abbate B. Mariæ de m Relec diœc. Leonensis. [contra potentiores adversarios;] Et dum prætextu paupertatis non posset suam causam ducere, ad D. Yvonem accessit, eumdemque supplicavit, quatenus pro Deo & intuitu pietatis ipsum adjuvaret & foveret in sua justitia contra d. Abbatem, qui eidem terram suam conabatur auferre; & non poterat se defendere, cum esset quasi omni sua substantia denudatus. Et tunc D. Yvo petiit ab eodem utrum justam causam haberet. Qui respondit, quod sic credebat, & de hoc erat paratus sibi fidem facere per proprium juramentum: quod oportuit fieri antequam D. Yvo vellet se intromittere de causa prædicta. Et facto hujusmodi juramento, statim D. Yvo incepit ducere causam d. pauperis, & ad finem perduxit, & causam præd. lucratus fuit, d. pauperi suam justitiam defendendo. Idem, tamquam de quo illis in partibus erat publica fama n, dixit Testis XXXI, Alanus Thomæ de plebe-Loci Trecor. diœc. ætatis ann. LXX; addens, quod oportuit etiam quod D. Yvo audiret testes, qui sciebant d. causam bonam esse pro d. paupere nobili.

[15] D. Oliva, relicta D. Olivarii Arrel, Militis parochiæ de Plebe-magna, Trecor. diœc. æt. LX ann. Testis XXXIII, dixit, quia vidit quod D. Yvo duxit gratis causam cujusdam pauperis contra præd. D. Olivarium maritum suum, & ipsos post longum litigium ad concordiam reduxit. Huic matronæ proximus Testis XXXIV Joannes de Quoitfrec, Armiger parochiæ Plebis-Petri, ætatis L ann. qui D. Yvonem novit per tres annos ante mortem suam; recolit quod gratis duxit causam matrimonialem cujusdam pauperis mulieris, vocatæ Filiæ Manoy, parochiæ de Lohanec, de cujus filiæ proprio nomine non recordatur. De eadem fortaßis muliere locutus fuit Testis XIX, Religiosus vir Fr. Petrus, [convitia quandoqui idcirco passus.] Abbas monasterii de Begar, Ord. Cisterciensium Trecor. diœc. æt. an. LV, cum dixit, quod recordatur, quod quædam mulier petebat quemdam juvenem in matrimonium, de quorum nominibus non recolit: & D. Yvo, sciens d. mulierem habere jus, sustinebat causam ipsius amore Dei. Et ex hoc d. juvenis dicebat verba opprobriosa D. Yvoni, vocando ipsum o Coquinum sive p Truannum: quod D. Yvo, præsente ipso Teste, sustinebat patienter, nec aliquid propter hoc respondebat, sed solummodo subridebat: & causam d. mulieris, parochiæ suæ, modo solito defendebat. Et cum non haberet unde solveret memorialia, quibus indigebat; rogabat Notarios Curiæ in qua litigabant, ut illa memorialia scriberent amore Dei, & ad hoc ipsos inducebat. Similiter Testis XXXV prænominatus supra, dixit, quod libentissime & frequentissime causas talium sustinebat sine salario, in Curia Episcopi Trecor. & in aliis Curiis patriæ, prout idem Testis qui loquitur vidit multoties & audivit. Et recordatur quod vidit semel D. Yvonem, defendentem causam cujusdam pauperis mulieris viduæ, vocatæ Adeliciæ Hamonis de civitate Trecor. in Curia D. Guilielmi de Tornamina, contra filium Prigentii de Plœsal. Et tunc Advocatus partis adversæ dixit multa opprobria D. Yvoni, dicenti: Non dicatis mihi opprobria, & Ego foveo causam justam. Pari modo Testis XXXVII, Yvo Hatoicy civitatis Trecor. ann. L, vidit & audivit, quod D. Yvo causam cujusdam pauperis, vocati Constritin, contra patrem ipsius Testis sustinuit, pro eo quod d. pauper, ut credit, habebat justam causam.

[16] Iuvat hic ex sæpe laudato opere Alberti le Grand de Vita, gestis, morte & miraculis Sanctorum Britanniæ Armoricæ, [ex ore suo convincit puellā matrimonium negantem.] casus duos, prioribus non absimiles, addere, quos credere libet ex fideli auctore, licet mihi ignoto, sumptos. Judicavit aliquando causam matrimonialem in favorem cujusdam juvenis, puellam quamdam sibi in uxorem vindicantis: a qua sententia cum Turonas appellasset illa ad Officialem illius loci; is ad consessum adhibito Yvone, discussisque actis nihil inveniens unde constare posset de matrimonio, interrogavit Sanctum, ecquid eum movisset ad ejusmodi sententiam ferendam. Hic vero, Quod ipsamet, inquit, mihi fassa matrimonium sit. Tum Trecorensis coram omnibus interrogavit puellam; quæ audacter inficiata factum est. Cum autem etiam S. Yvo eam interrogasset, Confessa est rem ita esse. Excanduit ad hanc inconstantiam Trecorensis; & illa, Omnino, inquit, nego ipsum esse maritum meum. Cui Sanctus, Huc ades, filia, numquid mihi fassa es quod illum maritum acceperis? Imo, ait maritus meus est, & ego uxor ejus; neque dum vivam alium maritum habebo. Ad hæc attonitus Turonensis, & elucentem in hoc actu Yvonis sanctitatem demiratus, cathedra decessit, ut suam ipse sententiam confirmaret. In eadem civitate res alia contigit perquam mirabilis, [Viduæ injuste damnandæ in 1200 aureos] cum illuc simili ex causa esset profectus, nobili quadam puella illuc appellante a sententia illius, contra ipsam lata in favorem æque nobilis adolescentis. Solebat sanctus Turonas veniens uti hospitio cauponariæ cujusdam viduæ ac divitis; quæ ut hac vice illum vidit, plorare incipiens, Ah! inquit, care hospes, perdita sum funditus, per impostorem quemdam, cui cras damnabor in mulctam mille ducentorum aureorum, absque ulla mea culpa. Miserta ejus Yvo, in Domino confidere jussit, causamque exponere; hanc se pro viribus evicturum, si justa sit. Duo, inquit illa, menses sunt, quod viri duo, mercatores in speciem, apud me hospitati, commendarunt mihi peram quamdam, valde ponderosam & clavi obseratam; addentes ne illam eorum alteri nisi altero præsente redderem, quod eis me servaturam promisi. Quinque aut sex dies post, dum ad ostium domus meæ consisto, iidem transeuntes cum tribus aut quatuor aliis dixerunt, Eja, hospita, in vesperam nobis para cœnam: atque ita transierunt. Paulo post adest eorum alter, & ait, Domina, tantisper mihi peram exhibe; jam jam enim soluturi sumus debitum nostrum, his quos vidisti mercatoribus. Ego, nihil mali suspicans, peram tradidi; nec amplius deinceps ipsam aut illum vidi. Vesperi revertitur alter, & interrogat, num viderim ejus socium; Non inquam, ex quo ipsi peram tradidi. Tum ille: Peram? Perii, inquit, omnium qui vivunt spoliatissimus: non hoc tu promiseras nobis ipsam tradentibus: ergo ego ad Balivum recta, [causam suscipiens Yvo,] malæ fidei ream acturus te. Abiit ad Balivi Turonensis Locum-tenentem, citavit ad judicium, juratus affirmavit peræ illi inclusa fuisse scuta aurea mille ducenta, cum aliquot schedis momenti maximi: & ecce eo adducta est causa, ut die crastrina damnanda ei sim. Audita relatione petiit Sanctus ut Advocatum suum sibi sisteret, a quo adducto, cum eadem omnia intellexisset, impetravit ut causam viduæ sibi agere liceret. Comparuit ergo in judicio, comparuit etiam pars adversa. Tunc Yvo ad Judicem; Adducitur in causam, inquit, factum novum, [eam felici astu liberat a damno.] atque ad ejus decisionem peremptorium: nam vidua hæc post adhibitam quam maximam potuit diligentiam, reperit tandem peram qua de agitur, exhibitura eam quando ex justitia tenebitur. Tum patronus actoris: Nisi, inquit, exhibeatur ea statim, frustra hæc jam jam ferendæ sententiæ injicitur mora. At Yvo: Causa, inquit, talis est: Hospitæ, peram suscipienti, injunctum fuisse ait actor, ut ne alteri nisi coram altero peram reddat: socium ergo adducat ille, & utrique (ut condictum est) pera reddetur. Æquum peti judex censuit, & sua se fraude captum vidit actor; pallensque & tremens ita se gessit, ut omnibus in suspicionem venerit doli mali; conjectusque in carcerem, aliis alliisque indiciis accedentibus, deprehensus quis esset, convictusque in ea pera nihil nisi veteres clavos & alia ferri frusta habuisse, tertium post diem suspensus in furca est. Hactenus Albertus, penes quem facti fides sit, donec alius auctor certior inveniatur.

ANNOTATA.

a Vigilia S. Ioannis Baptist æ id est 23 Iunii, concurrens cum Sabbato, notat annum 1330 litt. Domin. G.

b Hoc etiam Sabbatum post Vincula Petri, id est post 1 Augusti, incidit in diem 4 mensis.

c Hac formula inchoantur depositiones singulæ, quamsatis est semel integram posuisse.

d Surius (nescio unde sumpta errandi occasione (Azonis virile nomen hic exprimit: Neapolitani, Surium secuti, Azoniam scribere maluerunt; Patris nomen Ahelorus etiam utrobique scribitur, sed minus recte. Notat Albertus, quod Sanctus ipse signare sit solitus, Yvo Hælorii de Ker-Martin. Idem ait, matrem fuisse ex familia du Kenquis, quod Franci dicerent du Pleffy in Parochia de Pleumeurit-Jandy prope Rupem Deriani.

e Testis VIII, Hælorium patrem ait fuisse filium Domini Savaici de Villa-Martini Militis: unde nescio an Surius formaverit nomen Cancieti Militis.

f In notitia Canonizationis, danda pro Appendice hujus Processus, dicitur S. Yvo natus de Munchi, & de parochia Munchi Trecoren. diœcesis, quæ Alberto est Menehi, quarta leucæ parte Trecoris: qui etiam Yvonem natum ait 17 Octobr. an. 1253, in Villa-Martini parochiæ supradictæ.

g Petrus de Capella, ex Episcopo Tolosano (quod factus erat an. 1298) creatus Cardinalis an. 1307, obiit 1312, ferturque vixisse annis 120: proinde grandævus erat cum eum S. Yvo audivit.

h Guillelmus de Blavia, Ep. Engolismensis factus an. 1273, fortaßis ipsi Sancto superstes.

i Alberto ex vulgari la rue de Clos-Bruneau. Idem ait, primam Sancti commorationem fuisse in platea vulgo dicta, la rue au Fevre.

k Idem ait, Officium ipsum fuisse 50 librarum annui reditus, summæ eo tempore considerabilis.

l Curtile, hortus suburbanus, prædium. Vide Cangium.

m Abbatia de Relec, sive (ut Mauritius scribit) Reliquiarum, est Ordinis Cisterciensis, fundata 1132.

n Quotquot fere testimonium dixerunt, paßim responderunt etiam de fama publica ejusmodi rerum quas deponebant, quod porro notare supervacuum foret.

o Coquinus, Vide Cangium in verbo Cocio, quod idem est. Patet utrumque sumi pro homine vilißimo, nec nisi infimis coquinæ ministerii nato.

p Truanus, pluribus Trutanus, pro mendicabulo errabundo sumitur.

CAPUT III.
Humilitas & asperitas, S. Yvonis in vestitu & cilicii usu.

[17] Testis XXIX Religiosus vir Fr. Guidomanis Morelli, Ordinis Fratrum Minorum de Conventu de Guengampo, [Post octennem carnis & spiritus luctam,] ætatis LXV an. dixit quod ipse quæsivit in secreto a D. Yvone, dum infirmabatur in domo sua Villæ-Martini, qualiter incepit ita arctam & sanctam vitam. Qui cum magna difficultate respondit eidem, quod cum esset Officialis Archidiaconi Rhedonensis, & audiebat ibidem quartum Sententiarum & de Biblia in Domo Fratrum Minorum, Propter verba divina quæ audiebat, ex tunc incepit spernere mundana & appetere cælestia: & multoties habebat magnam disputationem intra se inter rationem & sensualitatem: & in illa disputatione & pugna stetit per octo annos. In nono vero anno ratio sua dominabatur sensualitati; & cœpit in raubis a suis prædicare. In decimo autem anno perfecta ratione se rexit, [mutat habitum:] & dedit bonas suas raubas Dei amore, & assumpsit raubas viles; tunicam videlicet cum manicis largis & amplis sine b bottonibus, & c epitogium, satis longas & penitus honestas, de panno albo vocato d Burello, ut oves Dominicas reduceret ad amorem Christi. Porro Constantia, uxor Stephani Hibernici civitatis Trecor. ann. LV Testis XLV dixit quod ante dictum tempus, quo scilicet vestem mutavit, quadam die, de qua non recordatur, vidit D. Yvonem indutum tunica, supertunicali & epitogio de Persico e, cum capucio ejusdem panni foratum f, & calceatum g botis, intrantem Domum-Dei seu Hospitale Trecorense. Quem paulo post vidit exeuntem de d. Domo seu Hospitali sine capucio & supertunicali, [pretiosas suas vestes largitus pauperibus,] pedibus nudis, incedentem festinanter rursus domum suam de Villa-Martini, & renentem alam epitogii super caput suum loco capucii. Et tunc d. Testis & mater ipsius iverunt ad d. Hospitale, & invenerunt quod D. Yvo dederat uni pauperi contracto capucium, & cuidam alteri foraturam supertunicalis, & cuidam alii supertunicale, & cuidam alii cæco dederat illas botas: quæ omnia præmissa se vidisse, & a dictis pauperibus audivisse se asseruit. Sic etiam Testis XVI meminit se audivisse pluries, tempore quo morabatur in manerio h vocato Treguern prope Villam-Martini, quod cum D. Yvo esset Officialis Episcopi Trecorentis, & habuisset ab eodem bonas vestes fourratas, ipsarum vestium fourraturas dedisse pauperibus, ipsas vestes absque iis aliquamdiu portando, & fingendo se de fourraturis aliud fecisse.

[18] Huc etiam facit Testis XXXVI Derianus Tregrom Presbyter diœc. Trecor. ætatis L ann. & ultra, qui novit D. Yvonem primo eo tempore quo fuit Officialis Episcopi Trecorensis, [pro iisque viles & grossas assumens,] dicens, quod tunc erat indutus de raubis Episcopi … & quod postea raubam quam habebat ab Episcopo Trecorensi erogavit pauperibus, ut audivit dici: & assumpsit quamdam tunicam & quoddam epitogium & capucium de burello grosso albo, & i sotulares magnos altos & corrigatos, & k camisiam de stuppis factam grossam & rudem: & talem habitum gestavit usque ad tempora mortis per quindecim annos vel circa. Interrogatus quomodo seit prædicta; dixit quia vidit ipsum tor vicibus, quod non posset de minimo recordari, & vivum & mortuum in habitu supradicto. Atque in hunc fere modum loquuntur Testes quamplurimi de forma ac colore & qualitate habitus, post integram conversionem assumpti, quos sigillatim nominare longum foret. Iidem testes similiter conveniunt in describenda stratus duritie, quam usque ad mortem Sanctus tenuit. Quod antem eam tenuerit multo prius quam habitum mutaret, probat Testis XVII Alanus de Rocha-Hugonis, [jam antea durissime exbare solitus.] Domicellus ann. LX, qui vidit eum Officialem Archidiaconi Rhedonensis: & cum D. Guilielmus de Tornamina, Dominus ipsius Testis, una cum ipso Teste, facerent transitum per civitatem Rhedonensem; idem Archidiaconus eumdem D. Guilielmum invitavit. Et cum D. Guilielmus & ipse Testis essent in domo d. Archidiaconi, familiares ipsius Archidiaconi adduxerunt ipsum Testem ad locum ubi D. Yvo jacebat, & ostenderunt eidem lectum ipsius, & dixerunt: Videte lectum, ubi jacet Magister Yvo Officialis, qui est de partibus vestris. Et discooperuerunt ex una parte lectum: in quo lecto erant frusta lignorum super terram, & aliquantum de paleis desuper, cum quodam coopertorio parvi valoris de l canapio. Postmodum vero idem D. Yvo, dimisso ipsius Officialatus officio, venit ad domum suæ originis Trecorensis diœc. & tandem vocatus fuit pro Consiliario D. Alani le Bruc, tunc Episcopi Trecor. Et D. Yvo & idem Testis per tempus decem annorum vel circa fuerunt insimul conversati; & tunc vidit quod D. Yvo mutavit habitum suum.

[19] Subillo autem humiliori habitu quem videbant omnes, [Cilicium ejus quale] cilicium Sanctus contegebat: de quo multi Testes ex auditu, quidam etiam de visu locuti sunt: nemo tamen distinctius quam Testis LI Hamo Lobero, civitatis Trecor. ætatis LX ann. qui dixit per juramentum suum, quod semel dum ipse qui loquitur & D. Yvo venirent de villa quæ vocatur m Lanvalon diœc. Trecor. ad civitatem Trecorensem & fortiter plueret, D. Yvo expoliavit epitogium suum, quod erat valde madefactum: & tum ille qui loquitur vidit cilicium, quod deferebat circa carnem. Interrogatus, quomodo & per quam partem vidit d. cilicium, [& quibus occasionibus visum,] dixit quod vidit de subtus; quia dum expoliavit d. epitogium, tunica se levavit, & tunc per partem inferiorem cilicium aliquantum apparuit, quod erat de pilis brunis. Interrogatus, quantum tempus est & de loco, dixit, non bene recordatur, sed sibi videtur quod fuit in hieme bene sunt quadraginta anni & ultra, in domo cujusdam mulieris pauperis, cujus nomen & etiam nomen loci ignorat, tamen domus illa est prope viam per quam de villa de Lanvalon itur ad civitatem Trecorensem. Sic etiam Testis IV Nobilis vir, D. Joannes de Pestuven, Miles, Dominus ejusdem loci æt. L ann. semel post celebrationem Missæ, cum D. Yvo exueret vestimenta Sacerdotalia, d. cilicium vidit in capella manerii de Guezet, quod tamen illi valde displicuit. Testis vero XVIII jam supra nominatus num. II, interrogatus quomodo scit, quod D. Yvo portabat cilicium; dixit quod semel Dominus suus Officialis Trecorensis, vocatus Yvo, visitavit D. Yvonem in quadam infirmitate in quodam manerio suo vocato Villa-Martini, & tunc idem Officialis posuit manum supra pectus D. Yvonis, sicut moris est palpare infirmos: & tunc Testis loquens vidit per n capsiliam d. cilicium, quod deferebat juxta carnem.

[20] Similiter Testis III dixit, semel se vidisse casti per capsiliam ipsius D. Yvonis cilicium quod portabat ad carnem: quod dum percepit D. Yvo, [pediculis plenum] immediate cooperuit & abscondit. Dixit etiam quod vidit multos pediculos, ex d. cilicio prodeuntes; & quod pluries ipsos ei voluit amovere de vestibus, sed D. Yvo non permittebat, dicens; Dimitte eos in o garenna eorum. Pari modo Testis v Gaufridus de Loanno, Rector Ecclesiæ de Rupe-Deriani Trecor diœc. ann. LXX, dixit quod pluries vidit D. Yvonem, ponentem manum in sinu per capuceriam, pro pediculis reducendis in sinu, dicens sinum suum esse garenam pediculorum; & tunc d. cilicium apparebat. Quid porro de cilicio illo factum sit explicans Testis II prænominatus num. 12, dixit quod audivit dici a Religioso viro D. Petro Abbate monasterii S. Mariæ de Begar, quod ipse habuit a famulo D. Yvonis, [postea pro Reliquis habitum in Abbatia de Begar.] dum idem D. Yvo ipsum mitteret secreto per d. famulum, in septimana qua decessit, cuidam Recluso moranti in quodam reclusagio prope Rocham-Deriani & quod d. cilicium est adhuc in d. Monasterio p de Begar. Noluit scilicet vir humillimus in eo mori, ne, quod vivus occultum manere cupiebat, omnibus eo defuncto fieret manifestum.

[21] Super cilicium autem vel semper vel per intervalla gestabat camisiam de tela grossissima appellata q reparo, ut loquitur Testis XXXV, sive, ut alii fere, de Stuppis: [sicut & camisia ejus cannabina,] id enim credit firmiter Testis XI Yvo Auspice, quondam servitor D. Yvonis continuus per spatium duodecim annorum ante mortem suam, nunc eremita morans in quodam reclusagio r juxta Guengampum ætatis LX ann. item dixit quod præd. camisiam vidit ablui semel per uxorem fratris ipsius D. Yvonis, quam ante ablutionem vidit adeo coopertam pediculis quod erat horror in spicere: quodque præd. camisia erat suavis vel levis propter vetustatem: ipsam vero ablutam D. Yvo non resumpsit, sed cuidam pauperi erogavit. Adstipulatur alius Yvonis quondam famulus Testis XX, Hamo Tolleflam, parochiæ de Plessin diœc. Trecoren. Reclusus bonæ famæ, ætatis LX annorum vel circa: qui dixit quod per annos quatuor continuos & plus fuit famulus ejus, & post quasdam peregrinationes quas fecit, visitando de anno Jubilæo & alias limina Apostolorum Petri & Pauli, visitando etiam B. Jacobum, bis fuit conversatus cum eo per intervalla per annos duos; ita quod quando rediit de ultima peregrinatione de septem Sanctis s Britanniæ, invenit ipsum D. Yvonem infirmum de ultima infirmitate de qua mortuus est. [quam subinde a lotione adhuc madentem induebat.] Et tunc quando ipse morabatur cum eo, semel dum prædicaret D. Yvo & poneret manum in sinu suo vidit d. cilicium; & camisiam videbat quasi quotidie, sed utrum cilicium esset de subtus quotidie, ignorabat. Dixit etiam quod semel tradidit tunicam & camisiam suam grossam de stupis, quæ erant plenæ pediculis, matri d. Testis ad abluendum, & remansit cum epitogio ad carnem. Et dum d. mater vellet ponere dictas tunicam & camisiam ad desiccandum, D. Yvo non permisit; sed accepit prædictas: & credit quod ipse indueret ipsas ita madefactas, & per totam noctem in eisdem jacuerit: quia dixit, quod non habebat alias vestes domi, & quod mane eum vidit celebrantem cum eisdem.

[22] Similiter paupercula Dathovada, Testis XLIII, relicta Rivallonis jocularoris de Parochia Plebisprisiac, Venetensis diœc. ætat. an. LXXX, cum marito & quatuor liberis per undecim annos ante mortem continue morata in domo ipsius D. Yvonis, hospitando ibidem amore Dei, dixit se camisiam ejus quandoque abluisse, & vidisse tot pediculos in eadem quod horror erat inspicere: quam camisiam faciebat D. Yvo de nocte aliquantulum ad ignem siccari, & statim totam madefactam seu madidam induebat. Item dixit vidisse & cognovisse per quindecim dies ante mortem D. Yvonis, ipsum cilicium multum grave & asperum deferentem: cumque per illud nimis gravaretur, ipsum una die dimittebat & alia resumebat. Donec scilicet mortis suæ præscius ipsum omnino dimisit, ut dictum est: camisia vero de grossissimis stupis facta (sicut ait Testis XVI Nobilis mulier Domina Theophana de Pestuven, [& zona ejusdem lanea.] parochiana S. Michaelis in littore maris Trecor. diœc. æt. LX ann.) reperta fuit ipsi D. Yvoni induta cum mortuus extitit; & juxta assertionem Testis XXXVI, fuit posita inter Reliquias ecclesiæ: & ex hac ipsa Testis XVI præfata D. Theophania, habuit unum frustum & partem etiam zonæ, quæ erat de modico ligamine laneo, quæ præmissa servat & custodit honeste, ut dixit, loco Reliquiarum, propter sanctitatem ipsius probi viri.

ANNOTATA.

a Rauba, vulgo Robe, vestis, & quævis suppellex, de qua vide Cangium verbo Roba: nam ad verbum Rauba aliam significationem deducit, qua vox illa sumitur pro spolio.

b Bottones vulgo Bouttons, globuli quibus vestes adstringuntur: sic manicæ aliqualiter botonatæ, vetantur in quibusdam statutis apud Cangium.

c Epitogium, mox Supertunicale, ex Græco ἐπὶ & Latino Toga.

d Burellum seu Cordetum, a non nullis testibus cum addito de Leonia nuncupatum, a loco ubi conficiebatur aut præcipue vendebatur vulgo Kar-leon, Civitate Episcopali in Britannia.

e Persicus, color violaceus, alias Perseus & Persus, Francis & Teutonibus Pers, fortaßis quia tinctura e Perside allata: nam quod ad mali Persici (quo respiciunt aliqui) colorem spectat, hunc flavum novimus, non ceruleum esse. Nunc idem color copiosius ex India per Lusitanos advehitur: ideoque ipsa qua tincturæ isti servit materia vocatur a Mercatoribus Indigo.

f Foratus, Fourratus, unde mox Fourratura, interior panni duplicatura, a Gallico Fourrer inserere, insuere.

g Botæ, ocreæ, Bottes vulgo.

h Manerium vulgo Manoir: a Maneo dictum pro domo: vide Cangium.

i Sotulares, calcei, Francis Soulliers, videntur dicti quasi subtalares.

k Camisia, interula linea, ad carnem immediate gestari solita, Fr. Chemise.

l Canapium, textum ex cannabi.

m Lanvalon, forte in tabulis minus recte Lanvelin, 5 vel 6 leucis ab urbe.

n Capsilia, mox Capuceria, neutrum alibi legi: videtur significare oram supremam vestis, per quam caput exeritur.

o Garenna, alias Warenna, ubi lepores, cuniculi & similia animalia nidulantur: sumitur etiam pro vivario.

p Abbatia S. Mariæ de Begar, alias Begardum vel Pura sylva, Ordinis Cisterciensis, 5 vel 6 leucis ab urbe.

q Reparo, forte sic dicta tela großior, quod ex ea fiant integumenta quædam vestium aut aliarum rerum, quas servatas melius cupimus.

r Reclusagium, alias Reclusorium: ubi reclusus aliquis vel inclusus degit: sic Inclusagium quoque & Inclusorium dicitur.

s Septem Sancti Britanniæ, sunt septem Episcopi qui ex Britannia Majori in Armoricam venerunt, nimirum SS. Corentinus, Paulus-Aurelianus, Tugdualus, Briocus, Maclovius, Sampson & Paternus: qui singuli suis diebus coluntur: de quibus noster P. Petrus Champion consultus per epistolam respondit: Plura illis altaria passim & nonnulla sacella majorum pietas consecravit, in quibus primaria ecclesia Brestensis urbis, nunc Parochialis, olim tantum sacellum. Celebris & frequens alias, maxime ævo S. Yvonis, fuit peregrinatio ad septem Cathedralia templa urbium quarum illi fuerunt Episcopi; an autem & ad alium aliquem locum in quo simul certo die coluntur necdum comperi.

CAPUT IV.
Lecti durities, & cibi tenuitas, je junii aßiduatas a S. Yvone usurpata.

[23] Qvomodo autem & quam duriter cubaret Sanctus, expertum se ait Testis II, [Domi suæ durissimo strato assuetus Yvo,] affirmans quod per tres vel quatuor noctes jacuit cum D. Yvone in loco de Lohanec; & antequam irent cubitum vigilaverunt per maximam partem noctis legendo & divinis colloquiis insistendo. Dixit etiam se firmiter credere, quod quo tempore erat somno oppressus D. Yvo iret cubitum amore ipsius citius solito. Dixit etiam quod quando D. Yvo ivit cubitum in lecto suo, qui erat in quodam a baleto juxta ecclesiam de grossis virgis seu baculis nodosis contextus cum modico stramine, coopertus circa caput de quadam coopertura modici valoris; exuit se epitogio, & ipsum induit ordine retrogrado, ponendo pedes per foramina brachiorum. Dixit etiam ulterius, quod lectus ille erat ita durus, quod doluerunt ei latera fortiter; & quod fuit ita plenus pediculis, quod ipsum recedere oportuit, postquam cum D. Yvone jacuit in d. lecto per tres vel quatuor noctes; nec voluit ulterius ad ibi jacendum reverti, quod non poterat vitam ita duram amplius sustinere. Præfatus quoque illius famulus Hamo Tolleflam Testis XX, dixit quod modicum dormiebat, quia quasi totam noctem in vigiliis, lectionibus, orationibus, & exhortationibus expendebat: & tunc quando erat somno oppressus, vidit eum jacentem per multa tempora infra ecclesiam suam de Lohanec, indutum & calceatum super quemdam tumulum lapideum: vidit etiam ipsum jacentem ibi super quamdam clidam, de virgis seu grossis baculis cotextam, cum modico stramine subtus eum. Sic etiam Dathovada supra dicta, per juramentum suum asseruit, pluries se vidisse, quod quando somno gravabtur, positis brachiis circa pectus & involutis ad modum crucis, sedendo & se appodiando de pectore supra libros, inclinato aliquantulum capite, & non aliter, dormiebat. Et famulus ejus Yvo Auspice Testis XI dixit, quod vix aut numquam dormiebat de die aut de nocte, nisi quando erat labore studii aut orationis aut itineris adeo fatigatus, quod plus non poterat vigilare: & tunc dormiebat indutus vestibus, & raro excalceatus, & ad terram modico stramine subrus eum, pro pulvinari habens unum de libris luis, quandoque cum tabulis, & quandoque lapidem ad caput.

[24] Istam vero duritiam non solum domi suæ observabat Sanctus, [alibi paratos commodos dimittit.] ubi etiam, ut ejus quondam famulus Testis XXX dixit, aliquoties jacebat in cathedra, in qua studebat; sed etiam quando ibat ad prædicandum per villas, & hospitabatur penes divites patriæ, dicti hospites bonum lectum pro ipso fieri faciebant; sed tamen numquam in lecto jacebat. Et dum erat in camera, post multas orationes & vigilias, totus indutus super terram jacebat, & ibidem modicum somnum capiebat, & statim surgebat ad orationes: & ipse Testis, qui loquitur, in lecto facto pro Magistro Yvone dormiebat. Quod si non adesset famulus, quem pro se in lecto collocaret, tunc de mane inveniebatur lectus, factus sicut prius, per familiam domus, uti asserit Testis IV, frequenter id expertus in domo matris suæ. Qui etiam narrat quid acciderit Mauritio de Monte, quondam Armigero suo * litterato defuncto, [*alias Laureato.] cum in comitatu D. Yvonis reverteretur de peregrinatione S. Ronani b & essent in villa quæ Landelau appellatur. Præstat tamen id exponere verbis sororis ejus, [semel etiam in lapide S. Elavirepertus.] D. Theophaniæ Testis XVI supra notatæ: quæ dixit ex d. Mauricio audivisse, quod cum D. Yvo & d. Armiger essent in una camera in villa præfata, & idem Armiger in lecto suo dormiret, & crederet quod D. Yvo etiam in lecto suo dormiret; idem Armiger quandam vocem audivit tribus vicibus sic dicentem, Surge, quia Beatus jacet in petra. Quo per d. Armigenum audito, a somno excitatus palpavit juxta se, nec D. Yvonem potuit invenire ibidem. Et surgens velociter, & accedens ad cœmeterium d. loci ad quemdam lapidem concavum, in quo S. Elau c fecerat pœnitentiam suam dum vivebat, eumdem D. Yvonem in eodem lapide dormientem invenit. Item dixit, quod, licet D. Constantia mater sua & ipsa etiam pluries pro ipso bonum lectum facerent apparare, ipse ad terram vestitus jacebat & calceatus, ut firmiter credit, cum modico stramine subtus eum: quia semper inveniebant, lectum in statu in quo eum dimiserant.

[25] Iam quod ad victus rationem attinet, jam bis allegatus famulus ejus [Grosso pane & leguminibus victitans,] Hamo, dixit quod erat magnæ austeritatis & abst nentiæ, quando fuit conversatus cum eo: quia non comedebat nisi panem grossum & olera vel fabas sine aliquo condimento, nisi quod aliquando, sed raro, comedebat sive comedere fingebat de butyro propter hospites. Potabat etiam aquam frigidam, nec comedebat nisi semel in die, exceptis Dominicis, quia tunc cœnabat ad modicum. Jejunabat etiam pane & aqua tribus diebus in septimana & per totam Quadragesimam. [crebro jejunat in pane & aqua.] Sed in ultima Quadragesima ante mortem suam, motus compassione cujusdam pauperis infirmi vocati Yvonis … quem tunc nutriebat amore Dei, comedebat aliquando, sed raro, olera vel fabas amore d. infirmi, ut eum induceret ad comedendum. Dixit etiam quod per illa tempora, licet esset secum continue vel quasi, numquam vidit eum comedentem carnem, caseum, vel pisces, vel aliquid aliud nisi ut supra expressit; excepto die Paschæ, quia tunc propter solennitatem comedebat unum ovum vel duo. Per illa tempora etiam non vidit eum potantem vinum nec cerevisiam, nisi solummodo aquam frigidam. Erat Yvo iste jam ante nominatus Testis XI, per annos duodecim apud ipsum versatus, ex cujus verbis excepta sunt omnia quæ habentur in vita circa particularia jejunia sancti & hic non repetuntur; interrogatus quare in anno duodecimo D. Yvo non jejunavit in pane & aqua, sicut in prioribus undecim annis; dixit eo quod d. Testis, qui erat & diu fuerat infirmus, necdum plane curatus fuerat, nolebat parare d potagium pro se & aliis pauperibus in d. Quadragesima nisi idem D. Yvo comederet de potagio.

[26] Hamo vero testimonium suum prosequens, dixit quod semel misit Testem loquentem apud Lohanec pro quærendo panem, quia non erat panis in domo: [panem delicatiorem ablegans,] qui Testis detulit panem, & erat nimis delicatus, prout videbatur D. Yvoni, & ideo dixit Testi loquenti, Tu vis habere delicias: nonne invenisti panem grossum? Qui dixit: Inveni quemdam panem furfureum, qui nihil valet pro sustentatione hominis. Et tunc D. Yvo remisit illum panem quem portaverat, & dixit Testi loquenti quod deferret illum panem magis grossum, & posuit se ad mensam, & pauperes circum quaque. Et tunc, dum essent in mensa, intravit quædam avis modica per fenestram, [recreatur aspectu aviculæ cælitus missæ.] ipso Teste vidente, & posuit se super D. Yvonem. Et tunc dixit præd. Testis, Domine, videte avem juxta vos super vestes vestras. Et tunc D. Yvo accepit avem in manu sua, & respexit eam in manu per magnam e pausam. Avis autem erat, ut dixit, nivei coloris circa collum & circa pectus, supra autem erat viridis & resplendens, ut sibi videbatur. Et dum eam aliquamdiu respexisset, dimisit eam abire, dicens, Vade in nomine Dei. Dixit etiam idem Testis, quod credit firmiter, quod esset aliquod signum proveniens ex parte Dei, propter vitam bonam quam ducebat; & etiam quia illa die jejunabat in pane & aqua; & quia etiam numquam in domo illa, nec etiam in partibus illis, nec ante nec post, vidit avem similem illi: & propter modum etiam veniendi & recedendi, quia non recessit nisi licentiata f, licet tenuisset eam diu manu aperta.

[27] Alium favorem, occasione jejunii factum Sancto, narravit jam tertio nominata Dathovada, [Totos septem dies jejunus transigit:] cum dixit quod D. Yvo stetit in camera sua duodecim diebus, & per septem dies fuit ibidem non manducans aliquid neque bibens, quod per ipsam seu familiares ejusdem vel quoscumque alios, quos ipsa sciverit, sibi fuit ministratum. Post quos septem dies cum exisset de d. camera ad instantiam Episcopi Trecorensis, qui ad rogatum D. Yvonis, ipsum decessisse credentis, illuc personaliter venit; in adeo bono statu & vultu apparuit, ac si omni die bona cibaria splendide comedisset. Filia vero ipsius Dathovadæ Amicia, Testis XLI, ann. XLV, eamdem rem plenius narrans, Dixit se vidisse quod D. Yvo per septem dies una vice & per quinque alias in sua camera se inclusit, [& alias quinque;] & stetit ibidem sine pane & aqua & alio quocumque cibo temporali. Et cum quasi per dictos septem dies sic inclusus fuisset, ipsa Testis & mater sua, credentes quod decessisset, ad ipsum intrare non valentes, ad Episcopum Trecorensem accesserunt. Qui hoc audito, una cum aliis quibusdam Canonicis, ad locum Villæ-Martini accessit; & cum cameram ubi erat D. Yvo intrare non posset, Yvo Conan, sororius ipsius D. Yvonis, fregit fenestram ipsius cameræ, ad videndum quid hoc erat. Et vidit, secundum quod postea retulit, ipsum D. Yvonem orationibus insistentem: cui displicnit valde quod intrasset, dicens eidem intranti, ut retulit, Plus vellem quod esses infirmus in præsenti. Et credit firmiter ipsa Testis, [nihil inde emaciatus.] quod per d. duodecim dies victu cælesti seu Angelico fuerit sustentatus, pro eo quia paululum ante introitum D. Yvonis, ipsa fuerat in camera præd. & non erat ibi panis, nec aqua, nec alius cibus temporalis: & vidit eum intrantem d. cameram, & secum aliquid non portantem, nec d. tempore aliquem eidem aliquid ministrantem vidit, seu habentem ad ipsum aditum vel accessum, nec per d. tempus ipsum D. Yvonem de d. camera, exeuntem: & tamen ejus vultus in egressu non erat in aliquo immutatus.

[28] Prædictam porro abstinentiæ legem, non solum domi, sed foris quoque constanter tenuit: [Etiam in mensa aliena eamdem abstinentiā servat,] prout patet ex verbis Testis VII, qui fuit Petrus Arnou, Presbyter Vicarius ecclesiæ Trecorensis, ætatis ann. LX: qui dixit se habuisse ipsius D. Yvonis notitiam, anni quinquaginta sunt vel circa; & vidit eum pluries & diversis temporibus comedentem in domo & in mensa Magistri Theobaldi le Bruc, quondam Cantoris ecclesiæ Trecorensis, patrui d. Testis. Et cum ante D. Yvonem carnes, pisces, & alia cibaria diversi generis & vinum apponerentur; ipse tamen non comedebat nisi panem & olera vel fabas aut pisa, cocta cum sale sine alio condimento, & aquam bibebat: licet quandoque fingeret quantum poterat se de prædictis cibariis comedere, & de vino bibere, aliis communiter ministratis. Interrogatus si in aliis locis vidit D. Yvonem hujusmodi abstinentiam facientem, dixit quod sic; in domo D. Alani le Bruc quondam Episcopi Trecorensis viginti vicibus vel circa, sicut & in domo Cantoris prædicti: qui Domini Episcopus & Cantor & alii convivantes non comedebant de oleribus, pisis, vel fabis, quas ipse comedebat, quia ista specialiter parabantur pro eo & ad partem g. Ast domi suæ sumebat eadem D. Yvo aliquando cum sale, [presertim a vino,] aliquando sine sale, sicut dixit Testis VIII, Hamo Nicolai Clericus civitatis Trecor. ann. L & ultra; affirmans quod sciebat ea sic parata pro eo, quia pluries de iis gustavit, & tamquam sibi insipida comedere respuebat. Testis autem XXXV supra nominatus, dixit, quod talia vidit plus quam mille vicibus, quia conversabatur cum eo interdum per unam, & aliquando per duas septimanas & amplius; & tunc mittebat pro vino ad opus dicti Testis: sed licet d. Testis ipsum pluries rogaret ut potaret de d. vino, numquam ad preces ejus potare voluit, nisi semel, & parum.

[29] Similis indulgentiæ nonnulla exempla, tamquam rarißima, [ejus pauxillum admittens raro.] allegantur a Testibus: inter quos quartus num. 19 laudatus, postquam affirmasset quod vidit ipsum centies & plus in domo patris sui sic comedentem vel potantem, excipit, quod aliquando in magnis solennitatibus, ad magnum rogatum D. Constantiæ matris suæ, ponebat in aqua de vino ipsius quod potabat, ipsius Dominæ precibus & instantia devictus, sicut ponitur aqua in calice, quando ministratur Missæ. Dixit etiam quod D. Yvo carnes & alia cibaria, quæ ei offerebantur in mensa, recipiebat, & tamen non comedebat nisi de pane cum oleribus; sed d. cibaria frustatim dividebat, & in eleemosynam ponebat in fragmentis pauperum. Et hæc vidit in diversis maneriis patris sui, apud Pestuven, & apud Glomel, & apud Guezet diœc. Corisopitensis. Et induxit D. Constantiam præd ad abstinendum a carnibus feria quarta cujuslibet septimanæ, quæ ex tunc abstinuit. Sic etiam Testis XXIX fatetur, quod amore ipsius bis vel ter potuit gustasse vinum, usque ad quantitatem unius modici vitri in omnibus vicibus. Et Testis XXX in genere dicit, quod dum esset cum Episcopis vel divitibus amicis suis, precum eorum devictus instantia, ponebat, sed raro, ita de vino, sicut solet aqua in vino poni: & taliter faciebat per decem annos ante mortem suam, sed in prædicto decimo numquam potavit vinum. Aliquoties etiam, ut dicit Testis XXXIII, manducabat seu manducare se fingebat de piscibus, aliorum devictus instantia, contra suam liberam voluntatem.

ANNOTATA.

a Baletum, & mox Clida, usitatiori pluribus aliis Testibus vocabulo, cratis dicitur, ex virgis viminibusve texta, uti hic etiam expresse notatur.

b S. Ronanus, ut infra num. 38 indicatur, Corisopiti colitur I Iunii.

c S. Elau, Patronus parochiæ de Landelleau in Cornuwallia. Acta & diem cultus ignoro: solum de eo mihi scribit P. Petrus Champion, quod in ejus cœmeterio est sacellum ab æde primaria separatum, ubi visitur ejus sepulcrum in modum sarcophagi lapidei.

d Potagium, a voce Teutonica Pot, lebes, catabus,quæcumque coctio jurulenta potißimum ex radicibus, leguminibus, herbis.

e Paula, mora temporis.

f Licentiare, dare licentiam abeundi.

g Ad partem, idiotismo Gallico, apart, seorsim.

CAPUT V.
Quotidiana S. Yvonis exercitia, conversatio & predicatio fructuosa.

[30] Gaufridus de Loanno, Rector ecclesiæ de Rupe Deriani, æt. ann. LXX, Testis v, dixit, [Tribus annis quotidie versatus cū Sancto,] quod per tres annos ante ipsius D. Yvonis obitum, Gaufridus de Abbatia defunctus, quondam Procurator ecclesiæ Trecorensis & ipse testis juraverunt ad invicem, quod omnibus diebus septimanæ, exceptis diebus Sabbati & Dominica, convenirent ad domum præd. Yvonis, ad audiendum lectionem Bibliæ & sermones ejusdem, & ad videndum & imitandum vitam & conversationem ipsius, quantum possibile iis foret. Propter quod omni septimana ad domum ipsius D. Yvonis, vocatam Villam-Martini, insimul conveniebant, & lectiones Bibliæ & sermones ipsius audiebant, diebus quibus supra, festivis exceptis. Et tunc videbat idem Testis, qui in mensa ejus etiam comedebat, quod D. Yvo panem siliginis, [totius diei ordinem ab eo servatum exponit.] aliquando hordei, aliquando avenæ, aliquando panem a vassallorum cum oleribus vel pisis aut fabis coctis in aqua absque condimento aliquo comedebat, & absque omni pulmento alio, nisi quod aliquando comedebat b rabas coctas cum farina. Item dixit quod omni die Missam bene mane celebrabat in capella sua, quam habebat in d. loco de Villa-Martini, & frequenter ante consecrationem amarissime flebat. Post Missam lectionem Bibliæ iis legebat, & post pauperibus qui tunc præsentes erant eleemosynas panis & illorum quæ habebat erogabat. Postmodum prædicabat verbum Dei usque ad horam meridiei: & in meridie cibum prædictum, cum ipso teste & Gaufrido de Abbatia & pauperibus qui tunc præsentes erant, sumebat. Post comestionem vero ipse cameram suam intrabat pro studendo & orando: & ibidem usque ad Velperas stabat : & postmodum exibat de camera, & Horas suas una cum d. Teste & Gaufrido de Abbatia dicebat : quibus lectis sacra monita ipsis incessanter dabat usque ad noctis tenebras.

[31] Testis v dixit, D. Yvonem fuisse in oratione ferventem plurimum & devotum, [Dono lacrymarum praditus erat,] quia prolixe & diu orabat flexis genibus & junctis manibus, & totus prostratus ad terram, facie cum capucio cooperta; & hoc ipse Testis vidit pluries in ecclesia Trecorensi, & in capella sua & domo de Villa-Martini, & aliis pluribus locis. Testis XI dixit, quod frequenter antequam Missam celebraret, ante altare d. capellæ flexis genibus & complosis manibus se in oratione prostrabat; & cum magnis gemitibus & suspiriis & lacrymis prolixe & adeo devote orabat, quod vestes suas ante pectus lacrymis quam plurimum irrigabat. Et in Missis suis, post Elevationem Dominici corporis, amarissime flebat, suspirabat, & gemebat. Et similiter gemebat & plorabat sæpius cum verbum Dei volebat incipere prædicare. Testis VIII dixit, quod vidit eum pluries Missam celebrantem in ecclesia Trecorensi & in capella sua: [præsertim in Missa; itemque ante ac post eam.] & in principio Missæ dicebat Confiteor:& post lotionem manuum dum inclinatus accedebat ad altare pro dicendo Canone, vidit eum amare plorantem: & alias ipsum frequenter vidisse genibus & junctis manibus prostratum ad terram, facie caputio occultata, orantem, suspirantem quam plurimum, & gementem, & sæpius dicentem, Cor mundum crea in me Deus & spiritum rectum innova in visceribus meis. Item dixit quod omni die celebrabat Missam, nisi esset fessus fatigatione itineris, vel infirmitate detentus. Testis XX dixit, quod antequam indueret se vestimentis Sacerdotalibus, prostrabat se ad terram juxta altare, & ibi diu & devote orabat, & lacrymas cum magna copia effundebat: & eodem modo orabat & flebat, & diutius, quando celebraverat: sed hoc faciebat ad secretius quod poterat, ne ab aliquibus videretur. Neque absq; prodigiosis aliquando favoribus ea Yvonis religio fuit. Huc enim spectat ex Summario Miraculorum, quod Guilielmus Balch Testis CLI asseruit, quod cum D. Yvo esset in Elevatione Corporis Christi, apparuit fulgor multum velociter circumdans Calicem, & post Elevationem evanuit idem fulgor.

[32] Quod prædictam munditiem cordis semper intemeratam servarit, colligi potest ex omnium fere Testium concordi depositione, quorum I dixit, se firmiter credere, D. Yvonem fuisse hominem castum, pro eo quod a pueritia fuit cum eo conversatus; & signo, verbo, aut facto, aut alias quoquomodo contrarium in eo percipere non potuit, licet circa hoc pluries dederit operam curiosam. Similiter Testis VI Alanus Soyen, Clericus Trecor. æt. LX ann. dixit, [Castissimis moribus ornatus,] quod pluries multis temporibus fuit cum eo conversatus in societate D. Gaufredi de Tornamina quondam Episcopi Trecor. bene per septem annos ante mortem D. Yvonis: & quod numquam signo, verbo aut facto percipere potuit, ipsum vitio carnis irretitum: & quod ab omnibus familiaribus Episcopi & aliis quibuscumque, qui ipsum noverant, castus reputabatur. Similiter Testis VII loquitur, [amat cum pudicis versari,] addens, quod sic abstinentiis & austeritatibus carnem domabat, quod ad peccatum incontinentiæ nullatenus inclinari debebat, & quod super hoc numquam fuit malus sermo auditus de eo. Imo Testis XLIII Jalretus, filius Rivallonis, parochiæ S. Petri de Lohanec, ann. L vel circa, credit quod nullus esset ausus aliquid inhonestum dicere vel facere coram eo. Testis XLII dixit, quod vidit plures, qui reputabantur casti & honesti, quos D. Yvo multum diligebat & cum eis conversabatur: & specialiter quemdam Hamonem Tolleslam, & Yvonem Annezy parochiæ de Lohanec tunc temporis, & plures alios de quorum nominibus in præsenti minime recordatur. Denique Testis v asseruit, quod audivit generalem confessionem ipsius per tres dies ante ipsius obitum, & a peccato carnis & a quocumque peccato mortali invenit liberum & immunem. Testis IV publicam de eo famam confirmavit, [& varios ad servandā castitatem inducit,] per hoc quod vidit ipsum Confessorem D. Constantiæ de Restanel, uxoris suæ, quæ vocavit & elegit ipsum in Confessorem suum propter suam bonitatem & honestatem: & quod d. Yvo multas domicellas suis bonis verbis & exhortationibus induxit ad castitatem, inter quas Azelicia, soror Domini de Muro, & plures aliæ, de quarum nominibus non recordatur. Testis XLVII dixit, quod castitatem in suis prædicationibus præ ceteris virtutibus commendabat. Dixit etiam quod omnis sensus homines seu mulieres, ipsum conspicientes, propter ejus magnam humilitatem & sanctitatem invitabantur, & etiam propter suam magnam gratiam vix umquam poterant separari ab eo. Et hoc scit, quia sæpe fuit in ejus societate: & multum sibi displicebat quando D. Yvo recedebat, & propter bonitatem ipsius voluisset quod D. Yvo secum fuisset continue, si possibile ei foret. Quin etiam Testis XXXI Alanus Thomæ dixit, quod non solum in seipso castus erat D. Yvo, sed etiam Testem loquentem & uxorem suam, ad vovendam & tenendam castitatem & continentiam induxit, suis sanctis verbis & exemplis: & sic Testis qui loquitur, sicut asserit, & uxor sua servavit continentiam, per viginti quinque annos vel circa.

[33] Illa autem cujus nomen supræ scribitur Azelicia, videtur esse diversa ab Adelicia, cujus & sociæ ejus in casto proposito meminit Testis XLII, Amou Ville-Gouffi, parochiæ de Ploeguiel Trecor. diœc. ann. æt. LV, cum interrogata a quibus audivit, quod D. Yvo aliquando non comedebat de tota die quando veniebat de prædicationibus, dixit quod ab Adelicia, quondam filia Homonis Deote, & Roaudelina quondam dicta de Ecclesia de civit. Trecorensi: [etiam antea incontinentes:] quæ vocabantur Sorores D. Yvonis, quia eas ad tenendam sanctam vitam converterat & honestam: quæ verba videntur aliquam prioris vitæ maculam indicare. Certe Testis VIII deponit, quod personas lubricas, cujuscumque sexus aut conditionis existerent, quam plurimum arguebat: & Guilielmus Harausan, parochianus de Lohanec æt. anno. LX, Testis XXII, addit, quod in prædicationibus suis contra peccatum carnis prædicabat præcipue. Hujus autem zeli fructus credi potest ille Gaufridus Crabanec, cujus meminit Testis XXXV, qui ante malus ribaldus c erat & reputabatur, & post exhortationem D. Yvonis factus fuit & est hodie bonus & probus homo. Interrogatus vero quomodo scit, quod ipsum sic converterit D. Yvo; dixit quod audivit D. Yvonem frequenter admonentem & exhortantem d. Gaufridum, ut dimitteret malam vitam quam sequebatur: qui Gaufridus D. Yvoni & suis verbis, præsente eo qui loquitur, verbo & facto postmodum acquievit. Idem fecit de pluribus aliis ut audivit: & etiam dicitur & est fama, quod gentes patriæ totius meliores sunt quam ante erant, propter bonos sermones suos.

[34] Sic etiam Testis XLIII addidit, quod gentes videntes eum, [totiusque regionis mores prædicando corrigit;] propter sua verba sancta & gesta casta & honesta, ad bonum convertebantur, & honestiores & meliores in omnibus fiebant; ita quod postquam D. Yvo cœpit prædicare gentibus patriæ, meliores factæ sunt quam ante essent in duplum, ut communiter dicitur per patriam suam. Et Testis XLIV Derianus de Boisaliou, parochiæ Villæ Mariæ-insulæ, dependentis sive unitæ nunc ecclesiæ de Lohanec, æt. ann. LXX, addidit, quod antea gentes totius patriæ suæ erant valde rudes ad bonum faciendum; & vidit eas tunc magis pronas ad lasciviam quam nunc sunt. Longe autem expreßius Testis XLVI, Senguitus Yvonis, parochiæ de Lohanec, æt. LX ann. dixit, quod quando D. Yvo venit ad d. parochiam, in ipsa erant multi inhonesti viri, propter defectum Rectoris præcedentis, qui de profectibus animarum nihil aut parum curabat. Sed quam cito D. Yvo intravit d. parochiam, incepit suis parochianis prædicare verbum Dei: & adeo utiliter prædicavit, quod bonos & honestos in melius informavit; & malos seu pravos & inhonestos, per suas sanctas & bonas prædicationes, reduxit ad viam salutarem; nec non luxuriosos & usurarios publicos induxit ad pœnitentiam peragendam, [magnos etiā peccatores] & malos mores eorum immutavit in melius, faciens ipsos jejunare in pane & aqua certis diebus & temporibus, & sine camisia incedere, & peregrinationes facere, propter sanctam suam doctrinam & quasi continuum documentum, & per sua sancta exempla & opera, quæ eis facto, verbo & opere prætendebat.

[35] Et inter ceteros recolit Testis qui loquitur, de Deriano de Villa-Silvestri, nobili & divite, qui communiter dicebatur mulierum oppressor, [convertens ad pœnitentiam,] & violator virginum, & homicida: quem ad talem statum D. Yvo reduxit, quod ivit Romam peditando, peccata sua deflendo, & pœnitentiam peragendo. Et dum fuit ad has partes reversus d. Derianus, largas eleemosynas pauperibus faciebat, & etiam Horas bene mane dicebat quotidie, licet esset conjugio copulatus. Item recolit de alio, vocato Autredo Rimenton Clerico, qui multum erat lubricus, & quam plurimum inhoneste vivebat: quem ad sanctam vitam per suas prædicationes reduxit; & etiam fecit ipsum sua sponte Romam peregre proficisci: & dum reversus fuit, fecit ipsum D. Yvo per sua bona monita ad Sacerdotium promoveri. Qui postmodum diu vixit, semper bona opera faciendo: & etiam in pane & aqua Quadragesimam jejunabat. [privatis exhortationibus multum proficit,] Testis XXXVIII Guilielmus filius Armonel, parochianus de Treleveon Trecor. diœc. æet. ann. XL dixit, quod motus misericordia D. Yvo, quando videbat personam aliquam desolatam vel errantem a via veritatis, illi soli prædicabat ad illum finem, quod posset illum educere de errore. Unde quadam die vidit Testis qui loquitur, ipsum D. Yvonem verbum Dei prædicantem soli bonæ mulieri, vocatæ Helion, parochiæ de Treleveon in domo d. mulieris, tunc de quadam amissione quam fecerat desolatæ. Insuper Testis XLIV dixit, quod semel ipse qui loquitur & D. Yvo & quidam alii, iverunt insimul peregrinari ad B. Virginem de Quintino diœcesis Briocensis; & tunc unus ex sociis eorum, nomine Thomas, propter exhortationes & prædicationes, quas D. Yvo eisdem fecerat in camino seu via, reddidit se monachum monasterii B. Mariæ de Begar.

[36] Quod autem ad frequentiam prædicationum publicarum attinet, [& magis publicis prædicationibus,] Testis II dixit, quod D. Yvo sequebatur prædicando D. Gaufridum de Tornamina Episcopum Trecor. dum suam diœcesim visitabat: & quod coram eodem Episcopo & de mandato ejusdem prædicabat publice populo verbum Dei. Testis v dixit, quod quandoque in una die in tribus ecclesiis, distantibus una ab alia per unam leucam, prædicabat, ad quas ivit cum eo; scilicet de Villa-Martini ad ecclesiam de Rocha-Deriani, & de d. Rocha ad ecclesiam de Plœsal, & de d. ecclesia de Plœsal ad ecclesiam de Plœc; de quibus ecclesiis redibat quandoque ad domum suam jejunus, licet fuisset a pluribus invitatus. Similiter Testis VIII vidit pluries & audivit, [quas plures uno die diversis locis instituit:] quod aliquando, quando prædicaverat in ecclesia Trecorensi, eadem die ivit prædicando ad ecclesiam de Tredarzec verbum Dei ibidem, quæ ecclesia de Tredarzec distat ab ecclesia Trecorensi per unum milliare. Et exinde ipsa eadem die ibat prædicando ad ecclesiam de Plebe-magna, quæ ecclesia de Plebe-magna distat ab ecclesia de Tredarzec per unam leucam. Dixit etiam, quod erat adeo gratiosus in prædicationibus suis, quod quamplures qui ejus prædicationem in uno loco audierant, ipsum prædicantem ad locum alium sequebantur, & quod magis volebant eum audire quam quemcumque alium prædicantem. Vidit etiam quandoque, ut dixit, eumdem D. Yvonem in suis prædicationibus amarissime flentem, & eumdem loquentem (quamvis cor durum haberet) & plures alios per suam prædicationem devotam ad lacrymas provocantem. Imo Testis XXXV dixit, [sequente eū frequenti auditore.] quod vidit & audivit eum prædicantem quadam die Parasceves in ecclesia de Plebeparva, & dicebatur per multos quod eadem die prædicaverat in septem ecclesiis: quod verosimile videbatur; quia post prædicationem prædictam, quam fecerat in ecclesia de Plebe parva, idem D. Yvo fuit ita fessus quod vix se poterat sustinere, imo oportuit ut ipsum Testis qui loquitur sustineret. Nec mirum: nam, ut dixit Testis XXXI, ibat ad prædicandū semper pedester, licet habere posset bonum equum, si pompatice vivere voluisset. Quinimo Testis XVII dixit, quod pro uno qui ibat ad audiendum sermonem alicujus alterius, etiam Episcopi, ibant viginti vel triginta vel circa ad sermonem D. Yvonis. Pedester tamen semper ibat: contigit autem, ut Testis XXX dixit, quod quadam die Veneris Alanus tunc Episcopus Treconrensis, misit pro D. Yvone, & similiter unum palafredum transmisit per nuntium suum. Quo d palafredo per D. Yvonem recepto, ipsum retinuit, dicens d. famulo, Vade, quia statim sequar te. Et dum vellet iter arripere, præcepit Testi ipsi, qui tunc erat Clericus suus, ut d. palafredum ascenderet, & D. Yvo post eum incedebat prædicando.

[37] Testis XXII addidit, quod prædicabat verbum Dei, quoties inveniret quibus prædicaret: [solitus etiā prædicare in compitis,] & pluries vidit ipsum agricolis & aliis operariis, dum erant in opere suo, prædicantem. Testis XXV Herveus Oucheval, Canonicus ecclesiæ de Brelevenez diœc. Trecor. æt. LV ann. dixit, quod semper habebat verba bona in ore: & quando inveniebat aliquos congregatos, semper dicebat eis de Vita alicujus Sancti aliquid. Ad hunc scilicet finem, ut Testis XIX dixit, [semper aliquid promptum habet ex Vitis Sanctorum.] scribebat etiam Flores-sanctorum, ipso Teste præsente, qui etiam ex alia parte scribebat. Seipsum tamen in hoc minime negligens, quando inveniebat aliquid boni seu perfectionis in Vita alicujus Sancti (sicut addit Testis XX) in quantum poterat ipsum volebat imitari, sicut B. Martinum in liberalitate erga pauperes, & B. Augustinum in caritate, & sic de aliis Sanctis. Præterea (ut deponit Testis XXXVIII) dicebat laicis qui litteras ignorabant, quod ipsi frequenter dicerent Pater noster, & hoc in suis prædicationibus publice prædicabat. Vt autem dixit Testis IV, dicebat multum frequenter in verbis suis, Jesus Christus filius Dei.

[38] D. Joannes de Pestuven Testis IV dixit, quod ipse vidit & audivit frequentissime D. Yvonem prædicantem publice Clero & populo verbum Dei, [& audire contemnenti pœnam prædicit,] in ecclesiis & in viis, & specialiter apud S. Corentinum, in ecclesia Cathedrali Corisopitensi & aliis pluribus locis, de licentia Episcopi ipsius loci prius habita & obtenta. Interrogatus in quibus viis, dixit quadam die Sabbati, circa mensem Augusti, per unum annum vel circa ante mortem ejus, dum idem Testis iret peregre pedester de manerio Guezet ad S. Ronanum ad civitatem Corisopitensem, una cum patre & matre ac tribus sororibus ejusdem, videlicet Theophania, Plaisota, & Beneventa, & cum ipso D. Yvone & pluribus aliis. Cumque D. Yvo videret D. Constantiam, matrem ipsius Testis itinere fatigatam, remansit in quodam quadrivio & cœpit eisdem prædicare verbum Dei. Et dum prædicaret, contigit quod quidam Scutifer eques, vocatus quondam Dominus de Coitpont, per inde cum quodam alio transitum faciebat; quodque socius d. Domini de Coitpont de equo descendit causa audiendi prædicationem. Et cum Dominus de Coitpont ultra transisset, de prædicatione non curans, dixit D. Yvo; Ecce, iste qui transit, est plenus arte diaboli: quod si essent hic quatuor garciæ e cum taborno f diaboli, libenter remansisser; & remanere noluit ut audiret verbum Dei: sed rogo Deum, ut caro sua super hoc ante mortem pœnitentiam agat. Item dixit, quod infra quindecim dies post sequentes, [as pœnitentem sanat invocatus.] d. Dominus de Coipont fuit percussus infirmitate paralytica in lecto suo, & ibi fuit per annum & amplius. Et ipso sic patiente venit quidam nepos ipsius sic infirmantis ad matrem ipsius loquentis, narrans sibi infirmitatem prædictam; ipsamque rogans, ut si sciret rememedium aliquod super hoc, sibi daret. Illa vero Domina, rediens ad memoriam de verbis D. Yvonis, quæ dixerat in via prædicta; dixit quod consulebat, quod Dominus de Coitpont voveret se D. Yvoni, dicens quia (ut credebat firmiter) pro eo quod noluerat audire sermonem ipsius in via, dum ipsa ibat ad S. Ronanum, illud patiebatur. Quo per d. nepotem audito, & ipso ad suum avunculum reverso, præmissa sibi exposuit. Et statim idem patiens se Deo & D. Yvoni, tunc defuncto, vovit, & promisit se ejus sepulcrum visitaturum personaliter, quod & postea fecit, & ibidem sanitatem habuit & recepit.

ANNOTATA.

a Vassalli nomen humiliori hic notione sumitur, ut simpliciter significet domesticos famulos: de aliis acceptionibus vide Cangium.

b Raba, Francis Rave, Teutonibus Rape, Raphanus.

c Ribaldus, homo infamis, perditus, obscœnus: de quo hominum genere multa Cangius.

d Palefredus, antiquitus Paraveredus, medio ævo sessorium equum significabat.

e Garcia, Francis Garce, puella, meretrix.

f Tabornum, in Vita prolixiori num. 43 Taborinum, vulgo Tambour, idque ad originem Mauricamconvenientius (nam ab Hispanis Mauris vox ea ad nos venit) significat autem, non tubam (ut Albertus vertit) sed tympanum: unde Taburinus seu Tambyrinus, tympanista.

CAPUT VI.
S. Yvonis liberalitas erga pauperes, nudos, algentes, & famelicos.

[39] [Vestiendis pauperibus pannos emit:] Gaufridus Jupiter, Rector ecclesiæ de Tredudel, Testis XXX, dixit se novisse D. Yvonem, & fuisse in servitio suo per quindecim annos vel circa in ecclesia de Tresdretz, de qua idem D. Yvo fuit Rector per octo annos & amplius; & apud Villam-Martini, manerium ipsius D. Yvonis, per septē annos vel circa. Dixit etiam, quod fecit quamdam domum fieri in manerio prædicto, & ibidem pauperes recipiebat, & eos de bonis sibi a Deo datis reficiebat. Dixit etiam quod pluries, & specialiter hiemali tempore, pannos emebat, de quibus Christi pauperes vestiebat: & hoc scit, quia sæpe dictos pannos ad domum ipsius D. Yvonis detulit, & cum ipso multoties ivit ad dividendum ipsis pauperibus dictas vestes. Testis autem XLIII similiter dixit, quod ipse vidit frequenter D. Yvonem ementem & emi facientem pannum pro pauperibus induendis; de quo idem Testis ad mandatum ipsius vestes ipsas faciebat, quas eodem Teste præsente pauperibus erogabat. Interrogatus ubi hæc fiebant, dixit quod pannus emebatur apud Rocham-Deriani & apud Lanniuon; sed in parochia de Lohanec & in aliis multis, fiebat pauperibus distributio prædictarum vestium. Testis IV etiam dixit, se vidisse apud Rocham Deriani quadam die Veneris, qua est forum in d. loco, quod D. Yvo ante mortem suam emit ibi sex vel septē pecias panni grossi, pauperibus erogandi, ut credit firmiter: eo quod vidit postmodū multos pauperes indutos de panno prædicto, prout ipsimet retulerunt. Similiter Testis XXII dixit, quod vidit quod D. Yvo mittebat nuntium suum apud quamdam villam vocatam Lannoion pro emendo pannos & telam, ad dandum pauperibus; & quod petiit ab eo si habebat aliquos pauperes juxta se; & ipse Testis respondebat, quod sic: & D. Yvo dicebat, mittatis eos ad me. Interrogatus de nominibus dixit, quod Herveus filius Amoir & Rivalon filius Alvenet; & postea vidit eos indutos vestibus, quas dicebant se habuisse ab eo.

[40] Sed ista solicitudine adeo non contentus fuit tenerrimus Sancti erga pauperes animus, ut ipse proprias sæpe vestes sibi detractas eisdem sit largitus. Exempla plura suggerant Testes, quæ hic, eo fere quo exposita sunt ordine, adnumerabimus. Testis I dixit, quod semel D. Yvo cuidam pauperi, cujus nomen & personam ignorat, [algenti donat tunicam suam semel] occurrenti eidem ac præ nimio frigore trementi, tunicam quam portabat de die dedit. Et quod idem pauper d. tunica indutus, post modicum tempus venit ad domum d. Testis, & eidem uxore sua præsente dixit; Ecce tunicam D. Yvonis, quam mihi dedit amore Dei. Interrogatus quomodo cognovit d. tunicam D. Yvonis fuisse, [iterumque,] & cujus panni & coloris erat, dixit, ideo quod non erant octo dies elapsi, quod ipsum D. Yvonem viderat indutum de eadem: & erat tunica quasi nova, & de panno albo vocato Cordet seu Burel. Testis XVIII dixit, quod semel quando D. Yvo veniebat de ecclesia sua de Lohannec ad locum suum de Villa Martini, expoliavit se tunicam suam, & dedit cuidam pauperi, & remansit in epitogio & cum camisia de stupis, quam portabat sub tunica. Interrogatus quomodo seit, dixit quia vidit tunc d. pauperem flentem præ gaudio, juxta D. Yvonem, indutum d. tunica, dicentem se eam habuisse ab ipso; & D. Yvonem ibidem præsentem, indutum cum d. camisia & epitogio tantummodo. Interrogatus unde idem Testis veniebat, dixit quod de quadam ecclesia vocata de Plebemagna, in qua tunc erat Capellanus.

[41] Testis XXII dixit, quod semel accidit, Teste præsente qui loquitur, [alias recenter pro se factam.] quod D. Yvo fecerat fieri quamdam tunicam pro se, & quod tondurarius a veniret ad domum suam, ad hoc quod ipse videret utrum esset bene facta. Et tunc D. Yvo mandavit pro quodam paupere parochiæ de Lohanec, de cujus nomine idem Testis non recordatur: & dixit pauperi quod indueret tunicam illam cum capucio, quia super ipsum volebat videre utrum esset bene facta. Et tunc d. pauper, cum magno gaudio, totus verecundus, induit d. tunicam; & dixit sibi D. Yvo, Bene stat tibi, recede cum ea: & sic cum capucio & tunica lætus recessit d. pauper. Testis XXXVI dixit, quod semel audivit dici, quod D. Yvo, dum infestaretur per pauperes in domo sua, & non haberet aliquid quod tunc daret, nisi vestes quibus tunc indutus erat, eis omnes vestes suas dedit & nudus remansit: tamen involvit circa se culcitram punctam, alibi designatam, quo usque potuit habere alias vestes. Testis XLVI, post quam declaravit qualibus vestibus Sanctus uteretur, addidit, quod si videbat pauperem indigentem, ei dabat aliquam partem de vestibus supradictis. Unde contigit quod, cum quadam die idem Testis qui loquitur, [& iterum coram Sartore.] vellet pro uxore sua vestem emere, dixit D. Yvoni; Domine Yvo, volo ire apud Lannuyon, ad emendam vestem pro uxore mea. Et tunc dixit ei, Eme mihi tunicam & capucium de eodem panno: quod & fecit. Et dum d. tunica & capucium essent facta in domo D. Yvonis; dixit scissor pannorum, Domine, videatis si sit vestra tunica bene facta; & dum vellet d. tunicam induere respexit ad ostium, & vidit pauperem nudum & plurimum indigentem: quem statim ad se vocavit, & dixit ei: Indue tunicam istam, & vide si pro te esset bene facta. Et tunc d. pauper timens dixit, Domine, non sum dignus induere talem vestem. Et tunc dixit D. Yvo, Immo facies. Et illico d. pauper induit tunicam supradictam. Postmodum D. Yvo dixit d. pauperi; Recipe capucium. Et cum d. pauper capucium induisset, dixit ei D. Yvo, Vade cum benedictione Dei lucrari panem tuum, & noli male facere, Et tunc recessit cum capucio & tunica d. pauper, præsente ipso Teste.

[42] Testis XXXII dixit, quod quodam anno, de quo non recordatur, [Algentibus miricas suas ad focum permittit.] dum urgerent magna frigora, inter festum nativitatis Domini & Quadragesimam, venerunt ad ipsum plures pauperes dicentes, quod erant valde constricti ab illo frigore & coacti, & non habebant unde se possent calefacere nisi ipsos adjuvaret. Tunc dixit illis D. Yvo, Non habeo ligna ad dandum vobis, sed eatis ad quemdam campum meum, ubi sunt myricæ; & recipiatis de illis quantum vobis placuerit, & residuum dimittatis: & nullus recipiat nisi indigeat, sed dimittatur residuum aliis qui similiter egebunt. [alterum ut induat hieme] Interrogatus qualiter scit; dixit quia audivit quod D. Yvo præcepit dictis pauperibus ut miricas reciperent pro necessitatibus suis, & vidit dictos pauperes miricas colligentes & deportantes. Addit autem Testis XXII, quod licet D. Yvo non calefaceret se, tamen ipse emebat ligna pro pauperibus, & eos calefieri faciebat, & juxta ignem ponebat. Pergens autem Testis XXXII, dixit etiam quod quadam die Veneris, cum D. Yvo reverteretur de b Rocha-Deriani, ubi prædicaverat verbum Dei, obviavit cuidam pauperi nudo & coacto frigore: qui pauper ab ipso eleemosynam petiit, & tunc dixit ei D. Yvo, Veni ad domum meam, & faciam tibi dari de pane. Et pauper respondit, Heu! panem non quæro, quia manducare non possem, sed quæro aliquod modicum indumentum, de quo possem me cooperire, [tunicam suā exuit.] ne frigore peream. Et tunc D. Yvo misericordia motus respexit quamdam domum, & spoliavit se tunica sua alba quam portavit, & tunc vocavit pauperem, & illi dedit tunicam suam, & statim cum festinatione venit ad domum suam: & misit ad civitatem Trecorensem penes Rivallonem le Flove, ad quærendum tres ulnas burelli albi grossi, ad faciendum tunicam pro seipso. Interrogatus quomodo scit, dixit, quia vidit pauperem dictum indutum d. tunica, & dixit eidem Testi d. pauper, quod D. Yvo dederat ei tunicam prædictam. Et d. Testis bene cognovit, quod de tunica fuerat D. Yvonis, quia ipsam pluries viderat.

[43] Testis XCVII Margilia, uxor filii Thaor, parochiæ de Lammeur diœc. Dolensis, æt. LV annorum vel circa, dixit per suum juramentum, quod quodam die, dum ipsa quæ loquitur cum quadam muliere, vocata Mahaut, uxore Rivallon Leyzone ejusdem parochiæ, peregrina iret ad Basilicas septem Sanctorum Britanniæ visitandas, obviaverunt D. Yvoni, in via inter civitatem Trecorensem & castrum vocatum Lannuyon. Et cum videret eum ipsa quæ loquitur, multum gavisa fuit, ut dixit; [simili modo capucium sibi detractum,] pro eo quod ipsum noverat & audiverat optime prædicare, quare ipsum desiderabat multum videre. Et eo salutato secutæ fuerunt eum ambæ, cupientes ab eo audire verba divina: de quibus ipse libenter loquebatur, quando inveniebat audire volentes, prout dixit se expertam fuisse ipsa quæ loquitur aliquando. Et dum irent una cum D. Yvone, invenerunt in via quemdam pauperem, jacentem sub quodam tugurio, eleemosynas petentem a transeuntibus. Et dixit Testis quæ loquitur, quod D. Yvo divertit ad pauperem prædictum, petentem eleemosynas ab eodem, & dicentem quod fame moriebatur. Et cum D. Yvo diu locutus fuisset cum eo in secreto, extraxit capucium suum de capite, & dedit pauperi supra dicto, & dixit: Accipe, quia non habeo aliud de quo tibi faciam eleemosynam in præsenti; & postea recessit cum mulieribus supradictis, eundo sine capucio, dicendo Horas suas, ut dixit ipsa quæ loquitur, per spatium tertiæ partis unius leucæ vel circa. Deinde respicientes viderunt D. Yvonem, [divinitus recipit, procul a loco ubi illud dimiserat.] habentem in capite d. capucium, quod pauperi dederat, ut ei quæ loquitur certissime videbatur. Et addidit quod D. Yvo tunc flexis genibus in via, & junctis manibus dixit: Domine Jesu Christe, gratias tibi ago de munere tuo: & percutiebat pectus suum. Tunc dictæ mulieres cœperunt amare flere, admirantes propter miraculum quod viderant ibi factum. Et tunc D. Yvo dixit eis, quod ipsæ mulieres irent vias suas cum benedictione Dei, & quod facerent bonum, & Deus redderet eis. Deinde divertit D. Yvo versus domum suam propriam de Villa-Martini, Interrogata quomodo seit, quod esset illud capucium quod dederat pauperi, dixit quod ita apparebat omnino sibi. Interrogata quanto tempore, mense, die, dixit, quod circa triginta annos, de mense & die non recordatur, sed fuit in septimana Pentecostes. Huic relationi adstipulata Testis XCVIII, Mahauta prœnominata, ejusdem ætatis annorum LV circa, interrogata de tempore dixit, quod triginta anni sunt elapsi, quodam die Lunæ circa festum Pentecostes, ut sibi videtur.

[44] Non minor illius erga famelicos indulgentia fuit, [Integram furnatam panum elargitur,] nec minoribus favoribus compensata: nam Testis III dixit, quod omnia quæ habebat pauperibus erogabat: & quod semel vidit, quod furnatam c integram panis dedit pauperibus: & postmodum ipsa die, dum esset in mensa cum D. Yvone in domo sua Villæ-Martini, venit quidam pauper turpissimus in vili habitu, in præsentia ipsius Testis loquentis, & D. Yvo fecit d. pauperem sedere ante ipsum in mensa, & comedere secum in eadem scutella. [Angelum in forma pauperis sordidissimi excipit.] Et dum idem pauper aliquantulum comedisset, de mensa surrexit: & dum esset ad ostium domus, vertit se ad D. Yvonem & ad d. Testem loquentem, & dixit eis in Britonice, ad Deum d, Dominus vobiscum. Quo dicto apparuit D. Yvoni d. pauper, pulcher & veste alba indutus: & idem D. Yvo eidem Testi statim retulit, sibique dixit, quod qui turpissimus venerat, pulcher recedebat, & quod de claritate vestis ipsius domus resplendebat; nec ulterius illa die D. Yvo in illa mensa comedit: sed post secessum d. pauperis, in præsentia ipsius Testis, fortiter flere incepit, & dixit, Nunc scio bene, quod nuntius Domini venit ad visitandum nos. Modum autem quo suos convivas excipiebat Yvo sic exponit Testis IX Yvo Rachel, Presbyter oriundus de civitate Trecor. æt. ann.XL, qui vidit in domo ejus apud Villam-Martini pluries, quando habebat ipsū qui loquitur & plures alios pauperes; quos ad terram sedere faciebat, & super unum e bassetum mappam ponebat seu extendebat, & demum ipsis omnibus discumbentibus panem grossum mixtum & olera quandoque, quando pisas, quandoque fabas, cum sale & farina paratas, & aquam pro potu manu propria ministrabat. Et post comestionem d. Testi qui loquitur, panem quandoque pro cœna dabat.

[45] Testis XII dixit, se vidisse quamdam die, de qua dixit se non recordari, [Decem solidos sibi oblatos] sed fuit circa festum B. Joannis Baptistæ, bene sunt triginta anni & ultra, patronum cujusdam magnæ navis de Normannia, cum quibusdam sociis suis venientem ad D. Yvonem apud Villam-Martini, & dantem ei octo solidos vel circa monetæ Britannicæ, ut credit, se D. Yvonis orationibus commendando, in quibus propter suam sanctitatem magnam fiduciam videbantur & se dicebant habere. [impendit panibus ad usus egentium:] Quam pecuniam totam D. Yvo statim misit pro pane emendo. Quem panem postea, ipso Teste & ipsis nautis præsentibus, erogavit. Item dixit, se vidisse in domo ecclesiæ de Tredretz, cujus ecclesiæ D. Yvo fuit Rector, bene sunt triginta anni & ultra, quadam die, de qua dixit se non recordari, sed fuit circa festum Rogationum, D. Yvo de modico numero panum magnas eleemosynas multis pauperibus erogavit: quos panes dictis pauperibus sufficere, miraculose & non aliter, asseruit firmiter se credere d. Testis, quia non poterant esse ad majus nisi decem vel octo f solidatæ panes: de quo pane erat magna g caristia tunc in terra; & tunc erant ibi plusquam ducenti pauperes, [qui alias miraculose augentur:] ut credit, qui de ipso pane eleemosynas habuerunt. Interrogatus quibus præsentibus, dixit, ipso Teste loquente & Vicario ipsius D. Yvonis, de cujus nomine dixit se non recordari.

[46] [eisdem horti sui fabas permittit,] Testis XXXII, quod semel contigit circa festum B. Mariæ Magdalenæ, dum esset fames valida, & idem D. Yvo non haberet quod pauperibus erogaret, venissentque plures pauperes ad ipsum apud Villam-Martini quærentes eleemosynam ab eodem, D. Yvo respondit, Non habeo modo quod vobis valeam erogare: sed eatis ad viridarium meum, & videatis utrum fabæ quæibi sunt sint bonæ ad comedendum; & si vobis placeant & bonæ sint, recipiatis quantum volueritis: & [vos qui advenistis aliunde] goussas h earum ad decoquendum licet ad meum hospitium apportetis: vos autem qui estis de villa ista portetis ad vestra hospitia quantuam vobis necesse fuerit. Et sequenti die pauperes de civitate Trecorensi iverunt ad dictas fabas, & plures de circumvicinis villis, taliter quod infra tres vel quatuor dies omnes fabæ comestæ fuerunt, & portatæ a pauperibus & vicinis. Interrogatus quomodo scit, dixit, quia audivit quod D. Yvo præcipiebat pauperibus quod fabas reciperent, & vidit ipsos eas colligentes & portantes. Dixit etiam quod pluries vidit quod D. Yvo, quando obviabat pupillis, viduis, & aliis miserabilibus personis, dicebat eis quod venirent ad domum suam, & ipse daret eis de bonis sibi a Deo collatis. Et aliquoties vidit quod viduis & aliis pauperibus, hospitium tenentibus, mittebat unum vel duos i boissellos k bladi, ad ponendum ad molendinum.

[47] Dixit etiam quod quodam die, dum esset magna [caristia]æstivo tempore, [& equum suum vendit ut panes emat:] & D. Yvo non haberet quid daret pauperibus, nisi quemdam equum quem tenebat ad colendum terras suas, venit de Villa-Martini ad civitatem Trecorensem ad quemdam l burgensem vocatum Rivallon Traquin, qui sororem ipsius habebat uxorem, & dixit, Ematis equum meum. Et d. burgensis incepit eum deridere & dicere, Vos æstis unus fatuus, qui vultis vendere equum vestrum pro dando pauperibus. Et D. Yvo de istis opprobriis non curavit, sed tantum institit erga d. burgensem, quod emit pro quinquaginta solidis d. equum; & statim determinato seu soluto d. pretio, festinato recessit D. Yvo & ad domum suam accessit, præcipiens prius d. sorori suæ, quod eidem mitteret decem solidatas panis pauperibus erogandas, nam ubique pauperes ipsum quasi continue sequebantur. Interrogatus quomodo scit, dixit, quia vidit & audivit qualiter D. Yvo d. equum vendidit, & audivit quod præcepit sorori suæ quod d. panes mitteret, & vidit quomodo quidam famulus ipsius D. Yvonis panes præd. in quodam cophino recepit; [alias ideo capucium oppignorat,] creditque firmissime quod panes fuerunt pauperibus erogati, quia pauperes ipsum, ut dictum est, sequebantur. Sic etiam Testis XXXVII dixit, quod semel vidit, quod cum D. Yvo pecuniam non haberet, & pauperes ab eo eleemosynam quærerent, capucium unum extraxit de capite, & misit pro pignore ad habendum panem, quem statim pauperibus erogavit. Testis XLI dixit, quod vidit semel D. Yvonem suam tunicam exuentem, & cuidam pauperi conferentem; cum vestem aliam non haberet tunc pro ipso paupere.

[48] Hæc sunt quæ collegi circa præsentem materiam, ex testibus quorum depositiones supersunt: nec dubium quin plura similia erui possent exiis quæ perierunt, si superessent. Pauca, quia cum miraculo conjuncta, apparent in Summario miraculorum, ubi secundo loco ponitur: [unum qui solus aderat elargitus,] quod cum idem Yvo, tempore caristiæ, de unico pane, qui erat in domo, daret pauperibus; & ex his quos D. Yvo invitaverat esset ejus Vicarius ac murmuraret, eo quod non esset panis quem comederet; D. Yvo dedit sibi medietatem totius panis qui remanserat: quem Vicarius reposuit, & cum vellet accipere non invenit. Et dum comederet venit mulier modica, quasi nana, & detulit tres gastellos m seu foastas n involutas toallia o: & dum comederent & velient sibi dare, non viderunt eam, nec alias viderant, nec postea viderunt. Hoc testificatur per sui præsentiam Guilielmus, Testis CLII unus de invitatis, specificans quod d. Vicarius dicebat sibi Testi & aliis invitatis, Nisi impediatis eum totum panem dabit, & non habebimus quod comedemus. Et cum vellet accipere panem & non invenisset, credens quod aliquis accepisset, recessit indignatus: & dum recessisset venit mulier. Hamo Testis CLIII, item unus de invitatis, [divinitus tres gastellos recipit.] videtur concordare cordare cum supra proximo Teste; & addit, quod erat tanta caristia, quod multi pauperes, propter defectum panis, terram interdum comedebant: & quod d. Vicarius dicebat, quod de duobus diebus non comedisser de pane; & quod medietes panis, quam dederat d. Presbytero, postmodum non potuit inveniri. Et quod mulier respondit, Audivi quod D. Yvo non habebat panem, nec invenit ad emendum: & ego apporto sibi. Et d. muliere ibidem sedente, cum dare vellet de d. pane eidem mulieri, idem Testis credens eam habere & sedere juxta ipsam, eam non invenit, nec mappam, nec vidit nec percepit quo iverit, imo credit firmiter quod miraculose evanuerit. Et admirati fuerunt omnes circumstantes, quo iverat d. mulier. Nec per ostium exivit, quia clausum semper remanebat. Vicarius autem iste fortasse fuit Testis XXX, nomine Gaufridus Jupiter, qui fuit per annos tredecim in servitio ipsius, & fatetur, quod quia D. Yvo erogabat quidquid habere poterat, ita quod nihil ei aliquoties remanebat, quod posset comedere nec eidem Testi ad comedendum conferre, congebatur ipse pluries flere, quamvis D. Yvo eum confortaret & diceret, satis habetis de pane.

[49] Ponitur etiam, quod viginti quatuor pauperibus & ultra, [alias ipsi multiplicatur panis in manibus,] unum panem duorum denariorum distribuit, in tanta quantitate cuilibet, quod non debuisset sufficere duodecim. Et hoc testificatur Conanus, Testis CXL IX assertive de numero pauperum, ut sibi pro firmo videtur: & credit, quod, si plures pauperes venissent, d. panis omnibus suffecisset: & credit firmiter, quod hoc fuit miraculose factum. Item ponitur quod cum d. Yvo suum Presbyterum & quemdam Gaufredum misisset ad capiendum de frumento, pro suo hospitio & pauperibus; invenerunt p clavaturam arcæ amotam, & in ea valde modicum de frumento: & statim nuntiaverunt D. Yvoni, [& frumentum in arca.] qui dixit, Non curetis: satis habemus Deo dante: & cum eo reversi arcam invenerunt quasi plenam de frumento; sicut testificatur ipse Gaufridus Testis CXLII per sui præsentiam; & addit quod non potuisset sic subito repleri arca, habito respectu ad modicum intervallum quod fuit in eundo & redeundo, nisi per miraculum divinum, & sic credit firmiter. Et huc fortaßis spectat (quia dicitur arca inventa reserata) quod Testis XXII audivit dici a familiaribus suis, quod aliquando furabantur sibi de domo sua bladum, & ipse portabat hoc patienter; & quando dicebatur sibi, Domine, Fulminetis q sententias contra eos; ipse respondebat; Dimittatis: Dominus Deus emendet eos, quia ego sum ditior iis.

ANNOTATA.

a Tondurarius, quomodo pro Sartore usurpetur, nescio: cum Tonderare idem sit quod tondere.

b Rocha-Deriani, non nisi una alterave leuca Trecoris distat.

c Furnata panis, id est, tot panes, quot simul coquendos furnus unus capit.

d Ad Deum, Francis, Adieu.

e Bassetum, videtur dici humilis mensa, a radice Bas.

f Solidata panis, id est, ad valorem unius solidi: sic solidata terræ dicitur, quæ solidum unum annue reddit.

g Caristia, caritas annonæ, verbum medio ævo usitatißimum.

h Goussæ, Francis leguminum quorumcumque siliquæ appellantur.

i Boissellus, modius Gallicus, vulgo Boisseau alias etiam Boistellus.

k Bladum, pro frumento, notißimum vocabulum.

l Burgensis, civis, sic dictus a burgo.

m Gastellus, vulgo Gatteau, placenta, libum, ex ipso farinæ flore, ovis & aliis dulciariis factum.

n Foassa, Focacia, Fogata, Fugatia & Fuatia, omnia idem sonant, & significant libum, non coctum in furno, sed ad familiarem focum, unde & nominantur; quibusdam etiam est panis subcinericius.

o Toalia, id est, mappa.

p Clavatura, nescio an potius a Clavi hic ductum, ut seram significet, quam a Clavo, unde Clavare.

q Mos ille repetendi ablata per excommunicationes ecclesiasticas, contra detinentem res, quascumq; & quomodocumq; ablatas, merito abrogatus nunc est.

CAPUT VII.
Aliæ quædam virtutes S. Yvonis, cum prioribus connexæ.

[50] Testis XXIV Olivarius Floci, [Paratos pro se cibos delicatos,] custos Reliquiarum ecclesiæ Trecor. & Vicarius perpetuus in eadem, æt. L ann. dixit, quod ipse habuit notitiam D. Yvonis tempore quo erat Officialis Archidiaconi Rhedonensis, vocati Mauritii, quia ille Testis qui loquitur erat tunc in scholis in civitate prædicta, cum quodam alio vocato Deriano Guidomare, qui fuit postea Prædicator: & tunc præd. D. Yvo dabat eis de tribus diebus in tribus diebus duos denarios, & postea invitabat eos in festis annualibus, videlicet in nativitate Domini, in festo Paschæ, Pentecostes & omnium Sanctorum, quando d. Archidiaconus non erat in villa. Et tunc vidit d. Testis, quod cibariis paratis ad comedendum, prout est consuetum in talibus festis, & quando mensæ erant positæ, D. Yvo faciebat cibaria apportari, & ponere super mensam ac si fuissent comestores: & postea frangebat & ponebat in cophino, & tradebat custodienda Testi qui loquitur: & postea dicebat, Vade quærere gentes meas: [exponit pauperibus domum admissis,] & aperiebat portam magnam, & intrabant pauperes infra portam: & tunc faciebat apportari ciba ria, & ipsemet ministrabat ipsis pauperibus, & dabat ipsis ad potandum bis: & postea ibat ad mensam cum duobus prædictis: & cum ipsi comederent copiam cibarionum una cum famulis ejusdem, D. Yvo solummodo comedebat panem grossum & olera, & potabat aquam frigidam de quodam fonte vocato Gormoye. Dixit etiam quod illo tempore, licet haberet pulcrum lectum secundum statum suum, ipse tamen vidit pluries jacentem totum indutum super terram, amotis tantummodo sotularibus inter libros suos: & ipse Testis jacebat in lecto, [& lectum suum alteri cedit:] facto pro eo de mandato suo. Item dixit, quod pluries D. Yvo venit quæsitum ipsum Testem ad domum patris sui, ut juvaret eum ad celebrandum in capella sua Villæ-Martini: & quod pluries juvit eum & celebrabat devotissime. Dixit etiam quod pluries comedit cum eo, & antequam comederet dabat eleemosynam pauperibus vicinis, & alios invitabat ad comedendum secum, & faciebat eos comedere juxta se; & antequam sederet ad mensam, scindebat panem pro pauperibus.

[51] Testis X dixit, [multos pauperes hospitio excipit,] se jacuisse per unam noctem apud Villam Martini, in domo ipsius D. Yvonis; & vidisse, quod in domo præd, jacuerunt nocte illa decem & novem pauperes: quibus Missam in crastino celebravit in capella sua, & Missa celebrata, cum non haberet panem ad dandum, cuilibet ipsorum plenam scutellam farinæ erogavit. Testis XIX dixit, quod habebat pro pauperibus unam domum, in qua recipiebat eos de nocte, & faciebat eis fieri ignem in hieme, & eos ibidem visitabat & prædicabat eis verbum Dei. Dixit etiam, quod semel accidit, Teste præsente qui loquitur, quod D. Yvo visitabat pauperes peregrinos, qui erant in d. domo sua: & erat ibi quidam pauper, [in domo ad id constructa,] qui dicebat se ire peregre ad S. Jacobum, vel ad septem Sanctos Brittanniæ, quia de loco ad quem ibat non recordatur ad plenum; cui dixit D. Yvo, Tu habes bonos sotulares. Tunc dixit pauper, Verum est, Domine, si essent uncti. Et tunc D. Yvo fecit apportari unguentum; & cum pauper vellet ungere, idem D. Yvo unxit eos manu propria, ipso Teste vidente. Testis XXXI dixit, [eisque ministrat.] quod D. Yvo erat homo magnæ pietas erga pauperes & infirmos, & quod sæpissime eosdem visitabat, eisdem pietatis intuitu necessaria, prout erat sibi possibile, ministrando; ipsos etiam suis verbis & exhortationibus inducebat prædicando, quod Deum diligerent & timerent, & mundum pro nihilo reputarent, quia gloria mundi vana est & transitoria. Pauperus etiam dum ad domum ipsius apud Villam-Martini vel ecclesiam suam de Lohanec veniebant, ad prandium invitabat si esset hora prandii: & tunc eis panem & olera vel fabas, sicut dederat sibi Deus, ministrabat: & cum eis pane grosso & cibis prædictis & aqua pro potu communiter utebatur, & ad terram cum ipsis sedebat: dum vero erat hora prandii panem pauperibus in tanta quantitate ministrabat, quod diem transire poterant competenter. Et scit prædicta, quia vidit pluries, & comedit cum eo in locis prædictis. Addit autem Testis XIV, quod cum scypho cum quo bibebat, omnes etiam pauperes qui secum comedebant, bibebant.

[52] Testis primus dixit, quod D. Yvo pauperibus largas eleemosynas panis & pecuniæ faciebat, [Religiosos lautius habet:] ipsosque induebat, & hospitalitatem etiam exhibebat, & Religiosos Mendicantes sæpius ad domum suam vocabat, & eos ibidem bonis cibariis & vino recreabat, dissimulans se comedere & bibere sicut ipsi, licet pane grosso & oleribus, pisis & fabis paratis, ut supra, & aqua tantummodo uteretur. Testis vero XXII, idem de Religiosorum caritativa exceptione commendans, interrogatus cujusmodi Religioso erant illi; dixit quod vidit Prædicatores & Minores, quod alios viderit non recordatur. Eosdem Prædicatores & Minores nominat Testis XLVI, eadem quæ Testis I asserens. Testis autem VIII, cum dixisset quod D. Yvo habebat bonam ecclesiam vocatam Lohanec, quæ valet bene ad faciendum expensas centum librarum, & habebat etiam bonum patrimonium, de quibus si vellet poterat bona cibaria & vinum habere & emere; interrogatus si prædicta emere recusaret propter parcitatem vel avaritiam ut pecuniam congregaret, dixit quod non, [uti & infirmos,] quia vinum & alia bona cibaria ægrotantibus indigentibus libenti animo ministrabat, quamvis sibi ipsi ministrare talia recusaret. Expreßius autem Testis XI dixit, quod pauperes infirmos, confractos, senes, & valetudinarios faciebat in doma sua comedere & jacere, & aquam ad abluendum manus etiam iis invitis, & cibaria quæ pro iis habere poterat meliora propriis manibus ministrabat, & lectos ipsemet faciebat & cubabat eosdem: & hoc scit, quia ipsum in prædictis adjuvit. [eis Sacramenta ministrans,] Testis V exponit quomodo ad promptius succurrendum infirmis, deferebat supra pectus suum quamdam pyxidem argenteam valde honestam, in qua tenebat corpus Christi, quod ministrabat infirmis quos visitabat, quoties sibi fieri debere videbatur. Et hanc pyxidem (ut ait Abbas de Begar Testis XIX) habuerat a Domina de Rostreven Corisopitensis diœc. Testis XXXII dixit, quod infirmos quos scire poterat, tam in parochia sua quam alibi, libentissime visitabat: & eos sanctis verbis & bonis exemplis inducebat, ut sacramenta suæ salutis reciperent, & sic mortem non timerent, cum essent Christi insigniis præmuniti. Dicebat etiam eis, quod si bonis suis etiam indigerent, ei secure dicerent, & ipse eis libenti animo necessaria ministraret: & sic vidit pluries & ivit aliquoties cum eodem.

[53] Testis XXXVII dixit, quod vidit ipsum pluries infirmos visitantem: & maxime cum die quadam faceret transitum per quemdam vicum, vocatum Vicum-perdicum in civitate Trecorensi, vidit quemdam virum dicentem sibi, Domine Yvo, veniatis pro Deo ad audiendum confessionem cujusdam infirmi, exeuntis in domo quadam. Qui dimisso itinere suo intravit domum, dicens; Si denegarem ire ad istum infirmum, inobediens essem Deo. Dixit etiam quod omnes occurrentes sibi humiliter salutabat, & mentis humilitatem gestu corporis demonstrabat: [& solantia ac salubria monita suggerens,] & quod magis placebat ei obviare pauperibus quam divitibus, & eorum societatem sæpius frequentabat, & ipsos informabat ne de paupertate sua tristarentur, sed in patientia tolerarent: prout aliquoties vidit & audivit. Testis XXXVIII dixit etiam, quod pauperes & orphanos nutriebat, & ipsos ut litteras addiscerent informabat, & ad scholas ponebat, & salarium magistris de suo proprio persolvebat: & recordatur quod vidit Yvonem Auspice & Hamonem Encoquer diœc. Trecor. circa quos fecit præmissa. Testis XLII dixit, quod vidit D. Yvonem frequentissime visitantem infirmos, videlicet Alanum Villæ-Gossy, fratrem ipsius testis, & Constantiam Villæ-Carmerii quondam, & Hasevisiam Nuz: quas visitavit diversis vicibus in infirmitatibus earum. Idem affirmans Testis XLIII, inter eos numerat speciliater semetipsum, quando infirmus erat, & Guegenet filiam Andreæ, & Azeliciam filiam Avœntec, & multos alios de quibus difficile esset recordari. Et nunc ipsos d. Teste præsente, confortabat ad confitendum, & sancta verba eisdem prædicando, ut ponerent se in bono statu, si volebant corporis & animæ sanitatem: & addidit, quod numquam vidit quod ipse alicui pauperi eleemosynam denegaret.

[54] Item dixit Testis VIII, quod in hospitali B. Mariæ de Lantreguier Trecorensis, [mortuos sepelit,] pauperes morientes sepeliebat manibus propriis, & ipsos in feretro cum aliis ad sepeliendum portabat, & sudaria dabat eis, quod vidit pluries. Testis XXIX dixit, quod fuit in domo Villæ-Martini per tres [hebdomadas] continuas in expensis ipsius D. Yvonis, qui Testis erat tunc Guardianus de Guengampo, & erat infirmus in tibia. Et tunc vidit D. Yvonem ibidem bona facientem, [quantumvis fœdos.] & quomodo recipiebat pauperes ibi confluentes, & eos recreabat spiritualiter & corporaliter. Vidit etiam quod quidam pauper infirmus decessit in domo sua: & die illa non venerunt pauperes ad domum ipsius ut consueverant, pro eo quod nolebant ipsum defunctum propter sui horroris fœditatem lavare, nec portare ad sepeliendum. Et tunc ipse D. Yvo & socius d. Testis, vocatus Fr. Olivarius de Putguoyt, laverunt eum humiliter & devote: & idem D. Yvo suebat sudarium, & propriis dentibus filum rumpebat, prout d. socius eidem Testi retulit: & postea ambo portaverunt d. defunctum ad sepeliendum, ipsumque sepelierunt.

[55] Tam compatiens pauperum in neceßitatibus corporalibus, [Confitentes suo fletu ad pœnitentiā movet.] nihilo minus tener erat in spiritualibus & efficax adjutor: unde Amicia filia Dathovadæ sæpe nominatæ Testis XLI, dixit, quod ipsa Testis semel fuit ei confessa, qui amarissime flebat, dum eam audiebat, ipsam ad compunctionem, ut credit, volens radicare peccatorum. Et Testis XI vidit pluries D. Yvonem, flentem peccata eorum qui sibi confitebantur vel confessi fuerant, ita quod ipsos peccatores ad flendum sæpius provocabat; & super afflictos & infirmos, pro eorum infirmitatibus & afflictionibus, sæpius lacrymantem. Testis autem XIV dixit, quod cum audisset famam ipsius, antequam eum cognosceret; quadam die de qua non recordatur, volens & affectans eum multum videre, ivit ad eum ad locum de Lohanec, & ibidem fuit ei confessus peccata sua. Post quam confessionem adeo fuit compunctus & inductus ad devotionem, per sacra monita D. Yvonis, quod amare cœpit flere peccata sua; & cœpit ipsum multum diligere, & quam plurimum affectare vitæ ejus sequi vestigia: [Suadet uni religionem,] & tunc per duos annos visitabat frequenter eum in loco Villæ-Martini & Trecoris. Et cum quadam die, de qua dixit se non recordari, d. Testis requireret D. Yvonem, ut daret sibi consilium, qualiter suam animam tutius & melius salvaret; consuluit & quantum potuit induxit, ut Ordinem Fratrum Minorum intraret, quod & fecit d. Testis. Nec dubium videtur quin eodem spiritu impulsus suaserit, certus ibi perseveraturum; [alterius apostasiam prædicit.] quo alterius a simili proposito defectionem prænovisse eum dixit Testis XXIX. Cum enim Archiepiscopus Turonensis a esset in civitate Trecorensi visitans, quædam mulier, antiqua pedissequa ipsius D. Yvonis in provincia d. Testis, dixit eidem D. Yvoni, quod impetraret indulgentiam ad opus Dionysii, Inclusi in inclusagio b sito prope Rocham-Deriani, a d. Domino Archiepiscopo. Quo audito per D. Yvonem stetit in contemplatione in cælum respiciens per magnā pausam: post quam dixit: Ille Inclusus erit c amissus amore pecuniæ:qui etiam post mortem D. Yvonis exivit de reclusagio.

[56] Testis VII ceteris Yvonis virtutibus adnumerat, [vigilat pro custodia bonorum ecclesiæ,] quod vidit ipsum pluries jacentem indutum in ecclesia Trecorensi in sacristia ad terram, involutum in quadam culcitra d puncta, & quod loco pulvinaris tenebat lapidem subtus caput. Interrogatus quare jacebat in sacristia præd. dixit quod pro custodia rerum sacrarum & aliarum quæ erant ecclesiæ & in ecclesia, quas gentes Regis Franciæ, quæ tunc erant in civitate Trecor. volebant capere, ratione centesimi & quinquagesimi bonorum mobilium, quæ ab Episcopo & Capitulo Ecclesiæ Trecor.ceterisque personis Ecclesiasticis volebant habere, [Episcopi equum a ministris Regiis abductū recipit.] quibus D. Yvo modis & viis omnibus quibus poterat obviabat. Hinc contigit quod idem Testis audivit semel, quod Guilielmus de Tornamina, tunc Thesaurarius Trecor. & Collector centesimi & quinquagesimi Regis Franciæ, vocavit ipsum D. Yvonem, Coquinum: cui D. Yvo nihil dixit, sed ridere incepit, & læta facie ac hilari faciebat omnia. Vidit etiam quadam die, de qua non recordatur, quemdam servientem Regis Franciæ, qui quemdam equum e nardum, valoris quadraginta librarum vel circa, de domo Episcopali ceperat; & cum duceret eum, D. Yvo obviavit eidem in cœmeterio, & ipsum equum per frænum cepit, atque de manibus d. servientis eripuit, & ad domum Episcopalem reduxit. Attestatur in Summario Gaufridus Hilarii Testis CCXV & addit, quod manus Scutiferi Regii fuit læsa judicio Dei, ut audivit a pluribus: & post venit d. Serviens ad D. Yvonem, & reddidit se, & fuit curatus. Testis autem VIII, magnam ejus patientiam laudans, dixit, quod pluries Guilielmus Tornamina, tunc Thesaurarius Trecor. & Mag. Joannes Querin Clericus civis Trecor. ipsum blasphemabant in ecclesia Trecor. ipsumque, quamvis esset de nobili genere procreatus, vocabant f trussando de ipso Rusticum, Coquinum, & Truanum pannosum; quod D. Yvo patienter sustinebat, ridens & eis respondens, Dominus parcat vobis ista quæ dicitis.

[57] Similiter Testis XLVII, [convitia idcirco illata sustinens.] post quam dixisset, quod multoties, licet crederent quod esset in camera, in ecclesia seu capella pernoctabat; idque scire affirmasset, quia aliquoties vidit quod domicelli juvenes, ad videndum quid D. Yvo faceret, sequebantur, & sic videbant facientem, ut eidem Testi pluries retulerunt; postea addidit, quod ipsa præsente, dum gentes Regis Franciæ vellent educere per vim quemdam equum Episcopi Trecorensis, D. Yvo occurit, & abstulit eis equum dicens, quod in potestate B. Tugdoali g nihil sibi poterant vendicare. Quo facto Thesaurarius Trecorensis, qui tunc erat, dixit D. Yvoni ironice & opprobriose, Coquine, vos posuistis nos in periculo perdendi omnia quæ habemus. Cui D. Yvo benigne & hilariter respondit, Vos dicetis quidquid vobis placuerit, quia quantum potero me ponam pro defensione libertatis Ecclesiæ toto tempore vitæ meæ. Et licet omnes multum dubitarent quod inde malum sequeretur, tamen in crastinum fuit totum sedatum, & dicti Regales nihil reportaverunt: quod fuit pro maximo miraculo reputatum, [Fruitur colloquio S. Tugduali.] & totum propter merita & bonitatem D. Yvonis. Huc forte spectat quod additur in Summario, quod Olivarius Lameur, jacens cum D. Yvone in Sacristia Trecor. quadam nocte audivit magnum strepitum, ad modum tonitrui tam horribilis quod visum fuit ei quod caderet ecclesia, & iens cum D. Yvone ante majus altare ibidem mansit: & D. Yvo ivit ad locum ubi Reliquiæ conservantur: & ibidem D. Yvo & quidam alius ad invicem loquebantur; ipse Yvo multum humiliter, & alius audacter. Et cum multa locuti fuissent, venit idem Yvo, & dixit, Pax est facta. Et credit, quod ille qui cum D. Yvone loquebatur, esset B. Tugdualus: quia quasi visum fuit quod ivit ad locum ubi sunt Reliquiæ B. Tugduali. Item alia vice vidit columbam refulgentem, cujus fulgore & claritate tota illuminabatur ecclesia, de d. sacristia, ubi D. Yvo remanserat, procedentem ad altare: & D. Yvo inhibuit eidem ne alicui præmissa revelaret.

ANNOTATA.

a Archiepiscopus Turonensis ab anno 1285 ad 1289 Olivarius; deinde post Philippum & Burchardum (qui hic intelligi nequeunt) ab an.1294 ad 1310 Reginaldus.

b Inclusagium, ut alias & mox infra, Reclusagium.

c Erit amissus, id est, perdetur seu peribit æternum. Simile quid narrat Albertus his verbis: Mulier quædam venit ad ipsum, dolens quia filius se dimissa monachum induisset: cui Sanctus: Noli lugere, redibit enim, quia nimis amat pecuniam: quod ita factum est.

d Culcitra puncta, de hac vide Cangium. Videtur autem puncta dici, eo quod continendo tomento inter duos pannos infarto, punctim consuta sit.

e Equus nardus, qualis dicatur, non assequor.

f Truffare, id est illudere: Truffa, ludus, jocus.

g Colitur S. Tugdoalus 30 Novembris.

CAPUT VIII.
Quædam viventis Yvonis miracula.

[58] Testis VIII dixit, quod si haberet centum linguas, [Propter eximiam sanctitatem] non posset plene dicere bona opera, quæ D. Yvo faciebat tempore quo vivebat. Testis XX dixit, quod D. Yvo erat vir magnæ perfectionis, & in tantum quod, consideratis virtutibus ejus quas enumerare non sufficit, credit quod non erat similis sub sole: quia vita & conversatio sua erat aliis speculum & exemplum: & quod vita aliorum, quantumcumque essent bonæ vitæ, respectu vitæ suæ quadammodo culpabilis videbatur. Huic tantæ sanctitati, etiam cum adhuc inter mortales degeret, non defuerunt alia quoque miracula: quæ partim ex ipsis Testium depositionibus partim ex Summario colligemus, as supplendum defectum depositionum amissarum. Sic Testis XXV cum dixisset, [miraculorū gratia donatus,] quod vidit D. Yvonem comedentem in domo D. Gaufridi de Tornamina Militis apud Boloy cum uxore d. Militis infirma quadam die Veneris, qua comedebat solum panem & aquam; addidit quod dedit eidem Dominæ unam lippam a fractam in aqua, [segmento panis sui sanat infirmam,] quam comedit, & postea dixit Testi loquenti, quod ibi invenerat sanitatem suam. Attestatur in Summario, Dominæ ejusdem, quæ ibi Joanna vocatur, filius Guilielmus, Testis CLXXIV per auditum a matre sua: & addidit, quod postea vixit per viginti annos & ultra, asserente d. matre quod meritis & precibus D. Yvonis receperat sanitatem.

[59] Testis CXXXV Henricus de Villa Guezoneti. Presbyter parochiæ de Contrevan & Rector ecclesiæ de Mantallot diœc. Trecor. ætat. XL ann. dixit per suum juramentum, quod cum quædam lignorum materia, parata pro opere pontis vocati Pont-Ars b d. diœcesis esset per imperitiam carpentariorum c illorum qui illam paraverant, adeo brevis & curta, [Lignorum materiem operi aptat eā producendo:] quod ad d. opus inutilis reddebatur; precibus D. Yvonis tunc viventis fuit apta & habilis reddita miraculose d. operi faciendo. Interrogatus quomodo scit præmissa, dixit, quia vidit die quadam Yvonem de Villa Guezoneri patrem suum, qui d. ligna emerat pro d. opere faciendo suis sumptibus & expensis, iratum mirabiliter & turbatum, pro eo quod ter, quater aut quinquies d. materiam mensuratam per peritos in talibus operibus, brevem & curtam invenerat quasi de dimidio pede. Ad cujus patris consolationem D. Yvo a casu superveniens, rogavit Deum ut materia d. operi apta & utilis redderetur. Quo dicto D. Yvo d. materiam lignorum mensuravit, & d. materia apta & idonea operi est inventa, d. Teste in omnibus præmissis præsente, anno Domini millesimo trecentesimo primo vel circa, præsentibus etiam matre & fratre ipsius Testis defunctis, & Olivario le Teriat parochiano ecclesiæ Trecorensis, in domo d. patris sui quæ est juxta d. pontem. In Summario additur Testis CXXXVI, Olivarius prænominatus, qui vidit decurtationes & mensurationes prædictas ante adventum D Yvonis, & post vidit d. materiam per eum mensuratam longiorem esse fere duobus pedibus quam esset ante.

[60] Ex eodem Summario habetur, quod cum aqua vocata d Leve esset magna, quod excedebat supra pontem ipsius aquæ, & D. Yvo cœpisset intrare aquam versus pontem, [exundans flumen signo Crucis dividit,] aqua erat ita profunda in introitu pontis & in exitu, quod nullus homo transire potuisset sine periculo submergendi. Et D. Yvo cepit famulum suum, per manum trahens eum: & cum pervenissent ad primam profunditatem aquæ introitus d. pontis ubi erat fovea, D. Yvo fecit signum Crucis super aquam; & statim aqua divisa fuit & se retrotraxit, ita quod ambo ascenderunt libere supra pontem. Et in exitu pontis, ubi erat similis profunditas, fecit similiter signum Crucis, & aqua ibi etiam divisa fuit, ita quod sicut in alia parte libere transiverunt, [incendium vestinguit,] & statim aqua ad statum pristinum est reversa. Testificatur per visum & sui præsentiam ipse famulus qui secum erat, videlicet Hamo Labero Testis LXXX; & addit, quod ipse fuit mirabiliter stupefactus, & cognovit tunc quod Deus erat cum D. Yvone, & pro eo fuit hæc mirabiliter operatus. Item quod cum domus Hamonis, parochiani de Lohanec, incendio cremaretur; D. Yvone faciente signum Crucis super domo præd. dicendo, in nomine Patris & Filii & Spiritu sancti Amen, & projiciente modicum lactis super ignem, ignis immediate cessavit & fuit extinctus. Ita testificatur, per visum & sui præsentiam, Hamo Testis CXIX.

[61] [dæmoniacū liberat,] Testis centesimus Yvo Auspice, Reclusus juxta pontem Guingampo, æt. LX ann. vel circa, per suum juramentum dixit, quod D. Yvo audito de quodam qui dicebatur habere dæmonium, misit Testem qui loquitur ad adducendum ipsum. Qui venit cum eodem pacifice, licet ante teneretur inclusus & firmatus e in quadam domo ne noceret. Et cum fuit ante D. Yvonem in ecclesia sua de Lohanec, interrogavit eum D. Yvo, si habebat dæmonium. Qui dixit quod sic, infra tempus suum, quod frequenter vexabat eum, & loquebatur cum eo. Et tunc D. Yvo induxit eum ad confitendum: & post confessionem interrogavit eum, præsente ipso qui loquitur, utrum dæmon fuisset postea sibi locutus: qui dixit quod sic, minando & dicendo, Quare adduxisti me huc? Væ tibi nocte futura, væ tibi nocte futura: & tu scies multum in ista nocte, quia me huc adduxisti. Tunc D. Yvo dixit dæmoniaco, Mentitur de modo: quia tu non lues, sed ipse luet: & tu comedes, & jacebis in domo mea de ista nocte. Et sero facto jussit sibi fieri lectum, juxta locum ubi ipse D. Yvo jacebat. Deinde, vidente Teste, aspersit lectum & domum aqua benedicta, & dixit Euangelium B. Joannis & plures alias orationes. Et postea fecit d. dæmoniacum intrare lectum, & ipse D. Yvo vigilavit quasi per totam noctem studendo & orando: & in crastinum interrogavit dæmoniacum, qualiter sibi fuerat illa nocte. Qui dixit, Quia bene, & quia tres anni erant elapsi quod non ita bene requievit sicut fecerat illa nocte. Et dixit D. Yvo ad eum, Fuit ne postea dæmon locutus tecum? Qui dixit, Non: imo recessit a me. Et tunc D. Yvo dixit, Redde ergo gratias Deo, & ego etiam reddo: & revertere ad domum tuam & fac bonum, audias libenter Missas & sermones, & facias eleemosynas, & sis bonus, & custodias præcepta Ecclesiæ, ne amplius revertatur dæmon ad te, & sit tibi peius quam ante. [attestantibus duobus suis famulis,]

[62] Interrogatus quomodo scit, quod D. Yvo vigilavit ut supra; dixit quia famulus ejus erat, & jacebat juxta locum, & videbat lumen continue ardens, quod non consueverat nisi studeret vel oraret: sunt autem bene viginti novem anni vel circa, & fuit quadam die Lunæ quod adduxit dæmoniacum, qui in crastinum reversus fuit ad propria, curatus. Interrogatus quibus præsentibus, dixit, quod quando ivit quæsitum dæmoniacum in domo ejus erant uxor & familia, ut sibi videtur, & in domo D. Yvonis quidam alius famulus, vocatus Hamo Tolleflam, nunc Reclusus. Interrogatus de loco & quomodo vocabatur dæmoniacus, dixit quod in ecclesia fuit confessio, alia vero facta fuerunt in domo d. ecclesiæ: dæmoniacus autem vocabatur Alanus de Trezveleur diœc. Trecor. & non vidit eum ante arreptum, sed audivit dici quod per triennium: & postea vidit eum sanum pluribus vicibus. Testis CI Hamo Tolleflam, Reclusus de Lohanec, ætat. ann. LX, vidit d. dæmoniacum quodam sero, dum ipse qui loquitur venerat de agricultura, euntem cubitum in quodam lecto de paleis, juxta locum ubi jacebat D. Yvo; & ut sibi videtur fuit hoc per duos vel tres annos ante mortem D. Yvonis; & erant præsentes, ipse qui loquitur famulus D. Yvonis, & Yvo Auspice Clericus ejus, & Juliana mater ejus. [& filio ipsius liberati.] In aliis dixit conformiter iis quæ prior Hamo deposuerat.

[63] Secutus est Testis CII Guillelmus, filius quondam Alani Senis, æt. ann.L, & dixit quod vidit patrem suum, furore & vexatione diabolica laborantem, homines si potuisset percutere volentem, & vestes proprias laniantem, & horribiliter clamantem, ac nullo tempore dormientem, & quandoque ad terram jacentem & dicentem, Quare me fatigas, dæmon? quare me fatigas? & verba similia proferentem: propter quod in quadam domo tenebatur inclusus continue, & per quamdam parvam fenestram d. domus dabatur sibi comestio, super qua frequenter mingebat, & postea comedebat. Interrogatus quomodo scit, dixit quia de die & de nocte audiebat, & videbat ipsum frequentissime per d. fenestram sic facientem & dicentem: & quia aliquando dicebat quod dæmonium habebat in corpore quod loquebatur cum eo, & parum comedebat ipso vidente qui loquitur. Dixitque idem Testis, quod semel, dum ipse esset absens a domo sua, D. Yvo misit, ut audivit, pro patre suo, præsentibus matre & fratribus suis, qui omnes mortui sunt; & ipsum suis precibus curavit & a dæmonio liberavit, ut publice dicebatur. Dixit etiam quod vidit patrem suum, postquam regressus est, bene sunt quasi triginta anni vel circa, sanum & totaliter liberatum, & quod numquam tempore vitæ suæ d. infirmitas ipsum postea arripuit: & adiddit, quod ipse vixit post curationem quindecim annos vel circa.

ANNOTATA.

a Lippa panis, bucella: ut enim hæc a Latino Bucca, sic Francis a Teutonico Lip, labium, dicitur Lippee.

b Pont-ars, Alberto Ar-pont-losquet, in via quæ Trecori ducit ad Land-wion.

c Carpentarius, faber lignarius Francis est.

d Leve: an idem qui infra num. 150 Lya? In tabulis reperio Lez & Ler?

e Firmatus, id est clausus, vulgari idiotismo, quo Fermer, dicitur claudere.

CAPUT IX.
S. Yvonis obitus & sepultura.

[64] D. Theophania de Pestuven Testis XVI dixit, [Aspirans ad mortem,] quod, per tres septimanas antequam moreretur, dixit eidem in Cætredam manerio suo & mariti sui, quod fuerat multum infirmus & crediderat mori, quod valde affectabat, dum tunc Deo placeret. Cui d. Testis dixit, quod non expediebat sibi Testi & multis aliis, qui ex ejus vita & doctrina plurimum proficiebant. Cui respondit, quod sicut ipsa vel quicumque alius gauderet, [jamque infirmus nihil de lecti duritia minuit.] si hostem suum vel inimicum vicisset; sic ipse de morte gauderet, cum inimicum suum per Dei gratiam se credebat vicisse. Abbas de Begar, Testis XIX, visitavit D. Yvonem in infirmitate, de qua mortuus est, per quindecim dies ante: & invenit eum in tunica super quamdam culcitram punctam modici valoris, quia sine palea: & habebat duos libros cum postibus sub capite loco pulvinaris. Et dum iret causa necessitatis, Testis qui loquitur posuit de palea super postes prædictorum librorum: & quando ipse rediit & vidit d. paleam, ipsam amovit. Sic etiam jacentem invenit Testis XVIII, quadam die lunæ, id est sexta die, ante mortem: & erat ibi præsens D. Gaufridus tunc Episcopus Trecor. cum pluribus tam Canonicis illius ecclesiæ quam aliis. Et (sicut deposuit Testis XVII, qui & ipse præsens aderat) idem D. Episcopus dixit postea eidem Testi, quod visitaverat D. Yvonem graviter infirmantem, & invenerat ipsum indutum super lectum, qui vilissimus apparebat, nec credebat quod erant nisi solum paleæ & vilissima coopertura. Et cum Episcopus reprehenderet eum, quod male erat; ipse dixit Episcopo, quod melius erat ita sibi quam aliter. Adfuit tunc etiam Testis III, qui dixit, quod culcitra illa puncta, parva & nigra (sive, ut ait Testis XXXVI) tota bruna de terra & pulvere, solummodo protendebatur usque ad pectus: vidit etiam paleas sub capite, & credit firmiter, quod subtus ipsis paleis esset lapis loco pulvinaris, quia hoc dicebant communiter adstanres.

[65] Die Martis aut sequenti credo accidisse, quod Testis XL refert ut actum in hebdomada qua decessit, [Celebrata extrema Missa,] cum scilicet D. Yvo adeo infirmus & debilis, quod se non poterat sustentare, sed sustentabatur per aliquos assistentes, Missam celebravit in capella suæ Villæ-Martini, ipsa Teste præsente etiam & vidente. Sane Sibylla, relicta qu. Raimundi de Grossillii de Rocha Deriani, ætat. ann.XLV Testis LII, cum audivit quod erat infirmus, ipsa, quæ erat prægnans de duobus pueris & nimis gravida, ivit ad ipsum pro confitendo, quia Confessor suus erat; die Mercurii ante Ascensionem Domini fuerunt viginti septem anni elapsi: & invenit eum in capella sua, & exuebat se vestimentis Sacerdotalibus, quia Missam celebraverat, & erat adeo debilis & infirmus quod vix se poterat sustinere. Imo Abbas Belliportus & D. Alanus le Bruc Archidiaconus Trecorensis sustinebant eum. [confessionem prægnantis audit.] Et quando fuit exutus, dixit Testi loquenti, Domina, quid vultis? Et ipsa sibi respondens dixit, Domine, audivi quod eratis infirmus, & volebam confiteri vobis. Et tunc D. Yvo assedit & audivit confessionem ipsius. De eodem die intelligi etiam potest Testis L, Joannes Autredy Rector ecclesiæ de Franchet diœc. Trecor. ætat. ann.L, qui, ut dixit, visitavit D. Yvonem cum Mag. Yvone Cognati tunc Officiali Trecor. per tres vel quatuor dies ante mortem in manerio suo; & invenerunt cum vestitum tunica & epitogio cum sotularibus seu botis suis in lecto suo, videlicet super terram, & habebat lapidem pro pulvinari ad caput. Et cum d. Officialis eum reprehenderet, quod sic jacebat, & non habebat subtus se saltem satis de paleis seu stramentis; D. Yvo respondit, quod non erat dignus habere, & quod sibi sufficiebat illud quod habebat.

[66] Ipso festo Ascensionis, id est tertia die ante D. Yvonis obitum, [16 Maji ipsemet facta Confessione] visitavit eumdem Gaufridus de Loanno, Rector ecclesiæ de Rupe-Deriani, Testis V, & audivit confessionem ipsius. Et tunc vidit eum in lecto, tunica consueta indutum & culcitra puncta præd. coopertum, & lapidem ad caput, sibi & aliis assistentibus verbum Dei prædicantem incessanter. Inter aßistentes autem fuisse potuit Testis XXI Gaufridus Arnaudi, Cantor ecclesiæ Trecor. ætat. ann. LXIII: nam & ipse visitavit eum in infirmitate qua decessit, per tres dies ante mortem ipsius: & tunc invenit eum in lecto, ubi erat modicum de stramine. [prohibet plebis concursum,] Eadem die præcepit Jabreto filio Rivallonis Testi XLI, quod iret ad ecclesiam suam, pro inhibendo gentibus ne venirent ad eum, & dicendo eis quod ipse erat in bono statu per Dei gratiam. Et hoc fecit fieri, ut dicit idem Testis, quia gentes, audientes ejus gravem infirmitatem, jam incipiebant ad eum confluere, & specialiter de sua parochia de Lohanec. Simili modo jacentem reperit die Veneris Guidomomarus de Haranen Testis XXIII, Parochianus de Lohanec ann. XL; & Derianus de Boisaliou Testis XLIV: & cum ipse qui loquitur dixisset ei, Domine vos non estis curatus, sicut dicebant gentes vestræ; ipse respondit, Deus novit, & extendit manus junctas versus quamdam imaginem Crucifixi, quam habebat ante se: & deinde ipso die Veneris recessit Testis qui loquitur.

[67] Guilielmus Adegau, de parochia de Ploeguiel, ætatis LXXV ann. Testis XXVI, [18 Maji recusat auxilium medici,] visitavit eum per unam diem antequam moreretur, & audivit quod dicebatur sibi, quod quæreret medicum. Et ipse respondit, quod numquam haberet medicum nisi Dominum nostrum Jesum Christum. Eadem autem die, scilicet Sabbati, de sero multum tardo, ut ait Dothovada Testis XL, ab annis undecim usque ad eum diem in ipsius domo cum marito & quatuor liberis commorata, vidit ipsa Testis D. Hamonem Gorec, Presbyterum Curatum ecclesiæ Trecorensis, [sacro Oleo inungitur,] D. Yvoni sacramentum extremæ Unctionis ministrasse: & audivisse ipsum D. Yvonem ipsum, inungentibus respondentem orationibus & aliis quæ in hujusmodi officio legebantur. Testis etiam IX tunc præsens, dixit, quod multum reverenter & devote d. Unctionem recepit, & quod ante conspectum suum in quadam fenestra habebat Crucem cum imagine Crucifixi, quam continue & cum devotione & reverentia respiciebat: & quod facientes Officium adjuvabat, dicendo Psalmos & alias respondendo. Interrogatus quis ministrabat sibi hujusmodi Unctionem, dixit quod D. Hamo Gorec, tunc Vicarius ecclesiæ Trecor. de & in cujus ecclesiæ parochia D. Yvo erat. Interrogatus de aliis adstantibus dixit, quod Mag. Yvo Cognati, tunc Canonicus Trecor. D. Gaufridus de Abbatia Presbyter, & quamplures alii, de quorum nominibus minime recordatur.

[68] Pergit autem Dathovada, & ait,quod Unctione facta D. Yvo loquelam amisit; & respiciens Crucem, junctis interdum manibus, [& moritur 19 Maji summo mane.] & devote & frequenter se signo Crucis signans & muniens, expiravit. De cujus ore spuma aliqua, vel aliud horridum naso, auribus, atque oculis non exivit: & quasi ridens & sudans omnibus assistentibus videbatur: & pulchrior & rubicundior, quam esset dum viveret, apparebat. Obiit autem Sanctus in crepusculo vel circa uti dixit Testis IX, interrogatus de hora; &, ut Testis I, interrogatus quando D. Yvo decessit; Dominica post Ascensionem Domini proxime præteritam, ut credit firmiter, fuerunt viginti septem anni. Annus igitur erat Christi MCCCIII quando Cyclo solis 12, [an. 1303.] lunæ 24, littera Dominicali F Pascha celebratum fuit VII Aprilis, atque ædeo festum Ascensionis XVI Maji, quam sequens Dominica numerabatur XIX mensis: qua die, tamquam S. Yvonis Natali, memoriam ejus festive celebrandam anno MCCCLXVI statuit Clemens VI, ut infra dicetur.

[69] Prædictus Testis IX, qui adfuerat cum inungeretur sabbati vesperi, [20 Maji ad ecclesiam Trecor. delatus,] ut vidimus, dixit, quod vidit in crastino eum mortuū in d. domo Villæ-martini de qua eadem die corpus fuit deportatum quasi eadem hora ad ecclesiam Trecorensem, d. Teste præsente & assistente, & quemdam cereum portante ante d. corpus, comitante etiam populi multitudine copiosa, tangente & osculante cum devotione maxima pedes & manus ipsius corporis. Testis porro XXXVI dixit, quod fuit unus de illis qui portaverunt corpus ad ecclesiam: & postquam fuit portatum ad ecclesiam, vidit ipsum expoliari raubis, [exuitur vestibus in quibus obievat:] quibus erat indutum, videlicet epitogio, tunica & camisia prædictis. Et tunc d. camisia fuit posita inter Reliquias ecclesiæ, & postea vidit eam inter d. Reliquias. Domina etiam Theophania Testis XVI dixit, quod fuit in sepultura D. Yvonis & de d. camisia, quæ D. Yvoni fuit repcrta induta cum mortuus extitit, habuit unum frustum, & partem etiam zonæ ipsius, quæ erat de modico ligamine laneo: quæ præmissa servat & custodit honeste, ut dixit loco Reliquiarum, propter sanctitatem ipsius probi viri. Item dixit, quod dum corpus ipsius D. Yvonis esset in fererro in ecclesia Trecorensi, multitudo copiosa populi virorum ac mulierum ex devotione maxima tangebat & osculabatur corpus ipsius; [& frequenti concursu honoratur.] & ornamenta quæ habebant, & annulos, & alia ornamenta eidem corpori tangere faciebant, credentes indubitanter ipsum D. Yvonem Sanctum fore.

[70] Atque hæc sunt præcipua eorum, quæ primo processu auditi Testes quinquaginta duo deposuere, de vita, virtutibus, miraculis & obitu S. Yvonis; ipse vero Processus hoc modo clauditur. Et ego Petrus de Clausello, Clericus Engolismensis, [Processum claudit Notarius,] publicus Imperiali auctoritate Notarius, supradictorū Testium productioni, receptioni, juramenti dictioni, examinationi, & Processibus factis a die sabbati ante Nativitatem B. Joannis Baptistæ, anno Domini MCCCXXX, Indictione XIII, Pontificatus sanctissimi Patris & Domini Joannis divina providentia Papæ XXII anno XIV, usque ad diem sabbati post festum B. Petri ad vincula inclusive, in civitate Trecorensi, per reverendos in Christo Patres ac Dominos, DD. Rogerium Lemovicensem ac Aiquilinum Engolismensem Dei gratia Episcopos, & Aymericum permissione divina Abbatem monasterii B. Martini de Troarvo Bajocensis diœc. Commissarios a Sede Apostolica deputatos, ad inquirendum de vita & conversatione & miraculis bonæ memoriæ D. Yvonis Hælorii, Presbyteri, sepulti in ecclesia Trecoren. una cum discretis viris Bartholomæo de Cella, Priore secularis ecclesiæ B. Mariæ de Gratiaco Bituricensis diœc. [coram testibus,] Guilielmo Soubril Æduensi, Jacobo Brachifortis Engolismensi Canonicis, Radulpho de Fayolia Archipresbytero de Thorofalen a, & Jacobo Rectore ecclesiæ de Asso b Axsolanensis diœc. & Notariis infra scriptis, præsens intersui, & de mandato dd. Dominorum Commissariorum ipsorum Testium depositiones, contentas in viginti sex rotulis pergameni, sutis superius seriatim, propria manu scripsi, una cum interlineaturis & rasuris factis in dictionibus septem … c & de eis mihi constat ad plenum, quia propria manu feci, & in suis rotulis consuetum apposui signum meum: præsentibus interpretatoribus venerando in Christo Patre D. Aufredo Abbate monasterii de Bona requie d Ordinis Cisterciensis Corisopitensis diœcesis, [& interpretibus.] ac Magistris Harvæo de Ploezmec Venetensis & Briocensis ecclesiarum Canonico, Ollivario de Curia Leonensis diœcesis. Scilicet interpretibus opus fuit, quia Testes Britonice loquebantur.

ANNOTATA.

a Thorofalen. Nescio in qua diœcesi requirendus hic Archipresbyteratus sit.

b Axsolanensis diœcesis nusquam nota est; adeo ut omnino scriptio vitiata hæc sit, cui corrigendæ nec conjectura quidem idonea occurrit.

c Interlineaturæ & rasuræ, in textu factæ, id est. supplementa & correctiones.

d Abbatia de Bona-requie, vulgo Bonrepos, Corisopitensis diœcesis Ordinis Cisterciensis, condita anno 1184.

CAPUT X.
Miracula post mortem S. Yvonis, ac primum varii suscitati a morte.

[71] Cvm in Processu præcedenti pauca dumtaxat Yvonis adhuc viventis miracula essent probata, nec fere ex professo, placuit specialem de miraculis Processum condere, continuando ordinem Testium post ultimum in priori numeratum Quinquagesimum secundum. Sed de anno, mense, die, [Secundus Processus a Teste 52 usque ad 249 extensus.] quibus hic Processus cœptus institutusque ac finitus sit, nihil dicere possumus, quamdiu eum ex Ms. codice non habemus nisi initio ac fine mutilum. Primus qui offertur nobis est Testis LXXXI. Perierunt ergo Depositiones Testium præcedentium viginti octo. Deinde rursus, post depositionem Testis CX, offertur hiatus novus, per quem desiderantur Depositiones quindecim: quam multi autē desint post Testem CXXXV, qui in prædicto Codice ultimus est, nesciremus, nisi in Actis pro Canonizatione ipse Pontifex dixisset, universim auditos esse Testes CCXLIX. In hoc depositionum tam multarum defectu, optimum nobis videtur sequi ordinem in Summario servatum, [in Codice mutilus, suppletur ex summario miraculorum.] ipsam tamen miraculorum narrationem immediate accipere ex verbis Testium quoties illa suppetunt; ubi autem desunt, referre strictam cujusque beneficii memoriam cum suis Testificationibus, quemadmodum in Summario exprimuntur. Primus ibi titulus est de miraculis, quæ Deus est operatus in persona ipsius Yvonis ipso vivente, & continet casus particulares novemdecim, pro miraculis habitos, & præcedentibus capitibus, prout occasio ferebat, insertos. Postea sequitur de miraculis ipsius Yvonis post obitum, & primo de mortuis suscitatis atque a mortis periculo liberatis. Hinc autem incipientes invenimus

[72] Quod Raymundus filius Alani Ruffi, parochiæ de S. Brioco Trecor. diœc. æt. XIV ann. vel circa, de sub rota & aqua molendini Henrici Duaut extractus mortuus, & pessime vulneratus in capite & aliis locis corporis sui; voto per Gaufridum Morvani D.Y voni emisso, [juxta quod dicuntur mortui suscitati,] ut ipse redderet sibi vitam, & d. Gaufridus faceret sibi reddi cingulum de cera secundum longitudinem corporis sui; recuperavit spiritum & vitam. Testificantur per visum & præsentiam sui Yvo Bruni Testis LX, & Gaufridus Morvani Testis LXIX, Yvo quidem, dicens quod ipse fuit cum aliis ad extrahendum de sub rota & aqua d. Raymundum; & intravit aquam ipse Testis usque ad guttur. [puer sub rota molendini contritus.] Et dixit certissime, quod Raymundus fuit extractus mortuus & pessime vulneratus in capite, ore, spatulis & aliis locis corporis sui, & totus confractus & denigratus. Et vidit & audivit, quod Gaufridus Morvani vovit eum D. Yvoni: & voto emisso post aliquod intervallum vidit d. Raymundum recuperantem spiritum, & gementem multum debiliter. De verbis voti dixit, quod d. Gaufridus dixit hæc verba vel similia, Sancte Yvo, vobis reddo & voveo istum hominem, ut reddatis sibi vitam: & ego faciam vobis reddi pro ipso cingulum de cera, secundum grossitudinem corporis sui. Interrogatus quanto tempore fuit sub rota & aqua; dixit, quod bene fuisset una parva Missa celebrata: & stetit inter extractionem aquæ & recuperationem vitæ quasi per idem spatium, quod nulla signa erant in eo, & omnes qui presentes erant reputabant eum pro mortuo. Gaufridus vero dixit, quod ipse & quidam alii extraxerunt d. Raymundum de subtus aqua & rota d. molendini: & ipse Testis flexis genibus lacrymando D. Yvoni d. Raymundum vovit; & deinde vidit quod d. Raymundus incipiebat vitam recuperare, audiens ipsum gementem. Interrogatus, quanto tempore fuit sub rota & aqua; dixit, quod per spatium unius leucæ, ut sibi videtur, & extra aquam, antequam recuperaret vitam, per spatium unius leucæ & ultra. Raimundus LXVIII Testis, ipse resuscitatus, restificari videtur de casu suo sub rota & aqua d. molendini: & licet dolorem magnum sentiret in principio casus, tamen postea nihil sensit, quia omnino spiritum exhalavit. Deinde invenit se in domo propria post duos dies positum super lectum: & tunc sensit dolorem maximum in omnibus membris, maxime in capite. Et demonstravit vobis vestigium vulneris; & erat ætatis XVI annorum vel circa, ut credit: & credit vitam recuperasse meritis d, Yvonis: De voto testificatur, per auditum dici; & de fama, asserit.

[73] Quod Alanus filius Adevoræ, relictæ Guidonis parochiæ de Prato Trecorensis diœcesis, mortuus fuit post nonam circa vesperas: [alius febri continua extinctus,] & d. mulier ejus circa mediam noctem invocavit flexis genibus D. Yvonem, dicens, Peto a vobis filium meum: & si resuscitatis eum mihi, omnibus diebus vitæ meæ jejunabo quarta & sexta feria & sabbato, & sexta feria in pane & aqua, & nunquam utar vestibus lineis: & crastinum circa auroram, meritis d. Yvonis, fuit suscitatus; & vixit postea per quindecim annos, habens unam partem narium clausam. Testificatur Adevora, [Teste matre quæ eum devovit,] LIII Testis, mater d. Alani, asserens de morte & de resurrectione d. filii sui meritis D. Yvonis, & de voto a se emisso: & quod ipsa Testis clausit sibi os & nares: & vidit eum facientem singultus, prout consueverunt favere morientes: & de lecto posuit eum super terram, & vigilaverunt eum per totam noctem sicut mortuum: & stetit mortuus ab hora vesperarum usque in crastinum circa auroram. Et dum volebant eum ponere in sudario, ipsa Testis vidit eum vertentem ad se, & petiit aquam: & postea dixit matri, Magnum laborem dedistis mihi. Interrogata, quis clausit sibi oculos & nares & os; respondit, quod Alanus Hilarii & Catharina, diu post mortem per spatium dimidiæ leucæ. Addidit etiam, quod post mortem emisit magnam quantitatem sanguinis, & erat frigidus sicut glacies. Interrogara, quam infirmitatem habuerat; respondit, quod continuam: & octavo die infirmitatis suæ fuit mortuus, [cum duabus resuscitati sororibus.] Catharina LIV Testis, soror d. Alani, videtur accordare cum Adevora matre prædicta, de morte & invocatione, voto, resuscitatione, & de tempore per sui præsentiam; sed de infirmitate nihil dicit: de signis autem mortis dixit, quod fuit frigidus, rigidus & pallidus, a dicta hora mortis usque ad horam qua revixit. Leveneza, LV Testis, soror d. Alani, videtur accordare cum d. Adevora matre sua, de voto & resuscitatione prædictis, de signis ante mortem præcedentibus, & de tempore quo postea vixit: & scribitur in libro dixisse sicut Catharina soror sua, Testis immediate præcedens.

[74] Quod Aymericus, filius Hamonis parochiæ de Lannuyon, puer decem annorum & plus, fuit submersus in brachio maris vocaro Leguier: [Tertius, submersus in mari,] & mortuus inde extractus, ad domum paternam portatus; mansit mortuus per spatium duarum leucarum. Et superveniens mater ejus, flexis genibus, cum magno clamore, vovit eum D. Yvoni: & continuo puer aperuit unum oculum, & vocavit matrem. Testificari videntur. Joanna LXXIII Testis, soror patris d. Aymerici, de submersione & extractione, per auditum dici: [attestantibus ejus sorore,] quo facto ipsa Testis supervenit, & vidit puerum extractū de aqua, frigidum & mortuum. Deinde præsente se Teste, fuit ad domum paternam sic mortuus deportatus: & cum præparetur pro sepeliendo, mater d. pueri supervenit: & cum vidit puerum mortuum, flexis genibus & cum magno clamore, vovit eum D. Yvoni. Et continuo puer aperuit d.oculum, & vocavit matrem: & mater ad eum dixit: Fili mi, ubi fuisti? Qui respondit, cum quodam Domino Albo, qui me de fovea traxit, in qua submersus eram. Interrogata, quomodo scit præmissa; dixit, quod postquam fuit extractus de aqua dictus puer, ipsa Testis semper fuit præsens in omnibus. Interrogata, quanto tempore vidit eum sic mortuum; dixit, quod per spatium duarum leucarum & amplius: & quia erat pallidus & frigidus; & quia non habebat spiritum neque vitam, prout vidit ipsa Testis, ipsum tangendo cū diligentia & palpando. Interrogata cujus ætatis erat tunc d.puer, dixit, quod undecim ann.vel circa. Catharina, LXXIV Testis, cognata & vicina d. Aymerici, dixit, quod audiens gentes clamantes, cucurrit, & invenit d. filiū mortuū super quamdā ripā: [cognata,] & vidit quod gentes puerum agitabant & palpabant, & nihil in eo inveniebant spiritus neq; vitæ. Deinde portaverunt eum super quadam scala ad domū patris sui: & vidit paulo post matrem d. pueri supervenientem, quia absens fuerat: & cum vidisset filium sic mortuum, cœpit alta voce clamare, Sancte Yvo, peto a vobis filium meum, & vobis voveo eum. Et statim d. puer aperuit unum oculum, & levavit manū, & dixit: Ubi est mater mea? Interrogata, quomodo scit præmissa; dixit, quia fuit præsens: & d.puerum fuisse mortuum credit firmiter, quia omnia signa mortui habebat, tenendo oculos clausos, & omnia membra sua erant frigida & rigida, & quia pro mortuo reputabatur absque dubio ab omnibus qui eum viderant. Interrogata, si eum ante cognoscebat; dixit quod sic, quia cognatus suus & vicinus erat. Interrogata, quanto tempore vidit eum sic mortuum; dixit, quod fere per spatium trium leucarum. Interrogata, si emisit de ventre aquam; dixit, quod sic, quantū teneret palma manus. Harvæus, LXXV Testis, [& vicino, qui vidit submergi & extrahi.] dixit quod dū ipse & d. Aymericus balnearent se in brachio maris vocato Leguier; d. Aymericus submersus ibidē remansit, ipso Teste præsente & vidente. Post quæ quidam vocatus Rogalvey se expoliavit, & d. submersum perquisivit, & invenire non potuit; & exiens, aliquantulum quievit, quia fuerat fatigatus. Et iterum secundo, & tertio similiter perquisivit: & tertia vice invenit, & mortuum extraxit, & portavit versus domum patris d. submersi. Deinde in crastinum vidit ipse Testis d. Aymericum, vivum & sanum, sicut prius.

[75] Quod Yvo, filius Savimæ, relictæ Rivallonis, parochiæ de Ploneguiel, diœcesis Trecorensis, puer decem annorum, [Quartus pertriduum exanimis,] die Jovis Cœnæ Domini circa mediam noctem, exspiravit: & die Dominica, in Festo Paschaæ in Vesperis, d. mater ejus invocavit D. Yvonem, & ei d. suum filium vovit per hunc modum; O sancte Yvo, vobis reddo filium meum, & promitto vobis dare candelam ceream, in longitudinem & grossitudinem ipsius. Et statim, ipso mensurato, sensit & vidit signum vitæ in filio suo: & resurrexit, & postmodum vixit usque post festum Nativitatis Domini. Testificatur Savima, LVI Testis, mater resuscitati, [teste matre.] per sui præsentiam: & quod ipsa & filia sua d. Yvonem mortuum extraxerunt, portando eum mortuum per civitatem Andegavensem, quærendo eleemosynas pro sudario, & pro sepeliendo, & quærendo Presbyterum qui eum sepeliret: & propter solemnitatem diei Veneris & Sabbati & Paschæ, Presbyterum non potuerunt invenire qui eum vellet sepelire. Et die Dominica Paschæ circa Vesperas, d.testis invocavit D. Yvonem, & puer revixit: & usque ad d. horam qua revixit, fuit pallidus, frigidus & rigidus, & habuit oculos & os clausos, nec se movit, nec aspiravit, nec bibit, nec comedit, nec signa vitæ apparuerunt in eo. Et credit firmiter, quod filius revixit ad invocationem & per miracula D. Yvonis. Et addit de fama d. miraculi Andegavis, & in Civitate & diœcesi Trecorensi.

[76] Quod Alanus, filius Yvonis Cadiocy, de parochia Plebis-parvæ, ætatis unius anni & dimidii vel circa, [Quintus submersus in fossa domus,] submersus & mortuus in aqua fossati juxta domum Joannis, & inde extractus, & mortuus per spatium eundi quartam partem unius leucæ vel circa; postmodum ad invocationem D. Yvonis, & matre, & avo ipsius pueri, & multis aliis rogantibus D. Yvonem, quod redderet ipsi puero vitam; & matre & patre & avo promittentibus dare candelam ceream de uno denario, & unum denarium pro offerenda annuatim; factis voto & invocatione hujusmodi, statim d. puer revixit, & signa vitæ apparuerunt in eo, & adhuc vivit. Testificantur per sui præsentiam, Basilia, [testibus matre, avo & patre.] mater d. Alani LV Testis, quod ipsam de fossato extraxit, & ipsum tetigit: & erat frigidus, rigidus, & pallidus; & habebat oculos clausos, & non aspirabat: & credit firmiter quod erat mortuus. Joannes, LXVI Testis, videtur in omnibus accordare cum Basilia. Item Yvo Cadjocy, LVII Testis, pater d. Alani.

[77] Quod Joannes, filius Petri, parochiæ S. Melani, diœcesis Trecor. puer viginti quatuor annorum vel circa, [Sextus sub rota molendini,] de sub rota molendini de Monte Relaxo, & de sub aqua extractus, mortuus & frigidus & confractus; dum portaretur, superveniente matre, clamando & plorando, vovente eum B. Yvoni, statim puer resumpsit vitam, & in crastinum fuit curatus & sanus. Testificari videntur. Reliotus, LXXXV Testis, qui (ut dixit) sub rota d, molendini & sub aqua puerum adinvenit, [teste eo qui mortuum extraxit,] & ipsum extraxit de aqua mortuum & frigidum: quod post votum matris statim puer resumpsit vitam, aliquantulum se movendo: & addit quod in crastinū vidit eum sanum & lætum: & credit firmiter hoc meritis B. Yvonis contigisse. Interrogatus quanto tempore fuit sub aqua d. puer; dixit, quod per spatium quartæ partis unius leucæ. Interrogatus, quomodo scit eum fuisse mortuum; dixit, quod propter signa mortificationis, palliditatis, frigiditatis, immobilitatis totius corporis, & denigrationis labiorum, quæ erant in eo. Yvo, LXXXVII Testis, dixit, [& eo qui domum retulit;] quod supervenit quando puer fuit extractus de aqua, & erat mortuus vere & frigidus; & ipsum portavit ad domum patris. Et de voto matris videtur concordare cum supra proximo Teste; & in crastinum vidit eum sanum & curatum. Interrogatus, quomodo scit, quod erat mortuus; dixit, quod sic videbatur sibi, pro eo quod non habebat spiritum nec calorem in se, nec colorem: & quod totum corpus ejus erat ruprum & tritum sub rota d. molendini, unde fuerat extractus, ut audivit. Margilia, [ipsisque, qui pro eo voverunt matre] LXXXVI Testis, mater d. Joannis resuscitati, asserit de morte d. Filii, & de voto a se emisso: & addit, quod eum vovit ad sepulcrum d. Yvonis cum candela suæ longitudinis. Quibus dictis, vidit quod vitam recuperaverat, & in crastinū ex toto curatus fuit, licet ipsa Testis crederet quod numquam curari posset, quia ossa pueri totaliter erant fracta a posteriori parte. Et hoc scit, quia tetigit eum cum magna solicitudine, nec videbat nec sentiebat in eo aliquod signum vitæ, & qui aderant, ipsum omnino mortuum reputabant. Interrogata, quanto tempore vidit mortuum sic puerum & infirmum; dixit, quia quamdiu diceretur oratio Dominica vidit eum mortuum, & in crastinum curatum. Petrus, LXXXIV Testis, pater d. liberati, [ac patre.] dixit, quod quando vidit puerum primo post d. casum, erat puer totus confractus & denigratus, licet vitam recuperasset; & de voto uxoris suæ per audiditum dici, & quando vitam recuperaret vidit etiam quod iterum vovebat. In aliis videtur accordare cum prædictis.

CAPUT XI.
Alii quidam vivificati, etiam ante partum mortui: puerperæ adjutæ

[78] Quod Joannes, filius Joannæ de Vau, parochianus Plebis-parvæ, ætatis unius anni cum dimidio, in fonte cecidit, qui est prope domum d. Joannæ, [Resuscitantur, infans in fonte submersus,] profundo spatio quatuor pedum & ultra, pleno aqua; & ibidem submersus & mortuus, fuit inde extractus: quem dicta mater ejus vovit B. Yvoni, de una candela quolibet anno, ut redderet ei vitam, & faceret in eo miraculum: & statim facto voto puer revixit, & adhuc vivit. Testificatur Joanna, CLXVII Testis, mater d. resuscitati, asserens de casu pueri in fonte: tamen non erat præsens quando cecidit, [testibus matre] sed cum Derianus eū extraxit exinde. Et addit Testis loquens, & de voto a se facto, & de resuscitatione d. pueri asserit; & quod stetit mortuus ab hora meridiei usque ad horam nonam; & quod erat niger in facie, frigidus & rigidus, excepto collo, quod videbatur fractum. Derianus, frater d. resuscitati, CLXVIII Testis, qui extraxit d. puerum de fonte, videtur concordare cū Joanna matre sua prædicta: [& fratre:] & addit quod nulla signa vitæ apparebant in eo.

[79] Quod quidam puer, interfectus a quodam equo, portatus mortuus ad sepulcrum Yvonis prædicti, & ab astantibus ipso invocato ut eidem vitam restitueret, revixit; nec in aliquo dolebat, ut dixit. [interfectus abequo,] Testificari videntur frater Guillelmus. CCXXIX Testis, quod dum intraret Civitatem Trecorensem vidit puerum mortuum: & apparebat deinde in capella, in qua jacet corpus B. Yvonis, mortuum portari ad & juxta sepulcrum B. Yvonis: & vidit ibi d. puerum jacentem sic mortuum: & post finem Missæ vidit eum habentem oculos apertos, nec in aliquo dolebat, [testibus duobus qui mortuum viderunt:] ut dixit. Et dum celebrabatur Missa, gentes quæ astabant invocabant d. Yvonem, ut eidem puero vitam restitueret. Dominus Lucas, CCXXX Testis, dixit, se vidisse d. puerum mortuum, antequam Missa inciperetur, & ea durante; Missa vero finita, dum dicebatur Euangelium S. Joannis, dum adstantes clamarent; Sancte Yvo, Sancte Yvo; puer apperuit oculos, & revixit. De signis mortis, dixit, quia vidit eum ejicientem spumam per os, sicut mortui consueverunt, & pallidum.

[80] Quod Guillelmus, filius Alani, parochiæ Gazualon diœc. [submersus in stagno,] Trecor. ætatis viginti annorum vel circa, submersus in stagno vocato de Portu-Magno, a & inde extractus frigidus & mortuus; voto & promissione, de solvendo quolibet anno unam candelam suæ longitudinis, per matrem ejus d. Yvoni emisso; sic mortuus, ad domum propriam portatus, eadem die per spatium unius leucæ recuperavit vitam; & fuit sanus, & adhuc est vivus & sanus. Harvæus, LXXVI Testis, dixit, quod mense Julii, ut sibi videtur, ante horam Tertiæ, audiens clamorem dicentium, Occurrite; sic audiendo per spatium dimidiæ leucæ, ivit ad stagnum prædictum, & intravit, & quærebat d. submersum, dicendo, Sancte Yvo, auxilium, auxilium. [teste eo qui extraxit,] Et hoc dicens, dictum submersum invenit, & extraxit, & posuit super ripam frigidum & mortuum. Et exinde venientes pater & mater clamaverunt, & dixerunt, Sancte Yvo vobis vovemus filium nostrum, & promittimus vobis solvere quolibet anno unam candelam suæ longitudinis. Et postea eum sic mortuum, ipso præsente, ad domum propriam portaverunt. Et eadem die post meridiem vidit eum sanum & vivum: & credit quod meritis d. Yvonis. Et adhuc est vivus & sanus, sicut fuit exhibitus coram nobis. Interrogatus quanto tempore fuit sub aqua; dixit, quod per spatium unius leucæ magnæ: & vidit eum mortuum extra aquam per spatium tertiæ partis unius leucæ, & erat frigidus, rigidus & decoloratus omnino, tamquam mortuus: & ipsum omnes, qui erant præsentes, mortuum reputabant. Alanus, LXXVII Testis, pater d. resuscitati, videtur concordare cum Harvæo prædicto: [& patre qui vivit,] sed de voto a se emisso dixit, de reddendo quolibet anno unum denarium. Et mater dixit, per eadem verba; excepto quod addit de candela prædicta: & asserit de fama. Guillelmus, LXXVI Testis, ætatis duodecim annorum, [ipsoque resuscitato.] ipse resuscitatus, dixit, quod bene recordatur, quando cecidit in stagno. Interrogatus, si mortuus fuit sub aqua; dixit, quod sic. Interrogatus, quomodo scit; dixit, quia nihil sentiebat, & sic audivit postea dici ab aliis. Interrogatus de tempore, dixit se nescire: tamen tunc ponebatur linum in aqua.

[81] Quod cum Rollandus, filius Gaufridi parochiæ de Bothlazas diœc. Trecor. puer ætatis sex annorum vel circa, fuisset submersus in aqua vocata b Guindi, circa horam meridiei; Gaufridus pater ejus prædictus accurrens, [item alius,] intravit aquam festinanter, dicendo; Sancte Yvo, voveo & recommendo vobis filium meum: & invenit, & extraxit eum mortuum: & circa solis occasum revixit. Testificantur Gaufridus, LXXXI Testis, pater d. pueri, qui eum extraxit (ut dixit) mortuum: [reste patre qui extraxit,] & quod nulla signa vitæ erant in eo, imo erat omnino frigidus & dealbatus, & collum habebat denodatum, sicut moris est mortuorum: & quod a tempore quo audivit clamorem, usquequo extravit eum, ivisset homo plane per unam leucam: tamen credit quod diu fuit sub aqua, quia ita erat frigidus & dealbatus, & erat profunda dicta aqua per unam brachiatam. Prima, LXXI Testis, dixit, quod vidit dictum puerū, [& vicina quæ adfuit.] quando cecidit in aqua; & exclamavit Gaufridus supra proximus Testis, qui occurrit: & tetigit puerum prædictum frigidum & mortuum, & portavit eum mortuum: & audivit patrem d. Rollandi invocantem S. Yvonem: & præmissa vidit & audivit, & præsens fuit. In aliis videtur concordare cum superiore Teste, qui cucurrit & tetigit, excepto quod de resuscitatione nihil dicit, sed Inquisitores Apostolici addunt, quod ipsi viderunt d. Rollandum, sanum & vivum in præsentia sua, præsente etiam ipsa quæ loquitur; & testante, quod ille erat puer.

[82] Quod Henricus Olliverii seu de Monstier, Corisopitensis, submersus in stagno magno hospitii de Plelovan; & mortuus, ut credebatur, inde extractus; [item tertius submersus.] recommendatione & voto per Joannam dominam d. Henrici ad d. Yvonem pro eo emissis, revixit. Testificantur. Rollandus, LXIII Testis, qui dixit, quod ipsum extraxit de stagno: & quod tunc fuit quasi mortuus, nec habebat aliquod signum vitæ; & credebat & credit quod esset mortuus omnino, & id credebant omnes adstantes. Henricus, LXIV Testis, ipse liberatus, loquens de se, & de submersione & morte, & de voto d. Dominæ suæ, per auditum postea dici.

[83] Quod cum Theophania, filia Mabiliæ, uxoris Alani, [De trimula resuscitata,] parochiæ de Plelan Leonen. diœc, ætatis trium annorum, expirasset; ad invocationem d. Yvonis, & propter ejus merita, revixit. Attestatur Mabilia, mater d. Theophaniæ, LXVI Testis, per sui præsentiam. Et credit, quod propter continuam febrim expirasset; [deponit mater.] & quod ipsa Testis & multi alii flexis genibus & devote d. suam filiam d. Yvoni voverunt, & deprecati fuerunt, quod redderet sibi vitam. Et post votum cognoverunt & viderunt signa vitæ, incipientia apparere: & statim revixit, & adhuc vivit. De tempore, dixit, quod mortua fuit quadam die Mercurii sequentis, qua hora revixit præsente ipsa Teste. Interrogata quod signum mortis cognovit in ea; dixit, quod vidit eam facientem singultus mortis, & post expiravit, nec spiritus vitæ apparebant in ea: & ipsam per totam noctem vigilavit, & fecit præparari pro sepultura. Et firmiter credit, & fuit & est publica vox & fama, quod ad invocationem d. Yvonis & propter ejus merita, revixit. Et Inquisitores Apostolici asserunt, se dictam filiam vivam vidisse atque sanam. Theophania ipsa resuscitata, LIX Testis, per auditum dici pluries, & a pluribus per famam: & quod ita credit.

[84] Quod Guemireta, filia Rivallonis, parochiana de S. Sulliavo c Leonem, diœc fuit per annum furiosa & extra sensum, quod oportebat eam ligari pedibus & manibus. Et tandem idem pater suus adduxit eam sic furiosam ad sepulcrum d. Yvonis, [item suscitantur, furiosa, mortua ante sepulcrum Sancti,] pro sanitate habenda: & ibi fuit per septem dies ligata, quia mordebat quos poterat attingere, & ligamina per seipsam fuerunt dissoluta quadam die, quia expiravit. Et stetit ab hora Nonæ usque ad crastinum post magnam Missam mortua; & ipsam posuerunt in sudario, & fuerunt usque ad medietatem panni. Et tunc pater ipsius vovit ipsam d. Yvoni; & ipsa. Testis vovit se & sudarium exuit, & obtulit sudarium & candelas ardentes ad sepulcrum d. Yvonis. Testificatur ipsa liberata, LXI Testis, loquens de se & de in firmitate, & quod sic ducta sit ad sepulcrum d. Yvonis: sed quod fuerit mortua & posita in sudario, & de voto patris; & quando vovit se, quod sudarium exuit, per auditum ab ipso patre suo: & recordatur se vidisse hora prædicta se nudam & sudarium.

[85] Quod Amicia, filia Agnetis, de Plebe peverit Trecor. diœc, ætatis annorum vel circa, [& puella trimula.] infirma per tres menses, adeo quod videbatur per mediam noctem mortua; voto & promissione de solvendo duos devarios annuatim d. Yvoni, ut daret ei vitam, per patrem ejus factis, quod mortua videbatur, revixit sanata, & adhuc vivit. Asserit hoc Agnes LXII Testis, mater dictæ liberatæ, in omnibus ita esse.

[86] Quod Blancha, uxor Joannis de parochia de Guerrandia Nanneten. diœc. prægnans de vivo infante quem pluries senserat, [fœtus extinctus in utero 5 diebus,] sicut moris est mulieres prægnantes sentire; post stetit per quinque dies quod eum viventem non sensit, sed potius mortuum; & ipsum & ventrem suum frigidos: nec se movit de dictis quinque diebus: & alia signa mortis sentiebat, quæ sentiunt mulieres prægnantes, habentes mortuos in ventre infantes. Quod advertens dicta Blancha, vovit se d. Yvoni pro remedio partus ejus, reddere promittens candelam ceream, in longitudinem quantum erat longa & grossa, si infans veniret ad baptismum. Et invocatione & voto factis, venit peregrina ad sepulcrum d. Yvonis: & cum intraret ecclesiam Trecorensem, ubi corpus ejus requiescit, statim sensit infantem vivere, & in ventre palpitantem. Et venter ipsius Blanchæ adeo inflavit, quod d hardelonus, zonæ, & tunica quam habebat indutam circa ventrem, ruperunt. Et insans revixit; & postmodum infra duos menses peperit filium, qui vocatur Guillelmus: & vivit adhuc, & est ætatis decem annorum & ultra. Testificatur hoc ipsa Blancha, Testis CLXXXIX, loquens de se & de d. filio suo.

[87] Quod Marita, uxor Yvonis parochiæ de Plebeploec Trecor. diœc. peperit ante solis ortum partum masculum (ut videbatur, & credit firmiter) mortuum: & sic fuit usque post horam Primæ ipsius diei. [alius abortus,] Tunc Guillelmus Ductor vovit eum d. Yvoni, ut sibi redderet vitam, & mensuravit longitudinem ipsius: & statim dictus partus vocem emisit, qui adhuc vivit. Testificatur hoc ipsa Marita, CCXVI Testis, loquens de se & de dicto partu suo, qui erat frigidus & rigidus; nec vocem emisit post partum ut est moris; & alia signa mortis apparebant in eo.

[88] Quod cum Juzeta, mater Roberti de Blæzendet Leonen. diœc. pro pariendo laborasset per duos dies, [tertius,] ut credebatur, de infante mortuo; vovit se d. Yvoni, ut liberaret eam, & faceret infantem quem portabat venire ad baptismum, & daret ei duos denarios. Facto voto, antequam posset compleri salutatio B. Mariæ, peperit filium, qui vixit per undecim dies absque lacte, sustentatione victus, & alio nutrimento; & baptismum habuit: ita asserit Robertus, CCXXV Testis, filius dictæ Juzetæ: & quod dicta mater sua dicebat, quod per quindecim dies ante partum non senserat eum; imo stabat sicut mortuus, & credebat quod esset mortuus.

[89] Quod Mencia, uxor Oliverii de Fista diœc. Corisopit. prægnans laboravit pro partu quasi per quindecim dies, propter quod fuit effecta guttosa; & membra sua, maxime tibiæ & crura, fuerunt quam plurimum nigra effecta, [quartus.] & ipsa quasi mortua facta: demum ad invocationem d. Yvonis & votum emissum per Adenoram matrem ipsius (quæ vovit Yvoni Menciam & creaturam quæ erat in ea, & promisit sex denarios annuatim quamdiu viveret illa creatura, si salvaret Menciam, & illa creatura veniret ad baptismum) filiam peperit dormiendo & absque dolore, sine adjutorio obstetricis; & fuit etiam a gutta & infirmitate membrorum, tibiarum & crurium penitus sanata; & de aula mariti sui, post puerperium evigilata, sine cujuscumque adjutorio, ivit ad cameram ad lectum suum; & d. filiam nudam invenit absque macula sanguinis vel aliarum sordium, ac si fuisset pluries e balneata; & vivit, & habet maritum, & est multum devota; & jejunat per duos dies in pane & aqua in qualibet septimana. Testificatur hoc Mencia, CCXXVII Testis, ipsa liberata.

[90] Quod cum uxor Hamonis, parochiana de Plestin Trecor. [Adjuta puerpera, mortuo fœtu periclitans,] diœc. in pariendo per quinque dies laborasset, & emisisset brachium partus, toto residuo infra ventrem remanente, & sic stetisset per ipsos quinque dies; invocavit d. Yvonem, ut intercederet pro ea, ut ab isto periculo valeret liberari: & statim invocatione facta emisit partum mortuum, & fuit liberata. Testificatur Gaufridus, CLXXXI Testis, dicens quod obstetrix ostendit sibi brachium partus, dicens quod per quinque dies sic fuerat, & de vita mulieris desperabatur: & idem Testis consuluit uxori, quod invocaret d. Yvonem.

[91] Amo Villæ Goussy, Testis CIX, parochiana de Ploneguiel diœc. Trecor. [Lacte distituta puerpera,] ætatis quinquaginta annorum vel circa, dixit per juramentum suum, quod viginti anni sunt elapsi vel circa, quod quædam mulier parochiæ de * Plessy diœc. Trecor. de cujus nomine non recordatur ad præsens, habebat quemdam parvulum filium, qui valde aspere plorabat. Et cum dicta quæ loquitur interrogaret semel d. mulierem, quare filius suus rantum plorabat; illa sibi respondit, quia puer famescebat, & quia ipsa non habebat lac nisi modicum in altera de mamillis suis. Tunc ipsa quæ loquitur sibi dixit, quod ipsa voveret se S. Yvoni, & impetraret sibi gratiam de lacte, [ipsum ex voto impetrat.] quo posset suum filium enutrire. Et tunc mulier vovit se f ad partem: ut postea retulit eidem quæ loquitur. Et statim, ipsa præsente quæ loquitur & vidente, lac in mamilla quæ fuerat sterilis abundavit, ita quod visibiliter distillabat. Quo facto, statim ipsa quæ loquitur, flexis genibus gratias Deo reddidit & S. Yvoni, cujus meritis firmiter credit dictum miraculum esse factum. De die & mense, dixit se non recordari; tamen videtur sibi, quod fuit circa mensem Augusti. Interrogata, si dictam mulierem ante cognoscebat, dixit quod sic, per dimidium annum ante. Interrogata, quanto tempore, fuit illa mulier cum dicta mamilla sine lacte: dixit, quod a tempore quo peperit d. puerum, ut dicebat. Interrogata, cujus ætatis erat puer; dixit, quod unius anni, ut sibi per aspectum pueri videbatur.

ANNOTATA.

a Stagnum de Portu-magno, Alberto Porz-meur, qui puerum ait fuisse de Garlan prope Morlaix.

b Aquam Guindi, fluvium vocat Albertus, & parochiam unde natus puer Bolezan, quæ in tabulis videtur poni inter Morlaix & Guingampum.

c S. Sulliavus Abbas colitur 1 Octobris, ubi licebit hunc locum requirere.

d Hardelonus, an ab Hardéle puella, quasi puellariscinctus?

e Balneare, pro, Lavare, non videtur barbaris accensendum, cum inde ducatur nomen Balneator, primæ Latinitatis vocabulum.

f Ad partem, Francice Apart, seorsim.

* al. Plestin,

CAPUT XII.
Liberati a præsenti periculo mortis, invocato S. Yvone.

[92] Quod quidam homo de Morto a, ut dicebat, ad invocationem Yvonis fuit a mortis periculo liberatus, [Ter suspensus mortem evadit.] cum fuisset apud Mortum suspendio condemnatus, & tribus vicibus una die suspensus. Testificatur Laurentius, CXXIII Testis, asserens se vidisse (decem anni sunt vel circa) d. hominem venientem, & intrantem ecclesiam Trecorensem in camisia & braccis, cum corda ad collum, dicentem ac publice confitentem, & jurantem coram Officiali Trecorensi prædicta ita fuisse. Et asserit idem Testis, quod corda erat rupta: & quod in collo ipsius vestigia vulnerum, illatorum per prædictas suspensiones & cordam, manifestissime apparebant. Catherina, CXXIV Testis, videtur concordare, excepto de tempore; de quo dicit, quod XX anni sunt vel circa, ut firmiter credit. Ollivarius, CXXV Testis, scribitur in libro, quod dixit idem in substantia & effectu quod Laurentius. Gaufridus, CXXXI Testis, dixit etiam se vidisse & audivisse quemdam hominem, cujus nomen ignorat, dicentem & publicantem se a periculo suspendii fuisse Liberatum ad invocationem S. Yvonis. Et idem Testis vidit cicatrices, quæ præmissa esse vere ostendere videbantur.

[93] [Cæcus lapsus in profundum puteum,] Quod Gaufridus Rannou de Ploegrescaut, cæcus, ætatis L annorum vel circa, cadens hora Vesperorum vel circa capite deorsum in puteo novo, prope Crucem magnam cœmiterii Trecorensis, profundo per octo brachiatas b & ultra, & parum erat ibi de aqua; invocato ab ipso cadente & aliis personis pro eo d. Yvonis auxilio, postea circa prædictæ diei occasum extractus est vivus, licet vulneratus in capite: & adhuc vivit & est sanus, cum tamen alius homo in d. puteum cecidisset, & inde mortuus fuisset. Testificantur Floria, CLXIX Testis, de casu, [fere sine noxa educitur,] per auditum, quadam die Veneris: & statim cucurrit ad puteum, ubi erat d, cæcus, & vovit eum d. Yvoni, genibus flexis: & statim ivit ad ecclesiam, & obtulit duos denarios ad c truncum d. Yvonis: & post rediit ad puteum, & invenit eum extractum, vulneratum in capite. Et addidit, quod alius quidam cecidit in puteo prædicto, & ibi propter casum mortuus fuit, & ipsa vidit eum mortuum. Interrogata, per quod spatium fuit in puteo; dixit, quod quantum homo potuisset ivisse per spatium tractus quatuor balistarum. Interrogata, si vidit eum in puteo; dixit, quod sic, quia erat homo suus d ligius, & pernoctabat in domo ipsius Testis. Gaufridus Hilarii, CCXV Testis, [ex assertione 7 Testium præsentium,] dixit, quod, cum Gaufridus cæcus cecidisset in puteo plateæ Trecorensis, Prigentius vovit eum d. Yvoni, & commendavit ut possit habere Confessionem: & uxor Prigentii clamavit, Sancte Yvo, juva eum. Et vidit ipsum cæcum cadentem in puteo, adverso capite; & inde extrahi vivum: & adhuc vivit. Et eodem anno quidam invenis fortis in dicto puteo ceciderat, & propter casum ibi mortuus fuit. Et ipse Testis vidit ipsum vivum, & propter casum mortuum: & stetit in puteo per tractus quatuor balistarum, & non credit quod aqua esset alta per medium pedis. Rollandus, CCXVIII Testis, videtur narrare de casu & de extractione: & cum fuisset extractus, vidit eum quod non patiebatur, nec erat læsus, salvo aliquantulum in capite & in dorso, tamen sive periculo. Margilia, CXIX Testis, videtur concordare cum Gaufrido prædicto, de casu in puteum per visum, & de voto & invocatione, a se Teste & Prigentio tunc marito suo factis. Joannes, CCXX Testis, dixit, quod vidit eum extrahi vivum, & adhuc vivit, & audivit multos assistentes, invocantes d. Yvonem ut salvaret eum. Laurentius, CCXXII Testis, dixit, quod d. Gaufridus cecidit capite deorsum in puteo, qui est in foro Villæ Trecorensis prope cœmeterium ipsius loci; cujus profunditas est septem brachiatæ; videlicet una brachiata & dimidum vel circa cum aqua, & residuum sive aqua; & se mensurasse dicit. Qui cæcus licet fuerit in capite læsus, fuit tamen per invocationem d. Yvonis a mortis periculo liberatus. Interrogatus, quomodo scit; dixit, quia vidit eum in puteo cadentem, & audivit alte clamantem, Sancte Yvo, adjuva me; & postea vidit eum extractum de puteo vivum, in capite tantum vulneratum, dicentem quod cum cecidit & erat in puteo, nullum dolorem seu malum sentiebat: & fuit in puteo ab hora vesperarum vel circa quando cecidit, & circa diei occasum fuit inde extractus. Raolinus, CCCXXII Testis, dixit, quod vidit eum in puteo post calum, & vivit, & inde extraxit eum: & erat vivus, [& approbantium casum fuisse tetalem.] vulneratus tamen in capite magna plaga. Harvæus CCXXIII Testis, dixit etiam quod vidit Gaufridum cadere in d. puteum, hora vesperarum vel circa. Item dixit, quod d. Gaufridus habebat caput deorsum ad aquam putei, & pedes versus cælum elevatos; & sic erat in puteo post casum. Et extractus dicebat se non sentire dolorem, quia (ut dicebat) in omnibus d. Yvo juvit eum: & quod ad S. Jacobum iverat.

[94] Quod cum Henricus de Villa Guezenoci, Presbyter, cecidisset cum equo, [Liberantur, lapsus ex equo in aquam;] quem equitabat desuper pontem vocatum Pont-Ars, in aqua stagni, & de sub aqua fuisset per mediam leucam & amplius, ut sibi visum fuit; ad invocationem d. Yvonis a mortis periculo reservatus & liberatus est. Et in e maleta, quam portabat retro se ligatam, erant multæ litteræ & scripturæ, quæ in nullo fuerunt destructæ seu madefactæ. Testificantur ipse liberatus, CXXVII Testis, loquens de se, & de litteris: & de voto a se emisso addit, quod promisit ad honorem B. Yvonis unam Missam anno quolibet celebrare, & duodecim denarios annui redditus sibi dare. Oliva, CXXXVIII Testis, videtur concordare cum liberato: & dum d. Henricus sic caderet, audivit eum sic clamantem, Sancte Yvo, adjuva me, & a periculo me defende. Et vidit sub aqua totum ipium Henricum, qui credebatur mortuus & submersus: quem vidit postea liberatum ad invocationem prædictam. De maleta & litteris in ea existentibus, dicitur in libro dixisse, ut Testis immediate proximus. Yvo, CXXXIX Testis, scribitur in libro, quod dixit idem in omnibus & per omnia in substantia & effectu, quæ Testis immediate præcedens: & addidit, quod dum ipse Testis vellet juvare dictum Presbyterum ad exeundum de aqua; ipse inhibuit, dicens, Non indigeo, quia B. Yvo me juvit & adjuvat.

[95] [15 periclitantes a tempestate fractis jam remis,] Quod cum Dominus Joannes de Pestuven, Miles Corisopitensis diœcesis; & Payen de Monte-Villæ, Armiger; & alii numero quindecim vel circa, a manerio dicti Militis, vocato Roscolor, ad insulam Theven f, sitam in mari, distantem a terra per Leucam, navigarent, & essent prope insulam prædictam per jactum lapidis; insurrexit turbatio & tempestas, & navigando fuerunt fracti remi, turbatione & tempestate maris convalescente. Qui existentes sine remis in navi quasi plena aqua, & de vita non sperantes, voverunt se Deo & d. Yvoni, quod si ad portum salutis venirent, ipsius sepulcrum nudis pedibus & sine camisiis visitarent. Quo voto emisso statim navis, contra cursum & impetum maris, venti & tempestatis, se vertit; & ipsos recte duxit ad portum, de quo recesserant, liberos & incolumes. Testificantur Dominus Joannes prædictus, CXVII Testis, loquens in omnibus de se & de aliis: & quod hæc fuerunt bene sunt viginti quinque anni, circa festum omnium Sanctorum. Payen, CXVIII Testis, scribitur in libro, dixisse idem in substantia & effectu quod Testis immediate præcedens; excepto quod de tempore dixit, quod in hieme erunt XXII anni & ultra, ut credit.

[96] Yvo Textoris, Testis CXXVIII filius Olivarii cæci, parochianus de Plebe-Magna-Galtrei, diœc. Trecor. ætatis quadraginta annorum vel circa, dixit per juramentum suum, quod navis quædam, [item 2 naufragi, sociis submersis.] onusta terra appellata g marna, naufragium pertulit exorta subito tempestate: ipse vero, cum esset in eadem, & se in mari periclitari conspiceret, D. Yvonem in quantum poterat invocabat; vovens sibi, quod si meritis suis ab ipso naufragio evaderet, sepulcrum suum totus nudus visitaret; statimque tranquillitas facta fuit, & ipse tandem ab ipso naufragio liberatus. Interrogatus de tempore, mense & die; dixit, quod quadam die Sabbati, mense Junii istius anni fuerunt sexdecem anni, ut firmiter credit. Interrogatus de nominibus eorum, qui erant in d. navi: dicit, quod Joannes Tardi, filius dicti Tardi, de prædicta parochia & diœcesi oriundus, & saluatus a d. naufragio, sicut ipse; & sex homines alii, de quorum nominibus dixit se non recordari, quia tunc fuerunt ibidem mortui & submersi. Interrogatus de loco & hora naufragii; dixit, quod in mari quod est inter S. Mandetum h de Insula & Villam de Lezardieu diœc. Trecor. fuit d. naufragium circa nonam. Interrogatus, quomodo scit, quod d. Joannes sic evasit; dixit quod pro eo, quia ipse audivit pluries d. Joannem clamantem & invocantem S. Yvonem, & talia vel similia verba proferentem; Domine S. Yvo, adjuva me, adjuva me; & ego tibi voveo me visitaturam sepulturum tuam totus nudus, si evadam & salues mihi vitam. Interrogatus de loco & hora liberationis; dixit, quod in mari quod est propter Villam-Mouster, quod distat per unam leucam a loco naufragii supradicti, circa occasum solis. Interrogatus, si sciret nare; dixit, quod non. Interrogatus, quomodo de mari prædicto, quod est prope Villam-Mouster exivit hora prædicta; dixit, quod quidam convicini sui cum quadam navi advenerunt ibidem, & ipsum receperunt & extraxerunt de aqua. Joannes Lardi prædictus, Testis CXXIX, ætat. quadraginta annorum vel circa, super prædicto miraculo concordat cum Yvone Textoris; & dixit, quod sequenti die Lunæ ipse Testis & d. Yvo hujusmodi votum compleverunt.

ANNOTATA.

a Mortum, fortaßis vicus, Meur vulgo dictus, in silva de Poulamere prope Rohan.

b Brachiata, Francice Brassee, ulna.

c Truncus in ecclesiis ad eleemosynas excipiendas ponitur, qua de re vide Cangium.

d Homo-ligius dicitur, ratione feudi vel subjectionis, contra quemvis obligatus Domino suo.

e Maleta, diminutivum a Teutonico Male, pera.

f Thiven insula, an ea quæ nunc Insula Bassa dicitur, e regione Roscou?

g Marna, aliis Marga, quasi medulla terræ, utpote pinguis: nam Teutonibus Marg medulla est, & hujusmodi terra Margel iisdem appellatur.

h S. Mandeti insula, sinui Trecorensi proximum. Ipse S. Mandetus? Abbas colitur anniversarie 18 Novembris.

CAPUT XIII.
Alii, a præsenti morte divinitus erepti, per S. Yvonem.

[97] Quod cum Alanus de Treraurays, Miles diœc. [Equus cum famulo submergendus emergit,] Trecor. & ejus uxor cum aliis vellent transire per portum maris, vocatum Lanaber a, diœc. Veneten. & idem Miles palefredum suum cum b Valleto præmitteret in una navi, [tabardo c vultum obvolvens]; cum essent in mari per magnum spatium a terra distantes, d. palefredus [se præcipitavit de navi in aquam. Quo viso Alanus] valletum & palefredum recommandavit B. Yvoni, ut eos ei custodiret. Qua invocatione facta, d. valletus, extra aquam apparens remo se apprehendit; & nautæ eum ad se trahentes, ipsum receperunt, & in navi posuerunt: palefredus vero contra undas maris, ventos & fluctus sibi contrarios, se vertit, tabardo adhuc ante vultum remanente; & venit ad portum unde recesserat recta via. Testificantur, nobilis Alanus Miles prædictus, CLVIII Testis: & addit, quod viso miraculo hujusmodi, idem Testis cum aliis & cum palefredo, ad sepulcrum D. Yvonis, accesserunt peregrini: & quam cito palafredus ecclesiam intravit, & quamdiu ibi stetit, hinnire quasi gratularetur non cessavit; licet d. die nec altera esset hinnire consuetus. Nobilis Theophania, CCXXVI Testis, videtur concordare cum d. Alano marito suo de contentis in themate, & quod erat cum eo in miraculo.

[98] Quod cum Judicellus Omensy, parochiæ de Guiccastel; & Guido Cubis, [item naufragi sex ex 45 reliqui.] parochiæ Plebis-Petri de Plœsquellet, Corisopiten diœc. & multi alii, numero XLV, essent in una navicula in mari, distantes a terra; & dicte navicula, propter nimiam sarcinam & inundationes & ventum contrarium, aquas subintraret; Judicellus & Guido prædicti, videntes periculum, D. Yvoni se voverunt: & nihilominus navis & omnes personæ prædictæ aquas subintraverunt, & fuerunt submersæ, exceptis Judicello & Guidone prædictis, & aliis quatuor, qui periculum submersionis evaserunt. Testificantur Indicellus prædictus, CCX Testis, unus de liberatis prædictis, loquens de se & de Guidone socio suo & aliis prædictis: & addit, quod ipse Testis D. Yvonem invocavit per hunc modum & similem, O Sancte Yvo, vobis me reddo, & voveo reddere decem solidos quando potero, ut me saluetis. Et facto dicto voto, licet idem Testis aquas subintraret, tamen postmodum elevatus stetit fluctuando super aquas; quousque piscatores venerunt (qui tunc per spatium duarum leucarum, ut credit firmiter, distabant) & supervenientes, ipsos Testem & Guidonem, de mari extraxerunt. Et ad interrogata, respondens, dixit; quod de aqua non potavit, & quod aquas subintravit bis: & quod stetit, tam cadendo, quam ascendendo & fluctuando, per spatium quod posset per duas leucas ambulare. Guido, CCIX Testis, alter de liberatis, videtur concordare cum Judicello socio suo, de periculo & liberatione prædictis; & quod, dum navis aquas subintrabat, idem Testis D. Yvonem invocavit. Et cum aqua eum sursum reduxisset & super aquam fluctuaret, iterum D. Yvonem invocavit, quod saluaret eum; promittens sibi candelam ceream, in longitudine quanta erat longus & grossus: & ad invocationem hujusmodi remansit super aquas fluctuando, quo usque piscatores de Leonia, distantes per spatium duarum leucarum sicut firmiter credit, supervenerunt; & se & dictum Judicellum extraxerunt. Et credit firmiter & est fama, quod ipse & d. Judicellus & alii quatuor, ut sibi dixerunt, D. Yvonem invocaverunt, & evaserunt: & hoc unus alteri recitavit. In aliis videtur concordare cum Judicello, excepto quod de aqua multum potavit, quam postmodum evomuit.

[99] Quod Guillelmus Tornemina, Domicellus de la Hunauday, Briocen. diœc. [item eques ab æstu mani præventas,] fuit liberatus in mari a periculo submersionis & mortis, in d la Greva de Hylion prope S. Briocum, ubi fluit mare & refluit in die bis vel ter. Et quia videbatur venire mare, & volebat accelerare iter; cecidit in fovea cum equo. Et post cum equo surrexit: & ad ripam terra defecit equo, & cecidit iterato in mari. Et surrexit cum equo, ut prius; & iterato super equum, qui natabat, credidit venire ad ripam. Et separatus tunc ab equo, ivit ad profundum. Et tunc in profundo maris vovit se in corde Deo & S. Yvoni: & statim mare projecit eum superius; & postmodum, nescit quo modo, invenit se super curpam equi sui: & tenens se ad sellam, equus natando portavit eum sanum & incolumem ad ripam maris, & non potavit aliquid de aqua, & sanus exivit de aqua. Testificantur, ipse liberatus, CLXV Testis loquens de se, ita fuisse; & quod fuit in periculo, ut credit, per spatium dimidiæ leucæ; & credit firmiter, quod Deus eum liberavit a d. periculo, meritis & precibus D. Yvonis. Harvæus, CLXVI Testis, dixit, quod vidit d. Guillelmum & ejus equum, cadentes in aquam maris in magno periculo; adeo quod non nisi miraculose poterant evadere. Quod advertens idem Testis & plures alii, quos nominat, qui aderant, videntes mare advenire & de se dubitantes, fugerunt, D. Yvonem invocantes, & dicentes, Sancte Yvo juva eum; hujusmodi invocationem pluries replicando. Et postmodum vidit eumdem Guillelmum, super aquas elevatum ad ripam.

[100] Alanus Andreæ de Tredersec, diœc. Trecor. Testis LXXXI, [puer submergendus soluto globo herbæ quem conscenderat,] ætatis triginta annorum vel circa (ut dixit, & per respectum corporis apparebat) dixit per juramentum suum & deposuit narrando, quod semel quodam die Jovis, ut credit, dum esset super ripa aquæ marinæ, prope portum Lapidis-nigri juxta civitatem Trecorensem, una cum tribus aliis pueris, & recollegissent in simul unum globum herbæ marinæ vocatæ e Goumon; & idem qui loquitur ascendisset super dictum globum herbæ, infra aquas prædictas, causa deducendi dictum globum, ad domum paternam, sicut ducuntur naves. Et cum jam sic duxisset per aquas, quantum est jactus lapidis, ut dixit; dictus globus laceratus & expensus fuit per aquas prædictas; & dictus qui loquitur, de globo tunc jactavit se in mari, æstimans terram posse suis pedibus attingere: quod non potuit, quia aqua profundissima erat ibi. Et sic d. Alano super aquam remanente & clamante, Sancte Yvo, Sancte Yvo; audivit mulierem quamdam & pueros prædictos clamantes, qui ipsum bono Yvoni similiter devovebant. Et tunc paulo post, dum fluctus maris ipsum duceret, & fuisset sic in aqua per spatium dimidiæ leucæ, ut sibi videbatur, tenendo baculum suum in manibus, habens in his aquis circum circa totū corpus præter faciē; supervenit navis, in qua erat Alanus Clerici: qui surrexit de navi porrigens ei manum, & apprehendit eum trahens cum ad se infra navim. Sed ipse qui loquitur, surrexit, ut dixit, ab aquis, antequam dictus Alanus Clerici eidem porrigeret manus suas. Item addidit, quod pater ejus dixit sibi, quod volebat eum evertere, ut exiret aqua de ventre ejus: sed ipse qui loquitur noluit, dicendo, quod non expediebat, quia una sola gutta aquæ non intraverat corpus suum. Interrogatus cujus ætatis erat tunc, dixit quod decem annorum vel circa, ut credit. Interrogatus si sciebat natare, dixit, quod nec tunc, nec etiam nunc. Interrogatus quomodo stabat super globum, dixit quod stando erectus, sicut staret super navem. Ante hunc auditus Alanus Clerici, Testis XCIII dixerat; [attestantibus iis qui fluctuantens juverunt.] quod dum navigaret per brachium maris prædictum, cum aliis qui erant in navi, invenerunt super aquas maris d. puerum, jacentem supinum, ac si vellet dormire: & gentibus clamantibus, Sancte Yvo adjuva; navis cum ipso Teste appropinquavit ad locum, ubi erat puer taliter super aquas. Et ipse Testis apprehendit puerum, trahens eum ad se: & puer extensis manibus tenuit ipsum Testem ad collum, donec fuit infra navem: & sic evasit puer a periculo submergendi meritis D. Yvonis, ut credunt ipse Testis & alii qui ibi erant. Interrogatus de rempore; dixit, quod circa Nativitatem B. Joannis Baptistæ. Interrogatus, quanto tempore fuit sic super aquas; dixit, quod per spatium tertiæ partis unius leucæ vel circa, postquam audivit clamores. Concordat etiam Andreas Bonamici, Testis XCVI, pater prædicti pueri. Et Joannes Gregorii, Testis XCV, ætatis quinquaginta annorum vel circa, deposuit sicut Alanus Clerici; excepto quod dixit, quod bene vidit d. puerum se elevantem ab aqua, antequam d. Alanus sibi porrigeret manus suas; & bene vidit patrem d. pueri, volentem evertere dictum puerum, & quod dictus puer noluit.

[101] Quod cum Alanus de Laude hœz, parochianus de Plœnez Brioc. diœc. [iterum naufragus,] & Gaufridus Richardus & Hamo & alii essent in mari, fluxus maris duxit naviculam ad magnum lapidē, & fracta est: & statim d. Alanus D. Yvoni se vovit, promittens quatuor denarios annuatim. Et statim navicula frustatim dispersa, idem Alanus usque ad profundum maris cecidit: & aqua per os & per pectus, usque ad viscera, & non ultra quod sentiret, subintravit. Et postmodum aqua ipsum superius reduxit, & iterum vovit se sicut supra. Et quoddam lignum de navicula recipiens, se supra eum sustentavit, fluctuando ab hora Nonæ vel circa usque circa solis occasum. Et tunc supervenerunt Joannes & Alanus Seven, & ipsum susceperunt, & ad portum adduxerunt. Et dicti Richardus & Hamon fuerunt submersi: & d. Alanus evasit, meritis D. Yvonis, quia tunc se vovit eidem. Testificatur Alanus, CLXI Testis, ipse liberatus.

[102] Quod cum Arnaldus, filius Sibiliæ, Trecoren. diœc. [& alius periclitans:] cum nautis duxisset navem ante portum de Rupella f; subito facta fuit in mari tempestas cum maxima obscuritate, ita quod navis agitabatur cum periculo submergendi. Et tunc d. Arnaldus, cum duobus qui remanserant, invocabant D. Yvonem dicentes, Sancte Yvo adjuva nos. Et incontinenti apparuit quoddam [lumen] visibiliter super navem: & statim cessavit tempestas, & postea continuaverunt feliciter iter suum. Testificatur Sibilia, mater dicti Arnaldi, Testis LXXXVIII, asserens, quod hæc omnia narravit ei d. Arnaldus filius suus: & quia ipsa Testis post recessum d. navis recommendabat D. Yvoni navem, & filium, & alios.

[103] [item alius,] Quod cum Joannes Gat de Tredarzec esset in navi, in mari prope Portum-benedictum g, & alii quinque cum eo; tempestas fuit, & navis fracta est, cooperta fluctibus, & submersa. Tunc ipse invocavit D. Yvonem, & se vovit, quod si evaderet iret nudus ad ejus sepulcrum. Et statim invenit modicum frustum navis, quod habebat longitudinis unum pedem vel circa, & latitudinem trium digitorum: & cum eo natando, semper invocans D. Yvonem, ad spatium dimidiæ leucæ & plus; pervenit ad aliam navem: & sic evasit, & socii perierunt. Testificatur ipse liberatus, XCI Testis, loquens de se in omnibus ita esse.

[104] Quod ad invocationem D. Yvonis, Yvo, Guio, Lucas, & Henricus, [aliique.] parochiæ de Plœbalazuant Brioc. diœc. evaserunt de mari cum navi, periculo exposita super quadam rocha h, quæ post votum statim miraculose ad portum perducta fuit. Et alius evasit cum nave, fracta in anteriori parte contra quandam rocham. Et Alanus Clericus, parochianus S. Viliani, a periculo evidenti submergendi in mari, evasit, orta maxima tempestate. Testificatur Alanus le Cervesus, Testis CXLV, per auditum a dictis liberatis: & ipse tres naves fecit de cera ad eorum instantiam, & eas appensas vidit in Ecclesia Trecorensi juxta sepulcrum D. Yvonis.

[105] Quod cum Beneventa, uxor Yvonis Harvæi diœc. Trecor. [Infantula intra incendium servatur.] tradidisset pro custodia Agneti Narbonensi filiam suam, æt. unius anni vel circa, & ivisset ad campos, cœpit timere: & dubitans de filia sua prædicta, eam vovit D. Yvoni & domum in qua crat, ne filia periret, Et statim ad domum revertens, vidit fumum incendii, & currens intravit domum, & vidit quod fuerat ibi incendium; & d. filiam in cunabulis, & pannos usque ad umbilium consumptos & combustos, & filiam sanam & illæsam: & adhuc vivit. Testificatur Beneventa, CXVI Testis, mater dictæ filiæ suæ liberatæ, per visum.

ANNOTATA.

a Videtur indicari sinus ille maris, quem inter Venetos & Groizilium facit Vigelania, vulgo Vilaine, in Oceanum influens.

b Valletus Francis dicitur famulus: quod diminutive dici pro Vassaletus per quam verosimiliter censet Cangius, & de vocis hujus varia significatione erudite disserit.

c Transcribentis vitio mutilatum sensum oportuit utcumque supplere: res tota magis integre explicatur in sequenti Vita num. 107. Est autem Tabardus toga, non tantum senatoria, sed etiam viatoria seu militaris, manicas habens.

d Gallice la Greve, ita ut la solum sit articulus. Est autem Heliori ad latus orientale cujusdam æstuarii arenosi, 3 leucis circiter a S. Brioco, nomen a natura habens: quia Greva dicitur arena, sabulum, glarea marina, quandoque etiam Grena invenitur: & Parisiis reorum suppliciis notus locus ad Sequanam, la Greve nuncupatur.

e Goumon, seu (ut alibi scriptum) Govemon, infra num. 109 vertitur Alga.

f Rupella civitas cum portu apud Pictavos, Hugonotorum pertinaci defensione memorabilis, obsidente eam tandemque obtinente Ludovico XIII.

g Portum Benedictum, credo esse in æstuario Oderæ, infra Corisopitum mare subeuntis, ubi invenio vicum notatum Benodet, id est Benedictum.

h Rocha & Roccus, rupes.

CAPUT XIV.
Contracti & paralytici, ope S. Yvonis sanati.

[106] [Ad sepulcrū 7 hebaomadis perseverans contracta,] Quod Catharina, uxor Joannis de Gannetz oriundi de Plebe Joannis, nunc parochiana de Plestin diœc. Trecor. contracta manibus, pedibus, brachiis, & tibiis, quod ambulare non poterat, nec surgere, nec se pascere; & brachia habebat unum super aliud involuta & juncta, & manus clausas subtus spatulas sine assellas, & tibias junctas, & pedes unum super alium quasi ad modum Crucis. Et sic patiens & contracta, portata est ad sepulcrum d. Yvonis, pro recipienda sanitate: ubi fuit per septem septimanas vel circa, infirma ipsa, durante tempore sæpe dicto Yvoni se vovendo, & rogando quod ei daret sanitatem. Et cum non recuperasset sanitatem, ligata super equum, pro repatriando ducta, paulo post eadem die ad ecclesiam Trecorensem & sepulcrum d. Yvonis, suis pedibus rediit plenarie liberata. Testificatur Catharina, CLXX Testis, ipsa liberata, [& frustrato voto revertens;] loquens de se: & addit, quod cum duceretur, & esset prope Pontem combustum, distantem a civitate Trecorensi quasi per unam leucam; ipsa iterato vovit se magna devotione ad d. Yvonem: & respiciens versus d. ecclesiam ubi corpus d. Yvonis requiescit, dixit devote, O Sancte Yvo, quomodo ibo infirma? O Sancte Yvo, habeam per vos liberationem. Et his dictis, statim vidit maximum splendorem, refulgentem circa eam: ex quo fuit calefacta, & ipsius brachia statim fuerunt soluta, & manus apertæ, & pedes disjuncti & tibiæ, & plene fuit liberata & sanata a passione & infirmitate prædictis. Et statim per famulum dissolutis ligaminibus, quibus ligata fuerat super equum, per seipsam ad terram descendit: & sanata & plene curata, per se & pedes ad sepulcrum d. Yvonis peregrina est reversa, & suam oblationem obtulit. [iterum invocato Sancto, sanatur in via.] Interrogata de tempore, mense, & die, quibus sanitatem recepit; dixit, quod quadam die Dominica ante festum omnium Sanctorum: & ante fuerat contracta per unum annum & ultra. Interrogata, unde evenerat d. infirmitas; dixit, quod ex gutta & aliis infirmitatibus quæ sibi acciderant. Joannes Audreti, Testis CLXXI, cum ea videtur concordare de infirmitate, per visum: & quod sic contracta fuit portata ad sepulcrum d. Yvonis: & Alanus, Testis CLXXII, dixit, quod vidit ipsam detentam in d. ecclesia infirmitate prædicta & postmodum sanam.

[107] Quod Nicolaus de Guerrandia, Nanneten. diœc. paralyticus & contractus tbiis, [alius similiter post hebvmadas 5] quod ire non poterat; portatus cum quadriga ad sepulcrum d. Yvonis pro recipienda sanitate, & ibi manens quandoque ad sepulcrum, quandoque in hospitio, spatio quinque septimanarum vel circa; multoties invocans & se vovens Yvoni prædicto; tandem cum tristis & dolens quod non receperat sanitatem, computasset cum hospite in crastinum recessurus; nocte sequenti in camera ipsius apparuit magna claritas, quasi domus videretur incendi: & de mane surrexit sanus & curatus, dicens, Sanctus Yvo fuit mecum, & me omnino curavit: & ivit per se ipsum pedes, erectus, sanus & liberatus ad sepulcrum d. Yvonis cum sua oblatione. Testificantur, Helias, CLXXXVII Testis, asserens se vidisse d. Nicolaum paralyticum & contractum, in manibus brachiis & tibiis, & addit, quod tenebat manus clausas; brachia & tibias extendere non valebat, nec ambulare, nec surgere, nec super pedes stare, nec se pascere. Et sic paralyticus, apportatus fuit in uno carnello petegrinus ad sepulcrum d. Yvonis pro habenda sanitate: [domum reversurus,] & in domo patris & matris ipsius Testis fuit hospitatus, & stetit per quinque septimanas vel circa; & audivit multoties & frequenter idem Testis dictum Nicolaum se voventem d. Yvoni, & cum invocatione affectuosa & devota, per hunc modum aut similem; O Sancte Yvo, da mihi sanitatem, & ad tuum sepulcrum quamdiu vixero veniam quolibet anno, & dabo duodecim denarios annuatim, & candelam ceream de longitudine mea, & imaginem ceream. Et tandem circa finem quinque septimanarum, tristis & dolens quod non receperat sanitatem, computavit & satisfecit de expensis, in Crastinum (ut dicebat) recessurus. Et adveniente circa mediam noctem, [apparente per noctem Sancto curatur.] idem Testis evigilans vidit in camera, per ostium apertum & gernatum, tantum lumen & claritatem, quod visum fuit ei quod incenderetur tota domus. Et ipso Teste jacente iterum in dicta camera, apparuerunt lumen & claritas, ut supra. Et iterum consurgens idem Testis & Catharina soror sua, timentes quod combureretur domus, dixit dictus Nicolaus; Sanctus Yvo est mecum. Et adveniente circa auroram, d. Nicolaus invocavit: & viderunt eum stantem in pedes, sanum & curatum, dicentem, Sanctus Yvo fuit mecum, & me omnino curavit. Et ivit per seipsum pedes, sanus, erectus & liberatus plene; & candelam incensam & imaginem ceream obtulit ad sepulcrum: & postmodum ipsum vidit sanum, & hilarem, & curatum. Interrogatus, quanto tempore ante ipsum vidit infirmum; dixit, quod per quatuor annos & ultra steterat & fuerat sic infirmus. Catharina, CLXXVII Testis, videtur deponere de prædictis & concordare super contentis in articulo cum Helia fratre suo. Hadou, Testis CLXXXVI, videtur etiam corcordare cum prædictis Testibus.

[108] Quod Harvæus Goloviæ, parochianus ecclesiæ Trecorensis, oriundus de parochia de Plœnez diœc. Briocen. habens per duos annos vel quasi tibiam sinistram contractam, [item contractus tibiam sinistram,] quam extendere non poterat, sed tenebat eam retroversam ad crus conjunctam, & cum duobus baculis ipsum ire oportebat; stans multoties ad sepulcrum d. Yvonis, & ipsum invocans, & se vovens eidem quod sibi daret sanitatem; post, infra modicum tempus fuit sanus, & de dicta infirmitate curatus, & ambulavit rectus sine baculis per se ipsum. Testificantur Harvæus, CLXII Testis, ipse liberatus, loquens de se in omnibus; & addit, quod cum dormiret juxta sepulcrum d. Yvonis, audivit vocem quasi exeuntem de d. sepulcro, dicentem sibi; si offerres duos cereos ad sepulcrum meum, [de oblatione facienda cælitus monitus:] curareris. Et in crastinum obtulit. Et die sequenti, cum magna Missa celebraretur, exiens juxta sepulcrum, tibiam contractam extendit, & sanatus fuit. Et statim surgens, rectus & pedes per se ambulavit, sine baculis & adjutorio quocumque: & steterat infirmus per duos annos. Theophania, Testis CCXXII, videtur concordare cum dicto liberato per visum: & Gaufridus, Testis CCXXI, dixit, quod vidit eum per tres annos infirmum, & postea curatum: & audivit a dicto Harvæo, quod meritis B. Yvonis.

[109] Quod Amou, relicta Guillelmi Davidis, parochiana Plebis-Barbatæ Trecor. diœc. per quatuor menses contracta manibus, [& brachiis cruribusque contracta:] brachiis, tibiis & pedibus, quod surgere non poterat nec ambulare, ad sepulcrum d. Yvonis portata; ad ipsius Yvonis invocationem, sæpe & sæpius per multa temporum intervalla repetitam, plenam recepit sanitatem. Testificatur Amou, CLXIV Testis, ipsa liberata, loquens de se ita esse: & addit, quod manus non poterat aperire, nec brachia & tibias extendere, & quod per alios pascebatur & portabatur. Interrogata de loco ubi sanata fuit: dixit, quod in domo sua prædictæ parochiæ, & quod fuerat infirma per annum & ultra. Et postea scribitur: Et vidimus ipsam, sanam & directe ambulantem.

[110] Quod Joannes Guilloti, parochiæ de Louargat Trecor. [Item contractus,] diœc. paralyticus & contractus per duos annos vel circa, quod ambulare non poterat, nec surgere, nec tibias extendere (imo habebat & tenebat eas flexas, quasi junctas circa crura, tenendo unum pedem super alium quasi ad modum Crucis) invocatione & voto, per ipsum contractum & per ejus matrem, ad d. Yvonem emissis & factis; ipsa die tibias extendit, ambulavit, & curatus fuit etiam infirmitate guttarum, quibus gravabatur, quas postmodum non sensit. Testificantur, Joannes ipse liberatus, CLXXXII Testis, loquens de se in omnibus ita esse; & addit de infirmitate, quod oportebat quod per alium levaretur & portaretur, existens contractus. Interrogatus de tempore; dixit, quod die Dominica, ante festum B. Joannis Baptistæ proxime præteritum. Interrogatus ad cujus invocationem, dixit, quod ipse vovit se d. Yvoni, & invocans eum promisit circulum corporis sui cereum. Et in fine attestationis ejus est scriptum, Et nos vidimus ipsum Joannem sanum, & per se directe ambulantem: membra tamen habebat debilia & tenuia, propter ipsam infirmitatem de novo præteritam. Nobilia, avia dicti liberati, CLXXXV Testis, testificari videtur etiam de infirmitate per visum, & quod ipsa Testis & mater ipsius Joannis voverunt eum d. Yvoni.

[111] Yvo filius Yvonis Gatian, Testis CIII, parochianus de Bidernec diœc. [Item amissa memoria contractus puer,] Trecor. ætatis decem & octo annorum vel circa, ut dixit & audivit dici a parentibus suis; per juramentum suum dixit, quod balneando se in quodam fluvio vocato Taudi, juxta molendina S. a Inflanani d. parochiæ, perdidit memoriam, ita quod nesciebat quid faceret, nec etiam ubi esset. Et fuit hoc circa horam meridiei, ut dixit: de tempore, mense, & die non recordatur. Et addidit, quod durante hoc arripuit eum quædam infirmitas in manibus, & brachiis, & tibiis; ita quod brachia cancellata habebat, & tibias similiter, quod vix ire poterat: & lingua ejus & os erant ut combusta intrinsecus: sed ignorat, ut dixit, quomodo aut quando ista acciderant ei, nisi quod perdita memoria, ut dixit, ista prædicta sensit. Deinde memoriam recuperavit & sanitatem de infirmitatibus antedictis, die Dominica post octavam nativitatis S. Joannis Baptistæ, hoc anno: & credit firmiter quod fuerit meritis d. D. Yvonis: quia audivit a patre suo, quod ipse eum sibi voverat, & adduxerat ad ejus sepulcrum pro sanitate consequenda: & non recordatur de præsentibus, qui multi erant quando sanitatem recuperavit, quos non cognoscebat. Et fuit recuperatio sanitatis in domo ubi habitat Dominus Lemovicensis, in civitate Trecorensi, prope januam d. domus. Porro Yvo Gatian, pater d. Yvonis, Testis CIV, ætatis quinquaginta annorum vel circa, [cui attestatur pater suus.] dixit per juramentum suum, quod duo anni sunt vel circa. & in mense isto Julii, quod ipse qui loquitur invenit prædictum filium suum, qui se balneabat in aqua & loco superius designatis, verba inordinata & fatua proferentem, tamquam furiosum & dementem. Deinde durante furore arripuit d. filium quædam infirmitas, qua habebat linguam & os interius combustas, & manus & pedes frigidos, & tibias ad invicem cancellatas, & brachia similiter. Propter quod ipse qui loquitur tractu temporis d. filium suum d. Domino Yvoni vovit, & adduxit ad ejus sepulcrum in ecclesia Trecorensi. Et addidit, quod fuit in civitate Trecorensi per decem dies continuos, d. ecclesiam continue visitando: & demum completis dictis decem diebus filius curatus fuit perfecte. Interrogatus de tempore, mense & die; dixit, quod invenit eum ut supra, sed de die non recordatur; dixit tamen, quod hoc anno mense Julii, quadam die Mercurii, curatus fuit in hospitio cujusdam Torneminæ, ubi habitat Episcopus Lemovicensis nunc in civitate Trecorensi. Interrogatus quibus præsentibus, dixit nullis in balneatione, quod ipse qui loquitur viderit; sed in curatione quam plures erant, de quibus non recordatur; quia, ut dixit, præ gaudio non curabat. Interrogatus quibus verbis, invocasset d. Yvonem, dixit, Dicendo, Sancte Yvo vobis voveo filium meum, & volo quod sit vobis obligatus de una candela cerea longitudinis sufficientis ad cingendum eum, reddenda vobis annuatim. Duravit autem infirmitas fere per duos annos continuos, parvo interposito intervallo.

[112] [item biennio contracti, puer,] Quod Joannes, filius Alani, parochianus de Plebe-Nova Trecor. diœc. ætatis quindecim annorum vel circa, contractus bene per biennium, quod vix ire poterat curvus & manus tenendo super crura; nec poterat sedere, sed jacebat; portatus die sabbati ad sepulcrum d. Yvonis; die Dominica sequenti post meridiem surgens, sensit subito se curatum. Et appropinquans sepulcro d. Yvonis, dixit se sanatum meritis d. Yvonis, cui ipsum voverat mater sua. Et ipsemet frequenter dixerat, juxta sepulcrum d. Yvonis, Sancte Yvo, impetres mihi gratiam a Deo, ut me liberet ab ista infirmitate. Testificatur ipse liberatus, LXXXI Testis, loquens de se infirmo, vovente & sanato, & de voto matris suæ. Et circa finem dicti sui est insertum; Et nos vidimus libere eum ambulantem.

[113] Quod Adelicia Olivi Thomæ, oriunda parochiæ parochiæ Plebis-parvæ paralytica & contracta de gutta per duos annos vel circa, [& puella,] quæ tenebat tibias ad crura & pedes ad posteriora quasi flexos, sed cum manibus trahebat se super terram; dicta contracta vovente & promittente sex denarios annuatim d. Yvoni, ut eam liberaret, facto voto ad invocationem d. Yvonis, sanata fuit, & curata juxta sepulcrum d. Yvonis, & per se surrexit. Testificatur ipsa liberata, Testis CLXXX, loquens de se in omnibus ita esse: & in fine dicti ejus subjicitur. Et nos Commissarii, vidimus ipsam Adeliciam sanam, & perse directe ambulantem, gibbosam tamen, & capite aliquantulum inclinato ambulantem, quod (ut dixit) ante infirmitatem non habebat.

[114] Quod Henricus Augerii, de Anglica-villa Constantiensis diœcesis, [item unus dimissis potentiis ad sepulcrum,] contractus & curvus, non potens ire sine potentiis, sed trahebat pedes; & sic vadens ad d. Yvonem apud Lantreguier in peregrinationem; postmodum, undecim diebus vel circa elapsis, revenit inde, dimissis potentiis ibidem, ut dicebat, Dei gratia & d. Yvonis meritis curatus. Testificatur Fr. Andreas, Abbas Belliportus, Testis CCI, qui obviavit d. Henrico sic contracto, eunti cum potentiis seu b eschassis, ut dicebat, ad d. Yvonem apud Lantreguier: & postmodum, undecim diebus vel circa elapsis, venit ad Abbatiam prædictam, se curatum dicens, ut in themate continetur.

[115] Quod Joannes, filius Nani, parochianus de Lanmeur Dolensis diœcesis, contractus in pedibus & tibiis per octo annos vel circa, [aliusque,] quod surgere non poterat, nec tibias erigere, imo oportebat quod manibus & genibus ambularet; ad invocationem d. Yvonis sanatus fuit, & se erexit, & ivit, & vadit sanus & erectus. Testificatur Joannes, CLXVII Testis, ipse liberatus, loquens de se in omnibus: & addit de suo voto, quod promisit candelam de sua longitudine & grossitudine, pro liberatione sua. Et vadit (prout etiam nos vidimus) sanus & erectus; tamen gibbosus, quod ut dixit non erat ante. De loco, dixit, quod in ea ecclesia Trecorensi, juxta sepulcrum d. Yvonis.

[116] Quod Guillelmus Balch, de Queriam diœcesis Corisopitensis, contractus de una tibia per septem annos & ultra, sic quod eam ad crus levatam tenebat, & eam extendere non poterat, & cum eschassis seu potentiis ambulabat; [& alius post septennium.] invocavit d. Yvonem & se vovit eidem, promittens esse homo suus. & sibi dare septem denarios annuatim pro curatione sua. Quibus sic dictis, fulgor eum circumfulsit, & fuit adeo calefactus quod sudavit: & post sudorem statim sensit se alleviatum, & extendit tibiam de qua contractus erat, & surrexit pedes: & dimissis potentiis, sanus, erectus, & plenæ curatus, ambulavit. Testificatur ipse liberatus, CLI Testis: & ad finem dicti ejus est scriptum, Et ipsum sanum vidimus ambulantem.

[117] [item contracta ac muta,] Quod Mahauta, filia Levenezæ, parochiæ de Lanmeur, ætatis duorum annorum & dimidii vel circa, amisit loquelam, & ejus facies versa est, videlicet os ad sinistram partem, & nervi brachiorum ac tibiarum, a parte sinistra paralytica, contracti fuerant, quod non poterat extendere nec habere usum de eisdem: & stetit sic infirma per decem septimanas. Et d. mater ejus vovit eam d. Yvoni de uno denario annuatim ut eam liberaret. Quo voto facto, dum duceret eam peregrinam ad sepulcrum d. Yvonis, in via a civitate Trecorensi per septem leucas, ipsa filia plenam sanitatem recepit, & locuta fuit: brachia & tibias extendit, & post unam horam per se ambulavit, & facies ad statum pristinum est reversa. Testificatur Leveneza, CCXLIV Testis, mater dictæ liberatæ, per sui præsentiam. [ac denique arthriticus,]

[118] Quod Olivarius de Sista, ad invocationem d. Yvonis, quia Deo & d. Yvoni se vovit, fuit curatus de gutta, quam passus fuerat per dimidium annum, quæ per medicos incurabilis dicebatur: quia descendit per tibiam suam dextram, & per foramen factum in d. Tibia miraculose exiit, & stillavit. Testificatur ipse liberatus, Testis CCXXVIII.

ANNOTATA.

a S. Inflanus, vulgo S Efflam, colitur 6 Novembris, ubi licebit in hæc loca quærere.

b Potentiæ dicuntur fulcra subaxillaria, a forma sortita nomen: Eschasses proprie Francis nunc dicuntur, que Latinis Grallæ, res longe alia.

CAPUT XV.
Cæci illuminati, infirmitates oculorum curatæ.

[119] Quod quidam homo, ætatis LX annorum vel circa, de versus Rupem-amatoris oriundus, cæcus, [Illuminatur cæcus a cane adductus;] & faciens se duci per unum canem tamquam cæcum, veniens ad civitatem Trecorensem, & ibi aliquamdiu moram trahens, & ad sepulcrum d. Yvonis ei se aliquando recommendans, recuperavit visum, & ibat postea sine cane, & videbat & discernebat colores. Testificari videntur Harvæus CXL Testis; dicens, quod undecim anni vel circa sunt elapsi mense Januarii, præsente ipso Teste & multis aliis in ecclesia Trecorensi, juxta sepulcrum d. Yvonis & ad invocationem ipsius Yvonis, verbis interpositis hujusmodi per eumdem; O Sancte Yvo, ad vos me voveo, & peto a vobis mihi reddi visum meum. Et dixit quod per XV dies viderat ipsum cæcum; sed quanto tempore fuerat cæcus ignorat, quia homo extraneus erat. Et quod esset cæcus evidenter apparebat; & per unum canem se duci faciebat sicut cæcus, quem visu recuperato dimisit: & vidit ipsum videre res, & colores discernentem. Olivarius, CLVI Testis, dixit, quod vidit hominem cæcum, cujus ductor canis erat: & vidit eum primo cæcum in civitate & ecclesia Trecorensi, & postmodum videntem: & miraculum fuit factum bene sunt decem anni vel circa, hora Primæ: & vidit eum cæcum bene per tres septimanas vel circa ante curationem ejusdem.

[120] Quod Guido, filius Omensen, parochiæ de Laugoat diœcesis Trecorensis, [& alius 15 diebus privatus visu,] fuit cæcus & visus cæcus XV dies & ultra; & postmodum ad invocationem d. Yvonis illuminatus est: & vidit, & ibat sine ductore, & discernebat res & colores. Testificantur Joannes, CLIX Testis, qui vidit & novit d. Guidonem, & erat cæcus: & postmodum vidit ipsum illuminatum & videntem. Interrogatus, quare scit quod esset cæcus; dixit, quod per alium ducebatur, & videntibus apparebat quod cæcus erat. Harvæus, CLX Testis, videtur concordare cum Joanne.

[121] Mahauta, uxor Rivallon Leyzone, Testis XCVIII, parochiæ de Lanmeur, ætatis LV annorum, dixit, quod ipsa fuit nutrix cujusdam puellæ, nomine Margiliæ, [Curatur oculus maculosus,] filiæ Domini Petri de Lanmeur Dolensis diœcesis, Militis: & vidit ipsa quæ loquitur d. puellam habentem maculam in oculo. Et cum mater vovisset eam ad S. Yvonem, præsente, quæ loquitur: post modicum tempus vidit ipsa quæ loquitur d. puellam curatam totaliter a macula supradicta. Interrogata, quo tempore d. puella habebat d. maculam, & quo tempore fuit sanata & curata; dixit, quod possunt esse decem vel duodecim anni vel citra, sed non bene recordatur. Item dixit, quod d. macula duravit in oculo d. puellæ per octo dies vel circa, ut sibi videtur. Interrogata de mense & die; dixit, se non recordari: tamen videtur sibi quod fuit in æstivo tempore. Interrogata, quibus præsentibus; dixit quod adfuerunt mater d. puellæ nomine Levenez, & pater similiter, & Testis quæ loquitur, & plures. Interrogata de loco; dixit, quod in domo d. Militis, patris d. puellæ, vocata Vetus-villa in parochia Vimahec. Interrogata, ad cujus invocationem fuit factum miraculum; dixit, quod B. Yvonis. Interrogata, per quæ verba; dixit matrem dixisse: O Margilia filia mea, prædiligerem te mortuam quam maculosam; & voveo te S. Yvoni; quia ego & pater tuus nudis pedibus deferemus ei oblationem tuam. Interrogata, si erat præsens quando illa verba fuerunt dicta; dixit, quod sic. Interrogata, quanto tempore noverat d. puellam antequam haberet d. maculam; dixit quod per quatuor annos vel circa: & addidit, quod d. macula nata fuit in oculo d. puellæ post assumptam infirmitatem quæ vocatur Veyrola. Interrogata de grossitudine dictæ maculæ dixit, sicut unum parvum pisum. Testificatur hoc etiam Dominus Petrus, CLVI Testis, pater liberatæ, per visum de infirmitate & liberatione: & quod ipse & uxor ejus voverunt eam post cœnam, & in crastinum invenerunt eam curatam de mane. Interrogatus de tempore; dixit, quod sunt XIV anni vel circa.

[122] Quod Theophania, filia Deriani parochiæ de Plato diœc. Trecor. ætatis sex annorum, habuit ambos oculos inflatos & clausos, [oculi inflati:] & videre non poterat, d. patre vovente eam de duobus oculis cereis, d. Yvoni reddendis quolibet anno quamdiu viveret; in crastinū vidit de ambobus oculis, sicut prius. Testificatur Derianus, LXXXIX Testis, pater liberatæ, per visum.

[123] Quod cum Petronilla, uxor Guillelmi parochiæ de Tregrom, per sex septimanas haberet dolorem & infirmitatem de gutta pungenti in oculo sinistro, [dolor in oculo:] adeo quod parum videbat, & aqua exinde stillabat; vovit se & d. oculum d. Yvoni, promittens reddere unum oculum cereum, ut redderet ei sanitatem. Et invocatione & voto hujusmodi factis, statim cessavit dolor, gutta & infirmitas prædictæ, nec postmodum sensit, & plene fuit curata. Testificatur ipsa liberata, Testis CCI, loquens de se in omnibus ita esse.

[124] Quod cum Evenus Eudonis, parochiæ Plebis-novæ, esset in molendino Conventus B. Mariæ de Begar juxta parvam rotam, [oculus obtritus.] rota ad se traxit eum, & posuit sub se, ipsum adeo opprimendo, quod frontem supra oculum dextrum fortiter sibi læsit, & sibi extraxit oculum. Et tunc quædam mulier invocavit d. Yvonem ut eum liberaret. Et statim, facta invocatione, aqua stetit, & rota similiter: & sic exinde extractus fuit, & liberatus est, & oculus in suo loco repositus, & cicatricem habet in fronte supra oculum, & plene est liberatus. Testificatur ipse liberatus, Testis CCVI, loquens de se & de dicta muliere vovente.

[125] Quod cum quædam mulier cæca, penitus non videns, ducta a filia sua tamquam cæca, exiens de ecclesia vellet recedere ad propria; prædicta filia lacrymando alta voce proferebat, [Mulier cæca visum recipit,] O Beate Yvo, vos facitis multa miracula, sed non apparent. Et dum ita recederent mater & filia prædictæ, & essent in cœmeterio extra ecclesiam; statim cœpit filia fortius acclamare cum gaudio, Mater mea videt. Et d. mater, revertens ad ecclesiam sine ductu alicujus, perfecte videbat. Testificatur Religiosus vir, Testis LXXIX, per visum, auditum & sui præsentiam.

[126] Quod cum Juliana, filia Laviniæ de Quontreven Trecor. diœc. ætatis duorum annorum cum dimidio, [item puella.] propter infirmitatem quam habuerat visum amisisset, & stetisset cæca per undecim septimanas; ipsa Lavinia d. Filiam suam, quam peregrina apportaverat ad sepulcrum d. Yvonis pro habenda sanitate, d. Yvoni vovit ipsam, invocando ut liberaret eam, aut per mortem aut per vitam: & promisit reddere unum denarium annuatim. Et ad invocationem hujusmodi d. filia, quæ tunc erat cæca, visum de uno oculo recepit; & alium, qui clausus erat, aperuit: sed de eo nihil vidit. Testificatur Lavinia Testis CCIII, mater d. liberatæ.

CAPUT XVI.
Furiosis mens reddita, invocato S. Yvone.

[127] Quod Yvo, filius Yvonis Andreæ, parochiæ de Denguenam diœc. Trecor. ætatis XX annorum vel circa, [Dæmoniacus ex maledicto matris,] maledictus a matre, & datus & concessus diabolo, statim cecidit ad terram, & arripuit eum vexatio in corde & per totum corpus, ita quod multi homines vix poterant eum tenere. Die vero lucescente, rogavit patrem & Joannem Doligam quod ducerent eum ad S. Yvonem. Qui cum ducerent eum in via, cum sensit matrem, cœpit vexari: & tunc pater fecit recedere matrem, & statim cessavit vexatio. Et cum venissent ad sepulcrum d. Yvonis, arripuit eum vexatio durissima sicut prius, & duravit usque ad Vesperas. Et circa horam Vesperarum pater fecit ipsum osculari caput lapidis, [ductus ad sepulcrum Sancti,] quod est super sepulcrum d. Yvonis: & statim dictus filius sensit se liberatum de prædicta vexatione, & postea obdormivit: & fuit in villa Trecorensi per novem dies vel circa: postea recessit vivus & incolumis ad domum suam. Yvo, CXX Testis, ipse liberatus, loquens de matre sua & de se, & de tempore, & de aliis, ut in themate est dictum; specificans etiam quod quodam sero, mater ejus ironice prorupit contra eum in hæc verba, Es tu qui diffamasti me? Deinde flexis genibus & extractis mamillis de sinu, dixit, Ego do tibi maledictionem meam, & mamillarum istatum quas suxisti, & viscerum meorum quæ te portaverunt: & quidquid juris habeo in te & habere possum, & quidquid peperi de te, totum trado & concedo diabolo. Et quod postquam arripuit eum vexatio prima, [narrat quomodo invasus fuerit,] vix quatuor homines poterant eum tenere. Deinde existens in lecto, vidit super se de nocte duos dæmones, magnos sicut turres, nigros & horribiles, habentes formam, facies, & cornua capræ, nitentes eum capere, dicentes, Tu es noster, quia mater tua dedit te nobis. Et tunc apparuit ei S. Yvo, sedens super lectum suum, & dixit ei: Non timeas, quia fuisti ad sepulcrum meum, & vocaris nomine meo, & ideo veni ad salvandum te. Nam mater tua non potuit te dare diabolo, quia nihil juris habebat in te, [& a Sancto per visum venire jussus.] plusquam saccus in frumentum quod portatur in eo. Die vero lucescente ductus est ad sepulcrum d. Yvonis, ut habetur in themate. Interrogatus de tempore; dixit, quod anno præterito, die Mercurii post Pentecosten. Et circa finem sui dicti est scriptum: Et nos vidimus eum sanum. Joannes Portevitaille, CCIX Testis, videtur concordare cum liberato: & dixit, quod statim dictus filius cecidit ad terram, ita quod credidit ipsum mortuum. Et dum esset super lecto, cœpit vexari, & clamare, sicut homo qui videbatur memoriam amisisse; dicendo, Latrones, non ibo vobiscum, quia S. Yvo me defendit. Et in crastinum vidit ipse Testis, qui loquitur, quod pater arripuit iter cum filio veniendi ad sepulcrum d. Yvonis, & nihil aliud vidit, donec fuit reversus infra octo vel decem dies, sanus & incolumis.

[128] Quod Margilia, filia Guillelmi Hirundinis, parochiana de Prato, ætatis XXI annorum & ultra, demens & furiosa per mensem & ultra, [Ibidem curatur furiosa,] quod in matrem & alios irruebat, vestes suas dilaniabat, & multas alias dementias faciebat, sic quod oportebat eam teneri & ligari, propter merita D. Yvonis sanata fuit & curata, & liberata in ecclesia Trecorensi, juxta sepulcrum D. Yvonis, ubi adducta fuerat peregrina pro habenda sanitate: & mater sua ipsam vovit D. Yvoni. Et facto voto statim sanata fuit & curata: & mater sua oblationem unius candelæ ceræ ibidem obtulit pro eadem. Testificatur ipsa liberata, loquens de se.

[129] Quod Michael de Fontarabie Hispanus, qui spuerat in manus pauperis, [& Hispanus in nomen Sancti injuriosus.] eleemosynam postulantis amore Dei & Yvonis prædicti; amens, furiosus, & ad terram cadens, clamans & dicens, quod D. Yvo cum sociis, indutus vestibus albis, verberabant eum; ad invocationem D. Yvonis (cui magister d. Michaelis vovit eumdem, & eum adduxit ad ecclesiam: in qua vigilavit illa nocte juxta sepulcrum D. Yvonis, & in crastino fecit oblationem cereorum D. Yvoni pro eo) recuperavit pristinam sanitatem, & fuit curatus a prædictis dementia & furore. Testificatur Alanus, CXXII Testis, & dixit, quod viderat d. Hispanum, clamantem & dicentem, quod D. Yvo, cum pluribus aliis indutis vestibus albis, habentibus candelas accensas in manibus, verberabant, & inrerficebant eum; & postea vidit eum curatum a dictis amentia & furore: & quod fuit curatus ad invocationem D. Yvonis, cui magister d. hominis vovit eumdem, præsente ipso Teste; cum per d. Testem, & Laurentium, d. homo fuisset adductus ligatus ad d. magistrum & socios.

[130] Petrus le Prevost de Pleli Macloviensis diœcesis, [Alius furiosus] ætatis XL ann. vel circa, Testis CVI, dixit, per juramentum suum, quod Guillelmus Chauveti, parochianus d. loci, erat adeo amens & furiosus, quod vix eum tenere poterant etiam ligatum quatuor homines bene fortes. Et adductus ex voto, facto Deo & D. Yvoni per matrem & fratres suos, ad ecclesiam Trecorensem, fuit a d. amentia & furore curatus & liberatus, meritis & precibus D. Yvonis. Interrogatus, quomodo scit præmissa; dixit, quod pro eo quia vidit d. Guillelmum amentem & furiosum, ut supra dictum est; & postmodum vidit eum curatum. Et dixit, quod ipse fuit unus de illis, qui adduxerunt d. Guillelmum ad ecclesiam Trecorensem, ad tumulum D. Yvonis. Interrogatus de tempore, quo fuit dictum miraculum; dixit, quod die Mercurii a post festum Apostolorum Petri & Pauli, [curatus in via,] anno Domini millesimo trecentesimo trigesimo. Interrogatus quibus præsentibus, dixit, quod idem Testis, Stephanus & Petrus Chouveti fratres, & Joannes le Sauver cognatus ipsorum fratrum erant præsentes. Interrogatus de loco; dixit, quod in via quadam, quæ est inter parochiam de Pleli & S. Briocum de vallibus, dum ipsum Guillelmum ad ecclesiam Trecorensem adducebant. Interrogatus, quibus verbis interpositis, mater & fratres prædicti D. Yvonem invocaverunt; dixit, quod vovebant Deo & D. Yvoni, promittentes quod eum adducerent vel adduci facerent ad sepulcrum D. Yvonis si daret ei sanitatem. Interrogatus, si d. Guillelmum antea cognoscebat; dixit, quod sic, a pueritia sua, quia vicinus suus est. Interrogatus, quanto tempore d. Guillelmus fuit infirmus; dixit, quod per quindecim dies vel circa. Interrogatus, cujus ætatis sit d. Guillelmus; dixit, quod quadraginta annorum vel circa. Interrogatus, utrum habuerit alias d. infirmitatem; dixit, [attestante ipsi fratre suo;] quod non. Huic concordans Testis CVII Stephanus Chauveti, frater Guillelmi Chauveti, ætatis triginta quinque annorum vel circa; dixit, quod ipse adduxit d. Guillelmum, una cum Petro Præpositi & Petro fratre suo, & Joanne Sauver cognato suo, ligatum, de domo d. Guillelmi usque ad unam leucam, eundo versus Trecoram ad sepulcrum d. Domini Yvonis, cui mater & fratres prædicti d. Guillelmum voverant, propter prædictam infirmitatem. Cum vero essent in quodam loco, [qui illuc adduxerat eum,] distante per unam leucam a domo prædicta ut supra; d. infirmus incepit convalescere & melius habere, in tantum quod prædicti Stephanus & Petrus ipsum, etiam non ligatum, adduxerunt ad d. sepulcrum pacifice & quiete: quem, cum de prædicta domo recessisset, vix quatuor homines etiam ligatum adducere poterant & tenere. Et postquam venissent & orassent ad prædictum sepulcrum, fuit perfecte restitutus pristinæ sanitati. Interrogatus, quibus verbis fuit prædictum votum emissum; [post votum pro eo factum.] dixit, quod mater & fratres prædicti dixerunt, quod eum vovebant Deo & S. Yvoni, promittentes quod eum adducerent vel adduci facerent ad sepulcrum ejus, & ibidem offerrent unam candelam grossitudinis ventris ejus, & aliam grossitudinis capitis ejusdem, si daret ei sanitatem. Item dixit idem Testis, quod prædicta mater & ipse Testis præsens voverant, & ipsum adduxerant ad S. Jagu b, & ad S. Leonarium c, & ad S. d Guillelmum Macloviensis diœcesis; de quibus reversus fuit, infirmus, sicut iverat. Et nos vidimus eumdem Guillelmum personaliter coram nobis curatum, & in brachiis ipsius apparebant vestigia, qualiter fortissime propter d. furorem fuerat alligatus.

[131] Testis CVIII Yvo Ridell, civitatis Trecorensis, ætatis quinquaginta annorum vel circa, [sanatur mulier furiosa ad tumulum,] dixit per juramentum suum, se vidisse quamdam mulierem, vocatam Gloagnen, furiosam, in ecclesia Trecorensi prope tumulum D. Yvonis, & ligatam propter ejus furiam, quæ ad ipsius D. Yvonis invocationem sanitatem recepit. Interrogatus de tempore, mense & die; dixit, quod isto tempore æstatis sunt octo anni vel circa, ut credit, quadam die, de qua nec de mense dixit se minime recordari. Interrogatus quibus præsentibus fuit factum d. miraculum, dixit se nescire, quia non fuit in d. miraculo præsens, sed ipsam vidit bene per octo dies sic furiosam, postmodum bene per tres vel quatuor dies sequentes sanam, & a d. infirmitate curatam. Interrogatus ad cujus invocationem fuit d. infirma curata, dixit se firmiter credere quod ad invocationem D. Yvonis. Interrogatus quare sic credit, dixit, quod pro eo quia vidit quemdam hominem, cujus nomen ignorat, qui d. mulierem infirmam adduxerat & custodiebat, qui ipsam se vovisse dicebat Deo & B. Yvoni, ut sibi daret & restitueret sanitatem. Et dicebat d. Yvo, quod erat ipsa etiam neptis sua, & quod fuerat infirma per tres septimanas & ultra. Interrogatus de quo loco d. mulier erat oriunda, dixit, quod de prope montem Relaxum, ut dici audivit a d. homine qui eam ducebat. Interrogatus cujus ætatis tunc erat d. mulier, dixit se credere quod erat quindecim annorum vel circa, prout per aspectum corporis apparebat.

[132] Quod Hazevisia, filia Hymsiani parochiæ Plebis-Petri Corisopitensis diœcesis, [item puella,] demens & furiosa per annum & ultra, adeo quod eam oportebat teneri & ligari; mater ejus invocavit D. Yvonem, & vovit eam sibi de una candela cerea, de longitudine & grossitudine dictæ filiæ, reddenda sibi annuatim dum viveret, ut ei daret sanitatem: statim sanata fuit & curata. Testificatur ipsa liberata, loquens de se de infirmitate & liberatione, & voto matris, per sui præsentiam, visum & auditum. Et in fine dicti sui scribitur. Et nos vidimus eam sanam, ut apparebat, & sensatam.

[133] Quod Gleoguena, soror Yvonis de Trevol, Leonensis diœcesis, furibunda per quinque septimanas, [& alia mulier,] quæ nitebatur manus suas, & brachia & alios ad se accedentes mordere, & oportebat eam ligari pedibus & manibus, per d. Dominum e Guillelmum tunc Episcopum Leonensem, & Danielem Brien avunculum d. mulieris, & Yvonem prædictum; f avotita & reddita d. Yvoni, & exinde per Danielem & Yvonem eosdem adducta ad sepulcrum d. Yvonis; fuit ibidem per quatuor dies sic furibunda. Et tandem ceciderunt ligamina de manibus & brachiis ipsius, & pedibus ligatis traxit se & intravit sepulcrum: & cum stetisset per modicum tempus, exivit: [solutis ultro ad sepulcrū vinculis.] & ceciderunt ligamina tibiarum; & ex illa hora fuit sanata, & sensus fuit sibi restitutus. Testificatur Yvo Natalis, cx Testis prædictus, frater d. liberatæ, loquens de sorore suo furiosa prædicta, & quod multoties momordit eum in manibus & pluribus aliis locis corporis sui, & levavit unam morsellam de latere suo sinistro: & quod d. Episcopus dixit ipsi Testi & aliis, ut voverent ipsam d. Yvoni, & adducerent ad sepulcrum ejus. Et idem Testis & d. Daniel voverunt & adduxerunt eam, & fuit liberata, ut in themate continetur.

ANNOTATA.

a Anno 1330 litt. Dom. G dies Mercurii post 30 Iunii, fuit 4 Iulii.

b S. Jagu in Vita per Mauritium num. 135 Jagutus, alias etiam S. Jagon seu Jegon Vitam habere dicitur in nova ac tertia editione libri de Sanctis Britanniæ, quam editionem nondum vidimus.

c S. Leonarius, communius S. Leonardus, colitur in vicina Britanniæ Aquitania, captivorum liberatione imprimis celebris, 6 Novembris.

d S. Guillelmus Firmatus, colitur in similiter vicina Normannia 24 Aprilis, ubi Vitam dedimus: credimus autem eumdem esse, qui hic dicitur in Macloviensi diœcesi etiam habere ecclesiam.

e Guillielmus Episcopus Leonensis, Alberto de Kersazon cognominatus, dicitur hic scribi de Villa-sazon; nostrum ecgraphum corruptius de Valle-saure, ordinatus 1292, obiit 1327, 15 Iunii, juxta Albertum prædictum.

f Avotire, pro Devovere, novum nobis est & peregrinum.

CAPUT XVII.
Aliæ infirmitates curatæ, recuperætæ res amissæ, ope S. Yvonis.

[134] Quod cum Heliendis, uxor Anvirois civis Trecorensis, [Sanatur Hydropica] ætatis XL annorum vel circa, esset hydropica, tribus annis vel circa, ita quod d. mulieris cutis crepuerat; fuit ad invocationem d. Yvonis curata hoc modo. Quia cum stetisset per spatium XV dierum vel circa juxta tumulum d. Yvonis vigilando & orando; maritus ejus, non sperans de curatione, ad domum fecit eam reduci. Et postea eidem mulieri fuit in somnis dictum, & revelatum per d. Yvonem; quod rediret ad ecclesiam, & faceret unum cereum ponendum & comburendum super tumulum d. Yvonis, & sic reciperet sanitatem. Et in crastinum d. mulier ad ecclesiam Trecorensem apportari se fecit: [iterato adducta.] & ibidem facto miraculose quodam foramine, ad modum cuspidis acus, circa umbilicum, humores in modum aquæ exierunt, & copiosissime distillaverunt: & sic curata fuit mulier prædicta. Testificatur Laurentius, Testis CXXIII, per visum pluries de infirmitate d. vicinæ suæ, & postea vidit eam pluries per dictos XV dies in ecclesia Trecorensi adhuc infirmam, & postmodum a prædicta infirmitate curatam: & de apparitione & revelatione d. Yvonis, & de foramine, per auditum ab ea. Et dixit, se foramen & stillationem & madefactionem vidisse in ecclesia & loco prædictis: & vidit postea eam sanam fere per annum: & quod d. mulier habuit unum filium, post d. curationem conceptum.

[135] Quod Helena, relicta Hyraes civitatis Trecorensis, per annum & amplius paralytica, [item palytica.] & in latere habens foramen magnum, per quod viscera apparebant; sanata fuit & curata, per merita & ad invocationem d. Yvonis. Testificantur, CCII Testis, Theophania, per visum multoties de infirmitate: & quod dum pateretur mandavit per ipsam Testem multis aliis, quibus dixit, quod d. Yvo ipsam visitaverat, & ubi dixerat quod sepulcrum ejus visitaret, & ibi reciperet sanitatem. Et fecit se duci per ipsam Testem & alios ad sepulcrum d. Yvonis, & ibidem se vovit eidem, & invocavit pro habenda sanitate: & sanata fuit & curata. Et ipsam postmodum vidit multoties omnino sanam, & hoc fuit juxta sepulcrum d. Yvonis. Blezuona videtur concordare cum d. Theophania, de infirmitate & liberatione.

[136] Testis CXXVI, Adelicia filia Billon parochiæ de Plœsat Trecorensis diœcesis, ætatis triginta annorum vel circa, dixit per juramentum suum, quod quidam vermis venenosus quadam nocte ipsam in gutture inter maxillam & collum momordit; [Post morsū venenosi vermis fœde inflata,] & ad eo graviter, quod fuit a vertice capitis usque ad umbilicum tam periculose inflata, infecta & infirma, quod ex tunc per octo dies vel circa totaliter amisit appetitum comedendi & bibendi, & timeret & crederet verisimiliter ex hoc mori. Propter quod se vovit D. Yvoni, dicens hæc verba vel similia, Domine Sancte Yvo, me vobis voveo, & rogo vos ut ab ista infirmitate & periculo in quibus suum velitis me liberare; & ego visitabo sepulcrum vestrum, & oblationem meam vobis faciam. Quo voto facto, [sanatur tacto Yvonis capucio:] & indicato Yvoni Alani, maritus Catharinæ Hælorii, sororis d. Domini Yvonis, cujus domum dicta Adelicia adiverat; dixit, eidem Cathrinæ uxori suæ, quod capucium d. D. Yvonis, quod domi penes se habebat, apportaret, & poneret super caput d. Adeliciæ sic infirmæ. Quod quidem capucium d. Catharina apportavit, & posuit super dictam infirmam: quæ statim sensit se alleviatam; & in crastino in aurora curata fuit totaliter & sanata. Interrogata de tempore, mense & die; dixit, quod in mense Augusti, sicut credit: de anno & die, non recordatur. Interrogata, quanto tempore fuit sic infirma; dixit, quod per octo dies vel circa. Interrogata, qui viderant eam infirmam; dixit, quod Yvo Alani prædictus, & Catharina ejus uxor, & Robertus Brierry, & plures alii. Interrogata, quomodo scit quod per morsum d. vermis fuit sic inflata & infirma; dixit, quod antequam inveniret d. vermem, pungentem & mordentem guttur suum (quem manu sua accepit tremebunda, & a se longe projecit) sana erat. Cujus autem generis vel coloris erat d. vermis, dixit se nescire, quia ipsum videre non potuit, quia de nocte contigit istud factum. Interrogata, si postmodum fuit infirma; dixit, quod non. Et nos vidimus eam sanam. Similiter Testis CXXVII, Catharina Hælorii, soror bonæ memoriæ d. D. Yvonis Hælorii, [cui attestatur soror ipsius Sancti.] parochianæ de Hengoat Trecorensis diœcesis, ætatis octuaginta annorum, dixit per juramentum suum, quod quadam die venit ad domum suam apud Hengoat Adelicia, filia Billon parochiana de Plœsat, horribilem & periculosam habens inflationem in pectore, capite & in collo, in tantum quod præ dolore vix aspirare poterat sive loqui. Quam videns d. Catharina, sic inflatam & afflictam, motu pietatis & ad suggestionē multorum adstantium, de quorum nominibus minime recordatur, apportavit & posuit super illam capuciū d. D. Yvonis, quod penes se domi pro reliquiis conservabat, ac nunc conservat diligenter ac etiam reverenter. Et tunc statim d. Adelicia incepit dicere ista verba vel consimilia, S. Yvo vobis gratias ago, quia dolor infirmitatis meæ incepit jam transire. Et credit firmiter, quod ad invocationem D. Yvonis sanata fuit, quia tactu seu appositione capucii prædicti, multi de diversi infirmitatibus plenam consecuti fuerunt sanitatem.

[137] Quod quidam homo, peregrinus venit ad sepulcrum d. Yvonis, pro habenda sanitate, ut dicebat, de infirmitate, [Calculum in scroto ferens liberatur.] quam patiebatur & habebat in testiculis a sive pelle eorum, quæ erat grossa & inflata ad quantitatem capitis hominis. Invocavit d. Yvonem, & se reddidit & vovit eidem, ut ab eo vitium illud expelleret: & factis voto & invocatione hujusmodi, etiam in d. pelle testiculorum & inflatura apparuit foramen sive apertura: & per inde emanavit & cecidit unus lapis ad modum & quantitatem ovi anseris, cum aliquali quantitate humorum: & de passione, dolore ac infirmitate, quas patiebatur, fuit sanatus & curatus. Ollivarius Lamine Testis CCIX, per sui præsentiam in omnibus, vidit eum sic infirmum per XV dies & ultra, in civitate & ecclesia Trecorensi. Harvæus Testis cc, videtur in omnibus concordare cum prædictis per visum, auditum, & sui præsentiam.

[138] Quod cum Ollivarius le Mazcon, parochiæ de Ploevelenec diœcesis Briocensis, iret per b carreriam, intravit inter pedem & tibiam suam dextram juxta cavillam c cuspis frusti d fuselli, & fracto fusello remansit frustum ibi ad digiti longitudinem inclusum, [sanatur tibia læsa:] ita quod non posset haberi sive incisione: & sic fuit per tres septimanas vel circa quod ire non poterat, & dolorem maximum sentiebat. Deinde vovit se d. Yvoni & promisit quod si curaretur, redderet ei quolibet anno quatuor denarios, & jejunaret die Veneris toto tempore vitæ suæ: & statim exivit frustum prædictum dicti fusi, & cessavit dolor. Testificantur ipse liberatus, Testis CXLIII, loquens de se: & Alienor, Testis CXLIV, uxor d. liberati; & addit, quod non sperabatur de ejus curatione, & quod dictum frustum fuselli absque impedimento exivit.

[139] Quod Guidomarus, filius Loeder, parochianus de Lanna diœcesis Dolensis, graviter passus per tempus XXV annorum vel circa in maxilla dextra, adeo quod maxillam & tautam multum habebat inflatas, & interdum comedere non poterat nec potare; [item maxilla inflata,] vovit se d. Yvoni, & eum invocavit; ut, si haberet potestatem cum Deo ligandi vel solvendi, eum liberaret: quia bene credebat quod poterat impetrare: & promisit unum denarium annuatim. Et tunc statim lapis, qui erat in e tauta & maxilla, exivit in ore dicti Guidomari: quem idem sentiens extraxit, & omnino dolor cessavit, & plene sanatus fuit & curatus: & erat ille lapis ad quantitatem primæ unciæ f pollicis, & ad similitudinem ossis pruni. Testificatur ipse liberatus, CLXXXVIII Testis, loquens de se.

[140] Quod cum Fr. Andreas, Abbas B. Mariæ Belliportus g Briocensis diœcesis, esset in febre continua per XIV septimanas, [& febris continua.] & recidivasset, ac magis sperabatur de morte quam de vita; vovit se d. Yvoni, ut oraret Deum pro eo, quod daret ei sanitatem: & postmodum audivit vocem dicentem sibi, Tu puer mi, tene hoc: & quando ego reveniam, ego amovebo a te. Et statim fecit singultum per duos dies: & post statim fuit curatus. Testificatur ipse liberatus, CCIV Testis.

[141] Quod cum Symon, Clericus Jacobi Rectoris Ecclesiæ de Mosques Nannetensis diœcesis, [Item graviter infirmus,] esset per octo dies vel circa gravi infirmitate infirmus, habuit devotionem ad d. Yvonem, & se vovit eidem, & eum invocavit pro habenda sanitate; & sic infirmus fecit se portari coram imagine ipsius Yvonis, quam idem Jacobus fecerat in ecclesia Alneti ejusdem diœcesis cujus erat tunc Rector. Et cum per spatium quo posset dici Miserere mei, sterisset ibidem; revenit plene sanus & curatus, dicens quod S. Yvo eundem curaverat: [alius mutus,] & comedit & bibit cum eodem Rectore curatus & sanus. Et cum Guillelmus, Clericus ejusdem Jacobi, propter gravem infirmitatem, quam longo tempore habuerat, loquelam amisisset; se vovit & invocavit d. Yvonem pro sanitate habenda; & fecit se portari coram imagine supra dicta, & ibidem stetit per spatium eundi sextam partem leucæ, & post revenit sanus & curatus. Testificatur Jacobus, Testis CCVII, Rector prædictus, asserens prædicta de Symone Clerico suo prædicto: & interrogatus de infirmitate, credit de febre continua: & d. Guillelmus de infirmitate.

[142] Quod cum Juzeta, mater Roberti, esset adeo infirma per XV dies & ultra, quod non sperabatur de vita, [& mulier ægrota.] mater d. Juzetæ eam d. Yvoni vovit de XII denariis annuatim, quamdiu viveret. Et post modicum tempus statim in sero sudavit, & plene fuit sanata. Testificatur Robertus, CCXXV Testis, filius d. Juzetæ, asserens de dicta infirmitate, ut credit, febre continua.

[143] Elezvenna Goasqueder, civitatis Trecorensis, Testis CXXX, ætatis XL annorum & ultra, dixit per juramentum suum, [Matrona domū suam spolitam inveniens,] quod dum quadam nocte esset absens a domo sua, quam habitabat Trecoris; fures intrarunt domum suam, & omnia bona quæ in domo erant secum portaverunt; demum in crastinum rediens, & inveniens bona sua sic perdita, dolens & gemens & quam plurimum flens, accessit ad tumulum d. D. Yvonis in ecclesia Trecorensi, & oravit eundem pro recuperatione bonorum suorum perditorum; vovens & promittens eidem decem solidos semel, & singulis annis ad vitam duodecim denarios, si contigeret ipsam prædicta bona recuperare. Quo voto facto, fuit sibi in mente seu animo (ut credit) divinitus inspiratum, quod in civitate Trecorensi in domo relictæ Galocoysin, & in domo Brientii Judicelli Bozec prope fontem S. Tugdoali, [voto facto monetur interim ubi potior pars lateat,] & in domo Yvonis Pontene de Langazou juxta d. capellam sancti Queizou diœcesis Trecorensis, bona hujusmodi inveniret. Quæ mulier statim adiens servientes Episcopi Trecorensis, & Domini Henrici de Tuonguindi, & Mauritii de Plebe-Crucis, in quorum dominio seu territorio prædicta bona consistebant; per dictos servientes dictas domos fecit quæri diligenter: & in domibus relictæ Galo & Brientii Judicelli tres partes bonorum prædictorum d. mulieris fuerunt inventæ, & demum per judicium dictorum bonorum restitutæ eidem: cum quarta vero parte bonorum prædictorum, quidam illorum furum, scilicet Yvo Ponteur, latenter fugit & recessit versus Rocham Deriani, distantem a civitate Trecorensi per unam leucam. Et cum esset in quodam loco vocato parcus Herverii, filii Herverii Bozec, fuit totaliter excæcatus. [eaque reperta etiam reliquam recipit;] Et tunc uxor dicti furis misit Yvonem Lalœper Trecorensem fratrem suum, nunc monachum de Pulcro portu Dolensis diœcesis, dicens eidem fratri suo, quod iret ad d. maritum suum, quem inveniret in loco superius nominato volentem exire patriam. Et tunc d. monachus ivit ad d. locum, & invenit illum hominem sicut mulier ei prædixerat. Qui d. homo dixit præd. monacho, quod (ut credebat) cæcus erat, propter quasdam res quas subtraxerat de domo Blezuennæ; rogans ut iret ad d. Blezuennam, & diceret ei, quod veniret ad d. locum, res suas inibi receptura. Et post modum d. monachus venit ad d. Blezuennam, & dixit ei quod iret ad d. locum die prædicto: & quod in loco, in quo inveniret miricas nodatas, res suas prædictas reperiret. Quod & d. Blezuenna fecit: & sicut ei dixerat præd. monachus, advenit. Interrogata, de tempore quo prædicta fuerunt; dixit, quod decem & octo h anni sunt vel circa, ut credit, in mense Martii, prima die lunæ mensis prædicti; præsentibus in dicto voto & in recuperatione præmissorum Prigentio Cozic, serviente Domini Gausridi Torneminæ tunc temporis Episcopi Trecorensis, Bertou Urnosi, Præpositi ejusdem Episcopi defuncti; & Huro filio Guidonis, tunc serviente d. Domini Episcopi; & pluribus aliis, de quorum nominibus non recordatur. Interrogata, quot diebus præmissa bona sic perdita fuerunt; dixit, quod tres patres prædictorum bonorum recuperavit eadem die lunæ, qua votum emisit: prædictam vero partem residuam infra diem Dominicam subsequentem. Interrogata, si habebat aliquam suspicionem contra dictos fures ante votum emissum; dixit, quod non.

[144] Yvo Ponteur civitatis Trecorensis, Testis CXXXI, ætatis sexaginta annorum, diligenter examinatus super d. miraculo, per d. Blezuennam superius exposito & narrato, dixit per juramentum suum, quod bona perdita, [fure qui eam auferebat cæcitate percusso,] de domo ipsius Blezuennæ, cum quibusdam aliis quadam nocte, de qua non recordatur propter ebrietatem, inductus furtive substraxii; & quod in d. loco de Parco, ad quem fugerat, cum parte dictorum bonorum sibi per suos socios assignata, fuit excæcatus; & voto emisso per eū d. D. Yvoni dixit, quod bona prædicta restitueret, & duos solidos annuatim d. D. Yvoni daret, si sibi redderet visum suum: & visum recuperavit: & bona prædicta, quæ habebat restituit per d. monachum, modo superius exposito. [usque dum ea fecit restitui.] De restitutione aliorum bonorum, quæ socii sui habuerunt, se nihil scire asseruit; nisi quod audivit dici, quod fuerunt d. Blezuennæ plenarie restituta, & firmiter ita credit, propter ea quæ contigerunt in personam ipsius superius expressata. Interrogatus de anno; dixit, quod decem & octo anni sunt vel circa, ut credit. Interrogatus de mense; dixit, quod in Martio: de die vero non recordatur, ut dixit. Interrogatus quibus præsentibus votum emisit; dixit, se in emissione voti hujusmodi solum fuisse. Interrogatus, qui viderunt eum excæcatum; dixit quod Morvanus Vice comitis de i S. Cazou parochiæ Trecorensis, & plures alii de quorum nominibus non recordatur, ut dixit. Interrogatus, quanto tempore sic remansit cæcus; dixit, quod ab hora nona usque ad Vesperas diei immediate sequentis. Interrogatus, in quo loco visum recepit; dixit, quod in villa Conam parochiæ Trecorensis, distante a prædicto Parco, ubi fuit excæcatus, per duos tractus balistæ: ad quam villam fuit adductus per quemdam puerum, de cujus nomine non recordatut. Morvanus Vice-comitis, parochiæ Trecorensis, Testis CXXXII, ætatis sexaginta annorum vel circa, interrogatus, si audivit fieri votum a Blezuenna emissum; dixit, quod non; sed audivit prædictam Blezuennam, in dicto Parco existentem, dicentem hæc verba vel similia; Domine Sancte Yvo, vobis reddo grates, quia per vos bona mea juveni. Interrogatus, si & quanto tempore vidit ipsum illuminatum; dixit, quod ipse vidit eum cæcum per unam noctem & diem, & postea & nunc videntem. Interrogatus quibus præsentibus vidit eum cæcum; dixit, præsentibus Conano Davidis de Langazou vicino d. Yvonis parochiæ Trecorensis, & pluribus aliis de quorum nominibus non recordatur. Interrogatus de loco quo vidit eum illuminatum post diem & noctem prædictos, dixit quod in domo d. Yvonis. Interrogatus si eum ante cognoscebat, dixit quod sic per plures annos.

[147] Yvo Agordone parochiæ Trecorensis, Testis CXXXIII, ætatis quinquaginta annorum, dixit, [Eidem mulieri ablatus scyphus,] quod cum Blezuenna Guasquider civitatis Trecorensis quemdam scyphum argenteum perdidisset, D. Yvoni vovit, & promisit ac solvit quemdam scyphum cereum, ad finem quod prædictum scyphum recuperare valeret. Quo facto contigit, post sex annos vel circa, domum Gaufridi Guasqueider, prope civitatem Trecorensem sitam; cum omnibus bonis quæ ibi erant, comburi excepto prædicto scypho argenteo: qui licet in flamma ignis diu perstitisset, incombustus tamen & illæsus remansit: & postea idem scyphus fuit eidem Blezuennaæ restitutus. Interrogatus, quomodo scit præmissa; dixit, quod vidit domum comburi, & d. scyphum in flamma ignis existentem, per tantum spatium quod remitti vel resolvi debuisset omnino, nisi miraculose ab ejusmodi resolutione fuisset reservatus. Interrogatus, de tempore; dixit, quod sex anni sunt vel circa. Interrogatus de mense & die; dixit, quod in principio mensis Maji, quadam die Veneris, hora prima vel circa. Intertogatus, quibus præsentibus, dixit, quod Scolan furnerio Trecorensis civitatis, Theobaldo filio Presbyteri Novi, Yvone de villa Onsy, Guillelmo de villa Guilli, Yvone Abranthahe, & pluribus aliis. Interrogatus, in quo loco seu qua parte domus dictus scyphus erat in flamma, dixit, quod in medio domus. Interrogatus, ad cujus invocationem d. scyphus fuit ab hujusmodi incendio liberatus; dixit, quod ad invocationem D. Yvonis, ut firmiter credit, cui præfata mulier dictum scyphum voverat, ut supra dixit. Interrogatus, quomodo scit d. mulierem d. votum & quibus verbis emisisse; dixit, quod quia audivit ipsam mulierum, pluries dicentem hæc verba vel similia; Sancte Yvo, vobis voveo scyphum meum, & spero firmiter quod vos reddetis eum mihi. Interrogatus, quomodo scit d. mulierem d. scyphum cereum d. Domino Yvoni vovisse & solvisse; dixit, quod pro eo quia audivit, ut supra; & quia vidit in ecclesia Trecorensi quemdam scyphum cereum pendentem, super & juxta sepulcrum d. Domini Yvonis: & communiter dicebatur, quod ille schyphus erat, ille quem dicta mulier posuerat vel fecerat ibi poni. Interrogatus, qualiter scit d. mulierem d. scyphum argenteum perdidisse; dixit, quod pro eo quia audivit Sacerdotem in ecclesia Trecorensi pluries dicentem, & monentem palam & publice sub pœna excommunicationis, [ardente post sexennium domo ubi erat, reperitur,] quod quicumque scyphum hujusmodi per d. mulierem perditum invenisset vel sciret, ipsum redderet vel revelaret eidem; & pro eo quia audivit dictum scyphum quæri per domos civitatis Trecorensis a servientibus Episcopi Trecorensis, ad instantiam mulieris prædictæ. Interrogatus, quomodo scit d. scyphum esse eumdem, quem d. mulier perdiderat; dixit, quod pro eo quia ipsum pluries viderat in domo prædictæ mulieris, & biberat cum eodem antequam ipsum perdidisset. Interrogatus, quomodo scit quod d mulier d. scyphum recuperaverat; dixit, pro eo quod, post d. incendium & alia prædicta, vidit pluries d. schyphum in domo mulieris præfatæ; & ipsa mulier pluries hoc postea sibi dixit. [propter votum ejus causa factum.] Blezuenna, Testis CXXXIV, proxime nominata, diligenter examinata super præd. miraculo scyphi, ab incendio liberati seu reservati, dixit, quod duodecim anni fuerunt in festo B. Nicolai Maji k proxime præterito, quod ipsa quæ loquitur perdidit quemdam scyphum argenteum, planum, ponderis unius marchæ & dimidiæ Trecoris, in medio cujus erat laqueus l Gildasii vario modo pertractus, quem in crastino vovit D. Yvoni per hæc verba vel similia; Domine Sancte Yvo Hælorii, vobis voveo scyphum meum quem perdidi, rogans vos ut sic mihi custodiatis eumdem, quod per aliquem non possit vendi seu alienari; & ego promitto vobis unum scyphum cereum, & duodecim denarios semel soluendos, si dictum scyphum me recuperare contingat. Et quemdam scyphum cereum in craftinum d. voti poni fecit in ecclesia Trecorensi, supra & juxta sepulcrum D. Yvonis. Demum contigit sex annis revolutis, eadem die in qua scyphum perdiderat, domum Gaufridi Guasqueder igne comburi, cum omnibus contentis in ea, excepto d. scypho argenti, qui post combustionem prædictorum eidem mulieri restitutus extitit, omnino illæsus & nullatenus immutatus per Yvonem de Villa Onsy, Nobilem: qui dixit eidem mulieri, ut ipsa asseruit, quod præd. scyphum habuerat a d. Scolano. Et Yvone filio Presbyteri Novi, qui ipsum invenerat in domo prædicta combusta.

[148] Quod Stephanus dictus Lyrois, nauta civitatis Trecorensis, crochetum m ligneum, quod perdidit in Sequana prope Rothomagum, [recuperatur contus amissus in fluvio.] quasi per unam leucam, postea tertia die invenit ad invocationem d. Yvonis in portu de Maligneaux Rothomagensis diœcesis, ante navem, ubi venerat contra communem cursum aquæ. Testificatur Stephanus prædictus, CXL Testis, asserens quod si inveniret, promisit unam candelam ceream longitudinis dicti crocheti.

[149] [Servantur domus ab incendio,] Quod cum quædam domus, quæ non distabat a domo Ollivarii Deriani nisi per duos passus, igne maximo combureretur, & tunc flabat magnus ventus, quod domus d. Ollivarii cooperiebatur flamma incendii supradicti per spatium dimidiæ leucæ. Et tunc d. Derianus, pater ipsius, d. domum, flamma incendii coopertam, vovit d. Yvoni, ipsum invocando; & promisit reddere octo denarios quolibet annototo tempore vitæ suæ. Et statim ventus a contrario versus perflare cœpit, ita quod d. domus libera fuit. Et flamma versa est ad aliam partem. Testificatur Ollivarius, LXXXIV Testis, per visum & sui præsentiam in omnibus.

[150] [navis a submersione,] Quod quidam mercator de Hispania, XV libras Turonenses trunco d. Yvonis in ecclesia Trecorensi obtulit; quas sibi promiserat, ut dicebat, pro valore vini unius dolii in periculo submergendi, una cum vinis suis in mari constitutis: a quo periculo ad invocationem ipsius Yvonis fuerat, ut dixit, liberatus. Testificatur Alanus, CXLV Testis, qui vidit dictum mercatorem, dictas XV libras offerentem.

[151] Quod cum roncinus n Yvonis Lœgier, de Plebe plœsunet Trecorensis diœcesis, cecidisset in fluvio vocato Lya, [item equus ligatis pedibus lapsus in flumen.] ligatis duobus pedibus primis; & stetisset ab hora nonæ usque ad solis occasum subtus aquam, & quod nihil de eo apparebat; Adelicia uxor d. Yvonis, dubitans de marito suo, qui sibi durus erat & crudelis; vovit dictum Roncinum d. Yvoni, & promisit solvere candelam de longitudine ipsius. Factaque invocatione & voto hujusmodi, aures equi apparuerunt super aquam, & exivit ad terram per seipsum. Testificatur Adelicia prædicta, CCXVII Testis, quæ dictum Roncinum duxerat ad molendinum cum blado.

[152] Quod cum esset magna mortalitas animalium, & animalia Agathæ matris Adeliciæ de parochia Plebis Novæ indistincte morerentur; [& animalia peste.] ipsa Agatha animalia sua vovit d. Yvoni; vitulum unius mensis, qui matrem non haberet, & ex tunc vixit sine lacte, promittens sibi dare. Et tunc cessavit prædicta mortalitas: & postmodum ipsa Agatha d. vitulum, ætatis quatuor annorum vel circa, tradidit & dimisit ad sepulcrum d. Yvonis. Testificatur Adelicia prædicta. Denique proferuntur testimonia Commissariorum Apostolicorum, & Vicariorum Trecorensium de multitudine & qualitate anathematum, frequentiæ peregrinorum ad sepulcrum, & fama miraculorum late vulgata; pro qua etiam ita Summarium miraculorum finitur, incertum quando scriptum aut cui oblætum.

ANNOTATA.

a Scrotum magis proprie appellasset.

b Carreria, via currulis: Francis Carriere.

c Cavilla pedis, Latinius Clavicula dicitur.

d Fusellus, diminutivum a Fusus, lignum teres ac parvum. Frustrum autem pro Frusto invenias a multis seculo 14 scribi.

e Ambigua ecgraphi nostri scriptio, Tauta an Tanta legendum sit, non distinguit: nec alibi vocem hanc pro maxilla inveni usurpatam.

f Uncia pollicis, id est, Articulus pollicis: alias usitatum inter mensuraria vocabula verbum est Uncia, quæ & Pollex dicitur, pars pedis geometrici duodecima.

g Bellus-portus, Ordinis Præmonstratensis Abbatia.

h Anno 1312, littera Dominicali A, prima dies lunæ mensis Martii fuit dies 6.

i S. Cazou, quis sit, & quando colatur, libenter discam; & Acta, si qua extant, accipiam: interrogatus de eo P. Champion nihil scire respondit.

k Hæc est Translatio ex Lycia Barium in Italia, notaturque in Martyrologiis 9 Maji.

l De S. Gilda, apud Armoricos notißimo, egimus 29 Ianuarii; sed nihil ibi notavimus, ratione cujus figuræ ejusmodi spirales (quales forsan etiam sunt qui a Belgis vocantur Minne-stricken seu Laquei-amoris, ex arte & elegantur duplici plexu ductæ) vocentur Laquei Gildasii: nec modo interrogatus P. Champion aliique rerum Britannicarum periti quidquam potuerunt de eo docere.

m Croc Vncus est Francis, unde diminutivum Crochet: plus tamen aliquid & cujus non ita facile reparabile damnum esset, quam vilem ex ligno hamum seu harpagonem, videtur ea vox nautis Britonibus indicare.

n Roncinus seu Runcinus, equus gregarius & communis, fortaßis diminutivum a Teutonico Ruyn, quod cantherium seu equum castratum significat.

APPENDIX
De Canonizatione S. Yvonis, corporis elevatione, translationibus, cultu.

[153] Laurentius Surius, inter Vitæs Sanctorum, etiam proponens Vitam S. Yvonis, [Ad Canonizationem 1347 celebratam] elegantiori phrasi a se exornatam, de suo addit atque concludit: Clemens ejus nomins VI Romanus Pontifex, eo tempore quo Clemens V & Benedictus XII Romanæ Ecclesiæ præerant, sæpe diligentem navavit operam, ut B. Yvo in Sanctorum numerum referretur. Et iter agenti apparuit vir sanctus, scipionem manu tenens; jussitque ut susceptum illud negotium accuraret, & ad effectum perduceret. Itaque admodum solenni ritu postea accessit ad adscribendum illius nomen Catalogo Sanctorum; eumque pro Sancto habendum pronuntians, solenniter, ut vocant, canonizavit, anno Salvatoris Christi MCCCXLVII die XIX mensis Maji. Gravitum morbo affectus erat nepos ejus Pontificis, idemque Archiepiscopus Narbonensis, spemque vitæ ejus medici & periti homines abjecerant: sed cum illius amici, Dei & B. Yvonis opem implorassent, certumque votum B. Yvoni nuncupassent, statim illi instaurata salus est. Quæ omnia Andreas Saussayus, in Martyrologio Gallicano, post longum de vita elogium ad XIX Maji, transcripsit. Habemus membraneum Codicem grandi & eleganti charactere pro usu seculi XV descriptum, & compendiariis notis longe pluribus, quam quibus anteriora secula assueverant, intricatum; continentem Acta pro Canonizatione, ornatiorem & prolixiorem Vitam seculo eodem XV ex Proceßibus collectam, [factæ Collationes XI habentur Mss.] & Officium totum proprium ad usum Trecorensis Ecclesiæ compositum: qui liber nobis venit anno MDCXLIV dono R. P. Iacobi Dinet, tunc Franciæ Provincialis. Prima pars dividitur in undecim Collationes sive Sermones, tum ab ipso Pontifice, tum ab aliis Prælatis super eo negotio consultis pronuntiatos ante solennem sententiam: quos omnes huc transcribere operæ pretium non putamus, cum sint communibns locis prolixe extenti. Singulorum tamen Themata placet exhibere.

[154] Collatio I facta per D. Clementem Papam VI, [Prima ipsius Papæ rem proposituri] XVIII die Maji, Pontificatus sui anno V, in recitatione Processus D. Yvonis Hælori, quondam Presbyteri diœcesis Trecorensis, sic incipit. Heloy, Heloy. Marci XV. Quia Heloy interpretatur Deus meus, quia etiam noster Yvo de cujus Canonizatione petere voluimus consilium &habere. Cognominatur ex genere Heloy. Et ad veritatem bene fuit Heloy, non solum quoad parentelam & cognominationem; sed quoad gratiam & participationem. Illos enim dicitis Deos, ad quos Dei sermo factus est, Joan. X, & in Psalmo, Ego dixi Dii estis & filii Excelsi omnes. Merito, sive accipiamus Heloy per essentiam, sive Heloy per parentelam, sive Heloy per gratiam, possum hodie clamare & dicere verba Thematis præassumpti, [dividitur trifariam.] Heloy. Et videtur mihi quod secundum istam triplicem acceptionem Heloy, possum tripliciter introducere thema meum. Primo quidem, accipiendo Heloy per essentiam, clamo Heloy, Heloy, ad divini auxilii supplicem implorationem. Secundo, accipiendo Heloy per cognationem & parentelam, ac pro sapientia clamo, Heloy, Heloy, per populi Britannici, imo totius Regni Franciæ concordem & frequentem supplicationem. Tertio, accipiendo Heloy per participationem & gratiam, clamo Heloy, per ipsius admirandi & præcelsi meriti considerationem & fidelem recitationem.

[155] Hoc stylo primam partem deducens Pontifex; indeque transiens ad secundā, prosequitur studia Britanniæ pro obtinenda canonizatione prædicta, apud Prædecessores suos Pontifices, Clementem V & Joannem XXII; ea allegans quæ in litteris Commissariorum Apostolicorum supra relatis continentur, de plusquam quingentis personis, super fama sanctitatis insimul attestantibus. Addit postea, quod non solum ista testimonia receperint de fama, nec solum etiam testimonia ducentorum quadraginta novem Testium, quos sigillatim & ad partem examinaverunt; sed etiam ipsi oculis conspexerunt, sicut ibidem narrant. Inquisitione autem facta, inquit, tam super fama quam super veritate, [Cæusa relata Ioanni XXII,] de qua statim videbitur in tertio membro, Lemovicensis Episcopus d. Joanni prædecessori reportavit. Qui receptionem ipsius commisit D. Benedicto prædecessori nostro, tunc Tit. S. Priscæ Presbytero, & Joanni Episcopo Portuensi, & Lucæ S. Mariæ in Via-lata Diacono Cardinalibus, qui audierunt d. Episcopi relationem, & figillorum probaverunt verificationem, & postea retulerunt. More solito rubricæ factæ sunt, & libri secundum numerum Cardinalium multiplicati, & traditi singuli singulis. Postea multis supervenientibus negotiis, unsque ad nostra tempora requievit [causa:] sed tunc fortiter excitati cœperunt clamare votis communibus & Prælatorum & Principum, tam in Consistorio quam in Camera, Heloy, Heloy, & ad notitatem addebant verba referendo ad me, Lammasabactani, quod interpretatur, Ut quid dereliquisti me? Et in tantum clamaverunt, a quod Dux Britanniæ, qui a nunc est, ad nos propter hoc in propria persona venit, & in sui præsentia negotium etiam proponi fecit in Consistorio, & ipse met ibidem duo miracula retulit.

[156] [defertur Clementi 6 a Duce Britanniæ] Unum de seipso, quomodo cum fuisset gravissime infirmus, & de ejus convalescentia medici desperarent, D. Yvoni se devovit: & non solum sanitatem recepit, sed ita ad pristinam fortitudinem est reductus, quod secunda vel tertia die suis pedibus ad sepulcrum D. Yvonis pervenit. Secundum fuit, quod cum esset ibi quædam navis, in qua erant b foraturæ multæ de variis, periclitata fuit, [duo miracula per se attestante,] & sub aqua fere per tres dies stetit; mercatores autem ipsam devoverunt D. Yvoni; quæ elevata fuit, & (quod miraculum magnum videtur) foraturæ illæ in nullo madefactæ nec deterioratæ fuerunt. Et ista Barones, qui cum ipso Duce erant, testificati fuerunt. Dicebat etiam idem Dux, quod ipse & tota provincia firmam gerebant fiduciam, quod si Canonizaretur, Heloy, Heloy, quod secundum linguam eorum interpretatur Alacre-auxilium, quod pax illi patriæ redderetur; & quia mihi clamabant. Et certe mihi in somniis in anno isto visus est dicere, & me increpare, quia ad ejus Canonizationem non procedebam; quasi diceret Lamma sabactani. Utrum autem fuerit visio vel somnium, ipse scit, ego ignoro: sed bene scio, quod statim misi pro Procuratore negotii, [apud Papam etiam in somnis monitum:] & dixi sibi somnium: & ex tunc gessi in animo procedere in negotio memorato, & dicere isti D. Yvoni, Non dimittam te, nec derelinquam. Josue I.

[157] Et forte non casu sed divina dispensatione factum est, ut mihi istud negotium servaretur. I Regum IX, De industria servatum est tibi. Et ratio videtur, prima ut, quia Dux Britanniæ Joannes ex parte patris Brito est, [Brito quoque] Yvo Hælori, per Papam Lemovicensem c Sanctorum Catalogo adscribatur. Secunda, ut ex Processu suo colligitur, [qui rem sibi divinitus servatam suspicatus,] iste D. Yvo anno ætratis suæ quinquagesimo, & XIX die Maji coronatur in cælis; ego autem anno aetatis meæ quinquagesimo ad statum istum, licet invitus, assumptus, XIX die mensis Maji coronatus fui, sed diversimode: iste enim coronatus est in cælis, ego in terris; iste in paradiso, ego in exilio; ipse ad honorem, ego ad laborem; ipse ad gloriam, ego ad pressuram ac pœnam; ipse ad gaudium, ego ad luctum; ipse ad consolationem, ego ad tribulationem… Dico tertio, quod possum hodie clamare, Heloy, Heloy, per ipsius admirandi & præexcelsi meriti multiplicem considerationē. Iste enim totus in Deum transformatus, quod patet ex vita & miraculis, claruit singulari excellentia meritorum, & resplenduit radicali refulgentia miraculorum: & ista duo probabo in processu, ipsum in brevibus recitando. [merita sanctitatis & miraculorū exponit.] Hinc in materiam propositam ingressus Pontifex, eamdem luculenter partitur: & eleganter prosecutus totis columnis sexaginta quatuor, quales quatuor transcripsimus, sic denique concludit: His ergo in Consistorio diligenter sic discussis & examinatis, & relatione facta per Fratres nostros Petrum d Sabinensem Episcopum & Tit. S. Anastasiæ Presbyterum, & Galhardum e S. Luciæ in Silice Diaconum Cardinales; & ibidem omnibus particulariter lectis, visum fuit, quod etiam a Prælatis hic existentibus in Curia habemus, [utrum] debemus ad ipsius Canonizationem procedere, consilium petere: Salus enim ubi multa consilia, Proverb. XI. Quare quid super hoc visum fuerit exponatis, ut in tanto negotio id solum faciamus, quod erit in oculis divinæ Majestatis acceptum. Quod nobis concedat ille verus Heloy, idem Deus. Amen.

[158] II Collatio facta per Mauritium f Heluy Procuratorem B. Yvonis, super supplicatione Canonizationis ejusdem, pro Themate habuit, Sanctus sanctificetur adhuc, Apoc. XXII: proceditque per columnas viginti: & sequitur Collatio III seu Sermo Domini Patriarchæ Antiocheni g, ductus ex Themate, Animadverto quod vir sanctus est iste. [Assentiuntur Prælati novem circa hoc consulti.] IV Reg. IV. per columnas octodecim. IV Collatio est Archiepiscopi h Narbonensis, qua supplicatur super canonizatione B. Yvonis, quam propter infirmitatem, qua idem Archiepiscopus tunc temporis vexabatur, non potuit publice prædicare, assumpto Themate, Exaltate illum quantum potestis: major est enim omni laude. Eccli. XLIII, & extenditur per columnas viginti unam. V ponitur Collatio Domini Armanovi i, Archiepiscopi Burdegalensis, in facto Canonizationis D. Yvonis. Super hæc verba, Vere hic homo justus erat; & implet Columnas novemdecim. VI Collatio facta per Oliverium k Episcopum Nannetensem, implens Columnas quindecim, procedit ab his verbis; Laudans invocabo Dominum; ex B. Augustino, Sermone de Oratione Dominica, assumens, quod duas res qui invocat debet cavere, ne petat quod non debet, nec ab illo petat a quo non debet. Postea Sermo, quem formavit Dominus l Miropecensis, quique est Collatio VII, ex Numer. XVI æssumit; Quemcumque elegerit Dominus, ipse erit Sanctus; & implentur Columnæ decem. Sermo Episcopi m Seguntini, qui est Collatio VIII, sic præfatur, Dignus est ut hoc illi præstes. Lucæ VIII, & per columnas duodecim extenditur. Collatio IX, facta per Episcopum n Treventinum pro Canonizatione S. Yvonis, occupat columnas septemdecim, in capite præferens ex I Petri IV verba hæc, In omnibus honorificetur Heloy. Denique Sermo Fr. Galfridi, Ordinis Fratrum Eremitarum S. Augustini, Fernensis o Episcopi, numeratur Collatio X, incipiens a textu Joannis cap. XVII Pater venit hora, clarifica filium tuum, per Columnas undecim. Omnes autem Sermones isti eo spectant, ut intelligat Pontifex omnino procedendum sibi in negotio esse. Post omnia ergo sequitur Sermo factus per D. Clementem Papam VI, in canonizatione B. Yvonis, assumpto Themate, [Quibus auditis procedens Pontifex,] Exulta & lauda habitatio Sion, quia magnus in medio tui Sanctus Israel. Isaiæ XII, incipitque a Bulla Ioannis XXII superius cap. I prolata, & nonaginta octo Columnas implens, fuse agit de meritis causæ atque auctoritate Ecclesiæ ad hujusmodi actus, ac denique concludit, dicens: Sed quia Spiritus sanctus specialiter illuminat & regit Ecclesiam, idcirco ipsum invocemus dicentes, Veni creator Spiritus. Quo finito & oratione completa, ad ejus canonizationem procedimus in hunc modum.

[159] Ad honorem Dei omnipotentis, Patris & Filii, & Spiritus sancti, & exaltionem fidei, ac Christianæ religionis augmentum, [Yvonem declarat Sanctum,] auctoritate ipsius Dei omnipotentis Patris & Filii & Spiritus sancti, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, & nostra, de Fratrum nostrorum concordi consilio decernimus & definimus, bonæ memoriæ D. Yvonem Hælori, quondam Presbyterum Trecorensis diœcesis, Sanctorum Catalogo adscribendum, & tanquam Sanctum esse ab omnibus venerandum, ipsumque dictorum Sanctorum Catalogo adscribimus; statuentes ut ab universali Ecclesia in die obitus sui, scilicet XIX die mensis Maji, festum ipsius anno quolibet, & Officium sicut pro uno Confessore non Pontifice devote & solenniter celebretur. Insuper eadem auctoritate, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui in die revelationis sui corporis, & in die quo ibi primo de eo celebrabitur in ecclesia Trecorensi, [ejusq; causa Indulgentias definit.] interfuerint, septem annos & septem quadragenas; & in Octavis & per Octavas d. festivitatis alias revelationis & primæ solennizationis, singulis diebus unum annum & unam quadragenam; & qui annis singulis ad sepulcrum ejusdem in die Nativitatis suæ vel etiam revelationis devote accesserint, unum annum & quadraginta dies; accedentibus vero annis singulis in Octavis & infra Octavas dictorum festorum ad sepulcrum ipsius, centum dies de injunctis pœnitentiis misericorditer relaxamus. Postea dicatur Te Deum laudamus, & Oratio quæ erit facta pro eo. Demum dicatur Confiteor, & fiat Absolutio more solito, & Indulgentia septem annorum & septem quadragenarum detur, & postea nos induemus & celebrabimus Missam de eo. Totum hunc sermonem Gallice redditum invenire est apud Albertum le Grand, post Vitam ab eo deductam, qui aliud exemplar Actorum habuisse debuit in quo sola illa essent: si enim nostrum aliquando vidisset, meminisset contentæ in eo Vitæ quam infra damus.

[160] Sequebatur porro in Codice electio & res gestæ Clementis Papæ VI, anno MCCCXLII ordinati, [Sequitur elevatio corporis 29 Octobris,] quæ in Chronologica serie Pontificum Romanorum suo loco referemus, ac deinde rubricatis litteris hæc scribebantur. Anno Domini MCCCLXVI (quem numerum corrige & lege MCCCXLVII) fuit in Avinione canonizatus B. Yvo Hælori, natus de p Munehi & de parochia Munehi Trecorensis diœcesis, per eumdem sanctissimum Dominum Papam Clementem sextum: & fuit levatum a terra corpus dicti Sancti, vigesima nona mensis Octobris, qua die celebratur ipsius Sancti Translatio. Hoc die invenio etiam adscriptam ejus memoriam in Kalendario Ecclesiæ Venetensis in Britannia, ante propria Sanctorum diœcesis istius, impressa sub annum MDCLII; nec dubito, quin hic sit verus Ecclesiæ Trecorensis & aliarum in Britannia exemplum secutarum usus. Nihilominus Andreas Saussayus Translationis prædictæ memoriam in suo Gallicano Martyrologio ad XXVII Octobris consignat. His autem verbis utitur. [non 27 ut Saussayus.] In Armorica civitate Trecorensi Elevatio & Translatio S. Yvonis Presbyteri, Advocati pauperum nuncupati; quando Clemens VI, ob crebrescentia ad ejus tumulum miracula, ipsius sacros artus de sepulcri pulvere levari, atque (quod animæ Deo fruentis ipsique adeo gratæ sacratissimum pignus, tot gloriæ radiis coruscum, indecore jacere non ferret) ad debitum tanto Cæliti cultum honorificam in thecam transferri, atque in sacrario reponi Apostolica præceptione mandavit. Qua in solenni evectione ingentia patrata miracula, in gratiam eorum qui beato Confessori vota nuncupassent, quam hæc ejus honorificatio ipsi fuerit accepta, perspicue ostenderunt.

[160] Meminit ejusdem Elevationis in principio Partis IV auctor sequentis Legendæ sed nihil habet quo indicet de ea quidquam specialiter scriptum vel memoriæ traditum ad suas venisse manus, [desiderantur miracula tunc facta.] ac ne in genere quidem meminit miraculorum tunc patratorum, quæ tamen defuisse non est credibile. Sane Continuator Gullelmi de Nangiis, hoc ipso tempore vivens ac scribens, & desinens in anno MCCCLXVIII, Canonizationē, & Elevationem uno anno serius ponit, itaq; loquitur: Eodem anno MCCCXLVIII Helori de Britannia minori Presbyter & Confessor, miræ virtutis & gratiæ fuit ab Ecclesia & Domno Papa Clemente sexto canonizatus. Et anno sequenti a Prælatis & Clero Britanniæ de terra elevatus, multis signis & miraculis, per cum seu a Domino tunc factis propter ipsum & ostensis. Et ecclesia nomine ejus in vico S. Jacobi inchoata primitus & fundata. Quantis autem virtutibus & sanctitate floruerit in ecclesia Trecorensi in dicta Britannia, ubi corpus ejus quiescit, liquide declaratur. Hæc ille ad unum, ut dixi, annum exerrans, quemadmodum non solum ex prædictis patet, sed ex ipso fundationis prædictæ instrumento, quod in Theatro Antiquitatum Parisiensium Iacobi du Breul pag. 586 hujusmodi legitur. Universis Christi fidelibus, [Parisiis an. 1348, fundata ecclesia,] præsentes litteras in inspecturis & audituris, Fulco miseratione divina Episcopus Parisiensis, salutem in Filio Virginis gloriosæ. Etsi omnipotens Deus, qui nullis patrociniis & remunerationibus indiget, in honoribus & piis operibus, quæ ad honorem & laudem ejus quotidie fiunt, gaudeat in cælis: nos & alii orthodoxi, qui Sanctorum ipsorum precibus & intercessionibus eo amplius apud eum indigemus, merito congaudere debemus in terris, Cum igitur dilecti nobis in Christo nonnulli Christi fideles, Parifius degentes, & maxime de provincia Turonensi & de natione Britannica, cupientes, sicut asserunt, ad honorem & laudem S. Y vonis, gloriosi Confessoris, noviter per Dominum nostrum Papam modernum suis claris meritis & miraculis exigentibus canonizati, unam societatem seu confratriam Parisius creare & etiam ordinare, & de bonis sibi a Deo collatis & eidem confratriæ ab eisdem Christi fidelibus favente Domino imposterum erogandis, [& in ea confræternitas.] unam capellam seu ecclesiam, etiam Collegiatam, ab honorem dicti Sancti construere, fundare & dotare, & unum vel plura beneficia in eadem capella seu ecclesia fundare & dotare; Nobis humiliter supplicaverunt, quatenus eis præmissa faciendi & ordinandi licentiam & auctoritatem, nostra auctoritate ordinaria, impertiri dignaremur. Nos itaque præmissorum, & maxime meritorum & miraculorum ipsius gloriosi Confessoris obtentu inducti, ac dictos supplicantes in suo landabili proposito confovere cupientes, eisdem supplicantibus omnia & singula præmissa & eorum quodlibet faciendi, creandi & ordinandi, auctoritate nostra ordinaria, tenore præsentium damus & concedimus licentiam & etiam potestatem. Datum sub sigillo nostro, anno Domini MCCCXLVIII, die Lunæ post Assumptionem B. Mariæ Virginis. Ecclesia ista in dicto S. Iacobi vico constituit angulum plateæ a Nucibus nuncupatæ, ut scribit idem de Breul: ipsique jam nominatus Fulco anno MCCCLVII addidit jus cœmeterii proprii, breviterque perstringit puncta statutorum ipsius confratriæ, quorum unum est, ut siquis ex confratribus non sua culpa sed fortuna adversante ad inopiam redigatur, ei communibus aliorum expensis de congrua sustentatione provideatur.

[162] Porro præter locum ex Martyrologio Gallicano relatum, iterum in Supplemento ad eumdem XIX Octobris ponitur in Britannia minore, Translatio S. Yvonis Presbyteri & Confessoris, diœcesis Trecorensis, specialis Tutelaris, [Altera Trāslatio.] & totius Provinciæ Armoricæ communis apud Deum Advocati. Index vero Nominum locum hunc notat, tamquam eo indicetur altera Translatio: de qua distinctiorem certioremque notitiam requiro, æque ac miraculorum a tempore Canonizationis usq; nunc patraterum. Interim dicere possumus, secundam corporis Translationem factam videri tempore Ducis Ioannis V, seculo XV; & vel tunc, vel potius in prima Translatione, separatū fuisse caput, collocatumq; in Gazophylacio Trecorensis Ecclesiæ. Postremum sentire videtur Albertus le Grand, ex quo deinceps accipe de Ioannis V devotione erga Sanctum ut sequitur: Asserebat hic Dux, filius Joannis IV cognomento Conquestoris, [Sancto devotus Dux Ioannes V, capellam ejus fundat,] ex multis gravibusque periculis erutum se fuisse per merita S. Yvonis: ideoque in ecclesia Trecorensi, ad latus sinistrum mediæ navis, construi pulcherrimo opere fecit eā quæ ibidem hodie cernitur capellam, vulgo nuncupatam Capellam Ducis: intra quam candidi lapidis tumba eleganter celata corpus sanctum complectitur, supraque assurgit ex eadem materia speciosum tabernaculum usque ad fornicem: quousque etiam assurgunt crates ferreæ toti operi prætensæ, & interius obductæ cortinis e lino candenti consutis. Idem Dux ad instantiam Confessarii sui R. P. Fr. Joannis le Denteur, [& sub ejus nomine ecclesiam Prædicatorum,] ex Ordine Fratrum Prædicatorum, ejusdem Ordinis conventum fundavit ad capellam S. Trinitatis prope oppidum Guerrandæ diœcesis Nannetensis, ejusque primum lapidem posuit anno MCCCCVIII, XVI Martii; atque ecclesiam voluit sub nomine S. Yvonis dedicari, sicuti & factum est anno ipsius Ducis penultimo, Christi MCCCCXLI, XVI Septembris, per D. Guillelmum Maletroit, Episcopum Nannetensem.

[163] Fuerat hic Princeps proditorie captus per Margaritam Clissoniam, Comitissam Pontiverenfem, [quin per votum illi factum fuerat liberatus a captivitate,] XIII Februarii anni MCCCCXIX & Camptoceaucensi castello conclusus: ubi considerato extremo cui subjacebat periculo, votum fecit Deo santoque Y. voni, quod si per hujus intercessionem liberaretur ab isto carcere, sepulcrum ejus fundata ad illud capella supradicta ornaret, cum dote ad quotidiana sacrificia sufficienti. Nec irrita vota ceciderunt; rei enim indignitate moti Principes, Barones, ac Primamates Britanniæ, etiam ii qui Comitissam proxime contingebant, collecto plus quam quinquaginta quinque millium armatorum exercitu, obsessum Camptoceausense castellum tam fortiter oppugnarunt, ut intra hebdomades quinque coëgerint propugnatores ad deditionem loci ac restitutionem Ducis, factam mense Majo anni MCCCCXX. Quapropter Octobri proximo residens in suo Parlamento apud Venetenfes Dux Joannes, fundationis prædictæ instrumentum ratificari jussit, die mensis septimo, sub hoc principio:

[164] Joannes Dei gratia Dux Britanniæ, Comes Monfortii & Richemontii, [& electa sibi ante capellam sepultura,] omnibus has visuris vel audituris salutem. Quoniam motu proprio & singulari devotione, qua ferimur erga gloriosum Sanctum & Dominum S. Y vonem, cujus corpus requiescit in Trecorensi ecclesia, elegimus nobis & designavimus sepulturam, iterumque sub Dei beneplacito eligimus & designamus, in prædicta ecclesia; idcirco etiam ordinavimus & per præsentes in nostro generali Parlamento ordinamus, faciendam fundationem divini Officii, sub dote certorum reddituum hic infra exprimendorum, ad celebrandum in prædicta ecclesia certum numerum Missarum sub explicanda mox forma: ac primo fundat missam quotidianam ante tumbam S. Yvonis, cantandam per unum ex Canonicis Vicariis vel Capellanis istius ecclesiæ post celebrationem Matutinarum, cum Diacono, Subdiacono, [designat quotidiana ibi Missam,] Crucifero, Acolythis aliisque ministris: qui cum toto Canonicorum Collegio processionaliter accedant ad tumbam dicti Sancti, cantantes Antiphonam, Versiculum & Collectam de illo; deinde Collectam pro Duce quoad vivet, post mortem vero ejus, Inclina. Quo facto inchoabitur Missa, Dominica quidem die de S. Trinitate cum Collecta de S Yvone; Feria II de Requiem, pro animabus decessorum successorumque; feria III de S. Yvone, IV de S. Tugdualo, V de Spiritu sancto, VI de Cruce, VII de Diva, ita ut quotidie, præterquam feria II, addatur Collecta pro Duce: eaturq; ad tumulum ejus ibique canantur, Ne reconderis, Pater noster, De profundis, aliæque consuetæ preces. Quotidie vero jubet sub finem Matutinarum tinnitu majoris campanæ signum dari, ad convocandum populum pro dicta Missa; qua finita teneatur Officians vulgari lingua pro Duce ipso preces concipere, cujus etiam anniversariæ Vigiliæ, primo die cujusque mensis non impedito, quam solennissime iterandæ præscribuntur: atque pro illis omnibus constituitur summa quingentarum librarum monetæ Britannicæ, quotannis percipiendarum ex juribus portus Rupis-Deriani, noviter acquisitæ a Pontiverensibus.

[165] Et ille quidem, his ita statutis, mortuus est anno MCCCCXLII mense Augusto, prope urbem Nannetensem: &, contra quam ordinaverat, [ibique tumulatur an, 1451,] in choro ecclesiæ ibidem Cathedralis sepultus; sed jus suum prosequente Capitulo Trecorensi, dedenda fuerunt nono post anno defuncti Ducis ossa, & Trecorim mittenda: quibus Episcopus loci D. Joannes de Ployec cum omni Clero populoque obviam procedeus, ipsa intulit in præparatam eo tumban, ad pedem capellæ loco paulum humiliori quam quo consistit sepulcrum Sancti. Cui etiam per totam Britanniam multæ sunt ecclesiæ dedicatæ, [ejusdem Sancti ecclesia in Ker-Martin.] tamquam Provinciæ Patrono, ac nominatim ecclesia S. Mariæ de Ker-martin, nunc S. Yvonis nuncupata, uno ab urbe Trecorensi quadrante, ad paternæ ipsius domus maceriam: quo magnus continuo affluit numerus peregrinorum, non solum ex Britannia, sed omnibus ubique regionibus, allectus multitudine miraculorum, quæ ibi ad sui Sancti honorem Deus operatur. Hactenus Albertus, hoc etiam addens quod universitas Nannetensis, ad instantiam Francisci Ducis II a Pio Papa item II erecta anno DCCCCLX, S. Yvonem sibi Patronum elegerit.

ANNOTATA.

a Post mortem Joannis III, quem n. 2 invenimus pro Canonizatione S. Yvonis supplicasse, obitam anno 1342, sub contentione fuit Ducatus Britanniæ, inter Joannem Montefortium, pro quo Angli; & Carolum Blesensem, pro quo Franci faciebant. Gestum est autem bellum acerrime, varia utrimque fortuna; neque capto Montefortio desiit uxor strenue rem gerere pro viro: quo elapso de custodia atque mox defuncto, sub annum 1344, succeßit filius etiam Joannes, dictus in ordine Ducum Britanniæ Quartus, eo quod pater numquam habuerit posseßionē pacificam, imo hæc ei fuisset per sententiā Regis Franciæ abjudicata. Iste autem felicior ac sæpius victor, vidit adversarium suum primum anno 1345 captivum abduci in Angliam (cujus uxor nihilominus strenue bellum est prosecuta) ac denique prælio cæsum anno 1354, 28 Septembris:in quem diem servamus Processum pro ejus canonizatione formatum. Atque ita finem accepit contentio, & Joannes IV cognome Conquestoris. Ipse autem est, de quo hic agitur, jam inde a captivitate Caroli, omnia in Britanniæ Ducali & absoluto jure agens, præterquam in paucis locis a Caroli prænominati uxore defensis.

b Foraturæ, hic ponuntur pro Mercibus, fortaßis sic dictæ a Foro, in quo venales exponi solent: quod tamen alibi necdum invenit Cangius.

c Clemens VI, natus erat de Malo-moute Lemovicensis diœcesis; ante Papatum dictus Petrus Rogerii.

d Duo inveniuntur circa hæc tempora Petri, Sabinenses Episcopi: prior a Mortuo-Mari dictus, Gallus; alter, de Barosso, Hispanus: de quorum succeßione & anno obitus non convenit inter auctores. Mihi vel hinc probabile fit, priorem non obiisse anno 1345, sed saltem ad annum1348 vixisse; quod credam, causam istam non Hispano sed Gallo Cardinali commissam fuisse; atque ideo libentius assentior Frizonio dicenti, quod posterior solum sit factus Episcopus Sabinensis anno 1348, non item quod prior vixerit usque ad annum 1350.

e Galhardus de Mot, Cardinalis creatus anno 1316, vixit usque ad an. 1357.

f Nempe, ardente tunc vel maxime bello circa civitatem Trecorensem, non licuit Episcopo Yvoni, quem anno 1329 vidimusnum. 4 electum Procuratorem, ea de causa Avenionem se conferre:ideoque substituendus alius fuit.

g Quis hoc tempore gesserit titulum Patriarchæ Antiocheni, necdum comperi.

h Narbonensis Archiepiscopus, ab anno 1346 ad 1375, Petrus le Juge, Consubrinus Gregorii Pape XI.

i Amanevum appellant Sammarthani ab anno 1345, ac successorem habuisse ajunt fratrem suum Bernardum anno 1348.

k Oliverius Salahadinus, Nannetensis Episcopus, ab anno 1337 ad 1354.

l Mirapicensis Episcopus in Occitania, ab anno 1342, fuit Petrus de Pireto: & huic succeßjit Joannes de Cojordano; cujus notitiam inveniant Sammarthani ab anno 1348 usque ad 1354. Prior ex Ordine Prædicatorumfuit, & adhuc vivebat anno 1345; necdum tamen definimus, uter corum hanc Collationem attulerit.

m Seguntinus Episcopus, per resignationem Petri Barrosi, Gonsalvus de Aguilar, factus postea Archiepiscopus Toletanus.

n Triventinus Episcopatus, sub Archiepiscopatu Beneventano in finibus Aprutii, notus in tabula Geographica Comitatus Molisii: seriem tamen Episcoporum istorum exhibet Italia sacra Vghelli in Appendice ad Tom. 2 ubi Fr. Jordanus Curti Ordinis Minorum invenitur, anno 1344 creatus, & 1348 ad Messanensem in Sicilia Archiepiscopatum translatus.

o Galsridus, Fernensis in Anglia Episcopus, creatus hoc ipso anno 1347 Avenione 5 Martii: de quo Waræus in Episcopis Fernensibus, & Herrera in Alphabeto Augustiniano.

p Muriehi, Alberto le Grand Menehi scribitur.

VITA PROLIXIOR,
Auctore Mauritio Gaufridi Ordinis Prædicatorum.
Ex Ms. Membraneo Trecorensi, nunc nostro.

Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 4637

A. MAUR. GAUFRID.

PROŒMIUM.

[1] Reverendo in Christo Patri ac Domino, D. Christophoro, [Ab Episcopo & Capitulo] divina misericordia & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia Episcopo Trecorensi, præstantissimisque ejusdem ecclesiæ Presbyteris & Dominis de Capitulo, totique venerabili Collegio, Fr. Mauritius Gaufridi, in sacra Pagina humilis Professor, ac in Ordine Prædicatorum meritis postremus cum sim, recommendationem omnimodam, reverentiam, & obsequium, non tam debitum quam devotum.

Dudum mihi, per certas Quas Quadragesimas verbum Dei apud vos populo prædicanti, [rogatus Auctor Lectiones pro duplici festo componere,] per quosdam vestræ ecclesiæ Vicarios, divini Officii & S. Yvonis ipsius ecclesiæ alterius Patroni zelatores, suasum est, & a me nihilominus instanter requisirum, ut de festis ipsius B. Yvonis, & eorum Octavis & infra, Lectiones ex vita & miraculis ejusdem Sancti retraherem, & secundum duarum Festivitatum ejus exigentiam competenti dictamine disponerem. Super quo hæsitans, & vestram aliorumque Dominorum de vestris Capitulo Collegioque mentem nequaquam convincens, propter quod & dubitans, distuli quod suadebant. Nuper autem iterato ab iisdem instanter pulsatus, & de speratæ gratæ habitionis vestræ [favore] per eosdem informatus & assecuratus, imo & de mora & dilatione argutus, quamquā ad hoc insufficiens, & in negotiis familiaribus nostræ mendicitatis occupatus; in Dei tamen adjutorio, suffragio Sancti, & obsequentis caritatis confisus merito, mentem adhibui, studium excitavi.

[2] Sane dum ad ipsum opus Acta ejusdem Sancti, si quæ digna penes se habebant, [rejecta veteri Legenda ut insufficienti,] mihi exhiberi postulabam, quamdam Legendam Chori & librum Inquisitionis Sedis Apostolicæ de ejusdem Actis præsentarunt. In qua quidem Legenda, & nonnulla quæ magnæ æstimationis videbantur, discussi diligentius; & inspecta [judicavi], prout ibi sunt posita & minus digne inveniuntur, propter defectum plenatiæ veritatis, non multum ad titulum B. Yvonis pertinere; nonnulla vero notam potius & minorationem importare. Quamobrem ipsa rejecta, almi ipsius Confessoris vitam inclitam, & obitum prodigiosum, nec non virtutum prodigia, quibus divina potentia largiente, sive dum viveret sive post obitum, coruscavit, prout ad universam Ecclesiam, veritatem omnium, [novam ex Processu faciendam decernit,] libro Inquisitionis teste, Apostolicæ Sedis transmisit autoritas, humili quidem, sed veraci stylo perstrinxi: in quo poterunt & ipsæ Lectiones, prout expetuntur, facilius ordinari. Sic autem in omnibus servare medium studui, ut nec verborum nimia rusticitas nobilitatem diminuat historiæ, nec ornatus superfluus suspicionem pariat veritati securæ: protestans quod nihil in hac editione notatum est, quod non prius debita sit cum libro collatione discussum, & ex conjecturis licet verosimilioribus, juxta Regulam Ticonii, in singulis non expressatis ad unguem elimatum.

[3] Ad profectum autem legentium nonnumquam moralia quædam documenta interserui, [additis nonnultis moralibus.] & hortamenta ad Sancti imitationem & devotionem adjeci. Suscipiat ergo reverenda Paternitas Præclaritasq; Dignitatum vestræ Ecclesiæ, Capituli, Collegiique sacra Societas, quod rata ac grata habitio vestra mihi facta suasit & extorsit: & felicem Patronum gloriosum Yvonem, miris nec minus veris splendoribus, ut ita dixerim, innovatum, universitas gaudeat filiorum. Audacter nempe profiteor, quod in comparatione eorum quæ de novo hic addita sunt, pauca simul & parva, sed & indigna censenda sunt, quæ prior editio continebat. In omnibus autem & singulis, quantum ex hac compilatione laudi ejus accreverit, ipsius diligens examinatio & ad præcedentem comparatio poterit indicare, si tamen pium & fidelem habuerit inspectorem. Promissum igitur ordinem prosequentes, primum de ejus inclita vita occurrit agendum: quam ab exordio usque ad obitum perstringendo, per ordinata Capitula distinguamus.

Distinctionem hanc notamus in margine, aliam operi nostro magis commodam partitionem assumpturi: interim veteres Titulos, ut habentur in codice rubrica notati, hic simul accipe.
Primum Capitulum. Quod divina providentia, quæ semper ab exordio mundi, singulis temporibus singulisque nationibus, aliquos ad communem aliorum salutem inspiravit, præclarum Yvonem, post alios quamplures, in mundi jam vespere, Britonum nationi, pro ipsorum salute delegavit.
II Qualiter divina providentia, more sacrarum Scripturarum & historiæ Sanctorum, decenter & convenienter virtutes & gratias S. Yvonis, & suis natalibus & ex impositis sibi & parentibus nominibus, præsignavit.
III Qualiter divina providentia Yvonis sanctitatem futuram & oraculis prænuntiavit, & signorum indiciis Sanctorumque suorum præsagiis, ab ejus infantia & pueritia, præmonstravit.
IV Qualiter divina providentia disponente missus est Parisius, ubi liberalibus artibus primum imbueretur, & sic ad alias humanas & divinas scientias disponeretur: & quomodo in Philosophicis & Theologicis efficaciter studuit & profecit annis novem.
V Qualiter eadem divina dispositione postea missus est Aurelianis, ubi Juris Canonici & Civilis florebar studium, ut utriusque scientiam nactus, futurus ipse Advocatus & Judex, causis spiritualibus simul & temporalibus salubrius consuleret.
VI Qualiter in præmissis Universitatibus, pro studio litterarum, virtutum religionem non neglexit: sed ambabus inrente serviens, mores sanctos semper scientiæ prætulit.
VII Qualiter post cursum studii, ejus peritia ac morum probitate comperta, factus est primum Officialis Archidiaconi Rhedonensis, & quod strenue & legitime se in officio habuerit.
VIII Qualiter ob famam sui regiminis & justitiæ, loco propriæ nativitatis exigente, inde ab Episcopo Trecorensi evocatus est: ejusque Officialis constitutus, quam digne & fructuose exercuit Officium.
IX Qualiter defuncto præfato Præside, successor ejus simili voto virum sanctum in suum Officialem retinuit: & quomodo justas causas, præcipue pauperum, sic tuebatur, quod Pauperum Advocatus communiter vocabatur, & pro eorum causis injurias & contumelias patiebatur.
X Qualiter tantarum curarum, negotiorum & solicitudinum tempore, Deo fixus intendere cupiens, indefessam sensualitatis ad rationem pugnam per octo annos passus est: quam tamen nono anno, divina in eo clementia penitus sopivit.
XI Qualiter, quia carnem simul & spiritum in activa & contemplativa vita debite rexit, & perfecte obtulit, Regalis Sacerdotii Christi merito, dignus ipsius minister factus est.
XII Qualiter Sacerdotii diademate percepto & animarum regimine imposito, ut verbo pariter & exemplo efficacius luxum seculi fugiendum monstraret, in virum alterum factus, pristinam vitam innovavit; & primo de ejus vestitu, supellectili, & stratu.
XIII De qualitate mensæ ejus, abstinentiis & jejuniis.
XIV De humilitate ejus: quomodo in omnibus verbis, signis, & gestibus humilitas elucebat.
XV De patientia ejus in pœnis, innatis, illatis, & assumptis.
XVI …
XVII De ipsius devotione in Missa & Canonicis Horis, & extraordinariis orationibus, & ipsarum efficacia.
XVIII Quomodo medendis animarum plagis diligenter septem Ecclesiæ Sacramenta ministrabat, Sacramentalia munde tractabat, Bibliam tamquam apothecam, & Quartum Sententiarum tamquam mensam medicinarum Sacramentalium, secum continenter deferebat.
XIX Qualiter septem opera misericordiæ corporalia circa egenos & orphanos exercuit.
XX De ipsius hospitalitate.
XXI Qualiter vestivit nudos.
XXII Qualiter visitabat infirmos.
XXIII Quomodo sepeliebat mortuos.

Epilogus virtutum, & exhortatio ad imitandam vitam ejus. Et sic finit prima Pars. Secunda Pars, quæ promittebatur, de sancti Confessoris obitu, per sex Capitula distinguetur.
I Qualiter prævidit in spiritu & prænuntiavit quibusdam caris finem vitæ imminentem sibi, quem lætus expectabat.
II Quod, licet viribus destitutus & debilis valde, ultima septimana divinis operibus instabat, usque ad quartam feriam, in qua ultimam Missam celebravit & Confessiones audivit.
III De dispositione suæ valetudinis in feria v.
IV Quomodo visitatus a compluribus & parochianis, fecit eis ultimum vale feria VI.
V Quomodo sumptis sacræ Communionis & extremæ Unctionis Sacramentis, in Sabbato, in aurora sequentis Dominicæ, in Domino feliciter obiit.
VI Quomodo corpus ejus jam extinctum magis puritate splenduit.
VII De ipsius celebri sepultura.

Tertia Pars, quæ promittebatur, de miraculis & prodigiis duplex erit. Nam primo tangentur de his quæ Dei virtus operata est in persona ipsius ipso vivente, & habebit tot Capitula quot erunt ipsa miracula.
I. Quomodo meruit apud Deum miraculis clarere, & quandoque variis in vita claruit.
II. Qualiter, ubi Sanctus merriamenta pro ecclesia Cathedrali sumpserat, infra quinquennium proceriores & grossiores arbores Dei virtute succreverunt.
III. Quomodo per negligentiam fabri lignarii ligna duobus pedibus nimis curta, quatuor pedibus invisibiliter producta conspiciuntur.
IV. De duplici miraculo pro libertate Ecclesiæ.
V. Qualiter arcam, frumento furtim evacuatam, plenam ad eructationem invenit, pauperibus erogandam.
VI. De pane ad supplendum defectum suum & convivarum divinitus transmisso, & est duplex miraculum.
VII. De panibus unica vice multiplicatis.
VIII. Qualiter Christus, in forma pauperis, capucium ab eo receptum, sibi miraculose transmisit.
IX. De paupere turpissimo in ingressu, & in egressu in pulcherrimum transfigurato.
X. De colloquio Yvonis adhuc viatoris cum Tugdualo jam comprehensore, super servanda tranquillitate Ecclesiæ suæ.
XI. De ave invisa speciosa, Sancto in mensa sedenti in solatium cælitus missa.
XII. De columba apparente, & ecclesiam suo fulgore complente.
XIII. De fulgore apparente cum Sanctus elevaret Corpus Domini in Missa.
XIV. De dæmoniaco & furioso curato.
XV. De infirma liberata a gravi febre, sumpta de mensa Sancti lippa, qua & ipse reficiebatur.
XVI. Qualiter vir Dei dono prophetiæ claruit.

QuartaPars, de miraculis & prodigiis almi Confessoris post mortem ejus, distinguetur secundum diversa genera, species & individua ipsorum miraculorum, quæ patebunt per ordinem subsequentem.
De solenni translatione sanctissimi corporis ejus, & causis rationabilibus ejusdem.
De conceptibus mortuis & abortivis resuscitatis. Et ponuntur consequenter miracula quinque absque alio titulo quam numeri solius.
De liberatis a periculo mortis. Et primo de condemnato ad suspendium.
De cæco in puteum cadente.
De Rectore in stagnum cadente, cum equo & litteris illæsis.
De Domino de Pestuven cum comitiva a periculo mortis liberato.
Quod ex octo personis naufragium patientibus, duo S. Yvonem invocantes, aliis sex submersis, evaserunt.
Consimile miraculum de D. Alano de Karanreis: & est duplex.
De decem in passagio de Treisquinec liberatis, S. Yvonem invocantibus, aliis non invocantibus pereuntibus.
De D. Guillermo Tournemin, cadente in mari Hilion.
De puero liberato prope portum Lapidis-nigri.
De liberato a naufragio.
De liberato a tempestate.
De naufragante liberato.
De tribus navibus liberatis a periculo naufragii.
De filia ab incendio liberata.
De contractis & paralyticis a membrorum impotentia liberatis. Et ponuntur consequenter, sub sola distinctione numeri rubrica signati, miracula XII.
De cæco illuminato.
De alio cæco.
De macula oculi purgata.
De oculo eruto sanato.
De cæca lumini restituta.
Duo miracula circa unam cæcam. Sequuntur miracula VI, de dæmoniacis & furiosis, per S. Yvonem a dæmonibus liberatis, & ad sensum & memoriam revocatis, absque alia Titulorum designatione. Et similiter Articuli v, De liberatis ab hydropisi, inflaturis, rupturis, crepaturis, & vulneribus.
De liberatis a continua febri, Articuli tres, nec numero quidem notato distincti. Atque de temporalibus substantiis miraculose repertis, Articuli rubricati quinque.
De animalibus a peste præservatis.
De elevatione lapidis, in quo sculpitur imago capitis B. Yvonis.

CAPUT I.
Patria, genus, nomen Yvonis & parentum ejus, & sancta primæ pueritiæ studia.

[4] Cum multifarie multisq; modis, humanis lapsibus providentia divinæ bonitatis occurrat, [Divina providentia,] pro temporum opportunitatibus, quæ mira ejus sapientia disponuntur; non parva eis suæ pietatis beneficia contulit, cum a rectitudinis callo cæcutientibus & deviis rectores ducesq; salutis ostendit. Unde post gemebundum in deliro Protoplasti capite humani generis casum, mundo passim omni vitiorum sorde labefactato nondumque propalata via Sanctorum, viros quosdam suæ voluntatis vocare semper ac mittere non destitit; qui mundum ipsum de suis erroribus admonerent, honestatis & justitiæ verbis & exemplis documenta præberent, ac promissa justitiæ præmia proponerent; sicque sui & aliorum salutem exquirentes, ad eam in solo Conditore constitutam adspirarent. Sed neque ab hujusmodi salutis auxilio pius ipse hominis auctor & amator ulla umquam ab exordio mundi tempora despexit ullasve nationes abjecit. [Act. 10, 34] Teste nempe Scriptura, non est acceptor personarum Deus; sed in omni gente, qui timet Deum & operatur justitiam, acceptus est illi. Hinc mundo impiorum cataclysmo pereunte, [quæ semper aliquos ad mundi salutem destinavit,] octavum Noëjustitiæ præconem destinavit: hinc Job de Esau descendentem, fide & moribus clarissimum, gentilibus in terra Hus designavit: hinc Moysen in Ducem electi populi delegavit; donec post ipsos quoque sanctos Patriarchas, Prophetas, Judices, & Reges, ipse qui condiderat, collapsum mundum in propria reparare veniret, ejusque ruinæ tempore accepto congruis suæ incarnationis medelis occurreret.

[5] Post hujus vero plenitudinem temporis, haud minus cum hominibus aut parcius egit: quin potius volens omnes, sicut naturæ in eo consortes, [in mundi vespere Britonum nationi, vetustissima,] sic gratiæ & gloriæ fore participes, a primo diei gratiæ mane, horis singulis in undecimam usque, hoc est seculi consummationem, ex omnibus gentibus, populis, & linguis in vineam, quam plantavit dextera ejus, cultores semper mittere pater familias ipse non desinet. Proinde cum hoc commune divinæ bonitatis beneficium ceteris per orbem diffusis nationibus concessum sit; Britigenarum illam antiquissimam nationem, nec hoc suæ gratiæ dono insalutatam, divinam dignationem præterisse, verum propensiori eam honore donasse, planum est. Divina nempe munificentia, etsi magnificis titulis ipsam ceteris nationibus extulerit, in eo maxime quod sceptro Israel antiquitate præcesserit a, & mille octingentis annis inconcussum tenendo, fortissima regna & Monarchias duratione excesserit; hoc tandem etiam ab adventu Salvatoris celeberrimum laudis præconium ipsius munere nacta est, quod inter ipsos orbis populos ab anno incarnationis trigesimo quinto b irradiantis Christi lucem accepit, [& Christianissimæ,] & ab ea postmodum faciem per apostasiam non avertit, & neque schismaticos aut hæresiarchas pessimisve criminibus famosos(de quibus in gestis antiquis & sacris canonibus eorum invasores notati sunt) quin potius fidei & morum propagatores propugnatoresque, in omni statu, sexu & ordine, nec numero raros, sed & exercitus & legiones, Martyres, Consessores & Virgines semper protulit, & cursim in hæc nostra tempora producere non desistit.

CAP. II

[6] Ex hac etenim illustri Britonum natione, pago Trecorensi, [S. Yvonem dedit:] nobili prosapia, almus ipse Sanctorum conditor & illustrator, mundi senescentis ætate ad vesperam jam vergente, stellam nequaquam occiduam nuper produxit matutinam, velut sol solem jam suæ claritatis participem, noxiæ peccatorum noctis expertem, omnis eclipsis nescium, nullius nubis obnoxium velamento, B. Yvonem, præclarum sui nominis Confessorem, inclitam Ecclesiæ lucernam, patrem Britanniæ, Trecoriæ præsidium singulare. Docet autem utriusque Testamenti Veteris simul & Novi series, [ex nobili virtuosaque prosapia,] Sanctorumque historiis patulum est, Sanctos, ad Dei gloriam & mundi salutem Dei providentia ordinatos, non solum ex moribus describi, sed ex natalibus & impositis nominibus in suis virtutibus & gratiis præsignari. Decuit igitur ut tanti Confessoris excellentia tales haberet parentes, qui & genere & religione ac etiam nuncupatione futuræ suæ quasi hereditariæ testimonium proserrent sanctitatis. Magno igitur futuri præsagio ex insigni & Catholica prosapia ortus est, ut præclarus ipse genere & religione, futurus esset vita & moribus præclarior; & nativam carnis nobilitatem, in spiritualem animi generositatem aptius commutaret; & mundanæ nobilitatis dignitatem, excellentioris nobilitatis conversatione transcenderet, & ita fieri debere vanis mundi nobilibus sui mutatione monstraret.

[7] Quod vero Yvo nominatus, ex matre vero Hadou & Hælorio patre, legitimo matrimonio procreatus est, largitam sibi divinitus bonitatis abundantiam, abundantisque suæ bonitatis in alios redundantiam, atque in his relucentem jucundæ congratulationis vehementiam, ipsorum nominum significatio præsignavit. [ipse nomine suo præsignatum Bonum-hominem,] Yvo enim, qualiter moderni Gallici & Latini causa euphoniæ, licet corrupte, proferunt; exteri autem & antiqui Latini c Eudo, Britones vero ipsi Euden, ab Eu Græco & Den Britonico composito vocabulo, & in Latinum translato Bonum-hominem seu Bonitatis hominem apertissime significat, & d abundæ bonitatis divina largitate sibi conferendæ præsagium fuit. [Sap. 1, 4] Porro cum ipsa Sapientia teste in malevolam animam non introeat sapientia, nec habitet in corpore subdito peccatis; ipsius decuit ordinem, ut quem sibi in templum habitationis præpararet, bonus ipse solus existens & in solis bonis habitans; bonitatis suæ charismatibus, corporis simul & animæ bonitate donaret, & secundum bonitatem ejus sic & nomen imponeret; ut secundum nomen, sic & laus ejus in fines terræ permaneret; ut & sic cum Salomone glorietur & dicat, Puer eram ingeniosus & sortitus animam bonam; & cum essem magis bonus, veni ad corpus incoinquinatum. [Sap. 8, 20] Nec me tamquam delirum rideas, Græcum Britonico ad compositionem nominis in Britonum appellationibus apponentem: nam & ipsi Britones ex clarissimis Græcorum originem duxerunt, & eorum idioma, licet corrupte, retinuerunt, Britonicum nempe, auctum Græcum est.

[8] Hadou vero, maternum ipsius Boni-hominis Yvonis nomen, [ex matre Hadau aicta, quod Semina significat,] Britonico idiomate pluralis numeri est & Semina significat, per quod quid aptius quam abundæ bonitatis ipsius in alios redundantiam accipere valemus? Enimvero ipsa ingenua mater, etsi semen unum numero fuerit in persona, virtute tamen plurima semina in plurali quodam præsagio nuncupata est. Beata nempe mater ista, in bono filio suo uno, multiplci bonitate fœcundo, doctrinæque & morum seminibus redundante, matris Ecclesiæ genimina non tam numero quam merito multiplicavit, ac fructu salutis & bonorum operum prole ante sterilia, fusis verbi Dei & lacrymarum seminibus, ad propagandum quam plurimam salvadorum messem fœcundavit.

Nam cum sacra seges Trecorum impleat orbem,
Omnis ab hoc uno semine messis erat.

Quippe de illorum numeto prorsus fuit, de quo Psaltes, Euntes ibant & flebant mittentes semina sua, venientes autem venient cum exultatione portantes manipulos suos. [Ps. 125,6]

[9] Verum cum ipsius summi Boni & bonorum omnium Largitoris edictum sit, Bono animo gloriam redde Deo, & in omni dono hilarem fac vultum tuum; sed & ejus Tuba cunctis insonet, Unusquisque prout destinavit in corde suo, non ex tristitia aut ex necessitate, hilarem enim datorem diligit Deus; planum est quod in se meritorie bonus esse, & bonorum operum seminibus in alios redundare, hilaritate seclusa, nemo potest. [Cor. 9, 7, Ecli 35, 11] Teste enim Augustino, Nemo invitus facit, [& patre Hælorio, Hilaritat notante,] etiamsi bonum est quod facit: nec valent esse Deo placita, coacta servitia. Recte noster Bonus-homo Hælorius cognominatus est, ab Hælorio carnali patre propagatus, quod nomen Hilaritatem Britonibus sonat. Divina enim bonitate donatus ad excolendos agros Dominicos, & salutis seminibus conserendos, omni semper gaudio & spiritus hilaritate formatus est: atque ad depellendum seculi tristitiam, quæ mortem operatur in mundanis eventibus, æquam semper mentis hilaritatem institutus. [Prov. 16, 15] Rursus quod in Regio vultu Scriptura commendat, Sicut imber serotinus & ros matutinus super herbam, sic hilaritas vultus ejus; in nostro Bono-homine, Regio Yvone, verificari conspicimus. In serotino nempe, præsentis vitæ in occasum vergente, viator existens, copiosis Christicolas compluens beneficiis; & in matutino futuræ vitæ, vesperam nescientis, nunc comprehensor, crebris suffragiorum irrorans asperginibus; eos hinc inde, velut ex utraque parte illius fluminis in Apocalypsi, prospiciens, mira sui vultus hilaritate perfudit atque perfundir.

[10] Itaque hujus almi Confessoris bonitatis abundantia & bonitatis abundantis redundantia, [in accipiens præsagiahilaris & fructuosæ bonitatis:] & in utraque hilaritatis spiritus vehementia, horum trium nominum clara significatio est, quorum unum merito non incongrue præconium illud, quod in Bethulia fidelis populus Salvatrici deprompsit e Judith, nos in Britannia Yvoni glorioso, nobis ex nobis pro nostra salute destinato, recte depromere valemus; Nova lux oriri visa est, gaudium, honor & tripudium. Lux etenim sanctitatis ac bonitatis ejus mundo diffusa; & gaudium quidem commune cunctis affert Christicolis, & generalis extitit honor Britigenis, Trecorensibus vero peronne tribuit tripudium speciale.

Cap. III

[11] Sic autem Sanctum suum gratiosus Largitor charismatum gratuitæ dulcedinis multiplici benedictione prævenire dignatus est, ut etiam sanctitatem ejus futuram & oraculo prænuntiaret, & signorum indiciis ab ejus infantia demonstraret. Neque enim hoc etiam privilegio, [matri quoque præsignificatur futurus Sanctus,] quibusdam amicis specialiter facto, carum suum Yvonem privandum divina providentia decrevit. Ipsius nempe pia mater, divino præscio futurorum visitata spiritu, futurum hunc fore Sanctum in somnis accepit, & plebi palam prophetice prædixit. Quæ quidem manifestatio spiritus, quæ secundum Apostolum datur ad utilitatem, & Dei revelantis, & matris prolisque, ac cunctæ plebis gratiam gloriamque complectitur. [1 Cor. 17, 7] In hoc etenim claret ipsius Dei ad suum carum dignatio mirabilior, ipsiusque cari Dei dignitas est ostensa præclarior, mater felicior est effecta, & tanto filio cura cautior est impensa, plebs cuncta facta jucundior, & ad deferendam observando puero debitam reverentiam reddita paratior. Ex hoc etenim in ore cunctorum audientium non absonum resonabat, id quod in Præcursore Salvatoris Euangelista fatetur, Posuerunt omnes in corde suo dicentes, Quis putas puer iste erit?

[12] Hujus autem prænuntiatæ sanctitatis indicia, ipsa primitiva ejus ætatis studia fuere: puerilia enim ejus initia, futura viriliora prognosticarunt, prædixeruntque effigiata, quæ postmodum perfecta contigerunt.[Luc. 1, 66, Prov. 20, 11 ] Teste nempe Scriptura, Ex studiis suis cognoscitur puer, [quod & ludicra pueritiæ ejus probarunt,] si recta & munda sunt opera ejus. Sic enim ex studiis Astyages cognovit Cyrum; sic puer Ambrosius genitrici & germanæ, Sacerdotū manus osculantibus, suam etiam offerens osculandam, & Ita oportet fieri dicens, futurum se Episcopum prognosticavit. Sic etiā puer Athanasius, in solo uno ludo, puerilē videlicet Missam cum pueris decantandi, prout in ecclesia fieri conspexerat, delectatus, Christi se Sacerdotem futurum præfiguravit. Divina igitur gratia in eo jam mirabiliter operante, a primis annis divinam servitutem sacra illustris pueri spiravit infantia, pueri illius puerorum factoris pueritiam imitatus, qui a parentibus triduo quæsitus in templo inventus est, in his quæ Patris erant occupatus. Cœpitque, priusquam aliqua juvenilis vitii labes ejus illaberetur animo, omnium virtutum imbui studio, ut sanctitatis odorem velut testa recens imbiberet, quem postmodum antiquata perpetuo tenore conservaret.

[13] Et ne in cordis ejus adhuc recens hospitium mundus gressum infigeret, [& prima disciplinarū rudimenta:] ipsum sibi salutaris disciplina præveniens vendicavit. Instar enim pueri Samuelis & nobilium more puerorum, puer adhuc elementarius traditus est præceptori, Magistro Joanni Villæ-senis, moribus & primitivis litteris erudiendus; quibus, ut pote puer valde bonæ indolis, sub ipsius Magistri diligentia sedulus insistebat. Supplente autem in eo gratia quod ætas & natura negabat; vitia, quibus ætas illa implicari solet, repudians; ad totius maturitatis & sanctitatis studium se totum conferebat, totus pergens in Deum. Die noctuque, vespere & mane, ecclesiarum limina terebat; divinum Officium & Missarum solennia avidissime frequentans, Sacerdotibus & altaribus diligentissime serviebat; Epistolas auscultans & Euangelia, [inter quæ Sanctorum Vitas legere & imitari studuit,] Ecclesiæ præcepta & sermonum doctrinas vitæ institutione servabat; lectioni & orationi sine intermissione vacabat; & secum cum Jacob in tabernaculis habitans, Esau in agros declinabat excursus. In Sanctorum historiis frequentissime & studiosissime legens, magnum ex eis perfectionis cumulum apprehendit, dum proprias singulorum perfectiones hauriebat. Hujus continentiam, illius jucunditatem sectabatur; illius lenitatem, illius vigilias, alterius legendi æmulabatur industriam; istum jejunantem, illum humi jacentem mirabatur; alterius patientiam, alterius mansuetudinem prædicabat. Omnium ita erga se retinens caritatem, atque universis virtutum partibus irrigatus, ad se regrediebatur: ibi secum omnia pertractans, omnium in se bona nitebatur exprimere: & super his exemplis, velut firmis fundamentis, non minus mente quam ætate proficiens, ad virtutum arcem feliciori quotidie gradu conscendere.

[14] Hæc autem & similia pueritiæ studia, quid aliud quam futuræ sanctitatis ejus præludia erant? [aliis pueris ad exemplū] Dederat siquidem ei Dominus cor docile, & utile nimis illud Sapientis f consilium menti ejus impresierat, Bonum esse viro cum portaverit jugum Domini ab adoscentia. [Thr 3, 27, Prov. 22, 6] Nam, ut alibi, idem Sapiens ait; Pro verbium est, Adolescens juxta viam suam, etiam cum senuerit, non recedat ab ea. Pueros enim, neglectis litterarum & virtutum studiis, discolis relictos, vitiis initiatos, perditis moribus irretitos, quis emendabit? Jeremias quærit, Numquid potest Æthiops mutare pellem, & pardus varietates suas. [Jer. 13, 13] Et vos, cum didiceritis malum, potestis bona facere? Petit etiam Sapiens, Quæ non congregasti in juventute, quomodo in senectute invenies ea? [Ecli 25, 5] Agite ergo nunc pueri, [jungendi litteris virtutem.] & aversantes vitia otiaque vitantes & vana, primos affectuum pedes litteris & bonis moribus date, ne parvus error in principio, a recto calle salutis aversos, fine quoque frustratos vos constituat. Mementote, scientiis & virtutibus nudos vos fore natos, sine quibus tamen ad finem, quo tenditis, pertingere non valetis. Adite igitur litterarum studia, colite virtutes; & quarum habetis solum semina, studii labore & bonorum operum exercitio, habitus conquirite, & fructibus uti contendite. Aspicite & facite secundum exemplar quod vobis in monte, hoc est, in eminente pueri Yvonis conversatione monstratum est; scientes quod ad hæc erit vobis ejus intercessio suffragium, si conversationis non deseratis exemplum.

ANNOTATA.

a Israeliticum regnum communiter dicitur capisse anno Mundi 2960, ante Christum 1094: unde autem accepta sit ista de Britannici Regni antiquitate fabula, non lubet scrutari: verior historia primum ibi Regem Conanum Meriadecum, ex Britannia insula advectum, agnoscit circa annum Christi 383.

b Si S. Petrus prædicandi Euangelii causa usque in Britanniam insulam excurrit, potuit etiam Aremoricæ radium aliquem lucis Christianæ attulisse.

c Quod Eudo & Yvo idem nomen sint, non facile comprobabitur, cum ex ipsius met vulgi Britannici usu Yves dicatur, non Euden. Multo minus credam nomen alterutrum aliquid debere Græcis, licet Britonum genus mox ad eos referat Auctor noster, & eorum idioma, auctum Græcum esse dicat: nam hæc omnia gratis fingi videntur.

d Sic etiam Ekkehardus abundum panem, id est, copiosum, dixit.

e Imo Esther: nam ex hujus libro cap.8 v. 16 acceptus est versiculus qui sequitur.

f Nec hoc Salomonis est, sed Hieremiæ.

CAPUT II.
Studia S. Yvonis Parisiis & Aurelianis.

Cap. IV

[15] Puerilibus autem annis innocenter excursis, adolescens jam quatuordecim annorum factus, [Missus Parisios,] missus est Parisius, ut sibi liberalium arrium compararet studii exercitatione peritiam. Exposcebat enim divinæ dispositionis ordo, ut quem Dominus ad domum sapientiæ, sacræ videlicet Scripturæ & doctrinæ fidei, atque ad artem artium regimen animarum invitabat; primum artes artium vias, & scientias scientiarum januas salutaret; & ab eis claves, quibus introiret, obtineret. Cum enim Apostolus dicat: videte nequis vos seducat per Philosophiam & inanem fallaciam, quis a fallaciis se defendet, qui fallacias non novit? aut a philosophantibus, [post Artium studia,] qui de Philosophia nil didicit? [Col. 2, 8] Spoliis enim Ægyptiorum ditantur Hebræi, cum ea quæ apud Artistas inveniunt fideles, asportare student ad fidei defensionem, errorum destructionem, Scripturarum expositionem, eruditionem morum. Quoniam per paganos & hæreticos & fictos Christianos studet prohibere diabolus, nesint Doctores in Ecclesia, liberalibus Artibus imbuti, qui spiritualia arma faciant Christianis ad prædicta. Quod sub figura liber Regum commemorat, ubi dicitur; Porro faber ferrarius non inveniebatur in omni terra Israel; prohibuerant enim Philistiim; ne forte facerent Hebræi gladium aut lanceam usque ad aculeum bovis. [1 Reg. 13, 19;]

[16] Cœpit ergo sanctus adolescens non segniter agere, [Theologiæ se applicat,] eruditioni cujus gratia missus erat, diligenter intendens: unde factum est ut in Artium liberalium eruditione super multos coætaneos spatio breviore proficeret, & tandem in iisdem ex discipulo & auditore Magister & Determinator fieret: Postquam vero liberalibus Artibus diligenter insudans sufficienter edoctus est; ne tempus salubrioribus disciplinis congruum in ipsis non tam scientiis, quam veræ & summæ Philosophiæ præludiis deperiret, ad Theologiæ studium se totum contulit: cujus studiis per annos plurimos ardenter invigilans, de thesauris ejus ibidem hausit avide, quod postmodum populis effudit abunde.

Cap. V

[17] Considerans autem Christi fideles, quos Rex ipse pacificus disposuerat, [deinde Iurisprudentiæ,] ore pudicos, pacificos, & modestos, effrænata & sui prodiga cupiditate sibi ipsis æmulari, litigare, jurgari, quæstionibus implicari; jus inter eos litium anfractibus perire, justitiam litigiorum abusibus extingui, & dato libello repudii quasi ubique concordiam exulare; juris etiam canonici studio, cujus regulis noxius omnis appetitus limitatur & injustitiæ conatus reprimitur, fideles ut honeste vivant, alterum non lædant, jus suum cuique tribuant informantur, summam etiam ibidem operam dedit: quatenus litium certaminibus agnitis, futurus ipse Judex & Advocatus, [tam ecclesiasticæ] clarius in causis discerneret, certius justitiæ opitularetur, & iniquitati cautius obviaret. Rursus attendens ipsum mediatorem Dei & hominum, hominem Jesum Christum, Regem & Sacerdotem, unumque & eumdem omnis Imperii & Sacerdotii auctorem & principium, sic pro actibus propriis & distinctis dignitatibus Officia potestatis utriusque decrevisse propria, ut Christiani Reges & Imperatores pro æterna vita Pontificibus indigerent, [quam civili Aurelianis;] & Pontifices ipsi pro cursu temporalium tantummodo rerum Imperialibus legibus uterentur; ne causarum secularium vertiginibus fluctuaret, sed rebus Ecclesiæ tam spiritualibus quam temporalibus decidendis & consulendis paratus semper & sufficiens esset, anno suæ ætatis circiter vigesimo quarto Aurelianum petiit, Juris utriusque studium: ubi sub magistro Guillermo de Blavia, postmodum Engolismensi Episcopo, audivit Decretales; sub Domino vero Petro de Capella, postmodum Cardinali, Institura: ibidemque pluribus annis instructus, tandem utriusque Juris peritiam nactus est.

[18] Porro cum apud Poëtam pudeat descendere in aciem, pro diis & hominibus susceptam, subula armatum; divinam decebat providentiam, ut quem pro divinorum fide hominumque bonis moribus tuendis, [ut excellenti doctrina undequaque instructus,] militanti Ecclesiæ destinaret, non subula, hoc est exigua & tenui scientia, muniri disponeret. Enimvero si pro qualitate temporum & locorum, vel regnante hæresi, vel ubi perfidis Ecclesiæ vicinæ sunt, pro materia fidei Theologus quærendus sit; pro jurisdictione vero regenda, causarum ventilatione & occurrentium casuum terminatione Jurista; ubique tamen & semper ex utroque mixtus ad regimen Ecclesiarum præferendus est. Gloriosus igitur scholaris iste Sanctus, & omni prorsus honore in Ecclesia plebis & in cathedra seniorum exaltandus, qui tamquam Scriba doctus in regno militantis Ecclesiæ, nova & vetera, divina pariter & humana, ex suo thesauro proferre dignus & copiosus habitus est. Hic enim alter ille Bezeleel est, [serviret Ecclesiæ, sicut Bezeleel Tabernacælo.] quem Dominus im plevit spiritu sapientiæ & omni doctrina, ad faciendum opus in auro, argento, & ære, in omnibus quæ requiruntur ad Sanctuarium Tabernaculi. In auro divinæ sapientiæ pretiositas, in argento canonicarum sanctionum claritas, in ære legum civilium sonoritas importantur. Si enim secundum Aristotelem secantur scientiæ, quemadmodum & res de quibus sunt, & subjecta subjectis comparantur; quomodo aurum præfertur argento, & argentum æri; sic Theologia præcellit Canonibus, & Canones Legibus, ubi divina humanis & spiritualia temporalibus præferuntur. In auro igitur, argento, & ære doctum operarium, ad ornatum sui tabernaculi Dominus Yvonem dedit;quia in Theologia, Jureq; Canonico simul & Civili, ad decorem militantis Ecclesiæ, in sua vocatione peritum & industrium complevit.

Cap. VI

[19] Libet autem diligenter advertere, vas electionis futurus vir Dei Yvo, [vino & carnibus abstinens,] postquam adipiscendæ scientiæ cœpit intendere, quanto discendi studio ferebatur. Nam præmissis salutaribus studiis, pluribus annis invigilans, tanta eis diligentia tantaque aviditate inhærebat, quod pene noctes ducebat insomnes. Salomonis etiam imitatus propositum, ut animum transseret ad sapientiam, cogitavit a vino abstrahere carnem suam; cogitavit, inquam, & quod cogitavit effecit; & neque tantum a vino & ab omnibus gastrimargiæ viriis carnem abstraxit, & eam continentiæ legibus subjugavit. [Ecle. 2, 3] Ejus enim referunt Gesta, [atque humi cubans;] quod dum esset adolescens in Studio Parisiensi, carnis jam delicias abhorrens, non in lecto resolutus, quem tamen in camera bonum & honestum habebat; sed in terra cum modicis straminibus corpori rigorosus jacebat. Aurelianis etiam, ceteris sociis carnibus & vino utentibus, ipse ab eis abstinebat; & frequenter, sextis autem feriis semper, jejunabat. Sacrarum autem Scripturarum Canonumque ac Legum, quibus insudabat, scientiam intenta cordis aure suscipiens, tamquam terra cælesti imbre perfusa, non solum sacrarum meditationum & affectionum segetes, sed etiam bonorum operum fructus ubertimos producebat. Videns enim, in divitiis pie tatem, in deliciis castitatem, [castus & humilis,] & in honoribus humilitatem perire; & nihilominus consocios scholares, ut plures per abrupta vitiorum gradientes, ad eas aspirare, humilitati & misericordiæ animum dedit: ab insidiis mundi, carnis, & diaboli sollicite custodiens semet ipsum. Neque vero aliquando adversus ipsos socios & coævos movebatur; sed ea tantum flamma egregio scholari crescebat in pectore, ne secundus cuiquam in virtuosis operibus invenirentur.

[20] [non tem litteris quavirtutibus studet excellere.] Libenter ibat ad Missas, Sermones frequentabat, Horis B. Virginis numquam deficiebat, numquam de Deo aut Sanctis ejus jurabat, nec verbum inhonestum quodcumq; proferebat: portionem suæ pitantiæ carnium pisciumve, in mensa coram positam, integram pauperibus erogabat: nullum juvenilis lasciviæ aut incontinentiæ signum (ut in ejusmodi non dico scholaribus, sed discolis ut in pluribus, esse solet) castitati contrarium ferebat. Quin imo totius pudicitiæ & interioris munditiæ foris titulum prætendebat: quibus in rebus quosdam de scholaribus & magistris in admirationis provocabat excessum, quosdam vero ad imitationem operum & sanctitatis divina suffragante gratia perducebat. Sapiebat enim virtutem in hoc supereminere scientiæ, quoniam virtus, etiam sine scientia, via est ducens ad vitam; scientia vero sine virtute, via perducens ad perditionem. Aliter enim Augustinus, adhuc Catechumenus & nudus, in Christo renatus, collaterales alloquens socios litteratos, non dixisset; Surgunt indocti & rapiunt cælos, & nos cum litteris nostris in infernum demergimur. Alioquin & infideles Philosophi, adeo in scientiis excellentes, ab inferis non fuissent absorpti; quod tamen & die ipso Salomone sapientissimo asserunt fidelium multi, de quorum omnium scientia Propheta meminit dicens, Aquæ Dibon repletæ sunt sanguine. [Is. 15, 9] Dibon, Abundanter intelligens, interpretatur.

[21] [ne ut plerisque scientia sibi fieret in ruinam,] Et certe scientia modernorum scholarium, in quibus abundanter intelligentes vel sunt vel ut sint sitiunt, sanguine id est peccato plenæ dicuntur; quia hodie ut plurimum cum peccato acquiruntur, & multorum peccatorum occasio sunt. In hoc autem isti similes sunt Uriæ, portantes adversum se litteras mortis suæ: quanto enim majori pollent dono scientiæ, tanto majori subjacent culpæ, & consequenter & pœnæ. Ad eas autem, virtutum cultu non tam neglecto quam spreto, tanta hodie anhelant aviditate, tantis studiis atteruntur; ut quod cunctis est naturale, & eis meritorium esse poterat, finem indebitum præstituendo, in vitium sibi damnationemque convertant. Quidam quippe apud Bernardum studium iis impendunt, tantum ut sciant, & curiositas est; quidam ut sciantur, & vanitas est; quidā ut ditentur, & cupiditas est; hi autem omnes in hocce delirantium Protoparentum se filios & imitatores ostendunt, qui diabolica suggestione, neglecta Dei lege, & virtutum religione, boni dempti & adepti mali scientiam, quam non habuerāt, tenuerunt; & virtutes, quas tenuerant, [sed proficcret ad salutem.] amiserunt. Non sic sanctus juvenis & floridus scholaris noster, sed cum Apostolo sapiens supereminere scientiæ caritate, non adeo inordinato amore amplexatus est servientem scientiam, ut divinam caritatem abnegaret; nec adeo imperanti adhæsit caritati, ut ductrici caritatis scientiæ non intenderet: sic autem unam alteri prætulit, ut neutri repudium daret; sed ambas, suæ vocationi perneceslarias & sibi mutuo subservientes, non tam in matres quam in sponsas assumeret. Dum enim ab infantia scientiæ & religionis studiosus ubera suxit, earum alumnus fuit: dum vero in eis in virum perfectum crevit, sponsus fœcundus factus est. Ex ipsis enim collecto primum, & postmodum sparso semine, plurimos antea steriles fœcundavit; & ampla in eis & ex eis, fructu salutis bonorumque operum prole multiplicatis, matris Ecclesiæ gaudium cumulavit.

CAPUT III.
Munus Officialis Rhedonibus & Trecoris preclare gestum. Caro spiritui post octennem luctam perfecte subdita.

Cap VII

[22] Talibus igitur & tantis sapientiæ & religionis in Beato, [Rhedonensis Archidiaconi Officialis factus,] jam viro facto, gratissima venustate vernantibus, cœpit fragrans odor sanctitatis & sapientiæ ejus circumquaque diffundi: qui dum ad notitiam digne memoriæ Mauritii, illius temporis Archidiaconi Rhedonensis, fama celebri deferente, perveniret; ipsum continuo accersivit, & accersitum instantissimis precibus inductum, & caritati acquiescentem, suum Officialem instituit; beatum sane se reputans in hoc ipso, dum & sibi de tam inclito Officiali, & suæ jurisdictioni de tam industrio & sufficiente Ministro providisset. In quo & ipsius Archidiaconi venit laudanda provisio, & Yvonis accedit officii acceptatio commendanda, & Rhedonensium susceptio gratulabunda succedit. Felix Archidiaconus, & ipsa dignitate non immerito dignus, qui talem & tantum in Officialem quærit, & inter impares Parisios & aureas Aurelianos præcipuum unum sibi propitium invenire meruit. Laudabilis & ipse vir sanctus, quæsitus & inventus, qui sicut officium non ambivit, sic nec oblatum ex caritate renuit aut pertinaciter recusavit. Conscius enim sibi met erat, talenti sibi crediti Deo & proximo se fore debitorem, & de lucro reportando districtam supremo Judici redditurum rationem. Resultat quoque regio Rhedonarum, talem & tantum Judicem divinæ dignationis dono suscipiens: qui quod justum esset juste judicaret, & eorum quæ supremus Archas a sub delegatis Judicibus imponit cuncta compleret; nec ulla seductus ignorantia aut passione, aliquid quod juris & justitiæ esset præteriret.

[23] Statim enim ut Officialatus functus est officio, cœpit omnibus suadere, ut abnegantes impietatem & secularia desideria, sobrie quoad se, [fuit in eo munere omnibus æquus & pacificus.] juste quoad proximum, pie quoad Deum viverent in hoc seculo, expectantes beatam spem & supremi Judicis retributionem justam. Rebelles autem & protervientes, debitis censuris & pœnis medicinalibus subdendo, coërcebat a malis, & ceteris in exemplum eorum correctionem exhibebat. Nimirum quia & veritatis erat in causis investigator, & inventa veritate erat justitiæ fidelis propugnator, unicuique sine delectu & differentia personarum celerem justitiam faciebat. Dissidentes ad pacem & concordiam totis conatibus reducebat:in transactionibus & concordiis, partium jura, quantum poterat, conservabat; & quando pacificare non poterat, celerem eis justitiam ministrabar. Mirantur causidici tam subitum justiviæ & veritatis apicem, quasi lucernam super candelabrum, & quasi civitatem supra montem positam; videntesque quod sapientia Dei erat in eo ad faciendum judicium, benedicebant in eo Dominum, & Joëlis voce Rhedonarum regioni dicebant, Filii Sion, exultate & lætamini in Domini Deo vestro, qui dedit vobis doctorem justitiæ.[Joel. 2, 23]

Cap. VIII

[24] Hujus itaque tam laudabilis justitiæ tamque fructuose regnantis fama pervolante, cœpit in eum patriæ nativæ desiderium aspirare. [Inde evocatus ab Alano Ep. Trecor.] Porro hoc & ipsius patriæ necessitas flagitabat: ejus enim inhabitantes tunc temporis adeo erant ad bona pigri & tardi, as mala vero quæque proclives & proni, ut opus haberent quadrato virtutibus viro, qui eos & a malis refrænaret, & ad honesta quæque & laudabilia stimularet. Antistes etiam illius temporis bonæ memoriæ Domnus Alanus le Bruc, existimans felicem fore tali Curiam suam Judice, hoc idem exspectabat, & modis omnibus exquirebat; ipseque vir sanctus, Tulliani dicti memor, quod nulla causa intervenire deberet, unde propria patria denegetur, id ipsum satagebat. Hoc igitur triplici ordinatæ caritatis funiculo, quod difficile rumpitur, tractus, Rhedonas linquens, solum patrium petir. Archidiaconus deflet valedicentem, Episcopus exultans suscipit accedentem: deplorant Rhedonenses, Trecorenses applaudunt: lugent exteri, gaudent indigenæ.

[25] Exceptum itaque Præsul exultans, ipsum suum Officialem instituit, & in verbo Propheræ, imo verius Dei per Prophetam prorumpens, [omnes boni Officialis partes implet,] onus Officialatus expressit: Ecce, ait, constitui te hodie, super gentes & regna, parvos scilicet & magnos, pauperes & potentes, ut evellas, & destruas, & ædifices, & plantes. [Jer. 1, 10] Quæ omnia vir sanctus, Officialatus munere functus, diligenter adimplevit. Mox enim arbores autumnales, bis mortuas, frustra hortum Domini occupantes, eradicavit; infructuosos palmites, qui etiam vineam Domini Sabaoth demoliri videbantur, Petri gladio putavit; dum patriam pravis & perversis, corruptis & pestilentibus hominibus purgavit, Parochialiumque hortos ecclesiarum, per diœcesim in circuitu, novellis justificatorum plantationibus implevit. Ex numerosis nempe luxuriosorum, usurariorum, prædonum, mulierum & virginum oppressorum, variorumque aliorum vitiosorum turbis, quosdam in Monachos: ad cœnobia transferendo, alios immutatos in Sacerdotes promovendo, alios in eremitagiis in Solitarios recludendo, alios in Peregrinos ad Apostolorum limina & loca alia longinqua transmittendo, variisque aliis modis, quibus subtilis & multiplex spiritus dabat, a Deo elongatos & a salute devios, per Ecclesiæ Sacramenta Sanctorum Societati conseruit. Sic igitur rebelles, obstinatos & pertinaces, pœnis & debitis censuris destruens & evellens, obedientes vero & pœnitentes caritativis exhortationibus verbisque paternis & exemplis plantans & ædificans: totam patriam in melius reformavit, reformationisque vestigia in hos usque dies patent, & fructus uber perseverat.

[26] [cum maximo illius diœcesis bono,] O felix aspice, Trecora, & parumper oculos attolle: sta in excelso, & vide tuorum beneficia Sanctorum super te cumulata. Gaude, & super Patronis tuis jugitur delectare. Clama, & in gratiarum actiones erumpe. Nonne quondam Pontificis tui sacratissimi Tugduali tuis demeritis absentia tibi, ab homine usque ad pecus, imo & terræ nascentia, sterilitatem procreavit? pluviam & cælestium influentiam annis tribus interdixit? b Nonne ejus ad te pœnitentem & correctam regressus, animalium fœcunditatem, fructuum ubertatem, & omnium bonorum opulentiam ministravit? [alterum in eo Patronum nactæ.] Successu vero temporis inselicius & perniciosius afflictam, nonne fames & sitis, haud panis & vini, sed verbi Dei & justitiæ, te ad plurimarum animarum mortem oppresserat? Nonne bonorum operum sanctæ & honestæ conversationis sterilitas, quasi apud omnes; fructu? que salutis apud nullos, aut certe raros inerat? quando alter iste Sanctus Patronus tibi superveniens, inun dantis doctrinæ & justitiæ pluvia, arida & sterilia in te corda rigavit, influentiam gratiarum supernarum impetravit, & ad ubertatem salutarium fructuum verbi & exempli scientia fœcundavit. Quas ergo condignas laudes ac pares gratiarum actiones pro beneficiis, his Patronis tuis exolves? Age igitur exiles, & pro tuo modulo impares gratias & honores; & cum pro voto condigna munera non valeas offerre, tuam culpam supplex excusari, & inopiā suppleri deposce.

Cap. IX

[27] Desuncto autem præfato Præsule, qui quoad vixit ipsum in Officio retinuit, successor ejus dignæ memoriæ Domnus Gaufridus de Tornamin, [Alani successori Gaufrido carus, dicitur Pauperum Advocatus,] compertis sancti Officialis virtutibus & perfectione, nullatenus eum deserere voluit; sed consimili ad eū fervens devotione, omni eum amore simul & honore prosecutus est. Cum autem quandoque e pluribus aliis Curiis, quibus ipse non præsederat, & ad quas eum suus animus, præmonitus Dei quo agebatur spiritu, ducebat, & ab aliis vocatum contigisset adesse; pro paureribus, pupillis & viduis, ceterisque miserabilibus personis, gratis postulabat, causas fovebat, ad eorumque detensionem se offerebat: unde pauperum Advocatus communiter vocabatur; pro eis sine salario c patrocinabatur & consulebat; eorum memorialia, litteras & acta scripto pro nihilo redigebat: dum vero & ubi ipse præsideret, Advocatos & Notarios Curiæ ad idem faciendum, rogatibus inducebat. Erat autem aliis pium spectaculum, videre Yvonem Sanctum Domini, licet generosum, scientem, & in omnibus spectabilem, [usque ad convitia sustinenda preiis,] pro justis Christi pauperum causis fovendis & tuendis, ab Ad vocatis adversarum partium jurgiis impetitum, ludibriis, sublannationibus & blasphemiis expugnatum, coquinum communissime vocatum; non tristem tamen animo aut turbulentum, non denique in aliquo impatientem fieri, sed placido & hilari vultu gratis & rationabilibus responsis adversantes convenientem: in quo & Apostolorum non est fraudatus gloria, quorum exemplo gaudebat in conspectu concilii, quoniam dignus habitus est pro Christi pauperibus contumeliam pati.

[28] Hæc autem manifestius in quam plurimis litium certaminibus patuerunt, præsertim in causa cu jusdam pauperis viduæ, cum quodam usurario; [modo justas esse causas sciret.] & in causa contractus cujusdam juvenculæ cum juvene quem petebat, non habentis unde Notario solveret: in causa etiam pauperis Armigeri Richardi le Brouze, contra Abbatem de Reliquiis, terram sibi auterre conantem: qui substantia denudatus, nisi ipse pauperum Advocatus, clamoribus Armigeri pultatus, causam ejus pietatis intuitu ducendam suscepisset; ipsam penitus dimisisset, & justitiam nequaquam obtinere valuislet. Dictas autem causas & quam plures similes, præstitis juramentis quod justas se causas habere crederent, suscepit, & usque ad definitorias sententias conduxit, & pro eis obtinuit. Dicat ergo cum asserto Rege & pio Judice Job, & vere dicat; Pater eram pauperum & defendor d viduarum: oculus fui cæco, pes claudo; causam quam ignorabam diligenter investigabam; conterebam molas iniqui, & de dentibus impii auferebam. prædam: & cum Propheta, Eripiens inopem de manu fortiorum, egenum & pauperem a diripientibus eum. [Job 29, 15, Ps. 34, 10]

[29] Utinam sic audiant auribus hæc ut intelligant corde nostri temporis Officiales, Judices, & causidici. Advocatum ac Officialem Yvonem imitari studiose contenderent. [Iudicibus omnibus imitandus,] Hoc enim est quod per organum Sapientiæ Spiritus eis sanctus acclamat, & ut attendant admonet comminando; Audite, inquit, Reges & intelligite; discite Judices finium terræ; præbete autem vestram qui continetis multitudinē, & placetis vobis in turbis nationum: quoniam data est vobis potestas a Domino & virtus ab Altissimo, qui interrogabit opera vestra, & cogitationes scrutabitur: quoniam cum essetis ministri regni illius, non recte judicastis, nec custodistis legem justiriæ, neque secundum voluntatē Dei ambulastis. [Sap. 6, 3] Horrendo & cito apparebit vobis, quoniam durissimi judicium, in his qui præsunt, fiet. Exiguo enim concedetur misericordia, potentes vero potenter tormenta patientur. Juxta quam sententiam refert in suis Tragœdiis Seneca e, quod Nero, qui iniquus Judex & crudelis exstiterat, iniquis & impiis sibi similibus Advocatis vallatus apud inferos balneari, ministris undique aurum bullitum infundentibus, visus est: qui cum prope videret quamdam Advocatorum cohortem, clamavit, O venale genus hominum! O Advocati amici mei, huc accedite, & in hoc vase mecum balneamini: adhuc enim in eo superest locus, quem pro vobis reservavi.

Cap. X

[30] Tantis autem negotiorum curis ac variis causarum solicitudinibus, virum sanctum hinc inde constringentibus, [Inter hæc Mariani Marthæ perbene junges, & Liam Racheli,] sicut in cursu studii pro lectione religionem non neglexit, sic nec in tanta rerum varietate a cultu virtutis oculum intentionis deflexit, nec mentem in Deum tendentem a devotione & contemplatione distraxit. Marthæ nempe sive adjuvando, sive, judicando, sive circa frequens aliud ministerium satagendo, gerens partem & inde turbatus, non tamen perturbatus; partem Mariæ nec ad momentum amittens, sed Deo fixus intendens, ab ejus pedibus discedere non valebat: Liæque, quia fœcundæ, non horrens lippitudinem, [carnis & spiritus luctam sustinet,] Rachelis pulchritudine sorbebatur. Verum quia communem cum ceteris mortalibus humanitatem gerebat, communem ceteris mortalibus, inter carnis sensualitatem & spiritum rationalem, pugnam indefessam patiebatur. Quam quidem pugnam intestinam, & bellum ab utero cunctis innatum, lucta Jacob cum Esau germano, cum adhuc essent in utero, figuravit. Decebat enim per omnem modum, ut Rex ipse gloriæ Christus, qui militibus suis, quo magis in agonia & corona confirmarentur, & in tribulatione & regno participarent, diversa providit bellorum certamina; almo suo Confessori, strenuo tironi, hoc etiam durum certaminis genus, non in pœnam culpæ, sed in conservationis remedium & cumulum meritorum indiceret; [ad exercitiū & augmentum virtutis;] quatenus verus Christi miles probaretur, & Deo acceptus ac corona dignus inveniretur; cum gloriofius sit non consentire, quam tentationem non sentire Sic nempe per Angelum Dei Tobiæ sancto dictum est, Quia acceptus eras Deo necesse erat ut tentatio probaret te: & alibi Scriptura dicit: Tamquam aurum in fornace probavit electos Deus, & invenit eos dignos se. [Tob. 12, 13., Sap. 3, 6.]

[31] Carnis igitur in eo querulosa sensualitas extorquebat, ut Maria totam contemplationem omneque studium, totum quod saperet, legeret & meditaretur, in adjutorium Marthæ coassurgens, [certantibus ex parte carnis temporalibus bonis,] in ipsius carnis obsequium committeret: econtra vero rationalis spiritus contrarium justius exigebat, ut totum activæ Marthæ ministerium, contemplationi Mariæ ad usum & obsequium rationis deserviret. Dumque utraque utrumque sibi vendicare, atque ab alterius obsequio abstrahere moliretur & contenderet, sibimetipsis repugnando, indefessa inter carnem & rationem pugna resultabat, & in domo Justi tempestuosus suscitabatur insultus. Offerebant autem se ad insultum ultro cum carne, floridæ juventutis elegantia, generis pomposa nobilitas, callens ingenium, inflans scientia, fastus auctoritatis, favor mundi, hominum accessus, multitudinum concursus, obventus opum, fama præclara, variæque plures aliæ plurium carnalitatum occasiones, satellites vitiorum, sathanæ cohortes, diaboli legiones, quæ carnales obsident homines, voluptuosos debellant, ducuntque captivos. Hæc enim & consimilia, velut exercitus, pro sensualitate contra rationem adunatus, leges rationis supponere, rebellionem fovere, & ei bellum indicere suadebant; rationemque sensualitati in servam redigere, & dominam rationem sibi tributariam reddere ac debitā obedientiam subtrahere moliebantur.

[32] Rationi autem parte ex altera, contra sensualitatem, concurrebant in suffragium, collatorum donorum naturæ, [ex parte rationis agnitione obligationis suæ pro iisdem,] gratiæ, & fortunæ prudens consideratio: qua, nisi ea Largitoris servitio exponeret & ad lucrum credita dispensaret, non tam vanitatem in eis, quam ex eis damnositatem sibi paratam observabat. Accedebat is subsidium excelsioris generis agnitio, qua divino existens genere, humanæ conditionis dignitati deferens; vile corporis mancipium fieri, & degeneri conversatione in carnalium voluptatum servitutem redigi, dedignabatur. Sed & propagationem carnalem, terram replentem, pro spirituali cælestia restauranti respuebat. Sequebatur & commissa judiciariæ potestatis auctoritas, præmonens quod non hominis, sed Dei exerceret judicium, & quodcumque judicaret in eum redundaret, ac in extremo judicio judicandus exolveret. [& virtutibus omnibus:] Circumdantis promiscui populi concursus & accessus admonebat ut Deo, Angelis, & hominibus spectaculum factus, in medio pravæ & perversæ nationis, convesari studeret innoxius. Obvenientes opes, piis operibus erogatæ, confligenti mittebant commilitones in auxilium, Sanctos quos honorabat, & pauperes socios quos cibabat. Cardinales virtutes, prudentia videlicet, temperantia, fortitudo & justitia bene quadratum, ad omnem occurrentis passionis impulsum stabilem reddebant & immotum. Totum omnium virtutum corpus lorica fidei circumcingebat, caput muniebat galea spes salutis, jacula ministrabat & missilia ignita caritas.

[32] His igitur armis defensivis & invasivis, quibus Sancti vicerunt regna, operati sunt justitiam, & adepti sunt repromissiiones, ratio munita, & ut castrorū acies ordinata, sensualitis audiens buccinam, [quibus instructus,] procul odorata bellum, ad hortationes ducum & ululatum exercitus procedens in occursum, vociferabatur Vab! Primos enim carnis motus, quibus sensualitas invitat ad pugnam, sentiens, & quamlibet tentationem in ejus etiam initio percipiens, qualiter etiam & quibus actibus sese contra eum vitia capitalia præparant, & multiplices earum species, veluti ducibus satellites ululatum fortis imminentis belli suscitant, deprehendens; vocem contemptus, Vah! emittebat, ob spem victoriæ & coronæ, a Rege certanti promissæ. Nam etsi sensualitatis & exercitus ejus suggestiones, ad portam usque cordis insultantes, progrediebantur; aditum nequaquam indulgebat, nec consensus januam aperiebat: sed consuetis præfatarum virtutum exercitiis omnium ejus tentationum insultus protinus repellebat.

[34] Cum itaque octo continuos annos, tum pugnandi exercitio, tum divini adjutorii dono, in ipsa dira duraque pugna, sine casu transegisset; [nono tandē anno victoriam obtinet,] nono tandem anno, singulari Dei dono, paucis hactenus concesso, sic sopitum sedatumque bellum extitit, ut nec sensualitas carnis in spiritum rationalem insurgeret impugnando, nec ei obedientiam subtraheret aut obtemperare renueret obsequendo, nec rebellionem præstaret in operatione virtutis, nec distractionem aut depressionem ab elevatione mentis. Sicque divino numine, in mentis almi Confessoris domicilio, hæc pax imperata est, ut sensualitatis assensu actio Marthæ contemplationi Mariæ subserviret, & omne suum ministerium impenderet ad votum & beneplacitum rationis, atque ex lege & imperio rationis prodiret quidquid in ministerio Marthæ sensualitati deserviret. Datur itaque carni ejus divinitus inviolabile decretum, [carne spiritui perfecte subjugata.] quod a modo rationis ancillam se cognoscat, eique in omnibus acquiescat; & rationi, ut tamquam domina sensualitatem in ancillam teneat subjugatam, & in suum semper assumat obsequium præparatam. O gratum Christi habitaculum, sic almo Confessoris exercitio & miro sancti Spiritus artificio præparatum, in quo non meretur Martha corripi, nec Maria; sed utraque pro sua laudabili & ordinata occupatione laudari! O domus jucunda, in qua Racheli formosæ Lia fœcunda non invidet, sed mutua concordia sibi sua gaudia miscent; & mutuis obsequiis occurrentes sese corridendo resalutant, & invicem dulcia basia donant! Sic certe Confessor almus, in concordi mentis psalterio & harmonica carnis cithara, regium Psalmistam imitatus est dicentem, Cor meum & caro mea exultaverunt in Deum meum. [Ps. 83, 31]

ANNOTATA.

a Archas, fortasse scribendum Archus: nam Ἄρχος Græce Princeps est.

b Albertus le Grand, in Vita Gallica S. Tugduali, solum duos annos notat: Latina, quam aliquando habuimus, cum Hymno & Officio, nescio quomodœ non comparet amplius; quare aliud ejus exemplar desideramus, tanto magis, quanto evidentioribus figmentis inquinata videtur.

c Salarium, militare vocabulum, a castris traductum ad cujuscumque laboris mercedem significandam, de qua voce multa Mathias Martinius in Lexico Philologico.

d Non adsunt in Iobo verba hæc, Defensor viduarum; ordo quoque alius verborum est; & quædam quoad vocem, non sensum, mutata reperies: quod in aliis Scripturæ locis subinde Auctori huic evenit, gnomis biblicis pro suo concionatoris officio de memoria recitandis assueto: unde etiam errare illum aliquando contigit fallente memoria, & unum librum sacrum pro altero suggerente, quod ei ignoscendum.

e Inter Tragœdias, quæ sub nomine L. Annæi Senecæ paßim extant, licet variorum eas esse auctorem certius sit, una est Octavia, in qua Neronis scelera prolixe notantur: quæ autem sit alia Tragœdia, Neronis titulo aliquando inscripta, nescio; Christiani alicujus, & quidem multo recentioris opus esse, ex iis, quæ hic absque ulla metri specie allegantur, apparet.

CAPUT IV.
Yvonis, ad animarum curam traducti vita exemplaris & austera.

CAP. XI.

[35] Quia vero non minor est virtus quam quærere, parta tueri; [Actione simul & contemplatione perfectus,] sciens se tantæ gratiæ, tam caræ tamque pretiosæ pacis & concordiæ thesaurum in vase fragili gerere, summpore eam in se conservare acfovere studuit, & ne quandoque furtim consimilis pugna repullulet summa vigilantia cavit. Ex tunc enim carnem ipsam, quam ut hostem sic rationi subjugaverat, ne futuram ei concivem necaret; postmodo concivem factam sic tenuit & fovit, ne iterum in hostem resurgeret. Ipsam itaque crebris vigiltiis, assiduis laboribus & jejuniis sic educavit, nuditate & asperitate sic vestivit, ut hostiam vivam factum, Deo placentem in sacrificium offeret. Spiritum vero sic pingui & delicioso pane Christi, hoc est Scripturarum meditationibus, orationibus devotis, desideriis cælestibus, charismatum divinorum suspiriis pavit, ut in suavissimum holocaustum Deo totum incenderet. Ex sacrificio pars Sacerdoti manet, pars alia Deo offertur: & vir sanctus carni necessitatem non negavit, carnis tamen mortificatam voluptatem immolavit. Holocaustum totum Deo incenditur, & vir Seraphicus omnem sensum, omnem affectum, totumque Deo collectum spiritum, suæ caritatis igne liquesactum & excoctum, adolevit. Quia igitur sic activam vitam & contemplativam sub divinæ legis ordine rexit, carnemque & spiritum unanimi exultatione Deo in odorem suavitatis obtulit; nedum Regni & Sacerdotii Christi particeps factus est, sed & Regalis ejus Sacerdotii minister merito dignus habitus est.

[36] Hoc autem diligenter attendens, sancte memoriæ supranominatus Præsul, Alanus le Bruc scilicet, contradicenti & plurimum renitenti parochialem ecclesiam de Trezdretz regendam contulit: [Parochiæ de Trezdretz Pastor constituitur,] & licet invitum, ad ejus titulum Presbyterum ordinavit. Et hanc quidem per octo annos & paulo amplius, ad Dei laudem & animarum, salutem, digne & laudabiliter rexit. Inde autem successu temporis, per d. defuncti Præsulis successorem D. Gaufridum de Tournemin, superius etiam nominatum, ad parochialem ecclesiam de Lohanec translatus est: in qua per decennium & usque ad finem vitæ Rector perstitit. In quo prorsus ipsorum Præsulum, imo verius Principis Pastorum Christi collaudanda venit providentia: quæ gregibus, pretioso suo sanguine redemptis, in fide & moribus dirigendis, tam industrium Regem tradidit; & sacris eidem ministrandis, ac Deo precibus & meritis commendandis, tam idoneum & dignum Sacerdotem credidit. Resultat etiam ipsarum plebium gratulabunda fiducia, quæ tanti Regis ductibus adhærendo, ad thronum hic gratiæ & futuræ gloriæ felicius gradiuntur; & tanti Sacerdotis commendationibus innitentes, omni procul pulsa repulsa, in portis utriusque gratus ipsis & hilaris aditus aperitur. Veneranda prorsus est patri pro filiis collata facultas ut missus eis Rex eos sub Deo regar, & Sacerdos institutus ipsi rectos offerat: sed & amplam nimis filiorum ex patre consecuta commoditas, quo regente sanctificantur, quo offerente gratificantur.

CAP. XII.

[37] Mox autem ad regimen animarum & Sacerdotale ministerium assumptus, ut Rectoris & Sacerdotis plenius impleret officium, [Vt subditos exemplo prius quam verbo doceat,] tamquam esset novus Honoratus, pristinam vitam immutavit, & totum statum in apparatu, victu, vestitu, gestu, in virum alterum factus, innovavit. Sciens enim secularium corda exemplis potius moveri quam verbis, ut Christum pauperem & fidem ejus, non verbis tantum & labiis personaret, sed rebus & manibus demonstraret; neque Pharisæorum more qui dicunt & non faciunt, sed sui exemplo Magistri, qui cœpit facere & docere; cœpit & ipse primum facere, quod post altis suaderet: nam nimis a sensu doctrinæ devius errat, qui quæ curavit scire, fugit facere. Abjectis igitur armis Saulis, cum David in funda & baculo contra Goliath prosternendum pergens; [pretiosis vestibus in pauperes distributis,] omnia quæ mortali corpori ornatui viderentur esse, omnesque mundi fastus abegit & Christo pauperi prædicando se penitus dedidit; ut quæ linguæ vox promeret, vitæ meritum confirmaret. Posito itaque apparatu raubarum, & persicarum ac foratarum vestium, quas a præfatis Archidiacono & Episcopis acceptas, in eorum Officialatibus honestas & mediocres, ob jurisdictionis venerationem deferre solebat, & in quibus communi vulgo & populo prædicare cœperat; vilem & communem, & magis euangelizantes pauperem Christum habitum sumpsit. Unde statim hospitale civitatis ingressus, uni pauperi capucium dedit, alteri supertunicale, alteri supertunicalis foraturam, alteri cæco botas; & loco caputii, alam epitogii super caput tenens, nudus pedes, egredi visus est.

[38] Ex tunc autem pauperem habitum, humilem & abjectum detulit. Epitogium videlicet de grosso burello albo longum, [humilem omnino & vilem habitum assumit:] & tunicam cum magnis & largis manicis sine botonibus, & caputium ad occul tandam faciem & vultum aliqualiter inclinatum; omnia albi coloris, in innocentiæ suæ signū, humilis spiritus insignia, pudicitiæque & castitatis carnis indicia; ut sic virtutes mentis, habitus corporis loqueretur. Sotulares altos & corrigiatos, ad modum Prædicatorum & Cisterciensium, [duriter cubare solitus,] in viam pacis ad euangelizandum præparatos, sine caligis deserebat: nec eques per loca, quamvis multum distantia, sed pedester laboriosus incedebat. Ad carnem asperrimum cilicium deferebat, & grossam de stuppis camisiam, cilicium ipsum, ne videretur, desuper operientem. Stratus ubi sibi foris pararetur ad quiescendum idoneus, non in ipsa mollitie, sed super rabulas aut in terra nuda, vel modicis straminibus recumbebat: domi vero super cleda de lignis & grossis baculis, virgis contextis, quiescebat: culcitra puncta, vili & nigra, quandoque tempore frigoris operiebatur; reliquo tempore suis vestibus contentus, numquam vel raro discalceatus requiescens.

[39] Quadam nocte, dum armiger quidam Mauriritius de Monte, & ipse Sanctus, in eadem camera essent hospite locati, & dictus Armiger lectum ingressus Yvonem crederet in camera permansisse, vocem dormiends audivit, tribus vicibus admonentem; Surge, [aliquando in petra dormiens invemitur.] Beatus jacet in petra, & tu resolutus jaces in lecto. Qui expergiscens, de lecto concitus surgens, nec Sanctum in camera accenso lumine reperiens, ad cœmeterium pergens, ipsum a casu in concavo lapide, in quo S. Eleau pœnitentiam egerat, dormientem invenit. Pro cervicali elegerat biblicum librum, non somnolentiæ sed diligentiæ instrumentum; illum per diem etiam secum serens, ut in lege Domini die ac nocte versaretur. Aliquando autem more Jacob, petram capiti supponebat: nam & in vera petra, qui Christus est, suam quietem locaverat & suum jactaverat cogitatum. His lectis, his culcitris, hac suppellectili singulis utebatur temporibus; & carnem suam pro subditorum salute crucifigebat quotidie, duro dormiens in lecto, exemplo ejus, qui somnum mortis pro grege suo cepit in duro mortis patibulo.

Cap. XIII

[39] De mensa autem ejus, cibique & potus qualitate, aut etiam quantitate, [Crebris jejuniis assuetus in pane & aqua,] quid dicam? Tanta erat in victu sobrietas, in abstinentia tanta austeritas, ut nec carnalium mens concipere, nec lingua sufferat parturire. Undecim annis totam Quadragesimam in pane & aqua; Adventum etiam Domini & ab ejus Ascensione usque ad Pentecosten, in jejuniis quatuor Temporum, atque in Vigiliis B. Virginis & Apostolorum, cum omnibus Vigiliis ab Ecclesia ordinatis, omnibus quartis & sextis Feriis ac Sabbatis, etiam in pane & aqua jejunabat: aliis autem diebus hebdomadæ semel tantum in die pane & potagio vescebatur: [alias non nisi grossioribus vescitur:] diebus autem Dominicis, in Natali Domini, festo Paschæ, Pentecostes & omnium Sanctorum, bis in die reficiebatur. Erat autem panis ejus grossus, siliginis videlicet, avenæ, hordei, furfuris, vel mixturæ: potagium verp pisorum, fabarum, olerum vel raparum, ut plurimum cum sale sine alio condimento; quandoque, licet raro, adjuncta modica farina & aliquantulum de butyro: aliquando autem in die Paschæ pro pitancia unum vel duo comedebat ova, quasi continue aquam bibendo.

[40] Dum esset in mensa cum Episcopis vel amicis, eorum devictus instantia, parum de vino, licet raro, [nec nisi raro quidquam remittit,] ponebat in aqua: de carnibus vero seu piscibus, caseis aut nucibus, aut aliis cibis, quos inter fragmenta, pro eleemosyna reponebat, se condere si mulabat. In ultima tamen Quadragesima ante mortem, cujusdam eremitæ pauperis & infirmi, Yvonis nomine, pietate & compassione ductus, aliquando potagium comedebat; ut dictum infirmum, quem nutriebat, induceret ad manducandum. Aliquando etiam deprehensus est per quinque dies, [sola ad id virtute impellente.] quandoque vero per septem, non manducans aliquid neque bibens, cælesti tantum & Angelico victu sustentatus; post quod actum adeo in bono statu & jucundo vultu apparebat, acsi quotidie cibo & potu regio vesceretur. Cum autem sufficiens Beneficium bonumque patrimonium haberet, ac in temporalibus acquirendis providus & industrius esset, omnisque omnium affectus in eum accensus, se & sua eidem elargiri devoveret; non arctatus inopia aut paupertate coactus, mollibus vestibus & delicatis cibis aut potibus carebat; sed illius amore simul & exemplo, qui ut subditos suos stola gloriæ vestiret, & beata fruitione satiaret, esca fellis cibatus, & aceto potatus est; nudusque pro eis in cruce pendens, ad se omnia traxit; ipse quoque, ut suos subditos ad ejus imitationem traheret, omnia hæc austera sustinebat.

Cap. XIV

[41] In gestu quoque valde humilis fuit & mansuetus, patiens & benignus, pacificus & quietus. Verba ejus, signa, & opera, & vitæ totius honesta conversatio sanctitatem, munditiam, & puritatem & nihil eis contrarium redolebant. Inclinato capite pudicos dimittens oculos, ante tracto capucio, humiliter incedebat. [Conversatione humilis,] Pauperum potius quam divitum gaudebat contuberniis, consolatoriis eos verbis & factis humillime tractans. Mundanos honores, a cunctis ipse honorandus, fugiebat: multumque sibi displicebat; si quis eum commendaret. Quoscumque gradus, status, sexus, & ordines ad humulitatis ordinatæ meritum provocabat; & ipse cunctis & in cunctis exemplum in se humilitatis exhibebat. Unde & semel apud Locuzer diœc. Trecor. ubi annue magna populi multitudo conveniebat, populo præ cunctis aliis ejus sermonem postulante, contra omnem omnium voluntatem, Fratribus Ordinis Prædicatorum, qui præsentes erant, detulit; asserens se in eorum præsentia indignum prædicare: & pro eo faventes, quibus hjoc displicebat, ad eos audiendum induxit.

Cap. XV

[42] Magnæ autem patientiæ fuit rebus in adversis, sive nominum videlicet opprobriis, [patiens & mansuetus apparet.] sive assumptis pœnitentiæ asperitatibus, sive præsentis incolatus miseriis illatis & innatis. Sæpe enim blasphemantes, & licet spectabilem & venerandum, Coquinum tamen vocantes, patienter hilarique vultu sustinebat. Pediculos etiam, circa collum & supra ipsius vestem prodeuntes, non permittebat auferri; sed in sinu reponens dicebat, Vermes in cadavere dimitti, & cuniculos in garena. Fuit etiam pacificus & quietus, juxta doctrinam Apostoli velox ad audiendum quæque salutaria; tardus autem ad loquendum, nisi quæ Dei honorem & proximi salutem ædificarent. [Jac. 1, 19] Si quando irascebatur malis, non peccabat: sed siquid in eos contrarium loqueretur aut faceret, benigne & patienter implebat. Sic igitur in vestitu, victu, simul & operum gestu delectabile cunctis clarumque sanctitatis vitæ speculum & conversationis exemplum exhibebat, etsi non ex æquo omnibus, tamen utcumque pro suo modulo imitandum. Quis visa tantæ austeritatis tantæque sanctitatis vitæ exhibitione, ad sanctimoniam vitæ & pœnitentiæ justitiam non revocetur, non animetur?

CAPUT V.
Prædicationum Yvonis & orationum efficacia: opera misericordiæ corporalis ac spiritualis.

Cap. XVI

[43] Non solum autem sanctæ & cælestis conversationis exemplis suos desuper volitans provocabat pullos ad volandum, [In prædicatione verbi assiduus,] nec familiaribus tantum & privatis colloquiis, sed publicis etiam sermonibus, frequenter & serventer hortabatur. Sic autem erat verbi divini prædicationi assiduus, quod frequentissime & quasi continue eidem insistebat; & non tantum in propria parochia, civitate, aut parochiis suæ diœcesis, sed in quam pluribus aliis diœcesibus, civitatibus & parochiis, de Episcoporum & locorum Ordinariorum, non tam licentia, quam instantissima requesta. Locis etiam publicis, triviis & compitis, plateisque communibus, annuntians verbum, eodem die eodemque loco bis aliquando prædicabat. Sed & quandoque tribus vel quatuor diversis locis & distantibus parochiis, uno eodemque die, sæpe in Quadragesima prædicavit. Sed & gestorum ejus attestatio refert, [in eaqua mire gratiosus,] in die quadam Parasceves ipsum septem vicibus in septem locis prædicasse. Quid plura? Pluribus sic pluries prædicans, licet a pluribus affectuose invitatus, aliquando tamen jejunus revertebatur, sic mirabiliter fatigatus, ut se sustinere non valens ab aliis fulciretur. Tanta autem abiis ejus erat diffusa gratia, quod copiosa gentium multitudo ex diversus partibus confluebat; nec valentes ejus dulcedine verborum satiari, de sermone ad sermonem, de parochia ad parochiam, ut iterum eum audirent, sequebatur. Mos autem ei erat ante sermonem & postea, flexis genibus & complosis manibus, devote orare, quandoque etiam lacrymando. In ipsis etiam prædicationibus cum tanta flebat aliquando devotione, quod ipsos quoque suos auditores ad lacrymas provocabat.

[44] [magnum fructum animarum facit,] Talibus igitur & tantis prædicationibus, & sanctis doctrinis, salubribusque bonorum operum exemplis excitantibus, patriæ gentes, ad bona pigri & vitiosi quam plurimi, & ad mala quæque proni a suis sunt erroribus reversi, & a perversitatibus revocati; totaque patria, experientia teste, in melius reformata est. Boni & honesti in virtutibus profecerunt, pravi & perversi ad salutarem viam reducti sunt, discordes & divisi ac odiis iniquis inveterari uniti & pacificati sunt; lubricitatibus, lasciviis, lenociniisque dediti perpetuis in pane & aqua jejuniis, mollium lineorumque abstinentiæ & peregrinationibus, sicut in quodam Gaufrido, pessimo ante ribaldo patuit, mancipati sunt. Publici usurarii, mulierum oppressores, violatores virginum & homicidæ (ex quibus fuit quidam Derianus, dives & nobilis) post peregrinationes ad limina Apostolorum emendati sunt. Quidam vero alius, lubricus Clericus & quam plurimum inhonestus, [multosque peccatoores convertit:] post Romanam etiam peregrinationem emendatus & Sacerdos factus, omnem Quadragesimam in arcto pane & aqua brevi, postea voto proprio jejunavit. Quemdam etiam Scutiferum, dum prædicaret prætereuntem & de sermone non curantem, Sanctus coram populo primum quidem reprehendit dicens, quod si adessent garciæ cum taborino diaboli libenter permansisset, qui ad audiendum verbum Dei manere contemnebat; deinde publice deprecatus est Dominum, ut ante mortem in carne pœnitentiam ageret. Mira Dei justitia & misericordia! Non multo post tempore per annum & ultra paralysi percussus, curandum Deo & Sancto se devovit, sanitatem recepit, & in multorum exemplum vitam correxit.

Cap. XVII

[45] Quos autem nec bonorum operum exemplis, nec privatis admonitionibus, convertere & emendare valebat; [obstimatos in malo precibus emollit; publicis sermonibus,] ad consuetum orationis refugium se convertens, precibus revocabat, & divinæ instinctu redire cogebat. Retulit nobis quidam Gaufridus de Insula, quod orta erat aliquando maxima dissensio & litis controversia inter eum & uxorem suam ex una, & privignos suæ uxoris ex alio marito filios, Mag. Radulfum Portarii & germanum suum Jacobum Portarii, parte ex altera, super quibusdam bonis mobilibus & immobilibus, in quibus dicti Radulfus & Jacobus privigni vitricum suum Gaufridum & ipsam matrem imperebant. Sanctus autem vir altercantium lites dirimere, ac inter eos justitiam & pacem facere satagebat, ad amicabilem inter eos compositionem ordinandam laborabat, & se ultroneum offerebat. Ipsi autem vitricus & mater in nullam aliam compositionem pacis aut concordiæ, [discordantes Missa dicta ad pacem flectit.] quam quæ juris rigor cum strepitu & figura judicii definiret, acquiescebant, quin immo indurato animo penitus resistebant. Cernens ergo vir sanctus ipsos malitia excæcatos, obstinatam considerans voluntatem, & in casu ad eum solum esse recursum, qui solus ad se etiam rebelles compellit propitius voluntates; hoc saltem eos obnixius rogans, ut quos monitis concordare non posset, oratione converteret, precibusque obtinet ab eisdem, ut palisper expectent & horam prorogent, donec Missam de Spiritu sancto celebret, & donum sibi cariatis infundi deprecetur, quo facile paci & justitiæ condescendant & ad pacis fœdera deflectantur. Quid ultra? Mira Dei gratia! mira apud Deum Sancti viri merita! Accedit Sanctus ad sacra Mysteria, orationum profert incensa, redit, & reduniti occurrunt per prius rebelles & obstinati, dicentes; Amplius spiritui resistere aut contradicere non valemus, Domine: de totius litis controversia & discordia, quæ vertitur inter nos amodo facite plenariam voluntatem. O mutatio dexteræ Excelsi! Quis non videat quam efficax apud Deum sit oratio Sancti, cujus Sacrificii oblatione & orationis virtute, libera voluntas de malo affectu in bonum repugnans subito mutatur, & in malo proposito fixa, manens libera, ad oppositum cogitur.

[46] Hic in Canonicis Horis dicendis & Officio mortuorum, [In sacrificio aliisque orationibus devotissimus,] ordinationes Ecclesiæ temporaque statuta indefectibiliter observabat. Missarum crebra & quotidiana celebrabat solennia, nisi insirmitatis causa vel alio magno impedimento teneretur. Frequenter quando Corpus Domini elevabatur, in tanto mentis rapiebatur incessu, ac si ibidem præsentem Christum videret incarnatum. Antequam accederet, mos ei erat, ante altare flexis genibus, complosis manibus, inclinato capite, & facie occultata, se in oratione prostare; & cum gemitibus, suspiriis & lacrymis prolixius orare. In ipsa vero Missa multotiens gemebat & flebat in altari, memor quoniam ipse Salvator, in ara crucis cum clamore valido & lacrymis se offerens, in omnibus pro sua reverentia exauditus est. Extra vero Missas, in privatis orationibu, assiduus pro peccatoribus, miseris & afflictis, novum in se præferens Jeremiam, uberrime flebat, & miro compessionis liquescebat affectu. Supra modum vero animarum pereuntium zelo succensus, nec minus desiderio cælestis habitationis affectus, creber in orationibus pernoctabat. Sæpe autem & inter orationes rugiebat a gemitu cordis sui, nec continere se poterat, quin vox plangentis eminus audiretur.

Cap. XVIII

[47] Hic ergo sanctus Presbyter & pius Pastor, sancto conversationis exemplo, [Sacramenta sedulo ministrat:] continuo prædicationis officio, assiduoque orationis suffragio populos ad salutaria quæque revocando, eorum etiam animabus corporibusque curandis opportuna subsidia, spiritualia simul & corporalia, diligentissime dispensabat. Curandis nempe languentium animarum plagis, septem Sacramentorum salubribus medelis, diligentius occurrebat; ægrisque moribus & egenorum corporibus septem operum misericordiæ, spiritualium corporaliumque, dispensationi ferventius insistebat. Ad hoc ipsam Bibliam, salubrium omnium medicinarum apothecam, cum Breviario in sinu vel in manu continuo ferebat; Quartumque Sententiarum, vasorum gratiæ mensam, scrutabatur; ut in promptu semper haberet, quod unicuique occurrenti, pro suæ valetudinis qualitate consuleret, & quod expediret ministraret. Catechizandis rudibus magnum studium impendebat: subditorum Confessiones per se libenter audiebat, in eis flebat, & ad flendum peccata confitentes, velut alter Ambrosius, provocabat. Pœnitentibus & confessis Corpus Domini & alia Ecclesiæ Sacramenta devotissime ministrabat, atque ipsa & quæque alia Sacramentalia mundissime & honestissime tractabat.

Cap. XIX

[48] In corporalibus autem pietatis operibus, circa egenos exercendis, animi ab infantia secum crevit miseratio, ut a matris utero egressa fit, [misericordiæ operibus intendit:] prout in superioribus ostensum est: amplior tamen in eo, cum Presbyter & Rector factus est, abundavit. Orphanos nutriebat, & ad scholas ponebat, ac de suo magistris salarium persolvebat. Nubilibus pauperibus puellis maritandis suffragabatur: ubi vero didicisset quampiam, temporalium tempestate compulsam, forte periculo lapsus posse patere; aut lapsam a prava societate discedere non posse, quia victum & vestirum aliunde habere facile nequiret; ubi aliunde non haberet quo tantæ miseriæ relevaret egestatem, opem Domini, qui dives est in omnibus, pro ipsarum inopia relevanda importunius propulsabat.

CAP. XX.

[49] Hospitalitatem cunctis, pauperibus & divitibus, tenebat: ad quam, [hospitalitatem largam exercet:] præter ecclesiæ suæ Presbyterium, in proprio manerio de Kar-Martin specialem domum fecerat, ubi omnes confluentes, infirmos, confractos, cæcos & claudos, senes & valetudinarios, junctis in cælum manibus Deum benedicendo, cum gaudio recipiebat; aquam ad lavandum manibus ipse dabat, ad comendendum necessaria propriis manibus ministrabat, cum eis in terra sedebat; magis confractos, turpes & difformes juxta se collocabat, eosque in sua scutella comedere & cum suo scypho bibere faciebat, De pane albo frumenti, & potagio, & quæ meliora habere poterar eis dabat, & ipse juxta eos panem grossum dumtaxat & aquam sæpissime sumebat. Licet etiam se minime calefaceret, ligna tamen pro eis emebat, & ab igne longius ipse stans eos ad ignem proprinquare compellebat: eos ipse discalceabat, pedes lavabat, sotularesque propriis manibus ungebat, lectos pro eis parabat, & in ipsis eos cubabat & cooperiebat, ipse vero humi jacebat. Supra modum vero religiosos mendicantes, Prædicatores & Minores, miro venerabatur affectu, ipsos ad suam domum frequenter invitans, & ipsos bonis cibariis vinoque quibus abstinebat læto valtu recreans, & iisdem cum eis ne vererentur uti simulans. Hoc non raro aut leviter & in transitu faciebat: sed pluries & aliquando continuatis septimanis, in ipsa sua domo retinendo, spiritualiter eos & corporaliter recreabat.

CAP. XXI.

[50] Frequenter autem & specialiter tempore hiemali pannos & telas emebat, [nudos vestit:] & factas ex eis vestes pauperibus dividebat. Trementi aliquando cuidam pauperi, cum aliam vestem quam ei daret non haberet, tunicam indutam excuit ac pauperi dedit, & ipse in camisia & epitogio tantummodo mansit. Cum semel a pluribus infestaretur pauperibus, nec aliud quod daret, præter vestes quibus induebatur, pro tunc haberet; omnes eis dedit, & sola illa puncta culcitra, de qua locuti sumus, involutus & opertus,quousque alias vestes habere potuisset, remansit. Alia vice, cum pro se quamdam tunicam fecisset, eique diceret cisor, Induite eam, ut sciamus si bene facta sit; vertens se ad ostium, vidit quemdam suum parochianum plurimum indigentem; & vocans eum dixit illi, Indue te tunica cum capucio; super te enim videre volo si bene facta sit. Pauper autem, licet verecunde, gaudenter tamen ipsam induit. Et ait illi Sanctus: Multum bene tibi stat, recede cum ea.

CAP. XXII

[51] Infirmos quoscumque, tam divites quam pauperes, quamvis libentius pauperes, [infirmos visitat,] & tam proprios parochianos quam alios, & tam in communi domo Dei, hospitali scilicet, quam alibi in propriis domibus indifferenter, libentissime & frequentissime visitabat. De eorum vero languoribus animarum magis quam corporum solicitus, divinis eos colloquiis & bonis exemplis confortabat, & inducebat ad præsentium pœnarum patientiam, temporalium bonorum & præsentis seculi contemptum, & desiderium æternorum. Hortabatur etiam ad confessionem peccatorum, forefactorum emendationem, & salutarium Sacramentorum receptionem; ut si Conditoris voluntas foret, in bono statu exeuntes, animæ simul corporis citius reciperent sanitatem; & si terminus suæ assumptionis instaret, Viaticis & Christi insigniis præmuniti, securius transirent ad bonorum societatem. Corpus eis Domini ex argentea pyxide, ante pectus suum ad collum pendente, deferebat, & eos devotissime communicabat. Totus etiam lacrymis infusus eos in extremis constitutos animo læto mundo valedicere, & suo Judici justificatos securos occurrere, pia fide contestans, preces fundebat, & Christiano more extremam Unctionem propriis manibus impendebat.

CAP. XXIII

[52] Defunctorum autem in hospitali pauperum seu alibi cadavera lavabat, sudaria dabat, [defunctos sepelit.] in feretris reponebat, ad sepulturam ferre juvabat, & propriis ipse manibus sepeliebat. Contigit autem quadam vice, eorum quidam deformis pauper in domo sua defunctus est, propter cujus horrorem die illo pauperes, qui quotidie confluere consueverant non venerunt, ne tantam fœditatem lavarent, aut ad sepeliendum portantes aut alias ministrantes fœtore & horrore gravarentur. Sanctus autem Presbyter & pius Pater ipsum defunctum humiliter & devote lavit, lotum sudatio cadaver involvit, sudarium consuit, & filum quo suebat dentibus scidit, & tandem sepulturæ gratiose mandavit.

[53] [Epilogus I partis.] Tanta igitur vir iste sanctus morum honestate pollebat, tanto divini fervoris impetu ferebatur, ut ipsum esse vas honoris & gratiæ, [Ita virtutibus cunctis abundans,] vas ornatum omni lapide pretioso, haud dubie probaretur. Plenus enim discretione, scientia & virtutibus, Deo gratus & hominibus, sic præsentem incolatum sine querela conduxit, ut ejus memoria in benedictione Justorum permaneat, & in gloria Sanctorum similis factus sit. O vere beatus, in quo dolus non fuit! neminem judicans, neminem damnans, nulli malum pro malo reddens. Quid in illius ore nisi Christus? quid in illius corde nisi pietas, nisi pax, nisi misericordia inerat? Quæ unquam lingua explicabit omnino illius in oratione perseverantiam, abstinentiam in jejuniis, & in vigiliis potentiam, nullumque vacuum ab opere Dei tempus, quo vel otio indulserat vel negotio, sed nec cibo aut somno quidem, nisi in quantum naturæ necessitas exigebat. Nunquam ulla hora momentumque præteriit, quo non aut orationi incumberet aut insisteret lection aut operi; quamquam etiam inter legendum aut si quid aliud forte agebat, numquam animum ab oratione laxabat. Nimirum ut fabris ferrariis est moris, qui inter operandum pro quodam laboris levamine incudem suam feriunt; ita Sanctus iste, [ovans cum lacrymis,] etiam dum aliud agere videretur, semper orabat. Flebat autem uberrime, & fiebant ei lacrymæ panes die ac nocte; die quidem tunc magis, cum Missarum crebra & quotidiana celebraret mysteria; nocte vero, cum super omnes infatigabilibus excubaret vigiliis; & cum sic quantum a fragilitate corporis extorquere posset vigilaret, & tandem lassimudine succedente & lassescente spiritu somni interpolaret necessitas, sive ante altare & in terra nuda, sive super memorato stratu paululum requiescens, rursus evigilabat ad spiritus orationisque servorem.

[54] Verus erat pauperum amator: vilibus uti vestimentis; fiere cum flentibus, [&mira caritate complexus] & se totum in proximorum , curam atque miserorum compassionem effundere, sibi proprium vendicabat. Omnes homines largo recipiebat caritatis sinu, & cum omnes diligeret, ab omnibus amabatur. Conspicientium sanctitatem ejus & gratiam sic erant sensus immutati, ut sicut nec ipse a Deo, sic nec ipsi ab eo, aut a Deo in eo valerent separari. Ubicumque versaretur, domi velforis, inter prælatos seu pares, magnates vel plebejos, semper ædificationis affluebat sermonibus, abundabat exemplis, quibus ad amorem Christi, seculi contemptum, & animarum salutem, audientium animus flecteretur. Quibus omnibus ex causis, licet humanas laudes honoresque mundanos respueret, omnes tamen eidem assurgebant, post ipsum ut patrem abibant, & ut Sanctum ipsum venerabantur: unde communiter & publice, proprio neglecto nomine, Sanctus Presbyter ab omnibus vocabatur. Quis hujus hominis usquequaque virtutem imitari sufficiat? [amabatur ab omnibus.] Imitemur tamen, Fratres, ut possumus, nostri Patroni vestigia, simul & agamus gratias Redemptori, qui talem in via hac qua ambulamus ducem servis suis exhibuit; & deprecemur misericordiam ejus, ut illo suffragante ad metam perpetuæ beatitudinis, ad quam ille felix introivit, nos quoque per ejus vestigia pertingere mereamur. Amen.

CAPUT VI.
Mors prævisa Yvoni: ejusdem extremæ actiones & sepultura.

PARS II.

[55] Appropinquante autem fine certaminis, cursus meta, & bonorum-laborum glorioso fructu, quo beatus Yvo repositam sibi justitiæ coronam accepturus erat in cælo; [Mortis suæ præscius Yvo,] placuit divinæ benignitati hanc gratiam; paucis & privilegiatis caris ejus hactenus indultam, etiam caro suo Yvoni concedere, ut obitum suum longe ante in spiritu prævideret, & quibusdam dignis secretis & familiaribus imminentem tabernaculi sui corporis dissolutionem prædiceret. Retulit namque Theophania de Pestinen, insignis & devota Domina quondam de Carenrez, quod per tres septimanas ante obitum Sancti viri, mutuis inter eos salutaribus habitis colloquiis, huic mundo cum delectationibus suis inter verba vilescente, ipsisque inhiantibus ore cordis pariter in superna fluenta sontis vitæ; inter cetera Sanctus adjecit, Ego, Domina, ex præcedente mei corporis infirmitate propinquam mortem perpendo, [lætanter ad eam aspirat,] in quo mihi summum gaudium & spiritus exultatio est. Sed & propinquiorem mihi mortem, si Deo placeret, affecto; cupio enim dissolvi, & esse cum Christo. Cui pia Domina, tristis & ex auditione suæ mortis amaricata spiritu, vehementique cordis dolore intrinsecus tacta, gemens & ejulans inclamavit, Pater amantissime, petite Domino vivendi vobis commeatum. Siccine separabit nos amara & intempestiva mors? Me miseram? quid agam? cur me, Pater, deseritis, aut cui desolatam relinquitis? Neque enim mihi, sed nec populis mundi, qui dietim ex vestra vita proficimus, recessus a nobis sic per mortem anticipatus expedit. Salva vobis vestra sunt præmia, nec dilata minuentur; nostri potius miseremini, quos deseritis. Cui vir sanctus, ut alter Martinus, de sua morte gaudens, & vivere si Dei voluntas esset non recusans, [tamquam hoste devicto,] ad relevandam Dominæ tristitiam & consolationem impendendam, respondit: Domina, sicut vos vel alius quisquam, cum hostem & inimicum vicisset, gauderetis; sic & ego de ipsa mea morte inæstimabiliter gaudeo, cum per auxilium Dei inimicum meum me devicisse confido, nilque funestum in me habere conspicio. O felix triumphator inferni, incola mundi & civis cæli; qui sui exitus terminum non ignoravit, cujus secura conscientia Judicis occursum non expavit, nec accusantem in transitu inimicum formidavit; sed in fine præsentis militiæ repositam sibi de victoria coronam, lætus & gaudens donec immutatio veniat, expectavit.

CAP. II.

[56] In ipsa vero septimana qua decessit, licet ultimæ ægritudinis, [Quarta feria ante eā Missam extremam facit:] qua defunctus est, vi jam corporis inciperet viribus destitui; non tamen a Dei opere, Missarum celebratione, Confessionum audientia, & imprætermissa verbi Dei prædicatione cessabat. Unde quarta ejusdem septimanæ Feria, in capella sua manerii de Kar-martini, finalem & ultimam suam Missam devotissime celebravit: in qua copiosis infusus lacrymis, pios gemitus & alta suspiria diutius emittebat. Erat autem adeo tunc infirmus, ut præ debilitate corporis nec induere, nec exuere per se sufficeret sacras vestes; sed nec alia pro Missa necessaria præparare, ad altare se sustinere, aut ad elevandum Corpus Domini se juvare, nisi ab assistentibus Abbatibus Belli-portus & de Begar, & Archidiacono Trecorensi Domino de Karrimet cum aliis præsentibus fulciretur. Tanta tamen non obstante debilitate, vim sibi inferens, licentiata primum illa spectabili comitiva, & ad tempus a se remota, statim post Missam, ad audiendum expectantium Confessiones se convertens affidebat.

CAP. III.

[57] Sequenti vero Feria quinta, jam non valens amplius celebrare, sed nec stare nec sedere; [quinta decumbens, a variis visitatur:] nobili illo strato, jam superius descripto recubans, fatiscentes artus adhuc spiritui servire cogebat, & mentis Deo infarigabiliter adhærentis robore proficiebat: imo, quasi jam liber esset a corporeis nexibus, spiritualibus alis in Deum mente conscendebat; & iter eis pandens, assistentes ad idem provocabat; alasque ad ascensum verbis ædificatoriis, piis exhortationibus, & consolatoriis exemplis, ex ipso recubitu, præparabat. Cum autem ab Officiali & quibusdam Canonicis ipsum visitantibus, ut aliquam culcitram aut saltem paleas & stramenta, & pro lapide, quem capiti suppositum habebat, pulvinar apponi permitteret, hortaretur; illis se minime dignum respondebat, & satis esse quod habebat. In imaginem autem Crucifixi, quam ante conspectum depictam habebat, oculis ac manibus semper intentus, invictum ab oratione spiritum non relaxabat.

CAP. IV.

[58] Feria autem sexta ante obitum, ubi jam super ejus morte & tanti thesauri amissione compatriotas & parochianos, inconsolabiliter dolentes, [sexta, confluxum ad se populi prohibet:] ad ipsum visitandum confluere perpendit; concussis super eis paternæ pietatis visceribus, concitum nuntium destinavit, qui eis interdiceret, ne tantum corporis laborem & mentis inquietudinem sumerent; sed potius in utroque homine consolarentur, quia per Dei gratiam in bono statu & omni cordis voto consisteret. O cor purum, pia ad filios compassione commotum! inter ipsas mortis angustias, quia sui oblitus, suorum potius miseretur angustiis; & de suo securus, de suorum tamen erat statu solicitus: sed & miseranda derelicti gregis jactura, tanti Patris solatio destituti. Interrogo vos, Fratres, quorum cor perampliori dolore concutitur; an Patris de suorum filiorum derelictione, an filiorum de sui tanti Patris amissione? Pensate si valetis, ego non facile judicaverim.

CAP. V.

[59] Sabbato vero advesperascente, corporis jam deficiente virtute, [Sabbato Viaticum sumit,] in extremis se sentiens constitutum, Eucharistiæ viaticum, Communionem corporis Christi, cum maximo cordis ardore sibi supplicavit exhiberi: quo reverenter & devote suscepto, ipsam etiam extremam Unctionem humiliter expetiit, & præsentibus Officiali, Canonicis, Presbyteris ecclesiæ, aliisque quamplurimis devotis diversarum conditionum utriusque sexus personis, suscepit. In Psalmis autem dicendis atque Litaniis, in precationibusq; faciendis, ad singulas verborum formas respondit: ceterisque, [& sacra Vnctione recepta,] quæ in hujusmodi exquiruntur, ministeriis coadjuvit; & ad Crucem cum imagine Crucifixi, quam ante se positam habebat, vultum indeflexum tenuit. Unctione autem jam perfecta, statim quidem loquelam amisit; sed adhuc ipsam crucem manibus tenere, piis oculis intueri, labiis frequentius osculari, ejusque signo crebrius se munire, per ipsam totam noctem non destitit. Illucescente autem die felicis sui transitus, [Dominica mane expirat.] posterius junctis ad Deum manibus, spiritum Creatori recommendans, quasi se sopori daret, in aurora infra Octavam Ascensionis Domini, vitæ suæ anno quinquagesimo, in Domino feliciter obdormivit, & morralitatis terminum immortalis vitæ continuavit initio. Congruebat sane, ut spiritum filii lucis, quem tenebræ non comprehenderunt, non nox, sed lox auroræ consurgentis & in ipsum diem crescentis exciperet; & septenarium sui præsentis incolatus, Octava gloriæ terminaret; & qui in hac valle lacrymarum ascensiones in corde disposuerat, tempus ascensionis, quo ascensor cæli fieret, observaret; & peracto indulti præsentis temporis spatio, in quinquagesimum æternæ lætitiæ jubilæum transiret.

Cap. VI

[60] Hanc spiritus ejus, ad eum qui dedit redeuntis, gloriam ipsa quoque exanimati corporis species, [Defuncti corpus mira specie nitet:] quæ in expiratione claruit, manifestissime declaravit. Testati namque sunt qui affuerunt, corpus ipsum naturam & proprietatem quasi corporis glorificati quoddammodo induisse, & quoddam decus futuræ incorruptionis prætendisse. Vultus ejus quasi ridens & sudans etiam adstantibus videbatur, pulchriorque & rubicundior quam esset dum viveret apparebat; & neque os ejus aut nares aut membra cetera spuma quidem aut tenuis macula fœdabat, aut vultus claritatem obscurabat. Pensate, Fratres carissimi, quanto puritatis candore ejus spiritus refulgeat, qui in corpore jam extincto tales reliquias reliquerat.

Cap. VII

[61] Jam vero in obsequium funeris credi non potest quanta hominum multitudo convenerit, [magnus ad exequias confluxus fit:] quantave fuerit convenientiū devotio, pectora tundentium, emittentium mirabiles ejulatus. Alii manuum & pedum insatiabiliter oscula repetebant, alii corpus ipsum aut saltem feretrum manibus aut certe rebus suis, annulis, jocalibus, capuciis, aut aliis ornamentis, prout melius poterant, tangere festinabant. Alii autem fimbrias aut frusta vestium, aliorumque quæ sanctam ejus carnem contigerant, passim sibi pro Reliquiis surripiebant. Accurrebant & ipsi sui parochiani, lacrymosis mugitibus orphanos se derelictos clamitantes; vitam suam & defensorem ab iis fugisse querulantes; totam multitudinem eos audientem & sic torqueri videntem, ad compassionem commoventes. Subsequitur & aliorum, pauperum, contractorum, cæcorum, claudorum, leprosorum, & aliorum languidorum ac debilium alumnorum suorum maxima multitudo, vocibus incertis, sed certis clamoribus aëra replens, pastorisque & medici mortem deplorans. Sic igitur omni Clero & populo comitante, sanctum corpus ejus ad ecclesiam Cathedralem S. Tudguali summa animi devotione delatum est: & ibidem solenniis exequiarum honorifice celebratis, venerabiliter tumulatum, glebæque terræ traditum, quod totius munditiæ fuerat alabastrum.

[62] Decuit autem ut almus Confessor, sicut per vitæ meritum claruerat in terris, [sepelitur in ecclesia Trecor. S. Tugduali,] & per gloriæ participium spiritus assumebatur ab Angelis, honorandus in cælis; sic & corpus per gloriosam sepulturam a cunctis veneraretur populis. Congruebat etiam ut alterum Patronum, cum Patre principali diœcesis, mater parochialium ecclesiarum sepeliendum exciperet, quo filiarum amplior matri devotio & major affectio crescat, & in necessitatibus recursus filiabus ostendatur, & fiducia ad eam securior exurgat. Hoc etiam exposcebat Patroni ad Patronum caritas & devotio singularis, cujus zelo diutius & ejus ecclesiæ restaurationi multo labore desudaverat, & in ea dum adhuc viveret elegerat sepulturam. De qua etiam cum ei diceretur a pluribus, quod tantum opus in vita perficere non posset; in spiritu prophetico respondit, quod nisi eam in vita perficeret, ipsam post mortem consummaret. O grandis in morte fiducia, [cui restaurandæ allaborarat.] quæ se potentiorem suis adjutorem futurum non dubitaret, quo in potentias Domini securior introisset! O caritatis vehementia, qua de seipso jam securus, desuorum tamen relinquendorum erat ope solicitus! O felices filii, quorum jam non est de sui patris defunctione tristari, cum eum utiliorem sint post obitum habituri.

CAPUT VII.
Quædam viventis Yvonis miracula.

Pars III, Cap. I

[63] Sicut autem dum vixit proprium divinis mandatis subjecit arbitrium, & se Deo gratam & acceptabilem hostiam immolavit; [Miraculorū gratia merito donatus,] sic obediente Deo voci hominis & in eo sibi bene complacente, multis & evidentibus miraculis effulsit. Anteibat enim justitia vultum suum, qua sibi cooperante cum gratia, sicut erat insignis vitæ admiratione conspicuus, sic etiam innumeris signis & miraculis coruscabat. Ad cuncta quippe quæ voluit impetranda votorum compos merito factus est, quoniam teste Apostolo, qui adhæret Deo unus spiritus est cum eo, & secundum cujus velle posse est, unius efficitur voluntatis. Sic ergo potens factus in illo, ut de multis pauca referamus, multorum defunctorum revocavit animas ad corporum claustra vitaliter vegetanda, dæmoniacos furore vexatos ad quietem restituit, curavit insuper a diversis languoribus languidos, ac fragiles ejus suffragia implorantes. Membra contractorum ac debilium ad naturalia officia reformavit: ignis incendium a domibus proximorum, hominibus & rebus eorum salvis, signo Crucis extinxit; profundam fluminis aquam, sibi & pedissequo socio transitum præpedientem, veluti Moyses in virga, sic in signo Crucis ipse divisit; quæ post liberum sui & pedissequi transitum per siccum, ad pristinum meatus sui cursum reversa est.

Cap. II

[64] Considerans aliquando providus Sanctus, Cathedralis ecclesiæ structuram casum ruinamque minari, [in silva, unde exciderat lignæ pro ecclesia,] & magnis ac pernecessariis membrorum suorum reparationibus egere, præpotentem & magnificum Dominum de Rostrenen adiit, & ei matricis ecclesiæ necessitatem exposuit. Ipse autem Dominus, inter cetera suæ liberalitatis dona, hoc etiam animo volenti & prompta liberalitate concessit, ut quidquid opus exigeret, & ubilibet, in nemoribus & potioribus silvis, in quibus abundabat, prout placeret, acciperet. Mittuntur a Sancto carpentarii, qui juxta concessam licentiam ex electis silvarum partibus quod pulchrius & optabilius occurrebat in securi & ascia pro libito voluntatis excidunt & absportant. Quid ultra? Ubi tam pii & sancti operis a merreamenta scissa sumptaque sunt, omnipotens Dei munificentia infra quinquennium, [cito succrescere alia facit;] supra naturæ vires, condensiora nemora conservit, proceriores & grossiores arbores produxit; quæ ad Dei gloriam, tanti tamque pii operis commendationem, nec non d. magnifici Domini dignam & justam temporalem etiam compensationem, in nostra adhuc tempora perseverant, prout intuentibus loci evidentia & nemoris excellentia patefacit.

Cap. III

[65] Sed & adhuc majus insuetumque miraculum secutum est. Cum enim Architectus quidam industrius, [eademque justo bræviora,] quem in fabrefactura lignorum operi Sanctus præfecerat, sumpta dimensionum ecclesiæ mensura, ligna ejus juxta regulas geometricas suo judicio proportionata secuisset; cum ad levanda & in ædificio jungenda ligna perventum est, ad ipsa iterum demetienda suas antea mensuras applicans, improportionem notabilem deprehendit. Quid plura? Repetitis vicibus ligna revisitat, merreamenta nimis curta truncata comperit. Irrumpit in clamorem, pilos evellit, corporis compagibus dissolutus contremiscit, attonitus mente totus expavescit. Suæ itaque artis errore confusus, de tanto ecclesiæ damno reus, ruboris & reatus sui refugium non habens, in tanta cordis angustia funem quærit, quem manibus gerens Sanctum adiit; ejusque se pedibus advolutans, querulosis vocibus & lacrymosis gemitibus allocutus est: [miseratus architecti culpam agnoscentis,] Venerabilis Magister & Domine mi, me miserum! quid agam? quomodo apparebo in conspectu tuo? quomodo potero tantum dedecus & opprobrium sustinere? Tota die verecundia mea contra me est, confusio faciei meæ cooperuit me. Sed quomodo valebo tantum Trecorensis ecclesiæ detrimentum restaurare? Tibi ecce corpus & collum cum fune committo puniendum, quia per mei imperitiam & negligentiam merreamenta, tuis solicitudinibus & sudoribus acquisita, jam inutilia facta sunt, & duobus pedibus ad ædificium nimis curta.

[66] Quo audito pius Sanctus duplici compassione, fabri lignarii videlicet desolatione & lignorum perditione, [fusis precibus jubet denuo mensurari,] commotus, ad videnda merreamenta concitus cum ipso properat; sub aspectu suo remetiri jubet; &, sicut sibi retulit, sic oculis verum esse conspicit. Mox Sanctus consternatus caput submittit, pectus tundit; tandem piis oculis in cælum erectis, paululum intra semetipsum orans, in Architectum pium divertens vultum, ait illi; Non bene mensurasti: accipe calamum, & remetire. Carpentarius autem paulo ante permortuus, in Deo & verbo Sancti quasi quodam spei radio reviviscens, ipsius jussibus obtemperat, & iterum merreamenta remensurat. Magnus Dominus & magna virtus ejus! In verbo & jussu Sancti Dei, [& longiora inveniuntur.] misericordiam pio desiderio præstolantis, ligna duobus pedibus curta, iterato mensurata, quatuor pedibus invisibiliter & divinitus producta protinus, illico conspiciuntur; ita quod duobus pedibus longiora essent quam ecclesiæ structura requirebat, & tantumdē longitudinis oportuit de eis postmodum secuisse. Vertitur igitur luctus in gaudium, mirabilis Dominus in Sanctis suis predicatur, & gloriosus in operibus proclamatur. Similis formæ miraculum perpetratum est in lignis pro Ponte Ars præparatis, per imperitiam aut negligentiam carpentarii dimidio pede curtis inventis, & inutilibus redditis, ipsius viri sancti precibus postea sufficientibus & habilibus inventis,

Cap. IV

[67] Cum clientela regia gentis Regis Franciæ, pro centesima & vicesima levandis & exigendis, [Regios ministros prohibet res ecclesiæ auferre,] Trecorensem venissent civitatem, & Episcopi palafredum de Episcopio captum violenter educerent; Sanctus Officialis, domus Dei & suæ libertatis zelo succensus, occurrit; nihil eis in libertate B. Tudguali vendicare posse proponit, violentiam ecclesiasticæ libertati illatam objicit, eosque dure redarguit. Quid plura? Irruente in eum spiritu Domini, audacter ad satellitem, equum abducentem accedit, manū in equum mittit, & eum per frænum tenuit. Satellite autem per habenas, sancto vero Officiali per ferrum frænum equi hinc inde tenentibus & ad se trahentibus, sæviens satelles habenas rumpens solo tenus corruit; suavis & constans Sanctus per ferrum equum obtinuit. Accurrit ad violentiam, in subsidium Sancti, suorum alumnorum, pauperum videlicet & diversi generis infirmorum communisque populi civitatis, multitudo: sed ex adverso clamat b mango, justa ultione Dei percussus, ad vim diram se sacrilegæ manus læsionem sentire: feroces Franci minarum tela jaciunt, & Regalium ultionum tonitrua fulminant: [& equum Episcopalem vendicat,] Ecclesiasticæ percelluntur Dignitates, omnis civitas timore concutitur, potentiores quique pavidi contremiscunt, cunctique futura sibi formidant evenire pericula. Quid ultra? Conveniunt omnes in unum, insultantes adversum Sanctum Domini, terroribus eum & objurgationibus ac blasphemiis ut desistat impetentes.

[68] [licet alii id temere factum dicerent:] Sed & Ecclesiæ Thesaurarius & magna Dignitas ejus, qui ideo ad ipsius libertatem pro muro defensionis se sancto Officiali jungere debuerat, econtra magis in eum insurgit: fœda enim Francis adulatione notatus, degeneri inconstantia Regiæ clientelæ Ecclesiasticam dignitatem subdens, profanus ipse, illius exacti Regii collectorem se fecerat: pulsat hic plurimos, concitat universos: & quia non penetrabat Ecclesiæ privilegium, quasi ad justum commonet excessum, & velut de temeraria justitia sacrilegas vociferat injurias. Coquine, inquit, vos solus eratis, qui liberius ex omnibus nos omnes Ecclesiasticos & seculares, cum ipsa civitate, & bonorum perditioni & scandalis & periculis debebatis exponere? qui vacuus ipsis, nil valetis aut potestis amittere? O quantas perfert injurias, audit minas, subsannationes intuetur! Sed in omnibus superabat cum Apostolo; beatum se reputans, quia dignus esset, pro Ecclesiæ juribus, per B. Tudgualum acquisitis, contumelias pati. O rerum materies! pusillo quidem angor undique, [quorū convitiis nihil motus,] sed magno animo nil magnum. Ecce concitata venti rabies, tumidi fluctus & immanes undæ, non tam ab exteris quam intestinis exurgentes, Sancto naufragium minantur: sed ecce, quoniam ipse in causa Ecclesiæ, interrita mentis constantia fultus, ac in petra Ecclesiæ Christo, solidus & immotus stabat, submergi non veretur. Gerebat enim animo & conferens in se met ipso dicebat; Nonne fluctus, qui saxo illiduntur, non amplius proficiunt, quam ut in semetipsos dissolvantur, & in spumas exterminati depereant? Nonne adversarii Ecclesiæ, defensores ejus clariores rediderunt; suas vero ipsi vires tantummodo contriverunt? Ecclesia enim nihil fortius, asserente Domino; quod portæ inferi non prævalebunt adversus eas: si quis impugnare proponit, vires atterat necesse est.

[69] Hæc dum animo volvit, quasi subito facto Spiritu Domini super eum, [turbas sedat seque ostendit instructum dono timoris, pietatis,] septiformi ipsius Spiritus dono, quo plenus erat, eruditus & actus, omnia repente tempesta tranquillavit, nubila serenavit, ac unicuique juxta ejusdem Spiritus instructum, quod debebat & expediebat, exsolvit. Dono sancti Timoris Domini, terreni Regis terrorem; Regii vultus, cælestis indignationi postposuit; & in Ecclesiæ suæ præjudicium exactum denegavit. Dono pietatis, mangonis pœnitentis & Dei misericordiam, per ejus deprecationem implorantis, manum immaniter cruciatam protinus illico sanavit. Præclara quidem victoria, sed & præstans misericordia: hosti non cessit, [scientiæ,] misero pœnitenti subvenit. Dono Scientiæ, quo docemur in medio pravæ & perversæ nationis inculpate conversari, Ecclesiasticorum simul & secularium furoribus, concivium exterorumque objurgationibus, placidis alloquiis mollibusque responsis mitigatis, pressit iracundiam, impetumque impii furoris extinxit. [Prov. 26, 4] Nam Sapientis usus consilio, non eis juxta suam stultitiam respondit, ne similis eis stultus efficeretur: sed ne sibi sapientes qui stulti erant viderentur, hilari & placido vultu respondit; Dicetis, Domini, quod placuerit: quia pro tuendo jure & libertate Ecclesiæ pro meo posse præsto sum exponere vitam meam, pro qua Christus exposuit suam. [fortitudinis,] Dono Fortitudinis, justus ipse ut leo confidens, ferocibus ferocis Regis ministris intrepidus & solus obsistere non expavit; propugnatorem divinæ justitiæ, caput & sponsum Ecclesiæ Christum, ante oculos statuens, qui pro ea salvanda torcular crucis calcavit solus, & de gentibus non erat cum eo vir. [consilii,] Dono vero Consilii, magni consilii Angelo viam pacis sibi ministrante, sic mature cum Regalibus nuntiis in crastinum de pace tractavit, quod totius furoris eorum monstra placavit; scandalis & malis, quæ formidabantur, finem dedit; & ne prodirent compensavit.

[70] Dono Intellectus, juxta judicium Salvatoris, quæ Regis erant, [intellectus,] Regi tuenda dimittens; quæ vero Dei & suæ Ecclesiæ erant, Deo & Ecclesiæ illæsa conservans; ostensis Ecclesiæ juribus & antiquis ejus privilegiis, nuntios Regis nihil incontra vendicantes, legitimis responsis placatos in pace dimisit. [& sapientiæ.] Dono Sapientiæ, cujus est in rebus modum & ordinem ponere, in tanti ponderis negotio sic processit, attingens a fine usque ad finem fortiter & disponens omnia suaviter, quod omnes videntes mirati sunt, & audientes collaudarunt sapientiam ejus, quam & ipse Sapiens sub sole probaverat maximam, ubi ait; Civitas parva & pauci in ea viri; venit contra eam Rex magnus, & vallavit eam, & perfecta est obsidio; inventus est in ea vir pauper & sapiens, liberavitque eam per sapientiam ejus. [Ecle. 9, 14.] Sed & tam mirifici viri tamque mirabilis beneficii, futuris semper seculis recolendi, ingratos & oblitos quosque reprehendendos ostendit; cum improperando subjungit: Et nullus deinceps recordatus est hominis illius pauperis. Sapientiæ etiam contemptum & doctrinæ aspernationem admiratus adjungit: Quomodo ergo sapientia pauperis est contempta, & verba ejus non sunt a posteris audita?

CAP. V.

[71] Cum vir Sanctus in domo cujusdam parochiani sui, [Arcam exhaustam frumento plenam exhibet.] prope suam ecclesiam, arcam frumento refertam, clausam claveque firmatam haberet, suum Presbyterum cum serviente mittit, ut de frumento, quod pro hospitio & pauperibus opus esset, capiant & auferant. Accedunt, clavem ereptam & arcam quasi vacuam reperiunt, plangunt damnum & Sancto renuntiant. Audiens Sanctus consolando respondit, Ne curetis, Domino largiente satis habebimus; cum eis it ad arcam ut visitet, & eam frumento plenam usque ad eructuationem invenit. Nuntii igitur itus & reditus sui non habentes intervallum, opus divinum esse cernentes, & Dei virtutem & Sancti merita mirati sunt.

CAP. VI

[72] Fame pervalida Britanniæ partibus ingruente adeo, ut pauperes ob panis defectum terram comederent, [Distributo unico qui suppetebat pane,] vir Sanctus Yvo, cum die quadam post Missam suam quosdam, qui ad eum visitandum venerant, invitaret ad prandium: quam plurimi pauperes, Sacerdotes quidem & Levitas, sed Samaritanū rarissimum invenientes, more solito secuti sunt; quibus cum pius Sanctus unicum solum panem, quem habebat scinderet, & jam tertiam ejus partem vel circa distribuisset, videns Presbyter & Vicarius ejus, invitatis dixit ut impedirent, alias totum daret, & quod commederent postea non haberent. Sed & de ipsis solicitus & sui ipsius non oblitus, reclamans ad Sanctum dixit: [non sine querela Vicarii sui,] Unde ememus panes ut manducent hi: ecce magister jam biduo jejunus sustinui, nec panem comedi. Sanctus vero exultans spiritu, vultu alacri benedixit Deum, & quasi desuper infusa sibi fiducia confortans eum, dixit: Non timeatis; vos medietatem totius panis habete, residuum pro me erit & pro sociis meis. Tollit ille suam partem, &, dum mensam ponit, deponit eam (ut æstimat) in tuto: quæ tamen nec ibi nec alibi postea potuit inveniri. Mira prorsus & divina res! Ipsis sedentibus ad mensam, appositaque panis quæ remanserat portiuncula, adest ad ostium domus pulsans quasi parvula mulier, quæ statura nana videbatur, tres placentas mappa coopertas super caput deferens: & interrogata quid quæreret aut ferret, respondit: [divinitus tres placentas accipit.] Audivi quod D. Yvo non habebat panem, nec invenit ad emendum, en affero sibi. Quibus datis, & panibus super mensam appositis, subito sic discessit, ita ut nullus unquam de cetero, vel unde venerat, vel quo postmodum divertisset, scire potuerit. Qua discedente, vir Dei ad sodales & commensales hinc inde protensa manu, Modo, inquit, fratres, comedite. Quocirca de muliere illa nemo discumbentium ausus est virum Dei quidquam interrogare, scientes quod divina providentia, quæ per Angelum Danieli in Babylonem prandium Abacuc transportavit, & Eliæ per corvum in deserto cibaria ministravit, viro Dei & convivis ejus per Angelum, in forma ministræ mulieris transformatum, panem quotidianum in extrema necessitate transmisit.

CAP. VII.

[73] Tempore quo Ecclesiæ de Trezdretz Rector esset, non minoris virtutis opus, [De 7 panibus 200 pauperes satiat.] sed æquæ potentiæ miraculum egit, de septem panibus largas & sufficientes eleëmosynas plus quam ducentis pauperibus erogando. Rector etiam de Lohanec existens, de uno solo pane, quem tunc habebat, plus quam viginti quatuor pauperibus distribuit, cuilibet in tanta quantitate, quod paucis valde sufficere non debuisset: [alias 24 de uno:] & si plures venissent, solus ille panis sufficere posse videbatur; illo nimirum in manibus viri Dei operante, qui per manus discipulorum ex paucis hordeaceis panibus tot hominum millia satiavit.

CAP. VIII.

[74] Dum quadam vice cum quibusdam comitantibus & secum de salute conferentibus, vir Sanctus iter ageret; [capucium pauperi datum,] occurrit pauper, qui a transeuntibus eleëmosynam petebat, & se fame mori conquerebatur. Ad quem divertens Sanctus, prius verba consolatoria dedit, demum demens de capite capucium pauperi porrexit dicens; Accipe, quia aliud quod tibi tribuam pro præsenti non habeo. Ædificato igitur paupere & consolato, Sanctus cœptum regreditur ad iter, per mediamque leugam Horas dicendo nudus capite incedir. O digna digni muneris recognitio? Respiciens Christi dignatio in Sanctum dignum, & in dignum munus ejus, quo eum in suo paupere honoraverat, suum ipsum sibi capucium restituit & suo capiti reposuit. Sanctus autem de se & meritorum suorum apud Christum acceptione ipso signo certificatus, illico flexis in ima genibus, junctis manibus, [invisibili manu recipit:] tunsoque pectore adorans, dixit: Domine Jesu Christe, tibi gratias ago de tuo munere. Hominibus autem hoc videntibus & audientibus, & ex hoc nimium admirantibus, & ad tales auditus & spectacula præ gaudio lacrymantibus, dimittens eos vias suas ire & valedicens ait; Ite cum Dei benedictione, & quantum poteritis benefacite. Ad oculum videtis, quam gratus est Christus, & retribuit bona facientibus.

CAP. IX.

[75] Quadam die, postquam furnatam panis integram vir sanctus pauperibus erogaverat, [excipit Christum sub forma fœdi,] dum esset cum suo contubernali in mensa, quidam in apparentia turpissimus pauper, habitu vilis, abominabilis forma supervenit; quem Sanctus ante se in mensa sedere, & secum in eadem scutella comedere fecit. Cum autem paululum comedisset, de mensa surrexit; & dum exiens ad ostium domus esset, ad Sanctum & suum comitem se vertens, Britonice valefecit dicens, Ad Deum. Dominus vobiscum. Mira divinæ dignationis & acceptationis ostensio! [dein formosi pauperis.] Qui turpissimus venerat, pulcherrimus discedebat, splendidissima nempe veste indutus: immensa ipsius vestis claritate tota domus adeo resplendebat, ut ejus pulchritudine delectatus vir Dei, ulteriori recreatione refici recularet, sed essent ei lacrymæ gaudii panis die illa ac nocte, dum diceret assistenti socio, Nunc scio bene & certus sum, quoniam in nuntio suo visitavit nos Christus, oriens ex alto.

CAP. X.

[76] Cum in diebus viri Dei gentes Regis Francorum Trecorensem advenirent civitatem, centesimam & vigesimam bonorum mobilium ab Episcopo & Capitulo ceterisque personis Ecclesiasticis civitatis & diœcesis Trecorensis, [Pro custodia ecclesiæ in sacristia pernoctans,] contra jura & libertates ipsius Ecclesiæ, exacturi; vir sanctus, zelo Dei & S. Tugduali ejus Patroni, qui ipsa jura & libertates ab omni terreno dominio, Deo sibi favente, a priscis Francorum Regibus obtinuerat, modis & viribus omnibus quibus poterat resistere disponebat. Quadam igitur nocte, dum solito more cum socio suo, pro sacrarum rerum & aliorum bonorum quæ in ecclesia erant custodia, ne pro vadiis surriperentur, in sacristia jaceret; accidit, ipsis solis in ecclesia inclusis, audire strepitum magnum, ad modum tonitrui, terribilem adeo ut eis videretur quod tota ecclesiæ structura rueret. Surgunt igitur, lumen accendunt, & ut videant quid hoc esset sacristiam exeunt, & ad majus altare procedunt. Jubet Sanctus socium suum ad sepulcrum coram altari persistere. Vir autem iste Sanctus ad sanctuarium, ubi Reliquiæ ipsius beatissimi Tugduali conservabantur, [fruitur colloquio S. Tugduali,] accedit. Nec mora: & ecce duo inibi confecto invicem sermone diutissime conferebant, non quidem æquo tono aut pari sono vociferantes, sed pauperis & potentis morem servantes, de quo Scriptura; Cum obsecratione loquitur pauper, dives autem affabitur rigide. Unus enim loquebatur humiliter, alius audacter. [Prov.18, 23] Audiebat autem socius, de loco in quo stabat, utriusque quidem vocem; sed cum quo Sanctus loqueretur neminem videbat, nec quid mutuo colloquerentur intelligebat. Cumque multa ad invicem ratiocinantes contulissent, rediens ad socium vir sanctus dixit illi: Vadamus ad quiescendum, quoniam pax facta est: & hoc tibi in Dei virtute præcipio, ne quæ vidisti & audisti alicui me superstite revelabis.

[77] Qua in re cum alii, præter Sanctum & socium ejus in ecclesia clausi, [& causam ecclesiæ apud eum suppliciter agit:] qui sic colloquerentur, nulli penitus essent; constat B. Tugdualum illum alterum fore, ad cujus Reliquias, pro imprecando præsidio & tutela suæ ecclesiæ & jurium ejus, devotus ejus & sanctus zelator excubias observabat: qui & ipse, more pauperis adhuc viator, humiliter loquebatur, divitem Tugdualum jam comprehensorem obsecrando, ut ecclesiam quam fundaverat protegeret, & ejus jura sicut acquisierat sic & conservaret. Dives autem Tugdualus comprehensor eidem viatori audacter affabatur & rigide: quoniam ejus erat in cælis auditor, animator, & adjutor, ad cujus honorem in terris adhuc positus, erat ipse facundus zelator. In strepitu autem terroris veniebat quoniam terrorem persequentium Francorum contra Ecclesiam imminentem præmonebat. Colloquio autem singulari, ad defendendam Ecclesiæ causam, instruebat, & ad libertatem tuendam animabat. Et ita amborum simul ope & præsidio, jugi pace frui & secura tranquillitate vigere eis, intente & digne servientem Ecclesiam Trecorensem prænuntiabat.

CAP.XI.

[78] Non est etiam silentio pertranseundum, quod die quadam, [recreatur aspectu avis insolitæ:] qua in pane & aqua jejunaret, dum hora refectionis, cum pauperibus more solito circumfusis, ad mensam sederet, & panem magis delicatum, per servientem oblatum, ipsi servienti & pauperibus concederet, grossum autem & furfureum sibi apponi juberet; avis quædam modica, circa collum quidem nivei coloris, desuper autem viridis & resplendens, cui in domo aut partibus illis numquam antea, sed nec postea, similis visa est, per fenestram ingreditur, & viro sancto ante pectus pro ramo insedit. Suadentibus autem assistentibus eam vir Dei recipiens, & aliquamdiu aperta manu respiciens, tandem in nomine Domini præcepit abire dicens, Vade in nomine Domini. Sane hanc miram avem, tum propter invisam speciem ejus, tum propter insuetum accedendi & recedendi modum (non enim non licentiata recessit, licet manu semper aperta teneretur) quid aliud nisi signum quoddam divinum, in testimoniū sanctitatis & austeritatis vitæ solatium, cælitus Sancto transmissum, judicabimus.

CAP. XII.

[79] Non defuit etiam testimonium sanctitatis viri Dei, in quo Deus devotionem sui Confessoris, [super sacrificantem columba fulgida apparet,] in ascensu altaris sancti, suæ Majestati bene complacuisse, clarissime monstravit. Cum enim vice quadam, dum Campanista ad Matutinas pulsaret, & ad signum pulsationis Sanctus de sacristia, ubi propter causas supra memoratas cubaverat, ad chorum procedens, ante altare inclinans adoraret; d. Campanista quamdam refulgentem columbam, suo fulgore totam ecclesiam circumquaque immensa claritate replentem, vidit e d. sacristia ad altare procedentem. Quo viso ab ulteriori cessans pulsatione, & ad videndum quid hoc esse poterat properans, statim columba disparuit, & claritas ipsa evanuit. Dictis autem Matutinis, cum vir sanctus Campanistam argueret, eo quod ita parum contra morem ecclesiæ pulsaverat; respondit, supradictam narrans visionem. Cui præcepit Sanctus, ne cuiquam eo superstirt revelaret.

CAP. XIII.

[80] Ejusdem etiam sanctitatis & immensæ devotionis evidentissimum extitit testimonium, [alias in elevatione lumen cæleste.] quod Sanctus semel Missam celebrans, dum Corpus Domini elevaret & Sanguinem, apparuit circa ipsum Corpus & Sanguinem fulgor luminis, qui statim post peractam Elevationem disparuit & discessit.

CAP. XIV.

[81] [Energumenum furiosum,] Non defuit etiam viro Dei,ad se accersitum, ad assertionem sanctitatis ipsius, virtus Altissimi, etiam in dæmonibus effugandis. Erat circa tres annos ante obitum viri Dei energumenus quidam, qui per terminum continuum furore ac diabolica jactatione laborabat, homines pro posse percutiebat, proprias vestes laniabat, parum comedebat, nullo tempore dormiebat, ad terram se collidebat, horribiliter clamabat, cum eo dæmon loquebatur, & ipse eidem reclamabat. Quare me fatigas, dæmon? quare me fatigas? & similia proferebat: quapropter & continue tenebatur inclusus, & per angustam quamdam fenestram sibi ministrabatur tenuis illa qua utebatur refectio, super quam tamen frequenter mingebat & eam postea comedebat. Quod ubi comperit vir Dei, miseratus ejus, [atque ad confessionem inductum,] servientem suum qui eum solveret & ad se adduceret mittit. Quem solvens serviens ipse, illico totum mansuetum, libere, obedienter, & pacifice ad virum Dei deducit. Sanctus autem ipsum ad Confessionem primum inducens, facta Confessione interrogavit, si dæmon ei amplius aliquid loqueretur: qui respondit quod sic, sibi comminando & repetendo, Quare huc adduxisti me? væ ribi nocte futura: væ tibi nocte futura. Tu lues, & multum lues nocte ista. Quare huc me adduxisti? Sed vir Dei dæmoniacum confortans, Tutus, ait, & securus esto; mentitur dæmon: non tu lues, sed ipse. Tu comedes, & in pace jacebis in domo mea, & ipse esuriet de te, & cubabit in sua gehenna. Quid multa? Sanctus refectionem pro famelico paravit, lectum ei juxta lectum suum stravit, ipsumque lectum & totam domum aqua benedicta conspersit: & sic dæmoniacum refocillatum lecto cubavit, & super eum Euangelium Joannis legit, & alias orationes quam plures protulit. In craftinum autem interrogatus a Sancto, quomodo [a dæmone liberat:] sibi esset, si dæmon amplius ei loqueretur aut secum esset; respondit, Jam tres anni revoluti sunt quod non ita bene requievi, & dæmon mihi non amplius loquitur, sed recessit penitus a me. Tunc Sanctus Deo gratias agens, dixit illi: Revertere in domum tuam, & in gratiarum actione perseverans esto: amodo benefacito, Missas libenter audito, sermones frequenta, eleemosynis insta, bonis operibus persevera, observa Dei & Ecclesiæ præcepta, ne revertatur dæmon amplius ad te, & deterius tibi contingat quam ante. Qui Sancti monitis pro viribus obtemperans, post hæc per quindecim annos Deo & Sancto ejus gratus & devotus supervixit.

Cap. XV

[82] Cum D. Joanna de Beaumanoir, uxor D. Gaufridi de Tornemin Militis, [segmento panis sui moribundā sanat:] in mortis esset periculo constituta, in tantum quod medici eam reliquerant, & pro sepultura funeralia pararentur; vir sanctus, qui ejus Confessionem frequenter audierat, venit ut eam visitaret. Cum autem hora prandii advenisset, & suis solitis cibariis, grosso videlicet pane vesceretur, & offas in aqua coram ipsa Domina sumeret; ipsa de una lipparum, quas Sanctus pro separaverat, dari sibi instanter expetiit. Mox ut ipsam lippam recepit, & (mira Dominæ fiducia! mira Sancti gratia!) aliquantulum gustat; se alleviatam & de sua infirmitate liberatam exclamavit, & postea per viginti annos in gratiarum actione, Deo & Sancto devota, perseveravir.

Cap. XVI

[83] Archiepiscopo Turonensi Ecclesiam Trecorensem visitante, [Reclusi avari ruinā prædicit:] quædam pia mulier & antiqua viro Sancto familiaris & devota, ipsum rogavit, ut in suffragium necessarium, cuidam Recluso prope Rupem Deriani Indulgentiam a præfato impetraret Archipræsule. Sanctus vir aliquamdiu contemplans & in cælum suspiciens, ac si aliquem divinæ prædestinationis radium fuisset intuitus, respondit: Ille, inquit, Inclusus, amore pecuniæ erit aliquando perditus. Hoc autem sequens probavit eventus. Post mortem nempe viri Dei reclusagium exivit, & retro respiciens, ineptus regno Dei, ut Sanctus prædixerat, perditionis iter arripuit.

ANNOTATA.

a Merreamentum videtur dici, quasi Materiamentum: dicitur autem & Maëremeum, Merrenum, Meranna &c. ab his antiquum Francicum Maronner, ligna cædere: de quibus plura Cangius in Glossario.

b Mango proprie significat eum, qui pueris mancipiisve aut jumentis venum exponendis quæstum facit, vel alias merces expoliendo ornat, ut vendibiliores faciat: hic vero accipitur pro Equisone: atque ita infra num. 107 Palafredus cum mangone præmissus dicitur, ubi in Processu num. 96 dicitur Palafredus cum valleto, id est famulo.

CAPUT VIII.
Mortui suscitati, plures a mortis periculo liberati, invocato S. Yvone.

Pars IV

[84] Post transitum almi Confessoris, a multiplicandis per ejus merita miraculis, [Elevatur de terra corpus] divina potentia incessanter non destitit. Deus enim omnipotens, qui in Sanctis suis gloriosus ostenditur, non est passus solem obumbrari nubilo, nec thesaurum in pulvere latitare. Decrevit nimirum ut lucerna tam inclita, super candelabrum Ecclesiæ posita, ad profectum omnium coruscaret signis, emicaret miraculis. Qua propter crebrescentibus indesinenter miraculis, cum non posset ulterius beati viri sanctitas occultari, fidelium digna duxit devotio, corpus ejus, humili prius loco repositum, ad altiorem debito cum honore transferre. Indignum nempe videbatur & erat, ut illius ossa vilis terra contegeret, cujus merita Dei potentia, signis tam evidentibus, prædicaret. Prudenter revera sapienterque sapientia disposuit Redemptoris, [propter frequentiam miraculorū.] ut illius corpus emortuum corporum cederet in medelam, cujus viventis membra felicia animarum viventium extiterant medicina; & illius caro sanctissima digna in opinione mortalium venerabiliter haberetur, propter coruscantia beneficia sanitatum, quæ per totius puritatis & virginalis munditiæ gloriam germana fuerat Angelorum. Quid enim mirum, si sacra illa membra languores sanant & mortes reparant corporum, quibus velut organis sanaverat Deus longuores & pestes animarum? Quid indignum, si virtutes spirituales retinuerint Reliquiæ corporis illius, quod tamdiu largitor virtutum omnium inhabitavit Spiritus Dei? Jam itaque ad aliqua miracula stupenda, quæ post ejus obitum per ejus merita, ad exaltationem gloriosi sui Confessoris, ostendere Deus dignatus est, dignaque sunt Testium astertione coram summis Pontificibus, Clemente VI & Joanne XXII probata, fideli narratione subsequamur: & primo, circa mortuos suscitatos & a mortis periculo liberatos.

[85] Raymundus quidam adolescens de S. Brioco, dum canalis seu aquæ meatus cujusdam molendini clausioni minus cautus insisteret, [suscitantur a mortuis juvenis sub rota molendini extinctus,] in aquam lapsus & a rota molendini raptus, capite vulneratus. ore toto, scapulis, aliisque sui corporis membris confractis & contusis, in aqua suffocatus est. Mole autem sui corporis, aquæ cursui aliqualiter obsistente, & rotam molendini a suo motu retardante, senex a monerius causam explorans & comperiens casum, cœpit pro viribus ad auxilium clamare. Agricolæ vero e vicinis campis, vocem senis pro sua debilitate a primo quidem vix audientes, sed ad clamorem tandem continuatum attendentes, magno interjecto temporis spatio, ad videndum quid hoc esset tandem accesserunt: & casum comprehendentes, usque ad collum aquam ingressi, ex profundo mortuum educunt. Quid ultra? Super tam miserabili juvenis nece plangentes, ipsum Deo & S. Yvoni commendant, ac pro ipsius vita reparanda vota precesque supplices emittunt. Haud eos fefellit spes in Domino, & fiducia in Sancto ejus. Nam facto temporis intervallo, ad comprobandam veram ejus mortem concesso, mox in oculis eorum, juvenis qui mortuus fuerat revixit, & una cum ad tantibus, nimium in Deo exultantibus, Deo & Sancto gratiarum actiones deotius exolvit.

[86] Filius etiam unicus matris suæ, quæ & vidua quidem spectabilis & ingenua erat, [alius febri continua desunctus,] febre continua laborans, octava infirmitatis die mortuus est. Cumque spiritus & vitæ signum nullum in eo penitus appareret; pia mater a propinquis admonita, magno post interjecto temporis spatio, os, nares & oculos clausit; & cum nobili & numerosa comitiva, ac tota ululante familia, tota nocte circa corpus extincti filii vigilias observavit. His autem circa præparanda funeralia occupatis, aliis vero tædio affectis ad quiescendum secedentibus, dolorosa mater sola remansit; & juxta caput defuncti filii se collocans, habenas lacrymis relaxavit; piissimum Yvonem, ut matri, jam a marito relictæ, ipsum suum unicum reddat, votis pariter & vocibus incessanter interpellans. Factum est igitur illucescente aurora, ut qui mortuus fuerat revivisceret, & apertis oculis & ad matrem conversis diceret; Mater mea, magnum mihi laborem præbuistis: sed & B. Yvo, vestræ desolationi compatiens, ut vobis vivus redderer suis meritis impetravit. Fama autem tum pervolante quod mortuus esset, plusquam ducentæ personæ ad sepeliendum convenientes, ipsum non solum vivum sed & sanum penitus invenientes, una cum matre Deo & Sancto vota solverunt, & debitas gratias reddiderunt.

III

[87] Alterius viris nobili Hammonis Kargeze Aymericus duodecim annorum filius, [tertius mari mersus,] in brachio maris dicto Leguer se balneans, submersus & inde mortuus extractus, ad primam domum portatus est. Dum autem funeralia eidem pararentur, interjecto trium horarum spatio; mater a longinquo superveniens, nimia super filio absorpta tristitia, valido clamore, genibus flexis, fusis lacrymis, suffocatum filium almo Confessori commendavit & devovit. Qui continuo oculos aperuit, & suam matrem vocavit. Cui mater, Fili mi, ubi fuisti? Qui respondit, Cum quodam Domino albo, qui me de flumine submersum eripuit.

[88] Cum universam Britanniam clades famis invaderet, Azenora quædam de Plœguiel cum filio quinquenne, [item mendicæ mulieris filius,] Andegavensem civitatem quæstuaria perveniens, in hospitali pauperum recepta est. Accidit autem ut cum filius ejus media nocte Cœnæ-Domini expirasset, & ipsa pro funeralibus & sepulturæ necessariis cum defuncto filio per civitatem mendicasset; tandem ad domum cujusdam civis Britonis deveniret. Ipse vero compatiens eis, & eos Britones esse perpendens, monuit matrem, ut fideliter & devote S. Yvonem, qui vicinus & compatriota sibi fuerat, super filio suo invocaret, & sibi ipsum devoveret. Mox vero, quæ prius absorbebatur tristitia, ex verbo viri quodam spei radio reviviscens, exclamavit ad Sanctum, ut filium sibi vivum reddat, & cereum magnitudinem corporis ejus circumcingentem devovit. Surgens igitur, & filum, quo cadaveris filii mensuram capiat, perquirens; dum circa Vesperarum diei Paschæ horam corpusculum mensurat, quæ plorabat mortuum, recepit filium vitæ protinus restitutum.

[89] Mulier quædam de Plebe-parva, Basilia nomine, filium suum unius anni & dimidii in aquam cujusdam fossati submersum & mortuum invenit, [& puer in fossa mersus,] elevavit, & extraxit. Ad matris autem clamorem patre & avo defuncti cum aliis quam plurimis accurrentibus, flexis genibus, flebilibusque vocibus, pro puero sanctissimum Confessorem interpellarunt. Parens etiam uterque & avus ipse, vota de candela cerea unius denarii, & uno denario annuatim vita comite offerendo, emiserunt. Quo facto statim puer ipse revixit, & Dei gloriam & sancti Confessoris famam adauxit.

[90] Alia etiam ex eadem Plebe mater, Joanna nomine, [alius in fonte,] filium ætatis unius anni in fonte profundo, domui vicino, submersum & suffocatum, voto de candela reddenda cum imprecationibus emisso, quem mœsta flebat neglectum, mox læta recuperat suscitatum.

VII

[91] Guillermus etiam puer sex annorum parochiæ de Goaz-valon, [tertius in stagno;] in stagno de Portu magno submersus & mortuus extractus, matris precibus almo Confessori commendatus, emissoque per eam voto de candela suæ longitudinis & latitudinis annuatim offerenda, eadem die sibi vivus & sanus restitutus est.

VIII

[92] Gaufridus parochiæ de Bothlazan filium suum Rolandum, [item quartus,] ætatis circiter sex annorum, in aqua Guindi submersum extraxit mortuum. Exclamavit ad Sanctum & invocavit eum, atque emisso voto vivum recuperavit & sanum.

[93] Henricus Furnarius D. Guillermi de Plœeric, calefactus a furno, [& quintus,] in stagno domus magno se balneans, ad fundum usque casu demersus, mortuus est. Quem Domina Joanna, præsati Militis uxor, de mancipii improvisa morte condolens, sæpe sæpius ardentissimo clamore glorioso Dei Confessori commendavit, & pro eo vovit: & continuo meritis ejus famulus revixit, & devotæ Dominæ sanus restitutus est. Qui protinus a præfata Domina, cum sibi tradita pecunia, ad sanctum Sancti sepulcrum missum cereum, magnitudinem sui corporis amplectentem, cum triginta denariis atque cum laudibus & gratiarum actionibus, Deo & Sancto ejus obtulit.

[94] Quidam puer ab equo peremptus est: quem plangens mater & ejulans ad S. Yvonis sepulcrum in gremio gestavit. [atque puer ab equo occisus,] Dum autem solenniis Missæ celebratis, Euangelium Joannis legeretur; assistentes, matris clamore & extincti filii compassione commoti, exclamaverunt replicantes, O Sancte Yvo! O Sancte Yvo! Puer autem, acsi ipso clamore de somno expergefactus esset, mox oculos aperuit & revixit: sicque matris terminavit tristitiam & Sancti gloriam amplificavit.

[95] In parochia Plœlare Leonensis diœcesis, puella ætatis circiter trium annorum gravi infirmitate expiraverat: [puellaque triennis,] quam mater & noti ejus sancto Confessori devoverunt, & eum pro ipsa deprecati sunt. Nocte autem tota in funeralibus & vigiliis ejus expleta, sequentis diei luce revixit, & post planctum plausum induxit.

XII

[96] Filiam quamdam, nomine Guenuretam ad eo furiosam, [item furiosa ad sepulcrū expirans:] quod eam ad postem firmum manibus & pedibus ligari oporteret, eo quod quoscumque contingere posset morderet; pater postquam per totum annum ad plura Sanctorum loca pro habenda sanitate conduxisset, nec obtinuisset, tandem ad sepulcrum sanctissimi Confessoris Yvonis adduxit. Ibidem autem cum septem diebus perstitisset, sabbato circa horam nonam, ipsa corporis ligamina per seipsa dissoluta sunt, & ipsa simul expirante, anima corporis nexibus est absoluta. Dominica vero sequenti finita Missa, dum mortuæ sudarium suerent, & funeralia pararent; pater ipse querulosis gemitibus & genibus flexis exclamavit, Sancte Yvo, num laboris & patientiæ, quem per annum jam pro inquirenda salute filiæ sustinui, etiam a te mercede frustratus recedo? Num spe mea, spiritualiter in te posita, frustrabor? Heu dolor! Quomodo dolorosæ matri ejus mortis nuntius ibo? Hæc igitur & hujusmodi suspiria & planctus dum fierent, mox defuncta sudarium exuit, nuda surrexit, & ipsum exutum sudarium candelasque per duos Presbyteros oblatas, & ad suum funus accensas, ad Sancti sepulcrum, in redditæ vitæ testimonium, præsentavit.

XIII

[97] Retulit Agnes, relicta Joannis Brientii Vicecomitis de Peverith, quod Amicia, filia sua, [item trimula alia.] ætatis trium annorum, gravi infirmitate per tres menses detenta, languore invalescente & natura deficiente, tandem defuncta est. Patre autem filiæ, videlicet ipso Vice comite quondam d. relictæ marito, S. Yvonem pro filia sua devotius imprecante, & pro ea vovente, mox non tam a defunctis revocatam, quam a languoribus incolumem recuperavit.

[98] Scribantur & hæc in generatione altera, & populus qui creabitur laudet Dominum in suo glorioso Confessore, & nihilominus Yvonem laudibus attollat, qui mirabilia ipsius virtute operatus est, etiam in conceptibus mortuis & abortivis resuscitatis. Domicella quædam, Mentia nomine, Corsopitensis diœcesis, prægnans, [Adjuta puerpera moribunda, fœtusque salvatus,] tantis doloribus & angustiis quindecim diebus parturiens laboravit, quod membris omnibus, maxime tibiis & cruribus, guttosa penitus effecta, lurida & denigrata, & velut omnino mortua facta est. Mater igitur ejus, videns eam viribus destitutam, nequaquam parere valentem, adeoque mortem in januis excludere spem salutis, ad S. Yvonis auxilium invocandum se convertit, & pro ea vovit, implorans ut filiam de pœnis illis liberaret, & fœtum baptismo salvaret. Quid plura? Continuo mira & hactenus insolita miracula secuta sunt. Statim namque ipsam parturientem, obstetrices, omnesque obsequenses & assistentes somnus opprimit; domicella suaviter dormiens, absque manus obstetricantis auxilio & sine dolore, filiam parit; ab omni etiam gutta membrorum, tibiarum, crurumque dolore penitus est sanata; atque de loco puerperii, aula videlicet domus suæ, sine cujusquam adminiculo, ad thalamum & lectum suum evigilata processit. Filia quoque nata, [sine dolore in lucem venit:] sic munda & absque macula sanguinis aut alterius sordis inventa est, ac si fuisset pluries balneata. Postmodum vero ad ætatem nubilem perveniens, quemdam Magnatem supra mensuram sui status maritum sortita est: cum quo quoad vixit, præter alia pietatis opera, in quibus abundavit, duobus diebus in pane & aqua singulis septimanis jejunavit. Quæ quidem omnia Dei dona, per S. Yvonis Patroni sui merita & suffragia, consecutam se fore nullo unquam postea tempore siluit; sed verbis semper & factis enarravit.

II.

[99] Mulier quædam de Guerandia prægnans, quæ infantem in utero vivum quampluries deprehenderat, & improbi laboris occasione certis signis per quinque dies mortuum postea adverterat; [item alius extinctus in utero,] se & infantem S. Yvoni recommendavit & vovit, imprecans ut nec ipsa periret, nec infans baptismum amitteret, Mira res! Statim ad visitandum Sancti sepulcrum iter arripiens, ubi ipsum sepulcrum attigit, illico infans in utero palpitavit, venterque adeo intumuit, quod & cingulum disruptum & tunicellum dissutum est, aborsusque revixit, & eum post duos menses, baptismo reservatum, salvum peperit.

III.

[100] Marita mulier parochiæ de Ploeyunet, masculum peperit mortuum: [& mortuus natus,] quem ipsa una, cum marito & quodam familiari superveniente Clerico ac quamplurimis advenientibus, parientis & abortivi pietate ductis, fusis precibus sancto Confessori devovit. Qui statim reviviscens, emissa viva voce cunctos lætificavit.

IV.

[101] Juzeta de Plebe-danielis Leonensis diœcesis, cum per duos dies de infante, [item alius.] diebus quindecim in utero mortuo, magno partus dolore laborasset; corde oreque pariter quantum valuit inclamavit: Sancte Yvo libera me, & infantem quem porto fac ad baptismum pervenire. Quo facto statim filium peperit: qui baptizatus quidem, sine lacte tamen aut cujusque alterius alimenti sustentatione novem diebus vixit.

[102] Huic accedat illud factum miraculum de muliere, sterilem mamillam habente. Dum mulier quædam de Plestin infantem haberet parvulum, [lac puerperæ impetratū] pro quo alendo in una sola mamillarum lac haberet, & hoc etiam parum; atque ob id super eam infans, quasi in sinu animam exhalaret, continuo ploraret; ad cujusdam matronæ suggestionem super hoc ad S. Yvonem recurrens, ipsum deprecatur, & ei se & infantem devovet. Quo facto, lac in sterili mamma abundavit, & continuo visibiliter distillavit, unde pereuntem filium refocillavit & pavit.

[103] Fuit apud Nyortum b quidam mortis suspendio condemnatus, [Servantur, ter suspensus,] qui tribus vicibus una die suspensus, ad invocationem B. Yvonis, ab ipso mortis periculo liberatus est. Propter quod etiam statim ad sepulcrum ejus, in camisia & braccis cum chorda in collo, quibus suspensus fuerat, iter arripuit: & tandem perveniens, & factum suum & perpetratum Sancti meritis in eo miraculum publice confessus est. Chordam etiam ipsam in medio ruptam, & illatorum vestigia vulnerum collo suo ex ipsa suspensione relicta, cunctis perspicere cupientibus ostendit.

[104] Cæcus quidam annorum quinquaginta, in prosundum puteum prope cœmeterium pro tunc civitatis Trecorensis, [cæcus in puteum lapsus,] in quo anno emergenti fortis quidam juvenis cadens, mortuus fuerat, adversus deorsum decidit capite. Sed Sanctum interpellans ex nomine dixit: Sancte Dei Yvo, tibi adjutorium adclamo. Accurrentium etiam votis & precibus Deo & S. Yvoni commendatus, inde, licet capite vulneratus, vivus tamen extractus est. Asserebat etiam, quod sicut præsatus juvenis, sic & ipse quoque eodem præcipitio periisset, nisi S. Yvo ipsum in omnibus conservasset.

[105] Vice quadam contigit, Henricum, Presbyterum & Rectorem Ecclesiæ de Mentaloet, [Presbyter in aquam ex ponte cadens,] dum esset aquatum inundatio permaxima, per pontem Ars transitum faceret & ipsum equum ejus in stagnum, cujus aqua subtus meatum habebat, una cum maleta litteras continente præcipitare. Cum autem protinus exclamaret, Sancte Yvo, adjuva me; & ad honorem ejus ipsa die annuatim Missam celebrare, & duodecim denarios perpetui redditus ordinare devoveret; Sanctus ipsum ilico a submersionis periculo liberavit, & maletam cum Scripturis & litteris incorruptam penitus reservavit. Dum etiam quidam accederent, & ad exeundum de aqua se in adjurores offerrent, Presbyter solius Sancti suffragium sufficere contestatus est.

[106] Circa festum omnium Sanctorum, Magnates quidam & Domicelli, numero circiter quindecim, ad quamdam insulam per leugam a terra distantem causa venationis accedere proponentes, [15 periclitantes in tempostate:] dum navigarent & jam ad jactum lapidis ab insula distarent; ecce tempestas & maris turbatio adeo vilida consurgit, quod nauta diffidens & metuens, quam citius reverti consulit. Sed quidam ex eis animosior Dominus de Pestuven, non acquiescens, sed remum post remum capiens, omnes vehementia navigationis confringit. Tandem tempestate ac turbine maris invalescentibus, & ipsis sine remis existentibus, navique undis tumentibus & aquis inundantibus repleta; humanum non habentes, ad divinum recurrunt auxilium. Sanctum igitur Yvonem patronum & apud Deum pro eis intercessorem constituerunt, eidem devoventes, si portum salutis eis dignaretur impetrare, se sine camisiis & nudis pedibus ejus sepulcrum visitate. Nec mora: & ecce contra cursum & impetum maris, venti & tempestatis, navis se vertit; ipsosque recto tramite ad portum unde recesserant, salvos & incolumes reduxit.

[107] Accidit etiam ut octo personæ in mari, quod est inter insulam Maudeti & villam de Lesardroe, [item naufragi duo,] in navi onusta terra marina transfretantes, exorta subito tempestate, naufragium paterentur: duo vero ex ipsis, cum natare nullatenus scirent, seque penitus periclitari conspicerent; corde & ore clamantes, S. Yvonem in auxilium invocaverunt, voventes quod si evaderent, omnino nudi ejus sepulcrum visitarent. Statim autem tempestas ipsa cessavit, & magna facta tranquillitate, sex sociis suis submersis, ipsi a supervenientibus vicinis salvi suscepti sunt.

[108] Nobilis vir Alanus de Freranrais Miles, cum Domina Theophania sua uxore ac quibusdam aliis eorum familiaribus, per portum maris, dictum c Lober, Venetensis diœcesis transfretare disponens, [Equus cum famulo in mare præcipitans,] cavens de periculo societati, palefredum cum mangone in passagio præmisit, vultum palefredi taubardi velamento operiens, ne maris fremitum expavescat. Cum autem longius a terra processissent, in quodam passu periculoso, in quo oportebat naviculam duos aut tres circuitus facere, antequam ulterius procederet; dictus palefredus infestatus & perterritus, in mari se cum mangone præcipitavit. Quo viso ipse Dominus statim exclamavit: Sancte Yvo, & valetum meum & palefredum tibi recommendo. Et ecce continuo mango submersus supernatavit; & apprehenso remo sibi projecto, navi receptus ac liberatus est: palefredus vero, quem refluxus maris in suum ducebat & trahebat alveum, se divertit; & contra maris undas, per ventum & fluctus sibi contrarios, velamento etiam sibi apposito impediente, ad portum unde recesserat & ubi eum Dominus expectabat, recto tramite remeavit. Tanto igitur viso miraculo, ingratitudinem ad Deum & Sanctum ejus non patiens, [liberationē suam hinnitu testatur.] statim una cum suo mangone & palefredo, pro publicando miraculo & gratiis exolvendis, ad Sancti sepulcrum properavit. Ubi etiam novum aliud miraculum & quoddam portentum ostensum est. Palefredus enim ipse, brutum illud animal, divino quodam instinctu, quasi Sancti gratiam agnosceret & suam ei liberationem tribueret, ecclesiam ingressus, dum appropiaret sepulcro, miro & insolito more cœpit inhinnire, cum tamen tota die non inhinnisset, nec alias hinnire consuevisset: sed nec ab hujusmodi hinnitu quamdiu persitit cessavit, sed continuo hinniens donec discederet perduravit.

[109] Passagium de Treysquinet, quod est in confinibus Corisopitensis & Leonensis diœceseon, [Servati ex 40 naufragi 10,] quadam vice præ nimia sarcina personarum, propter etiam inundationes aquarum, ventum, & fluctus contrarios, in profundum pelagi cum omnibus transfretantibus, numero circiter quadraginta quinque personis, submersum est; ex quibus tantum decem, Deo & S. Yvoni se devoventes, evaserunt, qui & ipsi sæpius ad fundum usque ad arenam maris descendentes & inde ascendentes, sicq; ad duas horas & ultra fluctuantes, & S. Yvonem continue invocantes, tandem a quibusdam piscatoribus de Leonia, a duabus leugis inde supervenientibus, extracti & recepti, sancti Confessoris meritis liberati sunt. d

[109] Guillermus Tournemin, Dominus quondam de Hunaudoye, cum in comitiva notabili littus maris de Hilion, [eques cum equo a maris æstu absorptus,] ubi bis, aliquando ter in die fluit & refluit mare, transire proponeret, credens fluxum prævenire ceteros præcedere contendit. Ipsis vero metu supervenientis maris sequi recusantibus, solus ipse per media littora agit equum: in quibus cadens, iterato resurgit: sed tandem solido pedibus equi deficiente solo, ad fundum maris cum equo demergitur. In ipso autem profundo existens, dum se in corde Sancto devovit Yvoni, mare cum evomuit: sed credens equum supernatantem tenere, iterum cum equo descendit in profundum. Quod videntes comites, nec aliter juvare valentes, S. Yvonem etiam pro oe crebrius invocabant, & incolumem, nec parum etiam aquam glutientem, ad siccam perduxit.

[110] Contigit etiam ut puer quidam decem annorum, desuper unum globum coacervatarum algarum, [puer aqua mersus,] quem per mare tunc fluens domum patris transvehebat, soluto sparsim globo in aquam profundissimam, prope portum Lapidis-nigri juxta civitatem Trecorensem caderet. Puer autem statim clamare cœpit, Sancte Yvo! Sancte Yvo! Sic etiam super aquam remanens, ab una ripa maris audivit quamdam mulierem, ab alia vero pueros clamantes. Accurrite, quæsumus, accurrite; submerso subvenite. Sancte Yvo adjuva, Sancte Yvo adjutor adesto. Nec mora & ecce navis celeriter appropinquans supervenit ad puerum, suis vestibus indutum, diutissime super mare supinum, ac si dormire vellet interritum, nec natando nec aliter evadendo se juvantem, sine etiam aquæ glutatione servatum, salvat & recipit illæsum.

[111] Navicula quædam, in qua Alanus de Landehoez Briocensis diœcesis, cum aliis sociis erat, fluxu maris impellente ad rupem fracta est. [item naufragus,] Ipse autem Alanus mox exclamavit, Sancte Yvo, ad veram Confessionem & hujus periculi evasionem salva me; & cunctis annis vitæ quatuor denarios reddam tibi Statim vero navicula frustatim dispersa est, & ipse in profundum demersus, aqua subintrante usque ad interiora ejus. Sed mari eum ad summum iterum reducente, & ipso iterum sicut ante Sanctum invocante, lignum de mari ascendens apprehendit: super quo fluctuando se sustentavit, quousque nutu Dei & Sancti meritis, perveniret navis, quæ eum suscepit & salvavit.

[112] Cum Arnaldus, filius Raymundi de Rupe-Deriani, causa negotiandi navigio Vasconiam peteret; ante portum de Rupella, [& mercator in tempestate periclitans,] nautis ad terram descendentibus & ipso cum duobus sociis in navi remanentibus, subito tempestas maxima cum tanta obscuritate suborta est, quod navis cum mercimoniis pessime agitata in periculo submersionis constitueretur, & vix unus alium videre posset. Tunc d. Arnaldo cum aliis sibi derelictis clamantibus, & Sanctum cordibus simul & vocibus imprecantibus, in continenti super navim ipsam lumen quoddam visibiliter apparuit, & statim tempestas omnino cessavit.

[113] Joannes etiam Gad Trecorensis diœcesis, dum semel esset cum quinque aliis sociis in mari, [rursum naufragus,] prope Portum-benedictum ejusdem diœcesis, tanta in ipso mari tempestas orta est, quod navis in qua erat fracta & fluctibus operta, submersa est. Tunc autem ipse, natare aut aliam evasionem invenire nesciens, inter ipsas arctatus angustias, Beatissimum Yvonem invocavit; & si evaderet, ejusdem sepulcrum nudum se adire devovit. Statim igitur Sancti meritis operantibus, modicum ligni frustum, longitudinis unius pedis & latitudinis trium digitorum, e fundo maris emergens, apprehendit: in quo ad aliam navim perveniens, periculum mortis evasit. Aliis natare scientibus, qui & Sancto se recommendare neglexerunt, pereuntibus.

[114] Alanus civis Trecorensis emissa vota Sancto exolvens, [& tres naves periclitantes.] tres cereas naves ad sepulcrum S. Yvonis appendit, unam pro evasione parati naufragii, super quadam Jocha, ubi statim emisso voto miraculose navis ad portum meritis Sancti perducta est. Aliam ratione alterius, in anteriori parte etiam confractæ, quæ etiam voto emisso Trecoris ad suum portum pervenit. Tertiam vero ratione alterius navis, a periculo etiam naufragii & nautarum submersione, per subortam maximam tempestatem, a quibus devotos suos pius Sanctus liberavit & illæsos conservavit.

[114] Uxor Vicecomiris de Peverith, Deudmat nomine, confessa est se filiam suam unius anni Agneti cuidam matronæ custodiendam tradidisse. [Parvula incensa domo servatur.] Cumque inde revertisset, cœpit quodam cordis angore timere. Nesciens autem unde hoc poterat sibi evenire, venit sibi in mentem de ipsa filia sua dubitare, & eam ac domum in qua erat beatissimo Yvoni devotius commendare. Stupenda res! Ad domum, in qua filiam dimiserat, S. Yvonem semper invocando statim revertitur, fumum incendii ex ea prodeuntem aspicit, & cursum accelerat: domum intrat, incendii vestigia deprehendit, ipsam quoque filiam suam in cunabulis positam & pannos ejus usque ad umbilicum consumptos & combustos intuetur. O Sanctum, totius fidei & spei cultu prosequendum! cujus meritis & ignis incendium cessavit, & filia combustis pannis sana penitus & illæsa remansit.

ANNOTATA.

a Monerius, Francis Meunier, Molitor: alias Molinatius, unde contractum videtur.

b Nyortum in Processu num. 92, Mortum.

c Lober, in Summario Processus Leombar: atque hoc modo in transcribendis nominibus locorum haud levis hinc inde apparet diversitas, quam non libuit sigillatim notare.

d Refertur hic casus ex Summario num. 97, cum tam notabili circumstantiarum quarumdam defecta aut differentia, ut utrumque locum conferenti appæreat optandum fuisse ipsarummet depositionum contextum integrum, tam hic quam alibi, ubi nunc Summario debuimus esse contenti.

CAPUT IX.
Contracti & paralytici sanati; cæci & oculis infirmi curati; dæmoniaci ac furentes liberati.

[115] Producenda sunt etiam in medium miracula de contractis, paralyricis, guttosis, & membrorum impotentia liberatis. [Puella omnibus membris contracta,] Catharina, de Plebe Joannis Trecorensis diœec. oriunda, ætatis quindecim annorum vel circa, ex gutta & aliis infirmitatibus, manibus, brachiis, pedibus & tribiis per annum & ultra sic contracta facta est, quod nec ambulare, nec surgere, nec se pascere ullatenus prævaleret: habebat enim brachia unum super aliud involuta & juncta, clausas manussubtus spatulas, tibias junctas, & pedes unum super alium ad modum crucis superpositum. Sicque equo posita & ligata, pro obtinenda sanitate, ad sepulcrum S. Yvonis ducta est. Cumque autem ibidem septem septimanis circiter precibus devotis insisteret, nec sanitatem obtinuisset; tandem equo sicut prius posita & ligata, repatriare jubetur. [neque per 7 heb omadas exaudita,] O dilatæ pietatis dissimulatio! Ecce discedens & jam per unam leugam a civitate posita, adhuc antequam omnino ecclesiæ & domus, in qua Sanctus requiescit, visionem amittat, fideli ad Sanctum affectione ligata versus civitatem retrospicit; & intuita campanile, a fundo cordis alta ducens suspiria, suspiriis pias lacrymas addens, hujusmodi voces ingeminat: O Sancte Yvo, maxima mihi infuit inestque in vestra pietate fiducia, & vestra domo inconsolata recedo? Sancte dulcisque & pie Yvo, quomodo adhuc infirma, in nullo modo curata, ad matrem rediens ejus oculos contristabo? O piissime Confessor Yvo, qui & vivens & mortuus nulli misero vos deprecanti defuistis, me miseram! quomodo vestra pietate frustrata & de vestra misericordia despecta, vobis & sacræ domui vestræ ex nunc & in futurum valefacio? [sanatur in reditu a sepulcro.] Dum igitur dilatis in tribulatione consolationibus sic ingemiscit, ecce subitum & repentinum divinæ retributionis solatium. Nondum verba hujuscemodi finierat, & ecce splendor eam circumfulgens eamque calefaciens brachia solvit, manus aperit, disjungit pedes & tibias, atque a pristina infirmitate liberat & sanitati restituit. Experta igitur in se gratiam Dei, jubet illa ligamina, quibus ad equum ligata fuerat, protinus absolvi, per se ipsam de equo ad terram descendit, ac cum comitibus suis cunctisque sibi viso miraculo obviantibus, ad Sancti sepulcrum pedes per se properat, Quo audito, omni Clero & populo sibi processionaliter occurrentibus, & ad sepulcrum usque conducentibus, communi omnium clamore Deo & Sancto ejus exolvuntur laudes & gratiarum actiones.

[116] Quidam alius, Nicolaus nomine, de Guerranda oriundus, consimiliter sic manibus, brachiis & pedibus paralyticus & contractus fuerat, quod nec manus aperire, nec brachia aut tibias extendere, sed nec ambulare, surgere, aut pedes stare, [Vir similiter contractus,] aut se pascere per quatuor annos valebat. Hic cum ad S. Yvonis sepulcrum pro sanitate habenda in curru delatus esset; in domo cujusdam civis hospitatus, crebro ad ipsum sepulcrum, [sanatur post 5 hebdomades,] quandoque etiam in hospitio, quinque septimanarum spatio degens, in continuis deprecationibus & votis pro sua sanitate perseverans, nec ab ipsa adhuc infirmitate relevatus aut in aliquo emendatus est. Diffidens igitur & de recuperanda salute desperans, hospitem vocavit, cum eo computavit, & de suis expensis satisfaciens in crastinum recedere proposuit. O prona divinæ tarditatis compensatio! Adveniente enim nocte, omnique familia in suis cubilibus collocata, ostio autem infirmi aperto remanente, ecce civis circa noctis medium evigilans, per ostium in camera ipsius infirmi Nicolai tantum lumen, & claritatem intuetur, quod tota domus incendi putaretur. Ipso igitur perterrito & subito consurgente, [apparente ipsi Sancto:] lumen ipsum & claritas disparuerunt. Iterum igitur recumbens & jacens in lecto, cum iterato ipsum lumen & claritas amplius radiarent, ipse iterum hospes cum excitata sorore velociter consurgentes, clamaverunt quod tota domus combureretur. Nicolaus autem ipse eisdem respondit: Non moveamini, quoniam bene sum, & S. Yvo mecum est. Aurora autem diei lucescente, & illo lumine & claritate disparentibus, in pedes stantem viderunt, sanum penitus & curatum invenerunt; itaque ad Sancti sepulcrum procedentes, Deum & Sanctum glorificaverunt, emissaque vota & gratias reddiderunt.

III

[117] Henricus de Volonia tibiam sinistram, ex gutta & aliarum infirmitatum occasione, [Item tibia contractus;] habuit per duos annos sic contractam & contraversam quasi ad crus conjunctam, quod eam extendere non valebat, sed cum duobus baculis seu potentiis ire oportebat. Cum autem semel ad sepulcrum S. Yvonis staret, & juxta ipsum dormiret, vocem quasi de sepulcro procedentem audivit, Si duos cereos invenires & ad sepulcrum hoc offerres, curareris. Evigilans igitur, & ostiatim pet civitatem pro ipsis cereis mendicans, quæsitos invenit, & inventos statim cum precibus obtulit. Sequenti autem die, cum magna Missa celebraretur, promissan curam præstolans, & orans, cunctis cernentibus tibiam extendit, & ab ipsa & omni infirmitate curatus surrexit: relictisque ibidem baculis, pedibus ambulavit.

[118] Amou de Plebe barbata manibus & brachiis, pedibus & tibiis sic contracta per annum est, [aliæ toto corpore;] quod nec surgere, nec ambulare, nec manus aperire, brachia aut tibias extendere, seve potare aut pascere valebat. Ad crebram autem per intervalla temporis S. Yvonis invocationem, adjuncto voto quod ad honorem Dei & Sancti ejus sextis feriis vita comite jejunaret, orationibusque & eleemosynis pro viribus intenderet; repetita membra extendit, manum aperuit, ac plenam sanitatem recepit.

[119] Joannes de Loargat adeo paralyticus & contractus effectus est, [& alius cruribus.] quod tibias quasi cruribus junctas tenuit, pedemque unum alteri ad modum crucis suppositum habuit, ita ut nec ambulare, nec suis membris se juvare posset; sed oporteret quod per alios sæpius aut per matrem portaretur, aut de loco ad locum mutaretur. Cum autem per duos annos continuos tantam calamitatem pertulisset, semel tam diuturni temporis tædio affectus, suæque matris doloribus & laboribus compassus, gemens & ejulans exclamavit: Piissime Sanctorum Yvo, aspice clemens ad calamitatem meam, & matris miseriam: tibi corpus, sanguinem, & animam reddo, & circulum mei corporis cereum promitto. Ad hæc autem subsequens mater adjunxit, Et ego tibi, beatissime Confessor, tribulationem ostendo: miserere mei & filium meum mihi trade ad celerem vitæ sanitatem vel mortem. Nec mora: invocationibus & votis emissis, contractus tibias extendit, surrexit, ambulavit, & ab infirmitatibus quibus gravabatur illico curatus est.

[120] Yvo quidam de Pedermac memoriam amisit, ita ut nesciret aut ubi esset aut quid faceret, [Sanitas & mens sua redditur furioso & contracto.] sed tam quam furiosus & demens verba fatua & inordinata proferebat: in tantum autem productus est furor, quod talis eum arripuit infirmitas, quod linguam & totum os haberet interius combustum, manus vero pedesque frigidos, tibias ad invicem cancellatas & brachia similiter. Cum autem per duos annos, parvo interposito intervallo hujusmodi infirmitate laboraret; pater eum ad S. Yvonis sepulcrum adduxit, & pro eo de annuo circulo sui corporis cereo offerendo votum emisit. Precibus igitur & ejusmodi votis perseverans, ecclesiamque & sepulcrum per decem dies continue visitans, tandem memoriam recuperavit, & de prædictis infirmitatibus Sancti meritis convaluit.

VII

[121] Joannes quidam de Plebe-nova, ætatis quindecim annorum, [Curantur, contractus ex nimio pondere,] prægrandi miricarum oneri succumbens, prægravatus & pressus, sic contractus factus est, quod incedere aut sedere non valens, solum jaceret & curvas manus ad crura tenendo procederet. Hic autem pro habenda sanitate ad ecclesiam Trecorensem equo vectus, cum S. Yvonis sepulcro cum auxio labore appropinquasset, exclamavit; Sancte Yvo, ab hac infirmitate seu per vitam seu per mortem libera me, & servum tuum perpetuo de uno annuo denario vita comite me devoveo. Quo facto, subito surrexit, & se erexit, & omnino sanum se sensit.

VIII

[122] Apud Guengampum olim Azelicia no mine, per undecim circiter annos paralytica & gutta contracta est adeo, [a cingulo deorsum paralytica,] quod tibias ad crura & pedes ad posteriora flexos & adjunctos extendere non valebat, sed manibus & mamillis quasi reptile se retrahebat. Hæc adeo d. gutta gravabarur, quod nec ipsa vix dormiebat, nec assistentes præ gemitibus & clamoribus ejus vel raptim dormite permitteret. Multis ergo votis & precibus pluries pro salute S. Yvonem interpellans, vice quadam ardentius solito & insolentius pulsavit aures Dei, & S. Yvonis meritis expetiit aut a carcere carnis absolvi, aut carnis sanitati restitui. Quæ protinus extensis membris æ toto corpore rectificata surrexit, & omni gutta ac infirmitate curata plenæ sanitati restituta est.

[123] Henricus, Constantiensis diœcesis in Normannia, manibus & pedibus contractus, [contractus manibus & pedibus,] non valens sine potentiis incedere, sed curvus vadens, post se pedes trahebat. Ad sepulcrum Sancti tandem perveniens, precibus & votis emissis, dimissis ibi potentiis, sanus & curatus ad sua remeavit.

[124] Joannes Core de Lammuer Dolensis diœcesis, per octo annos vel circa sic tibiis & pedibus contractus est factus, [alius cruribus,] quod nec se erigere, nec ambalare, nec equitare valebat; sed more quadrupedis manibus & genibus per terram se trahebat, & tibias proprias frustra, quasi alienas, portabat. Tandem autem per D. Theophaniam de Silva-Eudonis, D. Petri de Lammuer Legum Professoris uxorem, quæ ipsum in alumnum habebat, equo bastato a positus, ad sepulcrum S. Yvonis pro sanitate missus est. Votis igitur & precibus ab eo & ab aliis pro eo factis, sanus & curatus inde rediit, & Sancti gloriam dilatavit, ipsiusque Dominæ & suæ familiæ lætitiam & sanctam devotionem ampliavit.

[125] In diœcesi Corilopitensis parochiæ de Queriam, Guillermus Balch, per septem annos & ultra, [tertius tibia:] de una tibia contractus est, quam ad crus levatam habens extendere non valebat, unde & cum potentiis ambulabat. Hunc, Sanctum invocantem & se in hominem de sex annuis denariis devoventem, fulgor maximus circumfulsit, & eum sic calefecit quod sudauit: post sudorem vero alleviatum se sensit, contractam tibiam extendit, pedes surrexit, potentiis scilicet relictis, hilaris & sanus ambulans ad propria, Deum glorificavit & Sancto suo benedixit.

XII

[126] Quædam filia de Lammuer, ætatis duorum annorum & dimidii, quadam infirmitate percussa, [ore distorto muta & latere uno paralytica.] & loquelam amisit, & os ei ad sinistram partem faciei versum est: brachio etiam tibiaque & nervis totius sinistri lateris sic paralytica & contracta facta est, quod per decem septimanas nec aliquem ex eis usum habere valebat. Mater igitur, deformitate & pœna filiæ pietate materna commota, sumpta ad piissimum Sanctum fiducia, ipsum deprecatur, ut in suam tristitiam & filiæ miseriam oculis pietatis aspiciat, & eam vel vitæ tollat vel sanitati restituat. Cum autem ab honorem Sancti, causa devotionis & consequendæ citius sanitatis, ad sanctum sepulcrum B. Yvonis iter cum filia arripuisset, & jam per leugam processisset, sicque adhuc ab ipso sepulcro septem leugis distarent; continuo filia sanitatem recipit, loquitur, brachia & tibias extendit, facies ad pristinum statum reversa est: & cum matre læta plures viæ partes, sine baculo vel alio fulcimento aut vehiculo, ad ipsum sepulcrum properavit, Christi Jesu gratias agens nomini, ac B. Yvonis testimonium perhibens sanctitati.

[127] Nec sane prætereundum sanctitatis abundans quoddam & evidens argumentum, quoniam B. Yvonis meritis non tantummodo vita mortuis, salus ægris, gressus claudis, loquela mutis, sed & lumen cæcis redditur & surdis auditus. Nam cæcus quidam de Rupe Amatoris ad Trecorensem pervenit civitatem, atque in ea moram multo tempore traxit, duce cane ostiatim mendicans. Hic ad Sancti sepulcrum frequentius assidens, [Illuminatur mendicus,] assidue ipsum pro oculorum lumine precabatur. Nec tandem fuit suo desiderio fraudatus, sed clarissimum recipiens visum, hoc cunctis civibus singulorum discretione probavit: eisque ductorem suum canem, quem paverant, dimittens & ad suos repatrians, Sancti apud eos gloriam nuntiavit.

[128] Anno quo vir sanctus mortuus est, & die qua de ipso b Septimæ fierent, quidam juvenis de Lancout Guido nomine, per longa tempora cæcus, [item juvenis cæcus,] ad ejus sepulcrum deductus, ibidem Sanctum pro suo visu prolixius & instantius exoravit. Tandem igitur, Sancto quod petebat impetrante, dum Missarum solennia celebrarentur, palam illuminatus est, & protinus agens oblata sibi ab assistentibus pia dona ad altare votivus obtulit.

[129] D. Petri de Lammeur Legum Professoris filia, Margilia nomine, [oculus maculosus mundatur:] maculam ad quantitatem unius pisi, occasione cujusdam infirmitatis contractam, in oculo habuit, quæ per octo continuos dies immanens & quotidie crescens, incurabilis videbatur. Mater autem puellæ, malens eam mortuam quam in oculis maculosam, una cum patre & sua nutrice, ipsam Sancto Dei Yvoni recommendantes, & ad sanctum ejus sepulcrum cum oblationibus deferre voventes, in crastinum eam ab oculi macula purificatam & plene mundatam invenit.

[130] Evenus Eudonis de Plebe-nova Trecor. diœc, in molendino monachorum de Begar, a rota molendini casu tractus & oppressus est, [restituitur oculus evulsus.] cui etiam fronte concussa dexter oculus excussus est. Hanc autem ejus jacturam præsens quædam mulier aspiciens, sibi quidem compatiens, in nullo tamen ei auxilium aliter impendere valens, ad S. Yvonem pro auxilio flexis genibus exclamavit. Ad hanc autem exclamationem statim aqua stetit, & rota: & ipse extractus & liberatus est. Ipsa etiam muliere oculum extractum suo loco reponente, ipse quidem oculus integer & sanus reparatus est; modica tamen cicatrice, nullam prorsus deformitatem præstante, sed tanti dumtaxat miraculi memoriam commendante, in ipsa fronte remanente.

[131] Retulit vir religiosus Gaufredus Abbas de Bona-requie, quod ipso præsente filia quædam matrem suam diutissime cæcam, [redditur mulieri cæcæ visus,] pro obtinendo oculorum lumine, ad Sancti sepulcrum conduxerat: quæ plurimo tempore cæcitatis suæ remedio, precibus & votis implorato, nec tamen impetrato, desperans de consecutione, ab ecclesia & sepulchro discedere proponebat, & filiæ suæ conducere jubebat. Filia autem matris monitis & jussionibus, ne eam offenderet, obtemperans, dum matrem ad propria reducere coacta extra ecclesiam educit, in ipsis ecce liminibus ad Sancti sepulchrum retrospicientes, ipso Abbate & adstantium multitudine audiente, exclamavit: O sanctissime & piissime Yvo, [præsente quodam Abbate;] qui multa & in multis miracula facitis, ut quid in mea matre cæca, vos imprecante, seque & sua vobis offerrente, vestra miracula non ostenditis? Nec mora: & ecce filia in matrem respiciens, & ejus oculos divinitus Sancti meritis apertos intuita, lugubri sono subito in jubilum mutato, voce altera proclamavit, Mater mea videt, Mater mea videt. Ipso igitur Abbate cernente & tota multitudine, matre quidem vice versa præeunte, & filia e vestigio subsequente, ad sepulcrum revertuntur; Deoque & Sancto ejus laudes extolluntur, & gratiarum actiones referuntur.

[132] Juliana de Coutrevan, ætatis duorum annorum cum dimidio, cæcam filiam ad sepulcrum S. Yvonis pro viso restaurando detulit; & eam Sancto devovens, imprecata est ut eam aut per vitam aut per mortem a cæcitate liberaret. [item bimulæ cæcæ.] Quo facto statim de uno oculo visum recepit: alium autem oculum, qui etiam clausus erat, aperuit, de quo tum nihil vidit. Duo quidem mira Sancti meritis patrara, in oculo cæco visio clara, & in clauso honesta apertura.

[133] Hoc etiam sanctitatis ejus & in eo divinæ virtutis testimonium emicuit in dæmoniacis furiosis, per ipsum a dæmonibus liberatis, & ad sensum & ad memoriam restitutis. In parochia de Penguennam Trecor. diœc. mater quædam filio suo, Yvoni nomine, ætatis viginti annorum irata & turbata, [Maledicente matre invasus a dæmone,] flexis genibus & ostensis mamillis, diffamationem sibi factam objiciens, maledixit: Diffamasti, inquit me, qui famam defendere debueras: ego do tibi maledictionem meam, mamillarum harum quas suxisti, & viscerum quæ te portaverunt; & quidquid in te juris habeo, quidquid de te peperi, totum do diabolo. Qui statim in terram velut mortuus corruens, tanta subito est in corde & toto corpore vexatione arreptus, quod vix a quatuor fortibus valuit detineri. Portatus autem ad vicinam domum, & lecto quodam ligatus ac positus, videbat ipsa nocte manifeste contra se irruere duos dæmones nigros & horribiles, magnos sicut turres, facie & cornibus caprinam formam prætendentes, nitentes eum capere & dicentes, Noster es, Noster es: quia te mater dedit nobis.

[134] [ad votum patris apparente Sancto.] Pater autem superveniens, & videns filium furiosum more canis ejulantem, & jam contra se erigentem ac mordere quærentem, terribiliter etiam clamantem; Defendite me ab istis latronibus & capris, qui volunt me portare; eidem incumbens exclamavit, S. Yvo, filium meum vestræ custodiæ recommendo: protector & defensor estore. Qua prece fusa apparuit statim ipsi filio S. Yvo, sedens supra pectus ejus, qui importunas ab eo dæmonum abigebat molestias, eorumq; impetum virtuosa potentia coërcens, & dicens: Fuisti enim die lunæ ad sepulcrum meum & vocaris nomine meo, idcirco veni ad salvandum te; nec te potuit mater diabolo dare, quæ nihil juris habet in te plus, quam saccus in frumento quod portatur in eo. Gallo autem statim cantante, conversus ad patrem dixit ei, Dimitte me, pater, cum S. Yvone colloqui, qui me defendet. Quibus verbis pluries repetitis, dormire cœpit & quievit usque mane. Die autem illucescente excitatus a somno, rogavit patrem ut eum protinus ad S. Yvonem perducat. Cum itaque duceret eum pater & procederet in via; mater pœnitens & dolens etiam secuta est. Quam appropinquantem sentiens, cœpit iterum secundo a dæmonibus vexari, & terribilius clamare, [juxta ejus sepulcrum liberatur:] Auferte eam. Cui condolens mater, ex fundo cordis in cælum vociferans, ait: Fili mi, ego te S. Yvoni, quo properas, recommendo. Jussu igitur patris domum reversa, statim cessavit ipsa secunda vexatio. Cum autem ad ecclesiam pervenissent, & ad sepulcrum accessissent, durissima eum iterum tertio arripuit vexatio; quæ usque ad Vesperas perduravit. Dumque Vesperæ dicerentur, ductu & monitu patris, post preces & vota, finaliter lapideum caput quod est ad sepulcrum deosculans, Sancti meritis Deo reconciliatum ac a dæmonibus liberatum se sensit, vestes & zonam repetiit, Deoque & Sancto gratias agens, domum cum patre, matrem pacificaturus ac lætificaturus, sanus & sensatus rediit, & peccata sua humiliter confitens emendationem vitæ proposuit & perfecit.

II.

[135] Fuit in parochia de Prato Trecor. diœc. filia quædam duodecim annorum Margilia nomine, [item puella,] per mensem & ultra demens & furiosa, adeo ut in matrem aliosque irrueret, vestes suas & domus utensilia frangeret & laniaret, multasque alias dementias exerceret, propter quas eam ligari & arcta custodia teneri oportebat. Hæc per matrem ad sepulcrum gloriosi Confessoris adducta, invocato super eam Sancto & voto emisso, statim sanata fuit penitus & curata.

[136] Hispanus quidam, nomine Michael de Fonterabie, cuidam pauperi eidem pro Dei honore & S. Yvonis amore eleëmosynam postulanti, [& Hispanus nauta.] postposita Dei reverentia & Sancti honore suppresso, pro pietate derisionem, pro eleëmosyna indignationem erogans, turpiter excreando in palmam pauperis spuit. Nec impune. Paupere enim respondente, Retribuat vobis Dominus & Sanctus ejus; statim præfatus Hispanus ad terram allisus, amensque & furiosus effectus, fortiter exclamavit, quod unus cum sociis suis, vestibus albis indutus, ipsum sine fœdere verberabat, & absque misericordia internecabat. Ipse nihilominus seipsum cum duobus pugnis percutiebat vehementer ad pectus. Tandem a quibusdam sociis ejus, & adstantibus a terra levatus ad navem, de qua erat, ductus & portatus est. Superveniens autem magistet navis, collocutione cum nautis super suo casu habita, ipsum ad ecclesiam in qua peccaverat, & Sancti sepulcrum quod despexerat, deduxerunt. Pluribus igitur pro eo Missis celebratis & candelis multis oblatis, largis eleëmosynis pauperibus & præsertim injuriato sed pacificato post pauperi erogatis, nautam suum Michaelem ipsum, curatum & liberatum, Deo & Sancto veniam postulantem, & de justa correctione sibi facta gratiarum actiones rependentem, sanum & sensatum sibi reddi gavisi sunt.

IV.

[137] In diœcesi Macloviensi fuit quidam Guilermus nomine, ætatis quadraginta annorum, per quindecim dies sic amens & furiosus, quod vix eum tenere possent quatuor homines, [alius 15 dies furiosus;] bene fortes, etiam ligatum. Hunc mater & fratres pro sua liberatione primum duxerunt ad S. Jaqutum, inde ad S. Leonardum, postea ad S. Guilermum dictæ diœcesis. Ad quæ loca, sicut iverat, sic etiam reversus est infirmus. Tandem ipsa matre cum eisdem fratribus alii que coëtaneis, eum S. Yvoni recommendantibus & voventibus ad sepulcrum ducere; dum iter arripuissent, & leugam vel circa processissent, incepit convalescere, & melius habere, in tantum quod ipsum solventes pacifice & quiete ad sepulcrum usque perduxerunt. Quo cum pervenissent, & ibi pro eo orarent, & vota offerrent, perfecte est pristinæ sanitati & memoriæ restitutus.

[138] Harevisia quædam Corisopitensis diœcesis, filiam habuit, [item puella, una per annum,] per annum & ultra sic amentem & furiosam, quod eam oporteret arcte teneri & ligari. Cum autem filiam suam S. Yvoni recommendaret, & pro ea circulum sui corporis cereum ad ejus sepulcrum annuatim offerendum voveret; dum sua corrigia corpus filiæ mensurat, continue plene curata est & sanata.

VI.

[139] In diœcesi Leonensi Gluguenna, quædam juvencula per quinq; [& alia per 5 hebdomadas amens.] septimanas adeo fuit furibunda, quod nitebatur manus proprias & brachia, aliosque suos & alienos indifferenter ad eam accedentes, mordere quasi volens comedere; eratque necesse manibus eam ac pedibus ligare. Quam Episcopus illius temporis Guilermus actu visitans, ut aspexit, adstantibus dixit. Consulo ut eam voveatis S. Yvoni & reddatis, & confido quod curabitur: Et ego, ait, ex nunc eam voveo & reddo Jesu Christo & Yvoni sancto, & volo ut eam ad ejus sepulcrum ducatis. Cumque juxta consilium Præsulis & votum deducta esset, per quatuor quidem dies furibunda remansit; post quos de manibus tandem & brachiis ligamina ceciderunt, & ex illa hora sanata est, & sensus ei restitutus. Cum magnis autem gratiarum actionibus, Deo & Sancti ejus sepulcro devote valefaciens, ad patriam remeavit; & post hæc maritata multos liberos, Sancto devotos, procreavit.

ANNOTATA.

a Equus Bastatus, id est, Clitellis instructus: nam Bastum clitellæ sunt.

Antiqua Ecclesiæ consuetudine solennius aguntur tertius, septimus & trigesimus depositionis dies: atque hoc est quod hic dicit septimas fieri: sicut festivitatum octavæ dies pluraliter sæpe nominantur Octavæ.

In ceteris nominibus propriis hominum ac locorum, in quibus scriptura Processus ab hujus vitæ scriptura varia, Brito aliquis eorumdem peritus, haud raro inveniet quod correctione videatur egere: nos ecgraphorum fidem simpliciter secuti, quidquid in iis incorrectum fuerit, notari optamus ad instructionem posteritatis, opus hoc ad alteram editionem recognituræ: nec enim dubitamus qui plura opus habeant correctione aliqua, quæ modo nos fugerint Britonicarum vocum ignaros.

CAPUT X.
Diversa alia beneficia per invocationem S. Yvonis miraculose obtenta.

[140] Adjiciendum etiam hoc est laudi ejus, in testimonium sanctitatis de liberatis ab hydropisi, inflaturis, rupturis, crepaturis & vulneribus. Anno quo gloriosus Confessor Yvo obiit, mulier quædam civitatis Trecorensis, quæ tribus annis hydropica fuerat, in tanta grossitie & inflatura intumuit, [Sanatur hydropica;] quod in pluribus locis sui corporis nimia extensione cutis crepuit, cumque ob id ad sepulcrum Sancti per spatium quindecim dierum & ultra in vigiliis & orationibus perstitisset, & nihil profecisset, maritus ejus de ipsius curatione desperans, eam domū reduxit. Nocte autem quadam apparuit ei in somnis S. Yvo, revelans eidem ut ad ecclesiam iterato rediret, & cereum accensum ad ejus sepulcrum offerret & sic sanitatem reciperet: que mox confisa in Domino ad ecclesiam se portari fecit, & sibi revelata complevit. Continuo autem foramine circa umbilicum ejus ad modum cuspidis acus, miraculose & ipsa non percipiente facto, humores in modum aquæ defluentes copiose distillaverunt & terram circum jacentem madidam reddiderunt. Sicque ipsa mulier plene, curata Deo & Sancto gratias reddidit & successu temporis virtuosos & sanos partus, Deo & Sancto ejus devotos edidit.

II.

[141] [paralytica cui latus grandi patebat vulnere:] Mulier quædam Helienna nomine, civitatis Trecor. oriunda, per annum & ultra paralytica & contracta & aliis infirmitatibus sic confracta stetit, quod per latus ejus viscera & intestina apparenbant; dumque S. Yvonem incessanter pro sua invocaret sanitate, responsum accepit in spiritu quod ejus sepulcrum visitaret & ibi sanitatem obtineret. Quæ statim convocatis quibusdam familiaribus & sibi fidelibus ait; S. Yvo me visitavit, & fuit mecum, posuitque manus ad latera mea, & dixit mihi quod irem ad ecclesiam suam: ducite me ad sepulcrum ejus. Perducta vero Sancto se vovit, & eum invocans publice dixit: Domine S. Yvo, quem corporaliter vidi, qui me vestra gratia visitastis, qui miracula de longe & de prope multa facitis, qui mihi ut ad tumbam vestram accederem jussistis, en jam veni. Nunc igitur vestram deprecor pietatem, intercedite pro me ad Dominum Jesum Christum, ut de angustia quam patior liberet me. Statimque coram adstantibus, super ea pietate commotis, & in ipsis angustiis quidem, liberata est, & infra octo dies ab omni vulnere penitus sanata & curata: supervixit autem postea per octo annos, in bono opere & gratiarum actione perseverans.

III.

[142] [ex morsu vermis venenosi inflata;] Azelicia de Ploesal Trecor. diœc. ex morsu cujusdam vermis venenosi, qui inter maxillam & collum eam momorderat, horribilem & periculosam inflationem in capite, collo, & pectore toto, & usque ad umbilicum incurrit: ex quo etiam morsu sic infecta erat & infirma, quod per octo dies nec comedere poterat nec bibere, imo vix loqui poterat aut spirare, sed verosimiliter credebat ex hoc mori. Videns igitur nullum aliud sibi superesse remedium, vovit glorioso Confessori, quod si eam liberaret, ejus sepulcrum visitaret & oblationem faceret. Interim autem venit ei in mentem domum adire Catharinæ Hælori, germanæ sororis ipsius S. Yvonis, quæ penes se domi capucium ipsius sui fratris habebat, & ipsum pro Reliquiis decenter & venerabiliter conservabat. Ipsa igitur pia soror, piissimi sui fratris memor, super tanta afflictione ducta pietate, ad suggestionem etiam sui mariti, Yvonis etiam nominati multorumque adstantium conrequiventium, capucium ipsum detulit, & super infirmam posuit; statimque ipsius tactu se alleviatam sensit, & ad auroram sequentis diei totaliter curata & sanata Deum & Sanctum glorificavit.

IV.

[143] Venit peregre infirmus quidam ad sepulcrum S. Yvonis, [calculum in scroto patiens,] qui de infirmitate testiculorum & mentulæ sive pellis eorum, grossæ & inflatæ ad quantitatem capitis hominis laborabat, & per quindecim dies ibidem præ nimio dolore fortiter & assidue clamabat ad Sanctum. Tandem affectuosis precibus & votis emissis, apparuit in d. mentula sive pelle inflata foramen & apertura quædam, per quam lapis croceus admodum & ad quantitatem ovi anseris cum aliquali humore cecidit: & sic de ipsa passione & dolore liberatus, Sancti meritis penitus curatus & sanus factus est.

[144] Cum Oliverius Latomi Briocen. diœc. in dextro pede prope cavillam infirmaretur, [læsus ad pedem,] ex punctura seu inclusione cujusdam frusti seu petiæ unius fuselli ad longitudinem unius digiti, nec per tres septimanas pergeret, nec melioramentum perpenderet, sed de sua cura desperaret; emisso Deo & B. Yvoni voto, quod si de pedis infirmitate convalesceret, ad honorem suum semel in qualibet septimana jejunaret, & quatuor denarios annuatim solveret; illico statim frustum illud exivit, in terram cecidit, & idem Oliverius curatus fuit, nec quidquam doloris amplius sensit.

[145] Cum Guidomarus Lœdec Dolensis diœc. graviter infirmaretur in dextera maxilla, [maxilla calculo innato tumens.] adeo ultra modum inflata, ut interdum nec comedere valeret nec bibere, & neque facies sic inflata, sine notabili cicatrice vel deformi macula, curabilis videretur; tentatis frustra variis medicinæ remediis, ad invocationem beatissimi Yvonis, beneficium obtinuit sanitatis. Ipso enim votis & vocibus invocato, statim lapis unus, qui erat in ipsa tauta seu maxilla resiliit in ore: quem sentiens exemit, & mox omnis dolor cessavit, & maxilla ejus curata & plene sanata est, & nec vestigium quidem morbi remansit in facie, Erat autem lapis ille ad quantitatem primæ unciæ pollicis & ad similitudinem ossis pruni.

VII

[146] Cum Fr. Andreas, Abbas monasterii Belliportus Ordinis Præmonstratensis, [Sanantur, Abbas febri continua laborans,] in febrem continuam recidivum pateretur, & per quatuordecim septimanas infirmus, fuisset a Physico judicatus ad mortem, jam de ipsa morte sua magis quam de vita sperabat. Humano igitur auxilio desperatus, dum ad Deum & S. Yvonem se convertit, quamdam vocem hæc sibi dicentem audivit. Tu puer mi, nunc interim hoc tene, & ego cum revenero curabo te. Statim autem Abbas singultum, quem ante non habuerat, passus est; & post singultum illum tertia die perfectæ sanitati redditus est.

VIII

[147] Detulit Jacobus, Rector ecclesiæ de Mesquer Nannetensis diœc. quod erant sibi duodecim [discipuli], [puer cum socio muto,] quorum unus Symon, febre continua graviter laborabat; alius autem Guillermus, alia infirmitate longo tempore detensus, loquelam amiserat: qui dispari quidem languore laborantes, parem tamen medelam quæfierunt. Solius enim S. Yvonis meritis confidentes, & simili devotione eum invocantes, se eidem devoverunt, & se coram ejus imagine, in ecclesia ipsius Rectoris existente, ferri fecerunt. Qui ibidem paululum pro sua sanitate Sanctum invocantes, statim ad suum magistrum Rectorem præfatum sani redeunt & curati.

[148] Juzetam quamdam de Plebe-Danielis Leonensis diœc. sic continua laborantem quod non sperabatur de vita, [mulier ægra ad mortem.] mater Theophania, sibi suisque parvulis compassa, S. Yvoni commendavit, ipsum invocans ut filiam sanaret; & saltem ad fovendum & firmandum parvulos suos vocationis mortis terminum prorogaret; votum etiam adjiciens de duodecim denariis, ad honorem Sancti annuatim offerendis; eidem sero veniente pro omni medico procuravit sudorem, & sic plenæ sanitati restituta est.

[149] Nec est oblivione delendum, quod non solum corporalibus incommodis infirmantium relevandis occurrit, sed & temporalibus substantiis miaculose repertis recu perandis. Cum quædam mulier civis Trecorensis, nomine Bleuzuena Goasqueder, per suam absentiam cuncta bona a furibus asportata perpenderet; gemens & ejulans ad sepulcrum S. Yvonis accessit, ipsum affectuosius pro bonorum recuperatione exoravit, [Domum spoliatam lugens] votumque de decem solidis fecit, singulis autem annis de duodecim denariis exolvendis emisit. Statim autem quasi divina revelatione venit ei in mentem, ut per servientes Curiæ tres expressas domos inquireret, in quibus tres partes ablatorum bonorum invenit & recuperavit: quartam vero partem latro fugiens & secum ferens, excæcatus est. [ablata recuperat facto voto:] Peccati igitur sui culpam ex inflicta pœna cognoscens & pœnitens, Sancto se recommendavit, duosque solidos annuatim offerre vovit, & illico visum recuperavit, & furtum per quemdam monachum restituit. Sic itaque Sancti meritis illa matrona amissa bona recuperavit integre. Quadam etiam alia vice contigit eamdem Bleuzuenam scyphum argenteum ponderis unius marcæ cum dimidio perdere, pro quo recuperando iterum Deum & S. Yvonem invocavit, & de scypho cereo simul cum duodecim denariis semel offerendis votum fecit & solvit. Interim autem ad ejus instantiam censuræ currunt Ecclesiæ, præcedentes intonant canonicæ monitiones, & super detinentes excommunicationis sententiæ fulminantur. [uti & scyphum amissum,] Contigit autem sex annis inde postea revolutis, eadem die qua scyphum perdiderat, domum sui consanguinei detinentis, cum omnibus in ea contentis igne comburi, excepto dicto scypho argenteo: qui licet in medio domus in flamma ignis per tantum spatium resolvi omnino debuisset, nisi miraculose & divinitus a resolutione fuisset præservatus, ac tum Sancti meritis incombustus omnino permanens & illæsus, præsatæ Bleuzuennæ restitutus est; & qui detinuerat, post debitam pœnitentiam, misericordiam & absolutionem consecutus.

[150] Stephanus nauta, Trecorensis diœcesis, qui prope Rhotomagum ad unam leugam in Sequana ligneum crochetum perdiderat, [& nauta contum perditum.] votis & precibus Deo & Sancto ejus Confessori emissis, idem tertia die ante navim reperit in portu de Meulinieux, ubi contra cursum aquæ, mira Dei virtute & Sancti ejus meritis, ascenderat & pervenerat.

III

[151] Cum domus Oliverii de Plugiel, Trecorensis diœcesis, maximo accensa igne combureretur, ventoque flante prævalido proxima vicina domus patris sui, duobus circiter passibus distans, [Simili voto arcetur incendium,] flamma incendii, vento impellente, per mediam horam vel circa operiretur; pater ipse, Derianus nomine, domum suam, flamma incendii sic coopertam, B. Yvoni recommendavit; & de oblatione octo denariorum, vita comite annuatim offerendorum, votum fecit; statimque ventus a contrario versus, perflare ualide cœpit, & domum ab incendio defendit ac protexit.

[152] Mercator quidam de Hispania semel quindecim libras Turonenses trunco S. Yvonis in ecclesia Trecorensi votivus & lætus obtulit, [servantur merces a periculo maris,] asserens se in periculo submersionis constitutum, pro sua suorumque vinorum liberatione, summam ipsam tamquam pretium unius dolii devotati promisisse; si cum aliis bonis & navi ad portum salutis conduceretur: quod factum fore, solius Sancti meritis adscribebat.

[153] Contigit ut equus Aselitiæ de Pluzonet, in quo bladum ad molendinum duxerat, duobus primis pedibus ligatis, in fluvio Leu caderet, [equus ligatis pedibus in aquam lapsus,] & in ipso a nona usque ad solis occasum sic subtus aquam staret, quod nihil de eo apparebat. Dubitans igitur de equo, metuensque maritum, qui sibi crudelis & durus erat, S. Yvonem imprecata est, & suum ei devovit equum: quo facto equus aures ostendit, & per seipsum fluvium exivit, & ad siccum pervenit.

[154] Anno quodam cum magna strages esset animalium ac mortalitas, & Agathæ Domicellæ de Plebe-nova animalia indistincte morerentur; [animalia præservantur a peste.] ipsa vitulum unius mensis, sibi post matrem relictum (qui & ex tunc vixit sine lacte) ut reliqua sibi relicta animalia præservaret a peste, S. Yvoni si superstaret, devovit offerre: quo facto prædicta cessavit mortalitas: quod quidem tamquam miraculum gloriosi Confessoris meritis adscribens, cum per quatuor annos [vitulum alere] vovisset, ad sepulcrum ipsius obtulit & ipsum ibi reliquit.

[155] Quidam familiares Dominorum ad inquisitionem de S. Yvone fiendam a Domno Apostolico deputatorum, [Lapis sepulcri miraculose levatur.] in primo suo adventu sepulcrum ipsius visitantes, & lapidem in quo sculpta est imago capitis ipsius & ad osculandum ob devotionem & memoriam ejus fidelibus exposita, expressa; omnesque circumstantias ejus diligenter inspicientes & notantes, asseruerunt quod ab ipso adventu citra, secundum lapis prædictus fuit & est miraculose, non per ministerium hominis, per duos digitos & ultra elevatus: quia tunc erat magis suppressus, & cum aliquali majori gravitate & inclinatione osculabatur: quod etiam ipsi mensuraverunt, & hoc plurimi etiam illius temporis asseruerunt.

[156] [Plurima alia signa reticentur.] Retulerunt etiam ipsi Domini, quibus post obitum viri Dei commissa est inquisitio super miraculis per eum perpetratis, se informatos fuisse, quam plurima alia contigisse miracula, quæ tum propter antiquitatem temporis & hominum labilem memoriam, tum propter eorum multitudinem, ac etiam personarum ignorantiam, declarari nequiverunt, nec singula singulariter exprimi. Quis piissimum Yvonem exoravit, & non impetravit? Quam multis & infinitis, meritis ejus, temporalia Deus beneficia præstitit, quæ tamen ille contempsit? non ut peccantium infirmitas permaneret, sed ut ad petenda meliora de terrenis concessis amor fieret. Hæc autem annotata sunt, ad adstructionem sanctitatis ipsius, ad ædificationem fidelium, ad laudem quoque & gloriam ejus, qui facit mirabilia magna solus, qui Trinus & Unus vivit & regnat per infinita secula seculorum. Amen.

APPENDIX
De Reliquiis S. Yvonis in Belgio.

Yvo, Presbyter Trecorii, in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE D. P.

§ 1. De iis quæ Antverpiæ & Gandavi habentur.

[1] [Tres partes notabiles a Rege Franciæ] Occasione Reliquiarum S. Mariæ Ægyptiacæ, translatarum Antverpiam ad S. Salvatoris monasterium, ad diem II Aprilis, expandimus universum sacri illius loci thesaurum, & diximus qua occasione is illuc pervenerit ex Lusitania, anno MDXCIV ab Antonio Principis Lusitani notbo, Regem se dicente post mortem Sebastiani, donatus filio Emmanueli: in Appendice quoque ad prædictum diem dedimus Ioannis Alvaris de Luzana Episcopi Portucalensis diploma, docens de XXXIII Sanctis, qualia & unde accepta lipsana eorum essent. Ibi num. 2 leges, S. Yvonis Jurisconsultotum Patroni tres partes notabiles, [missæ Regi Lusitaniæ] primitus a Philippo Luxemburgensi, S. R. E. Cardinali Presbytero, Apostolico per Galliam Legato a latere, & LXIII Episcopo Cenomanensi, collatas fuisse Christianissimo Regi Francisco I, die IV Maji MDXVI: quas idem Rex Christianissimus eodem anno, VI die Novembris, post triumphalem in Mediolanensem civitatem ingressum, & inde Viglevenum seu Viglebanum secedens, inter aliorum Principum, imo & Pontificis Legatos salutantes, Marchioni Monferratensi personaliter prædictas Reliquias consignavit, ut eæ ad Emanuelem I Portugalliæ Regem ejusq; uxorem Mariam Aragonicam demandarentur, uti & factum est, quod eædem ab eo tempore regno Lusitaniæ remanserint.

[2] Dictæ ergo tres partes notabiles, una cum aliis exhibitæ Episcopo Antverpiensi Miræo, [Antverpiæ cum aliis ann. 1672 circumlatæ.] & ab eodem approbatæ anno MDCX, tandem anno MDCLXXXI in lucem publicam, ad commune civitatis solatium, eductæ sunt; institutaque ad earumdem cultum Confraternitate, sequenti anno solennißima pompa translatæ, universo Clero ac Magistratu comitante VII Augusti. Hac in pompa (quæ sane ornatißima fuit, cum sub novem labaris totidem triumphales currus procederent, singuli instructi Sanctorum quatuor imaginibus, quorum mox subsequebantur Reliquiæ, a totidem Religiosis Ordinum diversorum portatæ) sub sexto labaro, quod Sanctorum Confessorum erat, primus conspiciebatur YVo La Vs aDVoCator VM, Sanctis Alexio, Rocho, & Hyacintho comitatus, succollantibus ex Ordine Minorum Recollectorum Sacerdotibus quatuor, Exinde festum Translationis prædicto pari fere solennitate, sed a solis dictæ Abbatiæ Religiosis Confratribusque instauratur quotannis, una cum illustribus aliquot argenteis serculis, eorumdem pietate ac liberalitate succeßive elaboratis, ad decentiorem ipsarum Reliquiarum gestationem & expositionem in suo cujusque Sancti festo die, in ecclesia ejusdem Abbatiæ sigillatim solito celebrari.

[3] Ex hinc qui latuerat annis LX thesaurus, celebri jam fama ubique notus, [ex illis partē unam anno 1675,] nobiliores nonnullos Religiosorum istorum amicos movit, ut summis precibus apud Abbatem agerent instarentque, in partem aliquam tam singularis boni recipi cupientes. Sed prænobilis quidam urbis hujus Senator D. Franciscus Paulinus de Broukhoven Toparcha de Vechel primas facile tulit, non sibi tantum verum etiam aliis fortunatus; sicuti patebit ex consequentibus Episcopi Antverpiensis litteris, anno MDCLXXV Maji sub hoc tenore expeditis: Fr. Ambrosius Capello, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus, omnibus has visuris salutem in Domino. Quoniam muneri nostro Episcopali incumbit, [approbante Episc. Antverpiensi,] ut juxta Catholicæ & Apostolicæ Ecclesiæ usum, a primævis Christianæ religionis temporibus receptum, Sanctorum Patrum consensionem, & sacrorum Conciliorum novissime vero Tridentini decreta, fideles diligenter instruamus & doceamus, Sanctos, una cum Christo regnantes, orationes suas pro hominibus Deo offerre; nec non Sanctorum Martyrum aliorumque cum Christo viventium sancta corpora, quæ viva membra Christi fuerunt & templum Spiritus sancti, ab ipso ad æternam vitam suscitanda & glorificanda, a fidelibus esse veneranda; non possumus non eos peculiari benevolentia & caritate complecti, qui quod voce nostra audiendo percipiunt, id opere complent & fructu perficiunt, dum sacras Sanctorum Reliquias pie asservant, publicæ venerationi legitime exponunt, earumdem in alios liberalitatem laudabilem exercent, quæque Sanctorum cultui promovendo conducunt pietatis zelo prosequi satagunt: & nos ipsi hujusmodi reitam sanctæ promovendæ officia nostra libenter impendimus.

[4] Cum igitur in monasterio S. Salvatoris, Ordinis Cisterciensis in hac civitate, asservetur immensus ille ac nobilissimus variorum Sanctorum Martyrum, Confessorum, Virginum, Viduarumque, Reliquiarum thesaurus, præcedentibus seculis a Regibus,Principibus, aliisque viris, qua ecclesiastica qua seculari dignitate præfulgentibus & conspicuis, variis Portugalliæ Regibus donatus, a nonnullis S. R. E. Cardinalibus visitatus, approbatus, ac publice in Sacello Regio Ulisiponensi venerationi expositus; subinde ab Antonio, dicto I Portugalliæ Rege, genuino caritatis ordine ac liberali dono concessus D. Emanueli Lusitaniæ Principi, die III Aprilis MDXCIV, Parisiis existenti; ac tandem ab hoc Serenissimo Principe, Monasterio S. Salvatoris præfato, ob benignissimam in eo liberalitatem ab eo quondam receptam, in perpetuum gratitudinis & munificentiæ monumentum, oblatus & donatus (prout horum omnium litteræ autenticæ nobis exhibitæ luculenter testantur) ac a Reverendiss. [obtinet D. Franc. Paulinus de Broukhoven] D. Joanne Miræo, Antverpiensium Episcopo, prædecessore nostro, & a nobis ipsis pro vero & legali recognitus & approbatus. Cumque Adm. Rev. D. Franciscus Diericx, ante dicti monasterii modernus Prælatus, ex hoc sacro thesauro propria manu ex commissione nostra separaverit quatuor particulas, a quatuor Sanctorum ossibus, nimirum de mento S. Rochi Confessoris, qui colitur XVI Augusti; de ossibus S. Yvonis Confessoris, qui colitur XIX Maji; S. Cæciliæ Virginis & Martyris, quæ colitur XXII Novembris; & S. Barbaræ Virginis & Martyris, quæ IV Decembris: easque sic separatas & sigillo nostro Episcopali munitas, dono dederit Nobili ac Clarissimo viro D. Francisco Paulino de Brouckhoven. I. V. L. huic Urbi per annos plures a Senatu, Nobilis D. Christiani filio, pio osculo gratoque animo hæc sacra dona acceptanti & veneranti; non potuimus non gratam & ratam habere ante dictam donationem.

[5] Ita Episcopus sub data XXIX Maji, cum antea ejusdem mensis initio, die scilicet II, similes fere litteras expedivisset, attestantes de solis Reliquiis S. Yvonis prædicto Domino de Brouckhoven donatis, eo quod, sicut ibidem ait, hic Dominus Donatarius, non minori dicti Sancti cultus promovendi zelo accensus, humiliter supplicaverit, quaternus a præfata sanctarum Reliquiarum parte sibi donata, [qui 2 Maji decerptam inde particulam] aliam minorem particulam separare, sigillo Episcopali confirmare, ejusque quam intendebat donationem approbare vellet & dignaretur. Nos autem, inquit Episcopus, tam piæ devotionis affectui & liberalitati propensissime inclinati, a præfata sacri ossis parte, minorem (ut præfertur) particulam separavimus, eamque pyxidi argenteæ, vitro crystallino imposito inclusimus, & sigillo nostro Episcopali in cera Hispanica impresso obsignavimus: ac donationem qua D. Donatarius declarat se d. sacram particulam dono dare Amplissimis viris, Dominis jurisdictionis operum lanificii in hac urbe Præfectis, ejusdemque Senioribus seu Scabinis, nimirum Consultiss. D. Cornelio de Bisthoven I. V. L; [donat Magistratui Lanificiis præsidenti.] Nobili viro D. Philippo Helman Domino de Leefdael; eorumque locum tenentibus Nob. viro Joanni Paulo Cano & Joanni Henrico Gomez Scabinis seu Senioribus; Consultiss. DD. Nicolao Nuyts & Jacobo Antonio de Witte I. V. Licentiatis; Nobilibus viris Petro Mariæ Charles & Eduardo de Brouckhoven, Toparchæ de Novion D. Donatoris fratri; nec non Francisco Vermeulen & Nobilibus viris, Alexandro Philippo della Faille & Alexandro della Faille Toparchæ de Reeth & c. denique Consultiss. DD. Arnoldo Bruynincx & Godefrido Vrancken Actuario, I.V. Licentiatis, ratam & gratam habentes, testamur hanc pro vera S. Yvonis particula & reliquiis publicæ venerationi exponi posse, & ad id licentiam impartimur.

[6] Fuit ea Operum lanificii Jurisdictio, ex subalternis Antverpiensi Senatui Curiis una, [hæc ei quot lœbdomadis osculanda offertur.] de Lakē-halle vulgo dicta, in quam ut plurimum assumi solebant honoratiores quiue hujus urbis viri, & vel proximi ad summū urbis hujus Magistratum gerendum, vel eodem (annuus enim hic dumtaxat est) jam defuncti Scabini; & fere in honorifico illo numere permanebant donec ad altiorem gradum cos vel assumi primum vel revocari a Rege contingeret, uti hoc ipso anno MDCLXXXIV Consulatum ex iis unus iterum gerit Consultiss. D. Iacobus Antonius de Witte, supremam vero urbis Prætaram jam inde ab annis aliquot perpetuo beneficio obtentam pro Rege gerit Nobilis vir D. Alexander della Faille. Conveniebant isti ad tractandas dijudicandasque fori sui causas omni feria II. Nunc vero cum ærarii levandi causa suppressus Magistratus isie specialis est, eoq, jußi fungi ipsi scabini; idem ab hic continuatur eadem feria, qua alias summus Magistratus vacat; & tunc in Curiali sacello iis qui adfuerint Dominis Sacrum dicitur, sub eoque prædicta S. Yvonis reliquia, argenteo Irenophoro (Pacem Ecclesiastici appellant) inserta, ad Agnus Dei osculanda offertur, ut cunctos aspectu suo admoneat justitiæ cum misericordia, sancti Patroni exemplo, in administratione sui muneris conjungendæ.

[7] [Alia 25 Maji donatur D. Aug. 10. de Lannoy.] Eodem anno MDCLXXV, XXIX Maji, præ Antverpiensis Episcopus ratam habuit, ex primo memorata donatione profluentem liberalitatem aliam, qua idem ille D. Donator, amico suo integerrimo Clariss, viro D Augustino Joanni de Lannoy I. V. L. hujus urbis quoque Senatori, gratiose conferre decrevit quatuor alias minores particulas, a præfatis quatuor Sanctorum Reliquiis sibi donatis depromptas: easque ad humilem utriusque supplicationem, piæque eorum devotionis zelo favorabiliter inclinatus, desumpsit, separavit: omnesque & singulas quatuor pyxidibus argenteis, vitro crystallino imposito inclusit & obsignavit, fidem faciens & attestans, hæc sacra pignora, cum sua quodque inscriptione, esse veras & genuinas respective SS. Rochi, Yvonis, Cæciliæ & Barbaræ præfatorum Reliquias, atque pro talibus rursus confirmat & approbat, & Dominis Donatori & Donatario præfatis illas publice in sua diœcesi exponendi licentiam concedit. Hac tamen facultate nondum usus D. Donatarius est, sed ipsas domestico in oratorio reverenter asservat, tutamen familiæ & excitamentum devotionis : sicut etiam D. Eduardus de Broukhoven, fratris sui haud multis post annis defuncti heres, inter relictum ab eo Reliquiarum præstantißimarum thesaurum, alias forsitan sigillatim explicandum, in extructo ipsis privatim altari, ubi omnes pulcherrimo ordine digestæ ornatæque conspiciuntur, partem adhuc servat, quam reliquam fecit fraterna ad ejusmodi largitiones liberalitas, parem aut majorem ceteris simul omnibus particulis inde sumptis.

[8] Interim Gandavi, amplißima Flandriæ metropoli, viri ex utroque ordine primarii aliquot, de conflanda ad pauperum patrocinium gratuitum Sodalitate, sub invocatione S. Yvonis, agitabant consilia; [annoque 1677 alia Sodalitati I.C. Gundavi,] prolixeque tum Romano Pontifice, tum Gandavensis Ecclesiæ sede vacante Vicariis generalibus approbantibus eidem feliciter auspi candæ diem dixerant, ipsimet S. Yvoni sacrum, anno MDCLXXVII. Hi, cognita prælaudati D. Francisci Paulini liberali pro Sancti honore propaganda voluntate, per denominatum sibi a Catholico Rege Episcopum, D. Franciscum van Horenbeek ipsius D. Francisci Paulini consanguineum proximum, eo facilius obtinuerunt aliam particulam, ex eodem thesauro decerpendam; quod ille transitum a politico magistratu ad ecclesiasticum moliens, decreverat deinceps Deo ac sibi Gaudavi vivere, in addicto sibi ecclesiæ Metropolitanæ Canonicatu. Ipso ergo die, quo publicata istic fuit Sodalitatis novæ erectio, [19 Maji ibidem erectæ] XIX Maji, pignus sui erga tam salubre institutum amoris ille obtulit, argenteæ ut alia thecæ inclusum, de ejus veritate fidem novam, ut supra, faciente Illustriss. ac Reverendiss Antverpensium Episcopo prænominato. Quo autem prælaudati instituti exemplum latius propagari poßit (præsertim ad suprema Provinciarum Consilia, ubi præ causarum undique coacervatorum multitudine, pauperes sæpius differuntur longius quam eorum fortuna patiatur) juvat ipsiusmet institutionis formam hic proponere, prout eam jam dicto anno die IV Maji DD. Vicarii Episcopales, vacante (uti dictum est) Sede, comprobaverunt, sub hac præfatione.

[9] Cum in amplissima hac Urbe Gandavensi, Flandriæ Metropoli, fit ingens Judicum, Jurisperitorum, aliorumque Practicorum numerus, tam ratione præclaræ rotius Provinciæ Curiæ in ea residentis, quam duorum insignium Magistratuum, qui præ immensa urbis magnitudine, sigillatam justitiam incolis administrant, ultra plurium aliorum Judicum subsellia; ea propter prævio decreto S. D. N. Innocentii XI Pontificis Opr. Max. omnino congruum ac pene necessarium visum est, pro majori justitiæ zelo ac splendore, ut Confraternitas, S. Yvoni (communi omnium Juris-profitentium Patrono) sacra ac dedicata, erigatur; cujus objectum non tantum erit, ut assiduo tanti Patroni cultu, ejus apud Deum Omnipotentem intercessione, omnes justitiæ Ministri majori indies zelo accendantur; vetum etiam, ut Confratres pro tempore existentes, singulari assumpti muneris cura, viduarum, pupillorum, pauperum, captivorum, aliarumque miserabilium personarum causis patrocinio suo invigilent. [& approbatæ Regalæ.] Et quemadmodum in hunc finem Parochialis ecclesia S. Michaëlis Archangeli, in medio urbis inter maximum Practicorum numerum sita, præ ceteris magis commoda visa est, in qua duabus Bullis Pontificiis Romæ concessis VIII Januarii MDCLXXVII, Altare Privilegiatum S. Yvoni dedicabitur; ita non nihil expedit divina hujus Confraternitatis officia, ac alia pauperum obsequia, discreta & in perpetuum duratura methodo præscribere ac regulare.

Imprimis itaque eligentur ex Confratribus duo Præpositi (quorum alter ecclesiasticus, [quoad Corporis constitutionem,] alter secularis e Dominis Consiliariis semper requiretur) qui dignitate, prudentia & consilio, utilitati Confraternitatis ac Pauperum bono prospicient.

II. Deinde assumentur Decanus & novem alii Jurisperiti, nec non octo Procuratores, quorum quatuor erunt postulantes in Curia, & totidem qui coram utriusq; Collegii hujus Urbis Scabinis causas Pauperum promovere poterunt, & ex his omnibus unus ad Officium Scribæ, pro occurrentium resolutionū in scriptis redactione; alter ad receptionē oblationū, quæ offerentur per Christi fideles ad persolvendas inexcusabiles causarū expensas, constituentur.

III. Quoties vero per obitum alicujus Confratris, aut voluntaria depositione pro libitu facienda, locum vacare contigerit; electio per omnes de Corpore, cum adjunctione Dominorum Pastorum, secreto scrutinio, de pluribus præsentandis erit facienda, ut cui pluralitas votorum contigerit, in locum vacantem succedat.

IV. Omnes prædicti Confratres semel in mense convenient Dominica prima, nec non in festo S. Yvonis, ac solenni Sacro & Orationi Latinæ in prædicto festo faciendis intererunt, insuper privato colloquio miserabilium personarum causas (quas justas esse reperient) promovebunt, sub pœna mulctæ unius solidi, pro singula absentia, ad opus Confraternitatis.

V. Sicuti hæc institutio non minus pia, quam toti Reipublicæ utilis futura merito speratur, si longævam ac perennem esse contigerit; ita ab omni indiscreto zelo ahstinere, [receptionem causarum] præsertim circa causarum receptionem, Confratres monentur, cum nullum violentum soleat esse perpetuum.

VI. Ac proinde, antequam Confraternitas causam amplectatur, hæc indispensabiliter concurrere necesse erit; primo quod miserabilis sit persona, vel talis quæ patrocinium titulo eleëmosynæ rogare velit. Secundo, quod causa, ad minus per duos aut tres Confraternitatis Advocatos, justa fuerit reperta. Tertio, quod probatio requisita fieri poterit, nec adeo difficilis aut sumptuosa sit, ut ad summam principalem fere pertingat vel hanc absorbeat: quippe tali casu periculum litis suscipere non expedit, etiam pro iis qui solvendo sunt, multo minus pro pauperibus: & his concurrentibus, semper hujus civitatis incolæ, ante alios forenses, venient præferendi.

VII. Hinc perspicuum est colligere, hanc Confraternitatem non posse amplecti causas Hospitaliū, Mensarum pauperum, vel aliarum Fundationum, quæ ad sui conservationem censibus ac reditibus gaudent; ne causarum multitudo Confraternitatem obruat & destruat. Salvo nihilominus, quod unusquisque Confratrum in particulari quoad similes causas facere poterit, quod ipsi secundum exigentiam justum & æquum visum fuerit.

VIII. Insuper, postquam Confraternitas patrocinium alicujus susceperit, Advocatus & Procurator ad hujus causæ instructionem commissi, ante litis institutionem, partem adversam ad amicabilem concordiam invitabunt, offerendo sese in mediatores, si in hac Civitate commorentur; sin minus, litteris hoc indicabunt: Christiana etenim caritas absque necessitate tam leviter litigare non sinit.

IX. Et si in progressu litis nova & imprævisa difficultas se offerat, quæ causam pauperis minus probabilem reddat vel male fundatam, Advocatus instructor rursus super hac consulet cum priori vel prioribus Advocatis, nisi legitime fuerint impediti; quo casu alios e Confratribus accedet, ut simul resolvant, an cedere vel contendere velint; nam in quacumque parte litis Advocatus Clientis sui causam noverit esse injustam, hanc in conscientia deserere tenetur.

X. Quam vis igitur mens & intentio sit, ut Confratres gratis & sine honorario patrocinium pauperibus præstent, centuplum a Deo expectantes; nihilominus cum pars adversa in expensas litis per sententiam fuerit condemnata, tam Advocatus quam Procurator causæ instructores jura sua recipient, cum æquitati refistat, ut temere litigantes qui solvendo sunt Confratrum labores retineant, & imposterum tanto liberius pauperes litibus frivolis vexent.

XI. Quapropter personæ, hujus Confraternitatis auxilium implorantes, ab initio monendi erunt, ne pendente lite concordiam ineant, sine Advocati & Procuratoris deputatorum consensu: & secundum exigentiam causæ, hoc in Registro resolutionum promittent & subscriptione firmabunt.

XII. Attento præterea, quod vera inter Confratres pax & unio sit basis omnis communitatis, siquidem concordia res parvæ crescunt; sic in omni resolutione, tam quoad causarum receptionem, quam aliorum quorumcumque negotiorum pro tempore occurrentium, juxta pluralitatem votorum concludetur; salvo quod, si de quæstione Juris agatur, solorum Advocatorum suffragia numerabuntur.

XIII. Quemadmodum opus est summopere meritorium partes ad rationabilem perducere concordiam, & dicto Decreto Pontificio hoc facientes Indulgentia donantur; ita Confratres semper cordi habebunt sese in mediatores exhibere, quotiescumque fuerint requisiti.

XIV Si post hac contigerit (ut sperare fas est) quod Christi fideles, [Pecuniarumque & solutionem.] qui huic Confraternitati sese inscribi curarunt, vel pluribus litibus involuti, peculiari S. Yvonis cultu, felicem causarum suarum exitum commendare velint; vel alia miseratione commoti, pias donationes & legata huic Confraternitati largiri dignentur, pro sustinendis inexcusabilibus litium pauperum expensis; hæc Confraternitatis Receptor fideliter libro suo inscribere, & de ordinatione Confraternitatis tantum & hon aliter erogare poterit, ad solvendam probam ac alios inevitabiles sumptus, qui a Confratribus non dependent.

XV Prædictus Receptor pariter recipiet & annotabit oblationes, quæ a Christi fidelibus in gazophylacio capellæ S. Yvonis factæ erunt, nec non quæ singulis Congregationibus offerentur; ut hæ primo in capellæ & altaris ornamentis, ac aliis necessariis expensis impendantur.

XXI Denique præfatus Receptor singulis annis fidelem computum reddere tenebitur, die ad hoc a Confratribus designando.

[10] Talibus institutis stabilita Sodalitas, cum processu annorum fructus minime pœnitendos faceret, & copiosiores porro polliceretur; placuit Regiæ Catholicæ Majestati eamdē confirmare, [Confraternitatem & Regulas etiam Rex confirmat an. 1684,] anno MDCLXXXIV per supremum suum Bruxellis Senatum, sub XXIV Martii signato diplomate, quod, ex stylo Burgundicæ Curiæ Francica lingua scriptum, sic Latine sonat: Cum propositum esset Regi ex parte Confraternitatis S. Yvonis, Patroni justitiæ, in civitati Gandensi, quod eadē Confraternitas ibi erecta anno MDCLXXVII, XIX Maji, juxta Pontificiam Bullam, & approbationē Vicariorum Generalium Episcopatus Gandensis Sede vacante (quemadmodum patuit ex libello desuper exhibito) pro primario suo fine habeat assiduum cultum sui Patroni, ut omnes ministri justitiæ, ipso intercedente, sanctius efficaciusq; fungantur suo munere; pro fine autem secundario subsidium ferendum pauperibus, viduis, orphanis, captivis, aliisque perlonis miserabilibus, per decem Advocatus & Procuratores octo, operam suam identidem gratis impensuros promovendis justis eorum causis, centuplū a Deo expectando in hac vita & postea vitam æternam: quodq; hac ratione religiose subvenietur eorumdem pauperum ac miserabilium necessitatibus, ad abundantiores divinæ Clementiæ influxus promerendos, & avertendum rigorē justitiæ ejus super hasce provincias magis quam alias unquam aggravatæ; pro cujus Confraternitatis subsistentia commodiorique directione conceptæ sunt Regulæ, quarum talis est tenor (hic omnia ut supra Latine interseruntur) Quamquam autem prædicta Confraternitas eum usque in præsens habuerit effectum, qui a tam pio opere poterat expectari; adeo ut jam nunc quamplurimis pauperibus subventū sit in suis juribus consequendis, a quibus fuerant diuturno tempore elongati: [eidemque indulget jus formandi sigilli.] tamen, cum secundum prædictas Regulas opus futurum sit, ut congressus frequenter habeantur, quos intersit auctoritatis Regiæ citra annutum suum non celebrari; ideo Proponentes prædicti, pro eadem Regia auctoritate manutenenda omni quæ concipi potest veneratione zelantes, humiliter supplicaverunt suæ Majestati, ut dignaretur prædictā Confraternitatem S. Yvonis ejusque Regulas gratas ratasq; habere, permittereq; ut exhinc possit litteris suis aliisque actis conficiendis in modum sigilli apponere effigiem sui Patroni. Majestas autem sua, iis omnibus consideratis, & consultis desuper Præside atque Consilio Provinciali Flandriæ, dictorum Supplicantium petitionibus ac precibus favorabiliter sese inclinans, gratam ratamque habuit, sicut per hasce gratam ratamque habet, Confraternitatem S. Yvonis ejusque Regulas, quoad singula puncta & articulos: permittit etiam ut litteris aliisque actis conficiendis apponat effigiem sui Patroni in modum sigilli: mandatque sua Majestas omnibus quos id tangit vel spectat, tangere vel spectare potest, ut conformiter ad hasce agant procedantque.

§. II De Reliquiis S. Yvonis Mechliniæ & Lovanii.

[11] Gandavensium, de quo egimus Iurisconsultorum studium erga S. Yvonem toti mox Belgio innotuit, libello edito per Consultiss. D. Valentinum Rosa, Episcopalis Curiæ Graphiarium, exponente Motiva IX, vere salutaria, ad promovendum S. Yvonis cultum, cum facili ejusdem methodo, [Mechliniense Consiliū, æmulatione Gandensiū,] Regulisque & Privilegiis Confraternitati concessis. Hic libellus cum alibi aliorū plurimum animos, tam præcipue Mechliniæ, Iuris Belgici Burgundicique suprema sede, omnium mentes accendit, ad imitationem tam præstantis exempli, aut etiam sanctam quamdam (si ita loqui fas est) invidiam; dedecus suum fore existimantibus, si qui ceteris omnibus justitiæ administrandæ gloria præstarent, non etiam antecellerent pio erga communem Iurisconsultorum Patronum affecta. Moris id illic obtinuerat stabilita pridem pluresque jam annos continuata Dominorum Senatorum erga Præsidem Divum religio, [an. 1697, per suum Vice-præsidem,] ut festa eidem die solenne Sacrum, quanto posset splendore & apparatu, decantandum curaretur; ad quod tum ipsi tum omnes Curiæ suæ ministri convenirent; & Dominica festum subsequente in eorumdem Sodalitio, quod apud Patres Collegii Societatis Iesu habetur, ab ejusdem Sodalitii Directore Latine pronuntiaretur oratio de Sancti laudibus panegyrica. Sed jam amplius aliquid exigere videbatur laudabilis exempli æmulatio, Igitur Ampliss. D. Guilielmo de Blitterswijk, Magni tunc temporis Consilii Vice-Præsidi, demandatur, ut litteris quam posset efficacißimis cum adm. Rever. Domino S. Salvatoris Abbate ageret, pro impetranda parte aliqua sanctarum, quas penes ipsum esse jam notißimum erat, D. Yvonis reliquiarum; qui id sequenti epistola fecit Nonis Novembribus anni MDCLXXIX.

[12] Adm. Reverende Præsul, Amplissime Præstantissimeque Domine. Ignotior sim adm. Rev. Amplitudini Tuæ, [ab Abbate S. Salvatoris Antuerpiæ,] quam pridem fuerim Caspari Jongelino & Christophoro Butkens, quantis inclitæ Antuerpiæ & magni Ordinis vestri luminibus! ausim tamen eidem scribere, imo libertatem vendere, id est beneficiū poscere, unde inverecundiæ quis arguatur. Quod interim tento, a non uno & non semel rogatus sum ut facerem; sicq; unus quidem, at non solus, hasce exaro: quod eo lubentius in me suscepi, quia negotium pietatis est: in quo ab Antistite, hac (ut scio) aliisq; virtutibus præclare prædito, repulsam me laturum nullus credo. Causa est. Amplissimos Dominos magni Consilii Senatores ac libellorum supplicum Domus Regiæ Magistros, caros meos Collegas, tam ecclesiasticos quam laicos, zelotypia (ut ita dicam) laborare, [particulam petit,] sed laudabili & sancta, erga Jurisperitos Gandavenses, sacris nuper honoratos Divi Yvonis Reliquiis, Patroni nostri communis, quem supremus hic Belgii Senatus, præ ceteris Consiliis Provincialibus, etiam Brabantico, quotannis perquam solenniter veneratur, tum in Parochia primarii hujus dicasterii, quæ est Principis Apostolorum; tum in Sodalitate Optimatū, quæ nostra est apud Reverendos Patres Societatis Jesu, qui spartam hanc suam Partheniam hic & alibi egregie adornant. Idcirco unice optamus, thesauri illius vestri, vere pretiosi & a Regibus profecti, participes quoque fieri, ac generosam Ampliss. [collocandam in oratorio Sodalitatis:] Dominationis Tuæ munificentiam, ea qua par est observantia, imploramus, ut iisdem lipsanis & nos dignetur condecorare: qua gratia nos imprimis plurimū sibi obstringet, reliquosque hic sacræ Themidos Mystas ac Ministros, & Regios & Civiles, metropoliticis item Dignitatibus ac Sacerdotiis nobiles & venerabiles, aliosque toga & sago illustres, Mariani cultus cum adm. Rev. Dominatione Tua professores eximios, Consodales nostros; & illam ipsam Jesu Societatem, omni favore & amore dignissimam, in qua duos me habere filios & lætor & glorior. De sancto insuper Officiali isto Trecorensi, Jurisconsultorum in cælis tutelari, Advocatorum & Judicum in terris vero exemplari, optime merebitur. Et quid ni mereatur? dum in magnam fructuum hinc proventurorum partem veniet, pro particula vel exigua lipsanorum, quam a liberali tam generosi præsulis manu, quam deosculor, anhelantes omnino præstolamur.

[13] Sic rogari, honori sibi, ut decuit, duxit Abbas; seque felicem existimabat, [qui unam a novo Episcopo separatā approbatamque,] si voto tam illustrium supplicum facere posset confestim satis; sed fieri id difficilius poterat, Sede Antverpiensis Ecclesiæ vacante per mortem Illustriss. D. Auberti vanden Eeden: & apparebat non longam futuram moram, quin hujus loco consecraretur designatus jam tum successor, & a Sede Apostolica confirmatus, Illustriss. D. Ioannes Ferdinandus van Beughem, ad ejusmodi officia, quibus Sanctorum honor promovetur, propensißimus. Hoc ergo uli factum est, cum urbis totius Antverpiensis applausu, & gratulantium primus æstus deferbuit; nihil ferme prius agendum ille sibi duxit, quam ut comitantibus præcipuis de Capitulo suo accederet ad S. Salvatoris ecclesiam; atque sacra pignora, quæ ibidem asservantur, veneratus, ibecam, S. Yvonis partes insignes continentem, reseraret; earumque divisione facta, suo utrimque sigillo obsignaret, secundum formam a Concilio Tridentino præscriptam; condito de re tota instrumento, sub nota XIX Ianuarii anni MDCLXXX. [anno 1680 Mechliniam ipse defert:] Negotio sic inchoato non diu finem imponere destitit Amplißimus Prælatus: sed quoniam cari pignoris non alium a se bajulum esse volebat, mensis Ianuarius abiit, & initio Februarii Mechliniam ipsemet venit, atque ad Illustriss. Concilii Præsidem invitatus divertit. Tum illico advocantur testes, accersuntur e Societatis Collegio Rector & Director Sodalitatis, explicatur felix sarcina, ipsique Illustrißimo Præsidi, gratanter acceptanti & tenero cum affectu deoseulanti, in manus traditur lipsanotheca, ac scribitur instrumentum, ad æternam posterorum memoriam hunc in modum.

[14] [eamque sub attestatione publica,] Nos Fr. Franciscus Diericx, monasterii S. Salvatoris sacri Cisterciensis Ordinis in civitate ac diœcesi Antverpiensi humilis Abbas &c. Cum ex libro nostro, cui titulus, Fides & traditio sacrarum Reliquiarum XXXVI eminentium Sanctorum (quem a sexennio cum privilegio Regio, publicæ lucis fecimus) ditioni Belgicæ, aliisque probe innotuerit, tres partes notabiles, ex veris ac genuinis S. Yvonis Jurisperitorum Patroni ossibus, anno MDXVI ab Eminentiss. D. Philippo Luxenburgensi S. R. E. Cardinale Presbytero, Sanctæ Serdis per Galliam a latere Legato, & LXIII Cenomanensi Antistite, ad Franciscum I, Christianissimum Galliæ Regem, pro approbatis recognitas devenisse; quæ dein ab Eminentiss. D. Julio de Medices, tum S. R. E. Cardinale, Romanæ Ecclesiæ Cancellario, ac Archiepiscopo Florentino (qui postmodum Clemens VII Pontifex Maximus exstitit) reapprobatæ; [breviter complexa historiam translationis,] ex dono dicti Christianissimi Regis, per manus Excellentissimi D. Marchionis Monferratensis, Potentissimo Emanueli, Primo ejusdem Nominis Portugalliæ Regi, delatæ, ac traditione in Ecclesia consueta traditæ sunt: cumque insuper ex demonstratione manifesta, ac instrumentis publicis in eodem libro sæpe relatis, ac in archivis apud nos conservatis, legitime constet, totum illum sacrarum Reliquiarum thesaurum XXXVI eminentium Sanctorum, ex Sacello Regni Lusitaniæ ad nos nostrumque monasterium per Serenissimum D. Emanuelem, ejusdem Regni Principem, Antonii Ex-regis primogenitum, devenisse; sic per præsentes notum facimus & certificamus, die XIX Januarii præsentis anni millesimi sexcentesimi octogesimi, per Illustrissimum D. Joannem Ferdinandum Episcopum Antverpiensem, in præsentia Amplissimi Domini de Ibarra & Ortiz Decani Cathedralis ecclesiæ, [& novæ separationis,] & D. Comperis Canonici dictæ ecclesiæ ac Sigilliferi Episcopatus ejusdem, Nos aperuisse thecam nostram, sigillo Illustrissimi D. Ambrosii Capello piæ memoriæ Episcopi Antverpiensis bene occlusam ac munitam (in qua conspicuæ erant prænominatæ tres partes notabiles ex ossibus S. Yvonis, Presbyteri ac Jurisperitorum Patroni) & ex qua trium partium unam dimidiari ac separari jussimus, ad effectum alteri donandi, aliove transferendi. Quam partem sic separatam (quæ equidem etiamnum conspicua & notabilis est) novæ thecæ argenteæ, crystallo a facie perlucidæ includi, ac vittis sericis rubri coloris in formam Crucis circumligari rogavimus; dictamque novam thecam (ut sacra & antiqua ejusdem Reliquiæ fides in Ecclesia illibata permaneat) a tergo in junctura ligaturæ Sigillo Episcopali præfati Illustrissimi D. Joannis Ferdinandi Antverpiensis Antistitis in cera Hispanica occludi ac muniri fecimus, [tradit D. Præsidi magni Consilii] ut latius patet in litteris ejusdem datis, die ac anno præfatis. Nos igitur ad instantiam, ac devotas Illustrissimi ac Amplissimi Viri, ac Domini Joannis Antonii Locquet, Equitis, Toparchæ de Hombeecq, de Impel, & c. Majestati Catholicæ a Consiliis status, ac Supremi Concilii Regii Præsidis, ac totius dicti Magni Consilii seu Parlamenti Regii Senatorum preces, prætactam notabilem S. Yvonis Reliquiarum partem, Sodalitati Parthenicæ Optimatum, Consiliariorum, aliorumque Jurisperitorum (quæ apud Patres Societatis Jesu Mechliniæ intertenetur) gratiose donare intendimus, uti in præsentiarum donamus, sub conditione expressa, ne dictæ Reliquiæ quacumque ex causa, alibi quam in dicto Sodalitio, seu Sacello, vel ad summum in ecclesia dictæ Societatis ibidem publice Christi fidelium cultui aut venerationi exponantur. Nos, [servandam apud Patres Societatis Iesu.] in signum roboris hujus donationis ac firmitatis perpetuæ, confirmamus, prætactam S. Yvonis partem notabilem, sigillatam ac clausam, ut supra, in præsentia præfati Illustrissimi Domini Joannis Locquet, ac Prænobilis ac dilectissimi ejusdem filii Joannis Michaelis Locquet, Equitis, Toparchæ vanden Broecke &c. in manus Rev. Adm. Patris Francisci Du Bois, Collegii Societatis apud Mechlinienses Rectoris, assistente R. P. Joanne Du Trieu, dictæ Sodalitatis Præfecto, tradidisse ac dono dedisse. In quorum omnium fidem ac robur perpetuum, hoc nostrum donationis ac declarationis instrumentum publicum, [die 2 Februarii.] manus propriæ subscriptione & sigilli minoris impressione munire voluimus; hac II die Februarii, anni sexcentesimi octogesimi supra millesimum.

[15] Curatum deinde est, ne quid consuetarum ceremoniarum deesset, ut Ampliss. D. Amatus de Coriache, Illustriss. Archiepiscopi Mechliniensis Vicarius generalis, [Eamdem approbat Vicarius Mechlinien.] visis instrumentis præfatis, & matura Theologorum ad id convocatorum deliberatione præmissa, definiret, rite constare de præfatis omnibus, ipsasque Reliquias fidelium venerationi, ut veras & undequaque certas, etiam in Mechliniensi Archidiœcesi posse exponi venerandas; quod fecit per litteras, die XX Aprilis signatas. Ipse vero Illustriss. Archiepiscopus D. Alphonsus de Berges, ad preces Patrum Societatis Iesu, [& Archiepiscopus Indulgentias addit:] apud quos in Oratorio Sodalitatis adservandæ Reliquiæ erant, atque in templo ipsorum quotannis exponendæ, ad venerationem civitatis totius recurrente festivo S. Yvonis die, omnibus & singulis Christi fidelibus qui ipsum templum, & Dominica immediate festum sequente oratorium supradictum, devote singulis annis visitarent; ibique ante ejusdem Sancti Reliquias sic expositas, in spiritu humitatis & animo contrito, quiquies Pater & Ave, aut alias preces juxta Sanctæ Matris Ecclesiæ intentionem recitarent; quadraginta dierum Indulgentiam misericorditer in Domino concessit & elargitus est, per litteras ad decennium duraturas die XXVI Aprilis.

[16] Iamque appropinquabat dies festus Sancti, commodum modum eo anno, qui bissextilis erat, litterasque Dominicales censebat G F. in Dominicam incidens. Ergo Societatis novum templum, [Hac 19 Maji exposita in templo Patrum,] S. Francisco Xaverio ab annis non ita multis specie venustißima erectum, quo esset seipso ubique ornatius curatum a Patribus diligentißime est; in media vero ejus navi erectum pegma, quod sculptæ eleganter statuæ, Religionem atque Iustitiam exprimentes, humeris sustentabant, impendentibus superne victricis Astreæ & miserantis Pietatis symbolis: sub quibus venustate insignis theca (tunc quidem lignea & solum inducto desuper argento fulgens, paulo post argentea tota futura) sic continebat sacri pignoris custodem pyxidem, ut ad osculum commode eximi reponique posset, & circumlucentibus undique luminaribus copiosis die illo Dominico mane tacitos habuit adoratores, quo ad Missæ sacrificia fiebant in ecclesia; post meridiem vero, didita per urbem fama, in horam vespertinam, pro qua indicta erat præparatoria concio, numcrosum excivit auditorem; cui cum verba facta essent, ad devotionem erga sanctum excitandum quam poterant convenientißima, [& postridie collocata in altari,] solenni musica decantatæ Laudes profestum clauserunt. Sequenti vero Feriæ II, qua convenerat translationem celebrare (neque enim interturbanda festivitas erat, quam ipso festo in parochiali S. Petri ecclesia, nostræ ex adverso posita, de more agebant Domini Advocati) primum ex pegmate illo ad aram principem traducta venerabilis Lipsanotheca est; ad eamque continuatis ex ordine Sacrificiis jugiter litatum, ab omnis fere ordinis profeßionisque Presbyteris; donec solennis Missæ hora submeridiana adfuit: ad quam cum totum Amplißimi Consilii corpus, cum sibi subordinatis ministris Curialibus convenisset; Illustrißimus quidem Præses ascendit ad formulam precatoriam, eminentiori in gradu tapetiis pulvinoque instratam; ceteri vero amplißimi Domini intra communicantium septum ordinate se locaverunt; numerosißima utriusque sexus turba capacem templi navem sic implente, [solenne cansatur sacrū coram Senatu toto:] ut nobiliores per subsellia pro suo gradu & conditione distributi, convenientißimo ordine cernerentur. Coram quibus Amplißimus D. Franciscus vande Venne, Regiorum Consiliariorum pro ordine Ecclesiastico primus, & Metropolitanæ ædis Præpositus, solenni ritu operatus est, ad eamdem principem aram, sub festivo musices exquisitissimæ concentu.

[17] Post meridiem hora quinta vespertina post solutum Consilium, [vesperi vero cum pompa processionali] idem qui mane consessus Senatorum, aliorum vero frequentior etiam concursus factus est: & decantatis festive Laudibus, cum Ampliss. D. Præpositus populo ad venerabilis Sacramenti adorationem prostrato, elata Hierotheca benedixisset, illamque loco suo reposuisset; acceßit ad pegma præmemoratum, indeque sublatam reliquiar am thecam venerabundis manibus sustulit, inferendam in oratorium Sodalitatis, ad præparatum sibi marmoreum loculum, qui antea (cum locus iste adhuc pars veteris templi esset) recipiendis S. Francisci Xaverii thaumaturgis Reliquiis Sedem præbuerat. Res autem hoc ordine peracta est. Prægredientem Societatis Iesu Novitium cum Cruce, & Acolythos cum cerostatis argenteis binos, subsequebantur adesse jußi omnes ministri Curiales. His succedebant Iurisconsulti Sodales, facem singuli gestantes, intermixtis primæ istic notæ Nobilibus ac Metropolitænæ Ecclesiæ Canonicis nonnullis Exinde Societatis Iesu Presbyteri, omnes linteati ac stolis sacris amicti, face sua singuli etiam instructi. Ampliss D Præpositus, pluvialem quam vocant cappam speciosißimam indutus, & SAcerdotibus utrimque ministrantibus stipatus, post illos sequebatur, sacra lipsana ante pectus efferens; & pone, præfuerentibus Regia magni Consilii insignia Apparitoribus, augustißimo nec alias fere viso ordine procedebant Illustriss. D. Præses Amplißimique Domini Senatores, omnes dignitatis suæ habitu conspicui & famulari turba stipati: agmen vero claudebat numerosa promiscuæ conditionis ac sexus turba, quamvis magis etiam conferta alia cingeret plateas, per quas proceßionalis hæc pompa ducebatur, forumque boarium.

[18] Hoc ordine ventum est ad vestibulum Sodalitatis, cui ornatus triumphaliter arcus præstructus spectabatur, cum effigie Sancti pauperum Advocati: [eadem Reliquia infertur in orasorium Sodalitatis,] & ingressum intro cum lipsanotheca D. Præpositum secuti Præses Senatoresque, stratum sibi cum pulvinis locum oratorii occupant, quem nihilo minori apparatu quam ecclesia fuerat exornaverant nostri: & locatis supra aram Reliquiis, audiunt Hymnum Ambrosianum, præcinente D. Præposito, suavißime decantatum a choro musicorum & omnis generis instrumentorum quæ fuerant proceßionem comitata. Triplex deinde in proximo foro tormentorum æneorum minorum explosio secuta est, & conclusa solennitas per venerabundam deosculationem Reliquiarum: quæ tunc denique in marmoreum, quem dixi, loculum sunt repositæ, æternum Mechliniensi civitati incitamentum pietatis, Amplissimoque imprimis Senatui, ibidem pollicito quotannis ejusmodi solennitatem Patrono suo simili ritu iterare. Denique subsequente Dominica, [ubi sequenti Dominica solennitas clauditur.] eademque octava festi die & XXVI Maji, eodem quo prius in ecclesia modo renovatum est festum in oratorio sæpedicto: & post panegyricam de Sancti virtutibus ac laudibus orationem, suavißima rursus musicorum instrumentorum ac vocum præstantium harmonia inchoavit Sacrum, quod ibidem decantavit Ampliss. D. de Frerin, Magni Consilii Senator etiam ipse & Cathedralis Iprensis Canonicus. Idem Confratribus ac Consodalibus suis sacras Reliquias rursus osculandas præbuit, eo majori cum fiducia Advocatum sibi gratulantibus in cælo, quo præsentiorem jam sibi eum videbantur habere in terra.

[19] [Facultas Iurisconsultorum Lovanii,] Mechliniæ vicinum Lovanium est, nec minus quam illa Concilio Regio, gloriatur celeberrima disciplinarum omnium Vniversitate. In hac a multis jam annis obtinuerat consuetudo, ut Iuris utriusque Doctores ac Periti festum Patroni sui S. Yvonis solenni Sacro celebrarent, in primaria Collegiata D. Petri ecclesia, coram exposita insigni ipsius ex argento statua, quinque pedes alta: quem deinde cultum Dominica proxima iidem, in Sodalitio Mariano, apud Patres Societatis Iesu, resumunt. Hi sperantes se quoque apud præfatum S. Salvatoris Abbatem, suum olim alumnum & Theologicæ Licentiæ laureola apud se ornatum, inventuros gratiam, si postularent etiam ipsi partem aliquam sacrarum Reliquiarum, ad excitamentum præsentius antiquæ, sed numquam remißioris devotionis; eodem sere quo Mechlinienses Senatores modo & sub instrumentis similibus obtinuerunt, atque ad perpetuam rei memoriam Academicis in fastis sic scribi fecerunt. Hoc anno MDCLXXXII Clarissimus & Magnificus D. Thomas Stapletonus, Juris utriusque Doctor & sacrorum Canonum Professor ordinarius, [anno 1682 similem particulam impetrat exponitque.] nec non almæ Universitatis pro tempore Rector Magnificus, obtinuit a Rever. Adm. atque Ampliss. D. D. Francisco Diericx Abbate S. Salvatoris Antverpiæ, pro Facultatibus Juris Lovanii Reliquias S. Yvonis, Patroni Jurisconsultorum, quas in Vigilia præfati S. Yvonis solenni ritu & ingenti pompa, comitante Capitulo D. Petri cum toto Clero, assistentibus omnibus Juris Doctoribus in habitu, Licentiatis, Jurisque studiosis cum tædis albis, e Collegio suo portavit præfatus Magnificus Dominus ad D. Petrum: ibidemque ad magnum altare omnibus cum summa veneratione osculandas porrexit: quibus & dono dedit atque appendit numisma aureum, ornatum, cum Indulgentiis plenariis, effigie S. D. N. Innocentii Papæ XI Pontificis maximi, quod Romæ ante biennium de manibus ejusdem Sanctissimi accepit. Et die sequenti festo S. Yvonis cantatum fuit solenne Sacrum, cum exquisitissima musica per Reverendiss. & Ampliss. D. Cobligins Decanum D. Petri.

DE B. AVGVSTINO NOVELLO PRIORE GENERALI FF. EREMITARUM S. AUGUSTINI,
SENIS IN HETRVRIA.

ANNO MCCCIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita a coævo scripta, ætate, patria, familia, reliquiis.

Augustinus Novellus, Prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini, Senis in Hetruria (S.)

AUCTORE D. P.

[1] Eximium Ordinis Eremitarum S. Augustini sidus effulsit, seculo Christi decimo tertio, propter doctrinæ & sanctitatis excellentiam, B. Augustinus; ad distinctionem primi illius ac magni Doctoris, Hipponensis in Africa Episcopi, [Obitus feria 2 Pentecostes.] Novellus cognominatus: qui cum Summorum Pontificum Pœnitentiarius, & totius Ordinis sui Prior Generalis fuisset; elegit seculo Christi decimo quarto in quodam eremitorio sibi Deoque vivere; & sic miraculorum gloria celebris, meruit ab hac mortali vita ad æternam atque immortalem migrare hoc die XIX Maji, feria secunda Pentecostes. Annus is erat MCCCIX, quo cyclo Lunæ XVIII Solis II, & littera Dominicali E, Pascha celebratum fuit die XXX Martii, ac festum Pentecostes die XVIII Maji, ut mirum sit in re tam clara varios auctores, qui ejus meminerunt, potuisse aberrare. Sacrum ejus corpus adservatur in urbe Hetruriæ Senensi in Ecclesia Patrum Augustinianorum, [Corpus Senis.] ampla valde, multisque vetustis altaribus exornata: quam nos adeuntes anno MDCLXI die X Octobris, venerati fuimus corpus B. Augustini Novelli, inclusum marmoreæ arcæ, parieti insertæ supra aliquod laterale altare. Ibidem etiam vidimus antiquißimam ejusdem Beati picturam, & quatuor insignium miraculorum historiam: deinde allocuti R. P. Marcellinum Senensem, accepimus oblatam nobis Vitam, describendam ex duplici Ms. codice, [Vita ex Mss. hactenus inedita,] altero membraneo, altero chartaceo, in quorum alterutro saltem notabatur, illam desumptam fuisse ex antiquo Ms. conventus Pisani, ejusdem Ordinis Eremitarum S. Augustini. Cum dein XI Octobris mane occuparemur in describenda Vita dicti B.Augustini aliisque monumentis, quæ pridie inveneramus; ultro attulit dictus R. P. Marcellinus instrumentum authenticum, de cultu ejusdem B. Augustini, prout infra ipsi Vitæ subjungimus. Auctor Vitæ plane coævus fuit, ejusdemque Ordinis Eremitarum S. Augustini, qui de ejus conversatione, vita, morte, & miraculis se tractare præfatur, secundum quod a fide dignis audivit: atque ita num. 4, [auctore coævo,] dum tractat ea quæ sunt a B. Augustino præstita cum Curiæ Manfredi Regis esset Præfectus, asserit se quæ narrat didicisse a Fratre Augustino de Forteguerris, qui tunc aderat inter assistentes dicto B. Augustino: & num. 14 innuit se scribere, cum regno Neapolitano præesset Robertus Rex, qui patri suo Carolo II anno MCCCIX mortuo (quo jam ostendimus B. Augustinum etiam e vita deceßisse) subrogatus, vixit usque ad annum MCCCXLIII.

[2] Hanc Vitam hactenus ineditam varii viderunt, & inde de sua descripserunt: [ex qua descripserunt sua Iordanus de Saxonia] inter quos primus merito censendus est Jordanus de Saxonia, qui sæpe munus Vicarii Generalis obivit, & in libro, quem Vitas Fratrum inscripsit, plurima allegat servatis verbis ipsius; librum autem eum composuit circa annum MCCCLX. Octavius Cajetanus tomo 2 de Sanctis Siculis edidit Vitam, a se ordine temporis digestam, ex iis quæ Iordanus de eo sparsim tradidit in libris quas Vitas Fratrum inscripsit, ut ita dicta Vita, in unum corpus coagmentata, [& indeBergomensis,] unicuique ante oculos interque manus nullo labore esset: cui labori supersedere potuisset, si quam damus Vitam obtinuisset. Breviariū vitæ ejusdē scripserunt varii, inter quos Jacobus Philippus Bergomensis in Supplemento chronicarum, sed perperam obitum ejus retulit ad annum MCCCIII: Thomas de Herrera in Alpbabeto Augustiniano, qui asserit e vita abiisse anno MCCCX, [Herrera,] & secutus eum est Philippus Elßius in Encomiastico Augustiniano. Jacobus Pamphilus Episcopus Signinus, in Chronico Ordinis Fratrum Eremitarum S. Augustini, [Pamphilus,] recte stæ tuit obiisse anno MCCCIX, & describit quæ repererat apud Bergomensem atque Iordanum de Saxonia. [Dielman,] Cornelius Dielman, ejusdem Ordinis Religiosus Gandensis, edidit Vitæ monasticæ normā, in aliquot viris Ordinis FF. Eremitarū S. Augustini, scientia & vitæ sanctimonia illustribus, delineatam; ubi primus profertur B, Augustinus Novellus, ejusque Vita latißime deducitur. Sed ea pars nobis certißima apparet, quæ cum Vita hic danda congruit. Extant præterea in nostro Societatis Iesu Panormitano Collegio duo volumina manuscripta de origine hæresum, [atque Riera.] auctore D. Bernardo Riera V. I. D. Siculo Depranensi: in quorum secundo, ubi agitur de Regno Siciliæ, qualiter semper fidem Catholicam servavit, & specialius de Religione sub Carolo Andegavensi Gallo, legitur Vita B. Augustini Novelli; extracta (sicut præsatur auctor) partim ex libro qui inscribitur Vitæ Fratrum Eremitarum S. Augustini, quas scripsit Jordanus Saxo vicinus illis temporibus; & novissime ex Josepho Pamphillo, Episcopo Signino ejusdem instituti; & aliis. Inter hos alios etiam Iacobus Bergomensis fuit, qui anno MCCCCXXXV opus suum absolvit Brixiæ & vulgavit: Pamphilus, uno post seculo & anno Christi MDLXXXI, librum suum prælo Romano subjecit: scripsit ergo Bernardus ante finem seculi XVI; atque hoc sensu Vincentius Auria, ipsam Vitam, cum suis Annotationibus impressam Panormi anno MDCLXIV, dedicans Senatui Panormitano, ex V etusto codice acceptam dixit in præfatione ad Lectorem. Nos præteritis rivulis istis omnibus, puriorem ex fonte aquam porrigimus; neque graviter ferimus ad manus nostras non pervenisse vitam, quam (eodem Vincentio teste) Jacobus Cascio Thermitanus Panormi edidit anno MDCXI.

[3] [Tempore Frederici 2 Regis Siciliæ an. 1309 mortuus] In Annotationibus prædictis duo præsertim assumit Vincentius Auria, discutienda & explananda. Primum, quo tempore vixerit seu floruerit; secundum, qua in urbe natus sit Augustinus. Circa primum invehitur auctor in Philippum Ferrarium, quod is in Martyrologio generali annotet eum. claruisse sub Frederico II Imperatore, circa annum MCCXC. Agnoscimus hic aliquod σφάλμα, Ferrarii: nam Fredericus II Imperator, anno MCCL die XVIII Octobris in Apulia e vita exceßit: sed σφάλμα istud correctum fuerit, si dicatur Augustinus claruisse sub Frederico II, Rege Siciliæ: hic enim ex Aragonensibus natus, anno MCCXCVI Panormi VII Kalendas Aprilis Coronam suscepit, & ad annum usque MCCCXXXVI regnavit. Fleruit ergo revera tempore Friderici Augustinus, jam senior, & morti anno MCCCIX obeundæ propinquus; dum autem adhuc in seculo Matthæus vocabatur, Regem ac Dominum agnovit Manfredum, [fuit anno 1259 Māfredi R. Consiliarius,] cujus Curiæ ipse præerat, cum titulo Consiliarii & Judicis perpetui: quemadmodum apparet ex hoc prædicti Regis instrumento, quod exhibet Vincentius præfatus, anno MDCLXIII authentice transcriptum ex originali Registro, quod conservatur in archivio magnæ Regiæ Curiæ Siculæ Neapoli, estque tenoris hujusmodi. Manfridus Dei gratia Siciliæ & Hierusalem Rex ac Taranti Princeps, omnibus & singulis [seriem] præsentis privilegii visuris & quomodolibet inspecturis. Quare sit notum [quod…] claritas sanguinis, inveterata magnificentia, & servitia proptiis impensis, sanguinis effusione in rebus gestis contra Barbaros, aliisque importantissimis occasionibus Christianæ fidei, tam in servitio Serenissimorum Regum Atagonum & Castellæ, quam nostro nostrique Serenissimi Patris, præstita per strenuam & claram familiam de Thermes, Provinciæ Cataluniæ Hispaniarum, quam ex antiquorum Regum Gothorum prosapia originem traxisse ejus antiqua privilegia ajunt; atque Comitibus Narbonensibus, [ab eodemq; donatus est nobili feudo.] & Vicecomitibus Thermensibus, quorum regimen toti familiæ nomen dedit. Considerantes nos merita multorum aliorum servitiorum, per te nobilem Matthæum de Termes, Consiliarium nostrum nostræque Regiæ Curiæ Judicem perpetuum, ac nobilium Oliveri & Joannis de Termes, avi & patris tui, nostro Serenissimo Patri Friderico Imperatori Consiliariorum, quomodolibet præstitorum, quibus & tibi debitum esse remunerandi, ne nostra regia largitas suo debito careat, visum est. Pro modo, in computum dictorum servitiorum, libenter damus & concedimus tibi, nobili Consiliario nostro Matthæo de Termes, prout per præsentem seriem hujus præsentis nostri regii privilegii concessionis conceditur, feudum & castrum Campi-Martini in Bitonto, cum juribus & pertinentiis suis omnibus: sicut ample tenebat & possidebat Jacobus de Montecavioso, proditor noster, ac eodem modo & forma, nihil addendo neque diminuendo, cum confirmatione potius eorum regiorum privilegiorum, illis per prædecessores nostros quomodolibet concessorum. Ideo mandamus omnibus de nostro regio dominio, & præsertim nostræ Civitatis Bitonti, quod statim & incontinenti accepto præsente, vacuam, liberam, & naturalem possessionem præseatis feudi & castri Campi. Martini, cum juribus & pertinentiis suis omnibus, in manibus propriis præsentis nobilis Matthæi de Termes Consiliarii nostri, vel ejus legitimi procuratoris, tradere debent, & in ea continue manutenere, obediendo eum, uti verum Dominum & Baronem præsentis feudi & castri, sicut esset nostra regia persona, cum ipsismet auctoritatibus, potestatibus, jurisdictionibus, dominiis, præeminentiis, lucris, & introitibus, quomodocumque ad dictam Baroniam feudi & castri Campi-Martini spectantibus & pertinentibus. Sic exequimini, sub pœna nostræ regiæ indignationis. Datum Gaetæ VIII Julii MCCLIX.

De mandato Serenissimi Regis Manfredi.
Vidit Gualterius de Ocrea, magnus Cancellarius.

[4] Hactenus privilegium istud, cujus exordium, haud satis feliciter fideliter que transcriptum, nonnihil placuit lævigare, interpositione ac traspositione paucularum vocum; suspicamur tamen etiam sic non haberi integrum, sed in principio totam unam lineam, a qua pendeat sanus sensus, omissam fuisse. Annum datæ 1259 Arabicis zyfris notat Vincentius pag. 39: pro quo deinde pag. 55 obrepsit typothetico errore nota anni 1254, facili duarum zyfrarum 9 & 4 commutatione: cui corrigendæ certam rationem suggerit annus MCCLVIII, quo primum Rex coronatus Manfredus est; junctus cum anno MCCLXVI, quo periit, prælio victus a Carolo Andegavensi, fratre S.Ludovici Regis Franciæ. Tunc enim B. Augustinus, seculo renuntians, habitum monasticum Fratrum Eremitarum S. Augustini assumpsit in Sicilia: [Habitum sumpserat Beatus an. 1566,] cumque in hac insula non multo tempore cum suis Fratribus fuisset conversatus, uti num. II dicitur, venit in provinciam Senensem: ibidemque pro idiota habitus, vilißima quæque munia in variis Conventibus peregit; dum tandem quis esset fuissetque ab aliis scitum est. Tunc scilicet Sacerdos creatus, & ab Ordinis universi Generali B. Clemente de Aquino in Socium assumptus, cum hoc Constitutiones Ordinis composuit. Dedimus Vitam B. Clementis die VIII Aprilis, diximusque prima vice Ordini præfuisse ab anno dicti seculi LXX, usque ad annum LXXIV; & postea iterum assumptum anno LXXXIV, & anno LXXXVII fuisse stabilitum. Videtur autem a B Clemente electus Augustinus cum prima vice Generalis esset; eumq; potuit postea in Constitutionibus componendis adjuvisse, cum esset Nicolai IV Summi Pontificis Pœnitentiarius creatus, anno MCCLXXVII aut sequenti. Hoc porro munus sustinuit usque ad annum MCCXCVIII, quo creatus est Ordinis universi Generalis: dignitatem autem altro deposuit anno MCCC, ac deinceps in eremitorio S. Leonardi privatus vixit, usque ad diem XIX Maji anni MCCCIX, quo ibidem feria secunda Pentecostes (ut diximus) ad cælestem patriam migravit.

[5] Alterum, quod Vincentius Auria discutiendum assumpserat, est, qua in urbe natus fuerit B. Augustinus; [Patria an Panermus,] atque resolvit, ipse Panormitanus, in sua urbe Panormitana illum ñatum fuisse. Probationem primam ac ferme omnem assumit ex Vita a Bernardo Riera composita, ubi ista leguntur: Ortus fuit hic sanctus Pater in urbe Panormitana, ex nobili familia de Thermes dicta, usque hodie clarissima. Sed quis ante Bernardum Rieram meminit Panormi, ut patriæ? Auctori antiquæ Vitæ num. 3 dicitur B. Augustinus ex quodam castro, [an potius Castrum Teranum?] Teranum vocato, quod a Panormitana urbe fere XXX milliaribus distat, sumpsisse originem: & num. 11 antiquo nomine appellatur D. Matthæus de Therano. Et Iordano de Vitis Fratrum (quem Bernardus Riera præcipue laudat) appellatur Augustinus de Terano, aut priori nomine Matthæus de Terano. Ita legitur lib. 2 capp. 4, 5, 7, 13, 14, 18, lib. 3 cap 11, lib. 4 cap. 10, 11, 14. Hinc posteris etiam appellatur Augustinus de Iterano, & Interamno. Iacobus Bergomensis in Supplemento ad annum MCCCIII ita elogium auspicatur. Augustinus de Interamno, Generalis Ordinis nostri Prior, natione Siculus, olim Juris utriusque consultrissimus & Theologus insignitus, hoc ipso anno haud procul a Senensi Hetruriæ urbe, locello Divo Leonardo dicato, multis clarus miraculis, bono fine quievit &c. Quod ejus elogium in editione Parisiensi anni 1585 plane omissum est. Ast in Chronico Iosephi Pamphili videtur Bergomensis, & alii eum secuti, vicini plane nominis ambiguitate decepti, Interamnum seu Interamnam, Vmbriæ civitatem respexisse, quæ vulgo Terani, & contractius Terni dicitur: ex ipsomet tamen eorum errore manifestum fit, eos non aliud nomen, quam quod in antiqua Vita legitur, expressum reperisse.

[6] Sed difficultas alia hinc exurgit, quomodo ita constanter scribatur ab antiquioribus castrum Teranum, quod nusquam nunc invenitur; [& hoc idem quod Thermes?] cum in eadem XXX milliarium distantia ab urbe Panormitana situm sit oppidum, Thermæ dictum; & hoc cognomine, tam ipse Augustinus seu Matthæus in seculo, quam alii ex eadem familia, ante & post eum nati, inveniantur appellati: de quibus in Dedicatoria sua Vincentius: Familia ea repetit originem suam ab Oliverio de Thermes, inter Proceres Catalaunos præcipuo viro; cui adnectit Fr. Joannem de Thermes, Archiepiscopum Panormitanum, Hieronymum, Episcopum Mazarensem electumque Panormi Antistitem; Matthæum, qui B. Augustinum patruum habuit, Regni Siciliæ Magistrum Justitiarium; Franciscum, Equitem Hierosolymitanum; aliosque viros, qui Panormitanam urbem, cum Capitanei ac Prætoris, nec non Senatorum dignitate rexerunt, aut arcis Præfecturam gesserunt. Addit etiam Vincentius pag. 45, hujus familiæ viros vulgo omnes dici de Termini & da Termini, quod etiam exemplis probat; estque mirum satis, cum Thermes & Termini vicina quidem ejusdem tractus, sed tamen diversa loca sint. Accedit ad difficultatem augendam, quod Thermitani prætendant, quam antiqua Panormi est familia a Terminis nuncupata, tam esse vetustam apud se familiam de Terano, licet ca modo extincta sit. Nam in scrutinio Magistratus Thermitani, facto sub Rege Martino anno MCCCXCVIII, legitur inter alios Petrus de Terano, hoc ordine: Thomas de Palma, Simeon de li Pulielli, Simeon de la Sentina, Antonious de Basto, Thomas de S. Marco, N. de Salvo, Petrus de Terano, Agathinus de lu Cavano, Petrus Solito, Philippus de lo Masello.

[7] Quod autem ad Castrum Teranum pertinet, putat Octavius Cajetanus noster in Annotatis, [unde nomen familiæ?] corruptam esse vocem, & Thermes legendum. Iosephus Pamphili, verbis a Riera descriptis, sic exorditur: Augustinus de Therma, nostri Ordinis Generalis Prior, natione Siculus. Sed complete suspicionem purgat Scrutinium Thermitanum prædictum; & probat, vere Teranum aliquod fuisse, a Thermis æque ac a Terminis diversum. Conciliari tamen differentia posset, si præsumere liceat ipsius Thermitanæ civitatis castrum, quod Augustini pater pro Rege gubernator tenebat, proprio nomine Teranum appellatum fuisse. Ceterum sicut non sequitur, Augustinum, quia de Thermes cognominatus fuit, Thermis quoque natum esse; cum hoc familiæ ipsius nomen fuerit, traductum ad postergs ab Oliverio, istius oppidi quondam Domino seu Toparcha: sic neque ex eo quod eadem familia Panormi nunc Sedem suam habeat, occasione munerum prænotatorum, quæ tam ipse Augustinus quam alii post cum ibi gesserunt, minime consequitur, ibidem, & non in Thermitana suæ familiæ domo ad lucem venisse Sanctum. Quare, si Teranum castrum & Thermæ oppidum diversa non sint, sed ad has illuid pertineat; justior præsuptio & antiquiori auctoritati nixa, contra simplicem Rieræ & Auriæ conjecturam, stabit pro Thermitanis, veterem apud se traditionem prætendentibus. Propter hanc autem officii sui esse crediderunt, post acceptas Senis Reliquias aliquas B. Augustini, [aliquæ Reliquiæ Senis allatæ.] anno MDCXX, ab Serenißimo Magno Hetruriæ Duce Cosmo II, in cultum ac venerationem ipsius solicitius inquirere, prout constabit ex duplici Appendice addenda post Vitam. Sufficienter autem informati & certificati de omnibus, a Ferdinando Archiepiscopo Panormitano impetrarunt anno MDCXLV facultatem, ipsas Reliquias in majori ecclesia publice exponendi, ac processionaliter quotannis circumducendi, in die suæ Translationis: quam fuisse Dominicam primam Augusti, docuit nos R.P. Vincentius Galeanti, Collegii nostri Netini in Sicilia Rector anno MDCLXIX.

VITA
Auctore coævo Ordinis Eremitani.
Ex Mss. Senensi & Pisano.

Augustinus Novellus, Prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini, Senis in Hetruria (S.)

BHL Number: 0804

A. COÆVO EX MSS.

PROLOGUS.

[1] Licet omnipotens & bonus Deus dona & gratias unicuique secundum suum beneplacitum largiatur: alii tamen majora, alii minora partitur: (Hoc est enim quod per Apostolum dicitur: Alii datur sermo sapientiä, alii autem sermo scientiæ; alteri fides, alii gratia sanitatum, alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum: hæc omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult) sacram tamen ac venerandam religionem Fratrum Eremitarum Doctoris eximii Augustini donis præcipuis & gratiis uberrimis cumulavit. [I Cor. 12, 8] [Eremitæ S. Augustini] Nam sanctis Apostolis, quiete mortis accepta, suscitavit Deus filios, scilicet Sanctos Eremitas, verbi Dei semine in utero matris Ecclesiæ generatos: qui tamquam legitimi filii, priorum Patrum, scilicet Sanctorum Apostolorum, [imitatores Apostolorū,] vitam imitarentur & mores: & in quos & super quos ipsorum Apostolorum, sicut Eliæ super Elizæum, spiritus requiesceret, & pallio sanctæ conversationis fluenta carnalitatis dividerent: qui supernæ patriæ dilectione accensi, omnia mundi prospera, veluti quædam stercora, reputarent: qui non solum mortem minime timerent, sed præ dulcedine Dei ipsam inhianter appeterent: qui velur alter Abraam, ad præceptum Domini, cognationem & patriam relinquerent: [comparandi Patriarchis] qui velut alter Moyses, se filios filiæ Pharaonis, id est ipsius carnis & mundi, vocari abhorrerent, & improperia Crucis magnas divitias æstimarent: qui velut alter Joseph, frumenta Ægyptiis & pabula verbi Dei hominibus carnalibus, Ægyptiorum tenebris involutis, solicite ministrarent: qui velut alii Machabæi, pro ipsis sanctis Dei legibus cuncta sua relinquerent, & mori minime formidarent; de cunctisque hostibus, videlicet mundo, carne & dæmone, viriliter dimicantes triumpharent. [Angelis] Hi sunt Seraphim, zelo Dei feruentes: hi Cherubim, pleni scientia, Dominum contemplantes, & ad ipsum cognoscendum alios educentes: hi Throni, in solo Deo quiescentes, & nullam nisi in Deo quietem esse monstrantes: hi Dominationes, aliis vita & moribus præsidentes, & alios ad cuncta Dei osequia dirigentes: hi Virtutes, miraculis coruscantes, & de Deo conscii nihil impossibile putantes: hi Potestates, dæmonas coërcentes, & sua vitute Dei populum protegentes: hi Principatus, Archangeli, & Angeli, curam aliorum habentes, & nunc majora, [& Planctis.] nunc minora, scilicet quod hominum saluti congruit, nuntiantes, populumque Dei orationibus, vita & exemplo solicite custodientes & defensantes: hi Sol, mundum illuminantes, & ignorantiæ & peccatorum tenebras effugantes: hi Sidera cæli, in nocte adversitatis mœstos dirigentes, & suo exemplo eos roborantes: hi lapides pretiosi in vestimento Aaron, & ipsius veri Sacerdotis Christi mirabili fulgore lucentes: hi ædificati super fundamentum Apostolorum & Prophetarum firmissima sunt stabilitate durantes. Gaudeat ergo sancta Mater Ecclesia, tot ac talibus filiis fœcundata: gaudeat Eremitarum Religio, cujus caput est Augustinus, Doctor egregius, a suo Sponso tot ac tantis muneribus decorata: gaudeat plebs fidelium, tot militibus defensata; gaudeat & Senarum civitas, tanti Patris, scilicet S. Augustin, novi Confessoris, Reliquiis prædotata. [is presertim cujus hic Vita, a fide dignis accepta, datur.] Sed jam ad B. Augustinum Novum, qui nostris temporibus in sancta Ecclesia & nostra Religione, velut quoddam cæleste sidus emicuit, & in quem omnia supra dicta convenerunt, redeam: cujus conversationem, vitam mortem, sed & quibus claruit miraculis, secundum quod a fide dignis audivi, tractare intendo, upsius Sancti devotione permotus, ad sanctæ conversationis exemplum & animarum salutem.

CAPUT I.
Augustini Vita ante & post susceptum habitum in Sicilia.

[2] Fuit autem B. Augustinus duplici nomine appellatus; videlicet Matthæus & Augustinus: MATTHÆUS in seculo, AUGUSTINUS in ordine: quod divina providentia, non casualiter actum est, ut videlicet ex duplicis a nominis appellatione multiplex perfectio innotesceret. Interpretatur enim b MATTHÆUS, Donum festinationis: [Matthæus in seculo] quod bene competit sibi propter festinam ejus conversionem. Statim enim post mortem Domini sui, scilicet Regis Manfrediscujus Curiæ ipse præerat; [Augustinus in religione dictus,] ut vocem interius pulsantis audivit, de lectulo corporis & negligentiæ surgens, pulsanti aperuit; ipsumque introrsum inducens, cœnam ei exhibuit & ab eo recepit. Vel dictus est AUGUSTINUS ab AUGUSTO, qui est mensis calidissimus, ut in eo denotetur fervor caritatis: vel dictus est AUGUSTINUS ab AUGUSTO Imperatore, qui pricipabatur in orbe, ut ex hoc denotetur intelligi, quod ipse erat principaturus in Ordine: vel dictus est Augustinus ab Augeo, quia suo tempore Ordo Eremitarum multipliciter exaltatus est, & multis privilegiis & gratiis a sancta Matre Ecclesia præmunitus.

[3] Igitur B. Augustinus ex quodam castro c Teranum vocato, quod a Panormitana urbe fere XXX milliaribus distat, sumpsit originem: & licet nomen d patris vel matris ignoretur, constat tamen ipsum nobilibus ortum natalibus, [natus in Sicilia,] sicut progenies sua usque in hodiernum diem declarat, quæ ibidem & pluribus aliis castris dominatur. Ab ipsa autem pueritia pueritia sua & litteris traditus, & quantum illa ætas patitur sufficienter instructus est. Volentem autem eum pergere Bononiam ad studendum, prohibuit eum mater, quæ eum tenerrime diligens retrahebat: videns autem firmum animum ejus, eum usque Romam secuta-est. [Bononiæ V. I. Doctor creatus,] Cœpit autem ipsa ab adolescentia ejus prædestinationis donum in ipso lucere, & qualis esset futurus indiciis manifestissimis apparere. Nam multa vitia, quibus ipsa adolescentia & modus vivendi scholarium ex sua quasi implicatur natura, cœpit abhorrere; mulierum & lasciviorum juvenum consortia spernere, inania verba & dissoluta cachinnia devitare, ecclesiam adire, prædicationi intentus esse, & (quantum ætas illas patitur) quæ audiebat opere adimplere. Perveniens autem Bononiam, ita in non multis annis profecit, ut posset merito inter Doctorum numerum computari. Utriusque ergo Juris factus Prosessor, [Præfectus curiæ Manfr. Regis:] ad propria rediit: cœpitque fama ejus crebrescere, & undique diffundi; in tantum, ut Rex e Manfredus, qui tunc in Regno præerat, universæ Curiæ suæ eum accersitum præfecerit, & ad ejus imperium omnia agebantur.

[4] Et quia quodammodo impossibile est, ut quis in medio carnalium positus, maneat a vitiis illibatus; protexit eum Deus gratia & misericordia sua, ut saltem non iis implicaretur vitiis, quæ in interitum animum mergunt, & ad Deum minime redire permittunt, & quæ ejus futuram vocationem maxime impedire valerent. [alicnus a vitiis carnis,] Nam licet, ut diximus, in medio carnalium positus, fecerat tamen sibi perpetuæ virginitatis propositum, quod usque ad mortem tenuit & servavit; prout [innotuit] ex verbis ejus, non ex jactantia , sed ex caritate dictis, sicut Apostolus, caritate discipulorum devictus, se aliquando commendabat. Adsistebat autem viro Dei quidam Frater Uguitio, vir bonus, nobilis & sensatus: qui cum ex quodam casu abesset, ait vir sanctus quibusdam ex sibi assistentibus tunc Fratribus, inter quos erat tunc Frater Augustinus de Forteguerris, a quo quæ narro didici; ait autem: Ego ita diligo istum Uguitionem, sicut filium, licet numquam id egerim unde filium possem habere; ipse autem semper a me recedit. Et statim subticuit, quasi pœnitens ejus quod dixerat. Ex quo verbo datur intelligi, quod non solum in Ordine, sed etiam secularis existens, votum virginitatis tenuit & servavit. Quod verbum voluit Deus ex ore suo prolabi, ut ex hoc detur intelligi, qualis ac quantus esset, cujus vita ponenda esset aliis in exemplum. [judicio sanguinis,] In eadem etiam Cutia manens retraxit se, ut dixi, divina protectus gratia, ne esset vir sanguinis, qui ædificaturus erat domum nomini Domini, Pater & Pastor futurus in ipsa Religione Eremitarum. Nam numquam interfuit judicio sanguinis, nec in consiliis ubi de fundendo sanguine tractaretur. Ab illicitis etiam lucris & munusculis, [muneribus & duplicitate.] in quibus talium hominum genus implicari consuevit, erat totaliter alienus; ut non Judex, sed Pater quasi ab omnibus haberetur. Juramenta & verba duplicia & inania, & extorsiones quæ sæpe in Curiis fiunt, omnino abhorrebat in tantum, ut jam reluceret in eo, quod futurum eum gratia Dei præviderat.

[5] Cum autem esset idem Venerabilis Pater in Curia supradicta, contigit supradictum Regem Manfredum a Rege f Carolo debellari: in quo conflictu dum esset Augustinus, Deo disponente, [Ad eum ægrum,] timore mortis ductus, fugit in Siciliæ insulam: in qua insula incurrit ægritudinem validam, jam suo judicio descensurus ad inferos, portans secum peccata. Timensque ante conspectum æterni Judicis cum multis peccatis, quæ ipse in se ex humilitate esse agnoscebat, & sine ullis meritis comparere, petivit a Deo spatium pœnitentiæ, promittens se ingressurum Ordinem religiosum, statim cum fuerit liberatus. Respexit autem illum Deus, & restituit pristinæ sanitati: qui non immemor verbi Salomonis dicentis, si quid vovisti Deo non tardes reddere, quia displicet sibi stulta & indiscreta promissio; disposuit intrare Ordinem S. Dominici. [Eccl. 5,] Et missis duobus ex familia sua, [cum pro vocatis ter Dominicanis] obviaverunt eis duo ex Fratribus Eremitis S. Augustini: quos ad Dominum suum domi manense adducunt: quos ipse videns venerabatur ut Patres; propositum tamen suum minime eis aperiens, remisit eos. Indignatus autem contra famulos missos, quos docuerat, qualiter erant Fratres, quos quærebat induti, & de vocabulo eorum, & ubi morabantur, ait: Cur non implestis quod dixi? Ite, adducite quos dixi. Qui euntes, duos alios ex iisdem Eremitarum Fratribus adduxerunt: quos similiter remisit, & amplius contra famulos indignatus, tertio eos ad locum Prædicatorum remisit. Qui Angelo duce, non cognoscentes locum vel Fratres, [venirent semper Augustiniani.] iverunt recto itinere ad locum Fratrum Eremitarum, & acceptos Priorem simul cum alio Fratre duxerunt ad Dominum suum. Ex quo facto patet manifeste, ipsum a Deo singularite præelectum, ut esset Dux & Pater Fratrum Erenitarum. [horum habitum assamit:] Cognovit autem vir sanctus, se divina gratia ad locum Fratrum Eremitarum vocatum: & divinam misericordiam & bonitatem in seipso considerans, æstuabat igne divinia moris: & jam de præmio æternæ beatitudinis factus certus, seque præ dulcedine Dei non capiens, illis Fratribus propositum suum patefecit: funditusque seculo & pompis ejus renuntians, in virum alterum penitus est mutatus, & habitum sanctæ Religionis, videlicet Fratrum Eremitarum S. Augustini, assumpsit.

[6] Et quia soli ruinæ crescit quod ædificatur, nisi fundamentum humilitatis ante molem fabriæ procuretur; voleit vir Dei, in ipso suæ conversionis initio, humilitatis jacere fundamenta, ut domus animæ suæ [fundata] in illo qui dicit. Discite a me quia mitis sum & humilis corde, nullis posset dirui [ruinis]; scilicet quia in Euangelio scribitur, Venerunt flumina, flaverunt venti, descendit pluvia, & irruerunt in domum illam, & non cecidit: fundata enim erat supra firmam petram. [Matth. II, 29, Matt. 7, 27] [& personā suam occultans,] Ideoque vir Dei divinitus inspiratus, non solum in affecto, sed in exteriori effectu, studuit virtutem humilitatis habere Quapropter ad Ordinem veniens, & habitum sanctæ Religionis aslumens, occultavit suæ scientiæ claritatem, generis nobilitatem, & prioris status sublimitatem: nequis ex aliquo prædictorum eum considerans veneraretur, & ne ex hoc posset aliqua superbia irrepere in cor ejus. Factus est igitur inter Fratres stultus, ut a Deo instrueretur: factus est pauper, ut divitiis cælestibus ditaretur; factus est ignotus hominibus, ut a Deo cognosceretur; factus vilis mundo, ut apud Deum exaltaretur. Conversabatur igitur inter Fratres cunctis vilior & despectior, [se ad insima quæque demittit,] sciens se tanto esse majoris meriti apud Deum, quanto amore ejus magis despiceretur in mundo. Humilis erat in effectu, sed plus in affectu: jactantia aut verbum aliquod prioris status numquam audiebatur ex eo: g quæstas & humilia servitia domus quæcumque viliora, incognitus manens, devotione & humilitate nimia adimplebat. In ipsa vero sua humilitate gaudens, plorabat quia tantum distulerat Deus gaudium animæ suæ. Liquefiebat anima ejus amore supernæ patriæ, propter cujus amorem quæcumque hic ageret pro nihilo reputabat. Siquod verbum aliquando causa fraternæ correptionis faciendæ laberetur ex ore ejus, quod aliquando detestatione mali & fraterna caritate solitus erat facere, statim se ipsum condemnans, ad pedes Fratris prostratus veniam postulabat.

[7] Habuit & perfectionem altissimæ paupertatis, sicut patere potest omnibus, vitam ejus & mortem confiderantibus: [paupertatis tenax,] nam cum primo in seculo multis divitiis abundaret, in Ordine breviter nihil sibi ex iis, præter humiles pannos & paucos voluit retinere, sive in Sicilia manens, sive ad Senensem provinciam veniens. Et cum stetisset in Curia Confessor Summi Pontificis viginti duobus annis, in quibus potuisset; ut alii Confessores summi Pontificis, abundanter abundare; numquam tamen voluit aliquid adunare: in tantum quod ad mortem veniens, nihil haberet breviter quod oporteret eum relinquere; imitatus Patrem suum B. Augustinum Doctorem, cujus nomen & habitum tam ferventi devotione acceperat, qui ad mortem veniens testamentum non fecit, quia unde faceret pauper Christi non habuit.

[8] [in victu parcus & austerus.] Fuit & valde austerus sibi in cibo & potu, quamquam in seculo fuerit cibis nobilibus & delicatis nutritus. Nam in sua juventute, quando venit ad Ordinem, numquam aliquid quærebat, nisi illa cibaria vilia, quibus tunc Fratres communiter utebantur, hoc superaddito, quod semper solitum ei erat comedere semel in die. Postquam autem stetit in Curia, Prior Generalis Ordinis factus, & postquam ad desideratam solitudinem est reversus; licet aliquando ratione infirmitatis aliis cibis eum uti oporteret, semper tamen comedebat semel in die, ponderans panem quem comedebat, videlicet quindecim uncias omni die; in hoc non voluptati, sed necessitati condescendens.

[9] Fuit hospitalitatis sectator: [Hospitale Senense fundandum cuvat,] nam licet occupationibus quam pluribus, quas dimittere ex ipsa conscientia nullatenus poterat, esset implicitus; erat tamen hospitalitis consultor, & fautor eorum qui hospitalitatem amabant. Quod maxime [patuit] in Domino Restauro, quem ipse suo consilio induxit, ut esset Pater Hospitalis S. Mariæ h de Senis. Nam cum idem D. Restaurus multis divitiis abundaret, posuit se totaliter in manibus suis, facturus per omnia prout sibi consuleret. Et cum potuisset ad subveniendum Ordini eum inducere, [& ordinandum.] quod & fecisset; judicavit melius esse, ut ipse D. Restaurus omnia sua bona Hospitali committeret: quod & factum est. Et ex tunc, tam ex bonitate D. Restauri, qui multum laudabiliter supradicto præfuit Hospitali, quam ex divitiis quas ibidem dimisit, incepit Hospitale augmentari & crescere, cum prius modicum esset. Insuper & omnia bona privilegia, quæ habet dictum Hospitale, & quod possent vocari Fratres, & de eorum exemptione a sancta Matre Ecclesia, ipse cum esset magnæ reputationis in Curia, acquisivit. Ipsis etiam Fratribus Hospitalis modum vivendi & ordinem tradidit: sed & ipsi Domino Hospitalis, qualiter deberet i indui, ordinavit: quod, usque ad tempus venerabilis memoriæ Domini Joannis, servatum fuit.

[10] Tanta etiam devotione afficiebatur cor ejus ad Dominum, ut cuncta sibi amarescerent, [Dei amore & devotione fervens,] & solus Deus dulcesceret animæ suæ Tædium erat ei cogitare nisi de Deo vel loqui: quod manifeste potest patere, cogitanti qualis fuerit in vita ejus: nam usque ad decrepitam ætatem, quando homo defectus senio cogitur a labore cessare, hic videbatur in Dei servitio omni die viribus convalescere. Nam semper in nocte erat prior ad Matutinas, diu semper in oratione manebat, semper, aliis occupationibus penitus dimissis, magis solicitus ad omnes Horas. Missam omni die infallibiliter, nisi infirmitate detentus, devotione fervida celebrabat: nec, postquam dixerat, ad communia verba redibat; sed in cella se claudens, usque ad Tertiam in oratione manebat. [novitios accurate instruit.] Juvenes, quos ad Ordinem venire cernebat, quia eorum innocentiam & puritatem considerabat, & quia Deum in ipsis venerabatur, tenerrimo amore & paterno affectu amabat: & quando ad S. Leonardum de Silva-lacus ad eum videndum adibant, suis manibus serviebat, & pabulo verbi Dei eos pascebat. Et si aliquando aliquem vel exire Ordinem, vel non plene agere quod debet, cerneret; pius Pater pias lacrymas emittebat. Sed jam ad ordinem vitæ ejus, unde aliquantulum digressi sumus, reverti intendimus.

ANNOTATA.

a Ignoscendum Auctori, quod more sui ævi futiles nominum interpretationes præponat. Ita norunt omnes & explodunt actum in Historia Longobordica sive Aurea Legenda Iacobi de Voragine, qui eodem cum B. Augustino Novello vixit seculo, aliquot ante eum annis vita functus. De quo ejusque interpretationibus nominum, in Præfatione Generali ante Acta Sanctorum Ianuarii dictum est cap. I S.4.

b Hebraice Matan est donum. Sed quidni a Græco idiomate sumpserit originem, in quo μάταιος, idem est quod nobis homo vanus & demens, ut qui a vanitate &stultitia mundi fuerit ad meliorem vivendi rationem conversus? quidni idem quod sub aliis punctis Matathias?

c De castro Terano supra actum.

d Pater ejus Joannes de Termes, & avus Olyverus, Frederici Consiliarii, indicantur in Privilegio Manfredi Regis.

e Manfredus, Frederici Imperatoris filius nothus; pro fratre Conrado administravit regnum Siciliæ ab anno 1251; & hoc anno 1253, die 21 Maji extincto, paulatim Siculos in suam fidem attraxit; ac postea, anno 1258 die 10 Augusti, Rex Panormi coronatus est.

f Hic est Carolus Andegavensis, frater S. Ludovici Regis Francorum: a quo debellatus est Manfredus in conflictu ante civitatem Beneventanam, anno 1266 die Veneris 26 Februarii, & occisus.

g Quæsta, eleemosynæ corrogatio. S. Petrus Thomasius Ordinis Carmelitarum unam quæstam fecit, apportando mille-florenos de quæsta unius diei. Ita Philppus Mazzerius in ejus Vita 29 Ianuarii num. 12.

h Hospitale illud, sive (ut Vghellus tomo3 Italiæ sacræ acturus de Senensibus Episcopis colum. 619) appellat, famosum xenodochium de Scala, a B. Sororio fundatum: opus sane memoria dignum, cœptum ab sutore, auctumque lapsu temporis variorum collatione & liberalitate, & ipsius redditus ad octoginta ducatorum millia exurgere est fama. Nos i bidem fuimus anno MDCLXI, & die VIII Octobris totam hoc ædificium lustravimus, alia occasione latius de eo acturi. Quid autem huic Hospitali contulerit B. Augustinus, ex hac ejus Vita lector cognoscet.

i Est ibidem pictura ab anno 1442 facta, in qua B. Augustinus confert relato Restauro habitū Rectoris Hospitalis, cum hisce verbis Italice subscriptis: Quomodo S. Augustinus Novellus det habitum Rectori Hospitalis.

CAPUT II.
Acta Augustini in Italia usque ad obitum.

[11] Postquam autem in eadem insula Siciliæ, de qua supra fecimus mentionem, [e Sicilia in Prov. Senensem transgressus,] fuit idem venerabilis Pater habitu sanctæ Religionis indutus, & ibidem non multo tempore cum suis Fratribus conversatus; contigit quemdam Fratrem de Senis, nomine Bindum Nenni, ex obedientia Ordinis ad insulam eamdem accedere. Quem videns vir Dei, interrogabat de locis Senensis provinciæ; didicitque ibidem esse loca ab hominum habitatione a semota, & ad vacandum Deo plurimum apta: & licentia a majori obtenta, venit ad Senensem provinciam, paucis & vilibus pannis indutus, Fratribus illius provinciæ penitus ignotus, Deo autem notus & approbatus. Et positus in quodam eremitorio, quod S. Barbaræ [dicatum] conditum fuerat prope castrum de S. Flora, soli Deo vacabat: tantumq; delectabatur quod videretur b Beatorum agminibus interesse, & beatæ quietis præmium degustare. Quia autem non cognoscebatur qualis & quantus esset, [humiliter vivit ad S. Barbaræ:] imponebantur sibi humilia servitia domus; quæ ipse humilitate sedula & caritate fervida adimplebat. Faciebat quæstas, purgabat domum, paropsides & alia domus supellectilia abluebat; sed & omnia alia, prioris vitæ fastu omnino deposito, voluntarie exercebat. Quamquam esset humilis & abjectus in oculis suis, considerabant tamen Fratres perfectam conversationem ejus, & morum gravitatem, & verba vitæ quæ semper ab eo prodibant, & libenter eum audiebant. Erat autem ibidem Prior Frater quidam de Senis, Fr. c Bonus vocatus, Frater satis venerabilis & sufficiens, qui diu postea fuit Vicarius D. d Rainaldi Senensis Episcopi: qui considerans ejus bonitatem & conscilia saluberrima, [Rosiam abducitur:] ultra quam videret de eo existimabat, delectabaturque de ejus humilitate, morum gravitate, & eloquiorum suorum suavitate. Cum igitur idem Fr. Bonus a Conventu S. Barbaræ transferretur ad locum e S. Antonii, secum eum adduxit: & alio sequenti anno factus Prior f Rosiæ etiam secum retinuit; & quamvis eum non agnosceret, venerabatur ut patrem: in quo loco B. Augustinus manens, licet invitus, factus est notus & manifestus.

[12] Cum Fratres conventus Rosiæ quamdam in Curia haberent quæstionem, [occasione scripturæ cujusdam a se factæ,] in qua jam Fratres succumberent; & de hoc nimium tristarentur, cum ex hoc quamdam possessionem perderent, ex qua Conventus multum sustentabatur; voluit Deus lucernam, quæ diu sub modio fuerat, super candelabrum Sanctæ Religionis imponere, ut luceret omnibus qui in ipsa erant. Videns igitur vir sanctus Fratrum animos perturbatos, & cognoscens Fratribus injuriam maximam fieri, Procuratorem adiit, petens sibi occulte aliquid ad scribendum. Procurator vero deridebat eum, ignorans quod legere sciret vel scribere: ipso tamen perseverante petere, porrexit sibi chartã, calamum, & atramentum, ut dixerat. Scripsit autem pauca verba, sed scientia; multa: quam scripturam exhibuit, tradendam Procuratori adversario D. Jacobo, patri D. Neri de Pagliaresis. Quam scripturam cum legeret D. Jacobus, verborum brevitatem & scientiæ virtutem considerans, ait: Diabolus, vel Angelus, vel D. Mathæus de Therano, [agnoscitur & indicatur ab olim condiscipulo.] cum quo ego fui studens Bononiæ, qui mortuus est in conflictu D. Regis Manfredi, hanc scripturã condidit. Et audiens a Procuratore quod quidam Frater rusticus & ignarus hanc scripturam condidit, ait: Non, inquam, ita est. Et statim descendens ad locum Fratrum Eremitarum de Senis, accersitos Priorem Fr. Placitum & plures alios Fratres rogavit, quis esset hujusmodi Frater, & cujus patriæ, & qualiter accesserit huc. Et ex responsione Fratrum suis conditionibus cognitis, suspicatus est esse qui erat: & statim accedens Rosiam, & videns quem mortuum existimabat, admirans ejus humilitatem, ruit in amplexus & oscula ejus, lacrymas devotionis continere non valens. Et cum rogaret eum idem venerabilis Pater, non perturbare pacem suam eum manifestando; nullatenus acquievit, sed ait Fratribus: Fratres, habetis thesaurum occultum; hic enim est melior homo mundi; teneatis ergo eum ut decet: sed & quæstio vestra est terminata pro vobis. Cœperunt ergo Fratres eum venerari, & sibi reverentiam exhibere. Ipse autem vera humilitate fundatus, honores & omnem reverentiam respuebat; operaque servilia non dimittens, omnino sic permanebat.

[13] Contigit autem, B. Augustino in eremo manente, venerabilem Patrem g Fr. Clementem, tunc Ordinis Generalem, ad Senensem conventum accedere: [Factus Presbyter cum Generali Constitutiones ordinat:] qui audiens celeberrimam famam ejus, accersitum eum in Socium suum assumsit: ducensque eum ad Curiam, licet invitum, Presbyterum ordinavit. Conversantes itaque ambo simul, composuerunt Constitutiones & modum vivendi Ordinis, multa ordinatione & sanctitate lucentes; ubi de cultu Dei, de caritate mutua, quam Fratrum unusquisque ad Fratrem habere debet; de officio Clericorum & laicorum, de receptione & nutritione Novitiorum, de electione Officialium Ordinis, de pœnis imponendis pro culpis, & de ceteris aliis, que ad modum vivendi Fratrum pertinent, tam sapienter & discrete tractatur, ut nihil possit judicari addendum vel minuendum.

[14] Commorantibus itaque ambobus Venerabilibus viris per aliquod tempus in Curia, petivit Papa h Nicolaus a Generali dari sibi unum Confessorem in Curia sua, sufficientem atque idoneum: [creatur Pœ nitentiarius Papæ.] qui existente Summo Pontifice simul cum Cardinalibus in consistorio, adduxit B. Augustinum, virum idoneum & probatum. Et videntes Cardinales despectum in habitu, in facie austerum & rigidum, Generali dicebant: Ex qua silva adduxistis eum? Ductus itaque B. Augustinus ad pedes Summi Pontificis, & ignorans ad quid duceretur; cum Papa imponeret ei manus, auctoritatem suam tribuens; ita acerrime plorare cœpit, ut Papam & Cardinales provocaret ad planctum. Inerat ei appetitus, ad eremum, ubi prius conversatus fuerat, revertendi, ut soli Deo prout solitus erat vacaret. Summus autem Pontifex & Domini Cardinales, cognoscentes ejus humilitatem, & sanctam conversationem, & scientiæ ipsius facunditatem, amplius quam credi possit venerabantur. Quamquam pius Pater cogeretur manere in Curia corpore, animo tamen morabatur in eremo, sicut post tempus apparuit manifeste. Mansit autem Venerabilis Pater in Curia supradicta Pœnitentiarius Summi Pontificis i annis viginti duobus, summo Pontifici & Dominis Cardinalibus ultra quam credi possit acceptus & gratiosus. In tantum enim gratia Dei exuberabat in eo, ut ipse Summus Pontifex & Domini Cardinales pio eum venerarentur affectu. Et cum quandoque, justitiæ zelo fulcitus non solum obsecrando sed increpando argueret, patientissime audiebant, Deum in suo famulo venerantes: tanti enim judicii & ita celeberrimi consilii erat, ut viderentur e cælo sonuisse verba & consilia, quæ sæpe ab eo prodibant.

[15] Eo autem tempore quo pius Pater in Curia morabatur Romana, [Electus Generalis,] contigit Generale Capitulum Mediolani celebrari: in quo Capitulo idem Vener. Pater unanimiter & concorditer in Generalem Ordinis, licet absens, ab omnibus de Capitulo est k electus. Quam electionem nullatenus acceptavit: nec acceptasset, nisi per Summum Pontificem D. l Bonifacium fuisset ad acceptandum coactus. Præfuit autem Ordini annis duobus, multa caritate, humilitate, ac justitiæ zelo fulcitus. Humilis in exhortando, severus in corripiendo: omnibus benignus, licet sibi austerus: & quia gravissimum erat ei solitam pacem & dulcedinem devotion̄is ac contemplationis relinquere, & aliorum curæ intendere; [post bienniū se abdicat:] festinavit regiminis onus deponere. Nam cum ex more Ordinis Capitulum de triennio in triennium celebrari consueverit, ipse pius Pater devictus regiminis rædio, anno secundo sui regiminis, Capitulum m Neapoli fieri instituit; ubi licet ab Ordine urgeretur ad regendum, nullatenus acquievit. In quo etiam Capitulo devotus Rex, scilicet n Carolus pater Regis o Roberti, tam Ordinis quam sancti viri devotioni affectus, p caput B. Lucæ Euangelistæ Ordini tradidit, instituens omni anno ut B. Lucæ festum solenniter celebrari ibidem deberet (quod usque in hodiernam diem servatur) ubi tam Rex quam Regina & alii Regales, [accipit caput S. Lucæ Euangel.] tam ipsius S. Lucæ devotione, quam supradicti Regis institutione, convenire consueverunt.

[16] Deposito itaque regiminis onere, ad Curiam minime rediit; sed statim, omnibus aliis omissis, ad desideratam solitudinem: & in quodam Eremitorio, quod in honorem q S. Leonardi conditum fuerat, cum paucis sibi adjunctis Fratribus, [Aegit in Eremitorio S. Leonardi:] quiescebat ad umbram divinæ contemplationis ac spiritualis dulcedinis; dimissisque omnibus aliis curis, soli Deo vacabat. Jamque beatæ quieti sibi videbatur adesse: nec poterat tamen lumen, quin manifestaretur, latere. Nam alii homines de Senis longe manentes, audientes famam sanctitatis ejus eum adibant: quos ipse verbo vitæ & sanctitatis exemplo omnes reficiebat: nec erat aliquis tam passionatus tamq; afflictus, qui non consolatus ab eo discederet, [consolatur afflictos:] & qui Deum non veneraretur in eo. Nam & quidam nobilis vir D. r [Joannes] Præpositus, de Salibenis vocatus, cum ex morte matris esset tam afflictus ut tæderet eum etiam vivere; consilio suorum amicorum ad eum accessit: & audiens dulces exhortationes ejus, amplius quam credi posset admirans, ait: Ego nollem matrem meam vivere, nam ego tantam consolationem minime percepissem.

[17] Cum autem stetisset idem Venerabilis Pater in eadem eremo annos s ferme decem, postquam regimen Ordinis dimiserat, [prævisa morte pie defungitur.] voluit eum Deus a mundi exilio & carnis suæ sarcina liberare: cœpitque, ultra modum consuetum suæ infirmitatis, molestias alias corporis sustinere. Et vocem Dei se vocantis intelligens, pluribus Fratribus dixit, & rogavit ut suo obitui interessent: ex quo manifestum est suam mortem spiritu cognovisse. Perveniens autem ad ipsum vitæ extremum, ita sana mente & sensu semper permansit, ac si nullam alterationem haberet in corpore. Et cum adessent obitui suo multi Nobiles de Senis, ipsis & Fratribus omnibus patesiebat ex gestu, ipsum ad æternas epulas accedere invitatum: sicque adstantibus sibi Fratribus & orantibus, spiritum Deo red- didit. t

[18] Fuit autem obitus ejus [revelatus] cuidam magno & probato longo tempore, [qui vocabatur] Fr. Petrus de u Camerata, qui circa viginti annos manens in quadam eremo, ubi erat unus locus Ordinis relictus, [ejus mors alteri procul posito revelatur.] ex licentia Ordinis in magna austeritate & sanctitate vitæ permansit. Hic etiam B. Augustino magno afficiebatur amore. Cum itaque Fratres vellent B. Augustinum in extremis ferme positum recreare, miserunt duos Fratres, Fr. scilicet Bonaventuram de Monte-Puliciano, & Michaelem de Podio Bonizi, ad dictum Fr. Petrum de Camerata: cujus mansio manebat a civitate fere milliaribus XIV, ut dignaretur venire & visitare tantum Patrem. Qui Fr. Petrus, egressus aliquantulum extra cellam obviam illis Fratribus, antequam sibi suum propositum panderent, ait quadam lacrymabili voce: Fratres, non est necesse, ut ego veniam: Pater enim noster Augustious migravit ad cælum, & ego recommendavi animam modo Deo. Revertentes autem Fratres missi, cognoverunt eadem hora, qua venerant & talia verba audierant, B. Augustinum Deo spiritum tradidisse. Ex quo manifeste pater, quod idem B. Petrus, in cella sua corporaliter tam longe manens, erat spiritu præsens, prout patuit in effectu.

ANNOTATA.

a Famosa in primis est sacra Lecitana silva, quam præciare descripsit Ambrosius Landuccius, libro Romæ excuso anno 1675; ubi Beatis hujus loci annumeratur Augustinus Novellus. Fuimus nos anno 1661, die 12 Octobris in Lecitano S. Salvatoris monasterio, a R.P. Bartholomæo Moronti Priore benignißime excepti, descripsimusque quæ ad nostra spectabant studia: distat Senis vix sesquihoræ itinere.

b In Montanis, vulgo la Montagnata dictis, versus ditiones Pontificias, spectatur oppidum vulgo S. Fiore dictum, Comitatus titulo insigne, ad caput cognominis sibi fluvii. Orlandus Malavoltus part. 2 Historiæ Senensis lib. 5 ad annum 1331, describit controversiam Comitum S. Floræ cum urbe Senensi, & quibus conditionibus fuerit pax composita. In Lecitana historia pag. 68 appellatur conventus S. Barnabæ in Sancta Flora, & pag. 61 solum S. Floræ.

c Aliquod elogium Boni habent dictus Landuccius pag. 98, & Beatum appellat: Herrera in Alphabeto Augustiniano par. 1 pag. 92, Venerabilem nuncupat.

d Rainaldus ordinatus est Episcopus anno 1282, vita functus anno 1307.

e Conventus S. Antonii in Valle-Aspera in Ardinghesia, subjectus Congregationi Lecitanæ, ab urbe Senensi dißitus est XVIII M.P. Plurima de hoc Conventu leguntur apud Landucium pag. 57 & seqq.

f Conventus S. Luciæ in Valle-Rosia, 9 m. p. distat Senis, ut dicitur in Appendice: pluribus de eo agit Herrera parte 2 fol. 357.

g Clemens de Auximo, de quo supra egimus, mortuus anno 1291 die 8 Aprilis, miraculis clarus, uti ad illum diem in ejus Vita diximus.

h Nicolaus IV Papa electus est 25 Nov. anni 1277.

i Hi anni sunt valde incompleti. Nam esto adhuc anno 1277 fuerit assumptus, istius anni pauci menses, & pauci menses anni 1298, pro completis annis sumendi sunt, ut requisiti anni 22 habeantur.

k Electus est 25 Maji anni 1298.

l Hic est Bonifacius VIII, qui successerat anno 1294, cum se Pontificatu abdicasset S. Cælestinus V, uti jam retulimus in hujus Vita.

m Anno 1300 Kalendis Maji.

n Hic est Carolus II, filius & successor in regno Caroli primi patris sui, ab an. 1285.

o Hic est Robertus, dictus Sapiens & Bonus, succeßit patri anno 1309, mortuus anno 1343, quo regnante hæc Vita est conscripta.

p Ioseph Pamphilus in Chronio appellat Reliquias capitis D. Lucæ, quæ hodie multa cum veneratione in ecclesia S. Augustini Neapoli custodiuntur.

q Conventus S. Leonardi distat 4 m. p. Senis, & unico a monasterio Licetano: cognominatur della Silva de Lago: de eo latius infra agitur, nec non apud Herreramparte 2 fol. 33, qui ait, an. 1251 unitum fuisse ipsi Lecitano conventui.

r Octavio Cajetano, ex Iordano, dicitur Joannes cognomento Salimbenius.

s Imo annus decimus solum inceperat cum initio Maji.

t Anno 1309 feria secunda Pentecostes, 19 Maji, uti infra confirmatur.

u Herrera tom. 2 pag. 241 elogium ejus habet hoc exordio: B. Petrus Florentinus, a loco Cameratensis, ubi vitam beatam duxit, a Camerata cognominarus, spiritu prophetiæ, & multis miraculis fulgens, discessit e Vita.

CAPUT III. Miracula post obitum.

[18] Quidam invenis de a Massa, laborando in quadam fovea, stando in fovea, terra cecidit super eum in tanta quantitate, [Resuscitantur mortui juvenis] quod mortuus inde extractus fuit. Soror autem, videns fratrem suum mortuum, recommendavit ipsum B. Augustino, ut si eum a mortuis resurgeret, quod veniret ad monumentum ejus pedibus discalceatis, & unam imaginem pulcram & magnam, sicut erat ipse, faceret: & facta oratione devote, ipse oculos aperuit, & aliquid comestibile sumpsit. Stetit autem morcuus per diem & noctem, & precibus B. Augustini ad Deum liberatus est. Quædam puella, filia cujusdam b Mezaioli D. Ugonis, [& puella:] cecidit in quamdam foveam plenam aqua, & suffocata est. Pater ejus & mater quæsierunt eam per diem unam, & die sequenti in tertiis reinvenerunt eam. Capientes autem eam & extrahentes de fovea illa, reportaverunt ad domum: & voverunt eam B. Augustino, ut si illam juvenem resuscitaret, quod facerent sibi quamdam magnam reverentiam.

[19] [serpens evomitur:] Quidam de comitatu Senensi dormiebat in quodam suo agro, & dormiendo quidam serpens intravit per os ejus in corpus ejusdem. Venit autem Senas, & nullum medicum invenit, qui eum ab illo serpente liberare posset. Recedendo autem de Senis quasi desperatus, quadam qui erat ad portam civitatis dixit sibi. Quare non facis votum B. Augustino Fratrum Ordinis S. Augustini, & liberaberis? Qui statim recommendavit se B. Augustino devotissime: & coram multis astantibus serpens ille exivit, per os illius qui passus fuerat, & liberatus est.

[20] Quidam juvenis de Senis passus fuerat magnam infirmitatem in parte inferiori, scilicet quod c fractus fuerat: [curatur bis hernia:] stetit autem in illa infirmitate per magnum tempus: vovit autem se B. Augustino, & facta oratione liberatus est. Votum autem quod promisit B. Augustino facere, non fecit: & statim illud malum, quod primo habebat, iterum habuit, & passus fuit postmodum illam infirmitatem sex mensibus: & iterum vovit se B. Augustino devote, & facto voto liberatus fuit ab illa infirmitate: & quod sibi promisit obrulit B. Augustino.

[21] [alendo infanti lac obtinet anus.] Quædam femina de Senis peperit unam puellam, & ista juvenis non habebat lac, unde posset nutrire filiam suam: erat autem paupercula juvenis, unde non poterat dare nutrici propter paupertatem nimiam. Mater autem illius juvenis, quæ peperit illam puellam, erat vidua, & magno tempore steterat quod non habuit lac. Vovit vero se B. Augustino, ut si de lacte habere posset, ut filiam suæ filiæ nutriret, quod faceret sibi illam reverentiam quam sua paupertas poterat satisfacere: & facta oratione statim lac habuit, & filiam suæ filiæ nutrivit, & votum quod sibi promisit fecit.

[22] Quidam puerulus filius D. Monæ d Margaritæ, Uxoris Miguccii D. Joannis Paganelli de Senis, [sanatur caput infantis confractum,] erat in cuna: & nutrix ejus ducendo cunam ut paufaret, accidit quod funiculus cunæ fractus est, & puer percussit caput in murum: unde, ex percussione capitas in murum, factum kest caput ejus sicut una guastella e: erat autem puer fere sex mensium. Unde mater ejus plorabat fortiter, & clamabat acriter, quia videbat filium suum sic male peractum. Unde Mona Nera D. Joannis Paganelli cœpit caput pueri reaptare, quasi esset cera: & sic reaptando vovit puerum B. Augustino, ut si illum ab illo malo liberaret, ipsum offerret super altare suum, vestitum ad modum sicuti esset Frater: & facto voto devotissime, statim puer cœpit plorare, & mamillam sugere, & liberatus fuit. At eum mater sua portans ad locum, ei fecit sicut promisit.

[23] Uxor Bindi de Maladerata de Senis, una die cecidit in terram, & cadendo sic posuit manum suam ad terram, ut sibi non faceret magnum malum; [acus manui inhærens educitur.] sed una acus erat ibi ubi ceciderat, & intravit in manum ejus : unde illa Domina suscepit maximum dolorem, & non exivit sanguis propter hoc, ita quod non poterat illa perpendere quid esset in manu: at ipsa faciens multa argumenta, & vadens ad balnea, nihil proficiebat. Et stetit illa acus in manu ejus per annum: unde quod illa veniens ad festum B. Augustini, stando ante altare, vovit se sibi, quod si de illo malo illam liberaret, magnam reverentiam sibi faceret. Et facta oratione cœpit ipsa cum alia manu illam partem, in qua erat acus, confricare: & statim apparuit f puncta acus: & videndo acum, coram multis adstantibus extrahit acum de manu, & liberata fuit, & reverentiam quam sibi promisit adimplevit.

ANNOTATA.

a Massa, urbs Episcopalis sub Metropoli Senarum, a qua distat 35 p. m. versus Populonium, 18 p. m. inde dißitum.

b Mezajolus seu Mezariolus, dicitur colonus, medictatem fructuum cum domino dividens, qualies apud nos ad Mosæ tractum plurimi, Teutonice Halvenaers: est autem Italis Mezo seu Mezzo, medietas.

c Iordanus, utpote qui ruptus erat. Dein sequentia miracula omittit. Sed sub finem apud Cajetanum ista adduntur: Ceterum B. Augustini corpus in oratorio S. Leonardi sepulcro marmoreo servatur, ubi singulis annis proximo post solennia die, memoriæ ejus ac nomini solennes publicique honores habentur, ad Dei gloriam in Sanctis suis. Hæc ibi: quibus in Animadversionibus suis addit Cajetanus: dictum sepulcrum marmoreum servari super aram a dextra altaris majoris, & se anno 1597 Senas devenisse, & edoctum de sancti viri sepulcro, oratorium S. Leonardi adivisse, & sacras B. Augustini Reliquias veneratum fuisse. Sed hæc de Reliquiis nonnullis: nam corpus ad monasterium S. Augustini in urbe Senensi olim delatum fuit.

d Mona, videtur honoris causa præponi nomini alicujus Matronæ, quasi contractum ex Madona, Domina mea

e Guastella videtur accipi pro Phiala seu vosculo vitreo: sic enim invenio quod dicatur Guastada: alias Guastellus & Wastellus placentam significat, sive libum ex ovis, lacte ac polline temperatum.

f Punta Italis, Gallis Pointe, id est, Cuspis.

APPENDIX I.
Examen ad probationem antiqui cultus anno MDCXXXVIII.

Augustinus Novellus, Prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini, Senis in Hetruria (S.)

EX MS. PROCES.

[1] [Mandato Generalis inquisitione facta,] In Dei nomine. Amen. Cum Admodum Reverendus Pater Magister Ægidius Mediolanensis, Syndicus & Prior Generalis Augustinianæ Religionis, diebus proxime elapsis scripserit litteras Adm. Reverendo Patri Magistro Aurelio de Salvenienis de Castiglione Florentino, ad præsens Conventus Religionis Augustinianæ Senis Priori; asiasque litteras scripserit R. P. Othoni Petruccio Senensi ejusdem Religionis, curaturis, ut dixerunt, authenticari facere memorias, miracula & alia quæ hisce in locis B. Augustini Novelli reperirentur; in prædictarum litterarum executionem convocato Capitulo, in supradicto Venerabili monasterio, a dicto Adm. R. P. Priore suorum Confratrum, fuerunt pro hujusmodi effectu duo electi & deputati Patres ejusdem Conventus, videlicet R. P. Otho Petruccius Senensis prædictus, & R. P. Jacobus Orlandinus pariter Senensis & Syndicus ejusdem Conventus, uti tam ipsi quam dictus Adm. R. P. Prior dixerunt apparere in libro deliberationum ejusdem Conventus. Hinc est propterea, quod anno a salutifera D. N. I. C. Incarnatione MDCXXXIII, Indictione septima stylo a Senarum, die vero XXII Decembris, Urbano VIII summo Pontifice sedente, Fernandino Austriæ III Romanorum Imperatore electo regnante, & Sereniss. D. Don Fernandino Magno Hetruriæ Duce V Domino nostro feliciter dominante.

[2] [inveniuntur Senis altare imago & corpus Sancti;] Ego Notarius, stante electione de me facta ab iisdem pro eorum Notario ad effectum prædictum, cum viderim quam pluries in eorum Ecclesia Senis adesse altare ejusdem Beati, in tabula picta stantis in medio arborum, induti Augustiniano habitu, & habentis Angelum ad aures, & librum rubeum in manibus; in eademque tabula aliqua miracula ejusdem Beati, & quod in altari est capsa marmorea cum hac inscriptione particulari, Hic Iacet Corpus B. Augustini Nov. Senen. Ord. Erem. & cui stat ante continuo lampada accensa; ivi simul cum dictis RR. Patribus in primis ad locum nuncupatum Val di Rosia, distantem a civitate Senarum per milliaria IX circiter, ubi adest quædam ecclesia in medio nemorum, nuncupata S. Lucia di Val di Rosia dictorum RR. Patrum, ubi continuo morantur duo Patres ejusdem Religionis, alter Sacerdos, alter vero laicus: & celebratur saltem omni die festo Missa, & bis in anno duo solennia, in festo videlicet S. Luciæ ac in festo dedicationis dictæ Ecclesiæ, [in Valle Rosia, imago;] magno populorum convicinorum concursu. Et aspicientes diversa, tam intus quam extra muros dictæ ecclesiæ, inter alias imagines Sanctorum diversorum in lodia b dictæ ecclesiæ, [vidimus] imaginem in pariete pictam, similem illi supradicti altaris in eorum ecclesia principali Senis; videlicet in medio duarum arborum, habentem ad alteram aurem Angelum. Et quia non recte cognoscebatur Angelus, præ humiditate & tumescentia cum salenitro, & distantia ab bumo, ideo accepimus scalas; & ascendentes ad eam, vidimus & cognovimus recte esse Angelum. Ac in charta pecudina, supra tabellam posita in sacro adyto, antiquo charactere scripta vidimus hæcformalia verba, videlicer c. Anno Domini MCCLXXVI, Clementis Papæ Quarti III, opera B. Reinerii restaurata fuit ecclesia hæc, & ornata picturis, paramentis atque Reliquiis. Deinde Reverendissimus Episcopus Volaterrarum, motus bonitate & sanctitate Patrum hujus loci, consecravit prædictam ecclesiam, ad honorem Dei & sanctissimæ Matris ejus, nec non gloriosi Patris S. Augustini & S. Luciæ Virginis ac Martyris: & ita attestor pro veritate, ego Notarius suprascriptus.

[3] [& in conventu S. Leonardi,] Discedentes illinc postea eadem die, & facientes iter ad conventum sub titulo & devotione D. Leonardi, procul Senas per milliaria quatuor circiter, ingressi ecclesiam cum Adm. RR. Patribus ejusdem conventus, postquam genibus flexis aliquantum oravimus, simul etiam cum aliquot rusticis ejusdem loci S. Leonardi, & Adm. Rev. D. Angelo, Curato ecclesiæ Communitatis S. Columbæ, loci contigui, & animarum & etiam populi S. Leonardi, vidimus picturam integram, apud pulpitum & altare dictæ ecclesiæ, similem supradictis & optime conservatam: & ab omnibus & publice, absque interrogatione a dicto Adm. R. D. Angelo, postea vero ab aliis infrascriptis sed interrogatis, fuit dictum & affirmatum, audivisse publice, eamdem imaginem esse B. Augustini Novelli. Et descendentes de dicta ecclesia per scalam duodecim graduum, [imago duplex.] aliquantulum angustam, fuimus quoddam oratorium sive sacellum ingressi; vidimusque altare cum infrascriptis picturis, sive imaginibus antiquis in tabula, id est, B. Virgine Maria in medio, deinde S. Joanne Baptista, S. Augustino, S. Leonardo d induto formali habitu nigro dictæ Religionis D. Augustini (etenim intus capuccium nigrum videtur delineatum album, in medio præcincto corrigia, & in manibus librum rubeum habente) ac B. Augustino Novello, cum Angelo ad aurem ut supra, & cum his verbis, S. Augustinus. Quo in oratorio intus murum vidimus locum arcuatum, [Item cum frequenti accursu die 2 Pentecocostes,] latitudinis brachiorum duorum circiter, longitudinis vero brachiorum trium circiter, ubi adest similitudo Domini nostri Jesu Christi orantis in horto picta, & adest intus sedile, hujusmodi arcuatum circumdans: & ante versus altare, ubi adstabat Deo faciens dictus B. Augustinus Novellus, est proportionatum genuflectile longitudinis arcuati prædicti: quem ad locum concurrunt populi, sedituri & se prostraturi secunda die Pentecostes die sui obitus, partim devotionis gratia, partim vero ut ab aliqua ægritudine convalescant, sicut prædicta & infrascripta respective sponte [restatus est] Adm. R. D. Angelus, Presbyter Curatus ecclesiæ S. Columbæ prædictus, ætatis annorum sexaginta: qui dixit etiam in sua supradicta ecclesia habere in sirica pictum dictum Beatum, cum stemmate Nobilium Azzolinorum e Senensium, tacto pectore more Sacerdotali; Sanctesque Augustini de Pepis annorum sexaginta quinque, [imago in ecclesia S. Columbæ.] Dominicusque Antonii de Gazzeis annorum sexaginta quinque, Dominicusque Joannis de Joris annorum quinquaginta quatuor, Joannesque Baptista Antonii de Gagliardis annorum quadraginta quinque, tactis sacris, ad meam Notarii infrascripti delationem jurarunt, coram infrascriptis testibus, esse ejusdem B. Augustini Novelli, & devotionis gratia illius confesta, & ita audivisse publice; semperque a suis antiquis audivisse, tamquam talia venerata fuisse; semet ipsos quoque & alios omnes veratos fuisse, & adhuc in eadem veneratione permanere. In parietibus dicti oratorii, habentis in f voltis diversas diversorum Sanctorum picturas, [Res ejus gestæ exprimuntur pictura in fornice.] cum Euangelistis pariter pictis, adsunt picta, videlicet dicti Beati admirabilis ingressus in Augustinianam Religionem; ejus mala valetudo jacentis in lecto, ubi videtur mittens vocandos Religiosos, quod bis reiteratum duobus aliis subsequentibus in locis videtur; quando dictæ Religionis cœpit habirum ab uno dictæ [Religionis] Augustinianæ Fratre, videtur genibus flexis, [reverentiam] faciens Crucifixo, indutus habitu Religionis predictæ; videntur [etiam] multi pauperes & claudi, recurrentes ad ipsum, eleemosynam & gratiam reportaturi: videntur alia particularia, sed non recte perpenduntur ob temporis vetustatem, [& caput cū splendoribus:] quæ propterea prætermittuntur: sed bene & recte videtur ejusdem Beati caput cum splendoribus, & aliquæ aliæ personæ orationem aperte habentes cum uno religioso: videtur ipse Beatus librum tenens, & secus sive a parte videtur stans bubulcus: item cus splendoribus videtur orans ante Crucē &c.

[4] Ego Dominicus Julii qu. Joannis de Boschis, Notarius publicus & civis Senensis, [subscribentibus Notario & Testibus.] quia hæc vidi & andivi, ideo requisitus in notam sumpsi, & in hanc publicam formam redegi, meoque solito signo munivi, ad laudem Dei, Beatissimæ Virginis matris Mariæ, D. Dominici, S. Luciæ, & B. Augustini Novelli. Acta prædicta fuere dictis in locis, & (quoad ea quæ visa & audita) in ecclesia S. Leonardi Conventus S. Leonardi, coram & præsentibus Bartholomeo qu. Hieronymi del Banda, & Sebastiano qu. Hieronymi de Senis, rusticis in prædicto communi S. Columbæ, die XXIII dicti mensis.

[5] Regressi Senas, simul una cum D. R. P. Mag. Othone, contuli me ad Hospitale magnum S Mariæ Scalarum: & prævia licentia Illustriss. Rectoris illius loci D. Laurentii de Daccis Nobilis Senensis, [In hospitali est pictura dantis habitum Rectori ejus.] ivi in locum nuncupatum il Pellegrinario, sive Infirmaria vecchia, ubi adsunt quam plurimæ picturæ diversorum Sanctorum, Beatorum, Euangelistarum, Prophetarum, & similium: inter quas de anno millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo, optima manu pictas & optime conservatas, pictum B. Augustinum Novellum vidi, induentem habitu Rectoris Rectorem Hospitalis, cum his infra verbis præcisis g. Quomodo S. Augustinus Novellus dedit habitum Rectori Hospitalis.

[6] Die sequenti, videlicet XXIV ejusdem mensis annique, [Vita & miracula in duplici Ms.] simul cum dictis RR. Patribus, ivi ego Notarius supradictus in Archivium dicti Conventus S. Augustini Senis: & vidi duos libros in quarto folio, alterum in charta pecudina cum h copertis ligneis & suis fimbriis de ottune i in fine; & alterum in charta ordinaria, sine copertis, sed antiquo charactere scriptos & bene retentos, in quibus sunt descripta Vita & multa miracula dicti Sancti.

[7] In ecclesia ejusdem Conventus vidi altare cum capsa lignea antiqua, [capsa lignea vetus, in qua pingitur,] in qua, ut asseruerunt dicti RR. Patres, jacebat corpus d. Beati, antequam missum fuisset in predictam capsam marmoream: in qua capsa lignea sunt quatuor picturæ antiquæ, sed bona manu & bene conservatæ, quas dixerunt esse in memoriam dicti Beati: prima videlicet, quando ægrotus jacebat in lecto, & suos servos mittebat vocaturos religiosos Religionis predictæ, sed in actu discessionis eorum alter valde est humiliatus, alter respicit unde discedit. In secunda videntur duo Patres, simul cum dictis servis, & D. Augustinus in aëre, [vocatio Beati, assumptio habitus,] qui manibus retrudit illos ad d. Beatum ægrotum. Tertia continet d. Beatum cum splendoribus aureis, indutum tunica, patientia k ac capuccio albis, & corrigia nigra, genuflexum ante altare, imo coram Religioso in ecclesia habitu Augustiniano induto, similante Superiorem d. Religionis; eumque recipientem ibi habitum nigrum multa cum humilitate, habentem retro suos servos, nunc aliis vestibus vestitos quam prius, quando ducebant Religiosos ad ægrotum. In quarta pictura apparet d. Beatus cum suis aureis splendoribus, vestibus sacris indutus, [ordinatio,] genuflexus ante Episcopum nigra veste vestitum, ponentem illi planetam: ex quibus apparet illius ad [Sacerdotium] ordinatio. Ibi adstantes videntur alii Fratres ejusdem Religionis. In sacristia in quadrata tabula picta, altitudinis unius brachii circiter & latitudinis similis, apparet quidam Religiosus, habitu Augustiniano cum splendoribus aureis, denotans Beatum sive Sanctum: cujus sinistræ pictus est Episcopus, habens pastorale, mitram ac pluviale, [acceptio capitis S. Lucæ] ac retro multos Religiosos habitu Augustiniano indutos ante portam ecclesiæ, recipientes quoddam caput in l baccino, cum plendoribus aureis, cum pompa porrectum a quodam Rege, habente secum multos variis vestibus vestitos & ornatos, cum vexillo Regis, medio nigro & medio albo in alto, cum magna Cruce m aurea cum aliis sex Crucibus parvis intermediis, & in parte nigra videntur aliqua lilia aurea, & in vertice pariter lilium aureum: quam effigiem dicti RR. Patres dixerunt esse ejusdem Beati, recipientis Neapoli gratis D. Lucæ Euangelistæ caput. Et quia hæc vidi, legi & audivi ego Notarius publicus, ideo hic publice attestor requisitus. Sequitur subscriptio Fabii Sergardii Patricii Senensis, Generalis Vicarii Illustriss. Archiepiscopi & testium duorum.

[8] In Dei nomine Amen. Anno Incarnationis prædicto, die XXVIII mensis prædicti… Vocatus ego Dominus Boschus, qui supra a præd. R. P. Mag. Othone Petruccio Senensi, iterum in præd. Senarum Ecclesiam, sub titulo & devotione S. Augustini alias n B. Augustini Novelli, inter aliquas parvulas picturas existentes in altaribus (altero videlicet sub nomine & devotione S. Stephani Protomartyris, Nobilium Dominorum de Pinis; [Imago in altaribus S. Stephani] & altero antiquissimæ & nobilissimæ familiæ de Ghinuccis, vulgariter altare Dominæ nostræ a partu) visurus imagines illic propterea collocatas in altaribus prædictis; inter parvulas imagines diversorum Sanctorum & Beatorum, vidi in illo Dominorum de Pinis pictum Sanctum sive Beatum, cujus non adest illic scriptum neque sculptum nomen, habentem librum rubeum in manibus, & ad aurem dexteram columbam: quod dixit præd. P. Mag. Otho Petruccius esse in honorem hujus Beati. In illo autem nuncupato Dominæ nostræ a partu…antiquissimæ familiæ de Ghinuccis, vidi picturam d. Beati, [& Deipara.] cum Angelo ad aurem, sed aliquantulum deleto vertustate, & infra antiquo charactere hæc verba, Sanctus Augustinus Novellus: quæ omnes picturæ sunt eodem sive simili habitu Religionis Augustinianæ; declarans ulterius, in manibus d. Beati in altari Dominæ nostræ, esse pictum librum rubeum similem supradicto. In quorum fidem &c o.

ANNOTATA.

a Errævi ad diem 16 Maji, in prævio ad Acta S. Francisci Senensis Commentario, deceptus ambiguitate responsi Senis ad me mißi, cum credidi, stylum Notarialem Senensium, ex Pisanorum & plurium aliarum per Tusciam civitatum usu, communis anni initium prævenire novem mensibus; cum fuerit econtra statuendum, quod Senenses, æque ac Florentini, annum protrahant tribus mensibus ultra Kalendas Ianuarii, usque ad XXV Martii. Sic autem optime conciliantur, primum Auctores omnes, qui B, Ambrosium Sansedonium, XX Martii defunctum, scribunt obiisse anno MCCLXXXVI; licet a Ianuario inchoantibus annum debeat dici mortuus MCCLXXXVII: deinde quomodo processus de B. Francisco Senensi, inchoatus anno MDCXXII mense Octobri, duraverit usque ad Februarium ejusdē anni, qui nobis cœptus erat MDCXXIII a Ianuario numerari. Id autem necessarium esse probatur, tum ex instramentis de B. Ambrosio, mensibus Aprili & Majo factis, & XV Indictionem cū anno MCCLXXXVII componemibus, tū e: hoc instrumento, ubi Indictio VII, mense dumtaxat Septembri inchoata, componitur cū anno MDCXXVIII, meritoq; additur Stylo Senarum; quia stylo vicinarum Pisarum debuisset scribi annus MDCXXXIX.

b Lodia, sive Logia, porticum ecclesiæ annexam significat.

c Formalia verba Italice sunt ista: L'anno 1276 del Signore, il 3 del Pontificato di Clemente IV, per opera del Beato Rinero, fu restaurata questa chiesa, & ornata di pittura, paramenti & reliquie: & satto questo, il Reverendiss. Vescovo di Volterra, mosso dalla bonta & santita de, Padri de questo luogo, consogro la detta chiesa a honore di Dio, & della lantissima sua Madre, del glorioso Padre S. Augostino, & di S. Lucia Virgine & Martyre. Quæ malaimus Latine dare. Erat autem dicto anno 1276 Raynerius Ubertinns Episcopus Volaterranus, de quo consule Vghellum tomo I Italiæ sacræ, columna 366. Quis autem fuerit B. Reinerius, dictæ restaurationis auctor, ignoramus; nec ullam ejus mentionem invenimus apud Herreram in Alphabeto, Torellum in Centuriis, vel alios Augustianianos scriptores.

d Colitur S. Leonardus 6 Novembris, & paßim pingitur in habitu Levitico, nec hactenus Augustinianorum scriptorum aliquis eum adscripsit Sanctis sui Ordinis.

e Decius Card. Azzolinus, an. 1585 a Sixto Vcreatus, pro insignibus habet sex stellas aureas in campo cæruleo apud Ciacconium: sed is ex Azzolinis Firmanis est; an autem hi communia insignia habeant cum Azzolinis Senensibus, nescio.

f Volta, fornix, ex Chronico Ms. Trudonensi de Reliquiis S. Eucherii Episcopi 20 Februarii num. 1 & alibi.

g Italice ita erat: Come S. Agostino Novelo die l'abito a Rettore de lo Ispedale.

h Coperta, id est, Cooperculum.

i Ottone & Latone aurichalcum dicitur, & vox posterior etiam ad Hispanos, Gallos, Anglos, ac Belgas modice variata transiit.

k Patientia, Scapulare, non solarum Monialium (uti credidi ad Vitam S. Catharinæ Bonomensis 9 Martii num. 37) sed (ut hinc apparet) etiam virorum.

l Baccinum, Bacile id est pelvis, a Teutonico Bac.

m Crux illa major in campo albo, videtur Ducatum Calabriæ notare, quamvis hodie illa non aurea, sed rubra effingatur; nec acfiat senæ cruculæ, hic pariter expressæ: Lilia aurea numero indefinito, pro more antiquiori Regum Francorum, etiam hodie Neapolitan æ urbi pro insigni sunt, sed in campo cæruleo: qui color, hic fortaßis ab initio expressus, paulatim abiit in nigredinem.

n Videtur hic dubitare Notarius, utri S. Augustino sacra ecclesia sit, & forte posterius restaurata ea est, etiam sub nomine Novelli, quæ initio prioris dumtaxat nomen ferebat; uti patet ex instrumento anni 1201 apud Herreram parte 2 pag. 409, prius utique facto quam Novellus nasceretur.

o Sequebatur Notula P. Iacobi Orlandini Senensis, absque anno Italice scripta, post Reliquiam, de qua infra, Thermensi civitati (quam ille Terni vocat) concessam: qua a asseritur inter alia, per annorum trecentorum spatium celebrari solitas continuo Missas in eo altari, in quo est depositum corpus Beati; ipsamque marmoream arcam antiquißimam esse; tunc autem cum Notula illa scriberetur, vixisse ibidem aliquos Patres, qui asserebant a se visas olim duas tabulas ex candido marmore vetustas, in quibus sculpta erant quædam Beati miracula: quod autem Notula sit scripta post annum 1620, intelligitur ex aßignato Hymno, Iste Confessor, cum isto adhuc anno (ut mox apparebit) alius Hymnus recitaretur.

APPENDIX II.
Testimonia de cultu & Reliquiis Thermas in Siciliam mißis, sub die XX Aprilis anno MDCXX.

Augustinus Novellus, Prior generalis Ordinis Eremitarum S. Augustini, Senis in Hetruria (S.)

EX MS. PROCES.

[9] Nos infrascripti fidem facimus, quomodo verum sit, [Festum 2 die Pentecostes.] quod in civitate Senasum in conventu S. Augustini Patrum ejusdem Ordinis, singulis annis celebretur festum B. Augustini Novelli Ordinis S. Augustini, secundo die Pentecostes, incipiendo a primis Vesperis, in quibus processione instituta itur ad ejus altare, cantando hymnum, Magne pater Augustine: & dum Patres accesserunt ad altare, cantant Antiphonam: Augustine via morum, norma Tu es monachorum, civibus junge Cælorum catervam, quæ te Doctorum profitetur canonem. Dein Versus, ora pro nobis B. Augustine, ut digni efficiamur &c. Et additur Oratio: Creator omnium, ut infra. Ipso autem die festo cantatur Missa solennis de Spiritu sancto occurrens, & ad secundas Vesperas iteratur Processio, uti in primis Vesperis.

Ita est Mag. Fr. Bartholomeus de Ricciolinis Florentinus, Prior Conventus S. Augustini Senarum.

Ego Fr. Christophorus Senensis Secretarius confirmo.

Atque hæc, partim Italice, partim Latine, Vincentius Auria subjunxit Vitæ a se editæ, ut accepta ex Registro privilegiorum, ubi notantur privilegia & alia splendidissimæ civitatis Thermarum, fidem faciente ac subscribente Antonio Mola Magistro Notario. Addit deinde ex eodem Registro, sub ejusdemque Notarii fide, testimonium Archiepiscopale de corpore B. Augustini Novelli in civitate Senensi, ejusque adoratione ac miraculis, hujus tenoris.

[10] Ascanius Piccolomineus de Aragona, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Senensis, [Archiep Senensis] universis & singulis… majoribus debitam reverentiam, ceteris vero salutem in Domino… Cum justa perenti non sit denegandus assensus, & veritatis testimonium sit libenti animo concedendum, cumq; pro parte Splendidissimæ Civitatis Thermarum, ad honorem omnipotentis Dei Sanctorumque suorum, ac nominatim B. Augustini Novelli, requisiti fuerimus, quod de infra contentis testimonium veritatis perhiberemus; ideo præcedente diligenti super infrascriptis nonnullorum fide dignorum, [facta inquisitione] medio ipsorum Juramento habito, examinatione prævia, insuper personali visiratione altaris prædicti B. Augustini Novelli, in ecclesia Reverendorum Fratrum Ordinis Eremitarum S. Augustini in hac Senarum civitate, [testatur corpus honorari,] & sic super eisdem habita plena informatione; tenore nostrarum præsentium fidem indubitatam facimus atque testamur, qualiter in hac civitate & ecclesia præfenti Ordinis S. Augustini, corpus & altare prædicti B. Augustini Novelli, prædicti Ordinis reperitur erectum cum sepulchro marmoreo, sub inscriptione, videlicet: Hic Iacet Corpus B. Augustini Novelli Ordinis Eremitani, ejusque imagine, & figura cum Angelo ad aurem dexteram collocato, & quatuor prodigiis depictis, videlicet; Puer a cane ad mortem laceratus, & per B. Augustinum Novellum sanitari restitutus. Item puer ab alta cadens fenestra, & in terra prostratus, ejusdem Beati voto surrexit illæsus. Item puer, trito capite, ad mortem deventus, ejusdem Beati voto illæsus apparuit. Et demum homo quidam a monte altissimo cadens, incolumis surrexit, Beati invocatione. Item testamur qualiter reperiuntur ad dictum altare & sepulchrum, dicti Beati torpus, & imago ac figura, anteque lampas dic noctuque accensa: prædicta publice venerantur, & coluntur. [festum celebrari] In dicti Beati cultum & honorem Fratres dicti conventus, anno quolibet, die prima & secunda Pentecostes, simul cum Sacerdote, cappa serica induto thuribulum deferente, magna cum populi confluentia, devotione & veneratione, Hymnum de communi Confessorum, videlicet Iste Confessor, canentes, cum cereis faculis ad Beati ejusdem altare & appositis & accensis, ab antiquissima & numquam præscripta ac sine interruptione ullius temporis longitudine, processionaliter de immemorabili consuetudine accesserunt & accedunt; completoque dicti Beati Hymno; ac corpore & altari incensatis, cantores alta voce decantant; Ora pro nobis B. Augustine Novelle, Chorus respondet; Ut digni efficiamur promissionibus Christi: Sacerdos autem decantans dicit; Oremus. Creator, conditor, & distributor omnipotens & misericors Deus, qui Beatum Augustinum Novellum Confessorem tuum eremiticam vitam ducere, & miraculis coruscare fecisti; tribue quæsumus nobis famulis tuis, sic ejus vitam & mores imitari, ut cum eo consortes simus gloriæ Beatorum: per Dominum nostrum &c. Attestamur quoque, qualiter in dicto altari Beati Augustini Novelli quotidie Missa celebratur, [& ad ejus altare Missas fieri.] nobis non repugnantibus, Sedeque Apostolica tolerante. Hunc publicum cultum pro dicto Beato Novello, ab annis trecentis fuisse adhibitum, semper & continuatim, & ad præsens adhiberi & tribui, compertum est; ut patet evidenter. In quorum omnium testimonium. Dat. in Palatio nostro, tenente die vigesimo Novembris 1632. Archiepiscopus Senarum. Bernardus Bartolinus Notarius, & Cancellarius de mandato.

[11] Hactenus ille, Sedis suæ anno tertio, quam deinde diutißime tenuit, ab Vghello tom. 3 col. 665 laudatus, ut qui non minus doctrina & virtute claruerit, quam frater ejus Dux Amalfitanus ducendis in Belgio Catholico exercitibus, ad provinciarum Regiarum defensionem. Idem, nescio qua occasione, rursum post triginta annos, sub die IX Januarii MDCLXIII, simile propemodum Testimonium scripsit, cujus originale apud R. P. M. Augustinum Trabucco, Panormitanum Ordinis Eremitani, reperit Vincentius ediditque, nec operæ pretium videtur iterare: solum noto ex hoc specialius constare, quod Altare Beati sit numero quintum, a manu læva ingressus ecclesiæ. Addit etiam hoc ipsum Testimonium, iconam. in qua picta est effigies ejusdem Beati, cum splendoribus, ad aurem dexteram Angelo obloquente, in manu librum rubrum tenentis, habitu Ordinis induti, inter duas arbores; habere ad dexteram duo, aliaque duo miracula a sinistra; primum, demonstrans infantem a lupo vorante; secundum, puellam ab altitudine domus præcipitem; tertium, quemdam ascendentem in rupem cum equo ad imum ruentem; quartum, infantem in cuna soporem capientem, dum a matre innaturaliter fracto fune, puer lapsus in terram, magnum vulnus patitur, ex Beati intercessione liberatus. In quibus nonnulla diversitas apparet, a modo quo eadem miracula explicata fuerant ante annos triginta. Nempe lupum a cane; & puerum a puella, non erat facile distinguere in marmore: proinde facile fuit post tot annos explicationem aliquatenus variari, manente eadem miraculi substantia. Dicit etiam hoc testimonium, quod Plura vota fidelium ex reportatis gratiis adsunt appensa, numero septemdecim: & aßignatur Hymnus idem qui supra, Iste Confessor: unde intelligitur, intra annum hujus seculi XX & XXX, mutationem factam, desitumque usurpari hymnum, Magne Pater Augustine: & merito, quia hic Hymnus, pro festivitatibus ipsiusmet sancti Doctoris compositus, non debebat alteri applicari, cum periculo confusionis inde aliquando proventuræ.

[12] Sequitur denique apud Vincentium Auriam Actus Illustriss. & Reverendiss. Don Ferdinandi de Andrada, Archiepiscopi Panormitani, de reliquiis B. Augustini Novelli, in Civitate Thermarum (quæ hic antiquo nomine Himera appellatur) ejusque adoratione permissa. Nos Ferdinandus de Andrada & Castro, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopus Panormitanus, [Duo ossium frustæ] de Consilio suæ Catholicæ Majestatis &c. universis & singulis has præsentes visuris, lecturis, pariterque audituris notum facimus & testamur, cum Reverendus Don Julius Regna, Protonotarius Apostolicus, olim Archipresbyter majoris Himeræ civitatis ecclesiæ, nostræ Panormitanæ diocesis, acceptaverit in Planitia maritimæ & piscariæ ejusdem civitatis, ibique adoraverit in præsentia quam plurium Sacerdotum & Clericorum, tam secularium quam regularium, & Spectabilium Juratorum Syndici & Secretarii & Magistri Procuratoris civitatis prædictæ, infrascriptas reliquias B. Augustini Novelii Ordinis Eremitarum S. Augustini, scilicet duo ossium frusta brachii, vulgariter vocata ficili, super quibus adest in parte aliqua pellis & caro cum pilis affixis, ex corpore dicti B. Augustini, prout infra, capta & in quadam scatula lignea posita, conducta, & apportata a quondam P. F. Joseph li Maistri S. T. D. Ordinis Minorum Convent. S. Francisci, præfatorum Spect. Juratorum Procuratore; cui fuerunt in civitate Florentiæ per Serenissimum Dominum Don Cosmum Medici secundum, [donata Thermensibus æ M. Duce,] Magnum Hetruriæ Ducem quartum, nomine Universitatis dictæ civitatis consignata, & eidem Serenissimo Magno Duci dono data a Patre Magistro Priore Conventus dicti Ordinis Eremitarum S. Augustini civitatis Senarum, & per eumdem Patrem Priorem capta de corpore dicti B. Augustini Novelli, in ecclesia ejusdem conventus existente, in qua ecclesia prædictum corpus adoratur & veneratur: & hoc, stante licentia Eminentissimi Domini Cardinalis ab Auria, olim Archiepiscopi Prædecessoris Nostri, prædictis Spect. Juratis concessa, ingrediendi in eamdem civitatem. Thermarum Reliquias prædictas, quæ fuerunt a dicto Reverendo Archipresbytero de Regna receptæ, ad effectum ut eas apportaret & conduceret in dictam majorem ecclesiam, ibique depositare tad nomen dictorum Spect. Juratorum, nomine Universitatis Populique prædicti; ut videre est ex serie Actus hujusmodi consignationis, celebrati apud notarium Hieronymum de Martino Himerensem, die vigesimo mensis Julii anni MDCXX. Et cum dicto Patre Magistro Joseph li Maistri vita subtracto, [cum particula carnis data ipsi Procuratori,] ante ejus mortem declaraverit, alterum frustum carnis parvum, quod penes eum remansit, fuisse ex dictis Reliquiis dicti B. Augustini Novelli, per eum latis in dicta civitate Thermarum, & sibi consignatis a dicto Serenissimo Magno Hetruriæ Duce; fuit de mandato dicti Eminentissimi Cardinalis Doria Archiepiscopi prædecessoris nostri provisum, dictum carnis frustum servari cum dictis duobus præsentialibus Reliquiis, & venerari tamquam cum dictis propriis comprobatum, prout fuerunt dictæ Reliquiæ in dicta majore Thermensi ecclesia apportatæ, & publico cultui expositæ: prout etiam ex serie Actus hujusmodi mandati facti, apud acta Curiæ spiritualis dictæ civitatis die XX Octobris, XI Ind. MDCXXVII, & Fidei Rev. Don Francisci Anfuso, Vicarii foranei ejusdem civitatis factæ, sub die XXX mensis Junii proxime præteriti, XIII Indict. instantis MDCXLV, vidimus contineri, ad quem & quam in omnibus & per omnia habeatur relatio. Fuit igitur nobis supplicatum per dictos Spect. Juratos & Syndicum prefatæ Himeræ civitatis, ut stantibus scripturis & actis prædictis B. Augustini Novelli, quæ in dicta majori Himeræ ecclesia conservantur, concedere dignaremur. Nos vero attendentes prædicti B. Augustini Novelli corporis venerationem, [permittuntur publicæ venerationi exponi.] quæ hactenus in dicta ecclesia dicti conventus Sancti Augustini civitatis Senarum servatur, & hujusmodi populi Himeræ civitatis devotionem erga Beatum istum, dedimus Judicem in causa Reverendum Don Franciscum Salerno, vigore actus hujusmodi electionis facti in actis nostræ Archiepiscopalis, die XXVIII dicti mensis Junii MDCXLV, an Reliquiæ prædictæ adorari & venerari possint. Et fuit per dictum de Salerno nobis relatum, Reliquias prædictas (attentis & bene consideratis scripturis prædictis) adorari posse & venerari. Ob id fuit, citato prius Promotore Fiscale nostræ Archiepiscopalis, sub die primo præsentis, per dictum de Salerno, de nostro mandato facta provisio in dorso dicti memorialis cum scripturis prædictis, sub die 4 etiam præsentis, quod habeant licentiam exponendi & adorandi reliquias Beati Augustini Novelli, prout antea, & fiant litteræ in forma, & juramentum stet penes acta. Idcirco tenore præsentium eamdem licentiam, & facultatem damus & concedimus, supradictas B. Augustini Novelli Reliquias in dicta majore Himeræ ecclesia publice exponi posse, & ab omnibus Christi fidelibus rite ac pie prout antea coli & venerari, ac processionaliter per eamdem civitatem quolibet anno circumduci in die suæ Translationis, prout idem corpus B. Augustini Novelli in dicta ecclesia Conventus S. Augustini Senarum prædicti colitur, adoratur, & veneratur. In quorum fidem præsentem dedimus, nostra subscriptione & sigillo quo utimur obsignatas. Panormi die VIII Julii, XIII Ind. MDCXLV, Ferdinandus Archiepiscopus Panormitanus. De mandato Illustris. & Reverend. Domini Archiepiscopi Panormitani. Antoninus Camali Mag. Not. Hieronymi de Albano Act. In exprimendo per zyfras numero Indictionis, geminus typrographi error corrigendus fuit; unus in fine, ubi notata erat Indict. 15, quæ supra post medium recte notabatar 13: & alius ibidem postmedium paulo ante, ubi loco Indictionis 11, inchoatæ cum Septembri anni 1627, perperam numerabatur Indictio 15.

DE B. BARTHOLOMÆA SEV ELISABETH
VIRGINE TERTII ORDINE SERVORVM B. M.
SENIS IN HETRURIA. SYLLOGE HISTORICA.
Ejus cultus, elogium, reliquiæ.

AN. MCCCXLVIII.

[Commentarius]

Bartholomæa seu Elisabeth Virgo, Tertii Ord. servorum B. Mariæ, Senis in Hetruria (B.)

AUCTORE D. P.

[1] Archangelus Gianius Florentinus, in Annalibus Ordinis Servorum B. Mariæ, sub annum MDCXVIII evulgatis, librum 2 Centuriæ 2 auspicatur ab anno MCCXLVIII, [Memoria ut Beatæ in Annal. Ordinis & Fastis Senen.] quo pestis ingens, a Siculis oris repente oborta, integrum pene triennium tenuit, cum maxima hominum ac jumentorum clade per orbem totum; ipsi quoque Ordini luctuosa, propter mortem illatam nono ejus Generali Matthæo. Mortem hanc, mense Novembri obitam, toto semestri præcesserat felix obitus Beatæ (ut vocat) Elisabeth Senensis, quæ etiam Bartholomæa, antequam sacrum Beatæ Virginis habitum recepisset, vocata fuit. Qua enim die, inquit, S. Pudentianæ Virginis memoria colitur, XIV Kalendas Junii, ex ergastulo carnis ad cælum translata fuit. Meminit ejusdem ad hunc diem in suis Fastis Senensibus noster P. Sebastianus Conti Pistoriensis, elogii argumentum ex Gianio mutuatus, sub solo nomine B. Bartholomææ. Nos ex fontibus, quando possumus, libentius haurientes, elegantioris styli curiosum lectorem ad Fastos istos remittimus, & Bartholomææ seu Elisabethæ ipsius gesta, sicut in Chronico Ordinis enarrantur, ex Gianio accipimus.

[2] Prudentissima Virgo Bartholomæa, quæ & Elisabeth de Vajariis, [Ex institutione B. Francisci Senensis vitam agit,] Senensis, Soror tertii Ordinis Servorum, ac B. Francisci dilectissima discipula, tanti magistri vestigia secuta, ad eamdem beatitudinem meruit pervenire: quorum enim idem est labor gloriosus, idem utique debet esse præmium & merces copiosa. Quam quidem mercedem quomodo sit adepta mulier ista sacra, est æquum asserere. Nam (ut tradunt Annalia monasterii Senensis) edocta a B. Francisco, castitatis votum vovit & inviolabiliter observavit; consilia, ut præcepta, ad implevit; jejunia ac carnis macerationes erant sibi lautissimæ epulæ, oratio item ac sacra confessio, eloquia casta, quæ semper præ ore habebat: quinquagies enim in die & quinquagies in nocte Christum Deiparamque Virginem salutabat, ut remissionem peccatorum ac mentis jubilum aslequeretur. Piacula quotidie expiare conabatur, imo Sacerdotum pedibus advoluta, quædam cum lacrymis se accusando confitebatur, in quibus vix aliquid inquinationis apparebat, ea videlicet quæ in pueritia otiose dixerat.

[3] Ferunt nonnulli, quod, cum corpus resiceret pane, a dæmone fuit insultata his verbis, [varieque tentatur.] O gulosa! quid mereris manducando? Ipsa vero inimici fraudes cognoscens, tanto magis manducare conabatur, quanto serpens astutus invidia torquebatur. Multa alia de hujus Virginis tentationibus & abstinentia dicuntur a Patribus, quæ omnia dimittuntur. Tantum hoc universis innotescat, quod ipsius cineres Senis commorantur in æde Servorum B. Mariæ Virginis, qui adhuc miraculis clarent: [caput defunctæ miraculis claret.] ipsius enim venerabile Caput, super infirmorum capita impositum, eos a languoribus curat, simulque obsessos a dæmone liberat. Illud quoque videtur de eo nequaquam silentio prætereundum, quod idem Caput, longe post mortem in ignem conjectum (sive id casu accidisset, sive ut aliqua de eo probatio fieret) incombustum & illæsum ut antea, cunctis admirantibus & venerantibus, remansit. Ejus imago, antiquitus depicta, apparet Sororum nostri Ordinis more induta, cum figura sanctissimi Crucifixi in dextera, libro in sinistra, & corona ad cingulum. Verum siquis illam dapes ad mensam benedicentem cum dæmone adstante appingeret, rem fortasse propius, juxta ejus enarratam historiam, attingeret; & ejus typum ab aliis hujusmodi Beatorum imaginibus elegantiorem proculdubio repræsentaret.

[4] Hactenus Gianius, Annalium vetustiorum verbis nonnulla (ut apparet) addens de suo, nec incongrue. [illæsum ab igne anno circ. 1570.] P. Sebastianus affirmat, miraculum illæsi ab igne Cranii centum annis circiter a tempore scriptionis suæ, id est circa annum MDLXX accidisse; ipsumque in Senensi Servorum templo, pretiosa conditum theca, servari. De tentationibus vero ipsius Beatæ addit, quod hostis, licet quotidie profligatus, ausus est in morientem Bartholomæam validioribus insidiis insurgere. Opportune tamen, inquit, affuit spectabilis e cælo beneficentissima servientium sibi Virginum Patrona; tartareoque tenebrione eliminato, ad supremum usque spiritum, non minus quam beatam oculis serenitatem, serenam decumbentis pectori tranquillitatem servavit. [in aliqua ossium elevatione ab illis sejunctum.] Iam dicta porro veneratio Capitis, per tot annos quorum principium aßignari nequit continuat a, scientibus nec contradicentibus Ordinariis, argumento est, eam absque dubitatione apud Senenses habitam semper pro Beata fuisse; facitque etiam verosimile, aliquam corporis elevationem translationemque, vel sub altare quodpiam, vel ad honestius in ecclesia monumentum, jam olim esse factam; in qua Caput a reliquo corpore, ad majorem fidelium commoditatem, separatum sit; licet ejusmodi elevationis translationisve nec auctor, nec tempus, nec circumstantiæ aliæ nunc commemorentur, ac ne sepulturæ quidem primæ secundæve locus monstretur amplius.

[5] De præmemorato B. Francisco egimus XVI Maji, vidimusque num. 4, nimiam mulierum consuetudinem eidem ab invidis objectam fuisse; ipsumque, ut occasionem calumniæ præscinderet, humiliter deprecatum obtinuisse surditatem, per quam ab omni hominum colloquio excusaretur. [ejusdem cū B. Francisco familiaritas.] Inter illas Bartholomæam fuisse cum ipsoque tulisse partem injuriosæ dicacitatis, ad suæ virtutis experimentum, vix dubitaverim. Non tantum fundamenti apparet ad firmandam conjecturam, qua quis poneret, ipsam illarum duarum Virginum unam fuisse, quæ eo concionante globum igneum se vidisse affirmarunt supra ipsius caput. Minus etiam fundate dixerit nunc primum aliquis, quod eadem fuerit illa nobilis ac sancta Senensis Matrona, quæ, ipsa qua Beatus, expiravit hora, conspexit eum sole splendidiorem ante conspectum sanctissimæ Trinitatis adduci, capitique ejus pretiosissimam coronam a Deipara imponi. Neutrum tamen aut repugnat rationi temporum, cum Franciscus totis viginti tribus annis ante Bartholomæam obierit; aut alienum est ab ejus sanctitate eximia, quam præmissa satis superque confirmant.

DE B. ANDREA PISCHERIENSI,
ORDINIS PRÆDICATORVM IN VALLE TELLINA.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vitæ Summario, cultu, translatione.

MCCCCLXXX.

[Praefatio]

Andreas de Pischeria, Ordinis Prædicatorum in Valle-Tellina (B.)

D. P.

[1] Sanctuarii seu Martyrologii Novocomensis, anno MDCLXXV impreßi, auctor D. Primus Aloysius de Tattis, Congregationis Somaschæ Theologus & sacri Officii Consulior, [Cultus Morbinii,] ad XIV Kalendas Iunii notat Apud Morbinium, Vallis Tellinæ oppidum, diœcesis Comensis, cultum & memoriam B. Andreæ de Pischeria Ord. S. Dominici, ejusque longum elogium texit; atque in Annotatis hæc subdit. Ejus vitæ compendium, ex antiquis cœnobii Morbiniensis monumentis, & ex S. Benigni Abbatis Actis manuscriptis, edidit Novocomi anno Domini MDCXLIV Lactantius Guarinonus Ordinis Prædicatorum: cui consentiunt, Joannes Michael Plodius & Leander Albertus de viris illustribus Ordinis S. Dominici; Lazarus Carafinus in Catalogo Sanctorum ac Beatorum, quorum corpora servantur in diœcesi Novocomensi; Franciscus Ballarinus, Chronici Comensis parte 3 cap. 2, & alii. Ex his Leander lib. 5, Vitis BB. Venturini & Conradini interserens nomenclaturam quorumdam virorum, præcelsa sanctitate fulgentium, cum titulo Beati in margine, hoc solum ait, Andreas de Pescheria Morbinii claret miraculis. Prolixioribus verbis, sed vix amplius significantibus, utitur Bellarinus; sepultumque ait circa annum Domini MCCCCLXXXX. In hoc tamen tam ipsum errare, quam eos qui annum MCCCCLXXXV definiunt, convincit Epitaphium cum prolixiori virtutis elogio editum apud Plodium sive Pio lib. 3 §. 48: dicitur enim, quod

[2] Mille quadringentis obit octoginta sub annis. Certa dies, [in die Translationis, factæ anno 1497.] inquit Primus-Aloysius, ignoratur: cui substituta est altera Repositionis seu Elevationis, quando scilicet veneranda ejusdem ossa decentiorem nacta sunt tumulum, anno MCCCCLXXXXVII. Exornant eum ad hæc usque tempora plures imagunculæ cereæ & argenteæ, quæ non modo singularem populorum observantiam erga beatum virum, sed etiam supernam ejus intercessionem attestantur in illos, qui aliqua pressi ægritudine ejus patrocinium implorarunt. Nondum est adscriptus in Albo Sanctorum, licet passim ab omnibus habeatur Beatus, & ante illius Reliquias lychnus pensilis semper ardeat. Hactenus Auctor Martyrologii; qui rogatus ipsum, quod allegat, Lactantii Summarium communicare, benigne fecit. Id vero cum præter elogium vitæ contineat historiam Translationis prænotatæ, nonnullaque miracula, congruum erit Latinitati donare. Prius tamen adverto, Morbinium insigne oppidum, ubi Beatus hic colitur Adduæ fluvio, ex Rhetia oriundo & in Comanum lacum se tandem immergenti, adjacere, ad ripam ejus dextram, isric fere ubi in ipsum fluvium alius minor influit, Bito dictus.

ACTA
Ex Italico Lactantii Guarinoni Ord. Præd.

Andreas de Pischeria, Ordinis Prædicatorum in Valle-Tellina (B.)

EX ITAL. LACTANTI GUARIN.

[1] Pescheria a, Dominii Veneti arx, beato Patri Andreæ nascendi locum dedit, in familia Græcorum, quantum quidem colligere licet ex Vita b Ms. S. Benigni Abbatis. Hic adolescentiæ annos ingressus, ætatem utique opportunam maturamque ad ineunda de reliquo vitæ cursu consilia, [Ingressus Ord, Prædicatorum] confiderata vanitate secularium voluptatum & incertitudine divitiarum, transitoriis cunctis remisit nuntium; & securum salutis portum respiciens, ubi versaretur extra tumultus atque procellas quibus mundus jactatur, elegit sanctissimum Ordinem Prædicatorum, doctrina & sanctimonia quam maxime florentem. Recepit autem se ad Congregationem c Lombardicam, quæ tunc veluti aurora consurgens micabat radiis sanctissimorum virorum, totum Ordinem collustrantium. In hac tam ferventer cucurrit ad perfectionem, [excolit Vallem Tellinā] ut brevi fastigium ejus obtinuerit; quare nec timuit se dare in publicum, ut luceret mundo, qui ardebat Deo. Etenim (si non fallit nos Vita prædicta S. Benigni) admodum juvenis venit in Vallem Tellinam, & prius quam fundaretur venerabilis Conventus S. Antonii: ubi ab invicem divisi zelosi isti prædicatores veritatis, unus ex una, alter ex altera parte satagebant inquilinorum animos accendere ad virtutem; incertum quo præcise anno; sed hoc certum, quod Conventus prædictus fabricatus fuerit circa annum MCCCCLXV, sub regimine primi istic constituti Prioris P. Fr. Bartholomæi Maggii Comensis, uti in libris rationum demonstratur.

[2] [sermone & exemplo] Omnes Andreæ Prædicationes, instituto conformes, eo tendebant, ut populorum curaret conversionem, eorum animis alte imprimendo contemptum mundanarum & amorem cælestium rerum. Quod ei mirabiliter successit, cum tota in valle nullum quamvis exiguum locum dimitteret inaccessum, in quo non seminaret Dei verbum, tanto penetrantius corda feriens, quanto profundioris humilitatis & Apostolicæ simplicitatis exemplis præibat. Extra Conventum acturus noctem, apud pauperes libentius frequentiusque hospitabatur quam apud divites; magis id expedire judicans, sive ad minuendam in suis auditoribus æstimationem commoditatum hujus seculi, sive ad continuandam austeriorem qua utebatur victus rationem, solo pane ex millii granis facto castaneisque & aqua contentus, nec nisi duriter cubare solitus: læto nihilominus semper vultu, de Deo plerumque loquens, & caritatem sibi ab hospitibus corporaliter impensam spiritualiter remunerans. Non est facile explicare, quanto arderet zelo ad omnes Christo lucrifaciendos: verus utique magni sui Patriarchæ Dominici filius, [moritur an. 1480] cujus pectus non aliud fuerat quam fornax amoris erga proximum. In hujus obsequium hic Dei servus totum se impendebat ac superimpendebat, usque dum vitæ mortalis terminum attigit, raræ sanctitatis vestigia post se relinquens, anno MCCCCLXXX; ideoque cælestibus honoribus dignus æstimatus ab universis.

[3] Ut autem devotio populorum erga hunc afflictorum consolatorem, patrem pauperum, magistrum ignorantium, [transfertur an. 1497] ducemque peccatorum magis accenderetur post ejus mortem; voluit Deus ut anno MCCCCLXXXXVII, de communis sepulturæ humilitate sublata ossa efferrentur ad tumbam, in capella S. Rochi erectam, debito cum honore; picta desuper ejus imagine radiata, atque subscripto, Ora pro nobis Beate Andrea de Pescheria. Utrimque picta etiam fuerunt miracula ejus ex præcipuis duo, quorum memoria simul cum pictura obducta est calce, ab incuriosis conservandæ antiquitatis hominibus, cum anno MDCXXVII capella S. Rochi dealbaretur: remanent tamen usque hodie votivæ tabellæ plures, cum anathematis argenteis cereisque, & lucerna ante sepulcrum ardente, ab eo fortassis tempore quo primum erecta tumba fuit, hoc Epitaphio antiquit us inscripta.

Edidit Andream fausto Pischeria partu,
      Ordinis altiloqui qui juga fausta tulit.
[laudatur in Epitaphio,] Maluit in tenui, lauta quam mandere mensa,
      Ardua cui claustri dulcia fecit amor.
Imbuit auspiciis populos felicibus hosce;
      Christicolæ assertor Relligionis erat.
Plurima quæ fecit vivens & funere pressus
      Prodigia, hæc perhibent gratia quanta sui.
Huic operæ pretium toties relevare misellos,
      Explicat immensos cum pietate sinus.
Mille quadringentis obit octoginta sub annis,
      Qui hic recubat, Vallis Morbiniique memor.

[4] Tempus nihilominus, quo lentescunt & tepescunt etiam ferventissima principia, paulatim extinxerat populorum devotionem: [Renovato cultu sub an. 1623 & 1630,] hanc igitur ut resuscitarent Morbinienses, anno MDCXXIII novis ornamentis tumbam excoluerunt. Quo facto incaluit rursum antiqua erga virum beatum religio, præsertim anno MDCXXX grassante epidemica lue: quando Communitatis Morbiniensis Magistratus, inter alia votum fecit curandi sacrorum ossium Translationem impendio scutorum ducentorum, si, quod sperabat, consequeretur a Deo; eodemque mox alii condendo testamento adjecerunt legata varia. Cœptum est ergo sequenti mox anno de tali Translatione agi, resumptaque aliquoties deinde est ejus negotii cura: [decernitur nova translatio anno 1641] sed publicæ eorum temporum calamitates, & quæ varia supervenere impedimenta, rem distulerunt usque in Prioratum Rev. P. Fr. Thomæ Fontanæ; sub quo tantum profectum est, ut anno MDCXXXXI, cum ille jam esset officio defunctus ipsumque vacaret, ultima manus sit apposita operi, occasione advenientis in Vallem Tellinam, propter negotia quædam sua, Illustriss. ac Reverendiss. D. Lazari Carafini Episcopi Comensis.

[5] Tunc enim convenit inter illustrissimos Syndicos Morbinienses & Patres Conventus S. Antonii, ut per suum utrimque procuratorem, [consentiente Episcopo Comensi:] videlicet Adm. Illustrem D. Petrum Antonium de Castello S. Nazarii, supplicem ad hoc libellum offerrent, sicut factum est ipsis progressis in occursum suæ Illustrissimæ ac Reverendiss. Dominationis, tunc in Conventu residentis; quo is rogabatur favere consilio, suscepto ad honorem unius Beati, tantopore honorati a populo, æstimati a Religione Dominicana, & ab ipsomet Episcopo relati in tabulas Martyrologii Comensis, cum hoc dignissimo elogio: Fr. Andreas de Pescheria morum pietatem miraculis post mortem patratis ostendit: ut nihil diceretur de Joanne Michaele Pio de Bononia, Inquisitore Mediolanensi & quondam Lombardiæ Provinciali, deque Leandro Alberto perquam honorifice de eo locutis. Addebatur, Pischeriæ patria Beati, in ecclesia majori altare haberi, ejus nomini dedicatū, cum lampade ante ipsum ardente, quemadmodum testabatur Illustriss. ac Reverendissimus Episcopus d Veronēsis.

[6] His auditis probavit sua Illustriss. ac Reverendissima Dominatio, [qui tumbam aperiens] laudavitque partium supplicaptium devotionem: cui ut obsequeretur, statuit ante omnia sibimet ipsi inspiciendam esse arcam. Ergo assumptis in testimonium viris aliquot nobilibus Morbiniensis loci, ad ecclesiam se contulit; & clausis post se valvis ivit ad arcam, lateritio opere fabricatam, fundatamque supra spatiosam petram: & cunctis diligenter descriptis in Processu desuper confecto, jussit perfringi a cæmentariis tumulum ex capite uno. Hoc facto apparuit intus lignea capsa rubra, extrinsecus panno lineo obvoluta; & ea inde extracta reserataque vidimus, magno cum solatio omnium, veneranda ossa ejus qui tam fideliter servivit Domino; cum iisque ampullam vitream, & in ea membranam involutam, atque hujusmodi verbis inscriptam. [invenit testimonium Translationis primæ,] Hoc est corpus venerabilis Patris ac beati Fratris, Andreæ de Pescheria, qui longo tempore per hujus Vallis oppida & villas prædicavit, numquam fere, nisi dum abluere vellet, vestes extrahens; lectos plane relinquens, & super sarmenta semper dormiens; cibos delicatos respuens, miliaceo pane, castaneis, & aquæ potu vitam sustentans; apud pauperes libentissime hospitatus, eosque exemplis potius quam verborum foliis ad bene vivendum suadens. Sancto fine quievit anno e MCCCCLXXX, in conventu B. Antonii Abbatis; & in hoc mausolæo reconditum MCCCCLXXXXVII die XIX mensis Maji, per Verabilem Fr. Dominicum de… Ex altera membranæ parte scriptum erat: Hujus beati Patris animam inter Cælicolas… collocatam, nemo noscentium est qui ambigat, tum per zelum quem ferventissimum habuit animarum, tum per testimonium omnium: & ut dicitur Venerabilis… tum proptea miracula, quibus ipsum post mortem Dominus decorare voluit… Nam dum cum quodam f Speciali… Desunt cetera, ævo corrupta, etiam in spatiis per puncta notatis.

[7] His perlectis transcriptisque, collecta sunt ossa sacra in pannum lineum, repositaque intra capsulam novam, [& ossa trāsfert in arcā portatilem,] quæ tribus figillis obsignata intra cellam quamdam collocata fuit; usque dum sua Illustriss. Dominatio rediret g Arienno. Interim quaquaversum diffusa est fama futuræ Translationis: missus etiam aliquis Pischeriam, ad invitandos illius loci Primores, quatenus deligerent e suo numero quosdam interfuturos solennitati. Denique reversus post negoria peracta Morbinium Illustriss. ac Reverendiss. Dominus die VIII Junii, [8 Iunii,] atque postridie (nam Dominica erat) absolvere omnia cupiens; prædicta ossa sacra reposuit intra capsulam plumbeam, interius sericeo panno convestitam, signans eam supra sericeas quasdam fascias ipsi circumductas. Post id Musicorum diversis e locis advocatorum chorus insignis, magna cum pompa, deduxerunt depositum venerabile ad ecclesiam, cantando Hymnum, Iste Confessor: & Reverendiss. P. Fr. Petrus Martyr de Aqua-nigra Inquisitor Comensis, ad solennitatem invitatus etiam ipse, Pluviali cappa indutus stabat ad pedem scalarum, a dormitorio conventus ducentium ad ecclesiam; quæ tota instar nobilis theatri mirabiliter erat adornata, h arbustis æqualis proceritatis. Haud procul a gradibus, supra quos assurgit sanctuarium, [coram frequenti Clero,] ac fere in media ecclesia, erectum erat altare, cum sex candelabris Cruceque argenteis, candida desuper umbella instructum, & sedilibus utroque ex latere seriatim positis usque ad initium graduum sanctuarii, ad excipiendos Dominos Curatos aliosque Ecclesiasticos, designatos ad ministerium Missæ Pontificalis & pompam processionalem honorandam. Tum inchoatæ sunt Vesperæ de B. Jacobo i Veneto Dominicano, Officium faciente Reverendissimo Patre Inquisitore, coram Illustrissimo Domino Episcopo. Hujus porro dispositione, cuncta studiosissime & sapientissime digerentis, advocati fuerant Protonotarii Apostolici, Archipresbyteri, Præpositi, Curati, & alii omnes Ecclesiastici, præsertim ex territoriis Morbiniensi & k Trahovensi: mandatumque ut ipso vespere præcedenti pulsarentur campanæ omnes dictorum territoriorum per horam integram.

[8] [postridie sacris Pontificaliter factis] Tali invitatione nec non affixis per loca diversa chartis, exciti quos dixi Domini, Dominica mane cum insigni comitatu undique convenerunt. Sacrum autem Missæ Officium Pontificali ritu cantuque peregit Dominus Episcopus; & in laudem Beati panegyrim habuit Mediolano accersitus celeberrimus Pater, Thomas l Reina e Societate Jesu. Finita Missa elatum Beati vexillum sericeum est, utrimque imaginem ejus pictam exhibens; quod modica pluvia irroravit cælum, quasi testimonium præbens sanctitati: quæ tamen pluvia, ne impedimento Processioni esset, mox cessavit. Vexillum autem istud portabat Adm. Illustris D. Petrus Antonius de Castello S. Nazarii: subsequentibus duabus Confraternitatibus sub suo unaquaque vexillo, tum sub Cruce sua Patribus S. Antonii, quorum tredecim Como atque Mediolano advenerant, Patribus etiam Reformatis Trahovensibus, [Processionaliter ea circumfert,] Patribus Capucinis, Clero denique seculari perquam numeroso, planetis, dalmaticis, superpelliceis ac pluvialibus induto, pro suo cujusque gradu. Deinde præferebatur ipsi Illustrissimo & sacrorum ossium venerabili feretro Pedum Pastorale, a quodam Ecclesiastico titulato, quem subsequebantur tædiferi sex, omnes Nobiles Morbinienses; ac pone Illustrissimus ipse, cui præ devotionis teneritudine crebræ ex oculis fluebant lacrymæ. Hic suis ipse humeris inter primos sacra ossa bajulabat, donec alii aliique ex ordine succederent vicibus mutatis, uti mutabant etiam Nobiles illi qui umbellæ portatilis hastilia sustinebant: subsequentibus iterum aliis tædiferis sex, & D. Diocletiano Bergamino de Pischeria, etiam tædam portante inter viros nobiles duos. Nihil dico de clamoribus energumenorum ad conspectum sacri depositi sublatis, neque de personarum devotatum acclamationibus lætis, aliorumque piis lacrymis.

[9] Ad ecclesiæ ingressum fabricatus erat pulchro artificio triumphalis arcus, [cum insigni apparatu triumphaliū arcuum,] ad leges perspectivæ introrsum ducens, inscriptus versibus aliisque instructus ornamentis, supra columnas duas; sic ut in latere dextero essent absides duæ, cum totidem statuis & Cherubino, utramque absidem suis veluti alis complexo, subrus autem elogium hoc:

Considet Andreas [Benaci] m cur proximus undis?
Magnus piscator quid, nisi flumen, amat?

sub aliis duabus in latere sinistro statuis, desuper imminente Cherubino, inferne sic legebatur:

Andreæ trans-ossa-ferens cur jubila promis?
Me verbo in vitam lætus & ipse tulit n.

In basibus columnarum exprimebatur figura Leonis, & sub ipsius arcus hemicyclo pendebant Angeli volantes duo, medium habentes scutum gentilitium Illustrissimi Domini. Eminentem supra portam parietem contexta in formam pancarpiorum hedera ambibat, nec non imaginem ipsius Beati, sub qua talis legebatur inscriptio: Beato Andreæ a Pischeria, in hac olim insigni valle amatori animarum eximio, amatori olim vestro, nunc apud Cælites præsidi, sacra instaurate funera Morbinienses. Huc vota, animos, inferias date. Festiva feretro assultent gaudia: lacrymas aut exprimat aut explodat lætitia.

[10] [varioque publicæ lætitiæ argumento.] In fastigio portæ assurgebant pyramides quatuor, interque eas statua S. Antonii, ut Patroni ecclesiæ: ac denique ex ipsius frontispicii basilicaris culmine pendens vexillum pretiosum, arbitrio levis auræ fluctuabat: sonantibus interim Morbiniensibus campanis omnibus. In capite areæ ante ecclesiam patentis, qua itur in vicos oppidi, ad unam alteramve plateam stabant pyramides duæ cum insigniis Communitatis & ipsius Beati: & ex altera areæ parte stabat tertia pyramis, portæ majori correspondens. Cum autem veniebatur ad forum ipsius oppidi, occurrebat alius triumphalis arcus, juxtaque eum fons vino bono fluens, ex liberalitate cujusdam personæ multum devotæ Beato. Domorum autem parietes picturis, corollis, corymbisque vestiri communem omnium testabantur lætitiam, quacumque pompa ducebatur; arcus etiam triumphales alii aliis in locis visebantur, donec rediretur ad aream Conventus. Hic sacrum feretrum suis humeris exceperunt Patres Dominicani quatuor, inferendum in ecclesiam: qui istud ibi collocaverunt supra altare, [Beati Breviarium religiose servatum.] reliqueruntque ad venerationem populi ista die, simul cum ipsius Beati Breviario manuscripto, quod intra capsam argenteam collocatum jacebat ad pedem altaris. Atque in hunc modum peracta festivitas ista est. Postea devota quædam Beato persona attulit ferulas duas subaxillares ligneas, quodam mane inventas ante altare S. Mariæ Magdalenæ, quod est Adm. Illustrium Dominorum Castelliorum, ibi (ut credebat) relictas ab aliquo, pedibus manco & divinitus sanato.

[11] [Gratiæ quædam ipsi attributæ, & tunc,] Nunc vero narrandum mihi est, quod deposuit Joannes Mateselli de Gerola, veluti patratum in persona filiæ suæ Antoniæ mensium octodecim; cui obvenerat continuus quidam tremor, cum febre & nutatione oculorum assidua, atque inappetentia materni lactis. Hoc in statu delata est ad D. Presbyterum Orlandum Curtoni, Curatum o Bemensem, ut malum ejus cognosceret eique benediceret. Is post aliquas preces super eam recitatas, suasit patri, ut conventum Morbiniensem S. Antonii accedens, devoveret illam S. Dominico p Sorianensi, sumeretque de Oleo lampadis ante imaginem Sancti ardentis, atque eodem inungeret parvulam. Fecit ille quod sibi suasum fuerat; oleo autem quod accepit, misceri voluit aliquid alterius lampadis, ante depositum B. Andreæ ardentis, ut multiplicatis intercessoribus facilius quod optabat consequeretur. Sic instructo domumque venienti occurrit uxor gratulabunda, ac dicens; Credo quod benedictionis aliquid tecum feras: quia filia nostra subito sanata est. Unxit eam nihilominus solicitus pater, & sana deinceps perseveravit. Hoc autem accidit anno MDCXXXXII. Idem dicebat Joannes sibi usuvenisse in filio præcedenti anno, ipso quo Translatio erat facienda tempore, cum eum S. Dominico Sorianensi Beatoque Andreæ commendasset. [& olim an. 1488.] Est etiam in Conventu S. Antonii liber vetustus de reditibus monasterii, conclusus in anno MDCXXXXV, in quo legitur quod anno MCCCCLXXXVIII, quidam D. Andreas Rusca, Beatissimæ Virgini Mariæ, Sancto P. Dominico, Sanctoque Vincentio Ferretio, ac B. Andreæ voveat sedecim libras, dandas Conventui, si per istorum Sanctorum merita liberos sibi concesserit Dominus: cujus voti compotem factum credo, quia postea ipso in libro sua manu notavit quod prædictam pecuniam solverit.

ANNOTATA.

a Vulgo Peschera, in agro Veronensi, locus perquam munitus natura, utpote intra aquas Benaci lacus, situs ad ostium inferentis se illuc Minzii, sub Dominio Veneto, 18 p. m. Mantua, paucioribus Verona distans.

b S. Benignus Abbas, Comensi Martyrologio adscriptus 12 Februarii, a nobis referetur in Supplemento, cum Vitam hic indicatam nobisque promissam acceperimus.

c Congregatio Longobardica Ordinis S. Dominici initium habuit Venetiis an. 1391, uti scribit Michael Pio Parte 2 Annotat 3.

d Veronensis Episcopus, ab anno 1631 ad 1649, fuit Marcus Iustinianus, Patricius Venetus, in quo suum Veronensium Episcoporum Catalogum finit Vghellus.

Ecgraphum nostrum, & hic, & supra num. 2 per cyfras scriptum, habet 1485: sed non possum credere,quod Auctor Martyrologii, si in illa membrana putavisset revera talem numerum lectum fuisse, minus fidei eidem, tam paucis a morte Beati scriptæ, fuerit habiturus, quam Epitaphio quo præsumi posset rotundus numerus dumtaxat explicatus, ne pes unus redundaret versui si scriberetur,

Mille quadringentis obit octoginta quinque sub annis.

f Specialem intelligo Aromatarium dici: sicut Aromata dicuntur, Species.

g Ardennum trans Adduam, Morbinio distat p. m. circiter 8.

h Zandolinæ in textu Italico leguntur, diminutivum a Zandolo seu Sandolo, quod Academici della Crusca explicant arborem, cujus lignum sit coloris inter rubeum & flavum: ita ut betulam videantur significare, quæ etiam in nostro Belgio frequentißima cæditur ad ornatum templorum in istiusmodi festivitatibus, præsertim Bruxellis, ubi ex Sonia silva ad talem finem permissu Regis plerumque gratis petuntur, singulæ singulis columnis applicandæ. Nomen autem, ab origine Longobardicum, videtur acceptum a Teutonico Sand, Arena; & sic etiam betulæ nostræ perfectæ quadrat, quæ non alibi fere quam in arenosis regionibus juvenitur.

i B. Jacobus Venetus Ordinis Prædicatorum, colitur 31 Maji: sed quia anno 1641 Pascha celebratum fuit 31 Martii, atque adeo festum Corporis Christi 30 Maji, dilatum fuit officium B. Iacobi usque post Octavam.

k Trahova trans Adduam circiter 5 p. m. distans Morbinio: quæ autem Italice dicebantur squadræ (nescio an recte) territoria verti: neque enim video quid hucfacere poßit vocis squadræ vulgo nota significatio, denotans turmam militarem, in quadrum dispositam aut disponi solitam cum pugnandum est, unde & nomen ei factum.

l Thomæ Reina, nobilis in Societate Concionatoris, elogium vide in nova Bibliotheca Societatis Iesu, edita nuper a Nathanaële Sothuello. Notior est autem Quadragesimalibus Concionibus, quadriennio ante mortem Romæ obitam ibidem vulgatis an. 1649: aliisque post mortem Mediolani excusis an. 1671.

m Nomen Benaci nostro quidem ecgrapho deerat, sed addendum esse persuasit ratio metri, situsque Pischeriæ, ad cujus nomen hic versus alludit.

n Videtur id dici in persona ipsius Morbinii, forma qua civitates solent repræsentati: unde colligo reliquas etiam statuas, licet nominatim non expressas, sustinuisse personam oppidorum, fluviorum, vel lacuum vicinorum.

o Bema vicus 5 p. m. supra Morbinium, ad Bitonem prædictum.

p Cum S. Dominicum Sorianensem legis, noli cogitare hujus nominis Abbatem Soranum, cujus Acta dedimus 22 Ianuarii: intelligendus enim est, ipse sanctus Ordinis Prædicatorum Patriarcha, cujus imago an. 1530 cælitus allata ad Sacristanum ecclesiæ Soriani in Calabriaulteriore, tantis continuo cœpit clarere miraculis, ut imaginis istius ectypis, paßim per Ordinis ecclesias multiplicatis venerationique expositis, ubique fere ea nunc inveniatur, sub nomine S. Dominici de Soriano: de cujus ibi miraculis librum bene magnum anno 1634 Meßinæ Italica lingua iterato vulgavit Silvester Frangipanius.

Anhang Mai IV

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 19. Mai

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 19. Mai

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 12.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.